PAUZANIASZ

W DRWKA PO HELLADZIE
KSI GI I, II, III i VII

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL TO: HISTORIAN@Z.PL

MMIII

WYKAZ STOSOWANYCH W PRZYPISACH SKRTW J.G. Frazer Pausaniass Description of Greece. Translated with a Commentary by J. G. Frazer. T. VI. London 1913 R. Graves Robert Graves. Mity greckie. Warszawa 1967 P. Grimal Pierre Grimal. Dictionnaire de la mythologie Grecque et Romaine. Paris 1958 HitzigPausaniae Greciae descriptio. Commentarium addiderunt Blmner Herman Hitzig et Hugo Blmner. Berolini 1896 1910 MEA Maa encyklopedia kultury wiata antycznego. Warszawa 1966 E. Meyer Pausanias. Beschreibung Griechenlands. Neu bersetzt und mit einer Einleitung und erklrenden Anmerkungen versehen von Ernst Meyer. Zrich 1954 RE Artykuy z Pauly-Wissowa. Realencyclopdie der classischen Alterumswissenschaft. Stuttgart Roscher Ausfhrliches Lexikon der griechischen und rmischen Mythologie. Hrsg. von W. H. Roscher

KSIGA PIERWSZA

Rozdzia I 1 Z caego ldu staego Hellady w kierunku wysp Cyklad i Morza Egejskiego najdalej wysunity jest Sunion1, przyldek ziemi attyckiej. Gdy za podpyniesz pod sam przyldek, ukae ci si port i witynia Ateny Sunias2 [tj. Suniadzkiej] na jego szczycie. Pync dalej naprzd, ujrzysz Laurion3. Tam Ateczycy
Przypisy archeologiczne oznaczone zostay na kocu zapisu inicjaami (B.F.) ich Autorki. 1 Sunion, skalisty przyldek powicony by kultowi Ateny i Posejdona. Najstarsz wzmiank literack o nim jako miejscu witym spotykamy u Homera (Od. III 278). Tu Ateczycy umiecili wygnanych Eginetw (Herod. VI 90). W czasie wojny peloponeskiej (413 412 p.n.e.) ufortyfikowali go dla zabezpieczenia dowozu ywnoci morzem do Aten (Tuk. VIII 4, por. VII 28). Antygonos Gonatas zaj go ze swymi wojskami. Ateczycy odzyskali w r. 229 p.n.e. z inicjatywy Aratosa (Pauz. II 8, 6). 2 Na szczycie ufortyfikowanej akropoli Sunion staa witynia Posejdona, natomiast witynia Ateny Sunias leaa nieco niej, po pnocno-wschodniej stronie okrgu Posejdona. Ze wityni Posejdona, wzniesionej w latach 444440, zachowao si czternacie kolumn doryckich oraz fragmenty paskorzeb z przedstawieniem Czynw Tezeusza, Gigantomachii i Centauromachii. By to peripteros 6x13 kolumn z miejscowego, gruboziarnistego marmuru. witynia Ateny miaa dwa okresy budowy. W VI wieku zbudowano wityni w typie zwykego ojkosu, bez kolumnowego przedsionka. W latach 460450 dodano do tego ojkosu joskie podcienia kolumnowe na froncie i z poudniowego boku wityni oraz ustawiono cztery kolumny joskie w celi. Zachoway si fragmenty joskiej architektury tej wityni. Po pnocno -wschodniej stronie wityni Ateny staa trzecia malutka witynia archaiczna z w. VI p.n.e., ktra miaa ciany z suszonej cegy na kamiennym cokole oraz dwie doryckie kolumny w przedsionku. Zachoway si w niej dolne partie muru i fragmenty kapiteli doryckich. Dotychczas nie ustalono, komu ta wityka bya powicona. W zatoce Sunion odbyway si tzw. Mae Panatenaje, obejmujce zawody eglarskie (fig. 1). B.F. 3 Te kopalnie stanowiy w swoim czasie bogactwo Aten (zob. Herod. VII 144; Ksenof. Vect. V 25), gdy Hellada uboga bya w metale. Kopalnie srebra (i zota) znajdoway si ponadto jeszcze na wyspie Sifnos, jednej z Cyklad (Herod. III 57).

mieli ongi kopalnie srebra. Ujrzysz take nie zamieszkan, niewielk wysepk, zwan wysp Patrokla. Nazwa std, e na niej wznis obwarowania i wbi palisad Patroklos4, ktry podpyn tam jako admira na trjrzdowcach egipskich, wysanych przez Ptolemeusza5, syna Ptolemeusza, a wnuka Lagosa, na pomoc Ateczykom, gdy Antygon, syn Demetriosa, pustoszy kraj6 wpadszy z wojskiem, a znowu od strony morza blokowa go za pomoc okrtw. 2 Pireus ongi by tylko demem7, ale jeszcze nie by portem morskim,, zanim Temistokles nie obj rzdw nad Atenami8. Mianowicie, portem Aten by wtedy Faleron. Tam najmniejsza jest odlego morza od miasta. Z niego podobno odpyn Menesteus9 z flot do Troi, a jeszcze przed nim Tezeusz, aby da Minosowi zadouczynienie za mier Androgeosa10. Dopiero gdy Temistokles obj wadz, zarzdzi, aby Pireus sta si portem Aten. Uzna go bowiem za bardziej dogodny dla eglarzy ze wzgldu na jego pooenie i ze wzgldu na to, e ma trzy przystanie11 zamiast jednej, jak posiada Faleron. W Pireusie s doki dla okrtw jeszcze obecnie. Niedaleko od najwikszego portu by grobowiec Temistoklesa. Mwi12, e Ateczycy poaowali swego postpowania wzgldem Temistoklesa i e jakoby
4 5

W r. 265 p.n.e. Ptolemeusz II, Filadelfos. O tej pomocy jego dla Aten mwi jeszcze Pauzaniasz w I

7,3.

