Cz pierwsza

REWOLUCJA DROMOLOGICZNA

1. O D PRAWA DO ULICY DO PRAWA DO PASTWA

Oto masa jednostek, ktrej obraz oczom naszym ukazuje najmniejszy oddzia onierzy, poczonych wspln podr.
Clausewitz, 1806

We wszystkich rewolucjach uobecnia si w sposb paradoksalny ruch. Jak w roku 1848 pisa Engels, Do pierwszych zgromadze dochodzio na rozlegych bulwarach, tam, gdzie ruch paryskiego ycia zyskiwa najwiksze natenie"'. Bez maa sto lat pniej Weber opisywa mier Ry Luksemburg i Karola Liebknechta, jak gdyby bya ona wynikiem zderzenia, karambolu: Odwoali si do ulicy, a ta zadaa im mier". Masa nie jest ludem ani spoeczestwem, jest tumem przechodniw; rewolucyjny kontyngent osiga sw idealn posta nie w miejscu produkcji, lecz na ulicy, z chwil, gdy przestaje na moment peni rol trybiku w machinie technicznej, by samemu sta si motorem (machin szturmow), czyli wytwrcprdkoci.

Dla tumu bezrobotnych, zdemobilizowanych robotnikw pozbawionych zajcia Pary stanowi wykres rozmaitych trajektorii, poprzecinany szeregiem ulic i alei, po ktrych wtocz si przez wiksz cz swego ycia bez celu i bez znajomoci punktu dojcia, prbujc umkn przed represjami ze strony policji, obarczonej zadaniem kontrolowania ich bezadnego ruchu. Rewolucyjnym oddziaom rozmaitej proweniencji, podob1 nie jak apaszom i innym podejrzanym grupom z przedmie, idzie nie tyle o zajcie konkretnych budynkw, ile o zajcie ulicy. W roku 1931, w toku walk prowadzonych przez narodowych socjalistw z partiami marksistowskimi w stolicy Niemiec, Berlinie, Joseph Goebbels zanotowa nastpujce spostrzeenie: Ten, kto zajmuje ulic, zdobywa rwnie Pastwo!" 2 Czyby asfalt stanowi terytorium polityczne? Czy buruazyjne pastwo, jego wadza s ulic, czy te s na ulicy? Czyjego potencjalna sia i terytorium aktualizuj si w miejscach wzmoonego krenia, na drogach szybkiego ruchu? Jak pisa Goebbels o walkach toczcych si w Berlinie: Ideaem onierza jest polityczny bojownik walczcy w szeregach armii brzowych koszul, rozpatrywanej jako Ruch... posuszny czsto nieznanemu sobie prawu,
1 Prasa paryska spopularyzowaa to okrelenie w nastpstwie ataku na pojazd miejski na ulicy Bagnolet, jakiego dokonaa banda chuliganw pod przewodem osawionej zotej przybicy", 1 Kampj um Berlin, tekst opublikowany przez Goebbelsa w roku 1931, na dwa lata przed objciem wadzy przez narodowych socjalistw, dedykowany starej berliskiej gwardii partyjnej".

ktre mimo to potrafi wyrecytowa nawet we nie... W ten sposb udao nam si te fanatyczne istoty pobudzi do ruchu..." Dokonujc naukowego porwnania stenogramw swych rozmaitych przemwie, wygaszanych pocztkowo na prowincji, a nastpnie w Berlinie, stwierdza on, i bezksztatny socjologiczny zlepek", jaki stanowi stolica, wymaga wynalezienia nowego jzyka dla mas": Rytm metropolii z jej czterema milionami dusz pulsuje niczym palce tchnienie w deklamacjach propagandzistw... Rodzi si w ten sposb na naszych oczach nowy i nowoczesny jzyk, ktry nie ma ju nic wsplnego z archaicznymi i tak zwanymi ludowymi formami wyrazu, nieznany dotd styl artystyczny, pierwsza forma prawdziwie oywionej i elektryzujcej ekspresji." Rozruchy odmieniaj tum (pierwotn rzesz owcw/upiecw); przewodzenie bandami zagubionych onierzy" robotniczej armii - jej dromomaniakamP oznacza dla ich przywdcy spuszczenie ich z uwizi, szczucie, podeganie ich do ataku jak sfor psw, jak precyzowa Saint-Just. Oznacza to rytmizacj ruchu przemieszczajcych si nieustannie mas z uyciem metod prymitywnej stymulacji - transmitowan wszdzie polemiczn symfoni, polifoniczn i wielobarwn4, na wzr wietlnych znakw drogowych i kierunkowskazw, majcych za zadanie przyspieszenie zderze, wywoanie
Okrelenie nadane zbiegom w epoce ancien regime'u, stosowane rwnie w psychiatrii w odniesieniu do osb cierpicych na dromomani, zaburzenie cechujce si niepohamowan skonnoci do bezcelowego przemieszczania si. 4 Por. Marinetti opatrzony komentarzem Giovanniego Listy, Piites d'aujoird'hui. Seghers.
1

wstrzsu, doprowadzenie do wypadku, stanowicych ostateczny cel wszelkich ulicznych manifestacji i miejskiego chaosu. Propagand winno si uprawia bezporednio za pomoc mowy i obrazw, a nie pisma" przywoajmy kolejny raz stwa Goebbelsa, gwnego propagatora audiowizualnoci w Niemczech. Czas lektury wymaga czasu na refleksj, spowolnienia ograniczajcego dynamiczn skuteczno masy. Budynek zajmowany i okupowany przez mas zostaje bezzwocznie przeksztacony w przejcie, miejsce, do ktrego kady moe wej i z ktrego kady moe wyj, do ktrego kady moe co wnie i z ktrego kady moe co wynie; dajce moliwo pospiesznego gromadzenia ludzi i rzeczy, nieskrpowanego pldrowania, z jakim mielimy do czynienia w roku 1975, podczas upadku Sajgonu. Caa nasza historia jest rewolucyjn wdrwk, niewypowiedzian i niejawn, wyrazem denia do zorganizowania PIERWSZEGO SYSTEMU TRANSPORTU PUBLICZNEGO, bdcego w istocie synonimem rewolucji. Z tego wzgldu obiegowe przekonanie, i kada rewolucja dokonuje si w miecie", rodzi si w miecie, wraz z wyraeniem dyktatura komuny paryskiej", uywanym od czasu zaj z roku 1789, nasuwa winny na myl nie tyle klasyczn opozycj midzy miastem a wsi, ile nowoczesn opozycj midzy spoczynkiem a ruchem. Wbrew przekonujcym dowodom, jakich dostarczaj badania nad planami zabudowy miejskiej, miasto nie byo postrzegane w gwnej mierze jako miejsce ludzkiego pobytu, przestrze poprzecinana drogami szybkiego transportu (rzekami, traktami, nabrzeami czy

torami kolejowymi). Zapomnielimy, jak wida, e ulica jest tylko drog biegnc przez aglomeracj, a kadego dnia prawa ograniczenia prdkoci" pojazdw w strefie miejskiej przypominaj nam o owej cigoci przemieszczania i ruchu, podlegajcych wycznie prawu prdkoci. Miasto jest tylko stref postoju, punktem na synoptycznym szlaku pewnej trajektorii, dawnym militarnym stokiem, drog biegnc wzdu wzniesie, granic lub rzek, na ktrej cz si spojrzenie i prdko ruchu pojazdw. Jak pisaem ju dawno temu, zachodzi 5 w nim wycznie mieszkalne krenie , co uwidacznia si dzi najdobitniej choby w Japonii, gdzie znajduje to swj wyraz w owych zaartych rewolucyjnych walkach, dajcych si sprowadzi do zwykego zderzenia, wywoywania star z miejskimi subami porzdkowymi, w ktrych przetrenowana masa bojownikw uzbrojona jest wycznie w sprzt audiowizualny, kamery, magnetofony itp. Ci przechodnie, dla ktrych zakaz postoju idzie w parze z zakazem zgromadze, wiadomi s kinetycznej natury swych dziaa, swej tymczasowej obecnoci, wszak po chwili sami znikaj z filmowanej i rejestrowanej przez siebie ulicy. W ten sposb przecz odkrywczemu sloganowi powstacw z roku 1848: Zdesperowane masy - jak pisa Engels - domagajce si chleba i pracy albo mierci". W rzeczywistoci haso tych robotniczych batalionw", jak je okrelano, a ktrych czonkw naleao si zesa na prowincj bd zacign do armii, brzmiao POZOSTANIEMY!", nigdzie si std nie ruszymy!" Dziewitnastowieczna
5

Circulation habitable", Architecture Principe, nr 3, kwiecie 1966.

socjalistyczna utopia, podobnie jak demokratyczna utopia antycznej agory, zostay, dosownie, pogrzebane pod gigantycznymi rusztowaniami miejskich budowli, przesaniajcych fundamentalny antropologiczny wymiar rewolucji i proletaryzacji: zjawisko migracji. 21 wrzenia 1788 roku Arthur Young odnotowa w swym synnym dzienniku: Od chwili mego przybycia do Nantes chadzam do nowo tutaj wzniesionego z piknego biaego kamienia teatru. Bya niedziela, teatr wypeniony po brzegi. Mj Boe! - zakrzyknem w gbi ducha - czy to do tego spektaklu wiod wszystkie te przemierzone przeze mnie krainy, pustynie, bagna, wrzosowiska i trzsawiska, cay ten trzystumilowy szmat drogi? Jake atwo przechodzi si od ebractwa do bogactwa, od ndzy ziemianek do wystawnego spektaklu, pochaniajcego 500 liwrw kadego wieczora." To nowe miasto, ze swym bogactwem, niebywaymi udogodnieniami technicznymi, ze swymi uniwersytetami i muzeami, sklepami i nieustannie obchodzonymi witami, sw wygod, wiedz i bezpieczestwem, wydaje si by idealnym staym punktem u kresu mczcej podry, ostatni przystani w procesie migracji wiedzionych nadziej mas po przebyciu najeonej niebezpieczestwami drogi, do tego stopnia, e do tej pory myli si niekiedy miasto z miejskoci; za orodek spoecznych i kulturowych wymian uznaje si co, co jest jedynie skrzyowaniem drogowym bd kolejowym rozjazdem, za drog socjalizmu za - rozdroe. Jeli wadze miejskie domagaj si bajoskich opat za wynajem nalecych do nich lokali, cigaj krociowe podatki od posiadania wystaw sklepowych, budynkw

z fasadami wychodzcymi na ulic i frontowych powierzchni komercyjnych, dzieje si tak dlatego, e wszystkie te architektoniczne detale buruazyjnego mieszkalnictwa nios ze sob od wiekw moliwo handlu i przekazu informacji. Odsonite okna, w ktrych prezentoway swe wdziki holenderskie prostytutki, przypominaj niegdysiejsze okna wykuszowe, ktrych wypuka forma pozwalaa na panoramiczne widzenie wchodzcych i wychodzcych klientw, podziwianie spektaklu ulicy, jakim jest ruch, wdrwka pielgrzyma, pochd, procesja, zarazem podr i pd doskonalenia, marsz przypominajcy denie ku poprawie, rednio6 wieczne pielgrzymki, Ulica jest nowym nabrzeem, mieszkanie - portem, w ktrym oszacowa mona natenie przepyww spoecznych, przewidzie ich kierunek. Bramy miasta, jego rogatki, punkty pobierania opat i ce, jego przejcia graniczne stanowi zapory, urzdzenia filtrujce pynne masy, kontrolujce si przepywu migrujcych hord. Trujce swymi wyziewami bagna i trzsawiska, otaczajce niegdy ufortyfikowane miasto, congoplains amerykaskich niewolnikw, dawne mury warowne, wydzielone strefy, dzielnice dla ubogich i fawele, wraz ze schroniskami, przytukami, szpitalami, koszarami i wizieniami, rozwizuj nie tyle problem zamknicia czy separacji, ile problem ruchu i krenia, stanowi miejsca niepewnoci, s bowiem barier oddzielajc dwie prdkoci ruchu, peni funkcj hamulca ograniczajcego przyspieszenie i moliwo wnikania.
* Por. Johna Buiiyan, Wdrwka pielgrzyma. Warszawa 1961 oraz Lewis Mumford La citi a trawrx Vhistoirt, Editions du Seuii, 1964, s. 353.

Umiejscowione od samego pocztku na drogach transportu ldowego lub rzecznego, przeksztaciy si z czasem w kloaki, stojce wody, stay si przeszkodami dla swobodnego przepywu (postpu), niespodziewanymi blokadami ruchu, prowadzc nieuchronnie do niemal organicznego rozkadu mas. Nijakie i bezksztatne przestrzenie, w ktrych schronienie swe znajduj wszelkie przywary, wszelkie nieszczcia Parya". W ten sposb narodziy si przedmiecia, miejsca objte zakazem, rzdzone zasad przestrzennego i czasowego oddzielenia, innymi sowy skadowiska i schroniska, orodki przeadunku materii spoecznej, traktowanej jak towary, prowiant i ywy inwentarz, bydo, do ktrego przyrwnuje si od wiekw proletariat, mniej lub bardziej dzikie zwierzta przemienione w si pocigow, wojenn lub robocz. Warunki wyzysku sproletaryzowanych mas doskonale ilustruje definicja udomowienia, sformuowana przez Geoffroya Saint-Hilaire'a: Udomowienie zwierzcia oznacza przyzwyczajenie go do ycia i rozrodu w ludzkich domostwach bd w ich otoczeniu". Prawo pobytu" nie jest, jak zwyko si sdzi, prawem do przebywania w miecie". Podobnie jak nieorganiczne stado zwierzt, rzesza proletariuszy niesie w sobie pewne zagroenie, adunek nieprzewidywalnoci i dzikoci, jej udomowienie wymaga zatem jej przegrupowania i zmuszenia do rozrodu w pobliu ludzkich domostw, pod czujnym okiem czowieka. Problem ludzkiego zamieszkiwania jest zatem cile ujmujc czym cakowicie rnym od problemu ywego inwentarza proletariuszy, jego pobytu na zamkowym podwrzu, przebywania na obrzeach ufortyfikowanego miasta, jak w oborze lub

zagrodzie. Tymczasowy pobyt migrujcych mas zakada ich wzgldne odseparowanie od strefy ludzkich domostw, czyli miasta. Buruazja wszak zawdziczaa pocztkowo sw wadz i pozycj klasow nie tyle paraniu si handlem i przemysem (dziaaniami, ktre, jak wiadomo, nie byy zarezerwowane wycznie dla niej, doskonale wszak znana jest rola, jak w dziedzinie bankowoci i przemysu odegra kapita znajdujcy si w posiadaniu zakonnikw, rycerstwa itp), ile temu strategicznemu zabiegowi, ustanawiajcemu stay pobyt" jako 1 warto pienin i spoeczn w ramach spekulacji gruntami i handlu nieruchomociami, owemu prawu do zamieszkiwania w obrbie ufortyfikowanego miasta, prawu do bezpieczestwa oraz ochrony ycia i majtku w warunkach niebezpiecznej migracji rzesz pielgrzymw, wczgw, onierzy, wygnacw, przemieszczajcych si milionami. Poczwszy od roku 1077 (gmina Cambrai) prawa miejskie" poczto stopniowo rozciga na wszystkie miasta prowadzce handel, dajce si bez trudu rozpozna na mapach, gdy rozmieszczone s bez wyjtku w sposb logiczny wzdu najwaniejszych drg rzecznych i ldowych, natomiast w trudno dostpnych regionach, takich jak Bretania czy Masyw Centralny, gmin miejskich powstawao nader niewiele bd nie byo ich wcale. Zdobycie wadzy przez buruazj, do jakiego doszo wraz z rewolucj miejsk, przyrwna mona do narodowej wojny wyzwoleczej", zakada ono bowiem starcie na pewnym terenie populacji autochtonicznej
Ibid. Posiadanie wasnoci ziemskiej uznawane byto przed nadejciem epoki spekulacji za warunek wystarczajcy.
7

z dcym do podboju najedc ze Wschodu. Gwarancj praw miejskich bya w pierwszym rzdzie reorganizacja dawnego systemu gallo-romaskiego zgodnie z zasad ufortyfikowanego miasta, konstrukcja niezdobytych twierdz, ktre nie musiay obawia si ataku bdcych wczenie w uyciu maszyn wojennych, ba si jednak musiay nieustannie zasadzek i podstpw zewntrznych, zagroe pyncych ze strony nadcigajcych z daleka hord koczownikw. W odrnieniu od dawnej willi, przeobraonej przez feudalnego kolonizatora w grd otoczony fos, ostrokoem bd ziemnymi walami, chronicymi go przed niebezpieczestwami, rozmaitymi klskami i plagami naturalnymi, architektura ufortyfikowango zamku, ktra zaja jej miejsce, zatracia swj wiejski charakter na rzecz funkcji czysto militarnej: zwrcona bya odtd tylko przeciw jednemu wrogowi wojownikowi. Ponadto tym, co wbrew pozornym podobiestwom zasadniczo odrnia antyczn twierdz od europejskiej twierdzy redniowiecznej, jest dawana przez t ostatni, dziki architektonicznej organizacji jej wewntrznej przestrzeni8, wraz z jej wykrotami, wystpami, grodziami, rowami, okopami czy wznoszcymi si wysoko murami, moliwo prowadzenia walki w nieskoczono. redniowieczna warownia zakrelaa swego rodzaju sztuczne pole, przeksztacajc je zarazem w scen, umoliwiajc stosowanie przymusu zarwno w sferze fizycznej, jak i psychicznej. Prcz Machiavellego to Sebastian de Vauban gorco zaleca bdzie taki wanie sposb na unikanie rzezi i pokonywanie wroga
8

poprzez proste konstruowanie pewnego topologicznego uniwersum, skadajcego si z zespou mechanizmw zdolnych pochon okrelon posta energii (w tym przypadku ruchliw mas napastnikw), przeksztaci j, a ostatecznie odda otoczeniu pod waciwsz postaci..." Poddana reorganizacji w oparciu o t sam zasad twierdza miejska pozostaje polem puapek" zastawionych na przeciwnika, charakter tego ostatniego kolejny raz jednak ulega zmianie, przyjmuje on bowiem najczciej posta wroga spoecznego. Prcz funkcji militarnej otaczajce twierdz mury obronne peni rwnie funkcj klasow, gdy ich oblnicza koncepcja zakada moliwo prowadzenia walki spoecznej w nieskoczono. Wyksztacenie si mieszczastwa prowadzi do pojawienia si nowego zjawiska - wytrwale toczonej ustawicznej wojny, przypominajcej do zudzenia stan bezwadu i pokoju, prowadzonej bez rozlewu krwi charakterystycznego dla staroytnych wojen domowych, bez okresowych rozruchw i gwatownych star na polu bitwy. Wadza buruazji ma w znacznie wikszym stopniu charakter militarny ni ekonomiczny, wie si bezporednio z niejawnym, acz nieustannym stanem oblenia, z form ufortyfikowanych miast, tych ogromnych nieruchomych machin budowanych na rozmaite sposoby"9. Rozkad mieszczastwa, jego postpujca bezwolno, czy si bdzie z utrat przez nie technicznych zdolnoci militarnych potrzebnych do walki zbrojnej na polu
Kurs budowy trwaych umocnie w Ecole d'application du genie et de 1'artillerie, 1888. za Sebastianem le Prestre de Vaubanem.
9

Paul Virilio, Linsecwitedu

territoire, & 77 i nastpne.

bitwy. Jak zauwaa Monteskiusz, z chwil wynalezienia prochu przestaj istnie miejsca nie do zdobycia". Clausewitz zwrci! uwag na istotn rol najemnikw opacanych przez najwiksze woskie, a nastpnie pozostae europejskie miasta, oddajcych si na usugi potg gospodarczych, ktre jako jedyne byy wwczas w stanie dostarczy przedsibiorcom wojennym coraz znaczniejszych rodkw finansowych, dbr i bogactw, jakie mogli oni zabra ze sob z chwil ustania ich najemniczego kontraktu (std wynika owa oczywista zbieno midzy pienidzem a tym, co zdaje si lee u jego podstaw - jego znaczeniem militarnym", jak pisa Marks w licie do Engelsa z dnia 25 wrzenia 1857 roku), mimo i nie uznawano ich za doradcw technicznych, za inynierw (wytwrcw maszyn). Jednak to inynierowie wojskowi byli w stanie, zalenie od okolicznoci, zapewni bd zniszczy prywatny spokj w obrbie buruazyjnej cytadeli. Ten oto niejawny zwizek doprowadzi do wyonienia si klas antropofagicznych" - nie tylko buruazji, ale rwnie klasy onierzy tworzcych armi sta. Marksistowska definicja kapitalizmu jako formacji pochaniajcej ludzkie ycie i ustanawiajcej martw prac stosuje si doskonale do buruazji pod warunkiem jednak, i ujmujemy j w kluczowym dla niej aspekcie stowarzyszenia z technicznym doradc wojskowym, wynajdujcym rodki zarwno wytwarzania, jak unicestwiania tego, co wytwarza przedsibiorc wojskowym jako decydujc postaci w procesie ksztatowania si armii pastwowych, a w pniejszym okresie kompleksu wojskowo-przemyemi/An/i TT nrw-lcfau; rri7wrtin i nntecri mies7C7astwa

tkwi zatem taki sam niejednoznaczny zwizek midzy bogactwem a wytwarzaniem zniszcze, jakiego dopatrzy si mona w dziaalnoci kondotierw, ktrzy korzystajc z ekonomicznego potencjau miasta, potrafili przeksztaci system zniszczenia w dochodowy interes. Tego rodzaju katastrofalne w skutkach sprzenie dokonao si przypadkowo: Strategiczne znaczenie danej pozycji nie wynika z mniej lub bardziej hipotetycznych powiza, lecz z samego uksztatowania terenu danego kraju: bdzie to istotny wze szlakw komunikacyjnych, punkt skrzyowania niezliczonych drg, w ktrym zbiegaj si doliny". Przekonalimy si, i wszdzie tam, gdzie warunki te zostaj spenione, pojawiaj si skupiska ludnoci: tam, gdzie zachodzi wzmoony ruch, wyksztacaj si zespoy miejskie. Podsumowujc, rzec mona, i warunki, ktre doprowadziy do powstania wielkich miast, czyni z nich zarazem najwaniejsze punkty strategiczne10. Rozwizanie narzucio si zatem samo: a po wiek dwudziesty najgciej zaludnione orodki przeksztacano niemal zawsze w potne fortece. Siy obrony narodowej na niemal redniowieczn mod sprzgay ycie onierzy z yciem cywilw, bdcych w posiadaniu rodkw o nader istotnym znaczeniu dla armii (zaopatrzenie, sia robocza, zakwaterowanie, uzbrojenie itp.), sam sposb funkcjonowania kapitalizmu zatem, bezczynno jego bogactwa, przyczyniay si bezporednio do podtrzymania stanu oblenia!

'" Ibid.

Skoro twierdza jest nieruchom machin, szczeglnym zadaniem inyniera wojskowego okazuje si walka z jej inercj. Zadaniem fortyfikacji jest nie tyle zatrzymanie wojsk w miejscu czy zapanowanie nad nimi, ile kierowanie ich ruchami, a wrcz ich uatwianie". Jak zanotowa okoo roku 1870 pukownik Delair, kada twierdza posiada winna pewien szczeglny stan, pewn sil oporu, ktra zwie si u ludzi dobrym zdrowiem. W czasie pokoju my, oficerowie wojsk inynieryjnych, obarczeni jestemy zadaniem utrzymywania twierdz w dobrym zdrowiu..." I dalej, Sztuka obrony musi by nieustannie doskonalona, podlega ona bowiem powszechnemu prawu obowizujcemu w naszym wiecie: 11 stagnacja oznacza mier." Twierdza miejska jest miastem-maszyn, dlatego wielu osiemnastowiecznych inynierw, takich jak Cormontaigne, Fourcroy i inni, w swych wyimaginowanych dziennikach oblenia" bd uwagach o fortyfikacjach" nie wspominaj nawet o oddziaach majcych za zadanie jej obron, jak gdyby moga ona funkcjonowa cakowicie samodzielnie. yjcy w XIX wieku genera de Villemoisy w nastpujcych stwach ujmuje techniczn przewag twierdzy miejskiej: Jedynie w okoo dziesiciu z trzystu przypadkw oble podejmowanych od pocztku wieku przez Europejczykw twierdze upaday jako pierwsze". Kwestia personelu wojskowego okazuje si zatem uwarunkowana ogln koncepcj
Ibid. Rwnie w tym przypadku wypowied poruszajca kwestie wojskowoci odwouje si do schematu fortecy miejskiej, ju od samego pocztku bowiem przestrze miejska rodzi szczeglne problemy dotyczce zdrowia, w tym midzy innymi usuwania odpadw.
t!

twierdzy. Carnot zachwala uwidoczniajcy si tu podzia pracy: Okazuje si, i odwaga i przemys, ktre z osobna s zazwyczaj niewystarczajce, w poczeniu mog potgowa wzajemnie swe siy". Obrocy twierdz nie s zatem zbdni. Dekret z 28 grudnia 1886, ogoszony niemal dwa stulecia po mierci de Vaubana, nadal wymaga wyznaczenia dowdcw ufortyfikowanych miast, rezydujcych w nich na stae zarwno w okresie wojny, jak pokoju, a take zobowizuje stacjonujcy w nich garnizon wojskowy do wykonywania biecych zada - zarwno dowdcy, jak i podwadni penili zatem cile okrelon i niezmienn funkcj, powtarzan kadego dnia. onierze okupujcy Lini Maginota zwykli nazywa j fabryk". Dugo jeszcze po zniszczeniu tradycyjnych miast, nieomal po wiek dwudziesty (do dzi zachoway si wszak wielkie systemy umocnie), klasa wojskowa bya na usugach swych dawnych buruazyjnych pracodawcw, przejmujcych z czasem rol compradorw, za interesy przedsibiorcw wojskowych nie rniy si zasadniczo od interesw kapitalistw w ramach trwaych schematw strategicznych. W roku 1793 Barere przyrwna mod Republik (komun parysk) do wielkiego miasta w stanie oblenia, domagajc si, by cala Francja staa si jednym wielkim polem bitwy. Polityczne zwycistwo buruazyjnej rewolucji polegao zatem na rozcigniciu na cae terytorium narodowe stanu oblenia typowego dla funkcjonowania miasta-maszyny, unieruchomionej na swym logistycznym przyczku, w swej strukturze mieszkalnej. W roku 1795 powierzya ona nowo powoanej armii Carnota zadanie

odparcia ataku ze strony mas ludowych napywajcych z przedmie i odepchnicia ich najdalej jak to moliwe, odgrodzenia dzielnicy Saint-Antoine oraz zmuszenia pokonanych robotnikw do zoenia broni na rce dwudziestu tysicy tworzcych armi onierzy, niepomnych, i sami wywodz si z ludu" (Babeuf)Polityczna wadza pastwa jest zatem jedynie wtrnie zorganizowan wadz klasy uciskajcej nad uciskanymi", w sposb bezporedni stanowi ona polis, policj, innymi sowy form nadzoru nad komunikacj miejsk, w tej mierze zwaszcza, w jakiej od samego zarania rewolucji buruazyjnej dyskurs polityczny sprowadza si do mniej lub bardziej wiadomego stosowania dawnych metod oblniczych przy utosamieniu adu spoecznego z kontrol nad ruchem (przepywem osb i towarw), a rewolucji i rozruchw z blokadami, zakazem parkowania, wypadkami oraz zderzeniami. wiadcz o tym midzy innymi wybory do wadz samorzdowych, jakie odbyy si we Francji w roku 1977 - zrealizoway one bowiem w skali caego kraju zaproponowany niegdy przez Barere'a schemat podziau Francji na dwie czci: w centrum znalazo si opanowane przez prawic decyzyjne jdro stolicy, otoczone rozlegym polem przedmie i prowincji gosujcych na lewic ze wiadomoci, i przeksztacaj si w zaplecze, w ktrym zamiera aktywno wytwrcza. A contrario, wybory te pokazay rwnie, w jakim stopniu dyskurs opozycyjny zdominowany zosta przez reakcyjny schemat buruazyjnych metod oblniczych, utosamiajcych skonno mas do ruchu z ich gotowoci do ataku (ultreia, zawoanie id naprzd" z Pilgrim's Progress").

Ponadto w przyjty ostatnimi laty przez niemal wszystkie ideologie schemat polityczno-policyjny ciy zarwno nad planami urbanizacji, jak metodami globalnego zarzdzania, bez wikszego trudu dokonuje si zatem przejcie od wielkiej nieruchomej machiny do machiny-pastwa, a ostatecznie do pastwa planetarnego. Polityka postpu i zmiany jest pustym sowem, jeli za zelektryfikowan metropoli, miastem, ktre nigdy nie pi, nie jestemy w stanie dostrzec mglistego zarysu niegdysiejszej fortecy, ktra zmaga si musiaa z wasn bezwadnoci, gdy w jej przypadku statyczno {stacjonowanie wojsk) oznaczaa zagad. Pod wszystkimi szerokociami geograficznymi osiedla komunalne, miejskie sypialnie, orodki czasowego pobytu i punkty tranzytowe, usadowione na obrzeach miast, na poboczach autostrad i linii kolejowych, system kontroli i pobierania opat przy wjedzie do miast, zwaszcza stolicy, ktrego wprowadzenia domaga si rzd, twierdzc, i selekcja wpywa na spadek gstoci zaludnienia, gwne siedziby policji ulokowane w pobliu - cay ten aparat stanowi jedynie prb zrekonstruowania z rozmaitych fragmentw mechanizmu fortecy, z jej flankami, gardzielami, umocnieniami, grodziami, otwierajcymi i zamykajcymi si bramami -jest wyrazem atawistycznej chci sprawowania kontroli nad masami przez siy obrony miejskiej. Podczas okupacji niemieckiej przekonalimy si, z jak atwoci usytuowane na przedmieciach komunalne pseudo-osiedla (choby Drancy), na wzr dawnych przytukw, przeistaczay si w punkty zborne, a nastpnie wyjcia prowadzce ku innym podrom -

przesiedleniom i deportacjom. Niezalenie od ich ideologicznego podoa, waciwoci wszystkich reimw totalitarnych jest przyznanie armii i silom policyjnym pierwszorzdnej roli w kontrolowaniu nieopanowanego krenia {circulation) politycznego: mona by posun si wrcz do stwierdzenia, i rozwj totalitaryzmu jest tosamy ze wzrostem pastwowej kontroli nad przemieszczaniem si mas, a tym samym totalitarne aspiracje daje si rozpozna w dziejach wszystkich wielkich administracyjnych cia pastwowych, ju od samego pocztku ich istnienia. Sully, ktry sam byl niezrwnanym specjalist od nadzoru nad budowami publicznymi, za spraw edyktu z roku 1604 wydoby zarzd nad fortyfikacjami" z utartych kolein, nadajc mu na wskro nowoczesn posta, pod ktr przetrwa a do XX wieku, pomimo rzekomo rewolucyjnych zmian zachodzcych w jego obrbie. Jak zauway Tocqueville, intendenci fortyfikacji skupiaj w swych rkach zarwno cywilne zadania pastwa, jak i jego obowizki wojskowe, powizane w nad wyraz wieloznaczny sposb". Za panowania Ludwika XIV Mesrine'owi powierzone zostao zadanie stworzenia trwaych oddziaw zoonych z grnikw, saperw i przewonikw, ktre miay sta si zalkiem staego inynierskiego korpusu wojskowego, zastpujcego inynierw ochotnikw oraz szeregowych inspektorw nadzoru nad budowami czy cywilnych przedsibiorcw prowadzcych roboty publiczne, takich jak choby sawny Tarade, ktry jednoczenie peni obowizki nadzorcy paryskich budw. Tak oto u zarania buruazyjnej rewolucji 1789 roku kadra inynierw wojskowych otrzymaa zrzdzeniem

opatrznoci zadanie o znaczeniu oglnonarodowym; miaa nie tylko zaj si budow/burzeniem murw miejskich, lecz rwnie rozszerzeniem systemu logistycznego na cao terytorium (rozlege pole narodowe" Barere'a). Nie warto ju zatem zastanawia si nad wyjtkow saw korpusu inynierskiego, jak cieszy si on od XVII wieku saw, ktra w XIX wieku miata przerodzi si w prawdziwy kult, znajdujcy odbicie zarwno w filozofii, jak literaturze. Inynierw czczono jako kapanw cywilizacji" (Saint-Simon) wizerunek ten, nader wypaczony (do czego jeszcze powrcimy), zaj w sposb naturalny miejsce wizerunku obonego", prawdziwego kapana bd urzdnika kocielnego, do ktrego obowizkw naleao nauczanie sztuki zakadania obozw i budowy umocnie z pomoc planw geometrycznych". (Nie chodzio ju jednak, jak zauwaa pukownik Lazard, o sztuk o charakterze specyficznie wojskowym, ale raczej o swego rodzaju rzdy geometrii opisowej, rzutowanej na rzeb terenu, na cao natury. ,.)' 2 Klasa wojskowa nie narodzia si w przeludnionych sztabach generalnych z epoki ancien rcgime'u, w gabinetach, w ktrych niekiedy z dnia na dzie podejmowano decyzje o zmianie dowdztwa nad tradycyjnie formowanymi wojskami,
12 Por. Vauhan pukownika Lazarda, Librairie Alcan, 1934. W przedmowie Weyganda czytamy: Autor wyawia z pism Vaubana okrelenie ulbrlyfikowany kraj, ktre przyrwnuje roztropnie do wyraenia strcfy umocnie^. Czy inynier nie jest zawsze prekursorem? Pukownik Lazard, starajc si dostrzec w wyhitnym onierzu przede wszystkim inyniera, dice go uwolni od zarzutw formalizmu. Twierdzi i dowodzi, i rzeczywisty system Vaubana polega na zastosowaniu umocnie w terenie. Po dzi dzie nie udao nam si znale lepszego systemu, jeli idzie o ochron naszej ziemi".

sprawowanego przez marszakw oraz najwyszych rang oficerw. W tego rodzaju warunkach, nawet jeli wojska te dysponoway znaczcymi rodkami finansowymi, nie mogy one dopracowa si jakiegokolwiek spjnego mylenia ani uksztatowa strategicznej wyobrani. Jedyn form militarnego dziaania wymagajc cigoci idei jest zatem logistyczne projektowanie twierdzy miejskiej - wanie z tego dwuznacznego logistycznego zadania zrodzia si mieszanina planowania wojskowego i zagospodarowania terenu, ochrzczona przez buruazyjn rewolucj mianem obrony narodowej". Z tego wzgldu Vaubana naleaoby uzna za prekursora. Jako wybitny znawca Witruwiusza, optany wizj rzymskiego modelu kolonizacji, sdzi on, i fundamenty wojny maj charakter geopolityczny i uniwersalny, a demografia nie powinna by dzieem przypadku, lecz technik organizacyjnych pozwalajcych na kontrolowanie mniej lub bardziej rozlegych przestrzeni i w miar trwaych imperiw. Ten nowy sposb mylenia wojskowego uwzgldnia prcz dawnej kontroli nad drogami i budowami przewidywania o charakterze ekonomicznym, problemy genetyczne i aprowizacyjne. W roku 1782 Charles de Fourcroy, rwnie inynier i naczelnik fortyfikacji, opublikowa jeden z pierwszych znanych nam schematw organizacyjnych, zwany projektem tablicy poleometrycznej bd igraszk mionika schematw tyczcych wielkoci pewnych miast, opatrzonym map albo plansz oferujc moliwo porwnania owych miast w tej samej skali". Bya to pierwsza w dziejach porwnawcza tabela krzyowa, wspczesna naukowej mani^ Prandi snorzadzonei orzez Cassinich.