Okoo r. 267263 p.n.e.; o zniszczeniu Aten przez Antygona Gonatasa mwi jeszcze Pauzaniasz w I 30,4. 7 (demoj) byy prastarymi gminami wiejskimi, o pewnej niezalenoci gospodarczej i politycznej. 8 Temistokles zosta archontem eponimem, tj. nadajcym nazw rokowi swych rzdw, na r. 493/2 p.n.e. 9 Menesteus, syn Peteosa, porwnywany przez Homera z Nestorem pod wzgldem znajomoci taktyki wojennej (Iliada II 546, 552), potyka si na czele 50 okrtw ateskich z Sarpedonem i Glaukosem (Iliada XII 331). 10 Androgeos, syn krla kreteskiego, Minosa. O jego mierci mwi Pauzaniasz I 27,10. 11 Te trzy przystanie to: Kantaros, tj. waciwy Pireus, przy tym przysta handlowa; Zea i Munichia, przystanie wojenne. 12 Tuk. I 138.

krewni po pogrzebie zabrali jego koci z Magnezji13. W kadym razie synowie Temistoklesa, powrciwszy do Aten, ufundowali mu tablic w Partenonie, na ktrej jest przedstawiony sam Temistokles. 3 Najbardziej godny obejrzenia w Pireusie jest okrg wity Ateny i Zeusa14. Obydwa posgi s z brzu. Zeus ma bero i Nike, Atena wczni15. Tutaj take Arkezylaos16 wymalowa Leostenesa i jego synw. Owego mianowicie Leostenesa, ktry stojc na czele Ateczykw i w ogle wszystkich Hellenw dwukrotnie pokona Macedoczykw na polu bitwy: raz w Beocji, powtrnie za niedaleko Termopil. Zadawszy klsk zamkn ich w Lamii17, pooonej naprzeciw Ojty. Jest take w Pireusie dugi portyk. Mieci si w nim targ dla mieszkacw nadbrzea. Mieszkacy dzielnic pooonych dalej od portu mieli inny. Na tyach portyku zbudowanego tu nad morzem18 stay posgi Zeusa i Demosu19, dziea Leocharesa20. Bezporednio nad morzem Konon21 wznis
Magnezja, miasto w Azji Mn., nad rzek Meandrem, na poudnie od Efezu, dokd Temistokles zosta zesany wyrokiem synnego sdu skorupkowego. 14 Epitet czczonego tu Zeusa brzmia Soter, tj. Zbawiciel, jako ten, ktry ocali od floty spartaskiej. 15 Oba posgi wystawili Ateczycy, w okrgu Ateny i Zeusa, z wdzicznoci za zwycistwo Konona nad flot spartask koo Knidos w r. 394 p.n.e. Pliniusz (W.A. XXXIV 74) przypisuje ich autorstwo Kefizodotowi Starszemu, zob. Pauz. I, przyp. 131. Marmurowa kopia rzymska Zeusa znajduje si w kolekcji Blundell Hali, kopia gowy Ateny w muzeum w Neapolu. S.F. 16 Arkezylaos, malarz grecki z koca IV w. p.n.e., wspomniany przez Pliniusza (N.h. XXXV 146). Prawdopodobnie ten sam, o ktrym wspomina Pauzaniasz. 17 ami, w Tesalii. Bitwa wspomniana tutaj przypada na r. 323 p.n.e. O Leostenesie mwi jeszcze Pauz. w I 25,5. 18 Port handlowy Pireus tzw. Kantaros by otoczony od wschodu i pnocy picioma lecymi koo siebie portykami, z ktrych pozostay zaledwie dostrzegalne zarysy. Mieciy si w nich: bazar zw, dejgma, rynek agora, magazyn zboowy alfitopolis. Tzw. Wielki Portyk Makra Stoa, o ktrym mwi Tukidydes (VIII 90), e przylega bezporednio do fortyfikacji, by wysunity najdalej na pnoc. B.F. 19 Personifikacje Demosu w rzebie s znane sztuce helleskiej. W Atenach byy rzeba Lisona przedstawiajca Lud (Pauz. I 3,5) oraz malowido Eufranora (Pauz. I 3,3), Parrazjos wykona malowido przedstawiajce Lud ateski (Plin. N.h. XXXV 69). W Sparcie by wielki posg Ludu Spartiatw (Pauz. III 2,10). Lud nie tylko personifikowano, lecz deifikowano; miewa kapanw, witynie, otarze. 20 Leochares by, obok Praksytelesa, najwybitniejszym przedstawicielem attyckiej szkoy rzebiarskiej w IV w. p.n.e. W oryginale zachoway si tylko fragmenty fryzu Mauzoleum w Halikarnasie (Plin. N.h. XXXVI 30). Pauzaniasz przypisuje mu posg Apollona Patroos na agorze w Atenach (I 3,4); dwa posgi Zeusa: przed Par13

przybytek Afrodyty, pokonawszy trjrzdowce lacedemoskie w pobliu Knidos22, pooonego na pwyspie Karii. Afrodyty za dlatego, e Knidyjczycy szczegln czci otaczaj Afrodyt i wznosz jej przybytki. Najstarszy z nich to przybytek Afrodyty Doritis [tj. Dobrotliwie Darzcej], pniejszy ode to przybytek Afrodyty Akraja [tj. Szczytowej], najnowszy za tej Afrodyty, ktr wikszo nazywa Knidyjsk, a sami Knidyjczycy Afrodyt Euploja23 [tj. askaw w Podry]. 4 Maj Ateczycy jeszcze inne porty: Jeden w Munichii ze wityni Artemidy Munichijskiej. Drugi w Faleronie, o ktrym ju poprzednio wspomniaem. Do niego naley wityka Demetry. Tam rwnie jest witynia Ateny Skiras24, nieco dalej Zeusa, oraz otarze bogw zwanych Agnostoj, tj. [Nieznanymi]25, take
tenonem na Akropolu (I 24,4) oraz w Pireusie (zob. tekst); ponadto posg macedoskiej rodziny krlewskiej wykonany dla Filipiejonu w Olimpu (V 17,4). Pliniusz przypisuje mu ponadto posg Ganimedesa porywanego przez ora, posg Apollona Anadumenos oraz pankratiasty Autolikosa (N.h. XXXIV 79), zob. Pauz. I 18,3. W zakresie sztuki portretowej wykonal brzowy posg Izokratesa dla Eleuzys (kopia popiersia w Villa Albani w Rzymie). Leocharesowi przypisuje si posgi: Apollona belwederskiego oraz tzw. Diany wersalskiej. B.F. 21 Ko on, syn Tymoteosa, synny admira ateski, fanatyczny rzecznik hegemonii morskiej Aten, zacity wrg Lacedemonu; w walce z nim nie zawaha si szuka pomocy u Persw. Urodzony nie wczeniej ni po r. 444 p.n.e. Strateg dwukrotny w czasie wojny peloponeskiej, mianowicie w 414/13, 406/405. Pomg finansowo i wojskowo Atenom odbudowa mury Pireusu, ktrych budow zainicjowa Temistokles, a Lacedemoczycy z kocem wojny peloponeskiej zburzyli w 404 r. Zostaty odbudowane przez Ateny w 10 lat pniej. Fortyfikacje Pireusu ostatecznie zniszczy Sulla. Obwd tych fortyfikacyj, wedug Tukidydesa, wynosi 60 stadiw, tj. 10 644 m; Dugie Mury wiodce do Aten 40 stadiw. Ateczycy wznieli mu posgi. Jego grb znajduje si pod Atenami. Pauzaniasz wspomina o nim czsto (I 24,3; I 29,15; III 9,2; VI 3,16; VIII 52,4). 22 W sierpniu r. 394 pokona flot lacedemosk w sile 85 okrtw pod dowdztwem Pejsandrosa, majc razem z dowdc perskim, Farnabazosem, 90 okrtw. 23 Pierwsz wityni Afrodyty Euploja, tj. askawej w Podry, wznis w Pireusie Temistokles w pobliu brzegu zatoki portowej; nie jest zachowana. Opodal Konon po r. 393 p.n.e. zbudowa drug wityni, te nie zachowan. Od niej nazwano Afrodizjonem lady bramy flankowanej przez dwie wiee, odkopanej w murach Konona. B.F. 24 Fundatorem jej by Skiros (Pauz. I 36,4). W czasie Oschoforiw dwu modzieniaszkw nioscych kicie winogron biego z przybytku Dionizosa do przybytku Ateny Skiras w Faleronie. Rodzice modzieniaszkw musieli y oboje. 25 W Olimpii te by otarz powicony bogu Nieznanemu (Pauz. 14, 8).

herosw26 oraz synw Tezeusza, a nawet samego Falerosa27. Ateczycy twierdz, e ten wanie Faleros popyn z Jazonem do Kolchidy. Ma rwnie swj otarz Androgeos, syn Minosa, a nazywa si ten otarz tylko otarzem Herosa. e jest to waciwie otarz Androgeosa, wiedz tylko ci, ktrym ley na sercu dokadniej od innych zna dzieje ojczyste. 5 Std w odlegoci dwudziestu stadiw jest przyldek Kolias. Gdy flota Medw, tj. Persw, ulega zniszczeniu, fale morskie zaniosy na szcztki ich okrtw28. Tam jest posg Afrodyty Koliadzkiej29, a take bogi, ktre nazywaj si Genetyllides [tj. Opiekunkami Narodzin]. Wydaje mi si, e te boginie, ktre Fokajczycy joscy nazywaj Gennaidami, s tymi wanie czczonymi w Koliadzie. Przy drodze prowadzcej z Faleronu do Aten jest witynia Hery bez drzwi i bez dachu30. Mwi, e j spali Mardonios31, syn Gobryasa. Jeli jednak posg bogini, ktry dotychczas w niej stoi, jest dzieem Alkamenesa32, jak to powiadaj, nie mg w takim razie by przez Persw naruszony.
w. Pawe zna w Atenach otarz boga Nieznanego (Acta Ap. XVII 23), take Tertulian o nim wspomina (Ad nationes II 9). 26 Tymi herosami byli prawdopodobnie Nauzytoos i Fajaks, pochowani obok wityni Ateny Skiras, towarzysze wyprawy Tezeusza na Kret. 27 Zob. Apollonios Rodyjski I 96. 28 Mwi o tym Herodot VIII 96. 29 Kapanka tej bogini miaa swoje stae miejsce w teatrze Dionizosa w Atenach. 30 Zob. Pauz. X 35,2. 31 Mardonios, syn Gobryasa i siostry Dariusza, oeniony z crk Dariusza, doradca jego syna, Kserksesa, projektodawca wyprawy na Hellad. Po klsce Kserksesa pod Salamin pozosta jeszcze w Helladzie i zgin pod Platejami w r. 479. 32 Alkamenes, rodem z Lemnos, by uczniem i nastpc Fidiasza, po ktrym, jak mona sdzi, obj kierownictwo nad dekoracj rzebiarsk budowli pastwowych w Atenach. Dziaa gwnie w ostatniej wierci V w. p.n.e. Naley jeszcze do generacji artystw okresu Peryklesa, ale penym oywienia sposobem opracowania szat i ciaa zapowiada swobodny styl IV w. Dziea jego znamy tylko z kopii rzymskich. Pauzaniasz wymienia posgi Dionizosa (I 20,3), Aresa (I 8,4), Afrodyty z Ogrodw (I 19,2), Prokne i Itysa (I 24,3), Hekate Epipyrgidia (II 30,2). Niesusznie przypisuje mu autorstwo rzeb zachodniego przyczka wityni Zeusa w Olimpu. Alkamenesowi przypisuje si posgi Hefajstosa i Ateny, zob. przyp. 229, oraz Hermesa, zob. przyp. 327, fryz wityni Nike Apteros oraz kariatydy Erechtejonu w Atenach. Pliniusz uwaa go za Ateczyka, przypisuje mu, obok Afrodyty, posg brzowy zawodnika w picioboju (N.h. XXXIV 72 i XXXVI 16). B.F.