Ta nowa metoda mylenia wojskowego, ktra z pomoc funkcjonalnego planowania zmierza do usunicia wszelkich czynnikw przypadkowych, stanowicych dla niej synonim katastrofy i zniszczenia, u kresu ancien re'gime'u zlewa si cakowicie ze stylami mylenia waciwymi politycznej klasie buruazji, z jej upodobaniem do racjonalnej nomenklatury, niestrudzenie penion przez ni rol totalitarnego skryby (encyklopedysty) - osmoza ta dokonuje si u wrt miast, za spraw przepuszczalnej membrany mieszczcej si midzy drog a ulic. Pierwszym burmistrzem Parya by, jak wiadomo, zwierzchnik 13 Paryskiej Hanzy . W ten sposb ratusz zapanowa nad nabrzeami i portami, a barka staa si nonym symbolem tego, co nie byo niczym wicej ni wodnym miastem. Podobne kwestie porusza jeszcze okoo roku 1749 w swych pracach oficer policji Guillaute, piszc: Nie dojdzie ju wicej do buntw, napaci czy zamieszek. Jeli z pomoc cisego nadzoru nad ruchem zdoamy zagospodarowa czas i przestrze rozcigajce si midzy miastem a wsiami, jeli ustanowimy waciwe zasady, wprowadzimy odpowiednie rozkady oraz oznaczenia, jeli uporzdkowane w ten sposb miasto odzyska przejrzysto, innymi sowy stanie si przyjazne dla policji, nic ju nie bdzie w stanie zagrozi adowi publicznemu". Wielu udzi odkrywa dzi, nazbyt pno, i z chwil, gdy mija czas pierwszego zbiorowego rewolucyjnego
13 Do Hanzy Paryskiej naleeli ci, ktrych powinno by si nazwa nadwodnymi kupcami, zbijajcymi interes na uytkowaniu rzek" (Zob. Anciennes loisfrancaises, vol. XVIII).

uniesienia, zachynicia publicznym ruchem rewolucji, socjalizm zatraca niespodzianie wszelk tre z wyjtkiem militarnej (obrona narodowa) i policyjnej (bezpieczestwo, denuncjacje, areszty). Zdaje si, i nadszed czas, by stawi czoo faktom: cho rewolucja oznacza ruch, ruch nie jest rewolucj. Polityka nie jest niczym wicej ni dwigni zmiany biegw, rewolucja stanowi za jej nadbieg - multiplikator prdkoci: wojna jako dalszy cig polityki prowadzonej innymi rodkami" byaby zatem pocigiem policyjnym", prowadzonym z wiksz prdkoci, z uyciem innych rodkw. Ultima ratio ryta z wielk pieczoowitoci na armatach za panowania Ludwika XIV nader dobitnie dawaa wyraz tego rodzaju procederowi zmiany prdkoci. Dziao armatnie jest urzdzeniem zoonym, czcym dwie prdkoci ruchu: prdko dajcej si stosunkowo szybko przemieszcza lawety z zawrotn prdkoci grocego niechybn eksplozj pocisku artyleryjskiego jako ostatecznego decydujcego argumentu. Z tego powodu socjalizm polityczny", przez wzgld na sw. polityczn natur (polis), zwyk koczy si porak z chwil spowolnienia wojny domowej, zmierzajcej ku miejskiej kolizji, nie by wszak bowiem nigdy niczym wicej ni ona... Niektrzy do nieprzychylnym okiem spogldaj na rosnc obecnie liczb pochodw, manifestacji czy wiecw odbywajcych si w miastach, takich jak protest bezrobotnych z roku 1977 w Thionville. Nie dostrzegaj oni jednak od czasu sportowej apoteozy, jakiej bylimy wiadkami podczas wydarze z Maja '68, ani zawodowej, ani spoecznej skutecznoci tego rodzaju wystpie. Teeo rodzaiu miejskim biegom na przeaj czy z prze-

szkodami przywieca cile okrelony cel, o ktrym przypominali latem 1976 roku klasycy zachodniej kultury rewolucyjnej, redaktorzy dziennika Pravda: Uliczne manifestacje stanowi jeden z najlepszych sposobw przygotowania robotnikw do walki o przejcie wadzy..." , Ju za panowania ancien rgime n> gdy fizyczna osoba monarchy tosama bya z pastwem, a jej istnienie z istnieniem pastwa, do niepokojw, zamieszek czy buntw dochodzio dopiero wwczas, kiedy miejsce pobytu krla stawao si niepewne. Paryski lud, ktremu udao si wedrze do Paacu Krlewskiego, gdy tylko zyska moliwo bezporedniego ujrzenia osoby suwerena, dobrowolnie zgodzi si na jego opuszczenie. Podobnie rzecz si ma z masami napywajcymi z prowincji, wsi i przedmie - sam fakt dotarcia do centrum Parya, przejcia pieszo jego alejami i bogatymi ulicami, stanowi nader konkretny sposb skrcenia rzeczywistego i wymiernego spoecznego i politycznego dystansu ., midzy mas a wadz ustanowion przez buruazyjne pastwo. W istocie rzesze ludzi wczce si za czasw ancien regime'u w poszukiwaniu osoby monarchy/Pastwa stanowiy zapowied nowej metody organizacji przepyww i ruchu, arbitralnie przez nas zwan rewolucj francusk, ktra nie jest niczym innym jak racjonalnym sposobem organizacji spoecznego uprowadzenia. Powstanie mas", do jakiego doszo w roku 1793, oznaczao w istocie porwanie mas. Dyskurs szerzony przez rewolucyjn propagand peni w przypadku buruazyjnej cytadeli funkcj podobn jak dawny dyskurs religijny - odpycha, odstrasza i powstrzymuje ruchliwe masy, ustanawiajc nowe

rewolucyjne pastwo, istniejce ju nie tyle w obrbie miasta czy na ulicach, ile na zewntrz, gdzie w oddali, w nieograniczonym, uniwersalnym i ponadczasowym pdzie. Ogarn przestrze dziejw tak jak przestrze departamentw, strzec si pokutujcych przesdw, chccych ograniczy zasig Republiki do jakiego ciasnego terytorium!" - tego domaga si Gregoire 27 listopada 1792 roku. Buruazja, ktra natychmiast zagarna nowe posiadoci, kar mierci groc tym, ktrzy wayli si kwestionowa zasad wasnoci (18 marca 1793), swym zdobywcom, jako ich jedyne lupy terytorialne, oferowaa drogi Europy. Gdzie dotr nogi, tam jest ojczyzna" (ubi pedes, ibipatria), jak gosia rzymska paremia. Wraz z rewolucj francusk wszystkie drogi stay si narodowel Ruch paryskich sankiulotw poprzedza powstanie mas" z roku 1793 w podobny sposb, jak wiele lat pniej zowieszcza przygoda hitlerowskich Oddziaw Szturmowych poprzedzia niemieckie przygotowania do wojny totalnej. Na wzr SA paryscy sankiuloci byli dromomanami, posacami trwogi", rzuconymi jako awangarda Rewolucji na paryski bruk. Dekret z 21 marca 1793 usankcjonowa prawnie ich szczegln funkcj: ci rozwcieczeni polityczni bojownicy byli agentami Terroru wyznaczonymi do realizacji zada logistycznych, zwykymi czonkami policji": denuncjowanie podejrzanych", nadzr nad dzielnicami i kamienicami, dostarczanie wiadectw cnt obywatelskich, aresztowania, ale rwnie aprowizacja, handel i kontrola cen... W maju metali oni wcieleni do Armii Wewntrznej, rzuceni pod

postaci piekielnych kolumn na drogi departamentalne. Rok pniej ich przywdcw stracono, podobnie jak pniej szefw SA, 30 czerwca 1934, podczas nocy dugich noy". Rewolucja jest ju tylko odwrceniem dawnego ataku spoecznego. Carnot, jako szacowny czonek Korpusu Inynierw, skupi podlegajce mu siy z dala od twierdz miejskich, skierowa je ku strefom wojskowym", nadal tworzc swe oddziay najchtniej z paryskich si ludowych. onierzowi Roku II odebrano ulic, ktr pragn zdoby, zmuszono do irracjonalnej podry, skazano na wygnanie, powoln mier w morderczym przymusowym marszu". Nowa Armia", jak pisa Carnot, stanowi mas miadc przeciwnika pod wasnym ciarem w toku nieustannego natarcia, ktremu rytm nadaje Marsylianka". Hymn narodowy jest zatem jedynie pieni towarzyszc podry, pieni wybijajc rytm mechanicznej pracy marszu. W swych pamitnikach Poumies de la Siboutie pisa Nigdy tyle nie piewalimy... piew by potn rewolucyjn broni, Marsylianka elektryzowaa tumy." Nie mylili si matematyk Carnot i doktor Poumies: pie rewolucyjna naadowana jest kinetyczn energi pchajc masy ku polu bitwy, gnajc je do ataku, ktry ju Szekspir opisywa jako mier umiercajc mier. O to wanie szo, naleao bowiem rozadowa artyleryjsk bro wroga, a jedynym sposobem osignicia tego celu przez piechura byo rzucenie si na wrogie dziaa i zgadzenie ich adowniczych. onierz mia jednak na to niewiele czasu, zaledwie tyle, ile zabiera powtrne naadowanie dzia, musia zatem rzuci si do biegu ku

nim z chwil wystrzelenia przez nie pocisku. Jego ycie zaleao zatem od jego prdkoci: jeli byl nazbyt powolny, gin! na miejscu starty w ogniu obstrzau dosownie w proch. W tej nowej wojnie wszystko staje si kwesti czasu zyskanego przez czowieka, przewagi czasowej nad miertelnymi pociskami, ku ktrym gna go jego pd. Prdko jest Czasem zyskanym w najcilejszym sensie tego sowa, gdy staje si on Czasem ludzkim wydartym bezporednio mierci - std te wszystkie aobne insygnia mierci, wystawiane na pokaz przez oddziay szturmowe, innymi sowy oddziay szybkiego reagowania (czarne flagi i mundury, trupie czaszki, emblematy uanw, oddziaw SS itp.). C jednak sdzi naley o tej rewolucji, ktra wkrtce zostanie sprowadzona wycznie do Ataku wymierzonego w Czas? Nieustanna ofensywa masowej armii Carnota stanowi odwrcenie starego biegu naprzd". Ocalenie nie kryje si ju w ucieczce, lecz w biegu ku mierci", w zadawaniu mierci wasnej mierci" - ocalenie kryje si w Ataku po prostu dlatego, e nowe machiny balistyczne czyni ucieczk daremn, dziaaj szybciej i na wiksz odlego ni onierz, doganiaj go i wyprzedzaj. Jedyn moliwoci ocalenia na polu bitwy jest, jak si zdaje, posunicie samobjcze - umieszczenie si na trajektorii lotu pocisku wystrzeliwanego przez pdzce maszyny, ku ktrym pcha czowieka bezlitonie nowe prawo militarne, chwytajce go, dosownie, w krzyowy ogie"! Ostateczne ocalenie moe odtd nadej jedynie od strony mas nabierajcych coraz wikszej prdkoci. Dobitnie wyrazi to Napoleon, twierdzc, e gotowo do walki jest tym samym, co gotowo do ruchu", i dodajc, i si armii

mierzy naley podobnie jak w dziedzinie mechaniki, jej mas pomnoon przez prdko". Hegel, peen podziwu dla francuskich rewolucjonistw, pisa w styczniu 1807 roku do swego przyjaciela: Kady Francuz nauczy si patrze mierci prosto w oczy...", przyrwna on rwnie dawne instytucje do dziecicych bucikw, ktre stay si tak ciasne, i poczy uniemoliwia chodzenie, bucikw, ktre rewolucjonici zdoali w kocu zzu." Jak wida, rwnie tu pobrzmiewa ta sama niewiadoma dynamiczna metafora, wyania si nowa posta dialektyki bitewnej przeoonej na kategorie filozoficzne i polityczne. Sabo uzbrojony francuski onierz spoglda swej mierci prosto w twarz, w czarn otcha wylotu dziaa, ku ktremu rzuca si biegiem. Ta armia karw", o ktrej pisa Goethe, potrzebowaaby siedmiomilowych butw": spodziewalimy si ujrze w Niemczech armi gigantw, a dostrzeglimy jedynie oddziay karw". Nic w tym dziwnego, ich prawdopodobne rozmiary oszacowano bowiem w oparciu o ich prdko przemieszczania. Niemcy, spodziewajc si dugich krokw stawianych przez ogromne jednostki, nie uwzgldnili jednak jednego cakowicie nowego czynnika: niebywaego wzrostu energii kinetycznej, jak obdarzone s zrewolucjonizowane masy. Dyskurs ten utosamia osignicie ogromnych prdkoci szturmowych, inwazyjnych, a nawet wybuchowych, z mechanik" rewolucji symbolizowanej przede wszystkim przez zdobycie ulicy, a nastpnie wyzwalajcej" si na drogach i autostradach. Co znaczce, kada walka o charakterze totalitarnym bdzie powiela t procedur: niemieccy narodowi socjalici, zacici wrogowie buruazji,

a przynajmniej deklarujcy sw wrogo w celu zmobilizowania dromomaniakw z Oddziaw Szturmowych, opanowali pastwo niemieckie miasto po miecie, a raczej ulic po ulicy, by dziki autostradom przemieci si nastpnie ku ssiednim terytoriom, jak gdyby marszu niemieckich mas, wprawionych w ruch" dynamicznymi deklamacjami wygaszanymi przez ich przywdcw, nic ju nie mogo powstrzyma. Zdobywszy ulic i zgadziwszy czonkw Oddziaw Szturmowych, nazistowska maszyna odnalaza swych pocztkowych operatorw: drobn redni buruazj urzdnicz oraz wielkich kapitalistw, ktrzy od lat dwudziestych udzielali jej znaczcej pomocy finansowej; dziki Reichswerze za i machinom Rommla i Guderiana udao si daleko odsun front wojskowy, tam, gdzie stacjonoway czogi". Na skutek nazistowskiej wojny byskawicznej walce si z wolna w gruzy przestarzae mury graniczne zostay ostatecznie i ostentacyjnie zburzone, na ich miejscu pojawia si za droga szybkiego ruchu. Panowanie narodu niemieckiego sigao odtd nie tam, gdzie stany jego synne buty, lecz tam, dokd dotary gsienice jego czogw, dokd sigaa zmechanizowana sia jego stalowego frontu". Jak pisa Ratzel pod koniec XIX wieku: Wojna polega na rozszerzaniu granic na obce terytorium". Front jest ju odtd jedynie militarn izobar, przywracajc starodawne rytuay zaoycielskie. Dla dromokraty opowiadajcego si za wojn totaln tak niegdy podane miasto nie jest ju bezporednim celem, wszak starowiecko ogoszona miastem otwartym" Warszawa we wrzeniu roku 1939 zostaa w czasie nalotw bombowych bez skrupuw zniszczona.

2. O D PRAWA DO DROGI DO PRAWA DO PASTWA

Natarcie zmienio sw natur z chwil wynalezienia machin zniszczenia

Errard, zwany Bar le Due

Obejmujc wadz, nazistowski rzd zaoferowa niemieckiemu proletariatowi sport oraz transport. Koniec z zamieszkami, represje staj si zbdne, wystarczy oprni ulice, obiecujc wszystkim autostrady - oto polityczny" cel Volksvagena, prawdziwy plebiscyt; Hitlerowi udao si wszak przekona 170 000 obywateli do zakupu samochodw mimo tego, i wwczas nie byy one jeszcze dostpne. NSKK (National Sozialistisches Kraftfahr Korps - Narodowo-Socjalistyczny Korpus Samochodowy) organizowa si w skali lokalnej oraz w oparciu o kategorie samochodw bdcych w prywatnym posiadaniu. Zrzesza on wkrtce p miliona automobilistw, nakanianych do jedenia po

wszelkich moliwych terenach, strzelania z broni w czasie jazdy itp. Kady z czonkw tego rodzaju klubw" sportowych wprawia si zatem w zowieszczych technikach zbrodni samochodowej w stylu Bonnota czy Al Capone. Nawet jeli w roku 1941 Brecht w Karierze Artura Ui zadowala si jeszcze uczynieniem z gangstera sobowtra Hitlera, dostrzegalne tu podobiestwa sigaj o wiele gbiej, s czym wicej ni zwyk parodi. Wycig do wadzy, w jakim bierze udzia amerykaski imigrant, przypomina bowiem faszystowsk tragedi lub anarchistyczn przygod Bonnota z roku 1911 i jest nieodcznie zwizany z rewolucj komunikacyjn. Podobnie jak Mussolini czy Hitler, wielkie osobistoci amerykaskiego gangsterskiego pwiatka zaczynay na ulicach, po ktrych wczyy si jak kloszardzi, jako obcy - synny Jim Colosimo by wszak na pocztku zamiataczem chodnikw i jak wielu innych swych towarzyszy w sposb naturalny przekroczy prg politycznego supermarketu jako agent, agitator i akwizytor. Wadze miejskie pozostaway nastpnie pod wpywem brunatnych oddziaw" swych SA, apoteoza automobilizmu z lat dwudziestych bowiem - z charakterystycznymi dla niej porwaniami, strzelaninami, walkami ulicznymi, szaleczymi pocigami samochodami opancerzonymi - stanowi jedynie techniczny epizod Ataku dromokratycznego, przypuszczonego na miasto ijego bogactwa przez masy emigrantw napywajce z Europy i Azji, ktry ju wkrtce mia si przerodzi w Atak na samo pastwo amerykaskie. Czy Ala Capone nie wspieraa w skali narodowej Partia Republikanw? n-ii,v ,f.i fnrmarir'' nie zawdzicza on dobrowolnemu

zacigniciu si do armii Stanw Zjednoczonych? W czasie ostatniej wojny, w chwili wyzwalania Woch, zdemaskowano nieznane dotd oddziay gangsterw, ktrych czonkowie okazali si przykadnymi amerykaskimi obywatelami". atwiej zrozumiemy sposb, w jaki amerykaski rzd zdoa upora si z kryzysem ekonomicznym, do ktrego doszo w latach trzydziestych, oraz uleczy amerykaskie masy z pokusy walki ulicznej", jeli rozpatrzymy rzecz na innym poziomie. Rwnie w tym przypadku dowiadczenie gangsterw-dromokratw miao okaza si nader uyteczne: w przebysku geniuszu rzd postanowi zastpi stosowanie bezporednich rodkw dawienia rozruchw wraz ze sucym mu dyskursem politycznym odsoniciem istoty owego dyskursu: stworzona przez seryjn produkcj samochodw (od roku 1914 w fabrykach Forda) moliwo przemieszczania si sama moe sta si form ataku spoecznego, rewolucj wystarczajc do zmiany po raz kolejny stylu ycia obywateli poprzez przemian wszystkich ich potrzeb konsumpcyjnych idc w parze z cakowitym przeksztaceniem terytorium pastwa, ktre u zarania XX wieku, o czym nie naley zapomina, posiadao sie drogow dugoci zaledwie 400 kilometrw. Helmut Klotz zanotowa w roku 1937: Narodowo-Socjalistyczny Korpus Samochodowy jest organizacj, ktra w wskich granicach moe by bezporednio przydatna do zmotoryzowania niemieckiej armii". Nawet jeli sdzi on, i motoryzacja przynosi jedynie ograniczone korzyci na dugich dystansach, w skali lokalnej

przypisywa jej zdolno nadzwyczajnego wzmagania potencjau si szturmowych. Po drugiej stronie Atlantyku dokonywaa si za nieustanna transformacja barbarzyskiej estetyki seryjnie produkowanego amerykaskiego samochodu z prowokujc ekstrawagancj jego karoserii i zdobie, manifestujca nieodwracalny postp rewolucji spoecznej {rozwj amerykaskiego styiu ycia). w wielki korpus samochodowy zosta jednak wykastrowany, amerykaska sie drogowa wykazywaa znaczne niedostatki, a potna moc silnikw bya nieustannie kieznana. Podobnie jak w przypadku praw dotyczcych ograniczenia prdkoci, w gr wchodziy tu rzdowe aspiracje do sprawowania politycznej kontroli nad ruchem, zmierzajcej do nadwtlenia nadzwyczajnego potencjau szturmowego", wzmacnianego przez masow motoryzacj. Ten cios zadany kierowcom pozbawionym niespodzianie moliwoci upajania si wielkimi prdkociami tak samo jak alkoholem, ta samochodowa prohibicja bya wyrazem ustanowienia pr2ez Pastwo nowego zewntrza: Dosownie miliony modych ludzi potrafio prowadzi samochd, dokona jego naprawy, zbudowa wasne urzdzenia radiowe i komunikowa si z innymi radioamatorami na caym wiecie (byli oni ekspertami w dziedzinie przeajowych wycigw samochodowych i transportu drogowego); pojawio si wwczas cae nowe pokolenie kompetentnych fachowych mechanikw i elektrykw" - jak zauwaa Vannevar Bush w roku 1949 w Modern Arms and free man. Kady przydomowy gara, kady klub radioamatora stanowi rodzaj orodt F . I ' 1 ' k l ^ l l

trening ten mg bez przeszkd i zwoki przerodzi si w umiejtno obsugiwania skomplikowanych maszyn wojskowych". Po obu stronach rozwija si zatem symetrycznie taki sam dyskurs. Tego rodzaju metoda nieustannego wykorzystywania gotowoci nieorganicznej masy do ruchu traktowanego jako rozwizanie spoeczne, znamionowaa nie tylko kraje uprzemysowione. Przemys cywilny zmuszony by rozwiza problem zaopatrzenia w obuwie, przed jakim stawiaa go armia masowa, jeszcze zanim pojawi si problem dostawy samochodw. W roku 1792 Intendentura Wojskowa bya w stanie zaopatrzy nieobute" oddziay wojskowe w zaledwie 200 par obuwia, gdy te 14 potrzeboway ich 80 000. Skoro jednak przemarsz stanowi narzdzie strategiczne, nawet jeli nie przywiecaj mu cele wojskowe", o czym zdylimy si ju przekona, ten typ Ataku, wymierzony pierwotnie w Czas, moe zosta podjty teoretycznie, nawet jeli brakuje nieodzownych ku temu rodkw materialnych. Obecnie partie opozycyjne walcz ze sob o czas przewozu pracownikw". Rwnie w tym przypadku idzie o czas zaoszczdzony", a tym samym powracamy do rde spoecznej metamorfozy". Znajdujemy si tutaj na poziomie rewolucji trzech semek", tak drogiej bojownikom z roku 1848, domagajcym si omiu godzin pracy, omiu snu i omiu czasu wolnego. A co jeszcze bardziej godne uwagi, dania te ju od samego pocztku, z chwil ich wysunicia, miay pewn szczegln
W tym samym okresie przemys zbrojeniowy zatrudnia ju grupy produkcyjne obejmujce 5 000 robotnikw.
i

zalet -jednoczyy wszystkie strony, partie, ruchy rewolucyjne, od umiarkowanych po najbardziej skrajne. Ta prowadzona przez robotnikw wojna o czas" miaa zatem wszelkie zalety da rewolucyjnych i adnej 15 z ich wad" . Z tego wzgldu Republika Sowiecka jesieni 1917, a Niemiecka w roku 1918, podjty decyzj o wprowadzeniu tych postulatw w ycie. Pod koniec pierwszej wojny wiatowej najwiksze obawy w Republice Francuskiej budzio krwawe zazwyczaj wito pierwszego maja. Zaiste, 1 maja roku 1919 zorganizowano wielki przemarsz, a rzd uwiadamia sobie, i jedynym hasem bdzie osiem godzin". Czy przywdcy socjalistw nie objli wanie stanowisk rzdowych? Czy jeden z nich nie kierowa ministerstwem wojny? Zgoda na omiogodzinny dzie pracy oznaczaa zatem ostateczne przypiecztowanie, zachowanie w czasie pokoju tego, co osignito podczas wojny - witej unii". Pierwszego maja roku 1919 proletariat na nowo zosta zdemobilizowany, opuci okopy, by stan ze mierci twarz w twarz" na polu miasta. Po gorcych uciskach z pierwszych dni to, co brano za niewdziczno pozostajcych na tyach" wobec walczcych na froncie oddziaw szturmowych, byo jedynie wyrazem powrotu do normalnoci, do mieszczaskiej nieufnoci i pogardy wobec wdrownych mas, odzyskujcych wolno poruszania si oraz zdolno do walki politycznej... W roku 1936 pozostajca dotd w ukryciu istota tego omiogodzinnego czasu wolnego" wysza na jaw: czas wolny
Andre-Francois Poncet, Emile Mireaux, La France et les huit heures" Societe d'ctudes et d'informations economiques, 1922.
15

okaza si rwnoznaczny z patnym urlopem lub wakacjami, te za oznaczay podre, cznie z ostatni podr", co dziwacznie podkrela synna francuska piosenka piewana przez zwolennikw tak zwanego euforycznego Frontu Ludowego. Bya to zatem rewolucja nie tyle szczcia, ile transportu, ruchu ku polom namiotowym, kempingom, schroniskom/koszarom modzieowym - zawsze jednak szo o pola, rozlege pole caego terytorium. Nadcigaa jednak hiszpaska wojna domowa, a brak interwencji ze strony Francji mia ju wkrtce sta si grobem Frontu Ludowego, kostniejcego w odmowie wobec owych zawiatw" tej ostatecznej podry. Nadmierne manipulowanie dyskursem dromokratycznym przez polityczn buruazj ju dawno temu powinno jednak uwiadomi nam jej rzeczywiste intencje rewolucyjne. Wydarzenia z roku 1789 miay by buntem przeciw poddastwu, czyli przeciw przymusowi bezczynnoci symbolizowanemu przez feudaln paszczyzn, funkcjonujc jeszcze w szcztkowej postaci w niektrych regionach kraju (midzy innymi w Jurze), rewolt przeciw trwaemu przypisaniu do danego miejsca, arbitralnemu zamkniciu. Nikt jednak nie przypuszcza wwczas, i zyskanie wolnoci poruszania si", tak cenione przez Monteskiusza, moe przerodzi si potajemnie w przymus mobilnoci. Powstanie mas" z roku 1793 oznaczao ustanowienie pierwszej dyktatury ruchu, zastpujcej niepostrzeenie wolno ruchu zdobyt w pierwszych dniach rewolucji. Rzeczywista wadza w tym pierwszym nowoczesnym pastwie oznaczaa nie tylko kumulacj

przemocy, ale take kapitalizacj ruchu. Zdobycie przez paryski lud Bastylii 14 lipca 1789 byo bdem prawdziwie foucautowskim: sawny symbol zamknicia okaza si opustosza ju fortec, jej zdobywcy odkryli za ze zdumieniem, e z tego otoczonego wyniosymi murami wizienia nie ma ju kogo uwalnia". Strategiczny schemat rewolucji wyznaczy kadej z dwch klas panujcych waciwy jej proletariat: maszerujcy nard", czyli wojskowy proletariat armii masowej, wysany na terytorium drogowe", oraz proletariat przemysowy, tak zwan robotnicz armi", zamknit w obrbie rozlegego pola narodowego terytorium. Mona by zatem wyrni dwie funkcje (a raczej rodzaje dziaania) zmobilizowanej w ten sposb bazy proletariackiej, warunki proletaryzacji zostay bowiem sformuowane w sposb najbardziej radykalny w dekrecie Konwentu z lutego 1793, goszcym, i modzi powinni i na wojn", za onaci mczyni, kobiety i dzieci zmuszeni zostan do pracy w wytwrniach (broni, odziey, namiotw, opatrunkw)", jednym sowem zajm si logistyk. Widzimy zatem, i nowa buruazja handlowa dya do wzbogacenia si na drodze akumulacji ruchw" (dziaa) wytwrczych proletariatu przemysowego (yrondystyczna buruazja i dostawcy wojskowi, szwajcarskie banki i manufaktury itp.), klasa wojskowa za - kapitalizujc niszczycielskie dziaania mobilnej masy, wytwarzajc zniszczenia dziki szturmowemu potencjaowi proletariatu. Historia dowodzi, i rozkad zamknitej klasy buruazji oznacza z koniecznoci degradacj wytwrczych
*-. T^ ^ T i * r t * i r i I i ' * !

metod militarnej proletaryzacji. Marksistowskie pastwo na przykad jawio si pocztkowo w swych dziaaniach jako forma dyktatury motorycznoci, totalitaryzmu polegajcego na odgrnym planowaniu i skrupulatnym wykorzystywaniu kadej formy ruchu masowego. Po upadku Phnom Penh Kamboda staa si, jak twierdz nieliczni ocalali wiadkowie, rozlegym polem" w protecie przeciwko Marksowi i Sowietom jako wynalazcom guagu", w rzeczywistoci jednak by to zaledwie paroksyzm militarnej proletaryzacji. W istocie, zgodnie z ich wasnymi sowami, Czerwoni Khmerzy uznawali ludno cywiln wasnego kraju, miliony mczyzn, kobiet i dzieci, za jecw wojennych". Nowi przywdcy Kambody wcielili w ycie, traktowane jak si zdaje cakowicie dosownie, wskazwki zawarte we wspomnieniach pozostawionych dwadziecia pi lat wczeniej na Sorbonie przez Khieu Samphana. Dziki nim wiemy, skd si wzi w wirus pustoszcy ten nieszczsny kraj. Utopijny schemat kambodaskiej rewolucji stanowi bowiem jedynie antytez schematu rewolucji buruazyjnej: najwiksze miasta brutalnie oprniono z ich mieszkacw, nastpnie mordowanych bd przesiedlanych na prowincj, niektre z dzielnic zrwnano z ziemi, zamieniajc to, co z nich pozostao, w pola ryowe; cakowicie zniszczono ruch midzy miastem a wsi, transport przesta praktycznie istnie, w opustoszaych miastach pozostay za jedynie nieliczne bataliony piechoty, przywdcy Khmerw oraz kilka przedstawicielstw dyplomatycznych. Nie bya to zatem rewolucja, lecz tragiczny kres oblenia miejskiej
fnrtpcv n n a n n w j i n c i nstatpr:7nis nr7e7 naift7<~l7rw

W wyzwolonym" Wietnamie napotykamy jeszcze inne rodzaje mobilizacji proletariatu: po upadku Sajgonu pierwszym celem rewolucyjnych armii byo niewtpliwie zmuszenie do pracy przy logistycznej rekonstrukcji kraju (przy budowie strategicznych drg, linii kolejowych, mostw itp.) takich bezwartociowych elementw" jak prostytutki, prniakw czy handlarzy z wielkich miast, jak rwnie zmuszenie odzianej dopiero co w nowe mundury modziey do udawania zadowolenia z wyzwolenia, co pozwalao jej tym samym zapozna si z prostot i szorstkoci wadzy, sprowadzajcej si w swym dziaaniu do stosowania przymusu i tresowania cia. Dyktatura proletariatu nie jest niczym wicej ni dyktatur ruchu (dziaania), ktrej mechanizm odsaniaj wielkie totalitarne wita, mobilizujce niezliczone rzesze kinetyczne, te spartakiady i igrzyska sportowe, zajmujce w krajach bloku wschodniego rwnie honorowe miejsce jak w Niemczech w okresie faszyzmu. Synchronizacja ruchu ma tutaj na celu wczenie milionw jednostek do geometrycznych zbiorw przypominajcych niegdysiejsze czworoboki" tworzone w czasie manewrw wojskowych. Dynamizm tumw tworzcych kalejdoskopow dekoracj, spontanicznie skandujcych hasa i wznoszcych gigantyczne portery przywdcw partyjnych, pozwala kademu szeregowemu rewolucyjnemu bojownikowi znale si cho przez chwil bliej ciaa Stalina czy Mao. Jeszcze bardziej interesujcym zjawiskiem byy obozy rehabilitacyjne, stanowice tak wielki powd do dumy wpierw dla Chiczykw, a potem dla Wietnamczykw,

stosowania krwawych represji bd brutalnych kar. Zaniepokoi powinien nas ju jednak sam medyczny sposb okrelenia tych obozw, do ktrych ludzi zsyano bez sdu: rehabilitacja przypomina bowiem mechaniczne programowanie niepenosprawnych bd kalekich cia, poniewa jej zadaniem jest ich naprawienie, przywrcenie im owej sprawnoci. Przestpcy czy ideologicznego dysydenta nie uznaje si ju tutaj za przeciwnika politycznego, nie przysuguje mu ju prawo do opieki psychiatrycznej na preferencyjnych warunkach, jakie w Rosji czy Ameryce przyznawano intelektualistom. Materialistyczna pewno osiga tu sw form absolutn, gdy cakowicie wyeliminowana zostaje tu sama moliwo nadawania znaczenia antagonistycznym sposobom mylenia, posiadaniu odmiennych pogldw. Dysydent jest wycznie ciaem, jego opozycyjno za staje si wad postawy, postaw przestpcz - choby jego opieszao czy podliwo. Nie istniej ju zatem przestpcze opinie, pozostaj jedynie przestpcze gesty - oto kres wyznania/zeznania16. Jedyna wina, jak
W epoce redniowiecza torturowane dato musiao w krzyowym ogniu pyta wyjawi znan tylko sobie prawd. W wieku XIX tortury zostary zakazane, jednak nie ze wzgldu na dbatoc o humanitarne traktowanie, lecz dlatego, e zdano sobie wwczas spraw, i kade dziaanie (kade ludzkie posunicie) pozostawia jakie zewntrzne lady, pewien mimowolny odcisk materialny. Odtd z pomoc metod naukowych do mwienia, a w pewnym sensie do zeznawania", zmuszano nie tyle pudejrzanegti. He same dowody, nadajc owym materialnym ladom posta spjnego dyskursu/przebiegu zdarze. Anglosasi, oblekajc wymiar sprawiedliwoci w teatraln form dialogu, nader wczenie zauwayli, e w oparciu o dowody materialne dotyczce tego samego przedmiotu przestpstwa, rozmaicie porzdkujc jego elementy, stworzy mona rne, wzajemnie si wykluwajce, acz rwnie spjne dyskursy. Kryjce si tu moliwoci rozwina psychoanaliza, zastpujc zewntrzne lady materialne wewntrznymi oznakami
,

- ~ i-i.ctomn lfnnipic7no

obarcza si ciaa, polega na ich zdesynchronizowaniu, naley je zatem na powrt podporzdkowa latu partyjnej, dostosowa do prdkoci caego musztrowanego ludu, dla ktrego wszystko sta si moe sposobnoci do publicznego treningu sprawnoci fizycznej, obejmujcego zarwno klasyczn musztr, techniki relaksacyjne, wiczenia gimnastyczne wykonywane na ulicach, w obozach i fabrykach, sporty zespoowe czy taniec, jak i penienie ekologicznej warty itp. W czasie chiskiej rewolucji kulturalnej z wizerunkw Mao i Czou En-Laja wyczyta mona byo co na ksztat zawstydzenia na widok tych milionw jednostek wznoszcych na kade zawoanie, jak roboty, osawion czerwon ksieczk". Czy tak upragniona przez poet cywilizacyjna rewolucja miaa

przestpstwa. Psychiatryczne wyznanie naley wydrze podmiotowi nawet wbrew jego woli, pod przymusem choby zaciska! swe wargi i tak pozostawi lady i rozrzucone dowody przestpstwa, podlegajce obrbce w zgodzie z naukowymi metodami psychoanalizy. Nieustanny przepyw psychiatrycznego wyznania nie jest zatem skutkiem woli podmiotu, a samo wyznanie dotyczy nie tyle popenionego przez podmiot przestpstwa czy tylko jemu znanych jego okolicznoci, ale caoci ycia rozcigajcego si od chwili narodzin oskaronego a po ostateczny wyrok, jakim jest diagno/a. Jeli sprawdziany su wsuchaniu si w wyznanie, oczywiste jest, e nie jest ju ono opowieci o zbrodni snut przez jej autora. Proces len znajduje swe zwieczenie w wykazach stref kryminogennych wchodzcych w skad systemw nadzoru miejskiego a take w systemie obrazowania statystycznego rozkadu wystpowania przestpczoci (CR1MINOSTAT), testowanego obecnie przez policj. Mona zatem spodziewa si rychego usunicia wszelkich luk i elementw przypadkowoci w zakresie czynnoci ledczych i samego przedmiotu przestpstwa, wraz z rozwojem informatyki bowiem zdoamy cakowicie uspjni dyskurs oskaryciel ski, a przynajmniej nada mu posta blisk absolutnej spjnoci, zarazem w odniesieniu do podmiotu, jak i przedmiotu. Zeznania oskaronego, ktry dysponuje mniejsz iloci informacji o popenionym przez siebie przestpstwie ni komputer, a nie bdc ju w posiadaniu prawdy nie ma nic do wyznania, stan si cakowicie zbdne. Oto w najoglniejszym zarysie schemat pracy spoecznej, funkcjonujcy obecnie we Francji,

przerodzi si w zawody gimnastyczne z towarzyszc im zakrojon na szerok skal kampani masowych denuncjacji, prowadzon za pomoc niezliczonych plakatw rozklejanych na pekiskich murach, podobnie jak dziao si to stulecie wczeniej w okresie Komuny Paryskiej (pastwa policyjnego, jak mawia o niej Cluseret) czy w czasie kambodaskiej rewolucji z jej dziecicymi jednostkami szpiegowskimi kang-Chhlop". Czy jedynym celem socjalizmu jest zsocjalizowanie procedur wywiadowczych? Zrozumiae jest, e rewolucja polityczna prowadzi do przydzielenia funkcji (wadzy) policyjnej wszystkim bojownikom na wzr dawnych wojskowych agentw kontroli ruchu, dbajcych od czasw ancien regime'xx o przejrzysto spoeczn, zajmujcych si obserwacj postaw i ruchw niedopasowanych do reszty ciaa spoecznego, nadzorem terytorium, kontrol ekologiczn kontynuujc zadania kontroli miejskiej funkcji uznawanej przez wadz za rozwizanie przyszociowe. Castro ze swym niechlujnym wizerunkiem partyzanta obok odzianego w mundur Pinocheta, Breniew przebrany za marszaka, licznie zgromadzeni na trybunach wszystkich socjalistycznych pastw generaowie, obwieszeni nieprzebran iloci odznacze - wszystkie te postacie dowodz jednego: ostatecznym podmiotem kapitalizacji dziaa (wytwrczych), prawdziwym dyktatorem ruchu s oni; to dziki nim, a nie jakim filozofom czy ideologom w roku 1789, narodzia si polityczna idea maszerujcych narodw, mas nowego proletariatu wojskowego, ktre w poowie XIX wieku, w chwili triumfu artylerii przemysowej i wraz z upowszechnieniem

zmotoryzowanej wojny, przerodziy si w pociski. Jak pisa w roku 1914 Trocki, Cikie dziaa zaszczepiaj klasie robotnikw przekonanie, e nawet jeli nie jestemy w stanie pokona przeszkody, moemy j zniszczy: statyczne fazy jej umysowoci ustpuj wwczas miejsca fazom dynamicznym". Za Leninem Mao okreli lud mianem napdowej siy dziejw" w chwili, gdy zasadniczego znaczenia nabiera kwestia zdobycia nowych zasobw energii. Metafora polityczna pody tu za logistycznym postpem, jeli tylko zapragnie zaj swe miejsce w Historii. Wojskowo, podobnie jak Historia, jest jedynie trwa percepcj kinetyki zanikajcych cia, ciaa za pojawi si mog w roli medium historii, jej dynamicznych nonikw. Ju Napoleon III sdzi, e dla czowieka wojny sama zdolno pamitania jest nauk".

P O S T P DROMOLOGTCZNY

zmotoryzowanej wojny, przerodziy si w pociski. Jak pisa w roku 1914 Trocki, Cikie dziaa zaszczepiaj klasie robotnikw przekonanie, e nawet jeli nie jestemy w stanie pokona przeszkody, moemy j zniszczy: statyczne fazy jej umysowoci ustpuj wwczas miejsca fazom dynamicznym". Za Leninem Mao okreli! lud mianem napdowej siy dziejw" w chwili, gdy zasadniczego znaczenia nabiera kwestia zdobycia nowych zasobw energii. Metafora polityczna pody tu za logistycznym postpem, jeli tylko zapragnie zaj swe miejsce w Historii. Wojskowo, podobnie jak Historia, jest jedynie trwa percepcj kinetyki zanikajcych cia, ciaa za pojawi si mog w roli medium historii, jej dynamicznych nonikw. Ju Napoleon III sdzi, e dla czowieka wojny sama zdolno pamitania jest nauk".