Rozdzia II 1 Po wejciu do miasta od razu rzuca si w oczy pomnik Amazonki Antiopy33. Pindar podaje, e j porwali Pejritus i Tezeusz. Hegias za z Trojdzeny tak o niej napisa. Oto Herakles, trzymajc w obleniu Temiskir nad Termodontem, dugo nie mg jej zdoby, lecz Antiope rozkochana w Tezeuszu (bra udzia w wyprawie u boku Heraklesa) zdrad wydaa miasto ojczyste. To przekaza Hegias. Ateczycy za podaj, e, gdy do ich miasta wkroczyy Amazonki, Antiope zostaa zraniona strza z uku przez Molpadi. Ta za polega z rki Tezeusza. Maj Ateczycy take pomnik Molpadii. 2 Idc z Pireusu widzi si szcztki murw, ktre odbudowa Konon po bitwie morskiej, stoczonej w pobliu Knidos. Co si tyczy murw wzniesionych przez Temistoklesa po odwrocie Persw34, to zostay one zburzone za rzdw tzw. trzydziestu tyranw. Wzdu drogi z Pireusu do Aten umieszczone s bardzo sawne grobowce: Menandra35, syna Diopejtesa, i kenotaf Eurypidesa36. Ten ostatni pochowany zosta waciwie w Macedonii, podczas swego pobytu u krla Archelaosa. Jak za mierci zgin, o tym wielu ju mwio. Niech wic tak bdzie, jak to przedstawiaj. 3
33

Jeszcze wtedy z krlami wspyli poeci. A przedtem! Gociem

Zob. Pauz. I 15,2; I 41,7. Antiope zostaa zabita za zdrad kraju przez inn Amazonk, Molpadi. 34 Dzieo to pniejsze od fortyflkacyj Pireusu. Niewtpliwie za namow Temistoklesa (Tuk. I 107) rozpoczte okoo r. 460 p.n.e., ukoczone po bitwie pod Ojnofytami w Beocji w r. 456 (Tuk. I 108). Perykles namwi Ateczykw do budowy trzeciej linii Dugich Murw, mianowicie do Munichii. Dwie linie poprzednie prowadziy do Pireusu i do Faleronu. 35 Epigram, na jego grobie wyryty, zosta zachowany w Anth. Pal. VII 370. 36 Epigram, na jego kenotafie, tj. pustym grobie, wyryty, zachowany jest w Anth. Pal. VII 45. Eurypides, ur. w 480 p.n.e., zmar w r. 406 w Peli, stolicy Macedonii, przebywajc od r. 408 na dworze krla macedoskiego, Archelaosa.

Polikratesa, tyrana Samosu, bywa Anakreont37. Ajschylos i Symonides jedzili do Hierona do Syrakuz. Z pniejszym tyranem Sycylii, Dionizjosem, pozostawa w zayych stosunkach Filoksenos. Z Antygenem, ktry wada Macedoni, przyjani si; Antagoras z Rodosu38 i Aratos z Soloj39. Hezjod za i Homer albo przypadkowo nie pozostawali w przyjani z krlami, albo wiadomie ni wzgardzili. Hezjod z zamiowania do ycia wiejskiego i z obawy przed tuaczk. Homer, poniewa w swych wdrwkach po krace wiata wola saw powszechn ponad korzyci pienine ze strony wadcw. Ale nawet u niego Demodok przebywa na dworze Alkinoosa40, za Agamemnon pozostawia u boku ony poet41. Niedaleko od bram miasta42 jest grobowiec z pomnikiem, ktry przedstawia wojownika stojcego obok konia. Kim on jest, nie wiem. To tylko pewne, e zarwno konia, jak wojownika wykona Praksyteles. 4 U samego wejcia do miasta wida budynek43 do przygotowywania procesyj, ktre si urzdza raz na rok lub od czasu do czasu. Tu
rdem jest Herodot III 121. Antagoras z Rodosu, znany poeta III w. p.n.e., epik i epigramatyk. 39 Aratos z Soloj w Cylicji, poeta III w. p.n.e., autor (Fajnomena), co znaczy: Zjawiska na niebie. 40 Odyseja VIII 43. 41 Odyseja III 267. 42 Pauzaniasz idc drog z Pireusu wchodzi do Aten bram Dipylosk, tj. Podwjn. Brama ta, wzniesiona przy budowie drugiego rzdu murw za Likurga (338 326) na miejscu starej bramy w murach Temistoklesa, skadaa si z dwu bliniaczych fasad: zewntrznej, wczonej w lini fortyfikacji, i wewntrznej od strony miasta. B.F. 43 By to Pompejon ( = procesja), ktrego podmurowania odslonito obok bramy Dipyloskiej. Przechowywano w nim przedmioty uywane w czasie procesji Panatenajskiej, ktra z tego miejsca wyruszaa w kierunku Akropolu. Wymieniona w nastpnym zdaniu witynia Demetry nie zachowaa si do naszych czasw, ale w pobliu znaleziono wmurowan koo Portyku Zeusa Eleuthereusa baz dedykowan Demeter i Korze, sygnowan przez Praksytelesa, ktra moe pochodzi z posgu wymienionego przez Pauzaniasza. Archeolodzy przypuszczaj, e rzeba moga by zniszczona przy zdobywaniu miasta przez Sull w r. 86 p.n.e. Aby ocali j od zapomnienia, odpisano inskrypcj bazy, uytej jako budulec, na pobliskie) cianie literami wiadomie archaizowanymi tzw. attyckimi (alfabet attycki uywany by oficjalnie do 403 r. p.n.e., potem przyjto alfabet joski). B,F.
38 37

niedaleko jest witynia Demetry. W niej stoj posgi: Demetry, jej crki i Jakcha nioscego pochodni. Na cianie literami attyckimi jest napisane, e to dziea Praksytelesa. Tu obok tej wityni jest posg Posejdona na koniu, godzcego wczni w giganta Polibotesa44, w zwizku z ktrym mieszkacy Kosu opowiadaj mit o przyldku Chelony. Ale napis wspczesny pod posgiem przeznacza go dla kogo innego, nie dla Posejdona. Od bram do Keramejku prowadz portyki, a przed nimi stoj posgi brzowe kobiet i mczyzn, ktrzy mieli jaki tytu do sawy. 5 Jeden z portykw mieci kapliczki bogw, ma te gimnazjon, zwane gimnazjonem Hermesa. Mieci si take w portyku domostwo Pulitiona45, w ktrym podobno co najznamienitsi Ateczycy jeszcze przed misteriami eleuzyskimi odprawiaj wstpne uroczystoci religijne. Ale za mojej tam bytnoci ten portyk powicony by Dionizosowi. Tego Dionizosa nazywaj Melpomenos [tj. piewajcym], z tej samej przyczyny, z jakiej Apollona Muzegetes [tj. Przewodnikiem Muz]. Tam jest rwnie posg Ateny Pajonia [tj. Uzdrowicielki], posg Zeusa, Mnemosyny46, muz oraz posg Apollona, dar i dzieo Eubulidesa47. Oprcz nich demon nalecy do orszaku dionizyjskiego, Akratos48.
Polibotes, jeden z gigantw, zosta przez Posejdona przywalony czci wyspy Kos, chwycon przez boga trjzbem. Ley pod wysp Nizyros powsta z owej czci wyspy Kos. 45 Wykopaliska Szkoy Amerykaskiej w Atenach odsoniy czciowo zarysy wymienionych przez Pauzaniasza portykw obrzeajcych tzw. Dromos, tj. drog prowadzc od Dipylonu ku agorze. Nie znaleziono natomiast adnych posgw, ktre najprawdopodobniej przetopili na brz Bizantyjczycy. Wymieniajc domostwo Pulytiona Pauzaniasz robi aluzj do Alkibiadesa (Tuk. VI 27), ktrego obwiniano o parodiowanie misteriw eleuzyskich, przy czym Alkibiades mia gra rol hierofanty, a Pulytion nosiciela pochodni (Plut. Ale. 19). B.F. 46 Mnemosyne bya bstwem pamici, jej crami z Zeusem byy muzy w liczbie dziewiciu. 47 Baza sygnowana przez Eubulidesa, syna Euchejrosa, rzebiarza z po. II w. p.n.e., zostaa znaleziona nieco na poudnie od bramy Dipyloskiej (CIA II 1645). Znaleziono take gow Ateny w hemie, z paryjskiego marmuru, ktra naleaa prawdopodobnie do wymienionej przez Pauzaniasza grupy posgw. B.F. 48 Akratos utosamiany ze znalezion w Munichii paskorzeb, przedstawiajc herosa Akratopotes, tj. pijcego nie zmieszane wino.
44

Jest to tylko twarz wmurowana w cian. Za wityni Dionizosa widnieje kapliczka, majca posgi z gliny. Oto Amfiktyon, krl ateski, goszczcy midzy innymi bogami take Dionizosa. Jest tam take przedstawiony Pegazos49 z Eleuteraj, ktry pierwszy wprowadzi do Aten religi boga Dionizosa, a to za spraw wyroczni delfickiej, ktra mu przypomniaa o bytnoci ongi tego boga w Attyce za czasw Ikariosa50. 6 Wadza krlewska w ten oto sposb znalaza si w rkach Amfiktyona. Mianowicie mwi, e Aktajos pierwszy panowa na tym obszarze, ktry obecnie zajmuje Attyka. Po jego mierci przejmuje rzdy Kekrops, ktrego polubia crka Aktajosa. Ten mia crki: Herse, Aglauros, Pandrozos51, oraz syna Eryzychtona52. Ten ostatni nie obj wadzy krlewskiej w Atenach, przyszo mu zej ze wiata jeszcze za ycia ojca. Krlewskie dziedzictwo po Kekropsie przej natomiast Kranaos, potg grujcy nad reszt Ateczykw. Podobno Kranaos mia wrd wielu crek jedn imieniem Attys. Od niej nazywaj Attyka cay ten kraj, ktry przedtem nazywano Aktaj. Lecz Amfiktyon powstawszy przeciw Kranaosowi, cho mia jego crk za on, pozbawia go wadzy. A pniej sam pada z rki Erychtoniosa i jego towarzyszy spisku. Powiadaj, e Erychtonios nie mia ojca i matki miertelnych; rodzicami jego maj by Hefajstos i Gaja.
Pegazos przewiz drewniany posg Dionizosa do Aten z Eleuteraj. O tym szerzej nieco mwi Pauzaniasz I 38,8. Posg umieszczono w wityni Dionizosa obok teatru w Atenach, zob. I 20,3. 50 Ateczyk Ikarios, ojciec Erygony, za gocinne przyjcie Dionizosa przybyego do Aten otrzyma w darze umiejtno wyrobu wina. Gdy Ikarios w towarzystwie swej suki, Majra, zgodnie z poleceniem bstwa obchodzi Attyk, szerzc upraw winnej latoroli i produkcj wina, zosta przez pasterzy i wieniakw pobity kijami i wykoczony na mier. Pies pokaza Erygonie grb ojca. Powiesia si na tym grobie. Lecz Dionizos ukara ludno Attyki za morderstwo Ikariosa szaem samobjczym dziewczt. Za rad Apollona uczczono Ikariosa i Erygon heroizacj, a Dionizosa zawodami w skoku na jednej nodze na mieszek z winem, co nazwano (askoliasmos), dziewcztom sporzdzano hutawki. Zob. T. Zieliski, Puchar krzywdy, [w:] Irezyona. Klechdy attyckie, t. I, Warszawa 1922. 51 Szerzej o nich opowiada Pauz. I 18,2. 52 O nim wspomina jeszcze Pauz. w I 18,2 i I 31,2.
49