P O S T P DROMOLOGICZNY

1. O D PRAWA DO PRZESTRZENI DO PRAWA DO PASTWA

Skazana na wod istota istnieje w stanie oszoomienia. Z kad minut umiera, a jej substancja nieustannie si zatraca.
Gaston Bachelard

Jedna z dziewitnastowiecznych angielskich karykatur przedstawia postacie Bonapartego i Pitta, wykrawajce swymi szablami porcje z wielkiego puddingu w ksztacie globu ziemskiego - Francuzi otrzymuj kontynenty, Anglicy za morza. Tak wyglda nowy sposb podziau wiata, w ktrym miast ciera si ze sob na tym samym terenie, w granicach wyznaczonych przez pole bitwy, przeciwnicy podejmuj decyzj o stoczeniu najwaniejszej fizycznej walki midzy dwiema gaziami ludzkiego rodu, w ktrej przeciw mieszkacom ziemi powstaje ludno oceanw. W ten sposb wynalezione zostaj narody pozbawione ldowego charakteru, ojczyzny, 53

na ktrych gruncie nikt ju nie moe postawi swej stopy i ktre w niczym nie przypominaj ju krajw. Morze jako otwarta przestrze oznacza zalubiny demosu z ywioem wolnoci (ruchu). Prawo do morza" jest, jak si zdaje, wynalazkiem swoicie zachodnim, podobnie jak pniejsze prawo do przestrzeni powietrznej", ywiou, w ktrym marszaek si powietrznych Goering zapragnie umieci diefliegende nation, nazistowski de17 mos . Kady Niemiec powinien tedy przyswoi sobie sztuk latania... Skrzyda spoczywaj upione w ludzkim ciele". Przygldajc si wystrzeleniu pierwszych rakiet, Hitler, przeczuwajc nadcigajc klsk militarn, rzek do Dornbergera: Gdybym uwierzy wwczas w wasze pomysy, nie byoby potrzeby wszczyna caej tej wojny...", a przynajmniej nie byoby potrzeby stawa do walki! Jednake to Anglii, jak wiadomo, udao si pokona bez walki przeciwnika z kontynentu, szamoczcego si i traccego swe siy w czasoprzestrzennych granicach ldowego pola walki. Hitlera, podobnie jak Napoleona, pokonali ludzie zjleet in beings, zawdziczajcy zwycistwo wanie swej niegotowoci do walki, porzuceniu szkodliwej zasady domagajcej si atakowania wroga z chwil jego pojawienia si w zasigu wzroku, skracania
17 F. Thiede, E. Schmahe, DieflUgende nation, Union Deutsche Verlaganstalt. Berlin 1933. 18 Od koca XVII wieku//te( In being, doktryna sformuowana przez admiraa Herberta, oznaczaa przejcie od aktu do monoci, jeli idzie o metody uycia siy wobec przeciwnika, jak te zanik aparatu morskiego oraz kres wojny opierajcej si na bezporednim starciu; liczba jednostek i sita ognia floty liniowej staj si odtd kwesti wtrn", Paul Virilio, Essai sur l'insecurity du territire. Stock, 1976.

dystansu dzielcego przeciwnikw. Fleet in being" to logistyka absolutyzujca strategi jako sztuk operowania niewidocznymi ciaami, to nieustanna obecno na morzu niewidzialnej floty gotowej do zaatakowania przeciwnika w dowolnym miejscu i czasie, do unicestwienia jego woli mocy na skutek stworzenia strefy globalnego niebezpieczestwa, w ktrej ju nigdy nie bdzie on w stanie podj jakiejkolwiek decyzji z penym przekonaniem, ani czegokolwiek chcie, czyli zwycia. Nowa koncepcja przemocy opiera si zatem nie na bezporednim starciu czy rozlewie krwi, ale na rnicowaniu waciwoci cia, na oszacowywaniu dozwolonego im w danym ywiole zakresu ruchu, na nieustannym weryfikowaniu ich dynamicznej skutecznoci. W odrnieniu od Napoleona, rozpatrujcego si armii w kategoriach mechanicznych, Maurycy Saski, jako jeden z pierwszych na kontynencie, poj, i przemoc da si sprowadzi bez reszty do ruchu: Nie opowiadam si za prowadzeniem bitew -jak twierdzi -jestem przekonany, i sprawny genera po trafi prowadzi wojn cae swe ycie, nie czujc si do tego przymuszony". W Europie Zachodniej, przestrzeni o ograniczonych rozmiarach i o urozmaiconej rzebie terenu, pragnienie zniszczenia przeciwnika" pocigao za sob wczeniej czy pniej konieczno bezporedniego starcia midzy coraz liczniejszymi masami wojskowymi. Okrenie Niemiec stanowi jeden z najdobitniejszych przykadw tego rodzaju historyczno-terytorialnego uwarunkowania, rodzcego krwio- ercz dz wojny, a krtko mwic - prusk doktryn wojenn. Na niezmierzonej morskiej przestrzeni Home Fleet moga natomiast niemal w nieskoczono unika bitwy, 55

54

aden przeciwnik nie by w stanie zmusi jej do beznadziejnej walki, gdy mimo swej nieustannej obecnoci pozostawaa poza wszelkim zasigiem. , Unikajc jak ognia rozpaczliwej walki, naley wprawia przeciwnika w nieustann rozpacz, zadawa mu trwale moralne i fizyczne rany, ktre wyczerpi jego siy i ostatecznie zniszcz - tego rodzaju porednia strategia ma za zadanie doprowadzenie ludnoci do takiego stanu rozpaczy bez przelewania krwi. Jak mawia stare przysowie, Strach jest najokrutniejszym zabjc, wprawdzie nigdy nie umierca, ale nie pozwala te y." Wynalezienie szczcia, sformuowanie si tej nowej idei w Europie, byo przecie dla mieszkacw kontynentu, przynajmniej zdaniem Saint-Justa, jedynie wyrazem oporu wobec nakazu moralnego pyncego z mrz, sposobem radzenia sobie z utrat wasnej substancji. Skutki alianckiej blokady Niemiec wprowadzonej w roku 1914, cho przez pierwsze dwa lata niemal niezauwaalne, odczuwane bd przez niemieck ludno cywiln jeszcze dugo po zakoczeniu walk ldowych, przyczyniajc si porednio do utrwalenia stanu marazmu: wanie ta nieustanna rozpacz staa si rdem nazistowskiej polityki namitnoci, oparciem dla procesu ujarzmienia przez faszystw niemieckiego ludu. Zachodzcy obecnie w Europie Zachodniej byskawiczny rozkad materialny i moralny stanowi jeden z dalekosinych skutkw geostrategicznego zwrotu, jakiego dokonali Amerykanie, zwrotu rodzcego z oddalenia nowy kryzys ekonomiczno-psychologiczny na naszym kontynencie. Ta uwielbiana przez przedsibiorcw strategia porednia wykorzystuje w innym ywiole stare sprawdzone
56

metody oblnicze. Na wzr niegdysiejszego stanu oblenia" pozwala ona kontynuowa w nieskoczono dziaania wojenne", skierowane jednak ju nie przeciw ludnoci cywilnej", ale kontynentalnej". Strategia ta jest rwnie wyrazem przemian zachodzcych w onie kapitalizmu, oznacza ona bowiem rozstanie si z pomoc technologii z archaicznym ju modelem twierdzy, ktrego stosowalno podwaona zostaa przez wadz nowych armii pastwowych; jest te odpowiedzi na coraz bardziej wygrowane dania ekonomiczne wysuwane przez kontynentaln klas wojskow, na jej dz panowania nad wszelkim ruchem ldowym. Liberalizm ekonomiczny stanowi wreszcie doskona ilustracj definicji zaproponowanej przez Errarda de Bar-Le-Duca: natarcie zmienio sw natur z chwil wynalezienia machin zniszczenia. Gwatowny opr buruazji wobec koncepcji wojny terytorialnej staje si odtd naczeln zasad kapitalizmu, ktry przybierajc posta amfibii, toczy odtd totaln wojn na morzu i w koloniach, przeskakuje dosownie z wielkiej nieruchomej machiny" do machiny ruchomej", przeksztaca morza w rozlege pole logistyczne", cignc za sob proletariat wprzgnity w funkcjonowanie machiny wodnej, proletariat wiolarzy, ktry w czasie bitwy okazuje si rzeczywicie odgrywa rol napdzajcego j silnika, jej pedau gazu. Doktrynaytee in being rodzi take now koncepcj dromokratyczn, w ktrej idzie ju nie o przemierzanie kontynentw czy oceanw ani o podrowanie od miasta do miasta, od brzegu do brzegu. Tworzy ona pojcie
57

pozbawionego celu i cile okrelonego kierunku przemieszczania si w czasie i przestrzeni, wprowadza fundamentaln ide zanikania w oddaleniu w miejsce modelu unicestwienia w poodze wojennej czy w toku rewolucji; jest trwaym spenieniem idei biegu ku nieskoczonoci. Zatrzymanie maszyny staje si tutaj, z koniecznoci i w dowolny sposb, punktem, z ktrego nie ma ju powrotu, nieuchronnym losem machiny pywajcej, ktra stracia ju wszystko bd symuluje swe rozbicie i zatonicie, na podobiestwo okrtw podwodnych, ktre starajc si umkn przed cigajcymi je niszczycielami i zmyli przeciwnika, wyrzucaj za burt faszywe szcztki i pozbywaj si czci paliwa, antycypujc tym samym swe rzeczywiste zniknicie, na podobiestwo dawnych okrtw wojennych holowanych ostatni raz na pene morze, by je zatopi w apoteozie ostatecznej eksplozji, zainscenizowanej jako wielka uroczysto aobna, podmorski pochwek, w czasie ktrego wir wodny pochania okrt, wcigany przez wasny ruch ku miejscu, z ktrego nie ma ju powrotu. W opowieciach o Gordonie Pymie czy Moby Dicku mona dopatrzy si zapowiedzi powstania floty krownikw o napdzie nuklearnym: penicy funkcje strategiczne okrt podwodny nie musi dokdkolwiek zmierza, sprawujc kontrol nad przestrzeni morsk, zadowala si niewidzialnoci, mimo i jego los jest ju przesdzony. Odkd doktryna fleet in being staa si fundamentalnym elementem prawa do morza, badacze, odkrywcy i wszelkiej maci mionicy podbojw, poszukujc nieodkrytych jeszcze ldw, musz przeciera nowe szlaki, wynajdowa nowe drogi, innymi sowy spenia 58

si w podry okrnej, absolutnej i nieprzerwanej, pozbawionej zarwno pocztku, jak i koca, zamknitej w bdnym kole bezpowrotnoci, co zwiastoway ju zataczajce koa i meandryczne szlaki morskie przemierzane przez europejskich kupcw. W ten sposb w oceanicznej przestrzeni ksztatuje si nowa kategoria prawa politycznego - prawo do morza" - bytu, ktrego natura bya pocztkowo bardziej afektywna i poetycka ni racjonalna", jak mwiono. Prawd jest, i miasta rdziemnomorskie, przeludnione wyspowe narody, ubogie i cinite na niewielkich obszarach, marzce o korzystaniu z morza" przez tworzenie morskiego demosu, nie chciay, jak si zdaje, podlega jakiemukolwiek dawnemu prawu ldowemu. Otwarte morze miao wynagrodzi wszelkie krzywdy wynikajce z ucisku spoecznego, religijnego i moralnego, z wszelkiej politycznej i ekonomicznej opresji, cznie ze szkodami wyrzdzonymi przez prawa fizyczne, jak ziemskie cienie czy ciasnota kontynentu. Prawo do morza przerodzio si jednak nader szybko w prawo do popeniania zbrodni, bezkarnego stosowania przemocy wolnej od wszelkiego przymusu... Miejsce otwartego morza zajo wkrtce imperium morskie". Pierwsze oznaki tego sigajcego take ldu procesu zauway pewien siedemnastowieczny kronikarz opisujcy panoszenie si na brzegach zgrai straszliwych upiecw, pldrujcych rozbite statki i grabicych rozbitkw, poszcych ich uprzednio faszywymi wystrzaami..." Na penym morzu widzi on za jedynie wybryki uwicone przez praktyki morskie..."

59

Potworny despotyzm, ktry w imi monopolu handlowego dy do zdobycia wycznego panowania nad oceanami [...] swego rodzaju prawo do podboju, egzekwowane przez Holendrw na wzr Wenecjan, Hiszpanw i Lizboczykw". Nieco dalej zauwaa, e najbardziej przeraajce jest to, i wszystkie te potne organizacje morskie nie zostay powoane do ycia przez pastwo, byy one niemal spontanicznym wytworem merkantylnego ducha tych narodw, a rola pastwa sprowadzaa si tu do wspierania i sankcjonowania ich dziaa", Nie powinno zatem dziwi, i wydanie marksowskiego manifestu sfinansowa kto taki jak handlarz i upieca Laffitte. Marksowska wizja midzynarodowego pastwa wyaniajcego si ze spoeczestwa jako jego wytwr w okrelonym momencie jego ewolucji przypomina do zudzenia spontanicznie ksztatujce si imperium wczgw i wilkw morskich, z ktrego zrodzi si pierwszy na wiecie nowoczesny nard przemysowy, mieszkajcy zarazem wszdzie i nigdzie, optany myl o handlu, sucy jedynie interesom ekonomicznym, zajty wycznie pochanianiem i niszczeniem cia i dbr swych przeciwnikw. Jest to pastwo totalitarnej dyktatury, ktrego obywatele zerwali cumy" i opucili stay ld; pierwszy lud, ktry odpowiada cile definicji proletariatu przemysowego sformuowanej przez Marksa (Robotnicy nie maj ojczyzny. [...] przeci naley ppowin czc robotnika z ziemi"). A do wieku dwudziestego w Anglii marynarzy rekrutowano, zamykajc na rozkaz krla porty i urzdzajc obaw na przebywajcych w nich ludzi morza. W XVII wieku we Francji, gdy proces uprzemysowienia wojny morskiej rodzi 60

coraz wiksze potrzeby kadrowe, wprowadzono obowizkowe spisy ludnoci zamieszkujcej okolice nadmorskie, uznanej odtd za gotow do zacignicia do jednej wielkiej armii, suc na zmian na wojnie, w dziedzinie handlu oraz przy pracach nad zagospodarowaniem ziemi" - powoano tym samym do ycia to, co nazywamy dzi systemem klasowym. Ta pierwsza operacja wspieranej przez pastwo proletaryzacji wojskowej, przeprowadzona jeszcze przed wybuchem rewolucji francuskiej, oznaczaa zarazem uruchomienie pierwszego systemu transportu publicznego, majcego za zadanie przymusow mobilizacj mas. Co byo wwczas rzadkoci, zasadniczego znaczenia nabraa tutaj kwestia narodowoci" tego nowego proletariatu: proletariusz, jako byy uczestnik wojny totalnej, powinien dowie swego pochodzenia, a jeli okaza si obcokrajowcem, w cigu piciu lat musia podda si naturalizacji. Dezercja bya wwczas surowo karana, a pastwo rozcigno pen spoeczn kontrol nad rodzinami, obwoujc si obroc kobiet i dzieci" zwerbowanych robotnikw. Rwnie w tym przypadku ekspansja wojny doprowadzia do powizania proletaryzacji z represjami sdowymi i policyjnymi: werbunek odbywa si na zasadzie czysto przypadkowej, a proletariat stapia si z grupami deportowanych i galernikw, wytwarzanych" w wielkiej liczbie przez trybunay pod naciskiem rzdu. W XVII wieku proletariat marynarski sta si ju dosownie ludem skazacw, przekltym ludem ziemi". Teoretyczny sprzeciw Marksa i Engelsa wobec proudhonistw doczy si zatem ostatecznie do refleksji Colberta opakujcego niezdolno Francuzw do 61

stworzenia wszechpotnego imperium morskiego oraz ich zacofanie w dziedzinie kolonizacji. Pki naladowa bdziemy Marsylczykw, poty nie stworzymy adnej kompanii... Francuzi prdzej zmarnuj najlepsz szans na wiecie nili zrezygnuj ze wiatowej rozrywki, nie myl o wielkich okrtach, kady pragnie tylko ma19 lej dki na wasny uytek..." Ustanowienie prawa do morza, przynajmniej w takiej postaci, w jakiej je sobie wwczas wyobraano, nie daje si uzgodni z tym upodobaniem do ziemskiego szczcia, na ktre skada si prostota i niezaleno, czsto spotykane na poudniu. Dlatego rdem utopii spoecznej bd nie tyle antagonizmy klasowe, ile nienawi do Ziemi, przeto w nieskoczono mona cign gr porwna midzy marksowskim projektem spoecznym a planami imperium morskiego (gdzie ley Marks pogrzebany}20. O wiele bardziej interesujce wydaje si jednak rozwaenie chronometrycznego aspektu tego imperium, ktre kieruje sw przemoc ku niewidzialnej morskiej przestrzeni, tworzy pywajcy nard przypominajcy Histori, kolejn maszyn do naprawiania Czasu. W istocie zwycistwo (decyzja) w wiecie bez punktw odniesienia i bez morskich wypadkw wymaga - jeli nie chcemy trzyma si ziemi - aby umieci si przynajmniej w Czasie, czyli w sferze mechaniki planetarnej. Z tego prostego powodu Anglicy przez dugi okres

pozostawali najlepszymi zegarmistrzami na wiecie, gdy panowanie nad morzem wymaga panowania nad Czasem, mierzenia ku gwiazdom", jak niegdy mawiano. Cakowicie zrozumiae jest zatem, e nowoczesna formua wojny ludowej narodzia si pod znaczcym wpywem Anglikw u wyspiarzy (do ktrych zaliczy naley midzy innymi Pasquale Paoli z Korsyki, yjcego w okresie panowania Ludwika XV), w narodzie eglarzy: Hiszpania przeciw Imperium Francuskiemu. Wojna ludowa nie toczy si ju w istocie na jakim okrelonym terytorium, wymaga ona raczej rozproszenia armii w caym spoeczestwie (nowy onierz ma si w nim czu jak ryba w wodzie" - aluzja do pynnego ywiou nie jest tu przypadkowa). Na podobiestwo wojny na morzu, wojna ludowa oznacza starcie midzy dynamicznymi ciaami. Przypomina wybryki uwicone przez praktyki morskie...", opiera si na bezlitosnej przemocy, jest wynikiem rozkadu moralnoci i zaniku dawnych praw. Wojna ludowa jest totalna. Nie zwracamy dostatecznie bacznej uwagi na ten moment w dziejach Zachodu, w ktrym dokonao si przejcie od naturalnej ywotnoci ywiou morskiego (atwoci, z jak przychodzi przenoszenie, przemieszczanie i przesuwanie cikich maszyn) do nieuchronnego witalizmu technologicznego21 - moment historii, w ktrym ciao technicznego transportu wyania si z morza jak nieukoczone ywe ciao opisywane przez teori
Zob. Filippo Tommaso Marinetti, Akt zaoycielski i manifest futuryzmu, w: Artyci o sztuce. Od van Gogha do Picassa, wyb. i opra. E. Grabska i H. Morawska, Warszawa 1969.
21

Fragment korespondencji administracyjnej z czasw Ludwika XIV. Materializm jest nieodrodnym synem Wielkiej Brytanii", zob K. Marks, w F. Engels, wita rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki. [Tak oryginale przyp. Hum.].
20

19

62

63

ewolucji i wspinajc si po jej drabinie, porzuca swe pierwotne rodowisko i przeradza si w amfibi. Jako idea czysta i pozbawiona treci prdko rodzi si z morza jak Afrodyta. Jednak gdy Marinetti gosi, i wspaniao wiata wzbogacia si o nowe pikno, pikno szybkoci, przeciwstawiajc samochd wycigowy uskrzydlonej Nike z Samotraki, zapomina, i w istocie ma do czynienia z t sam estetyk - estetyk rodka transportu. Zespolenie kobiety ze starodawnym okrtem wojennym jako zespolenie Marinettiego faszysty z jego bolidem drogowym, dziercego kierownic, ktrej o idealna przeszywa Ziemi", s wynikiem tego samego procesu ewolucji technologicznej, bardziej oczywistym ni w przy' padku ewolucji wiata przyrody. Prawo do morza rodzi w pastwach nowoczesnych prawo do drogi, a tym samym przeksztacaj si one w pastwa totalitarne. Norman Angell, stawiajc w swej synnej pracy The Great Illusion tez, i wojna staa si nieopacalna z ekonomicznego punktu widzenia dlatego, e obecnie opiera si ona ju nie tyle na kradziey ze szkod dla grupy zewntrznej", czyli na majtku ruchomym, ile raczej na kredycie i umowie handlowej, myli si, sdzc, i zmiana ta z koniecznoci pocignie za sob ostateczne zniknicie postaci zdobywcy" (w tym punkcie jego wywodowi brakuje nieco cisoci). Przemiana natury bogactwa ujawnia w istocie wycznie zmian prdkoci wiatowej gospodarki, oznacza przejcie od jednostek ruchomych do jednostek czasowych, nadejcie epoki wojny z Czasem. Wraz ze zorganizowaniem fleet in being Anglia pocza skupia swe wysiki na kwestii technologicznej wynalazczoci w dziedzinie transportu,
64

a zwaszcza w sferze produkcji szybkodziaajcych maszyn. Temu wanie zawdziczaa sw przewag ekonomiczn, a przede wszystkim zmian oglnego kierunku, czynic z niej pierwszy wielki nard przemysowy, uchodzcy za wzr do naladowania dla wszystkich pozostaych i yjcy w poczuciu technicznej wyszoci czcym si z poczuciem przewagi na kadym moliwym polu". Nie ma czego takiego jak rewolucja przemysowa", istnieje tylko rewolucja dromokratyczna, nie ma demokracji, istnieje tylko dromokracja, nie ma strategii, istnieje tylko dromoiogia. Wyonienie si z morza zachodniego schematu technologicznego ewolucjonizmu przyspieszyo rozkad substancji bogactwa, a take doprowadzio do ruiny najpotniejsze narody i ludy (pamitamy wszak doskonale ostatnie wypowiedzi Cartera na temat stopniowego upadku ideau amerykaskiego ycia). Prdko jako natura postpu dromologicznego niszczy postp, a nieustanna wojna z Czasem rodzi totalny pokj, pokj z wycieczenia22. Afera naddwikowego samolotu SST, wraz z pniejsz afer Concorde'a, stanowi doskona ilustracj owego systemu wyniszczania (niszczcego do tego stopnia, e kraje rozwinite zmuszone s czy swe siy, jeli chc podtrzyma proces produkcji maszyn podlegajcych jedynie prawu prdkoci). Podobnie jak u pocztkw istnienia fleet in being, podtrzymanie monopolu wymaga cigego zastpowania kadej nowej maszyny maszyn jeszcze szybsz,
:; Pokj wojenny, pokj z wycieczenia (Briand). Nik dzisiaj nie moe ju pragn odrodzenia systemu midzynarodowego z roku 1939, system ten ju wwczas byt bowiem w rozkadzie" Dokumenty Ligi Narodw na temat przestawienia gospodarki wojennej na pokojowa, maj 1943,

65

poniewa jednak prg prdkoci nieustannie si podnosi, skonstruowanie takiej maszyny staje si coraz trudniejszym zadaniem. Maszyny te staj si czsto przestarzae, jeszcze zanim wejd do uytku, a produkty cakowicie si zuywaj, jeszcze zanim si je wykorzysta, przecigajc tym samym cay dochodowy system przemysowego zuywania! Bogactwo, akumulacja i sposoby produkcji zostaj uwolnione nie po to, by je wczy w proces wolnej wymiany rynkowej czy uspoecznienia, ale po to, by wprawi je w ruch, nada im swoist prdko, maksymaln skuteczno dynamiczn - na tym polega bezuyteczno" bogactwa zanikajcego wskutek postpu dromologicznego. Czowiek zachodni zyska przewag i obj panowanie nad wiatem pomimo niskiego poziomu zaludnienia dlatego, e okaza si szybszy. Przey kolonialne ludobjstwa i czystki etniczne dlatego, i przewysza wszystkich pod wzgldem prdkoci, siy oraz ywotnoci. Przyspieszenie oznacza utrzymanie si przy yciu. Wraz z postpem dromokratycznym ludzko zatracia sw rnorodno, dzielc si faktycznie jedynie na ludy ywice nadziej (mogce mie nadziej na przyszo i akumulowa prdko dajc im dostp do tego, co moliwe, czyli moliwo planowania i podejmowania decyzji, dostp do nieskoczonoci - prdko jest nadziej Zachodu) i ludy pozbawione nadziei, unieruchomione przez niedostatki ich urzdze technicznych, yjce i utrzymujce si przy yciu w wiecie skoczonym. W ten sposb logika wiedzy/wadzy zostaje wyeliminowana na rzecz logiki wadzy/ruchu, wadzy nad ruchem,
66

czyli bada nad tendencjami i przepywami. Dowodzi tego niezbicie midzy innymi fakt, e we francuskich akademiach wojskowych od piciu lat nie uczy si ju geografii, a policja rozpocza obecnie testowanie systemu CRIMINOSTAT.^ Rozlege imperia, takie jak Chiny, pomimo podejmowanych prb modernizacji", z nadejciem XIX wieku musiay podda si jednak temu nowemu, czystemu i beztreciowemu porzdkowi, nie dysponoway bowiem rodkami pozwalajcymi na przeciwstawienie si owej penetracji. Chiskie i wietnamskie siy zbrojne ulegaj dzi trudnej transformacji, podzielone bowiem zostaj na armie techniczne (szybkie) i armie ludowe, przedstawiajce warto zwierzc" (powoln), a co jeszcze istotniejsze, warto przetrwalnikow", zwaszcza w przypadku katastrofy nuklearnej. Podobn rol odgrywaa ju w roku 1932 chiska ludno Szanghaju: jako pierwsza na wiecie pada ona ofiar eksperymentalnych zmasowanych atakw powietrznych ze strony Japoczykw, ktrych celem byo cakowite zniszczenie centrw miast. Ubocznym spoecznym skutkom tych atakw z ogromn ciekawoci przygldao si niemieckie dowdztwo wojskowe, chcc wykorzysta te dowiadczenia przy opracowywaniu wasnych planw bezpieczestwa: zdaniem przywdcw politycznych prbne alarmy, wiczenia czy budowa miejskich schronw mogy mie istotny udzia w psychologicznym treningu niemieckich obywateli.
- 1 Kres wyznania/zeznania. Wszystkie informacje pochodzce od terenowych oddziaiw policji gromad/one s obecnie przez centralny komputer znajdujcy sie w kwaterze gwnej policji w Rony-sou s-Bois: CR1M1NOSTAT (system obrazowania statystycznego rozkadu wystpowania przestpczoci).

67

Jak na ironi, obecnie to Chiczycy czerpi inspiracje z nazistowskich metod mobilizacji spoecznej. W wojnie na Czas spoeczne zewntrze"populacji stao si granic godziny zero - ostatni nadziej na rewolucj! Odebranie uzbrojonemu ludowi czysto technicznego militarnego elementu byo zatem dla przywdcw Chin decyzj polityczn o zasadniczym znaczeniu, nigdzie indziej bowiem armie nie pozostaway w tak cisym biologicznym zwizku z ludnoci cywiln, rwnie w sferze narzdzi produkcji. T rewolucyjn jedno zniszczyo jednak ujawnienie innego faktu: miejsce walki klasowej zaja walka technicznych korpusw wojskowych, opierajca si na ich dynamicznej skutecznoci: lotnictwo przeciw marynarce, armia ldowa przeciw policji/politykom itp. Karykaturaln posta praktyka ta przybiera ju od duszego czasu w Ameryce aciskiej.

2. WOJNA PRAKTYCZNA

Hura! Oderwalimy

si wreszcie od plugawej ziemi! Marinetti, 1905

W roku 1914 europejskie sztaby generalne nadal jeszcze peniy funkcj wyznaczon im przez Clausewitza i Napoleona, ich najwaniejszym zadaniem byo bowiem dowodzenie byskawiczn wojn ldow, kierowanie krtkimi decydujcymi walkami. Ten rodzaj konfliktu mia t przewag, e pozwala omin problem, jaki stwarzaa konieczno wojskowego zarzdzania terytoriami, wymaga nieznacznych, a przede wszystkim krtkotrwaych dziaa logistycznych - bya to zatem wojna toczca si w oderwaniu od terenu, a przynajmniej pozostajca z nim w niewielkiej stycznoci. Dzi nadal ciy nad nami mentalno Kongresu Wiedeskiego, bdcego widowni ostatnich podrygw chylcych si ku upadkowi monarchii europejskich. Podajc szlakiem wskazanym przez Clausewitza w jego
69

dziele O wojnie, rozpaczliwie staray si one wytyczy granic midzy wojn absolutn a wojn totaln. Wojna totalna ma charakter powszechny i wszechogarniajcy, toczy si przede wszystkim na morzach, w przestrzeni tej nie istniej bowiem jakiekolwiek trwale naturalne przeszkody dla ruchu w skali globalnej. Do tego rodzaju totalitarnego konfliktu moe doj na ldzie jedynie pod warunkiem stworzenia trwaych infrastruktur, sprzyjajcych szerzeniu wojny. Jak zauwaa Vauban, wojna jest czym, co powinno da si bez trudu i zwoki przenie w dowolny nadajcy si do zamieszkania zaktek wiata. Ubique quo fas et gloria ducunt - angielski inynier zachowa w kocu ze swego motta jedynie sowo UBIQUE - WSZDZIE. Kryje si za nim ch cakowitego przeksztacenia wiata siami inynierii wojskowej, przeistoczenia ziemi w pojedyncz, pokryt sieci komunikacyjn, przestrze wojenn, odgrywajc rol infrastruktury przyszego pola bitwy.24 Oto wiat, ktry z pejzau-szkicu przemieni si w pejza-plan, w przestrze imperialn" -jak pisa o niemieckim socjalizmie Lukacs. Renan, przyjmujc do Akademii Francuskiej Lessepsa, zarzuci mu, i dc do pokoju wywoa wojn", czynic z Kanau Sueskiego nowy Bosfor. Kolejne stulecie nie zadao kamu przepowiedni Renana udronienie Przesmyku Sueskiego byo odwiecznym marzeniem budowniczych, za ktre ycie swe oddao wielu inynierw wiernych ideom saint-simonizmu,
Techniczna reakcja Korpusu Inynierskiego na totalitarne imperia inynierii morskiej i liberalnego kapitalizmu.
24

a ktrego spenienie wojskowi eksperci uznali wwczas za now oznak sprawnoci i niezawodnoci w sferze komunikacji midzynarodowej, za wyraz znaczcego przyspieszenia w globalnej sieci strategicznych wspzalenoci. Zmieniajc map wiata", wytyczano nowe szlaki wojennego transportu", prowadzcego nie tylko ku Wschodowi, ale take ku nowej formie pionowej koncentracji przedsibiorstw. Wraz z wielk geostrategiczn rewolucj, jaka dokonaa si w XIX wieku, model organizacji ekonomicznej i spoecznej zacz cakowicie zalee od sposobu organizacji przestrzeni dziaania jako miejsca przesyu, wojna za napdza sam siebie poprzez tworzenie i pomnaanie rde konfliktw - zawsze wszak umiera si za jaki Suez czy Kana Panamski. W roku 1914 jednak prowincjonalna i odizolowana Francja nadal jeszcze nie bya gotowa na upowszechnienie transportu wojskowego, a szerzone przez jej ciki sprzt wojskowy konflikty natychmiast grzzy wraz z nim. Wojna przestaa by krtk i czarujc przechadzk, wypraw turystyczn, przeciwnicy za pochowali si w okopach, zaznajc smaku nieznanych dotd bitew, toczcych si, jak w przypadku Verdun, przez niemal rok - od lutego do grudnia 1916. Armie pozbawione zostay swobody ruchu. Reakcja Francuzw bya pod tym wzgldem symptomatyczna, za wszelk cen starano si zachowa dystans polityczny, wykorzystujc sprawdzony model miejski, gwarantujcy porzdek wewntrzny. Kraj zosta przedzielony na p lini demarkacyjn, odgradzajc stanowic tyy Francj cywiln" z jej demokratycznym 71

70

rzdem, wymian ekonomiczn i produkcj przemysow, nowym matriarchatem kobiet-aprowizatorek (ktry mia ju wkrtce nada ruchowi feministycznemu podejrzany charakter) od Francji zmilitaryzowanej, stanowicej stref dziaa wojennych i warowny obz, o kt25 rej Ferry pisa: Naczelny wdz nie jest ju dowdc wojskowym, lecz zarzdc pewnego terenu"; od terytorium, na ktrym wadza cywilna zamierzaa skupi walk i w ktrego obrbie chciaa zamkn proletariat wojskowy uczestniczcy w wojnie absolutnej, toczonej bez jakichkolwiek ogranicze w uyciu przemocy", wojnie, ktrej nie mona byo jednak rozszerzy ani przenie do wntrza. Bya to wojna na wyczerpanie. Sztaby generalne jeszcze na pocztku wojny traktoway wycieczenie oddziaw i wyczerpanie zasobw, t nowoczesn form zdziesitkowania, jako powd do dumy dla generalicji. Uznawano j za oznak wielkiej aktywnoci dowdcy, wyraz jego silnej osobowoci, a nawet wiernoci sztuce wojskowej, uywajc argonu akademii wojskowych. Niezomno" wraz z nieograniczonym uyciem siy" nie pozwalay, zdaniem Clausewitza, unika rozlewu krwi. Okazao si jednak, e rwnie pod tym wzgldem pruski genera myli si, sdzc, podobnie jak wielu mu wspczesnych, i sytuacja spoeczna w cywi15 Abel Ferry, La guerre vue d'en bas et d'en haul. Let trey notes, diseours et rapports, Grasser, 1920. Deputowany z Wogezw, ktry odda ycic za Francj 15 wrzenia 1918, powierzy! swej onie zadanie opublikowania tego dziea /chwil cakowitej demobilizacji armii francuskiej i nie zwaajc na sprzeciwy ze strony samych zainteresowanych" - dziea, w ktrym zawar podwjn lekcj wycignit z dowiadcze na polu bitwy i z prac Rady Ministrw, uczc ju od pierwszych miesicy wojny o potrzebie kontroli parlamentarnej". Liczne komentowane tu ustpy zaczerpnite zostay wanie z tego kapitalnego dziea.

lizowanych pastwach sprawi, e wojny stan si w kocu mniej okrutne i destrukcyjne ni te toczone przez inne narody. Jednak ju w kilka miesicy po rozpoczciu dziaa zbrojnych Ferry dostrzeg, jak istotnych problemw to nastrcza - skoro jedn z najistotniejszych funkcji personelu przydzielonego do zada logistycznych bya racjonalna ocena stopnia wyczerpania armii kada prba oszacowania strat zadanych przez t now wojn przemysow, wystarczajco szybka, by na czas wyrwna niedobory wyczerpujcych si i zanikajcych po obu stronach si, ktre to zjawisko dotd byo nieznane. Wojna na dobrowolne wyniszczenie bya zarazem pierwsz wojn znikania i pierwsz wojn konsumpcji: znikania ludzi, zasobw, miast, krajobrazw, a zarazem niepohamowanej konsumpcji uzbrojenia, rodkw i si ludzkich. Eleganckie plany zacigw, walk i natar zaczy z wolna ustpowa miejsca zgoa nowym kwestiom, takim jak zuycie pociskw na metr biecy okopw, planom produkcyjnym, bilansom i oszacowywaniu stanu zapasw (podczas jednej ofensywy w roku 1917 na przykad zuyto po stronie francuskiej 6 947 000 pociskw nr 75, co stanowio 28 % istniejcych zapasw); zaczto rwnie mwi o codziennym zuyciu artylerii. Wyznawana dotd przez sztaby generalne teoria zacza rozwiewa si w tym, co okrelano odtd mianem wojny praktycznej", wojny wygodnej, czyli atwiejszej w uyciu, niewikajcej si w wewntrzne sprzecznoci. Na czele Ministerstwa Broni, ktre oddzielio si od Ministerstwa Wojny, stan osawiony Loucheur, pierwowzr Busha i Speera, technokratw wojny totalnej. Wojna na
73

72

wyczerpanie oznacza decydujcy zwrot: buruazyjnemu spoeczestwu zdawao si, i bdzie w stanie zamkn bezwzgldn przemoc w getcie strefy dziaa wojennych, pozbawiona przestrzeni wojna zacza si jednak rozprzestrzenia, swym zasigiem obejmujc rwnie ludzki Czas. Wojna na wyczerpanie staa si wojn z Czasem. Podobnie jak oddziay z Roku II, mobilne masy z roku 1914 zostay rzucone naprzd w zgodzie z zawoaniem ultreia!". Bitwa przerodzia si tymczasem w szereg dziaa jednostkowych, wojn podoficerw, seri krtkich biegw ku mierci, podejmowanych z dnia na dzie, miesic po miesicu, w tym samym miejscu, albo w dugie wakacje" oczekujcych nieruchomo swego koca ludzi, przykutych do ziemi przez potne bombardowania. Proletariackie mieszkania w strefie dziaa zbrojnych zajy miejsce kloaki strefy miejskiej". Ziemia niczyja staa si przedmieciem, przestrzeni buforow, w ktrej nie spenia si ju obietnica ruchu, utrata ruchu oznacza za dla narodowej fortecy wprzdy uszczerbek na zdrowiu, a nastpnie mier. Rebelie i powstania onierzy odmawiajcych ruszenia do natarcia przejmuj rol chaotycznych rozruchw wywoanych przez stacjonujce w miecie masy, by nastpnie, na skutek cakowitego rozprenia, przerodzi si w wojn domow tout court"-jak Engels przekonywa Lassalle'a - bdc zwrceniem si do wewntrz strumienia proletariackiej energii" (Trocki). W roku 1917 we Francji wojna narodowa utracia rewolucyjny presti, jakim dotychczas cieszya si wrd mas, nie udao si jej bowiem posun naprzd ani wyprzedzi Ataku, nie zdoaa wygra wycigu ze mierci i maszyn.
74

Wdrwka mas nadal wioda je z ulic ku drogom elaznym, z ulic, po ktrych paradoway ze piewem na ustach i liczc kroki na oczach ludnoci miejskiej, witajcej aplauzem wymarsz przeraonego zbrojnego tumu. onierski inwentarz zapdzony zosta wkrtce do bydlcych wagonw, jego koniec by ju jednak bliski. Kapitan Poix zanotowa: ile razy widziaem nasz piechot ruszajc z ogromnym zapaem do ataku, a potem powracajc w cakowitej rozsypce, zaskoczon przez wroga i zdziesitkowan w ogniu jego karabinw maszynowych; po kilku minutach cae pole bitwy usane byo trupami." Dzielny kapitan wpad wwczas na genialny pomys inynieryjny, majcy zaradzi unieruchomieniu oddziaw - wymyli terenowe pojazdy opancerzone", nowego typu maszyny, ktrych wprowadzenia do masowej produkcji domaga si od 25 listopada 1915 roku. Do 31 stycznia 1916 zbudowano 400 egzemplarzy takich czogw, a ich pojawienie si na polu bitwy wywaro ogromne skutki psychologiczne. Ministerstwo Broni zostao wkrtce zalane zamwieniami wojskowymi na kolejne tysice tych samobienych fortw", to nowe urzdzenie speniao wszak wszelkie wymagania, jakie sprztowi wojskowemu stawiaa myl strategiczna ogarnita obsesj na punkcie fryderycjaskiej maksymy, goszcej i zwycianie to posuwanie si naprzd!" Ju wkrtce, niedugo przed sw mierci pod Vauxillon, Ferry napisze: Morale Francuzw osigno tak niesychany poziom egzaltacji, e w ostatnim miesicu onierze od Parnaya skrcili swe przepustki, by powrci na front, jak gdyby ruszali po szczcie... Widzieli si ju nad Moz, nad Renem! Popuszczali cugli swym marzeniom..."
75

Prdko jest nadziej Zachodu, to ona podtrzymuje morale onierzy. Tym, co uatwia uytkowanie" wojny, jest transport, terenowy pojazd opancerzony pokonuje wszak wszelkie przeszkody. Dziki niemu ziemia przestaje istnie, dlatego zamiast terenowym zwa go powinnimy bezterenowym, potrafi si wszak wspina po dowolnych zboczach, przemierza lasy, pokonywa bagna, powala drzewa, taranowa mury i domy. Wymyka si linearnoci drg samochodowych i linii kolejowych, nadaje now geometryczn posta prdkoci i przemocy. Nie jest ju tylko samobienym pojazdem, staje si zarazem pociskiem i wyrzutni, by wkrtce przeksztaci si w nadajnik radiowy. Dziki niemu mier moe na nowo umierci mier, skutecznie opiera si on bowiem przeraajcemu ogniowi z niemieckich karabinw maszynowych. Prorocza wizja kapitana de Poix przedstawiaa pole bitwy dosownie usane niezliczon mas takich samobienych fortec. Opuszczajc ulice, proletariat wojskowy traci kontakt z drog, odtd wszystko moe sta si trajektori jego Ataku. Pole bitwy przeradza si w przestrze morsk, pozbawion przeszkd i w peni dostpn dla szybkobienych maszyn, tych pancernikw ldowych". Wojna na wyczerpanie, z braku przestrzeni, obja swym zasigiem Czas, trwanie oznaczao ocalenie. Terenowy (a raczej bezterenowy) Atak przenosi wojn na zanikajcy ld, przeorany przez niezliczone moliwe trajektorie ruchu. Stajemy nagle przed nowym prawem do ziemi", prawem do ldu. Jest ono rwnie totalitarne jak prawo morskie, zakada take inn fenomenologi masowego dziaania. Pd samobienych maszyn 76

szturmowych jest kontynuacj szaleczego pdu takswek, opuszczajcych w 1914 roku paryskie ulice, by rzuci si ku Marnie, do ostatniej romantycznej batalii, w ktrej dopeni si archaiczny aspekt wojny" (Jean de Pierrefeu). Prdko transportu wojskowego nie jest ju zatem tylko metafor szaleczego upywu czasu egzystencji". Prdkociomierz machiny szturmowej jest dosownie, dla jej pasaerw, kwantyfikatorem egzystencjalnym", miar przeycia! Warto w tym miejscu zwrci uwag na postaw brytyjskiego dowdztwa w tym zwrotnym momencie postpu dromologicznego: z chwil wybuchu pierwszych walk na kontynencie w morski lud po raz kolejny zdecydowa si wypyn na pene morze, unikajc nierozstrzygalnej kontynentalnej bitwy ldowej. Z 500 000 ludzi na morzu i 3 000 000 w arsenaach i fabrykach wola wojn na maszyny", a raczej na silniki, od wojny na pici". Nawet jeli wykazywali si oni rac z wol jako dowdcy, jako pierwsi - co zrozumiae - domagali si rzucenia na ldowe pole bitwy, na pnoc od Sommy, pancernikw ldowych", bezterenowych pojazdw szturmowych, ktre darzyli niezmiennym uczuciem, o czym przekonalimy si na pustyni w roku 1942...

Cz trzecia
S P O E C Z E S T W O DROMOKRATYCZNE

1. C I A A NIEZDOLNE

Ryzykujmy, dbajc jednake o wygod!

Marszalek Goering

Herman Goering zosta pilotem w czasie pierwszej wojny wiatowej, do czego przyczynia si jego wyrana skonno do reumatyzmu - gdyby walczy w piechocie, dugie przemarsze przysparzayby mu znacznych cierpie. W toku rozmaitych wojen i konfliktw zbrojnych, zwaszcza od XVII wieku, uwiadomilimy sobie rosnc wag problemu inwalidztwa, ktremu zaradzi miat rozwijajcy si odtd nowy przemys: ortopedia. Odkryto wwczas, e szkody wyrzdzone mechanice ocalaych cia przez machiny wojenne mona naprawi za pomoc innych machin, mianowicie protez. Sytuacja w Niemczech rnia si znaczco od tej, z jak mielimy do czynienia we Francji, gdzie osoby niepenosprawne zwalniano od obowizku suby wojskowej. 81

Armia niemiecka nie dopuszczaa w roku 1914 niemal adnych wyjtkw, przystpia bowiem do zadania funkcjonaizacji osb niepenosprawnych fizycznie, wykorzystujc kad z nich zgodnie z jej stopniem upoledzenia oraz moliwociami ruchowymi: guchoniemych przydzielano do cikiej artylerii, garbatych do transportu itp. Zakrawa na paradoks, e dyktatura ruchu ustanowiona przez dowdztwo wojskowe doprowadzia do podniesienia rangi cia niezdolnych, pojazdy i maszyny upodobniy si za tak dalece pod wzgldem swej funkcji do protez chirurgicznych, e francuskie dowdztwo zdecydowao si wkrtce powierzy zadanie kierowania czogami personelowi innemu ni chorzy i cierpicy na malari, stanowicy jedn czwart naszych si, czy reszta modych poborowych, ktrzy w yciu nie widzieli na wasne oczy ostrzau" (raport Renaudela). W roku 1921 Marinetti tworzy pocz metafory opancerzonego pojazdu: nadczlowiek jest istot przeszczepion, typem nieludzkim sprowadzonym do zasady kierowania, a tym samym decydowania, zwierzce ciao zanika we wszechpotdze ciaa metalicznego, zdolnego dziki swym dynamicznym osigom unicestwi czas i przestrze. Na prno starano si oceni dzieo Marinettiego w oparciu o kryteria artystyczne czy polityczne, futuryzm bowiem wywodzi si z jednego tylko rodzaju sztuki - sztuki wojennej, i jej istoty - prdkoci; jest on najdoskonalszym spenieniem wczesnej wizji dromologicznego ewolucjonizmu, miar ywotnego pdu lat dwudziestych! Ciao ludzkie jednak, skulone wewntrz stalowej alkowy", nie jest ciaem wojowniczego dandysa wyru82

szajcego w pogo za ulotnymi przeyciami wojennymi - to dwojako niezdolne ciao proletariusza-onierza, od zawsze pozbawionego wasnej woli, potrzebujce odtd nieustannej pomocy ruchomych protez, by mc wypeni swe historyczne posannictwo - przypuci Szturm, ruszy do Ataku. Kinetyczna potga dromomana ulega gwatownej dewaluacji, ju wojna na wyniszczenie pokazaa, z jak pogard i z uyciem jakich metod traktowa naley mobilne masy zmuszone do bezczynnoci; wojna praktyczna ujawnia sw niemoc jako dominujcy czynnik dromokratyczny, kontynentalny napd i wytwornica prdkoci. Z chwil ustania konfliktu wiatowego, ktry przypiecztowa klsk teorii wykorzystywanych dotychczas przez sztaby generalne oraz triumf wojny przemysowej, tu i wdzie zaczto jednak odczuwa rosnc potrzeb siy roboczej, procedury proletaryzacji wojskowej okazay si za cilej ni kiedykolwiek powizane z procedurami proletaryzacji przemysowej w oczach generaw, ktrzy sami, wbrew sobie, przejli funkcj zarzdcw terenu". Jak zanotowa Ferry: Kady wie odtd o istnieniu struktury pola walki... Naglc potrzeb staje si maksymalne zagospodarowanie terenu, a jeli wymaga ono bdzie 200 000 ludzi, rzd powinien negocjowa ze swymi sojusznikami." Jeden z emisariuszy pisa za w roku 1916: Istniej kraje takie jak Wochy czy Portugalia, ktre dysponuj ogromnymi rezerwami ludzkimi. Nie zauwaa si nawet wydatkw, jakie pociga za sob wojna". Rezerwy robotnikw stay si przedmiotem handlu i pospiesznej wymiany midzy rzdami, zachwalajcymi 83

ich odporno na niskie temperatury, ich umiarkowanie, wytrzymao i gotowo do pracy". Signito wwczas gboko do kolonialnych rezerw siy roboczej, po Kreolw i Czarnych z Senegalu, robotnikw z Maroka, a zwaszcza po niezmordowanych robotnikw ziemnych z Indochin, ktrych cigano wwczas tysicami - pozostaych tubylcw, jak Malgasze, przeznaczono za do walki... Jeli wojna na morzu, przez swj trway i totalny charakter, stanowia rdo pierwszych masowych mobilizacji, to perspektywa wojny totalnej toczonej na kontynencie wymagaa od roku 1914, co oczywiste, stworzenia nowego projektu spoecznego, zastosowania nowatorskiej metody proletaryzacji. Wojna praktyczna dzieli A tak na dwie fazy, z ktrych pierwsza polega na stworzeniu infrastruktury przyszych pl bitewnych, jak stanowi nowo budowane i poszerzane drogi, nowe dworce, nowe tory kolejowe, linie telefoniczne, drogi wyjazdowe i ewakuacyjne, schrony itp. Ziemia zostaje przeto powoana do prowadzenia wojny, ostatecznie na ni skazana26, przez kosmopolityczn mas robotnikw, armi najemnikw mwicych wszelkimi znanymi jzykami. Wznosi si logistyczna Wiea Babel. Arsena, podobnie jak kadra wojskowa, przybiera pokojow, a raczej polityczn posta, powracajc do dawnych obowizkw nadzoru nad ruchem. Pojawiaj si tym samym przesanki tego, co wkrtce przeksztaci si w system powstrzymywania, a nastpnie ograniczy funkcje wadzy do wyboru najlepszej trajektorii, przeksztacenia ycia w przeycie. Status quo
16

Pierre Nord, Double crime sur ta Ligne Maginot.

oznacza wyzyskanie, wyniszczenie ziemi. W roku 1924 mnich, a zarazem onierz - Teilhard de Chardin - napisze w Mon univers: Potrzebujemy coraz to potniejszych dzia, coraz to wikszych okrtw, by dokona naszej napaci na wiat". Inteligencja dromokratyczna nie kieruje si ju przeciwko jakiemu mniej lub bardziej okrelonemu przeciwnikowi militarnemu, funkcjonuje raczej jako nieustanny atak przypuszczany na wiat, a za jego porednictwem na natur czowieka. Zanik fauny i flory, zniszczenie naturalnych gospodarek s jedynie przygrywk do zniszcze o wiele brutalniejszych, s elementem oglniejszej ekonomii, ekonomii blokowania i oblegania, innymi sowy strategii wyczerpywania i wyniszczania. Wojna ekonomiczna pustoszca obecnie ziemi jest jedynie powoln faz wypowiedzianej ju wojny, nadcigajcego gwatownego i byskawicznego natarcia, gdy w sytuacji, w ktrej nie dochodzi do bezporednich star, umacnia ona potg militarn jako potg klasow. Mimo tego, i myliwi i owcy dbali o zaopatrzenie swojej grupy w ywno, od niepamitnych czasw stanowili oni klas cakowicie bezproduktywn. Wprawiajc si w sztuce wojennej, rozwijali zarazem wszelkie moliwe metody wyczerpywania, okrelane obecnie mianem food power. Dlatego Wenecja, ten pywajcy nard, ta ojczyzna, w ktrej niepodobna stan such stop", z chwil, gdy odkrycie Ameryki i wprowadzenie przez Europ nowej polityki atlantyckiej odebray jej status pierwszej potgi ekonomicznej i morskiej, wykazujc si podziwu godn dalekowzrocznoci, zwrcia si natychmiast ku polityce
85

84

wewntrznej, stajc si potg rolnicz i imperium ziemskim, wiedziafa bowiem, i utrata sea power moe oznacza dla niej konieczno poddania si foodpower - od zawsze to samo prawo dwch gazi ludzkiego rodu. Podobnie postpiy Stany Zjednoczone, ktre ponisszy porak w intensywnych podbojach z lat trzydziestych (goszenie wiatu pokoju"), prowadz obecnie przeciw Zielonej Europie bezlitosn wojn (kampani przeciwko rolnikom, przejmowanie przedsibiorstw ywnociowych, wojna rzepakowa itp.). Na tym przecie polega owa bezuyteczno bogactwa" stanowica przyczyn podbojw, amerykaska polityka dolarowa jest bowiem zaledwie jedn z wielu oznak intensywnego wzrostu amerykaskiej potgi wojskowej, ograbionej niespodzianie ze swego ekstensywnego wzrostu wskutek poraki doznanej w Wietnamie i panujcej sytuacji nuklearnej. Rwnie w tym przypadku w podziw winno nas wprawi tempo, w jakim Stany Zjednoczone potrafiy zaprzesta geostrategicznych bombardowa Pnocnego Wietnamu (systematycznego niszczenia flory, fauny, rodowiska wiejskiego), pozostawiajc po sobie z chwil wycofania si z walk ldowych ogromne masy materiau technologicznego i czynic ze swych wrogw najlepszych klientw, o czym przekonuj ostatnie wypowiedzi generaa Giapa 27 . Oto odwieczne metody dromologiczne: w XVII wieku Colbert, wprowadzajc w ycie sw polityk ekonomiczn,

Sierpie 1977. Kongres Stanw Zjednoczonych wyrazit zgod na przyznanie przez Bank wiatowy kredytw nie tyiko Wietnamowi, ale take Kambody i Angoli.

71

u ktrej podstaw leao przekonanie o koniecznoci budowania bogactwa narodowego" oraz wspierania wzrostu produktu narodowego" poprzez czuwanie nad tworzeniem potrzeb" i podsycanie u swych ssiadw, jak opisuje to William Tempie, niesychanej konsumpcji niezliczonych francuskich produktw", stworzy dogodne warunki dla reformy militarnej przeprowadzonej przez Louvois. Colbert, w odrnieniu od Louvois, czerpicego bezporednie inspiracje z rzymskiego modelu proletaryzacji, odwoywa si do ateskiego systemu ekonomicznego, ktry pooy ostateczny kres potdze Lacedemoczykw. Jak pisa w 1901 roku Lyautey, taktyka penetracji ekonomicznej dorwnuje taktykom nauczanym w akademiach wojskowych". Rwnie w przypadku Grecji dromokratyczn ekspansj zahamowaa sytuacja militarna: barbarzyskie ludy tubylcze nauczyy si organizowa zbrojnie na Zachodzie, za pozostae kolonialne satelity poszy na wspprac z greckimi polis. Ateny zrezygnoway wwczas z systemu penetracji ekstensywnej (prdkiej) na rzecz systemu penetracji intensywnej (powolnej), a siy wykorzystywane dotd w walkach z wrogiem zewntrznym skupiy na rozbirce naturalnej gospodarki wewntrznej (reformie rolnej, urbanizacji, tworzeniu warsztatw, rozwoju produkcji itp.). Upowszechnienie si ateskich monet w basenie Morza rdziemnego, zalewajcych wielkie miasta, doprowadzio do inflacji, ktra zachwiaa rwnowag Sparty, jaka ze swej strony opowiedziaa si za przeciwstawnym rozwizaniem, mianowicie wzmocnieniem aparatu pastwa poprzez wprowadzenie zakazu ruchu militarnego 87

86

i obrotu monetarnego. W epitafium napisanym przez Arystotelesa ku czci systemu Likurga czytamy: Podstawowym celem kadego systemu spoecznego powinno by stworzenie instytucji wojskowej, takiej samej, jak wszystkie pozostae". Sparta postpia jednak odwrotnie. W pierwszej demokracji helleskiej odzwierciedlenie swe znalaza wikszo wielkich problemw trapicych Zachd, z wyjtkiem jednego: mobilnoci. Cho dla uczynienia z pastwa jedynej machiny wojennej powicono wszystko, sama moliwo wprawienia jej w ruch czy wykorzystania w rzeczywistym konflikcie wydaa si Lacedemoczykom czym przeraajcym, jak gdyby przypadkowo i niepewno jako nieodczne aspekty walki zniszczy mogy jej nazbyt precyzyjny wojenny mechanizm.29 Zwyko si mwi, i Spartanie byli ludem bez historii, tak naprawd jednak byli oni ludem, ktry przez wzgld na sw wrogo wobec wszelkich konstytucyjnych zmian, odrzuca Histori jako kinetyczny punkt

28

odniesienia wasnego istnienia. W odrnieniu od pozostaych miast greckich Spartanie nie zwrcili si ku morzu i imperialnym terytoriom zamorskim, ale zamknli w Grecji kontynentalnej, kolonizujc Messeczykw, swych rodakw, by nastpnie, przez niemal dwa stulecia od czasu eksperymentu Likurga, uchyla si od wszelkich konsekwencji ich potgi militarnej i odnoszonych przez nich zwycistw. Pokonanie Aten zaiste zachwiao podstawami doskonale funkcjonujcego spartaskiego pastwa militarnego: Pocztkiem zepsucia obyczajw i niezdrowych stosunkw w Sparcie byo niewtpliwie obalenie hegemonii ateskiej i obowienie si przy tej 30 sposobnoci zotem i srebrem", jak pisa Plutarch. Tego, czego nie byy w stanie zdziaa armie, dokonaa wojna ekonomiczna, tym samym problem utrzymania status quo, czyli niezaangaowania w dziaania wojenne, zosta rozwizany raz na zawsze nie tylko w odniesieniu do wiata basenu Morza rdziemnego, lecz caego przyszego wiata zachodniego. W poowie III wieku, w nastpstwie rozpadu nieruchomej machiny likurgiaskiej, pozostao nie wicej ni trzystu Spartan majcych udzia w rzdzeniu pastwem - reszta populacji, jak pisze Plutarch, obrcia si w ndzny motoch, pozbawiony statusu prawnego, w spoeczn mas, przysposabian przez wojskowe pastwo jedynie do wojny, ktra nigdy nie miaa nadej, mas, ktra nie wiedziaa ju, co pocz ze swym istnieniem. Gdy pastwo karmio si ju jedynie snami
w Plutarch, ywoty stawnych mw, Agis^ preek. M. Broek, Ossolineum 1955, s. 269.

" Celem spartaskich zbroje byo dokonanie wielkiego wyczynu. W przygotowaniach tych naley upatrywa jednake czego innego ni samoczynnej ewolucji, Metodyczno i wytrwao, cechujce wszystkie te nakierowane na jeden cel dziaania, skaniaj nas do przypuszczenia, e mia w nich udzia jaki wiadomy przywdca: postawienie hipotezy istnienia jednej bd dwch dziaajcych wsplnie osb, ktre przeksztaciy pierwotne instytucje w agoge i kosmos, zdaje si tu koniecznoci", M. P. Nilsson, Die grundlagen des spartanisches Lebcns", w Klin, vol. Xii. -1* Sparta zapacia ogromn cen za niezomn postaw, jak przybraa na rozstaju drg w VIII wieku p.n.e.. skazujc j na bezczynno w wieku VI, w ktrym w chwili, gdy pozostali Hellenowie wyruszali w kolejn z najwaniejszych wypraw w greckich dziejach, ona moga jedynie prezentowa hro jak onierz podczas defilady," Arnold 1. Toynbee. War and Civilization, Oxford University Press, 1955.

88

89

o przeszoci, a jego funkcjonowanie podtrzymyway tylko archaiczne i sadyczne z ducha obyczaje, spartaski wiat pogry si cakowicie w anomii. Zachd nieustannie powtarza lekcj udzielon przez Plutarcha, posuszny nieznanemu sobie prawu, ktre mimo to potrafi wyrecytowa nawet we nie": formua stagnacja jest mierci wydaje si oglnym prawem wiata, dromokrata nieustannie dawi rewolucyjnego demokrat, czy to Likurga, czy Mao. Wystarczy dzi wsucha si w przemwienia nowych chiskich przywdcw mwicych o dobrach konsumpcyjnych", by przekona si, e stary myliciel mg jedynie odwlec moment wprowadzenia w Chinach przeraajcego zachodniego systemu intensywnego wzrostu, upowszechnianego w rwnym stopniu przez ortodoksyjny marksizm, jak i liberalizm. Jak Hitler nie mg wszcz wojny byskawicznej inaczej ni z pomoc systemu ekonomicznego opracowanego przez doktora Schachta, tak Roosevelt nie by w stanie przystpi do wojny totalnej inaczej ni z pomoc New Dealu. Stagnacja oznacza mier - oto oglne prawo rzdzce wiatem. Pastwo-forteca, jego wadza i prawa istniej w orodkach intensywnego ruchu. W jednej z najnowszych swych prac Georges Huppert zakwestionowa rozpowszechnione przekonanie, e problem powszechnego i pozytywnego sensu historii pojawi si dopiero w wieku XVIII, a sta si tematem powanych rozwaa dopiero w wieku XIX - przeciw tej tezie wiadczy ma jego zdaniem przykad grupy erudytw, gwnie jurystw, ktrzy w poowie XVI wieku wypracowali ide historii doskonaej", nazwanej tak przez
90

jednego z jej przedstawicieli, La Popeliniere'a . W tym samym okresie nowe pastwa europejskie podjy prb wskrzeszenia pojcia wojny sprawiedliwej (prawomocnej, a wrcz legalistycznej), pojmowanej na sposb rzymski (zob. Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, I, 32, 5-15). Historyczna idealno pastwa zostaje uksztatowana z chwil odrodzenia si wojny pod postaci idealn, ktra za spraw centralizacji zaczyna odrnia si pod wzgldem technicznym od zwykej ekspedycji karnej oraz uwalnia si od lokalnych ogranicze, by zbliy si do swego pierwotnego cisego pojcia. Postp historyczny dokonuje si w rzeczywistoci w tempie narzuconym przez system zbroje. Z kocem XV wieku dla kronikarza Philippe'a de Commynesa historia bya jeszcze niezatartym wspomnieniem, modelem godnym naladowania. Annay s sezonowe jak odradzajca si kadej wiosny wojna. Linearny czas zostaje usunity jak z antycznej fortecy, w ktrej jako wroga pokona go statyczny opr materiau konstrukcyjnego, innymi sowy trwanie. Kreacja historyczna rwnie zaczyna funkcjonowa w sposb przypominajcy dawne machiny wojenne, dokonujce zniszcze w bezruchu dugo jeszcze po wynalezieniu balist i katapult (do ktrego doszo okoo roku 405, podczas oblenia Motza). Hegel jest znuony lektur Tytusa Liwiusza, powtarzanymi przeze po stokro opowieciami o walkach toczonych z Wolskami, streszczajcymi si niejednokrotnie w sowach w tym a tym roku doszo do zwyciskiej wojny z Wolskami", i ubolewa nad abstrakcyjnym
51

31

Georges Huppert, Lidce de 1'hisiaire parfuite, Flammarion, 1973.

91

charakterem" tego sposobu przedstawiania wanie dlatego, e tre historyczna jest, dosownie, treci komunikatu (przypominajc pod wzgldem monotonnej drobiazgowoci dziewitnastowieczne raporty tajnej policji, stanowice poywk dla upowszechniajcej si wwczas wrd mas socjologii, pierwsze efemerydy rzutowanych w przyszo spoeczestw). Chodzi tutaj o dziaania praktyczne inne nili te, o jakich myla Hegel, a powodem, dla ktrego Tytus Liwiusz tak niestrudzenie od32 mawia litanie swych komentarzy , jest przekonanie, i powtrzenie stanowi zwyk metod uatwiania i poszerzania dostpu, sigania coraz dalej i gbiej, jest nieukoczonym, nieustannie ponawianym i rozwijanym projektem. Tworzywo opowiadania funkcjonowa moe jedynie dziki cigemu powtarzaniu, w wyniku ktrego wyzbywa si ono wszelkich znamion przypadkowoci i czyni z Rozumu dziaajcego w dziejach/opowieciach maszyn wojenn, rozwijajc w nich swe figury poprzez ich powielanie. W peni zrozumiay by zatem fakt, e z chwil, gdy artyleria i wojskowa kontrola drogowa stay si, zwaszcza za spraw Sully'ego, elementem
1; Przed wyonieniem si historii jako poezji i mitycznej pieni istniaa mechanika transu, opierajca si na nieustannie powtarzanych krtkich inwokacjach, ktrych zadaniem byto jednoczenie i godzenie. Nie jestemy wojownikami, kiedy jednak niespodzianie przekonujemy si, i nimi jestemy, wwczas wojna rozpoczyna si na nowo" (Leiris). Taki jest rwnie cel psychologicznego treningu elitarnych ciat/korpusw. politycznych mityngw i uroczystoci wojskowych. Wadze Sparty zniechcay natomiast swych obywateli do kultywowania sztuki piewu, ktra zdaniem Toynbee'ego do tego stopnia przypomina sztuk wojenn, e w nowoczesnym wiecie zachodnim uznaje si y<\ za jedn z najlepszych metod przygotowania do wicze wojskowych", Spartanom nie wolno byto rwnie wspzawodniczy w pan helleskich igrzyskach lekkoatletycznych, tym samym z konstytucji wyeliminowano wszelkie aluzje do kinetycznego postpu.

systemu pastwowego, jzyk historyczny porzuci tryb porwnawczy na rzecz pozytywnego, czyli zrezygnowa z moliwoci porwnywania intensywnoci] Wstpienie w histori oznacza wczenie si do ruchu, jest porednim wynikiem dojcia do wadzy przygranicznych wczgw, flanerw Apokalipsy, wolnych od trosk materialnych na skraju oswojonych przepaci (J. Gracq), tych pojawiajcych si i znikajcych na granicach Imperium Rzymskiego osobnikw kpicych sobie z wojny", do udziau w ktrej niepodobna ich byo zmusi, jak pisze Tytus Liwiusz. Na pocztku naszej ery przybywajce z Germanii, midzy innymi znad brzegw Dunaju, dromokratyczne elity wdary si ostatecznie do Europy Zachodniej. Nieoczekiwanie okazao si wwczas, e to nie sia tworzy prawo, lecz najazd, gotowo i zdolno do napaci. Hierarchiczn struktur najazdu, uksztatowan w toku szaleczej migracji hord myliwych i owcw, zastpi protok zatrzymania/przerwania oraz rozdziau/przydziau. Nowa dromokratyczna wadza, sadowica si na terytorium Europy, nie zmienia jednak swego konstytuujcego j schematu, a struktura feudalnego spoeczestwa, mimo swego pozornego rozproszenia, nadal odzwierciedlaa wzorzec militarny, opieraa si bowiem na organizacji oddziaw pozostajcych w nieustannym ruchu. Stosunki midzy panami feudalnymi miay charakter cile sformalizowany i pomimo nieustannych targw i zatargw, gdy kolejna doniosa wojna czy krucjata mobilizowaa w pozostajcy w wiecznym zbrojnym pogotowiu wiat, kady rycerz doskonale wiedzia, jak pozycj winien zaj" Struktura hierarchiczna jest ju zawsze szykiem wojennym, metod 93

92

zagospodarowania terenu, teatrem dziaa zbrojnych. Architektura siedzib dowdztwa odgrywa tak sam rol jak architektura pelazgijskich larys czy algierskich burdw, a feudalizm peni funkcj quasi-kolonialn, opiera si bowiem na cisym odrnieniu wadzy nad ziemi sprawowanej przez wojskowego okupanta od posiadania jej przez autochtona. Dla dromokratycznego pastwa panowanie nad ziemi jest ju zarazem panowaniem nad jej rozmiarami. To wanie panowanie uwiecznio staroytne prawo katastralne, jak pisze pukownik Barrader w Fossatum Africae: Centuriacja stanowi fundament ksztacenia i cywilizowania mas, niezatarty lad obejmowania w posiadanie, ktre dzieli, by rzdzi. Midzy natur sprawowanej przez najedc wadzy/ruchu a wzgldn niemonoci poruszania si, przemieszczania si osiadego posiadacza ziemskiego i robotnika-wy twrcy przykutego do swej dziaki, midzy geografi mieszkaca a geometri przechodnia, istnieje zatem nieusuwalna dychotomia. Rzymska droga tworzca zazwyczaj lini cig stanowi wic pozostao oglnego schematu centuriacji. Wszystko ukada si w sposb prosty: militarne pastwo znajduje si w nieustannym ruchu, konstytuuje si zawsze w drodze i wzdu drogi, wysoko podatku katastralnego wyznaczana jest przecie w oparciu o jednostk dugoci, o dystans, ktry moe przeby, i odcinek, ktry moe obroni armia - oddziay zbytkownego ludu" rycerzy. Funkcja quasi-kolonialna sprowadzaa si zawsze do przymusu pacenia haraczu w zamian za ochron, a bezpieczestwo mas produkujcych gwarantowa trybut, wynagrodzenie za
94

skuteczne sprawowanie technicznego nadzoru nad danym terytorium. Z tego wzgldu karoliska administracja miaa charakter ambulatoryjny", suya celom dromokratycznego pastwa, ktre nie troszczyo si zbytnio o zmian swej wewntrznej konstytucji choby poprzez wprowadzenie dziedzicznych praw do ziemi, a nawet o poszerzenie domen krlewskich (z wyjtkiem tych, ktre leay wzdu wielkich naturalnych osi geograficznych, takich jak Moza), chcc jedynie przej kontrol nad wszystkimi mediami, ideologi religijn, pienidzem, wiedz, handlem zewntrznym, rodkami transportu i informacji. Karoliskie kapitularze zalecay panom ziemskim" zamieszkujcym w dawnych rzymskich willach, przeksztacajcych si z wolna w stanowiska dowodzenia, ograniczenie obszaru karczunkw oraz sprzymierzanie si z miejscowymi drobnymi i rednimi posiadaczami ziemskimi, a nawet udzielanie im prawa do ochrony wojskowej. Wadz nad caoci terytorium sprawowan przez mieszkaca dononu (od aciskiego dominus, pan) ograniczay jednak wwczas skromne rodki materialne bdce w posiadaniu tej rozproszonej jeszcze i obcej mniejszoci wojskowej, pozbawionej tym samym skutecznych rodkw kontroli nad przestrzeni i spoeczestwem oraz nad ciganiem danin od lokalnego ciaa spoecznego. Ze wzgldw bezpieczestwa rwnie szlachta frankoska wolaa od nieprzeniknionej zoonoci pierwotnego miasta przejrzysto zaludnionej, a wkrtce przeludnionej wsi, zamieszkaej przez mniej lub bardziej niezalenych robotnikw zatrudnianych przy pracach nad karczunkiem, a nastpnie nad upraw 95

gruntw. Ponadto przejrzysto wica si z karczunkiem oznacza podtrzymanie w mocy szczeglnego prawa najedcy do terytorium, na ktrym pragnie si osiedli, potwierdzenie dzieronej przeze wadzy przenikania. Sypanie walw, a nastpnie wznoszenie dononw stanowi kolejn prb rozwizania problemu panowania nad rozmiarami, wadzy przeistaczajcej si w perspektyw, w geometri wszechogarniajcego spojrzenia wychodzcego z jednego staego punktu, a nie jak poprzednio, podajcego wzdu synoptycznego szlaku rycerskiej wdrwki. W tym wanie momencie uprawa ziemi zaczyna przeradza si w intensywn eksploatacj gruntw ju wykarczowanych, a pionierskie wyprawy na 33 pobliskie pustkowia odchodz z wolna w przeszo. Wyjanienia tego zjawiska zatrzymania upatrywano zazwyczaj w niedostatku technik rolnych, u jego rde le jednak nie tyle oczywiste koniecznoci materialne (polowanie, zbieractwo, poszukiwanie w pobliskich lasach drewna potrzebnego do budowy), ile przemone koniecznoci strategiczne, wynikajce z niedostatkw technicznych po stronie protektora wojskowego, a nie rolnika czy osadnika, ktrym w przypadku niebezpieczestwa feudalny pan winien udziela pomocy i ochrony. Najnowsze badania dowiody istnienia zwizkw midzy ograniczeniem obszaru karczunku a ograniczeniem pola widzenia, czyli terenu moliwego do ogarnicia wzrokiem z pewnego wzniesienia. Naley tu wspomnie, e Anglosasi dysponuj o wiele trafniejszym od naszego okreleniem pioniera - zw go pathfinder.
3:1

Karczunek, uprawa ziemi, opuszczenie mrocznej lenej kryjwki oznaczaj wytworzenie szczeglnego rodzaju przestrzeni militarnej utosamianej odtd z polem widzenia - tego przygranicznego pustkowia, ktrego istnienie, zdaniem Juliusza Cezara, stanowio dla Imperium najwikszy powd do chway, oznaczao bowiem wszechwadz nieustannie przenikajcego przestrze i nienapotykajcego (przynajmniej w warunkach idealnych) jakichkolwiek przeszkd dromokratycznego spojrzenia, ktrego prdko skraca dystans... Jeden ze znanych fotografw pisze w swych wspomnieniach, i pierwsz camera obscura by dla dziecinny pokj, a pierwszym obiektywem szpara w zasunitych aluzjach, przez ktr przewieca promie soca. W tym znaczeniu pierwotny donon peni podobn funkcj jak chronofotografie Mareya, a zdobycie punktu obserwacyjnego dawao najedcy mono nieustannej obserwacji rodowiska spoecznego, dostarczao mu pierwszych podstawowych informacji z terenu. Przywilej spoeczny powstaje w wyniku przyjcia uprzywilejowanego punktu widzenia, zdobycia uprzywilejowanego stanowiska obserwacyjnego jeszcze zanim zwie si ono z przywilejami majtkowymi bd wynikajcymi z pochodzenia; opiera si na wzgldnej pozycji (ktr udaje nam si zaj, a nastpnie zagospodarowa) w przestrzeni panujcej nad trajektoriami ruchu i kontrolujcej wszelkie kanay transportu, takie jak rzeki, morza, drogi czy mosty. Std wanie wynikaa nadzwyczajna rnorodno postaw spoecznych w redniowieczu, rnorodno odzwierciedlajca zrnicowanie geograficznych spojrze na krlestwo", ktrego 97

Georges Duby, Gueniers et paysans, Gallimarti.

96

a po wiek XIX nikt nie myla przedstawia jako formalnej caoci terytorialnej. Prawo dziedziczenia, przyznane w roku 877 przez Karola ysego (kapitularz z Kiersy) nader niechtnie, przeksztacio posiadanie dominujcej pozycji w trwa dominacj spoeczn. wiadczy o tym moe synny przykad rodu Grimaldich z Monako: grujce od prehistorycznych czasw nad morzem wzgrze - ta uprzywilejowana pozycja - ktre w staroytnoci wielokrotnie przechodzio z rk do rk, na skutek podstpu przypado ostatecznie w udziale rodowi Grimaldich, ktry od X wieku nieprzerwanie czerpa korzyci z zawadnicia tym grujcym punktem obserwacyjnym - z przyjcia, a raczej przejcia owego dominujcego punktu widzenia stanowicego rkojmi ich przywilejw. O spoeczestwie klasowym mona mwi zatem jedynie pod warunkiem, e klasy okrela bdziemy przez odwoanie do zajmowanego przez nie miejsca, co staralimy si zarysowa powyej. Wybuchajce w terenie otwarte walki klasowe maj zatem na celu zdobycie dominujcej pozycji. Oblenie cytadeli czy fortecy jest nie tylko wydarzeniem wojskowym czy politycznym, ale take, a moe przede wszystkim, wydarzeniem spoecznym. Najpotniejsze konflikty wybuchaj wwczas, gdy prawo do ochrony w granicach militarnego wyzysku zostaje naruszone przez feudaw, a panowie ziemscy" pragn sta si wacicielami ziemi, czyli skupi w swych rkach dwa modele przestrzennego przywaszczenia terytorium, grabic lokaln ludno, a jej potomkw sprowadzajc do roli servi casatii, skazujc ich na los dzierawcw i niewolnikw, siy roboczej pozbawionej prawa do obrony militarnej. 98