Rozdzia III 1 Dzielnica Keramejkos nosi nazw od herosa Keramosa53. Powiadaj, e by on synem Dionizosa i Ariadny. Pierwszy po prawej stronie jest Portyk tzw. Krlewski54. Tam bowiem zasiada krl55, ktry zarzdza. pastwem, przez rok majc wadz zwan krlewsk. Na dachu tego portyku s posgi z wypalanej gliny. Oto Tezeusz wrzucajcy do morza Skirona56; bogini Dnia, unoszca Kefalosa57. Ten modzieniec uchodzi za najpikniejszego i zosta podobno porwany przez zakochan w nim
Pauzaniasz wchodzi na agor atesk, ktra stanowi cz dzielnicy Keramejkos. Nazwa dzielnicy pochodzi od (kerameus), tj. garncarz, poniewa tu wanie skupiay si warsztaty ceramiczne Aten. Agora na Keramejku zostaa zaoona prawdopodobnie w okresie Solona. Stara agora leaa u zachodniego zbocza Akropolu w pobliu sanktuarium Afrodyty Pandemos, zob. Pauz. I 22,3. Agora na Keramejku zostaa odkopana i czciowo zrekonstruowana w latach 1931 1940 oraz 19461954 przez Amerykask Szko Studiw Klasycznych w Atenach, por. The Athenian Agora. A Guide to the Excavation and Museum4, Ateny 1962, oraz The Route ofPausanias in the Athenian Agora, Hesperia XVIII 1949, s. 128 nn. (plan).fi.F. 54 Podmurowania i fragmenty budowli okrelonej jako Stoa Basilejos, tj. Portyk Krlewski, zachoway si w pnocno-zachodnim naroniku agory. Jest to wyduona prostoktna budowla z wciciem w rodkowej partii fasady. Pochodzi z lat 430400. Portyk mia stopnie z niebieskiego marmuru hymetyjskiego, a kolumny (doryckie w zewntrznym, a joskie w wewntrznym rzdzie) z tego marmuru pentelickiego. Zachoway si czciowo akroteria zdobice dach budowli: marmurowa figura Nike (fig. 2) oraz fragmenty dwu grup figuralnych wymienionych przez Pauzaniasza: Tezeusza ze Skironem i Eos z Kefalosem. B.F. 55 Arystoteles opowiada (Aten. polit., 7), e jedna z kopij praw Solona zostaa wyryta na tabliczkach zw. (kyrbeis) i umieszczona w Portyku Krlewskim. W r. 410 p.n.e. umieszczono na froncie Portyku Krlewskiego kopi praw Drakona o mobjstwie. Tu sprawowa sdy karne archont zw. krlem, jeden z dziewiciu archontw. Nadzorowa obrzdy i sdzi sprawy o bezbono. Tu by sdzony Sokrates, a take Eutyfron (Platon, Eutyfron). 56 Szerzej o tym opowiada Pauz. w I 44,8. 57 Bogini nie tyle dnia, ile wschodu dnia, Eos, tj. Jutrzenka. Kefalos odmwi mioci piknej bogini, Eos, w imi swej mioci do Prokris, swej ony, a cry Erechteusa. Zamieniony do niepoznania przez Eos i obdarzony naszyjnikiem, przybywa do domu. Prokris go nie poznaje i przyjmuje jako nieznanego kochanka. Jutrzenka unosi go do swego paacu. Dalsze dzieje Prokris i Kefalosa opisuje T. Zieliski, w tyme tomie Irezyony w opowiadaniu Zamek Jutrzenki (zob. te Owid. Met. VII 700 i nn.).
53

bogini Dnia. Synem ich mia by Faetont58, ktrego porwaa pniej Afrodyta... i uczynia stranikiem wityni. O tym wspomina wrd innych pisarzy take Hezjod w swym poemacie o kobietach59.
Rwnie Hezjod (Teog. 986) uwaa Faetonta za syna Kefalosa. O wiele bardziej rozpowszechniony jest mit, wyprowadzajcy Faetonta od boga Soca tj. Heliosa (Owid. Met. I 751), i nimfy Klimeny, cry Okeanosa. Ale i sam Pauzaniasz podaje drug wersj w I 4,1; II 3,2. 59 W tzw. Wielkich Bojach ( ; nazwa pochodzi
58