2. RACJONALIZACJA I KONTROLA W E H I K U W METABOLICZNYCH

Nie rozumujcie! Fryderyk II Wielki

Ekstensywna faza Ataku domaga si natychmiastowych ofiar, mierci gwatownej, jego faza przygotowawcza i intensywna zadaje za mier powoln. Jak pisa w latach trzydziestych pukownik-genera von Metsch w Wie wiirde ein neuer krieg aussehen?, w wojnie, ktra przybiera posta totaln, wszystko jest frontem! Za jeden z wymiarw tego nowego totalnego frontu uzna naley duchowy front narodu... zarwno w dziaaniach praktycznych przygotowujcych do ponownego uzbrojenia, jak i w teoretycznych dyskusjach o wojskowoci, problematyka moralna wysuwa si na pierwszy plan." Zrodzona z morza wojna totalna zdaniem admiraa Friedricha Rugego zmierza do unicestwienia honoru, 99

tosamoci i samej duszy przeciwnika". Zadajc ludziom powoln mier przez niszczenie rodowiska, w ktrym yj, nowoczesna wojna ekologiczna, w swej spenionej postaci, w zdumiewajcy sposb wskrzesza dusz" w jej pierwotnym etnologicznym" rozumieniu, jako man", niezrnicowan potencjaln substancj rozproszon w otoczeniu, nie tyle indywidualn, lecz mnog, wieloksztatn i pynn, skupiajc si i zastygajc w rozmaitych ciaach (spoecznych, zwierzcych, terytorialnych...). Postp dromologiczny, wpajajc ide dwojakiego rodzaju cia, uwarunkowanych swym pooeniem w przestrzeni, wpaja zarazem ide dwojakiego rodzaju dusz: dusz sabych, niezdecydowanych i bezbronnych na skutek swego uzalenienia od rodowiska oraz dusz silnych, ktre za spraw swego zdeterytorializowania, wyrafinowania wasnej ekonomii i punktu widzenia, uczyniy sw man", czyli wol, niedosigymi. Zwrci na to uwag ju Clausewitz, ktry w odpowiedzi na pytanie o to, czym jest wojna", stwierdzi, i jest ona aktem przemocy majcym na celu zmuszenie przeciwnika do wypeniania naszej wasnej woli". Z problematyki wojny niepodobna wyczy zagadnienia woli, cho sam Clausewitz okaleczy i wypaczy sw definicj, dodajc, e przemoc moralna nie istnieje poza pojciami pastwa i prawa. Definicja sformuowana przez Clausewitza nie tyle odwouje si do politycznych i racjonalnych celw wojny czy konfliktw spoecznych i narodowych, ile domaga si stworzenia w wiecie miejsca dla cia pozbawionych woli. Przywodzi to zatem na myl nie sztuk wojny, ale techniki cia zwierzcych", nieprzezwycizaln
100

dychotomi midzy sprawowan przez najedc wadz ruchu a jego wzgldn niezdolnoci do uniezalenienia swego ruchu od masy robotnikw. Dzieje czowieka, w kadej epoce i niezalenie od szerokoci geograficznej, s pochodem niezliczonych cia pozbawionych duszy, ywych trupw, zombie, optanych istot, powolnym niszczeniem przeciwnika, rywala, winia, niewolnika, ekonomi wojskowej przemocy utosamiajcej inwentarz ludzki ze stadem skradzionym przez myliwych i owcw, a w militaryzujcych i modernizujcych si spoeczestwach europejskich, z bezdusznymi ciaami dzieci, kobiet, istot ludzkich o innym kolorze skry, proletariuszy. Tak wanie dziaaa nazistowska wadza, tworzc w toku wojny totalnej wewntrzny front spoeczny przeciwko obcym ciaom ydw, Cyganw, Sowian. Obozy koncentracyjne stanowiy orodki dowiadczalne, laboratoria, w ktrych ludzki inwentarz poddawano przemysowej obrbce, zmuszajc go do pracy w kopalniach i na logistycznych placach budowy, poddajc eksperymentom medycznym i spoecznym, odzyskujc z niego tuszcz, koci, wosy... Wybierano rwnie nieco szczliwsze ostateczne rozwizanie, wymieniajc go na inne rda energii, paliwo, ciarwki i pojazdy wojskowe przy udziale pastw neutralnych, korzystajc w ten sposb z zasad klasycznej ekonomii opierajcej si na pojmowaniu jecw, uprowadzaniu czy przesiedlaniu jako uprzywilejowanych formach dromokratycznej przemocy. Cenna lekcja, jakiej udzieliy obozy i guagi, nie zostaa przyswojona nie tylko dlatego, e przedstawiano je zwykle jako zjawisko ideologiczne, ale take dlatego, e
101

ujmowano je jako zjawisko statyczne, jako form zamknicia. Absolutna nieludzko" obozw oznaczaa ni mniej ni wicej tylko jawne wczenie na powrt w bieg historii pierwotnego spoecznego stada bestii, ogromnej masy udomowionych cia, nieznanych i niepojtych. Czym bowiem jest w istocie od czasw staroytnych proletariat jeli nie kategori cia cakowicie udomowionych, klas zdoln zarazem do intensywnego rozmnaania i obsugiwania maszyn, si robocz i pocigow, widmow obecnoci w narracji historycznej pynnej populacji, sucej zaspokojeniu potrzeb logistycznych. W tekstach pochodzcych z IX wieku wspomina si o istnieniu w Europie Zachodniej kategorii forenses, stanowicych zawsze przynajmniej 16% caej spisanej populacji, do ktrej naleeli migrujcy robotnicy, wdrujcy z jednego miejsca do drugiego, przemieszczajcy si miedzy warstwami spoecznymi i pozbawionymi staego zajcia (z wyjtkiem Germanii, a by moe rwnie Szampanii, gdzie powierzono im zadanie karczowania lasw). Pojawienie si tego nadmiarowego elementu spoecznego, jake podobnego do osawionego czwartego wiata" ludzi zamieszkujcych wspczenie przedmiecia i miejskie getta - stanowi bezporedni skutek strategicznego zatrzymania, wprowadzenia feudalnej, a nastpnie komunalnej kontroli spoecznej, zjawiska, o ktrym wspominalimy wczeniej. Organiczny sposb funkcjonowania fortecy gwarantowa moga jedynie inspekcja jej granic, kontrola gstoci zaludnienia i obszaru ekspansji. Rachunek strategiczny utosamiono tutaj z rachunkiem statystycznym, a forteca ze swymi bramami, wejciami i wyjciami 102

staa si pierwowzorem strategicznej maszyny kalkulacyjnej. Statyczno redniowiecznego zbrojnego spoeczestwa pocigaa zatem za sob zanik rodowiska uznawanego dotd za wsplne, zanik przestrzeni cywilnej, czyli powszechnego prawa do przestrzeni i jej okrelania. Nie sposb odtd mwi o spoeczestwie klasowym" nie zastanawiajc si zarazem nad oblniczym schematem redniowiecznego spoeczestwa. Oznacza to powrt do staroytnej dike, selektywnego Rozumu zastpujcego prawa cywilne prawami politycznymi, o czym wiadczy wypowied Arystotelesa: Arystokracje znajduj upodobanie w warowniach, ustroje oligarchiczne skaniaj si ku akropolom, a demokracjom odpowiadaj rwniny". Skoro polityka jest kwesti uksztatowania terenu, jestemy wiadkami prawdziwego rozejcia si czasu z przestrzeni, kadcego kres narodowi yjcemu w wewntrznym pokoju, konflikty spoeczne rodz si bowiem na gruncie rywalizacji midzy tymi, ktrzy zamieszkuj i chroni ekosystem jako miejsce okrelajce ich jako rodzin bd grup, a zatem godne wszelkich powice, wczajc w to nag mier. Skoro bowiem by oznacza zamieszkiwa" (staroniemieckie buan), niezamieszkiwanie oznacza nieistnienie, a naga mier jest lepsza od powolnej mierci tego, kto nie jest ju mile widziany - istoty wykluczonej i pozbawionej wasnego miejsca, a tym samym tosamoci. Mwic oglniej, redniowieczna forteca zastpia pierwotn gotowo na przyjcie, czyli staroytn uwicon gocinno, trwaym spoecznym odrzuceniem jako pierwszym koniecznym warunkiem jej funkcjonowania jako machiny wojennej. Dla tego zamykajcego si 103

spoeczestwa jedynym rodkiem przymusu prawnego by nakaz opuszczenia miejsca, wygnanie, czyli deterytorializacja jako utrata tosamoci. Nadmiarowe i zbyteczne jednostki znikaj w wymuszonym ruchu wdrwki, coraz czciej odrzucane przez oblniczy ad przeradzaj si w skierowane donikd sity fizyczne, staj si niewidzialnymi bytami, niedostrzegalnymi pkniciami strategicznego schematu, wczaj si w tolerowany ruch najeonych niebezpieczestwami pielgrzymek, doczaj do dziecicych i chopskich krucjat, w ktrych udzia bior pozbawieni zajcia wagabundy i rozmaitego pokroju sprawni ebracy". Zabrania si im przebywania w obrbie fortecy miejskiej duej ni dob, z innych miast przegania si, a ich obywatelom zakazuje si ich goszczenia pod kar grzywny. Wojna stuletnia pooy kres tym masowym migracjom, a artyleria zrewolucjonizuje model walki zbrojnej. Poczwszy od XII wieku coraz bardziej odczuwalny staje si jednak wpyw pienidza, zwiastujcy rychy kres redniowiecznego stanu rzeczy i oznaczajcy zachwianie tak dotd cenionej rwnowagi midzy organizacj polityczn a militarn. Tradycyjny feudalny model suby wojskowej wiza si z pewnymi nagrodami, rycerze wkrtce jednak zaczn otrzymywa od. Przez jaki czas jeszcze onierze rekrutowa si bd przede wszystkim spord szlachty (najmodsi synowie przykadowo suy bd jako particulares, otrzymujc z tego tytuu do sowite wynagrodzenie), pki wymogi zacigu nie zachwiej podstawami najemnictwa. Wczdzy, rozbjnicy i awanturnicy, Escarbonlardoni i inni Rinoceronci, potomkowie plautowskich anty-bohaterw, ci 104

wrogowie caej ludzkoci", jak zwa ich Izokrates, stan si takimi samymi towarami, przedmiotami obwonego handlu, zbywanymi i nabywanymi na targach i jarmarkach, jak caa reszta gaganiarzy. Ich status od staroytnoci niewiele rni si od pooenia niewolnikw, ci ostatni jednak mogli w czasie wojny przynajmniej zosta wyzwoleni i zacignici do wojska, zwaszcza do suby na morzu, wymagajcej wysokiego stopnia skoordynowania manewrw mechanicznych, wojn ldow nadal uznawano jednak za domen ludzi wolnych". Proletariat wojskowy wmiesza si w tum nieustannie przeganianej i migrujcej masy, wyoni si z niego tak jak migrujcy robotnik z XIX wieku czy nielegalny pracownik w wieku XX. Wczga jest wiecznie w drodze, stanowicej jego przestrze klasow, podruje w poszukiwaniu tymczasowego niepewnego zatrudnienia. Wkrtce Callot odmaluje go jako capitano de barom, obdartego i chromego samochwa, przeraajcego i godnego politowania wagabund, kroczcego z nadal podniesion gow w niekoczcym si pochodzie wojennych nieszcz. Problem zapewnienia tymczasowego zakwaterowania tym wdrownym onierzom nie rni si w istocie od problemu czasowego pobytu w szpitalu czy lazarecie. Monastycyzm wojskowy rozwie go w taki sam sposb jak monastycyzm religijny rozwiza problem wdrwki mistycznej - wprowadzajc klauzur. Nastpny krok poczyni pastwo, zastpujc publiczn dobroczynno i podatki lokalne (jak franc sale) systemem rentowym, ktry z kolei ustpi miejsca rozwizaniu nasuwajcemu si samo przez si, mianowicie wyzyskowi siy roboczej, 105

jak stanowi wyrzutki spoeczne. Wprowadzenie przymusowej pracy fabrycznej poprzedzao w czasie, przynajmniej we Francji, wprowadzenie obowizkowej suby wojskowej. Przymus ten ma szczeglny charakter, nie moe bowiem narusza przywilejw niezalenych przemysowcw. Praca w fabrykach nie moe wymkn si spod panowania dyktatury ruchu, odtwarza w nieskoczono, w miejscu, ten sam obowizujcy model zamknicia, uwiziona w przymusowym i absurdalnym cyklu kinetycznym, w ktrym dokonuje si powolna mier wykluczonych. Trzydzieci lat temu, jako dziecko, znalazem si gdzie nad brzegiem Loary nieopodal jednego z okrgowych szpitali psychiatrycznych - przypominam sobie w jakie zdumienie wprawi mnie wwczas widok zastpu umysowo chorych, pchajcych taczki po wyschnitym korycie rzeki, przymuszanych przez stranikw do wyadowywania ich piaskiem tylko po to, by chwil pniej oprni je do wody i rozpocz wszystko od nowa. Ta seria bezsensownych ruchw, wykonywanych pod oowianym niebem, zdawaa si cign w nieskoczono, tylko od czasu do czasu jaki nieszcznik rzuca si z krzykiem do Loary... Przypomina to sytuacj szpitala La Charite w Tours, ktry w XVII wieku, podobnie jak wiele innych, zmuszony zosta na skutek grb wysuwanych przez miejscowych fabrykantw do zamknicia i pozbycia si czci swych warsztatw jedwabiu i przekwalifikowania swych podopiecznych, ktrzy odtd zajmowa si mogli jedynie odwijaniem i skrcaniem jedwabnych nici. W tym samym czasie pastwo poszerzyo znaczco zakres obowizkw cicych na chopstwie, wczajc
106

do nich transport ebrakw (do szpitali i przytukw), onierzy, galernikw i przestpcw, ktrych los niczym si odtd nie rni. Paszczyzna ta, bdca wynikiem na poy feudalnej kolonizacji, oznaczaa zarazem proletaryzacj, wdroenie robotnikw rolnych do penienia zada logistycznych jeszcze zanim doszo do uksztatowania si klasy robotniczej. Ludwik XIV ogosi pewnego dnia Colbertowi: Jeli chcesz waszmo wiedzie, czym jest ekonomia, wypraw si do Flandrii, tam przekonasz si, jak niewielu nakadw wymagao ufortyfikowanie zdobytych przez nas terenw." Krl czyni tu aluzj do wielkich ziemnych i murarskich robt prowadzonych przez Louvois, ktry za przykadem Rzymian ich wykonanie powierzy bezporednio onierzom, wypacajc im mieszne wynagrodzenie i narzucajc wojskowy dryl. Prcz szlaku migracji istnieje szlak militarnej proletaryzacji, nader czsto schodz si one ze sob ju od czasw staroytnoci. Garlan na przykad wskazuje na drogi i rynki, na ktrych koncentrowaa si wyspecjalizowana sia robocza rozmaitych plemion i ras, takie jak przyldek Matapan na poudniu Peloponezu. W pniejszym okresie dojdzie do utworzenia nowego obiegu logistycznego - wymuszonego przez rosnce zapotrzebowanie na midzynarodow si robocz zatrudnian przez najemnikw, kondotierw i innych przedsibiorcw wojskowych - jak osawiony Szlak Hiszpaski, przyrwnywany przez Parkera do szlaku Ho Szi Mina. Wzdu tych szlakw budowano prowizoryczne baraki, prycz dostarczali mieszkacy pobliskich gmin, organizowano tam rwnie sub zdrowia, czego wymagay ndzne warunki bytowe, w jakich yli ci nieszcznicy,
107

uciekajcy z przytukw i wizie tylko po to, by na powrt zasili szeregi armii. A po wiek XIX koszary byty rodzajem lecznicy, przestrzeni szpitaln, w ktrej choroby weneryczne i inne epidemie, jak tyfus, pochaniay wicej ofiar wrd onierzy ni walki na polu bitwy czy rany odniesione w wojnie. Wraz z pojawieniem si konfliktw wynikajcych z umasowienia i przyspieszenia szerzca si wrd onierzy piechoty mier z wyczerpania przybraa, jak twierdzi Chambray, zastraszajce rozmiary. Dostrzeono rwnie zmiany zachodzce wwczas w szpitalach wojskowych, jednoczce na powrt mobilny proletariat, co odnotowuje doktor Wasserthur w swym raporcie z 10 czerwca 1884, dotyczcym stanu szpitala w Selestat, w ktrym chorzy i ranni onierze leeli razem z chorymi na tyfus czy raka oraz ndzarzami. Wysuwane przez wojskowy proletariat dania spoeczne przez dugi czas dotyczyy jedynie kwestii bytowych, utrzymania si przy yciu - odw, staego zatrudnienia, pomocy udzielanej inwalidom i rannym {przy pracy). Rozruchy i bunty przybieray posta nieustannie wzniecanych strajkw, ich zasig i znaczenie byy jednak ograniczone i tyczyy one na og opnie w wypatach pensji, niekiedy nawet dziesicioletnich. Buntownicy organizowali si czsto w autonomiczne grupy bojownikw, wyaniajc spord swych czonkw przywdc (hiszpaski electo, niemiecki ambosat itp.) wspieranego przez demokratyczne ciao doradcze. Oddziay proletariuszy wkrtce jednak powrciy do swych pocztkowych da, starajc si zdoby umocnion pozycj i utrzyma si na niej, dopty pracodawca nie ustpi i nie wypaci nalenych im wiadcze, zmuszajc
108

ich tym samym do wyruszenia w dalsz drog. Pomimo ograniczonego zakresu postulatw te onierskie bunty odegray istotn rol w ewolucji politycznej, spenienie wysuwanych przez ich uczestnikw da przyczynio si w ramach pastwa do umocnienia materialnych zobowiza ludu pracujcego i produkujcego wobec ludu zbytkownego", zajmujcego miejsce dawnych panw prowincji. Stanowice form ekonomicznego wasalstwa podatki cigane byy niejednokrotnie bezporednio przez samych onierzy, ta szybka i skuteczna metoda potpiana bya jednak przez Colberta, ktry zaleca poborcom podatkowym (tym potwornym bestiom, jak ich wwczas zwano) posugiwanie si przemoc jedynie w ostatecznoci". W ten oto sposb skarb pastwa by w stanie utrzyma sta armi przy pomocy nieco bardziej zacnych metod, a take przeciwdziaa notorycznym dezercjom poprzez zagwarantowanie onierzom regularnych wypat odu. W tym cechujcym si agodnoci metod okresie, jak pokazuje Clausewitz, rodki ze skarbu pastwa pozwalay na osiganie celw militarnych jedynie w ograniczonym zakresie; formowano oddziay zoone z wagabundw werbowanych gdzie si tylko dao, zarwno w kraju, jak i poza nim, nie troszczc si o ich przeszo ani pochodzenie, a wielu sprawnym mczyznom nie pozostawao nic innego jak wie ywot awanturnika czy rozbjnika w czasie kampanii wojennych. Od czasw Babeufa i Engelsa wiele mwiono o mechanice cia proletariuszy/onierzy, o przymusie suenia machinie wojennej, o koniecznoci powtarzania cile okrelonej liczby skoordynowanych dziaa (w XVIII 109

wieku na przykad kady wystrza z dziaa wymaga okoo dziesiciu ruchw). Wkrtce zaczto si take zastanawia nad warunkami bytowymi robotniczego proletariatu, nadal jednak traktujc mobiln mas cia pozbawionych woli z gbok pogard, a wrcz odraz, ktrej wyzby si udao jedynie Engelsowi: ciao robotnika, ktry uzyska warunkow wolno na mocy prawa Chapeliera w czasie rewolucji francuskiej; poddane klauzurze ciao kobiety, zamknite w haremie bd domu publicznym, ktrej seks, sprzedawany lub wynajmowany, a niejednokrotnie zakuwany w pas cnoty, stanowi rdo zyskw dla jego tymczasowego waciciela; ciaa stracecw" jako idealny obiekt tresury; poddawane militarnej proletaryzacji ciaa Janczarw", nowego typu onierzy - porywanych za modu chrzecijaskich niewolnikw. Stoczone w XV wieku bitwy pod Grandson i Morat dowiody znaczenia, jakie w armii szwajcarskiej przywizywano do formowania oddziaw stracecw", wysyanych na czoo oddziaw regularnych w celu zmylenia przeciwnika, skadajcych si gwnie z opryszkw i chuliganw werbowanych na przedmieciach, tych nieszczsnych posacw skazanych na pewn mier. Powracajc z jednej ze swych inspekcji, Vauban zauwaa, i krlestwo naraa si na wielkie niebezpieczestwo, pozwalajc na to, by twierdz broniy garnizony zoone z kompanii dzieciakw, ndznikw wykradanych, porywanych i uprowadzanych na setki moliwych sposobw". Uprowadzenie i kidnaping to klasyczne procedury dromokratyczne, nie powinien zatem dziwi fakt, e rewolucja wojskowa z roku 1789 z mocy prawa zmusia proletariat dziecicy do pracy. 110

W roku 1846 czasopismo Revue des deux mondes alarmowao, e w cigu jednego roku we Francji doszo do 32 000 porzuce, a jedno na trzydziecioro dzieci pozbawione jest stanu cywilnego", czyli tosamoci. Poruszona t wiadomoci Georges Sand w Francois le Champi podaje szczegowy opis tego procederu: dziecko powierzano wdrowcowi, ktry w popiechu si z nim oddala, by porzuci je gdzie w szczerym polu. Utrata tosamoci oznaczaa w przypadku dziecka, ktre nie osigno jeszcze wieku rozumnego" wykluczenie z pewnej grupy, wprawienie w ruch, wyprawienie w drog. Zachowana zostaje tutaj rnica midzy wolnoci" a mechanicznoci", czyli czyst motorycznoci, zdolnoci do ruchu wic si z tym, co machinalne, co zatem moe by wykonywane zarwno przez ignorantw, jak przez zwierzta (Equicola 95): praca fizyczna jest dla antropocentrycznego spoeczestwa renesansu rzecz rwnie niegodn i nikczemn jak dla spoeczestwa redniowiecznego", jak zauwaa Anthony Blunt w Artistic Theory in Italy, 1450-1600. W istocie ciao robotnika nie odwzorowuje idealistycznego modelu czowieka witruwiaskiego, istoty rozumnej i harmonijnej, wpisanej w okrgi i kratownice geometrii euklidesowej - geometrii najedcy i wadcy, symbolu dominacji spoecznej. Interesujce w tym aspekcie byoby przyjrzenie si toczcym si obecnie debatom na temat sposobw traktowania zwierzt, porzucania ich i umiercania, poddawania ich wiwisekcji, a take wspczesnemu przemysowi filmowemu, w ktrym na potrzeby widowiska powica si ycie wielu z nich. Mona by tu przytoczy

n:

wypowied jednego z kaskaderw czy dublerw, zamieszczon w artykule zatytuowanym Mczestwo zwierzt", opublikowanym 16 sierpnia 1977 w dzienniku France Soir. Drugoplanowi aktorzy i statyci znajduj si w takim samym pooeniu jak zwierzta, s rwnie brami mniejszymi, s popychani, drczeni i zwalniani, jeli zajdzie potrzeba [...] to prawda, chyba jestem twardzielem [...] Tego, co robi, nie zrobioby adne zwierz, nigdy jednak nie wyrzdziem krzywdy zwierzciu, dziecku ani kobiecie, bo jak wiadomo jestemy w pewnym sensie tym samym". Pozbawione rozumu ciao dublera zostaje tutaj przyrwnane do ciaa udomowionych zwierzt i sucych, znajduje si w tym samym pooeniu. Jego praca zrwnana zostaje przez dyktatora ruchu - reysera - z prac zwierzt. Znane s archaiczne rytuay i ceremonie wice si z zalubinami jucznej kobiety", polegajce na wymianie zwierzt. Jak wiadczy moe przykad wspczesnego wykorzystania ssakw morskich, armia i policja nadal posuguj si oddziaami zwierzcego proletariatu, stanowicymi relikt dawnych pukw psw tresowanych do walki w oddziaach piechoty czy kapitanatu kotw" odgrywajcego rol sub higienicznych w bitwie pod Azincourt, o ktrym pisa Malraux. Konie peniy w redniowieczu funkcj dzisiejszych pociskw, sonie - czogw, buldoerw i cignikw, a woy, wielbdy i muy - pojazdw terenowych. Prawo posiadania takich zwierzt drapienych jak gobie* jako nader skutecznych narzdzi zastrzeone zostao dla elit spoecznych, ktre same byy drapienikami,
* Tak w oryginale [prayp. tum.].

gobie pocztowe umoliwiay bowiem byskawiczne przekazywanie informacji, a co za tym idzie szybkie wzbogacenie, jak w przypadku Jacques'a Coeura, ktry zbi fortun na handlu morskim. W jego paacu w Bourges do dzi oglda mona imponujcy przyrzd mierniczy, sucy wyliczaniu podatkw z pogowia robotnikw/wytwrcw" w oparciu o ilo soli konieczn do utrzymania ich przy yciu jako cia zwierzcych, dosownie ustaleniu ceny ich potu, wysiekfizycznywymaga bowiem konsumpcji soli piciokrotnie wyszej ni funkcjonowanie ciaa w spoczynku. Podatek solny, o ktrego zniesienie toczy w Indiach tak zaarte boje z Anglikami Gandhi, jest elementem ekonomii przemocy i powolnej mierci zadawanej skolonizowanemu ludowi przez najedc z Zachodu. Do dzi jeszcze pokutuje wszak przekonanie, e te wdrowne pozbawione tosamoci ciaa, te na poy martwe istoty, musz by nawiedzone, zamieszkane, wrcz optane przez cudz wol taki jest wanie sens osawionego rozkazu wydanego przez Fryderyka II: Nie rozumujcie!". W kontekcie tego rodzaju odebrania woli pewnym kategoriom seksualnym, spoecznym czy rasowym, interesujce byoby odwoanie si do pooenia, w jakim znaleli si potomkowie czarnych niewolnikw w Stanach Zjednoczonych, ich walki o prawa obywatelskie i prawo wyborcze, ktre nie jest wszak niczym innym jak przysugujcym wolnemu czowiekowi" prawem do chcenia, prawem, ktrego nie przyznaje si ciaom pozbawionym duszy. Uchwalona we Francji 27 sierpnia 1791 ustawa uzaleniajca prawo wyborcze od posiadania ziemi wzmocnia dodatkowo t tendencj, u ktrej podstaw ley zawsze to 113

112

samo zaoenie o niezdolnoci wdrownych cia - w tym rwnie kobiet, ktre z takim trudem zdoay wywalczy sobie prawa wyborcze i moliwo uczestniczenia w tym dziwacznym republikaskim uniwersalizmie - do podejmowania samodzielnych decyzji. Odsania si tutaj polityczne i spoeczne znaczenie wolnego rozumu" (od wolnego morza po woln wojn), nie tyle jednak w stosunku do nierozumu, ile do zwykego braku rozumu w ciaach ignorantw, ktr to relacj wiernie i na kadym poziomie odtwarza bdzie jeszcze przez jaki czas zarwno marksistowski jak kapitalistyczny schemat organizacyjny. Nadejcie wadzy dromokratycznej wypacza jednak pierwotne znaczenie wdrwki dusz: poprzez ujednostkowienie dusza staje si Rozumem, innymi sowy siedliskiem regu pozwalajcych przewidywa nasze dziaania i posunicia, a wrcz nasze przysze losy. Pomieszanie zdrowego rozsdku z geometryczn hipotez umysw wyszych (wojskowego umysu Turenne'a i Vaubana czy buruazyjnego umysu Colberta) napotykao jednak pewien opr, co zauwaa Moreau de Jonnes w swej pracy Etat economique et social de la France de 1589 d 1715. Statystyka nie troszczy si bowiem o nasze trwae przyzwyczajenia, a statystyczne uoglnienia Vaubana nie zawsze budz nasze zaufanie. Z braku jakichkolwiek bada kadastralnych w celu ustalenia z mniejsz lub wiksz dokadnoci szacunkowych rozkadw zmiennych nadal musiano korzysta z metod indukcyjnych. W pniejszym okresie Arthur Young, Chaptal i Lavoisier konstruowali swe tablice statystyczne w oparciu o model indukcyjny zaproponowany przez Vaubana, z t jednak rnic.
14

e w wikszoci przypadkw prowadziy one do bdnych przewidywa. Moreau zauway, e obliczenia Vaubana daj si atwo zrozumie, jeli przeoy si je na miary metryczne. Dusza nie istnieje ani przed, ani po znikniciu nonika, jaki stanowi dla niej ciao bd maszyna; jako rozum potencjalny, a zwaszcza rozum naukowy, moe ona jednak oddziaywa na inne ciaa oddalone w czasie i przestrzeni: ciaa zwierzce, terytorialne, rolinne, ciaa pozbawione woli, ciaa jeszcze nienarodzone, przybierajce posta obiektw technicznych. W ten oto sposb przejawia si rzeczywiste panowanie spoeczne jako bestiariusz maszyn. Ko czystej krwi nie jest ju podmiotem, lecz przedmiotem dziaania, jest obsugiwany przez swego jedca za pomoc pasa transmisyjnego, jakim jest uzda, pedau gazu, jaki stanowi ostrogi, w przeciwnym przypadku mgby zacisn szczki na wdzidle i powrci do stanu rozkieznania i dzikoci, w pewien sposb wyrazi siebie! Rozum (tak jak w Biblii) stanowi form mierci ciaa. Co znaczce, u zarania epoki klasycznej spektakl szalestwa i optania cieszy si rwnie wielk popularnoci jak dzi spektakl narkomanii. W zagadkowoci ruchw, w niepojtoci mowy szalecw i optacw prbowano dopatrzy si kinetycznego chaosu. Optany, na podobiestwo zwierzcia, nawet jeli krzycza, przemawia czy si skary, nie mg cierpie, a tym samym nie zasugiwa na wspczucie. Std cay ten arsena prawnych", a nastpnie medycznych" zabiegw, jakim dzie po dniu te ciaa pozbawione duszy poddawali ich waciciele, kaci, sdziowie i lekarze - te wszystkie wymylne tortury, przypalanie elazem, wyrywanie 115

paznokci i wosw czy raenie prdem. Ciao jest pustym siedliskiem, siedzib, ktr -jeli nie zachowamy ostronoci - zaj mog niechciani i groni lokatorzy; domem, ktry powinno si uczyni moliwie niewygodnym. Po dzi dzie zaoenia te realizuje w praktyce psychoanaliza, sprowadzajc niewiadomo na powrt do wyrazu wiadomoci rozumnej. W wikszym stopniu ni siedzibami te ciaa s jednak metabolicznymi wehikuami, a pseudodemony, ktre staramy si z nich przegna, s w istocie intelektami pozostajcymi w bezustannym ruchu, w ustawicznym przejciu, ktre samowolnie zajmuj miejsce kierowcy", jak jedcy, ktrzy ujedajc konia sdz, e kontroluj jego napd". Obce intelekty" nadaj wakujcym ciaom niezwyk dynamik, zmuszaj je do wykonywania stosownych gestw. Tradycyjnie rozumiana metempsychoza zakadaa istnienie pletory intelektw poszukujcych niezrnicowanej materii, a wdrwka dusz miaa przebiega w sposb naturalny, od mierci do powtrnych narodzin w dowolnym ciele, ustanawiajc swego rodzaju fizyczn rwno niezalen od organizacji spoecznej. Warto rwnie zauway, e z chwil przeistoczenia karczownika w zdobywc zanika poetycki potencja ludzkoci, ustpujc miejsca jej potencjaowi militarnemu, poetycka wdrwka dusz za przeradza si w podbj, innymi sowy staje si podr cia, ich deterytorializacj i zrnicowaniem. Optanie rozumem przemienia racjonalizujc kontrol wehikuu metabolicznego w akt piractwa. Jak twierdzi doktor Olivenstein, psychoanaliza stanowi najpotniejsze i najwaniejsze narzdzie penetracji psychiki", rwnie w tym przypadku mamy zatem do czynienia 116

z niewiadomym odniesieniem do przemocy, prawa i wadzy opanowywania, do jej zmechanizowanych technik. Rosyjscy psychiatrzy, oskarani dzi przez swych kolegw o stosowanie politycznej przemocy, by moe jako jedyni dochowuj wiernoci etycznym ideaom swej profesji. Z drugiej strony mamy represje i tresur na mod Skinnera albo terapi narkomanw opracowan przez Sakola. Cho nie bior ju narkotykw, bdz jak cienie", konstatuje Olivenstein, s zatem martwi za ycia, a co za tym idzie zawsze gotowi do przyjcia przygodnych i niezwykych pasaerw. Spoeczne inscenizowanie ludzkiej mioci byo najprawdopodobniej jednym z ostatnich poetyckich wysikw podjtych przez ucieleniajc si tu i wdzie wieloksztatn dusz. Brutalne obnaenie aktu seksualnego, edukacja seksualna i pornografia jako zdobycze techniczne stanowiy kolejny krok na drodze racjonalizowania i kontrolowania cia ignorantw", logiczne nastpstwo staroytnych praktyk gimnastycznych. Osawiona kultura fizyczna w szwedzkim stylu" ustpuje dzi miejsca nowoczesnemu poczeniu ruchu drogowego i seksu, zespalaniu si cia w przypadkowych spotkaniach, szybko zapominanym kolizjom seksualnym, kradziey, gwaceniu i natychmiastowemu porzucaniu aut i motocykli34.
Mczyzna jest pasaerem kobiety nie tylko do chwili swych narodzin, lecz rwnie w sferze relacji seksualnych. Parafrazujc Samuela Butlera mona by stwierdzi, e samica jest narzdziem wynalezionym przez samca w celu reprodukcji, czyli przyjcia na wiat. W tym znaczeniu kobieta jest pierwszym rodkiem transportu dla catego gatunku, jego pierwszym wehikutem, nastpnym za jest wierzchowiec transportujacy dobrane w pary odmienne ciata, zespolone ze sob w celu migracji, wsplnej podry", P. Virilio, Mtempsychose du ptttMh ger, Minuit, maj 1971.
34

117

Dobre prowadzenie" nie jest ju moralnoci wpajan w szkoach publicznych, ale kodeksem drogowym jako obowizkowym przedmiotem nauczania w klasach podstawowych. Czy nie do tego samego celu zmierza monastycyzm wojskowy, przeistaczajcy mistyczne ciao Chrystusa w ciao uzbrojone, w szyk bojowy? Dugo jeszcze przed pojawieniem si piratw, oddziaw szturmowych czy chuliganw, uzbrojony mnich znajdowa upodobanie w arsenale mierci i terroru, a skoro proces militaryzacji spoeczestw czyni z kadego obywatela machin wojenn, naleaoby go uzna za posta modelow i prekursora w tej dziedzinie. Reforma zakonw, ktrej celem byo powstrzymanie wojskowej wdrwki mnichw, dokonaa jednej z najwaniejszych rewolucji, doprowadzia bowiem do upowszechnienia modelu mnisiej samotnoci, ktra odtd staa si udziaem wielkich ponadnarodowych ugrupowa zbrojnych. Wprowadzenie zakonnego autyzmu w samo centrum natury, czasu, przestrzeni, organizacji spoecznych i ludzkich, ktre mnich neguje i odrzuca, wyrzeczenie si jednostkowych upodoba i wasnej tosamoci, wszystko to zwiastuje opisywany przez Heideggera nihilizm rewolucji technicznej. Wyrzekajc si samego siebie i skadajc dobrowolnie luby milczenia, czystoci, a przede wszystkim posuszestwa, mnich staje si narzdziem swego przewodnika" duchowego, pasem transmisyjnym porzdku", wyszego i uniwersalnego rozumu. Jak wiadomo, ycie zakonne jest wynalazkiem o charakterze w wikszym stopniu militarnym ni religijnym, ktrego rozmaite formy napotka mona pod dowoln szerokoci geograficzn. Rozwj 118

pastwa ju od czasw staroytnych sprzony by z powstawaniem coraz liczniejszych sekt militarnych. Sformuowana przez Hegla nowoczesna koncepcja pastwa narodzia si, co zrozumiae, w Prusach, na terenie podbitym niegdy przez zakon krzyacki, zsekularyzowany w roku 1525. Karbonariusze dziki parcelarnemu" modelowi organizacji bd z czasem wzorem dla wszelkich innych ugrupowa rewolucyjnych czy tajnych ruchw, ktre w Rosji stan si zarzewiem systematycznej wojny terrorystycznej, permanentnego nihilizmu, przypominajcego w pewnym stopniu permanentn wojn prowadzon przez wielkie zakony, pocztkowo przeciwko muzumanom, Sowianom czy Napoleonowi w Hiszpanii, gdzie walki te przybray posta partyzantki. Celowa w tym rwnie Du Guesclin, mistrz i dowdca wojskowy dziaajcego w podziemiu Zakonu Templariuszy35. Podobnie dziao si w krajach anglosaskich, w ktrych purytanizm szed w parze z industrializacj, a wielkie przemysowe zamknicie oznaczajce zaprzgnicie cia pozbawionych duszy, czyli kobiet i dzieci, do pracy w fabrykach, przynioso zbawienne skutki, wszak wprawiay je odtd w ruch dusze rozumne, umysy inynierw, majce kontrolowa ich postawy, dziaania i gesty. Przypomnijmy sobie haso arbeit macht frei" - z tej kinetycznej zasady korzystay, kade na swj sposb, zarwno nazistowskie, jak chiskie obozy reedukacyjne.

-,s Zob. zwaszcza archiwa opactwa Morimond {Haute-Marne) i Clairvaux, biblioteki w Besancon i Carpentras. Francis Guttem, Uordre de Calatrava, Le* thielteux, 1955 etc.

119

Jak wiadcz przytoczone tutaj przykady, zdobywca i wojownik przypisuj sobie funkcj, ktra zdaje si stanowi wypaczenie funkcji kapaskiej. Jak wie kady porzdny judeo-chrzecijanin, wojownik jest zdeprawowan postaci kapana, co zostao jasno wyoone na pierwszych stronach Biblii. Powodem pierwszego w historii mordu by przecie spr dotyczcy sposobu zajcia i uytkowania ziemi uprawnej, a przede wszystkim zapaty, jak z tego tytuu mia otrzyma Bg. Bg z radoci przyj ofiar zoon przez pasterza Abla, a odmwi przyjcia zapaty od rolnika Kaina. Wanie renta gruntowa bya przyczyn pierwszego zabjstwa, rwnie tutaj wszystko zawarte zostao w kilku sowach: cierpienie ziemi rozwierajcej sw paszcz", z krzykiem pijcej po raz pierwszy ludzk krew, zapadajcego si terytorialnego ciaa, pozostajcego odtd w ukryciu. (Rola ta nie da ci ju wicej plonu", mwi Bg, bdziesz tuaczem i zbiegiem przemierzajcym i opanowujcym ziemi.) Pozbawiony ziemi i wasnego terytorium rolnik, ten pierwszy zabjca, zostaje natychmiast okrelony mianem budowniczego miast (plebejusza). Autorytet, jakim ciesz si kapani (czarownicy) i patriarchowie, wynika z ich zdolnoci do ustanawiania i podtrzymywania wymiany z bogami i natur, umiejtnoci poskramiania ich kaprynej woli i powstrzymywania ich od przemocy - to oni z pomoc swego naukowego empiryzmu potrafi nakoni bstwa do przyjcia ofiary, zapaty za uytkowanie ziemi (ustalaj, nakadaj i cigaj podatki czy dziesicin, ktrych relikt stanowi w dzisiejszych czasach ofiara na koci). Co zdumiewajce, rozwj handlu dobrami ruchomymi na 120

wybrzeu Morza rdziemnego, wynikajcy z pojawienia si na nim obcych przybyszw, nie zmieni modelu tej wymiany (przetrwa on do dzi u pewnych plemion koczowniczych), nadal dokonywaa si ona bez koniecznoci kontaktu fizycznego, a nawet wzrokowego, midzy stronami. Towar skadano na play, na skraju drogi, skd mg go odebra przybysz, pozostawiajc na jego miejscu naleno i ruszajc w dalsz drog. Przemyka zatem jak cie nad obcym terytorium, ledwie muskajc je stop, jak te dusze czy wole zamieszkujce niewidzialne, opustoszae i nieprzyjazne miejsca we wszechwiecie. Faktorie i porty wolnocowe odtwarzaj w pewien sposb t procedur wymiany niepodlegajc konwencjom wojskowym. Wojownik, dromokratyczny zabjca i budowniczy miast-rozdroy od niepamitnych czasw skupiali wszystkie swe wysiki, ca sw myl wanie na pojciu zapaty za ziemi. Siy zbrojne s zawsze siami okupacji wojskowej i wanie w tym kontekcie wojownik jawi si jako zdeprawowana posta kapana. Co niebywae, wojna totalna wraz z dzisiejszym nuklearnym wycigiem zbroje sprowadzaj go na powrt do jego pierwotnej roli. Zasada powstrzymywania jest w istocie nie tylko formu strategiczn, lecz rwnie form odroczonej patnoci z tytuu uytkowania ziemi przez jej mieszkacw, ktrej termin (w znaczeniu granicy i kresu) zblia si nieuchronnie. Wznoszcy globalny szaniec nuklearny bezpastwowy onierz moe zatem domaga si od zbiorowoci ludzkich, z ktrych kada jest ju rdzenna, zawrotnych opat, zwaywszy zwaszcza na cen, jak dzi osiga biecy metr ochronny". Funkcji bohatera, wojskowego protektora 121

i poborcy podatkw nie mona zatem ogranicza, ani tym bardziej utosamia z podtrzymywaniem stosunkw midzyludzkich" w rozumieniu Clausewitza. Pogwacenie przez wojownika czy zbrojnego mnicha (ustanowionej przez bogw) zasady gocinnoci ziemi oznacza nie tyle jej nabycie, kapitalizacj gruntu i jego bogactw w imieniu pastwa, ktrego jest on rzekomo narzdziem (dwigni, jak okrela to Saint-Just), ile bezustanne szerzenie samego gwatu. T wanie strategi wcielali w ycie wielcy zdobywcy: Aleksander zadawala si napaci, pragn jedynie sign granic, dotrze do kresu wasnej potgi penetrowania. Fryderyk Wielki ogosi, i zwycistwo to posuwanie si naprzd", Napoleon za deklarowa, e chce ustanawia, a nie obejmowa w posiadanie. Podbj zostaje zatem sprowadzony do poszukiwania, a gest staje si ruchem. Napoleon umar w ndzy, jak mnich-onierz, w swym skromnym szarym odzieniu, ktre na polu miao go odrnia od oficerw i wystrojonych w zdobione galonami mundury najemnych generaw, podkrela obojtny" charakter, ktry pragn nada swej sztuce wojennej. Zdeprawowani kapani wszelakich religii, rozptujc pieko, gromadzili ogromny arsena wojenny, czyli ndz z nienawici do wiata", z polityk finansow opierajc si na uprowadzaniu ludzi, wymuszaniu okupu, z opiek spoeczn sprzeniewierzajc si idei miosierdzia, obracajc dobroczynno we wspomaganie ciaa, a ndz w potg pienidza. Nic dziwnego, e w chwili, gdy mechanizmy te przestan funkcjonowa i przynosi zyski rzymskiemu papiestwu zakonnikw, legnie ono w gruzach wraz ze stworzonym przeze systemem bezpie122

czestwa zbrojnego i opieki spoecznej, razem z inkwizycj i sprawowan przeze doczesn wadz. Jego los podziel wielcy zdobywcy, wszyscy ponios klsk, gdy zmuszeni zostan do wyrzeczenia si gwatw na narodach. Caa wielko kryje si w Ataku, w wymiarze uyczonym przez dystans. Wojna oznacza natarcie z tego powodu, e jest bezustannym gwaceniem zasady gocinnoci ziemi, cigym jej penetrowaniem. Kolejny raz spojrze powinnimy na licznik prdkoci pdzcej maszyny, wojennego bolidu, jak na egzystencjaln miar istnienia wojownika. Zawrotny upyw czasu, podatek od prdkoci wyliczany w oparciu o metr biecy, rujnuje mieszkaca Ziemi, niszczc zarazem podstawy egzystencji jej zdobywcy, zlicza godziny pozostae ocalaym. Podobnie jak w przypadku odwrcenia piercienia topologicznego istnienie zdobywcy zaley w istocie od odpowiedzi, jakiej w czasie i przestrzeni bdzie on w stanie udzieli na pytanie postawione przez Aleksandra Wielkiego, od sposobu, w jaki rozwie problem granic36. Wyniki osigane przez najedc nie rni si w istocie niczym od wynikw jego sobowtra w dziedzinie sportu, mistrza olimpijskiego, ktrego rekordy mierzyo si pocztkowo zyskanymi godzinami, nastpnie minutami, sekundami i uamkami sekund. Im lepsze osiga wyniki, im staje si szybszy, tym aoniejsze okazuj si jego postpy, rejestrowane ju jedynie przez wyrafinowan aparatur elektroniczn. Pewnego dnia zawodnik

** Naley w tym upatrywa by moe jedn z najistotniejszych przyczyn sprzeciwu Spartan wobec wszelkich form mobilnoci jako sposobu na zachowanie systemu Likurga.

123

sportowy zniknie na granicy wasnego rekordu, co zwiastuj biologiczne manipulacje, jakim jest obecnie poddawany, przypominajce metody medycznego sztucznego podtrzymywania ycia stosowane wobec pacjentw w stanie terminalnym. Rwnie dla dromomana maszyna jest protez podtrzymujc przy yciu. Warto zauway, e pierwsze pojazdy samobiene, choby zbudowany przez Josepha Cugnota w roku 1771 wz ciarowy, napdzane byty par wodn, sytuoway si ju zatem w pewnym sensie na granicy zwierzcej metampsychozy, w przejciowej fazie ewolucji historycznej prowadzcej od wehikuu metabolicznego do wehikuu technologicznego, wypluwajc swe spaliny jak ostatnie tchnienie i bdc ostatnim symbolicznym przejawem motorycznej potgi cia oywionych.

3. KRES PROLETARIATU

Moecie wznieci powstanie proletariatu pod warunkiem, e pozostali wstrzymaj ogie. Jeli rzuc na was dwa bataliony czogw, rewolucja proletariacka w mgnieniu oka zostanie starta na proch. Andre Malraux, z wywiadw

Postp dromologiczny jest rwnoczesny, ale nie jest zbieny z tym, co zwyko si nazywa postpem ludzkoci czy postpem spoecznym. Przebieg tej ewolucji podsumowa mona w nastpujcy sposb: - Spoeczestwo niedysponujce wehikuami technologicznymi, w ktrym kobieta odgrywa rol logistycznej maonki, matki wojny i wozu ciarowego; - Racjonalizacja i kontrola cia pozbawionych duszy jako wehikuw metabolicznych; - Imperium prdkoci i wehikuw technologicznych; 125

sportowy zniknie na granicy wasnego rekordu, co zwiastuj biologiczne manipulacje, jakim jest obecnie poddawany, przypominajce metody medycznego sztucznego podtrzymywania ycia stosowane wobec pacjentw w stanie terminalnym. Rwnie dla dromomana maszyna jest protez podtrzymujc przy yciu. Warto zauway, e pierwsze pojazdy samobiene, choby zbudowany przez Josepha Cugnota w roku 1771 wz ciarowy, napdzane byy par wodn, sytuoway si ju zatem w pewnym sensie na granicy zwierzcej metampsychozy, w przejciowej fazie ewolucji historycznej prowadzcej od wehikuu metabolicznego do wehikuu technologicznego, wypluwajc swe spaliny jak ostatnie tchnienie i bdc ostatnim symbolicznym przejawem motorycznej potgi cia oywionych.

3. KRES PROLETARIATU

Moecie wznieci powstanie proletariatu pod warunkiem, e pozostali wstrzymaj ogie. Jeli rzuc na was dwa bataliony czogw, rewolucja proletariacka w mgnieniu oka zostanie starta na proch.
Andre Malraux, z wywiadw

Postp dromologiczny jest rwnoczesny, ale nie jest zbieny z tym, co zwyko si nazywa postpem ludzkoci czy postpem spoecznym. Przebieg tej ewolucji podsumowa mona w nastpujcy sposb: - Spoeczestwo niedysponujce wehikuami technologicznymi, w ktrym kobieta odgrywa rol logistycznej maonki, matki wojny i wozu ciarowego; - Racjonalizacja i kontrola cia pozbawionych duszy jako wehikuw metabolicznych; - Imperium prdkoci i wehikuw technologicznych;
125

- Walka wehikuw metabolicznych z ziemskimi wehikuami technologicznymi, z ktrej te ostatnie wychodz zwycisko. Z czego w sposb logiczny wynika: Kres dyktatury proletariatu i kres Historii w wojnie z Czasem. Przywoujc kolejny raz definicj sformuowan przez Goebbelsa i Engelsa, moemy powiedzie, e nowo wynaleziona posta bojownika (rewolucjonisty, robotnika itp.) stanowi jedynie zdegradowan posta proletariusza-onierza. Robotnicza proletaryzacja jest jedynie form militaryzacji, w dodatku przejciow. Od roku 1914 nie udzono si ju co do motorycznego, a co za tym idzie politycznego potencjau proletariatu na europejskich polach bitew, nadal jednak by on nieodzownym elementem infrastruktury wojny kontynentalnej. Starajc si zachowa kontrol nad proletariatem, klasa wojskowa zaszczepia mu zudn wiar w moliwo zdobycia i zniszczenia mieszczaskiej fortecy. Ta wszake ju od pewnego czasu sama popadaa w ruin, demontowana ze wszystkich stron przez rozwijajce si rodki transportu (drogi, autostrady) i komunikacji (radio, telefon, telewizj), skazana przez swych dawnych obrocw na byskawiczne zniszczenie, bdce skutkiem wdroenia antymiejskiej strategii wojny totalnej . Wkrtce jednak okazao si, e te militarne ustpstwa maj swoje granice, czego dowiody wydarzenia w Pradze, Warszawie, Bejrucie czy w Paryu w roku 1968, 126

gdy po opanowaniu Odeonu wadza dopucia moliwo wysania przeciwko uczestnikom zamieszek wozw opancerzonych. Nie powinno zatem dziwi, e w latach dwudzie1 stych, gdy bolszewicka zaraza ' szerzya si od Monachium po bramy Indii, rzd francuski wprowadzi w ycie now polityk pomocy spoecznej. Wymagaa tego logistyczna mobilizacja narodw militarno-przemysowych zarwno w Europie, jak na caym wiecie, dlatego powszechne zdumienie wywoaa XIII Cz Traktatu Wersalskiego, w ktrej znalazo si stwierdzenie, e dotychczasowe pooenie klasy robotniczej [cho waciwszym byoby w tym kontekcie sformuowanie istniejca rwnowaga si zbrojnych"!] nie daje si pogodzi z utrzymaniem pokoju na wiecie". Ta nowa zbitka poj znalaza swe czciowe odzwierciedlenie nieco pniej w roku 1932 w eseju Jiingera zatytuowanym Der Arbeiter (odwoujcym si do figury pracownika, obejmujcej zarwno onierza, jak i robotnika przemysowego), dziele, ktre spotkao si z powszechnym uznaniem i byskawiczne stao si dla Niemcw autentycznym programem politycznym. Z tego samego wzgldu francuska Unia Lewicy rwnie stanowi puapk, w tej mierze zwaszcza, w jakiej upiera si przy tym, by armia pozostaa niewiadom w rwnaniu spoecznym", ujmujc rzecz sowami generaa Clusereta. Krtko mwic, ca sw si czerpie ona z przemilczenia problemu wojskowoci, a pominicie kwestii obrony narodowej prowadzi j do nieuchronnego rozpadu. Komunici za, ktrzy od samego pocztku aprobowali marksistowski model proletaryzacji 127

militarnej, zmuszeni bd stawi czoo radykaom i socjalistom, opowiadajcym si od czasu wydarze z maja 1968 roku za socjalizmem z ludzk twarz", majcym dopomc im w pozyskaniu nowego, tym razem nieco ju odpolitycznionego elektoratu. Pod auspicjami grupy oficerw z portugalskiego Ruchu Si Zbrojnych (Movimento das Foras Armadas) w poudniowej Europie proklamowany zosta kres dyktatury proletariatu". Wbrew twierdzeniom Georgesa Marchaisa nie naley jednak dopatrywa si w tym powodu do radoci, jakiej dobrej nowiny albo wyrazu osabienia czy uelastycznienia woli ideologicznej, od czasw faszyzmu sowo dyktatura budzi niezbyt przyjemne skojarzenia". Portugalskich dowdcw, powracajcych do kraju z dugich i krwawych kampanii kolonialnych, nie mona jednak posdza o przesadny humanizm. Dziki nim, tym marksistowskim generaom, otaczanym tak wielk czci przez Cunhala, dyktatura proletariatu odzyskuje swe pierwotne znaczenie militarne. Jako sprawni inynierowie wojskowi przypiecztowuj oni kres epoki, w ktrej kinetyczna energia proletariatu dominowaa nad yciem politycznym, podobnie jak niegdy w sferze walki zbrojnej, w czasach, w ktrych zdaniem Lenina klasa robotnicza staa si niespodzianie przedmiotem uwagi i troski ze strony samych kapitalistw. Zwierzce ciao proletariatu traci odtd na wartoci podobnie jak wczeniej ciaa innych istot domowych. Kres dyktatury proletariatu nie jest niczym innym jak komunistyczn wersj faktu stwierdzonego przez armi francusk, popierajc decyzj o zniesieniu komisji poborowych (ustawa z 9 lipca 1970) czy obwieszczonego 128

w roku 1975 przez liberaw, czonkw Komisji Trjstronnej, kryzysu demokracji (Uznalimy, e skoro istniej potencjalnie podane granice wzrostu gospodarczego, istniej rwnie potencjalnie podane granice swobodnej ekspansji demokracji"). Kryzys demokracji liberalnych oznacza kres pewnego modelu mobilizowania obywateli, centralna historyczna pseudo-posta producenta, ktry odgrywa dotd rol dominujc, zostaje zepchnita na dalszy plan jednoczenie przez dwa wielkie bloki ideologiczne, za istot bezuyteczn uznany zostaje zarwno proletariusz-robotnik, jak i kapitalistyczny konsument-producent. Za modelowe pod tym wzgldem naley uzna rewolucyjne dowiadczenie Ruchu Si Zbrojnych, mia on bowiem przenie cao si portugalskiej lewicy na innym poziom, poziom cywilizacji zbrojnej". Z tego powodu w roku 1975 kapitan marynarki Correia Jesuino, powoany na stanowisko ministra komunikacji spoecznej" (co przywodzi na myl proletaryzacj morsk, przeprowadzon za panowania Ludwika XIV przez Valbelle'a, dawnego kapitana galer) przedstawia urzdnikw lewicowych jako etnologw badajcych jaki pierwotny lud", jego zdaniem Portugalczycy s bowiem narodem gboko zacofanym. J.-F. Revel, przytaczajc t wypowied w artykule opublikowanym w t'Express (14 kwietnia 1975), wskazuje jednak na fakt, e przecitny dochd w Portugalii jest porwnywalny z dochodem w Bretanii czy Walii, nie wiadomo zatem, na czym miaoby polega to zacofanie. Nie zrozumiemy tego, jeli nadal odwoywa si bdziemy do kategorii ekonomicznych i nie uwzgldnimy roli dromologicznej myli wojskowej, stawiajcej pod znakiem 129

zapytania udzia obywateli w funkcjonowaniu ciata pastwowego. Podobnie rzecz si ma z francusk Uni Lewicy - powodem jej rozsadzenia, do ktrego przyczynia si obecnie nuklearny wycig zbroje, s nie tyle megatony, ile polityczne noniki nowej wadzy nuklearnej. Bro nuklearna modyfikuje w sposb niezauwaalny, a zarazem logiczny, polityczne modele organizacji pastw na wiecie. Jak zauwaa jeden z prawnikw: Musimy przyzna, e bro nuklearna okazaa si rdem prawa konstytucyjnego, zmieniajc ksztat naszej obecnej konstytucji". W strategii powstrzymywania liczy si nie tyle ostateczna eksplozja, ile problemy, jakie 5 i 15 artyku francuskiej Konstytucji z roku 1958 stawia przed samodzielnym decydentem, jakim staa si gowa pastwa i dowdca si zbrojnych, prezydent Republiki Francuskiej, jako gwarant nienaruszalnoci narodowego terytorium. Prdko podejmowania decyzji politycznych zaley od stopnia wyrafinowania nonikw, od odpowiedzi na pytania, w jaki sposb naley przetransportowa bomb i w jakim tempie powinno si tego dokona. Lubimy powtarza, e bomba jest polityczna, jej polityczno nie wynika jednak z groby jej wybuchu, do ktrego nie powinno przecie doj, ale std, e stanowi ona ostateczn posta militarnej kontroli nad ruchem. Europejska buruazja polityczna, podobnie jak partie rewolucyjne", pozostajce w stanie upienia, znieczulone dugotrwaym pokojowym wspistnieniem, penym zatrudnieniem, oszoomieniem ustawicznym wzrostem gospodarczym, przekonuj si teraz, e z bagnetem mona obecnie zrobi wszystko, nie mona tylko na nim usi". Rewolucja proletariacka dokonuje si 130

odtd z koniecznoci za pomoc rewolucjonizowania instytucji wojskowych w onie konstytucyjnego aparatu pastwa, a jej gwnymi aktorami, przejmujcymi od kilku lat inicjatyw, nie s bynajmniej partie polityczne, lecz armia, zwizki zawodowe, a wrcz wojskowe zwizki zawodowe. Warto zatem zwrci uwag na ponadnarodowy charakter tych wydarze, jeli bowiem Francuska Demokratyczna Konfederacja Pracy (CFDT) tak gorco wspiera militarny syndykalizm, domagajc si zwoania onierskich stanw generalnych", w Stanach Zjednoczonych synna centrala AFL-CIO (Amerykaska Federacja Pracy i Kongres Organizacji Przemysowych) w tym samym momencie ogasza, e jest gotowa wzi pod swe skrzyda zwizki zawodowe onierzy. Jest to wydarzenie o fundamentalnym, cho w niewystarczajcym jeszcze stopniu rozpoznanym znaczeniu, nawizuje si tu bowiem ponadpartyjny i ponadpastwowy dialog midzy si robocz a klas wojskow, prowadzcy do latynizacji" Europy porwnywalnej do tej, jaka dokonaa si wczeniej na kontynencie poudniowoamerykaskim. Jeli genera Vargas Prieto, uznawany za jednego z najzdolniejszych i najbardziej postpowych dowdcw armii peruwiaskiej (Le Monde, 4 listopada 1975), ogasza w jednym z ostatnich wywiadw, e autentyczn awangard rewolucji peruwiaskiej stanowi jej siy zbrojne, bdce rdem i instytucjonaln ostoj istnienia ludu dlatego, e z niego pochodz", musimy przez to rozumie, e idzie tu o powrt do modelu o wiele bardziej archaicznego ni marksizm polityczny, o negacj pastwa rozumianego jako polis przez rewolucyjne siy proletariatu. Jak donosi 131

Le Monde (kwiecie 1977 roku), genera Pinochet podj decyzj o rozwizaniu DINA (Direcein de Inteligencia Nacional), tajnej policji politycznej, na jej miejsce powoujc policj wojskow. Wszystko ulega zatem uproszczeniu... Oto prawdziwy koniec demokratycznego racjonalnego pastwa, ktre wcza si odtd w pewien ponadpastwowy proces, w jakim gwn rol odgrywa maj zwizki zawodowe i najprzerniejsze najmniej zsocjalizowane" grupy spoeczne. W ten sposb zainicjowany zostaje rozpad narodowych systemw produkcji i rozpoczyna si proces indywiduacji zwizkowej, z jak mamy dzi do czynienia choby w Stanach Zjednoczonych. Praca ludzka zaley odtd w mniejszym stopniu od produkcyjnoci ni od gry interesw toczcej si w sferze rynku siy roboczej, co wraz z rozbiciem jednoci dziaa politycznych pozwala na podejmowanie dowolnych, nawet najbardziej brutalnych akcji dotyczcych bezporednio samego istnienia starych pastwowych bytw politycznych. W ten sposb CIA przewidziao, a wrcz przygotowao grunt pod upadek demokracji w Chile (pamita tu naley o roli zwizkw zawodowych pracownikw transportu i telekomunikacji, ktre wywieray naciski na system ruchu). Zastanwmy si rwnie nad upadkiem dawnych twierdz miejskich, takich jak Nowy Jork czy Montreal. Funkcje penione przez zwizki zawodowe przejmuj dzi organizacje przestpcze, ktre wypieraj cakowicie administracj i pozostae suby bdce na usugach poprzedniego buruazyjnego pracodawcy. Porzdek na Bronxie zapanowa wanie dziki mafii, dziaajcej obecnie w skali midzynarodowej i dcej do nawizania
132

bezporedniej wsppracy z klas wojskow, co ujawni jeden z ostatnich skandali obnaajcy zwizki midzy izraelsk generalicj a czonkami midzynarodowych ugrupowa terrorystycznych. Trzymajc si z dala od ulegajcej deterytorializacji gry polityczno-wojskowej, traccej zainteresowanie dla jakichkolwiek form trwaego osadzenia, tyle narodowych, co wszelkich innych, lokalna dziaalno zarwno drobnych przestpcw, jak wielkich mafii ulega szczeglnemu przewartociowaniu. Coraz bardziej dystansujca si od swych buruazyjnych partnerw klasa wojskowa porzuca ulice i drogi, wszystkie te przestarzae ju noniki, na rzecz mniej lub bardziej bezporednich aktw szantau bezpieczestwem. Nowojorskie zwizki miejskie zastpuj dziaalno produkcyjn swych czonkw zwykym zarzdzaniem kryzysowym, przejmujc rol administratorw i bankierw. We Woszech ronie liczba zabjstw, uprowadze, przestpstw i zbrodni, a interesy finansowe sprzgaj si z interesami caej masy drobnych grup mienicych si rewolucyjnymi, wymiar sprawiedliwoci znajduje si w kryzysie, mwi si o wyzwoleniu ludu", a wyudza si miliardy, opinia publiczna jest oburzona panujcym chaosem. Jednake ta pynca z masy przestpcza sia jest w istocie jedynie form politycznego dania, odzyskujcego sw pierwotn niekontrolowan posta, dawna narodowa etologia bowiem - ideay spoeczne - staa si bezuyteczna i nie jest ju w stanie nikogo zmobilizowa. Niezapowiedziane spotkania przywdcw politycznych takich jak Marchais czy Chevenement z robotnikami w biurach i fabrykach naley zatem interpretowa
133

nie tyle jako prowokacj wobec kierownictwa czy wadz, co jako ukryt prb ponownego pozyskania bazy dla swych celw - prb podjt przez reprezentantw zdyskredytowanych ideologii rewolucyjnych. W odrnieniu od portugalskiej partii komunistycznej, ktra poniosa cakowit klsk, prbujc oportunistycznie zaskarbi sobie wzgldy dowdcw wojskowych, francuska partia komunistyczna, cho w jej dziaaniach mona byo zauway moment wahania, zdawaa si zblia do odwanych rozwiza zaproponowanych we Woszech przez Berlinguera. w osawiony historyczny kompromis" by jednak jedynie ostatni rozpaczliw prb zjednoczenia tradycyjnych partii w obliczu grocego im nieuchronnie rozpadu, powodowanego na rwni przez czynniki wewntrzne jak zewntrzne. Nie tylko dba si o to, by masy pozostay wierne swym przestarzaym strategicznym i spoecznym przekonaniom - francuska armia ju dzi obsadza swym personelem kluczowe orodki dziaa cywilnych i zastpuje policj w jej funkcjach nadzorczych. Zadaniem proletariatu wojskowego jest odtd kontrolowanie drg i lotnisk, uprztanie mieci na drogach publicznych (w miejscu, gdzie omieszyli si tacy politycy jak demokrata Abraham Beame, may" burmistrz Nowego Jorku), a take wiadczenie usug telekomunikacyjnych i dbanie o bezpieczestwo, organizowanie prestiowych operacji, jak walka z zanieczyszczeniem rodowiska, kampanie na rzecz ochrony zabytkw czy badania nad rakiem, organizowanie licznych imprez sportowych i kulturalnych (festyny w paryskich ogrodach tuileryjskich, obecno onierzy w Salon d'Enfance), uczestnictwo 134

w najwaniejszych przedsiwziciach midzynarodowych, do ktrych naleao ratowanie dzieci z Biafry, wysyanie oddziaw sub medycznych do stref pustoszonych przez katastrofy naturalne, a nawet uratowanie" grupy zakadnikw w Entebbe w Ugandzie. W takim gronym spoecznym uniwersum, w ktrym panoszy si szeroko opisywana przez pras przestpczo, jedynie armia zdaje si gwarantowa bezpieczestwo, zapewnia ochron przed mnocymi si dziaaniami wywrotowcw. Armia nadal doskonale bawi si, przygldajc si szamotaninie pacyfistw", ktrym brakuje zarwno informacji, jak zdolnoci analitycznych i ktrzy rozpaczliwie staraj si podda statycznej analizie jej dynamiczn potg. Odpowiedzi na wita ekologiczne w Larzac czy tragedi w Malville jest operacja Demeter, nazwana tak od imienia bogini greckiej, bdcej personifikacj Ziemi". Z jakich zatem powodw nazwano j Demeter, dlaczego jej pomysodawcy i uczestnicy prezentowali si jako okupanci i wadcy planety Ziemi, dlaczego zbezczecili ziemi i wyrzdzili jej tak wielkie szkody, jeli nie dlatego, e operacja Larzac, nawet jeli nie do koca zamierzenie, miaa zapobiec penieniu przez nich tej zasadniczej funkcji, jak jest wadza szturmowania? Dlaczego w tym momencie mionicy ziemi stracili z ni kontakt i nie zamanifestowali swego oporu? Terminologia uyta w tym kontekcie przez Jacques'a Isnarda w artykule opublikowanym w Le Monde 9 wrzenia 1977 wprawia w niejakie zakopotanie: Midzy kocem niw a otwarciem sezonu polowa armia ldowa zorganizowaa na granicy Beauce i Perche swoje pierwsze 135

prawdziwe manewry na otwartym terenie, czyli poza stref drg i autostrad, na obszarze obejmujcym 2000 kilometrw kwadratowych ziemi uprawnej i k." Zrealizowane w Beauce widowisko wojskowe miao na celu podtrzymanie dobrossiedzkich stosunkw midzy armi a ludnoci cywiln. Rolnicy, ktrzy pamitali jeszcze o pomocy udzielonej im rok wczeniej w czasie potwornej suszy przez armi francusk, bez narzekania jak si zdaje przyjli operacj Demeter... Bogini Demeter jest z nami", jak przyznaje pukownik Rochegonde, dowodzcy drug brygad zmotoryzowan. Jestemy jedynie administratorami bezpieczestwa narodowego i z tego tytuu to na nas spoczywa odpowiedzialno za jego utrzymanie". Manewry wojskowe na otwartym terenie suy miay w tym przypadku nie tylko ofensywnym misjom rozpoznawczym, prowadzonym w odlegoci 50 kilometrw od bazy, ale rwnie operacjom w zakresie public relations, obejmujcym obszar departamentu Eure-et-Loir. Dromokratw nie zamyka si w guagach czy obozach, nawet tych z Larzac. Instytut Wyszych Studiw Obrony Narodowej (IHEDN), angaujc do wsppracy specjalistw od reklamy, powici sze miesicy na przygotowanie i uruchomienie kosztujcej 60 milionw frankw trzyletniej kampanii spoecznej, majcej na celu uwraliwienie obywateli na problem obronnoci i bezpieczestwa, a przede wszystkim zmian wizerunku armii i jej marki, do czego wykorzystano wszelkie dostpne rodki informacji [Le Monde, 9 maja 1975). Joel le Theule, deputowany z ramienia UDR (Union des Democrates pour la Republique) i nadzwyczajny 136

sprawozdawca Komisji Finansw, mia zatem powody, by niepokoi si brakiem cisych informacji dotyczcych wykorzystania funduszy i kredytw", czemu da wyraz w swej nocie informacyjnej odnoszcej si do budetu wojskowego przewidywanego na lata 1977-82", tego rodzaju niepewno bowiem uniemoliwiaa waciw ocen zmian w zakresie polityki obronnej. Armii zaleao przede wszystkim na odzyskaniu moliwoci autonomicznego dziaania, na zdefiniowaniu samej siebie jako suby publicznej mogcej peni w sposb uporzdkowany i bezpieczny najwiksz liczb - czyli cao zada obrony cywilnej i wojskowej, przejmujc tym samym funkcje komunalne i przemysowe. Promowany przez Lig Komunistyczn, Zjednoczon Parti Socjalistyczn (PSU) czy Francusk Demokratyczn Konfederacj Pracy (CFDT) syndykalizm militarny w imi miesznych da wcza si zatem ostatecznie w projekt spoeczny realizowany przez armi. Znamienne pod tym wzgldem jest utworzenie pierwszej sekcji zwizkowej w 19 korpusie inynieryjnym, ktre dowodzi, e ciao to pozostaje w awangardzie militarnej myli rewolucyjnej. Balzac, udajc si po roku 1830 na pole bitwy pod Wagram w celu pogbienia swych analiz spoecznych, jako jeden z pierwszych postawi sobie pytanie o prawdziwe terytorium historycznoci, strategiczny teatr, ktry dziki rozwojowi mediw (wykorzystaniu telegrafu na przykad) niespodzianie zyska zasig globalny, wskutek czego wydarzenia wewntrzne i zewntrzne mogy odtd oddziaywa na siebie bezporednio i w sposb niemal natychmiastowy. Odpowiedzi na te wymogi czasowe 137

stawiane przez walk na polu bitwy byto stworzenie nowej tajnej policji", ktr uzna on za najwaniejsz rewolucj spoeczn swych czasw - po dugim okresie jawnych i krwawych represji stosowanych przez wewntrzn armi" rewolucji wobec ludnoci cywilnej przemoc wojskowa zatracia swj widoczny i rozpoznawalny charakter, opierajc si odtd na wyrafinowanym systemie nadzoru i donosicielstwa. Tym pierwszym prbom penetracji, aktom potajemnego natarcia" na ciao spoeczne, przywieca, o czym zdylimy si ju przekona, pewien cile okrelony cel, byo nim mianowicie wykorzystanie przez siy zbrojne pierwotnego potencjau narodu (jego moliwoci przemysowych, ekonomicznych, demograficznych, kulturowych, naukowych, politycznych, moralnych itp.). Penetracja spoeczna wizaa si odtd z byskawicznym rozwojem technik penetracji militarnej, gdzie kady kolejny krok na drodze transportowego i komunikacyjnego postpu zbrojnego coraz silniej zaciera rnic midzy wojskowoci a cywilizacj. Faszyzm, okrelany w Niemczech mianem kolonizacji Wschodu", oznaczajcy innymi sowy przeszczepienie na kontynent europejski modelu kolonialnego majcego za zadanie obalenie caoci stosunkw spoeczno-politycznych, odsania w istocie intensywny wahadowy ruch dromokratycznego totalitaryzmu zawieszonego midzy metropoliami a koloniami. Ruch ten, wyprbowany w bezprecedensowych dziaaniach logistycznych z okresu pierwszej wojny wiatowej, doprowadzi w latach dwudziestych do szczeglnego rodzaju zjednoczenia zachodniej cywilizacji, do wczenia 138

praktyk o charakterze kolonialnym w obrb ycia narodowego, jako rozwizania powanych problemw, jakich postp ludzkoci nastrczy wkrtce wiatu" - jak pisa w roku 1921 Albert Sarraut, francuski minister do spraw kolonii. Dla zrozumienia sposobu ustanowienia i funkcjonowania spoeczestwa dromokratycznego bardziej przydatne ni przegldanie dzie o pretensjach socjologicznych bdzie ponowne przyjrzenie si Czarnemu Kodeksowi jako podstawie Paktu Kolonialnego. Nie naley - pisa Colbert - dy do stworzenia w koloniach jakiej trwaej cywilizacji". Prawo, ktre przetrwao w naszych koloniach a do roku 1848, okrelao Murzyna mianem rzeczy ruchome - czarny niewolnik by przede wszystkim nadajcym si do transportu towarem, jego status prawny by wycznie funkcj jego waciwoci jako ruchomego przedmiotu, jego mobilnoci. Moda na czarny amerykaski jazz, jaka zapanowaa po roku 1914, znajdujca swj wyraz w pierwszym filmie dwikowym, penym szaleczej gestykulacji, w ktrym biaym gwiazdom poczerniano twarze, a ich ruchom nadawano ten sam rytm, w jakim miay funkcjonowa mobilne, utowarowione ciaa niewolnikw, skania nas do zastanowienia si nad panujc dzi w tym kraju kultur, nad przenikliwym spostrzeeniem Jamesa Baldwina, ktry stwierdzi, i jutro wszyscy zamienimy si w Murzynw!". W istocie, w systemie amerykaskim ju od samego pocztku warto samych przekazw bya niewspmierna do dziaa koniecznych do ich transmisji. Priorytetowe znaczenie miay dla Stanw Zjednoczonych nie treci przekazu, ale rodki jego mediatyzacji, narzdzia suce najpierw podtrzymaniu 139

ich relacji morskich z metropolitaln Europ i dostarczajc siy roboczej Afryk, a nastpnie centralizacji obejmujcego ogromne terytorium pastwa, w ktrym rzdzenie wymagao w pierwszym rzdzie penetracji, dopiero pniej za komunikacji. rodki przekazu s uprzywilejowanym narzdziem unifikacji, tylko one pozwalaj zapanowa nad spoecznym chaosem amerykaskiej wszechludzkoci, tylko one mog zapewni spjno obywatelsk, a tym samym obywatelskie bezpieczestwo. Opierajc si na dawnym modelu kolonialnym, demokracja amerykaska nie podejmuje jednak jakichkolwiek rzeczywistych wysikw na rzecz zintegrowania mniejszoci etnicznych i grup spoecznych, wczenia ich w obrb trwaej cywilizacji, stworzenia prawdziwie wsplnotowego modelu ycia spoecznego. Albowiem to segregacja uzasadnia hegemoni systemu mediw, na ktrym opiera si wadza amerykaskiego pastwa. Jest to skdind jeden z powodw utrzymywania si archaicznych rasistowskich postaw wrd szanujcych si obywateli wolnej Ameryki. Naley rwnie zauway, e wielkie wstrzsy dotykajce Stany Zjednoczone, zarwno wewntrzne jak zewntrzne, powizane s w sposb bezporedni z wydarzeniami o charakterze dromologicznym, z technikami penetrowania i transmitowania, od opnionych informacji radiowych o ataku na Pearl Harbour po afer podsuchow Watergate czy zabjstwo Kennedy'ego - list t mona cign w nieskoczono. Obywatelem Kane'em", najdoskonalszym produktem amerykaskiej kultury obywatelskiej (ochrzczonej nastpnie mianem popkultury!) jest zatem nie tyle William Randolph Hearst, magnat prasowy, 140

ktry posuy za model Orsonowi Wellesowi, ile Howard Hughes, w nieuchwytny obywatel. W odrnieniu od Hearsta, ktry dostarcza jeszcze jakich informacji, Hughes zadowala si swobodnym spekulowaniem jej nonikami. To on przeprowadzi najradykalniejsz krytyk globalistycznych teorii Fullera i MacLuhana. Ten cakowicie odizolowany od spoeczestwa, oderwany od ziemi czowiek, ktry z lku przez zarazkami unika jakichkolwiek kontaktw z innymi, ktrego przeraa oddech odwiedzajcych go nader rzadko goci, zajmowa si wycznie mediami, od przemysu lotniczego pofilmowy,od handlu rop po pokazy lotnicze, od hazardu po system gwiazdorski, od projektowania biustonoszy dla Jane Russel po projekt bombowca Herkules - jego ywot jest zatem znamienny dla naszych czasw. Hughesa interesowao jedynie to, co ma zdolno przenoszenia, jego ycie byo nieustann oscylacj, wahadowym ruchem od jednego punktu do drugiego, tym samym, na ktrym zasadzaa si potga tak przeze wielbionego amerykaskiego narodu. Nic innego nie pobudzao jego wraliwoci. mier zastaa go w powietrzu, w czasie lotu. Z tych samych powodw w Europie w roku 1914 tak wielki sukces odniosy amerykaskie metody handlowe, bdcy wynikiem przede wszystkim nieprzewidzianych logistycznych rozmiarw, jakie przybra wczesny konflikt zbrojny. Stany Zjednoczone wygray wwczas jedn z pierwszych wojen paliwowych, za ich spraw rynek francuski opanowaa firma Standard Oil, przypierajc do muru francusk armi, ktra ruszaa do boju z czterystoma cysternami paliwa, podczas gdy 141

Amerykanie posiadali ich ponad dwadziecia tysicy. Kolejny raz okazao si, e to nie przedmiot konsumpcji, lecz metoda jego dostarczenia tworzy rynek! Naley jednak zauway, e z chwil nastania pokoju Amerykanie poczli wycofywa si z rynku europejskiego, zwaszcza francuskiego, na ktrym stosowane przez nich metody marketingowe okazay si nieskuteczne, poniewa popeniali w swych kampaniach reklamowych race bdy psychologiczne". Jeszcze raz kulturze europejskiej udao si skutecznie oprze kulturowym wpywom Stanw Zjednoczonych. Podobne metody prboway wprowadzi rzdy totalitarne, nazbyt czsto jednak na przeszkodzie stawaa im elitarna kultura oraz nawyk przykadania wikszej wagi do przekazu (informacji) ni jego rodka (nonika), z trudem zatem udawao im si za pomoc ideologicznej propagandy dorwna poziomem logistycznej skutecznoci patriotycznemu amerykaskiemu skrtowi". W pniejszym okresie, po zakoczeniu wojny totalnej, czyli po doszcztnym zniszczeniu tosamoci narodw europejskich (wojna totalna bya wszak jak wojna kolonialna przedsiwziciem majcym na celu unicestwienie trwaych cywilizacji), do Europy na powrt zaczy napywa amerykaskie towary. Nadal jednak niewaciwie pojmujemy w proces napywu narzdzi i przedmiotw wyadowanych na ld przez liberty ships, nadal czujemy potrzeb obdarzania estetycznym, funkcjonalnym czy jakimkolwiek innym znaczeniem wielkich samochodw, caej tej masy artykuw gospodarstwa domowego gromadzonych w poyskujcych czystoci kuchniach, w ktrych, co znamienne, nie przyrzdza si ju adnych 142

posikw, zadowalajc si kanapkami i konserwami oto spektakl wyzutej z myli obiektywnoci, ktra pozbawia wartoci samo pojcie wiadomoci"; akcja zakcania wszystkich dotychczasowych procesw wymiany i komunikowania przez techniczne kody wynikajce bezporednio z systemw produkcji. W amerykaskiej popkulturze technologie ciaa i duszy osigaj najwyszy i najbardziej niesamowity poziom wyrafinowania. Jak zdylimy si ju przekona, ciao pozbawione duszy to ciao wspomagane protezami technicznymi, nie naley przy tym zapomina, zwaszcza w kontekcie Stanw Zjednoczonych, o etymologii sowa wygoda", ktre w jzyku starofrancuskim oznaczao wsparcie i pomoc, a wic odwouje si ono do dawnego spoecznego bestiariusza cia uchwyconych w ruchu, wyprawionych w drog. Rozpoczta w latach dwudziestych deneutralizacja rodkw przekazu 37 otworzya drog ku czemu, co zwie si domow wojn rynkow", innymi sowy masowej kampanii ideologicznej skierowanej bezporednio do rozpadajcej si rodziny, majcej na celu odtworzenie wizi rodzinnych, a wrcz stworzenie rodziny na nowo, przeksztacenie jej w wiecznie niezaspokojonego odbiorc towarw konsumpcyjnych". Kampania ta doprowadzi w krtkim czasie do prawdziwego udomowienia amerykaskiego obywatela. Znaczcy w tym kontekcie jest fakt, e rzd Stanw Zjednoczonych nie uzna za konieczne stworzenia na swym terytorium prawdziwego systemu opieki
D. Crivelli, La fm de la crise, Bossard. 1932. Kultura protopopulama i kultura europejska. ^

143

spoecznej, w przekonaniu, e propagowana przeze paternalistyczna i humanitarna cywilizacja wygody powinna przej wszystkie dotychczasowe funkcje pomocy spoecznej, dziki technicznym metodom wspomagania cia, obejmujcym urzdzenia gospodarstwa domowego, zakadowego psychiatr czy najnowszy model samochodu. Dlatego w kraju tym oywa dzi znamienne dla faszystowskiego futuryzmu romantyczne upodobanie do bionicznych cia, cia ludzkich, ktrych pewne organy zastpione zostaj technologicznymi przeszczepami, pozwalajcymi tym nowym bohaterom, zawdziczajcym swe moce chirurgii, dokonywa nadludzkich wprost wyczynw. Polityk wygody wypiera jednak polityka statusu, pozycji spoecznej, za spraw ktrej kada jednostka wystawiona zostaje na badawcze spojrzenia swych ssiadw, poddana kontroli i porwnana z wzorcem amerykaskiego idealnego konsumenta, wzorcem bezmylnego obywatela, ktrego gesty, zachowania i postawy wobec ycia upowszechnia odtd bezustannie radio, prasa, telewizja i kino oraz promuj je spoty reklamowe. W sferze politycznej jest to okres maccartyzmu, czarnych list, polowa na wrogie Ameryce czarownice, okres procesw wytaczanych intelektualistom i artystom okrelanym jeszcze w roku 1975 w raporcie Komisji Trjstronnej mianem osobnikw zagraajcych demokracji przez wzgld na ich skonno do tworzenia zdemobilizowanego i bezuytecznego ze spoecznego punktu widzenia marginesu. Amerykaski system opieki spoecznej prowadzi do kulturowego zacofania obywateli. Co zdumiewajce, nowoczesne pastwa demokratyczne szczyc si tym, e
144

ich dziaania maj poparcie milczcej wikszoci - milczenie narodu amerykaskiego stao si jednak w pewnym sensie rwnie opresyjne jak niemota rosyjskiego ludu. Hierarchia wysokich prdkoci penetrowania oraz ataku wywoaa i odegnaa zarazem widmo proletariusza, jak w filmowej technice przenikania si obrazw przemiana ta rozpocza si wraz z podjt przez Konwent decyzj o nazbyt ostrym podziale spoecznym i dokonywaa si nadal za czasw Marksa i Engelsa, ktrzy nie byli w stanie rozpozna mitycznej postaci Robotnika nawet w tym jake bogatym zou przemysowej proletaryzacji, jak stanowia dziewitnastowieczna Anglia. Engels nie potrafi odnale swego upragnionego okazu, swego neandertalczyka, reliktu historycznej ewolucji.3* Dopiero w roku 1848 w czerwcu obraz ten zacz nabiera wyraniejszych ksztatw na ulicach Parya, w teatrze wojny domowej wypenionym po brzegi ludmi, jak pole bitwy pod Lipskiem", w ktrej do walki rzucono trzydzieci czy czterdzieci tysicy robotnikw. Podobnie jak proces rewolucyjny proletaryzacji pracy, wprawiany w ruch przez wojn, w ktrej liczy si masa i prdko, mit metafizycznego robotnika" (biblijny obraz pierwszej udrki czowieka przekltego przez Boga, ktremu zorzeczy, a nastpnie go morduje, by zastpi go w roli stworzyciela) rwnie obleka si w ciao na wielkich polach bitew toczonych w okresie
Czy mogem sobie jednak wwczas wyobrazi, e ta absolutnie konieczna w okrelonych warunkach ewolucja historyczna stanowi regres na drodze postpu i wytwarza istoty, ktre trudno nawet nazwa dzikimi" - Engels, Neue Rheinische Zeitung,
18