2 Blisko portyku stoi Konon i Tymoteos60, syn Konona, oraz krl Cypru, Euagoras, ktry sprawi, e krl Artakserkses przekaza fenickie triery Kononowi. Euagoras postpi jak rodowity Ateczyk, cho rodem by z Salaminy. Wyliczajc swych przodkw, dochodzi a do Teukra i crki Kinyrasa. Tam stoi rwnie Zeus zw. Eleuterios [tj. Wyzwoliciel] i cesarz Hadrian, ktry zarwno w stosunku do innych ludw, ktrymi rzdzi, jak szczeglnie w stosunku do Aten okaza si szczodrym dobroczyc61. 3 Portyk62, ktry wzniesiono na tyach portyku poprzedniego, ma malowida przedstawiajce tzw. dwunastu bogw63, a na tylnej cianie wymalowany jest Tezeusz, Demokracja i Demos. To malowido wiadczy w sposb oczywisty, e Tezeusz stanwszy na czele pastwa zaprowadzi rwno obywatelsk. Niezalenie od tego utrwalio si powszechne przekonanie, jakoby Tezeusz mia przekaza ludowi wadz zwierzchni nad pastwem i e od tego
od formuy ', wprowadzajcej poszczeglne historie), czsto wspominanych przez Pauzaniasza, zob. I 43,1; III 24,10; IX 31,5. Dzieje Faetonta opowiedzia Hezjod w Teog. (986 991). Pauzaniasz idzie za nim. 60 Ich posgi stay rwnie na Akropolu. Euagoras I, krl Cypru, na ktrego cze napisa swe enkomion (IX) Izokrates, rzdzi w latach 410374; wielki przyjaciel Aten, udzieli pomocy Kononowi w bitwie przy Knidos. 61 Baz posgu Zeusa odkopano na osi rodkowej fasady portyku, a posg cesarza Hadriana (bez gowy) przy pnocno-wschodnim naroniku Metroon. Pancerz cesarza (117138) ozdobiony jest reliefem przedstawiajcym Aten wieczon przez dwie skrzydlate Niki, ktre stoj nad wilczyc karmic Romulusa i Remusa (symbol Rzymu). Hadrian, jak wiadomo, by zwolennikiem maksymy, e podbita Grecja zwyciya swego najedc". B.F. 62 Na podstawie opisu Pauzaniasza poszukiwano portyku Zeusa Eleuteriosa, ale nie znaleziono adnych ladw. Archeolodzy przypuszczaj, e Pauzaniasz mwi dalej o Portyku Krlewskim, ktry mg by znany pod dwiema nazwami, z ktrych jedna pochodzia od funkcji sakralnych (Eleuterios, tj. Wyzwoliciel), a druga od funkcji cywilnych (Basilejos, tj. Krlewski) urzdujcego archonta basileusa. Malowidami zdobiona bya prawdopodobnie tylna ciana portyku od wewntrz. B.F. 63 Twrc malowide przedstawiajcych dwunastu bogw by Eufranor z Koryntu, zasyn najbardziej w latach 364-361 p.n.e. (Plin. N.h. XXXIV 50; XXXV 128). Artysta niezwykle wszechstronny: brzownik, malarz, rzebiarz, reliefista. Ponadto teoretyk sztuki: pisa o symetrii, o kolorycie. Jego nauczycielem by Arystejdes z Teb, malarz i rzebiarz.

czasu utrzymywa si ustrj demokratyczny a do chwili, gdy Pizystrat64 dokonawszy zamachu stanu wprowadzi tyrani. Inne jeszcze banie opowiadaj ludzie, ktrzy, nie mogc zapozna si z prawdziw histori, wszystko to, czego si dowiedzieli w dziecistwie z chrw i tragedyj, od razu uwaaj za wiarygodne. Przekazano take pamici potomnych wiadomo, jakoby po mierci Menesteusa wadza krlewska a do czwartego pokolenia przetrwaa w rodzie Tezeusza. Lecz gdybym za swe zadanie postawi sobie opracowanie rodowodw, to bym mg wyliczy wszystkich krlw od Melantosa a do Klejdika, syna Ajsimidesa. 4 W tym samym portyku jest malowido przedstawiajce oddzia Ateczykw pod Mantyne65, przysany na pomoc Lacedemoczykom. Wielu innych, a take Ksenofont, opisao ca t wojn: a wic zdobycie Kadmei, klsk Lacedemoczykw pod Leuktrami, wtargnicie Beotw na Peloponez oraz pomoc dla Lacedemoczykw przyby z Aten. Na malowidle przedstawiona jest potyczka jazdy, w ktrej wyrniaj si: Grylos, syn Ksenofonta, wrd Ateczykw, za Epaminondas wrd jazdy tebaskiej. To wszystko wymalowa Ateczykom Eufranor, a w pobliskiej wityni66 wykona Apollona z przydomkiem Patroos, tj. Ojcowski. A przed wityni posg jednego Apollona wykona Leochares, drugiego, ktrego nazywaj Aleksikakos67 [tj. Bronicym od Nieszczcia], wykona Kalamis68. w bg otrzyma t nazw std, e za porednictwem wyroczni delfickiej wstrzyma zaraz morow, zawleczon tu razem z wojn peloponesk69.
Jego rzdy przypady na lata 560527 p.n.e. Bitwa pod Mantyne przypada na r. 462 p.n.e. 66 witynia Apollona Patroos, ojca Iona, przodka Joczykw, z ktrych wywodz si Ateczycy, zostaa zbudowana w kocu IV w. p.n.e., na miejscu dwu wczeniejszych wity z VI i z V w. Niewielki prostylos tetrastylos dorycki z gbokim przedsionkiem. Zachowane podmurowanie oraz posg kultowy Apollona Patroos, dzieo Eufranora (fig. 3). B.F. 67 Pauz. VI 24,6; VIII 41,8. 68 Rozkwit artystyczny Kalamisa przypada na lata 500460 p.n.e. Pliniusz Starszy (N.h. XXXIV 71) mwi o nim jako mistrzu rzeby koni, ale i ludzi. 69 Kalamis nie mg wykona posgu z pocztkiem wojny peloponeskiej, tj. ok. r. 431 p.n.e. By moe posg uzyska przydomek ju wczeniej, w czasie innej zarazy.
65 64