145

wojny przemysowej. Teilhard de Chardin, podobnie jak wikszo jego wspczesnych, wierzy, i wojna jest jednym z najwaniejszych katalizatorw postpu technicznego, ide czowieka jako istoty nieukoczonej" podsuny mu jednak dopiero wasne niezapomniane dowiadczenia frontowe", jak okreli je w roku 1917. W roku 1945, pod koniec wojny totalnej, pisa, e Wojna jest organicznym zjawiskiem antropogenetycznym, ktrego chrzecijastwo, podobnie jak mierci, nie jest w stanie przezwyciy". Obawiajc si tego pokoju midzy narodami, ktry pokryje wiat skorup banaw", spowije zason monotonii" {La nostalgie du front, 1917), popada w ton Tacyta: co na ksztat wiata zagaso nad ziemi". Demobilizacja stanie si dla uczestnika tej wyprawy" Citroena (tej epopei ataku samochodowego) unieruchomieniem w anty-rewolucyjnej ewolucji, dugotrwae przygotowania do wojny wymagaj bowiem miesicy, a nawet lat, decydujcy atak trwa za jedynie godzin, a niekiedy par minut. W ewolucyjno-rewolucyjnym spojrzeniu na wprawiane w historyczny ruch ciaa kryje si co z tej zowrogiej homoseksualnoci staroytnych wodzw, owieconych despotw czy sutanw, zmuszajcych swe wojska, przedstawiajce sob tak wspaniay widok, o ile nam nie zagraaj" 34 do powtarzanych w nieskoczono manewrw. Wszystkich ogarnia niepohamowana dza posiadania ujarzmionych cia proletariusza i onierza, tej potnej masy ruchomych machin, lepo posusznych nakazom swych dowdcw" (Babeuf). Militarna sia robocza nie
" List ambasadora Ghislain de Busbecq do Karola V.

musi si ju sprzedawa, wystarczy e odda si swemu przedsibiorcy wojskowemu, stajc si dla tym, czym dla ruszajcego do boju rycerza kobieta, a nastpnie wierzchowiec, wspomagajcy go w poruszaniu, umierajcy pod nim albo powodujcy jego mier. Aleksander Wielki jest niczym bez kaprysw Bucefala, Ryszard III w bitwie pod Bosworth wraz z yciem i krlestwem traci swego konia. Wojskowy, a nastpnie robotniczy, kinetyczny, nieustannie przemieszczajcy i odradzajcy si z samego siebie w coraz liczniejszych wcieleniach proletariat wprowadza w przestrze i czas historycznego przewodnika, przewonika, ktry kieruje jego ruchami i sprawuje nad nimi kontrol, a zarazem dowdcy wojskowego (Lenin, Trocki, Stalin, Mao...). Rewolucyjna figura robotnika, uksztatowana w wikszej mierze przez system militarny ni przemysowy, zasypuje w istocie przepa midzy wojn powoln a byskawiczn. Pen par przez boto!" - to zawoanie nihilisty Nieczajewa, apostoa systematycznej wojny terrorystycznej, nie jest figur retoryczn, ale powan propozycj natury technologicznej, prb zaradzenia niepodanym zmianom, wynikym z nieuchronnej momentalnoci destrukcyjnego ataku, za pomoc przyspieszenia samego tempa atakw. Ewolucj historyczn napdza odtd nic innego jak silnik spalinowy1. Podobne zadanie postawi przed sob niemiecki faszyzm. Heidegger okreli je mianem totalnej mobilizacji", ostatniego stadium woli mocy i spenienia si istoty techniki: nihilizmu". W stanie pokoju proletariusz/ /onierz nadal moe wykonywa swe rewolucyjne zadania, przypuszcza kolejne ataki, ktre przeradzaj si 147

146

tym razem w napa na natur, oznaczajc doszcztne zniszczenie wiata" (Bakunin). Wielkie struktury geopolityczne, powicajce ziemi na potrzeby wojny, zachowaj widzialn posta metafizycznego robotnika bd nadadz mu j w procesie edukacji. W praktyce ewolucj t zapocztkuje humanitarna" pomoc udzielana niemieckim bezrobotnym, napdza za j bdzie dobrowolna suba, do ktrej Heidegger nakania intelektualistw, suenie pracy, wiedzy i walce". Ten historyczny model zici si w obozach, do ktrych w roku 1926 trafi pierwsze grupy ochotnikw, skupiajce w nad wyraz poruszajcy sposb robotnikw, rolnikw i studentw. W wczesnej dobie mogo to uchodzi za wyraz skrajnego liberalizmu, zwaszcza, e dziao si to w momencie, gdy w caym zachodnim wiecie we znaki dawao si zowrogie zapotrzebowanie na si robocz, niezaspokojone pragnienie wojny przemysowej (dzi, po tak niewielu latach, ju zapomniane), ktre wymogo na biurokracjach paramilitarnych pastw europejskich, amerykaskich i azjatyckich wprowadzenie przymusowych robt, przyczyniajcych si do ostatecznego podporzdkowania caej populacji (w okresie midzywojennym Midzynarodowe Biuro Pracy z siedzib w Genewie czuwao nad caoci problemw siy roboczej na wiecie). Odpowiedzi na amerykaski forcing by kolonialny smotig (Service de la main-d'aeuvre des travaux d'intcrH gnral), organizowanie przymusowych robt karnych. Za przykad posuy nam tu moe Bugaria, w ktrej przymus wykonywania prac spoecznych, niezalenie od pci, wprowadzono w latach dwudziestych, oglny nadzr nad nimi sprawowa za urzd 148

podlegajcy Ministerstwu Robt Publicznych. Pracownikw zatrudniano tam gwnie do realizacji projektw strategicznych zamawianych przez Ministerstwo Wojny, takich jak budowa drg i trakcji kolejowych, lotnisk czy fabryk. Projekt faszystowski take nie by niczym innym jak kompromisem majcym na celu zaegnanie od dawna ju istniejcego w onie pastwa konfliktu midzy arystokracj, klas wojskow i buruazj, spierajcymi si o swe proletariaty. Przymusowe roboty publiczne wprowadzono w Niemczech w roku 1928. Ci, ktrzy starali si uchyli przed tym obowizkiem, naraali si na wzgard i wykluczenie spoeczne i padali ofiar donosicieli, podobnie jak wczeniej, w okresie wojny, dezerterzy czy dekownicy. W roku 1934 obozy pracy, do ktrych istnienia wszyscy zdyli ju w midzyczasie przywykn, przeksztacono w obozy internowania, ktre w atmosferze oglnego zobojtnienia bez trudu ju mogy sta si obozami koncentracyjnymi i obozami mierci. Nikt nawet nie zaprzta sobie gowy tym, by z prowadzcych do nich bram usun napis Arbeit macht frei". Taka zmiana funkcji bya w istocie czym cakowicie naturalnym, ciao proletariusza-robotnika nie rni si bowiem w niczym od ciaa proletariusza-onierza, o czym wiedzia ju Clausewitz (Eksploatacja onierza nie roni si niczym od eksploatacji innych zasobw czy z"). Kraje komunistyczne, wprowadzajc totaln mobilizacj, speniy yczenie Teilharda de Chardin w momencie, w ktrym je wypowiedzia. Oznaczaa ona nie tyle zniszczenie buruazji, ile zanik proletariatu jako siy wytwrczej. Rewolucyjne haso propagowane w Chinach 149

od roku 1964 brzmiao wszak bierzcie przykad z armii!". Caa ludno tego kraju zostaa w ten sposb zmuszony do noszenia mundurw przypominajcych jednakowy i bezpciowy ubir robotnika-onierza, w odrnieniu od Francji, gdzie onierz coraz czciej, nawet podczas oficjalnych defilad, przywdziewa musia drelichy, strj typowy dla robotnika. Wszelka wielko tkwi w Ataku - czy jest to niepoprawny przekad stwierdzenia Platona czy te parafraza 40 amerykaskiego forcingul Faszyzm mona uzna za totalitaryzm jedynie w tej mierze, w jakiej pragn! on przybra form rzdw w peni dromokratycznych. Zdobycie przestrzeni yciowej" oznacza wszak nic wicej jak zanik terytorium Europy, przeksztaconej odtd w powierzchni, stref, pustkowie pozbawione jakichkolwiek waciwoci, pole ekspansji organizacji spoecznej" cakowicie sfunkcjonalizowanej przez hierarchi prdkoci, hierarchi, ktra na ulicach Berlina powoaa do ycia narodowy socjalizm, jeszcze zanim wraz z wybuchem wojny totalnej powrci on do swych elitarnych korzeni kulturowych. Propaganda nazistowska od samego pocztku z luboci eksponowaa chwalebne ciao Czowieka Ataku, blond aryjczyka i naturysty. Celebrowana na berliskim stadionie liturgia olimpijska inscenizowaa wanie hierarchi cia w porzdku prdkoci penetrowania. Ciao sportowca jest ciaem prytaskim, rzucajcym i wyrzucanym, ciaem-pociskiem.
40 Kade wielkie przedsiwzicie jest niebezpiecznie" - formula, ktr Heidegger u zarania wojny totalnej przeksztaci! w sposb mniej niepoprawny ni mogtoby si zdawa w formu Wszelka wielko tkwi w ataku".

Ekscytacja, jak budz rekordy prdkoci bd dystansu, nie rni si niczym od euforii, w jak wprawia atak - w obu przypadkach rzdzi ta sama zasada wyczynu sportowego, a odliczanie w czasie i przestrzeni stanowi jedynie form teatralizacji wycigu ku wielkoci absolutnej", onierskiej szary, zaczynajcej si powolnym i miarowym marszem, a nastpnie nabierajcej rozpdu, by rzuci si do ostatecznego ataku. Totalna mobilizacja" nabiera peni swego sensu wraz z nadejciem wojny totalnej - nie istnieje odtd wsplna spoeczna miara midzy ciaem triumfujcym proletariusza-onierza, istoty wyszej, ktr podug starego angielskiego powiedzenia znamionuje wspaniao gestu", niemieckiego onierza zanurzajcego si w szalonym pdzie w bezkresie stepw czy pustyni, a ciaem proletariusza-robotnika, ktrego jedynym zadaniem jest wspieranie wysikw logistycznych. Masa niesprawnych i przykutych do ziemi istot, winiw, deportowanych i internowanych w obozach, cia niezdolnych, poktnych, nielegalnych i podejrzanych... Upojenie, w jakie woskiego faszyst, gadko przechodzcego od rekordu sportowego do wojny absolutnej, wprawiao ciao-prdko, ma charakter totalny - oto poezja bombowcw" opiewana przez Mussoliniego. Dla Marinettiego, podajcego tutaj tropem d'Annunzia, dandys-wojownik" jest jedyn inteligentn istot zdoln sprosta w walce potdze metalicznego ciaa ludzkiego i delektowa si ni", istot sczepion ju na zawsze z maszyn, technologiczn protez niewiele bardziej zawadzajc ni ko, ulubiony wehiku metaboliczny dawnych elit wojskowych: podwodna rakieta 151

150

czy torpeda ujedana przez arystokratycznych nurkw cigajcych angielsk flot. Snute przez elity wojskowe marzenie o synergii ziszcz w przestrzeni powietrznej japoscy kamikadze, dobrowolnie decydujcy si na mier i rozpad w pirotechnicznej apoteozie wraz ze sw broni-wehikuem. Najdoskonalsz metafor ciaa-prdkoci jest bowiem jego ostateczne zniknicie w pomieniach eksplozji. Wielu z nas, zwaszcza po ujawnieniu zbrodni przeciwko ludzkoci dokonanych przez nazistw, obawia si odrodzenia faszyzmu. Jednak niezalenie od naszych stara faszyzm pozostanie ywy, nie musi si odradza, i nie idzie tu o jakie bahe powody natury sadyczno-muzeograficznej czy komercyjnej, ale o fakt, e stanowi! on jedn z najbardziej spenionych rewolucji kulturalnych, politycznych i spoecznych, jaka dokonaa si na dromokratycznym Zachodzie, dorwnujc sw doniosoci budowie imperiw zamorskich i kolonializmowi, tote mniej musi si on obawia przyszoci ni komunizm, ktry nie ma ju nic wsplnego z marksizmem prcz nazwy i dla ktrego kres dyktatury proletariatu oznacza konieczno przyznania si do historycznej poraki. Faszyzm pozostaje ywy dlatego, e wojna totalna wraz z koczcym j totalnym pokojem wczya dowdztwa wielkich cia narodowych (armii, si wytwrczych) w nowy proces czasoprzestrzenny, w nowe uniwersum historyczne w wiecie kantowskim, w ktrym problemem nie jest ju historyczno w czasie (chronologicznym) czy w przestrzeni (geograficznej), lecz sama czasoprzestrze.

W jednym z ostatnich artykuw podkreliem konieczno nowego zdefiniowania fizycznej koncepcji 4 historii *, pogodzenia si z tym, czym si ona obecnie staje: [...] co, ujmujc pokrtce, czyni z przewodnictwa wojennego, tego spjnego projektu, opracowywanego w czasie i przestrzeni, ktry poprzez powtrzenie narzuci moemy przeciwnikowi, nie narzdzie, lecz rdo totalitarnego jzyka historii, co znajduje wyraz we wsplnym wysiku europejskich pastw, a nastpnie caego wiata, zmierzajcym ku absolutnej istocie wojny (prdkoci), zyskujcej tym samym znaczenie objcia absolutnej wadzy nad histori powszechn przez zachodni umys wojskowy. Historia czysta byaby ju zatem jedynie przekadem czystego strategicznego dziaania w terenie, jej potga opieraaby si na uprzedzaniu i finalizowaniu, a historyk byby jedynie dowdc w wojnie z czasem".

41

P. Viriiio, La guerre pure, Critique", padziernik 1975.

152

4. KONSUMOWANIE BEZPIECZESTWA

Bezpieczestwo jest niepodzielne

M. Poniatowski, 4 marca 1976

Rewolucja biegnie szybciej ni ludzie" -jak owiadczy! w pierwszych dniach po portugalskim przewrocie general Costa Gomes. Jak to moliwe? Z tego prostego powodu, e w ostatecznym rozrachunku te wszystkie pozorne zachodnie rewolucje nie byty nigdy dzieem ludu, lecz instytucji wojskowych. Liberalizm ekonomiczny by zawsze jedynie form liberalnego pluralizmu w porzdku prdkoci przenikania. Cikiemu modelowi wypracowanemu przez zamknit klas buruazji i jednolitemu schematowi marksistowskiej cikiej mobilizacji (planowa i ostentacyjna kontrola ruchu dbr, osb i idei) Zachd przez dugi czas przeciwstawia zrnicowanie swej hierarchii logistycznej, utopi narodowego bogactwa 154

inwestowanego w samochody, podre, kino czy widowiska. Kapitalizm, ktry sta si domen luksusu i bankw bezzwocznie dostpnej informacji, caa ta spoeczna iluzja podporzdkowana zostaa w rzeczywistoci strategii zimnej wojny. Nie miejmy jednak zudze: demokracje militarno-przemysowe potrafiy uczyni z kadego wyrzutka, bitnika, kierowcy, emigranta zarobkowego, turysty, sportowca, agenta biura podry - niezalenie od jego statusu spoecznego - nieznanego onierza w subie prdkoci, prdkoci kontrolowanej w coraz szerszym zakresie przez pastwo (dowdcw wojskowych), od prdkoci pieszych po prdko pociskw rakietowych, od tempa metabolizmu po tempo rozwoju technologii. W latach szedziesitych zamony Amerykanin chcc dowie swego sukcesu spoecznego nie kupowa najwikszego amerykaskiego samochodu", lecz may europejski", o wiele od niego szybszy i lejszy. Odnie sukces oznacza osign wiksz prdko, ulega zudzeniu, e wymkno si machinie tresury obywatelskiej. Od czasu wojny totalnej nie istniej ju wojny zewntrzne w sensie cisym, co trafnie uj burmistrz Filadelfii pewnego upalnego amerykaskiego lata: dzi granice przebiegaj wewntrz miast". Kada ulica, droga czy autostrada stanowi element tej samej wsplnej przestrzeni - przygranicznej pustyni. Latem roku 1977 berliski mur zyska now udoskonalon posta, wyposaony zosta w najnowszy audiowizualny system kontrolny, a cay rozcigajcy si wzdu niego teren zaminowano - oto nowe znaczenie remontu! Bejrut, w ktrym zamiast archaicznego stanu oblenia wprowadzono permanentny i bezcelowy stan wyjtkowy, 155

na podobiestwo Belfastu traci sw dawn funkcj miejskiej twierdzy i rozpada si pod naporem emigrantw palestyskich. Aby w nim przey, trzeba byo dzie po dniu nasuchiwa informacji radiowych na temat strategicznej sytuacji panujcej w dzielnicy i przerobi samochody na czogi wypenione po brzegi broni, majc zapewni bezpieczne poruszanie. Przemoc nie rnia si ju niczym od dziaa zbrojnych, a sami walczcy zakrywali swe twarze jak gangsterzy, z lku przed rozpoznaniem przez ssiadw i znajomych. Oznacza to powrt do modelu walk tubylczych, modelu wolnej wojny" jako sposobu wykorzystania technologicznego zacofania mas w sferze uzbrojenia. Jest to rwnie oznaka przybierajcego na sile procesu dezinformacji, analogicznego do procesu dezurbanizacji. Odmwienie przez rzd amerykaski pomocy Nowemu Jorkowi, ktry znalaz si w sytuacji kryzysowej, zmuszony zamkn szpitale i szkoy, ograniczy zakres pomocy spoecznej i odwoa miejskie suby sprztajce, oznacza cakowity rozpad miasta przemieniajcego si jako cao w przedmiecia - oto przyszo ludowej samorzdnoci opartej odtd na obywatelskim lku. Wojna ludowa przyczynia si w znaczcym zakresie do przeksztacenia taktyki przetrwania na polu bitwy w sposb istnienia. Nowoczesne pastwo wykorzystuje w model w ramach nowej rewolucji logistycznej: krl Maroka, podejmujc jesieni roku 1975 decyzj o odzyskaniu hiszpaskiej Sahary, wysya na ten teren nie wojska, ale piechurw pokoju", ndzn mas werbowan w miastach i rzucon bez broni na pustyni jako awangard przecierajc szlaki marokaskim wozom opancerzonym. 156

Wyglda to tak, jakby koniec kocw w terenie szo odtd o uregulowanie rachunkw ekologicznych nie tyle midzy wojskowymi, ile cywilami. Wraz z pojawieniem si problemu palestyskiego, wojna ludowa przybiera niespodzianie zasig globalny; w istocie taktyka polegajca na opanowywaniu w moliwie rozproszony sposb najrozleglejszych terenw w celu ominicia potnych orodkw represji militarnych nie miaa dla Palestyczykw znaczenia, sam przyczyn walki byo bowiem pozbawienie terytorium geograficznego. Nie tracc czasu, ci nowi nieznani onierze, pochodzcy znikd [pozbawieni wasnej strategicznej przestrzeni, opanowali zatem, cakiem dosownie, strefy czasowe wiatowych lotnisk, podejmujc walk w czasie strategicznym, korzystajc z wzgldnoci czasu podry i transportu. Skoro nie istnieje droga, ktra nie miaaby w ostatecznym rozrachunku strategicznego charakteru, nie istnieje odtd rwnie lotnictwo cywilne w sensie cisym, a co za tym idzie w sposb cakowicie zrozumiay - funkcjonowanie rodkw transportu takich jak samoloty ponaddwikowe (amerykaski SST, a ostatnio take Concorde) staje si przedmiotem zaartych sporw, a wrcz zostaje objte zakazem. Osigana przez nie niewiarygodna prdko budzi zasadniczy sprzeciw ze strony wojska, w ramach nuklearnego status quo stanowi one bowiem odpowiednik natarcia samochodowego na ulice buruazyjnego miasta, z jakim mielimy do czynienia w latach dwudziestych. 4 marca 1976 roku Michel Poniatowski, wczesny minister spraw wewntrznych, owiadczy, e bezpieczestwo jest niepodzielne!". Czy aby dochowa cisoci, 157

nie powinien by jednak powiedzie odtd bezpieczestwo jest niepodzielne"? Trzy miesice pniej podobn myl w swym przemwieniu w Ecole Militaire sformuowa prezydent Giscard d'Estaing: Prcz najwyszych rodkw bezpieczestwa potrzebujemy obecnoci bezpieczestwa, innymi sowy potrzebujemy ciaa spoecznego zorganizowanego przez wzgld na t wanie potrzeb". Niedugo potem, 25 sierpnia, Olivier Stirn, sekretarz stanu do spraw departamentw i terytoriw zamorskich, na posiedzeniu rady ministrw stwierdzi: Ewakuacja mieszkacw wyspy Basse Terre zagroonej erupcj wulkanu Soufriere dowioda zdolnoci szybkiego i spontanicznego reagowania, jakimi w nieprzewidzianych okolicznociach dysponuje spoeczestwo liberalne". Wkrtce ju mielimy si przekona, e dziaania majce na celu zapewnienie bezpieczestwa cywilnego i adu spoecznego w tego rodzaju przypadkach nie s podejmowane z chwil, gdy dochodzi do katastrofy, ale j uprzedzaj, a jeli zajdzie taka konieczno, same mog j wywoa, a wrcz wymyli42. Podejmowane przez wadze wiadome prby terrorystycznego manipulowania potrzebami bezpieczestwa stanowi jedno z moliwych rozwiza cakiem nowych problemw, jakie przed demokracjami stawia ewolucja strategii nuklearnej, choby takich jak nowa forma izolacjonizmu pastwa nuklearnego, ktry w Stanach Zjednoczonych na przykad prowadzi do cakowitego
Minister Stirn z rwnym samozadowoleniem owiadczy 20 listopada 1976: Problem Soufriere jest ju rozwizany". Jak donosi Krace Soir, ta niedosza erupcja" pochona w przyblieniu dwiecie milionw frankw (dane z poowy padziernika).
4;

przeobraenia stosowanej w terenie strategii polityc/ nej. Mamy w nich do czynienia z prb odtworzeniu Unii poprzez ujednolicenie potrzeb, na wzr metod sto sowanych przez rodki masowego przekazu, ktre kreuj obecnie potrzeb posiadania samochodu czy lodwki, a wkrtce stworz take potrzeb wsplnego poczucia niebezpieczestwa, napdzajcego nowy typ konsumpcji - konsumowanie ochrony - wysuwajcej si stopniowo na plan pierwszy jako zwieczenie caego systemu rynkowego. Na proces ten zwrci ostatnio uwag Raymond Aron, zarzucajc spoeczestwu liberalnemu nazbyt niezachwiany optymizm! Niepodzielne promowanie potrzeby bezpieczestwa tworzy nowy obraz obywatela, ju nie jako istoty, ktra poprzez konsumpcj przyczynia si do wzrostu bogactwa narodowego, lecz takiej, ktra inwestuje przede wszystkim w bezpieczestwo, zarzdza nim najlepiej jak potrafi i ponosi koszty ograniczenia konsumpcji. Nie jest to a tak wewntrznie sprzeczne, jak mogoby si wydawa, gdy spoeczestwo kapitalistyczne ju od samego pocztku wizao w sposb cisy polityk z uwalnianiem od lku, a bezpieczestwo spoeczne z konsumpcj i wygod. Odwrotnoci przymusowoci ruchu, o czym zdylimy si ju przekona, jest opieka, natomiast to wojna ruchu jest tym, za spraw czego upoledzenie cia niezdolnych nabiera spoecznej spoistoci na skutek roszcze robotnika wojskowego. Traktat Wersalski zatroszczy si o opiek spoeczn wanie dlatego, e bya ona koniecznym warunkiem sprawnego funkcjonowania obrony narodowej jako nieodzownego elementu obrony powszechnej. Na mocy postanowie tego 159

158

traktatu wprowadzenie systemu opieki spoecznej w postaci zaplanowanych dziaa spoecznych" stao si obowizkiem kadego pastwa. Jak zauwaa Gilbert Mury, pierwsi pracownicy pomocy spoecznej nie byli ludmi znikd, wywodzili si z Francuskiej Partii Ludowej (PSF) pukownika de la Roque. Kolejny raz naley przypomnie, e propagatorzy nowego bezpieczestwa 1 spoecznego ' w Wielkiej Brytanii (sir Beveridge na przykad w roku 1942) uczynili z niego cel wojny totalnej. Podobne inicjatywy, takie jak choby ruch Secours National, rodziy si na kontynencie europejskim, zwaszcza z inspiracji faszystw bd petenistw. Warto zwrci uwag na to, e tego rodzaju ruchy czy organizacje nader czsto werboway swych czonkw spord byych dziaaczy faszystowskich si specjalnych, zajmujcych si kontrolowaniem i represjonowaniem ludnoci cywilnej, tworzc z nich now kadr pracownikw pomocy spoecznej, podobnie jak dzi wykorzystuje si dowiadczenie byych przestpcw czy winiw. Wynika to std, e dziaalno technikw normalizacji jest cile zwizana z hegemonicznymi zadaniami spoczywajcymi na administracji pastwowej. Obowizki powierzane pracownikom opieki spoecznej" s odtd coraz liczniejsze i mog zmienia si zalenie od okolicznoci (opiekun, kurator, animator czy pedagog moe odtd peni rwnie inne funkcje). Wraz z dekolonizacj problemy autochtonw" przeradzaj si w problemy spoeczne", portugalskie oddziay kolonialne powouj do ycia ministerstwo komunikacji spoecznej", a genera Pinochet, ktry nie zwyk przebiera w sowach, tworzy w Chile departament spraw cywilnych". 160

Ledwie kilka lat temu we Francji, przeywajcej wwczas szczytowy okres koniunktury gospodarczej, pracownicy opieki spoecznej owiadczyli: Nasz zawd nie rni si od innych, jestemy przecie elementem aparatu spoeczno-wytwrczego, w ktrym penimy funkcje naprawcze." Wydarzenia majowe roku 1968 skoniy ich jednak do zajcia nieco mniej ugodowego stanowiska - twierdzili wtedy, e pracownicy opieki spoecznej nader bolenie odczuwaj dwuznaczno pojcia pracy spoecznej i wiadomi s nieporozumie, do jakich moe ono prowadzi". Zaiste, w nowej ekonomii przeycia nie idzie ju o uczestniczenie w spoeczestwie (mniej lub bardziej bezuytecznego) dobrobytu. Jak owiadczy w roku 1977 Berlinguer, Gotowi jestemy na wszelkie wyrzeczenia suce zmianie systemu oraz stworzeniu nowego modelu rozwoju". Co zdumiewajce, odwoa si w tym kontekcie do systemu transportu: idzie nam o zburzenie mitu prywatnego samochodu oraz o zreorganizowanie miast. Rozwizanie problemu transportu powinno doprowadzi do radykalnej zmiany mechanizmw pastwowych za pomoc przeksztacenia charakteru przedsibiorczoci". Moliwo swobodnego poruszania si, jak dysponoway dotd mobilne masy, jest odtd ograniczana na wszelkie moliwe sposoby, poczynajc od ogranicze nakadanych na prdko i emisj spalin po zakaz posiadania prywatnego samochodu. Mit samochodu wraz z mitem robotnika, historycznego podmiotu o zasadniczym znaczeniu dla logistycznego pastwa, zostaj tym samym obalone. Wyrzeczenia, jakich domaga si Enrico Berlinguer, miay jak wiadomo katastrofalne skutki, rwnie dla samej 161

Woskiej Partii Komunistycznej, co nasuwa kolejne porwnania z ustrojem Sparty. Analogi t naleaoby jednak ograniczy do samego procesu rozpadu systemu Likurga, rozkadu i pogrania si w anomii, jakie stao si udziaem spoeczestwa, ktrego czonkowie od wiekw wiczeni byli jedynie w ataku, nie wiedzieli zatem, co maj pocz ze swym yciem z chwil, gdy pozbawiono ich moliwoci odgrywania jedynej znanej im roli. Zabierzcie mieszkacowi Zachodu samochd i motocykl, a nie pozostanie mu nic prcz spenienia proroctwa M. I. S. Blocha, ktry w roku 1897 pisa: Znalelimy si dzi w cakowitym impasie, w sytuacji, w ktrej adna ze stron nie moe ju odnie zwycistwa, nasze armie mog ju jedynie sta naprzeciw siebie i rzuca sobie nieustanne wyzwania, nie s wszelako zdolne do zadania miertelnego ciosu. Oto jak rysuje si nasza przyszo: nie wojna, lecz gd, nie masakra, lecz bankructwo narodw i upadek kadego systemu spoecznego". W systemie spoecznym, ktrego chwiejnej rwnowadze zagraa kada nierozwana inicjatywa, bezpieczestwo przypomina odtd bezruch, a amica wol powszechna proletaryzacja - niech do wykonywania jakichkolwiek gestw, podejmowania jakichkolwiek dziaa, czego najlepszym i najbardziej oczywistym przykadem jest obecny wzrost bezrobocia. Poddajemy redystrybucji prac spoeczn, promujemy osignicia osb upoledzonych fizycznie i umysowo, rekordy bite przez nie na paraolimpiadach, wmawiamy ludziom, e niesprawno cia, ich niezdolno do ruchu, nie jest tak naprawd powanym problemem. Co take zdumiewajce, okazuje si, e za tymi filantropijnymi inicjatywami 162

stoi armia. Przeczytajmy jeszcze raz wspomnienia opata Oziola, wiejskiego proboszcza, ktry od samych podstaw, nieomal z niczego, stworzy dla upoledzonych umysowo dzieci sie orodkw opieki, majcych w zamierzeniu cakowicie rni si od szpitali psychiatrycznych. Go zdziwi si czasem, syszc, e jeden z naszych podopiecznych jest w armii. Nie oznacza to, e nasz nieszcznik zosta zacignity do wojska sowami tymi okrelamy budynek ofiarowany nam przez Kas Wojskow, suc nam wszelk moliw 1 pomoc' . Genera Malbec, dyrektor tej samej narodowej kasy wojskowej, uku straszliwe haso, majce promowa rzeczone orodki: Od koyski a po grb!". Czy od koyski a po grb" nie miaa si nami zaj rwnie armia...? System opieki spoecznej ma na celu funkcjonalizacj osoby niepenosprawnej i upoledzonej w taki sam sposb, w jaki uczynio to pastwo pruskie w roku 1914. Pomoc finansowa przybiera posta wynagrodzenia, pensji za donosicielstwo otrzymywanej przez obywateli, ktrzy tym samym zepchnici zostaj do roli pomocniczych sub policyjnych. Niepodzielne bezpieczestwo dostrzega w rozgoryczonym starcu, wyrzutku systemu ekonomicznego, pozbawionym dochodw i skazanym na skp emerytur, ostatniego proletariusza, jakoby czujnego stranika, nieruchom posta przyczajon pord frenetycznie rozbieganego tumu, jaki stanowi obecnie system spoeczny. Postaci te, pochodzce jakby z innego wiata, mona dzi napotka na kadej ulicy, s nimi osoby w podeszym wieku, noszce na nadgarstkach opaski z elektronicznym alarmem, 163

-^PPPWP*

niewiele wiksze od zegarka i poczone z centrum nasuchowym. Pomysodawc tego rodzaju przedsiwzi spoecznych jest Gilbert Cotteau oraz Fundacja Delta 7", ktra rozpoczynajc sw dziaalno rwnie korzystaa z pomocy finansowej armii (zwaszcza si powietrznych). Jej beneficjentami byy przede wszystkim wietnamskie dzieci dotknite guchot wskutek bombardowa, wyposaone przez ni w aparaty suchowe, starcy z Poitiers i Parya, ktrym nieodpatnie zakadano telefony wyposaone w system alarmowy podczony bezporednio do terminala policji. Za dziaaniami tymi stoi Narodowy Zwizek Urzdw Pomocy Spoecznej, Ministerstwo Zdrowia, ale rwnie, o czym nie mona zapomina, Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Plakaty reklamujce zakrojon na szerok skal kampani spoeczn na rzecz bezpieczestwa osb w podeszym wieku, ogoszenia radiowe i telewizyjne, wszystkie te otumaniajce przekazy atakujce nas w kadym budynku, klubie czy mieszkaniu nie rni si niczym od policyjnych nakazw mobilizacji, przy czym wszystkiego dostarcza si w tym przypadku za darmo, na zamwienie. Manipulacja potrzebami bezpieczestwa przybiera rozmaite formy, w zalenoci od warstwy spoecznej, ktra jest jej przedmiotem: od czasw staroytnych zoto jako szlachetny metal byo wartoci-ostoj", remedium na lk, a zatem symbolem jednostkowego bezpieczestwa, wartoci ubezpieczajc", obowizujc w dowolnym systemie wymiany. Podejmowane dzi prby zakwestionowania parytetu zota jako podstawy systemu walutowego przywodz na myl wydarzenia 164

zwizane z dziaalnoci Banque Generale Privee Johnii Lawa przed wybuchem rewolucji francuskiej, ktra zachwiaa bezpieczestwem" spoecznym. W dzisiejszej sytuacji nuklearnej odnajdujemy powody, dla ktrych Sparta wyrzeka si korzystania z cennych kruszcw, co byo jedn z konsekwencji stanu pokoju (pastwo, dc do penego wykorzystania czujnoci swych poddanych w zakresie obronnoci, tworzy warunki, w ktrych jedynym sposobem zagwarantowania sobie bezpieczestwa jest oddanie si na usugi lacedemoskiej machiny wojennej). System produkcji zawsze ma na wzgldzie nieograniczon konsumpcj", ta jednak przeradza si obecnie w konsumpcj cakowitego bezpieczestwa. Utopijne metody wykorzystywania odruchw obronnych prowadz do zmian w estetyce i organizacji produkcji. Reforma przedsibiorczoci zyskuje znaczenie odmienne ni to, jakie nadaje jej wadza. Fakt pojawienia si na rynku niemarkowych produktw niegorszych od markowych", ktry przeszed niemal bez echa, jest jednak moim zdaniem wydarzeniem epokowym: towary masowej konsumpcji prezentuje si obecnie, pod pretekstem oszczdnoci, w anonimowych" biaych opakowaniach, za krzykliwe marki firmowe stopniowo znikaj z rynku. Produkty te promuj wielkie kampanie antyreklamowe, s one, jak si nam wmawia, produktami wolnymi", czyli takimi, ktre nie odwouj si ju do niegdysiejszych podejrzanych technik marketingu propagandowego. Odtd sprzeda napdza nie tyle sia przycigania, co odpychania, nie atrakcyjno produktw, ale odraza, jak w nas budz - wanie ona organizuje 165

nasze nowe ycie spoeczne wok przedmiotw ochrony. Instytucje ochrony konsumentw nakaniaj firmy do ograniczenia zakresu dziaa marketingowych wanie dlatego, e rol reklamodawcy przej chc obecnie inne siy wytwrcze, takie choby jak IHEDN, o ktrym wspominalimy ju wczeniej. Po wojnie domowej na rynku wewntrznym nadchodzi wojna na rynku zbrojeniowym. Nie idzie ju o demokratyczny sojusz zawarty dziki systemowi konsumpcji/produkcji, lecz o bezporednie pozyskanie klasy wojskowej za pomoc systemu przedmiotw, a ujmujc rzecz cilej - o technologiczny i przemysowy postp w dziedzinie uzbrojenia, jak deklarowa Mario Suares po przegranej w wyborach w Portugalii w kwietniu 1976 roku: Nie potrzebuj do rzdzenia politykw, wystarcz mi wojskowi i specjalici". Takim samym jzykiem posuguj si nowi przywdcy Chin. Socjalizm wojskowy" nie narodzi si w Peru czy Portugalii w roku 1976, nie objawi si te po raz pierwszy w Berlinie w latach trzydziestych ani w zeszym wieku za panowania Bismarcka, Napoleona III i socjalnego imperializmu". Wyeliminowanie partnera politycznego, jakim bya buruazja, byo jedynie spenieniem strategicznego marzenia, opierajcego si wycznie na naukowych i technologicznych spekulacjach: zmilitaryzowane narody obywaj si odtd bez armii (sia minimum yciowego, o jakiej wspomina genera Gallois). Ju dla Clausewitza pastwo polityczne byo izolatorem niedopuszczajcym do totalnego wyadowania". Formua ta odsania w peni natur zamierze klasy wojskowych i zapowiada obecny wycig atomowy... 166

Za panowania Bonapartego {generaa i gowy pan stwa) wojn prowadzono bez wytchnienia, nie tracqc ani minuty, kolejne przeciwuderzenia nastpoway niemal bez przerwy. Czy w sposb naturalny i nieuchronny zjawisko to nie naprowadza nas na pierwotne pojtric wojny wraz ze wszystkimi jego logicznymi implikacja mi?" Dynamiczna skuteczno stanowi podstawowa waciwo machiny pastwowej, a pastwo nuklearne jako ostatnie stadium rozwoju dromologicznego dziki strategicznym kalkulacjom gwarantuje temu pojciu spjno. Naprzeciw tej ostatniej machiny wojennej staje zracjonalizowany i kontrolowany przez ni ostatni proletariusz-onierz, bezwolne ciao prezydenta republiki, najwyszego wodza nieistniejcej ju armii. Ciao prezydenta przypomina ciaa niegdysiejszych poborowych zapanych w krzyowy ogie. Ostatnim jego czynem bdzie Atak.

Cz czwarta
STAN POGOTOWIA

.Prdko jest najgbsz istot wojny" Sun Tzu

Skracanie dystansu stao si strategicznym faktem brzemiennym w nieprzewidywalne skutki natury ekonomicznej i politycznej, zjawisko to stanowi bowiem wyraz zanegowania przestrzeni jako takiej. Manewr polegajcy niegdy na ustpowaniu pola po to, by zyska na czasie, nabiera w ten sposb nowego sensu: oszczdzanie czasu jest obecnie wycznie kwesti nonikw, a terytorium zatraca swe znaczenie na rzecz prdkoci pociskw. Strategiczn warto bezprzestrzennej prdkoci zastpia ostatecznie warto przestrzennego umiejscowienia, a problem posiadania czasu oywi problem posiadania terytorium. Za spraw tego rodzaju geograficznego cignicia, przypominajcego telluryczny ruch opisywany przez Alfreda
171

Wegenera , cakiem nowego znaczenia nabiera dwumian ogie-ruch": rnica midzy moc niszczenia cechujc ogie a moc penetrowania, znamienn dla ruchu i pojazdw, ulega stopniowemu zatarciu i traci wszelk wano". Wraz z pojawieniem si nonikw naddwikowych (samolotw, pociskw, fal elektromagnetycznych) penetracja staje si tosama z destrukcj, a momentalno dziaa na dystans pozwala na natychmiastowe pokonanie nieprzygotowanego przeciwnika, jak rwnie albo przede wszystkim - na pokonanie wiata jako pola, dystansu i materii. Byskawiczna penetracja (a przynajmniej stara si ona osign byskawiczny charakter) stanowi odtd jedno z byskawicznym zniszczeniem warunkw otoczenia, gdy na skutek rosncego przyspieszenia (precyzji, zasigu prdkoci) zanika nie tylko dystans przestrzenny, ale rwnie czasowy. Dwumian ogie-ruch" suy odtd jedynie okreleniu jednoczesnego ruchu implozji i eksplozji: sia implozji oywia dawn si penetrowania, jak obdarzone byy noniki poddwikowe (rodki transportu, pociski...), sia eksplozji za si niszczenia, cechujc klasyczne molekularne rodki wybuchowe. Ten paradoksalny, zarazem eksplozywny i implozywny przedmiot konstruowany przez now machin wojenn zakada dwojakie zniknicie: zanik materii w rozpadzie nuklearnym i zanik przestrzeni na skutek eksterminujcej wadzy nonikw. Naley jednak zauway, e w systemie pokojowego
Zob. A. Wegener, Die Entstehung der Kontinente wid Ozeane, gdrie przedstawia on teori wdrwek kontynentw.
45

41

wspistnienia, w modelu powstrzymywania i rwnowagi strachu rozpad materii jest nieustannie odwlekany, co nie dotyczy jednak zniesienia dystansu. Niecae p wieku temu wraz ze wzrostem prdkoci kurczy pocza si przestrze geograficzna. Jeli na pocztku lat czterdziestych prdko siy uderzeniowej" marynarki wojennej, najpotniejszej siy niszczcej w wczesnej epoce, mierzono jeszcze w wzach, u pocztku lat szedziesitych liczono j ju w machach, czyli tysicach kilometrw na godzin. Mona zatem przewidywa, e prowadzone obecnie badania nad wysokimi energiami pozwol nam wkrtce zbliy si do granicy prdkoci wiata, zwaszcza dziki skonstruowaniu broni laserowej. Jeli, jak twierdzi Lenin, strategia polega na doborze waciwych punktw przyoenia si", zmuszeni jestemy przyzna, e punkty" te nie s ju geostrategicznymi punktami oparcia, gdy kady punkt osign dzi mona w rekordowo krtkim czasie i z dokadnoci do kilku metrw z dowolnego innego punktu. Naley pogodzi si zatem z tym, e usytuowanie geograficzne utracio ostatecznie sw warto strategiczn, przypisywan odtd niemonoci umiejscowienia nonika, ktry pozostaje w nieustannym ruchu (niezalenie od jego charakteru, moe nim by tyle samolot, statek kosmiczny, okrt podwodny, co pojazd podziemny). Od dzi liczy si tylko prdko nonika i niewykrywalno jego ruchu. Przechodzimy zatem od strategii wojny-ruchu, wojny toczonej przez siy zmechanizowane, do strategii ruchw Browna, swego rodzaju wojny chronologicznej i wahadowej, ktra za pomoc geostrategicznego ujednorodnienia 173

172

przestrzeni caego globu oywia dawn wojn ludow i geograficzn. Ten postpujcy proces ujednorodnienia wieszczono ju od koca XIX wieku, zwraca na uwag midzy innymi Mackinder w swej teorii wyspy wiatowej", zakadajcej, i Europa, Azja i Afryka stworz jeden kontynent ze szkod dla Ameryki - teorii, ktra zdaje si znajdowa swe potwierdzenie w dyskwalifikacji wszelkiego umiejscowienia. Naley przy tym pamita, e nieodrnialno pozycji geostrategicznych nie jest jedynym efektem rosncej prdkoci nonikw, gdy po okresie upragnionej i uzyskanej w kocu przez morski i powietrzny imperializm jednorodnoci nadchodzi epoka przestrzenno-strategicznej miniaturyzacji. W roku 1955 general Chassin owiadczy: Fakt, e ziemia jest okrga, nie zosta dostatecznie przebadany z militarnego punktu widzenia". aden problem - od tamtej pory dokonano w tej dziedzinie znaczcych postpw. Jednak wskutek balistycznego rozwoju si zbrojnych krzywizna Ziemi nieustannie zanika to nie kontynenty si cz, ale caa planeta kurczy si w rytmie postpujcego wycigu" zbroje. Dryf kontynentalny, opisywany w tym samym czasie przez geofizyka Wegenera, wraz z geopolitycznym czeniem terytoriw, przewidywanym przez Mackindera, ustpuj miejsca tellurycznemu i technicznemu zjawisku kurczenia si wiata, ktre sprawia, e wkraczamy dzi w sztucznie wytworzone uniwersum topologiczne, w ktrym wszystkie powierzchnie globu stykaj si ze sob. , Staroytne walki midzy miastami, wojny midzy narodami, nieustanny konflikt midzy imperiami morskimi i potgami kontynentalnymi, wszystko to nagle 174

zanika, ustpujc miejsca nieznanej dotd konfiguracji, jak stanowi bezporedni kontakt wszystkich punktw, przyleganie wszystkich paszczyzn, za spraw ktrej masa planetarna jest ju jedynie mas krytyczn", osadem wytrconym na skutek radykalnego skrcenia czasu reakcji i relacji, przeraajcym procesem nacierania i cierania si odrbnych jeszcze wczoraj i oddzielonych buforem dystansu miejsc i elementw - buforem, ktry nagle staje si anachroniczny. W opublikowanym w roku 1915 dziele Die Entstehung der Kontinente und Ozeane Wegener pisa, i na pocztku Ziemia moga mie tylko jedn stron", co wydaje si prawdopodobne, zwaywszy na moliwoci wzajemnych powiza, w przyszoci jednak Ziemia bdzie miaa ju tylko jedn wielk powierzchni styku. Skoro prdko okazuje si efektem ubocznym obowizujcych modeli konfliktu i rewolucji, obecny wycig zbroje" jest ju jedynie zbrojeniem si do wycigu" ku kresowi wiata jako dystansu, czyli pola dziaania. Samo okrelenie powstrzymywanie" wskazuje na dwuznaczno sytuacji, w ktrej bro zastpuje ochron, jak dawa pancerz, w ktrej sama moliwo rzucenia wyzwania i przypuszczenia ataku zapewnia bezpieczestwo. Model powstrzymywania zakada jednak wycznie obron przed eksplozywnym" aspektem broni strategicznej, nie sprzeciwia si implozyjnemu" wymiarowi prdkoci nonikw, zachowanie bowiem wiarygodnoci siy uderzeniowej" wymaga nieustannego doskonalenia maszyn, innymi sowy-ustawicznego potgowania ich mocy unicestwiania przestrzeni geograficznej. W istocie, bez udziau przemocy prdkoci przemoc 175

broni nie budziaby tak wielkiej paniki: rozbrojenie oznaczaoby dzi ograniczenie prdkoci, spowolnienie wycigu ku kresowi. Kady traktat, ktry nie ograniczaby prdkoci tego wycigu {prdkoci rodkw przekazu zniszczenia) nie ograniczaby tym bardziej strategicznych zbroje, gdy najwaniejszym celem strategicznym jest podtrzymanie stanu oglnego odmiejscowienia rodkw, pozwalajcego na zyskanie uamkw sekund koniecznych do swobodnego dziaania. Jak pisa! genera Fuller, Gdy wojownicy rzucali w siebie oszczepami, pocztkowa prdko tej broni pozwalaa przewidzie trajektori jej ruchu i ochroni si przed jej uderzeniem za pomoc tarczy; gdy oszczep zastpiono kul, jej prdko czynia niemoliwjakkolwiek obron". Niemoliwoci w tym przypadku byoby jednak jedynie uchylenie si od kuli, moliwe za pozostaje wycofanie si poza zasig raenia albo schronienie si w okopach; innymi sowy - moliwo obrony daje tu jeszcze przestrze i materia. Obecnie jednak naddwikowa prdko rodkw natarcia tak znaczco skraca czas moliwej reakcji, pozostawia tak niewiele czasu na wykrycie rda ataku i identyfikacj przeciwnika, a tym samym udzielenie mu odpowiedzi, e w przypadku niespodziewanej napaci najwysze dowdztwo wojskowe musiaoby zrzec si swej suwerennej wadzy podejmowania decyzji na rzecz najniszego szczebla systemu obrony, upowaniajc go do bezzwocznego odpalenia pociskw an ty rakietowych. W celu uniknicia tego rodzaju sytuacji dwie najwiksze potgi polityczne wolay zatem zawrze porozumienie i zrezygnowa, przynajmniej tymczasowo, z obrony przeciwrakietowej. 176

Obrona czynna, przez wzgld na ubywanie przestrzeni, potrzebuje zatem materialnego czasu pozwalajcego na interwencj, ten za materia wojenny" na skutek przyspieszenia rodkw przekazu zniszczenia wanie zanika, tote jedyn moliwoci pozostaje obrona bierna, polegajca ju nie tyle na zabezpieczaniu wasnych si przed potg nuklearnych megaton, ile na mobilizowaniu ich do nieustannego, nieprzewidywalnego i niejednostajnego ruchu, ktry okazuje si, przynajmniej jak na razie, jedn z najskuteczniejszych strategii. Wojna opiera si dzi na cakowitym rozregulowaniu czasu i przestrzeni - oto powd, dla ktrego manewr techniczny, polegajcy na nieustannym doskonaleniu nonika i zwikszaniu jego mocy, wypiera dzi ostatecznie manewr taktyczny w terenie, ktra to zmiana skonia generaa Aillereta do stwierdzenia, e opracowywanie programw zbrojeniowych stao si jednym z zasadniczych elementw strategii (Histoire de i'armement). W odrnieniu od dawnej wojny konwencjonalnej, w odniesieniu do ktrej mona byo jeszcze mwi o wojskowych manewrach terenowych, w obecnej sytuacji manewry te nie wymagaj ju adnych dziaa w terenie, gdy model podboju terytorium ustpuje dzi miejsca modelowi byskawicznego natarcia, a ostatecznym polem bitwy, ostatni granic staje si odliczanie. Przeciwstawne bloki bez trudu mog wprowadzi zakaz prowadzenia wojny bakteriologicznej, geodezyjnej czy meteorologicznej. W porozumieniach dotyczcych ograniczenia zbroje strategicznych (SALT 1) stawkjest ju nie sama eksplozja, lecz nonik, nonik nuklearnego uwolnienia, a ujmujc rzecz cilej - jego zasig. Powd 177

jest prosty: o ile eksplozja molekularnego bd nuklearnego materiau wybuchowego prowadzi do zniszczenia przestrzeni i czyni j niezdatn do ycia, o tyle implozja, do ktrej przyczyniaj si wszelkie moliwe noniki, sprowadza czas reakcji, a w sferze politycznej czas na podjcie decyzji, do zera. O ile ponad trzydzieci lat temu eksplozja nuklearna zamykaa cykl wojen toczonych w przestrzeni, o tyle pod koniec naszego wieku implozja (w odrnieniu od politycznej i ekonomicznej okupacji terytoriw) zapocztkowuje wojn z czasem. W warunkach pokojowego wspistnienia, w jakich obecnie yjemy, bez koniecznoci wypowiedzenia wojny i w sposb bardziej ostateczny ni jakikolwiek konflikt, prdko uwalnia nas od tego wiata. Musimy stawi czoo faktom: dzi wojn, w dodatku ostatni, jest prdko. Cofnijmy si jednak o pitnacie lat, do roku 1962, czyli do kluczowego momentu kryzysu kubaskiego. Czas wypowiedzenia wojny w przypadku dwch supermocarstw wynosi wwczas 75 minut. Rozmieszczenie rosyjskich pociskw na Kubie mogo doprowadzi do skrcenia tego czasu do 30 sekund w przypadku Amerykanw, na co nie mg si zgodzi prezydent Kennedy, niezalenie od skutkw swego kategorycznego sprzeciwu. Doskonale znamy dalszy przebieg zdarze, czyli zainstalowanie bezporedniej gorcej" linii telefonicznej (czerwonego telefonu") czcej gowy pastw! Dziesi lat pniej, w roku 1972, gdy w przypadku zwykego ataku czas wypowiedzenia wynosi niewiele wicej ni kilka minut (10 w przypadku pociskw balistycznych, 2 za w przypadku broni satelitarnej), Nixon i Breniew podpisali w Moskwie pierwsze porozumienie 178

w sprawie ograniczenia zbroje strategicznych. Porozumienie to miao w istocie na celu nie tyle -jak twierdzili wczeni przeciwnicy/partnerzy - ilociowe ograniczenie zasobw broni, ile zachowanie czysto ludzkiej" wadzy politycznej, nieustanne przyspieszenie musiao bowiem wczeniej czy pniej doprowadzi do znaczcego skrcenia czasu wypowiedzenia wojny nuklearnej do mniej ni jednej nieszczsnej minuty, za wprowadzenie penej automatyzacji systemu obronnego - do odebrania ostatecznie gowie pastwa moliwoci reagowania i podejmowania decyzji o wszczciu dziaa zbrojnych, ktra nalee bdzie odtd do strategicznego programu komputerowego. Machina wojenna, z ekwiwalentu wojny totalnej, jak bya dziki swej sile niszczenia (jeden okrt podwodny wyposaony w wyrzutni pociskw nuklearnych jest w stanie zniszczy 500 miast), przeksztaca si nagle za spraw byskawicznych zautomatyzowanych dziaa strategicznej maszyny obliczeniowej w sam decyzj o wypowiedzeniu wojny. Czy w takim wypadku za strategi powstrzymywania mog sta jeszcze jakiekolwiek racje natury politycznej"? Przypomnijmy, e w roku 1962 jednym z powodw, ktre skoniy generaa de Gaulle'a do podjcia dziaa majcych na celu przekonanie obywateli do zatwierdzenia jego decyzji o wprowadzeniu powszechnych wyborw prezydenckich, bya wanie wiarygodno systemu powstrzymywania, a sama zasadno (prawomocno) referendum stanowia gwny element samego powstrzymywania. Czy na skutek automatyzacji powstrzymywania, automatyzacji procesu podejmowania decyzji, cokolwiek z tego wszystkiego si jeszcze ostaje? 179

Przejcie od stanu oblenia waciwego wojnom toczonym w przestrzeni do stanu pogotowia znamionujcego wojn z czasem zajmie najprawdopodobniej zaledwie kilka dekad, oddzielajcych epok polityki racji stanu od rysujcej si ju na horyzoncie apolitycznej ery aparatu pastwa. Przewidujc nadejcie takiego systemu rzdw, naley jednak zastanowi si nad bardziej trwaymi aspektami owego zjawiska. Z upywem naszego wieku mija czas wiata skoczonego - yjemy u zarania ery paradoksalnej miniaturyzacji dziaania, ktr inni wol okrela mianem automatyzacji. Jak pisa Andrew Stratton: Zwyko si sdzi, e automatyzacja prowadzi do wykluczenia moliwoci bdu ludzkiego, jednak wbrew tej obiegowej opinii uwaam, e przenosi j jedynie z poziomu dziaania na poziom koncepcyjny. Dochodzimy do punktu, w ktrym prawdopodobiestwo wypadku, do jakiego mogoby doj w cigu krytycznych minut ldowania sterowanego automatycznie samolotu jest mniejsze ni w przypadku, gdy jest on kierowany przez pilota. Mona zatem postawi pytanie, czy uda nam si kiedykolwiek wprowadzi pen automatyczn kontrol nad broni nuklearn, dziki ktrej margines bdu byby mniejszy ni w przypadku decyzji podejmowanych przez czowieka - tego rodzaju postp rodziby jednak niebezpieczestwo, e czas pozostajcy czowiekowi na powzicie decyzji o przejciu kontroli nad systemem zostanie ograniczony do minimum, jeli nie do zera." C za przenikliwo! Kurczenie si czasu, zanik przestrzeni terytorialnej nastpujcy po rozpadzie ufortyfikowanego miasta i wszelkich systemw obrony 180

sprawia, e pojcia przed" i po" oznaczaj ju jedynie przeszo i przyszo w postaci wojny, w ktrej tern/ niejszo" zmierza ku zanikowi na skutek natychmui stowoci podejmowania decyzji. Ostatni wadz byaby zatem nie wadza wyobra ni, ale wadza antycypowania, sprowadzajca rzdzenie do przewidywania, symulowania i rejestrowania symulacji. Za idealny model tej ostatniej wadzy, wadzy utopii, uzna naley wspczesne instytuty badawcze". Utrata przestrzeni materialnej prowadzi do przeksztacenia wszelkiej wadzy w zarzdzanie czasem, a Ministerstwo Czasu sterujce wszelkimi nonikami znajduje swe ostateczne spenienie w wymiarze najwikszego z nonikw, nonika pastwa. Miejsce historyczno-geograficznego podziau gruntw i krain zajmuje komasacja czasu, a wkrtce wadza stanowi bdzie jedynie form meteorologii", kruchej fikcji, w ktrej prdko stanie si przeznaczeniem, jedynym rodzajem postpu, innymi sowy cywilizacj", w jakiej kada prdko bdzie w pewnym sensie regionem" czasu. Jak pisa Mackinder, siy parcia dziaaj zawsze w tym samym kierunku. Ten pojedynczy kierunek geopolityki wskazuje na byskawiczn komutacj rzeczy i miejsc. Wojna nie jest tym, czym bya dla Focha, udzcego si co do przyszych moliwoci chemicznych rodkw wybuchowych; nie jest polem ognia" - wojna jest od zawsze polem ruchu, fabryk prdkoci. Przeom technologiczny jako ostatnia forma wojny ruchu prowadzi wraz z realizacj strategii powstrzymywania do zniesienia tego, co oddzielao, a zarazem odrniao, a owa nieodrnialno jest w naszym przypadku rwnoznaczna 181

z politycznym zalepieniem. wiadczy o tym midzy innymi dekret generaa de Gaulle'a z 7 stycznia 1959 znoszcy rozrnienie na stan pokoju i stan wojny. W tym samym okresie skdind (czemu nie przeczy bynajmniej wyjtek wietnamski, jedynie potwierdzajcy t regu) standardowy czas dziaa wojennych skrci si od kilku lat do kilku dni. W latach szedziesitych dokonaa si zasadnicza zmiana, przejcie od czasu wojny do wojny w czasie pokoju, do pokoju totalnego, ktry inni nadal zw pokojowym wspistnieniem". Zalepienie prdkoci rodkw przekazu zniszczenia nie oznacza uwolnienia si spod jarzma geopolityki, lecz unicestwienie przestrzeni jako sfery wolnego dziaania politycznego. Wystarczy odnie si tutaj do kontroli i wymogw infrastruktury kolejowej, powietrznej, drogowej, aby przekona si o zowieszczym zwizku przyczynowym: wzrost prdkoci pociga za sob ograniczenie wolnoci, a samobieno i samonapdzanie si aparatu - cakowit samowystarczalno automatyzacji. Model, z jakim mamy do czynienia w przypadku kierowcy rajdowego oczekujcego z niepokojem wysoce prawdopodobnego wypadku, znajduje odzwierciedlenie na paszczynie politycznej z chwil, gdy okrelona sytuacja wymaga dziaania w czasie rzeczywistym.44 Posumy si tu przykadem sytuacji kryzysowej: w momencie wybuchu Wojny Szeciodniowej w roku 1967 prezydent Johnson przej kontrol nad Biaym Domem, jedn rk dowodzc Szst Flot, drug za
W kontekcie kontroli znaczenie tego czasu jest funkcj pola czasowego, do ktrego nale percepcja, decyzja i dziaanie.
M

trzymajc na czerwonym telefonie. Konicc/noi puwii| zania obu rodzajw nadzoru wysza na jaw / chwili), gdy izraelski atak na amerykaski okrt ro/po/iuiwi /v Liberty doprowadzi do interwencji jednego /, lotni skowcw tej floty. Moskwa ledzia kady cie pr/oniy kajcy si na radarach z rwnie baczn uwaga |iik Wn szyngton. Czy Rosjanie mogli zinterpretowa zmlftlH kursu samolotw i zbieno trajektorii ich lulu gttko akt napaci? W tym wanie miejscu do akcji wkloi/yl czerwony telefon: dc do uspokojenia nastrojw w Moskwie, Waszyngton spiesznie wyjani powody i M ej operacji (Harvey Wheeler). Ten przykad polityczno-strategicznego d/ialiiiiiu w czasie rzeczywistym dowodzi, e gowa pastwu ino jest ju w rzeczywistoci nikim wicej ni wielkim sin nikiem'\ a miejsce cieszcej si powaaniem postaci hi storycznego przywdcy ludu zajmuje o wiele bard/ii'| prozaiczna i cakiem banalna posta oblatywaczu", majcego nader ograniczone moliwoci swobodnego operowania sw maszyn. Trwajcy od czasu kryzysu izraelskiego wycig zbroje do tego stopnia zminiatury zowal w margines politycznego bezpieczestwa, e osigamy dzi krytyczny prg, za ktrym mono prawdziwie ludzkiego dziaania politycznego znika cal kowicie w stanie pogotowia", w ktrym miejsce telefonicznej komunikacji midzy gowami pastwa zajmuje stopniowo sie poczonych systemw komputerowych, nowoczesnych maszyn opracowujcych strategie, a tym samym dziaania polityczne. (Przypomnijmy, e pierwszym zadaniem, jakie powierzono komputerom, byo rozwizanie skomplikowanych rwna matematycznych. 183

182

pozwalajce na wytyczenie takiej trajektorii przeciwlotniczego pocisku artyleryjskiego, ktra zbiegaaby si z trajektori lotu samolotu). Mamy tu do czynienia z przeraajcym zderzeniem elementw wywoanych przez generacje wodno-ldowe", z nadmiern bliskoci stron, za spraw ktrej natychmiastowo informacji prowadzi do natychmiastowego kryzysu, kruchoci wadzy rozumowania wynikajc z miniaturyzacji dziaania, ktra sama jest skutkiem miniaturyzacji przestrzeni jako pola dziaania. Ledwie zauwaalne municie klawiatury komputerowej czy gest porywacza samolotu siejcego panik wrd pilotw i pasaerw za pomoc pudeka po ciastkach oklejonego plastrem mog doprowadza do katastrofalnej w skutkach lawiny zdarze, wczoraj jeszcze nie do pomylenia. Nazbyt pochopnie pomijamy ten fakt, tak samo jak zapominamy, e prcz ryzyka rozprzestrzenienia zwizanego z nowymi moliwociami nabywania nuklearnych materiaw wybuchowych przez osoby do tego niepowoanie, ronie rwnie ryzyko wice si z samymi nonikami, pozwalajcymi uchyla si od jakiejkolwiek odpowiedzialnoci tym, ktrzy s w ich posiadaniu bd mog czyni z nich uytek. Na pocztku lat czterdziestych od granicy Francji do Parya mona byo dotrze piechot w sze dni, samochodem w trzy godziny, a samolotem - w szedziesit minut. Dzi stolic dzieli od dowolnego miejsca zaledwie kilka minut, tyle samo, ile dzieli dowolne miejsce od momentu jego unicestwienia, co sprawia, e tendencja do wysuwania naprzd narzdzi niszczenia, koncentrowania ich jak najbliej granicy wrogiego terytorium, 184

jak w przypadku kryzysu kubaskiego, powszechna jeszcze kilka lat temu, dzi ulega odwrceniu. Dominujc obecnie tendencj jest rezygnacja z zaangaowania geograficznego, ruch cofania wynikajcy ze wzrostu prdkoci nonikw i zwielokrotnienia ich zasigu (amerykaski okrt podwodny Trident jest obecnie wyposaony w pociski o zasigu od 8 do 10 tysicy kilometrw, dwukrotnie wikszym od zasigu pociskw Posejdona). W ten sposb strategiczne potgi nuklearne (Amerykanie i Rosjanie) nie musz ju patrolowa przybrzenych stref kontynentu swego przeciwnika, mog zarzdzi odwrt i zamkn si w granicach swych wd terytorialnych, co wiadczy o odrzuceniu pewnej formy konfliktu geostrategicznego, jakie nastpio po oboplnym wyrzeczeniu si wojny geodezyjnej, oraz zapowiada moliwo zwinicia wszelkich wysunitych placwek, a take cakowit rezygnacj Amerykanw ze zwierzchnictwa nad Kanaem Panamskim - znak czasu, czasu wojny z czasem. Naley jednak zauway, e w strategiczny ruch wycofania nie ma ju nic wsplnego z konwencjonalnym odwrotem, pozwalajcym wojskom na zyskanie czasu kosztem utraty przestrzeni". Dziki odwrotowi wynikajcemu ze wzrostu zasigu nonikw balistycznych zyskuje si w istocie czas kosztem utraty przestrzeni (ruchomych bd nieruchomych) wysunitych placwek, czas ten zyskuje si jednak kosztem wasnych si, mocy wasnych maszyn, a nie wroga, gdy ten rwnie rezygnuje z geostrategicznego zaangaowania. Wszystko nagle dzieje si tak, jak gdyby w przypadku kadej ze 185

stron jej (wewntrznym) wrogiem stawa si jej wasny nazbyt szybko rozwijajcy si arsena broni. Na podobiestwo ruchu wycofania sicz linii ognia, ruch implozji osigw balistycznych zaczyna zawa pole sil strategicznych. Zaiste, gdyby przeciwnicy/partnerzy nie wycofali swych rodkw przekazu zniszczenia i zwikszali ich zasig, zawrotna prdko, jak s w stanie osign, ograniczyaby ju do zera czas pozostajcy na podjcie decyzji o ich uyciu. Dlatego uczestnicy tej gry podjli w roku 1972 w Moskwie decyzj o rezygnacji z projektu obrony za pomoc pociskw przeciwrakietowych, a z tych samych powodw rezygnuj dzi z przewagi, jak daje prdko, na rzecz jedynie tymczasowej korzyci, jak zapewnia zwikszenie zasigu pociskw midzykontynentalnych. Obie strony wydaj si obawia, cho zarazem poda, potgujcego efektu prdkoci, dziaania prdkoci tak cenionej przez wszystkie armie od czasw rewolucji. Wobec zdumiewajcego wycofania znamionujcego obecne porozumienia dotyczce ograniczenia zbroje strategicznych, powrci naley do samej zasady powstrzymywania. Naley pamita, e zasadniczym celem stosowania jakiejkolwiek broni byo nie tyle zabicie przeciwnika i zniszczenie jego zasobw, ile jego zastraszenie, powstrzymanie, czyli zmuszenie do zaprzestania ruchu, bez wzgldu na to, czy ten fizyczny ruch pozwala atakujcemu na powstrzymanie atakowanego czyjego pokonanie. Gotowo do wojny jest gotowoci do ruchu", co jeden z chiskich strategw wyrazi sowami: O potdze armii wiadczy jej zdolno do swobodnego ruchu, do postpowania i wycofywania si wedle yczenia".
186

Od kilku lat jednak t swobod ruchu ogranicza ju nie tyle zdolno przeciwnika do stawiania oporu bd reagowania, lecz sam proces doskonalenia wykorzystywanych nonikw. Powstrzymywanie zdaje si przechodzi raptownie od fazy ogniowej, czyli eksplozywnej, do fazy ruchu nonikw stanowicej ostatnie stadium nuklearnego powstrzymywania, metody sabo jeszcze opanowanej przez aktorw strategicznej globalnej rozgrywki. Chcc zrozumie aktualn sytuacj logistyczn, rwnie w tym przypadku powinnimy powrci do strategicznej i taktycznej rzeczywistoci zbroje. Jak pisa! Sun Tzu, or to narzdzie zej wrby". Zaiste, bro jest przede wszystkim grob, wprawia w przeraenie, jeszcze zanim zostanie uyta. Na jej niebezpieczn" natur skadaj si trzy aspekty: - groba, jak stanowi jej skuteczno, moc i zasig w momencie jej wynalezienia i wdroenia do produkcji; - groba uycia jej przeciwko wrogowi; - skutek jej uycia, miertelny w przypadku osb, destrukcyjny w przypadku rzeczy. W odrnieniu od dwch ostatnich aspektw, ktre s nam niestety doskonale znane i zostay wyprbowane po wielokro, sabiej rozpoznany jest pierwszy z nich, za (logistyczna) wrba wynalezienia nowej broni o wikszej sile raenia, i wanie na tym poziomie naleaoby rozway problem strategii powstrzymywania. Czy mona powstrzyma przeciwnika przed wynalezieniem nowego typu broni albo przed podwyszeniem jej dotychczasowej skutecznoci i osigw? Bynajmniej.
187

Stajemy zatem przed nastpujcym dylematem: Groba uycia (drugi aspekt) broni nuklearnej osabia lk przed jej rzeczywistym uyciem (trzeci aspekt), ale aby groba ta bya skuteczna i pozwalaa na stosowanie strategii powstrzymywania, naley opracowa system zagroenia waciwy pierwszemu aspektowi: za wrba udoskonalenia, podwyszenia skutecznoci i zasigu rodkw przekazu zniszczenia. Oznacza to po prostu nieustanne ulepszanie rodkw bojowych i zastpienie modelu geostrategicznego modelem technologicznym, wielkimi manewrami logistycznymi. Naley stawi czoo faktom: jeli bro zapobiegaa niegdy przerwaniu trwajcego ruchu, nowe rodzaje broni zapobiegaj przerwaniu wycigu zbroje, a nawet wicej, ich wewntrzna technologiczna (dromologiczna) logika wymaga postpu wykadniczego, nie tyle w zakresie iloci maszyn zniszczenia, skoro wzrasta ich moc (wystarczy porwna tu miliony pociskw z dwch wielkich wojen wiatowych i kilka tysicy rakiet, jakie znajduj si obecnie w arsenaach zbrojnych), lecz w odniesieniu do ich globalnego zasigu. Poniewa wraz z wynalezieniem broni termonuklearnej sia zniszczenia osigna granice moliwoci, logistyczne strategie" przeciwnikw kieruj si ponownie ku wadzy penetrowania i elastycznoci uycia broni. Osawiona rwnowaga strachu okazuje si zatem puapk w przemysowym stadium wojny, w ktrym panuje trwaa nierwnowaga i ktre wymaga nieustannego przecigania si w wynikach, cigego podbijania stawki. Cho jestemy w stanie wynajdowa coraz to nowe typy rodkw zniszczenia, nie tylko nie potrafimy 188

zniszczy tych, ktre ju wyprodukowalimy (odpady" przemysu zbrojeniowego s rwnie niezdatne do odzysku jak odpady przemysu nuklearnego), ale rwnie, a raczej przede wszystkim, nie potrafimy zaegna niebezpieczestwa ich uycia. Wojna zatem w sposb nieuchronny przenosi si z poziomu dziaania na poziom koncepcyjny, cechujcy si, jak wiemy, automatyzacj. Skoro nie jestemy w stanie zapanowa nad wytwarzaniem nowych rodkw zniszczenia, powstrzymywanie staje si odtd tosame z wprowadzaniem automatycznych, przemysowych i naukowych procedur reagowania, niepodlegajcych ju jakiejkolwiek kontroli politycznej. Wszelako nowe typy broni ze wzgldu na swj strategiczny" charakter, innymi sowy na to, e cz wyzwanie z obron, zapobiegaj przerwaniu trwajcego ruchu wycigu zbroje, a logistyczna strategia" ich produkcji staje si koniecznoci produkowania rodkw zniszczenia jako niezbdnego czynnika utrzymania pokoju, tym samym wikajc si w bdne koo, w ktrym konieczno produkcji wypiera konieczno destrukcji. Machina wojenna, ktra nie jest ju tosama z dziaaniami wojennymi, staje si gwnym wrogiem partnerw!przeciwnikw, pozbawia ich bowiem swobody ruchu4i. Popadajc wbrew sobie w habic niewol systemu odstraszania, uczestnicy globalnej gry uprawiaj odtd polityk najgorszego, a cilej rzecz ujmujc apolityk najgorszego",
4S Jeden okrt podwodny wyposaony w wyrzutnie pociskw nuklearnych dysponuje tak sam moc zniszczenia jak wszystkie wzite razem materiay wybuchowe uyte w czasie drugiej wojny wiatowej.

189

przeksztacajc w sposb nieuchronny machin wojenn w samo decydowanie o wojnie i dajc tym samym dowd swej cakowitej samowystarczalnoci, penej automatyzacji systemu powstrzymywania. Zestawienie przez nas terminw POWSTRZYMYWANIE i AUTOMATYZACJA pozwala na lepsze zrozumienie zasady ksztatujcej wspczesne wydarzenia polityczno-wojskowe. Jak precyzuje H. Wheeler, Moliwa z technologicznego punktu widzenia centralizacja staa si koniecznoci polityczn". Zdanie to przywodzi na myl osawione powiedzenie Saint-Justa: Lud, ktry pozwala si uciska, bdzie uciskany", z t rnic jednak, e tego rodzaju technologiczno-logistyczny ucisk stosuje si ju nie tylko do ludzi, lecz take do samych decydentw". Jeli jeszcze wczoraj swoboda ruchu (ta gotowo do ruchu tosama z gotowoci do wojny) wymagaa niekiedy oddelegowania wadzy na najniszy szczebel, zawenie marginesu swobody wynikajce z rozwoju rodkw przekazu zniszczenia prowadzi do skrajnej koncentracji odpowiedzialnoci w osobie pojedynczego decydenta, jakim staa si gowa pastwa. Ten proces kurczenia si marginesu swobody idcy w parze z koncentracj wadzy, daleki jeszcze od ukoczenia, nasila si za spraw wycigu zbroje z prdkoci nowych nonikw, ktre pewnego dnia odbior resztk wadzy temu ostatniemu czowiekowi. W rzeczywistoci ten sam ruch ogranicza ilo pociskw i jednoczenie odmawia pozbawionej moliwoci zasigania opinii jednostce prawa do podejmowania samodzielnych decyzji, ten sam manewr skania dzi do porzucenia terytorium, a nastpnie wysunitych placwek, 190

a jednoczenie, za spraw cakowitej miniutury/Hc|i pi : la politycznego i jego automatyzacji, odbtcrn lutnik ludzkiej wszelk moliwo autonomicznego il/iuunli Jeli w epoce Fryderyka Wielkiego zwycianie o. im czalo posuwanie si naprzd, dla zwolennikw syslcinu powstrzymywania oznacza ono cofanie si, porzucanie miejsc, narodw i jednostek, co upodabnia postp dro mologiczny do mechanizmu dziaania napdu odr/ulo wego, w ktrym pewna ilo ruchu (wynik pomnoenia masy przez prdko) zostaje wyrzucona w kierunku przeciwnym do zamierzonego. W tej toczcej si midzy Wschodem a Zachodem wojnie oboplnego wycofywania, ktrej celem jest ograniczenie nie tyle zbroje strategicznych (to zudzenie), ale samej strategii, moc wybuchu termonuklearnego peni funkcj sztucznego horyzontu dla uczestnikw wycigu prowadzcego do zwikszenia mocy implozji nonikw. Niemono zatrzymania nieustannego wzrostu mocy penetrowania w inny sposb ni poprzez akt zawierzenia przeciwnikowi przyczynia si do zanegowania strategii jako wstpnej wiedzy. Automatyzacja broni, narzdzi, a take samego procesu dowodzenia jest rwnoznaczna z zanegowaniem zdolnoci rozumowania. Nicht raisonniren! Porzdek zaprowadzony przez Fryderyka Wielkiego znajduje swe spenienie w systemie powstrzymywania prowadzcym do ograniczenia nie tylko swobody dziaania i podejmowania decyzji, lecz rwnie samego mylenia. Nad logik systemw zbroje, w coraz wikszym stopniu wymykajc si spod kontroli kadr woskowych, zapanowa moeju jedynie kadra inynierska odpowiedzialna za badania, 191

rozwj i planowanie - zadania, ktre ju wkrtce przejmie cakowicie samowystarczalny system. Dwa lata temu Alexandre Sanguinetti pisa: Coraz bardziej niedorzeczna staje si budowa bombowca wyposaonego w pociski zdolne zniszczy jedynie jak ndzn wiejsk stacj kolejow, kosztujcego wraz z czciami zamiennymi kilka miliardw starych frankw. Jest ona po prostu nieopacalna". Tego rodzaju logice wojny praktycznej, w ramach ktrej koszty udoskonalenia nonika (powietrznego) pocigaj za sob natychmiastowy wzrost jego mocy zniszczenia ze wzgldu na konieczno przenoszenia taktycznej broni nuklearnej, podlegaj nie tylko bombowce, ale rwnie sam aparat pastwa. Zmiana ta stanowi logistyczne nastpstwo produkcji rodkw przekazu zniszczenia: prawdziwym zagroeniem, jakie niesie ze sob bro nuklearna i zakadany przez ni system zbroje, jest zatem nie tyle jej eksplozja, ile samo jej istnienie, implozja w naszych umysach. Wyrnijmy najwaniejsze aspekty tego zjawiska: Dwie bomby kocz wojn na Pacyfiku, a kilkadziesit okrtw podwodnych wystarcza do zagwarantowania pokojowego wspistnienia... Oto aspekt ilociowy. Wraz z pojawieniem si gowic termonuklearnych i gwatownym postpem w zakresie taktycznych zbroje nuklearnych dochodzi do miniaturyzacji adunkw wybuchowych... 192

Oto aspekt objtociowy. Po oczyszczeniu przestrzeni z zawadzajcej infrastruktury obronnej i wycofaniu wojsk strategicznych pod ziemi i pod powierzchni wody rezygnujemy z ekspansji ldowej, ograniczajc do minimum liczb punktw zapalnych i wysunitych placwek... Oto aspekt geograficzny. Dowdcy wojenni, stratedzy i inni generaowie, odpowiedzialni niegdy za operacje, dzi zostaj zdegradowani, a ich rola sprowadza si odtd do dziaa w subie gowy pastwa... Oto aspekt polityczny. Niedobory ilociowe i jakociowe to nie wszystko, brakowa poczyna samego Czasu: Nieustannie rosnce moliwoci nonikw naddwikowych przecignite zostaj przez wysokie energie pozwalajce na osignicie prdkoci bliskiej prdkoci wiata... Oto aspekt czasoprzestrzenny. Po czasie politycznej wzgldnoci pastwa jako izolatora nastpuje bezczas polityki wzgldnoci. Totalne wyadowanie, jakiego obawia si Clausewitz, dokonuje si z chwil wprowadzenia stanu pogotowia. Przemoc prdkoci staje si zarazem orodkiem i prawem, losem i przeznaczeniem wiata. Wrzesie 1977