5 Jest tu take wzniesiony przybytek Matki Bogw70, ktrej posg wykona Fidiasz71. Niedaleko std buleuterion, tj. miejsce obrad tzw. Piciuset, ktrzy przez rok rzdz Atenami72. Wewntrz tego budynku stoj posgi: drewniany Zeusa Bulajosa [tj. Doradcy] i Apollon, dzieo Pejsiasa, i Demos [tj. Lud], dzieo Lisona. Wszystkich za tesmotetw73 wymalowa Protogenes z Kaunos74. Olbiades75 wykona Kallippa, ktry powid Ateczykw pod Termopile, aby nie dopuci do wtargnicia Galatw do Hellady. Rozdzia IV 1 Ci Galatowie zamieszkuj najdalsz cz Europy, nad wielkim morzem, ktrego krace s niedostpne dla eglugi. Pod wzgldem
Metroon, tj. witynia Matki Bogw, stanowi kompleks pomieszcze, zachowany jedynie w najniszych partiach, zoony z czterech pokoi poprzedzonych od strony placu portykiem o czternastu kolumnach joskich. Bya budowana, tak jak Stoa Basilejos, z dwu gatunkw marmuru: niebieskiego i tego. Pochodzi z drugiej poowy II w. p.n.e. Znajdowao si w niej archiwum dokumentw miejskich przechowywanych pod opiek bogini. B.F. 71 Pliniusz przypisuje autorstwo tego posgu nie Fidiaszowi, lecz jego uczniowi nazwiskiem Agorakrytos (N.h. XXXVI 17). 72 Buleuterion, lece na tyach Metroonu, zbudowano w kocu V w. p.n.e. po zachodniej stronie starszego buleuterionu, ktre suyo od tego czasu prawdopodobnie tylko jako archiwum pastwowe. Starsze buleuterion byo budowl czworoboczn z audytorium wzdu trzech cian. Nowe miao audytorium pkoliste. W II w. p.n.e. na miejscu starego buleuterionu i dawnej wityni Matki Bogw, istniejcej przed wojnami perskimi po pomocnej stronie tego buleuterionu, zbudowano Metroon, ktre czyo funkcj wityni oraz archiwum pastwowego, zob. przyp. 70. Lison, ktrego posg wymienia Pauzaniasz, by rzebiarzem w. V p.n.e. B.F. 73 Tesmoteci ( ), tj. prawodawcy, szeciu archontw z oglnej ich liczby dziewiciu, po trzech najwaniejszych, noszcych odrbne nazwy, jak: archont eponim, nadajcy nazw rokowi swych rzdw; archont bazyleus (krl), zajmujcy si urzdzaniem wit i skadaniem ofiar publicznych; archont polemarch (dowdca), ktry mia pod zarzdem sprawy wojskowe i dowodzi wojskiem podczas wojny. 74 Protogenes z Kaunos w Azji Mn., jeden z najsynniejszych malarzy greckich, z IV w. p.n.e., wspczesny Apellesowi i Aleksandrowi Wielkiemu (Plin. N.h. XXXV 81-83, 87, 101-106). 75 Olbiades, malarz, dziaa w Atenach w drugiej wierci III w. p.n.e., Kaliippos w r. 279 p.n.e., zob. Pauz. I 4,2; X 20,5; X 23,14.
70

odpywu i przypywu oraz rodzaju fauny nie przedstawia ono adnego podobiestwa z reszt mrz. Przez ich kraj pynie rzeka Erydanos76, nad ktr podobno cry Heliosa opakiway bolenie strat brata, Faetonta. Pno dopiero przyja si dla tego ludu nazwa Galatw. Oni sami z dawien dawna nazywali siebie Celtami i tak przez innych byli nazywani77. Zebrawszy wojsko zwrcili si ku Morzu Joskiemu. Podbili plemi Illirw oraz wszystko, co mieszka a do Macedonii, a take samych Macedonw, nastpnie napadli na Tesali78. Gdy podeszli pod same Termopile, wtedy wielu spord Hellenw zachowao si biernie wobec napaci barbarzycw. Oto przedtem doznali wielu szkd od Aleksandra i Filipa, a ju Antypater i Kassander doszcztnie wyniszczyli ywio helleski. Powszechnie wic nie uwaano sobie za ujm, ze wzgldu na oglne wyniszczenie, uchyli si od pomocy przeciw najedcom. 2 Tymczasem Ateczycy, przecie najbardziej znueni dugotrwa wojn macedosk, doznawszy przy tym wielu strat w bitwach, ruszyli jednak pod Termopile z ochotnikami helleskimi. Na wodza tej wyprawy obrali sobie Kalippa. Zajwszy najcianiejszy odcinek wwozu, udaremnili barbarzycom wejcie do Hellady. Tymczasem Celtowie znaleli ciek, ktr ongi poprowadzi Medw Efialtes z Trachiny79. Pokonawszy oddzia Fokijczykw tam ustawiony, niepostrzeenie dla Hellenw sforsowali gr Ojt. 3 Wtedy wanie okazali Ateczycy, czym jest ich pomoc dla Hellenw. Oto, osaczeni z obydwu stron, podjli jednak obron przed barbarzycami. Ale najbardziej utrudzia si ich flota wojenna, poniewa Zatoka Lamijska tu przy Termopilach jest bagnista; przyczyn za jest, jak mi si zdaje, to, e gorca woda spywa tamtdy do morza. Podjli wic marynarze atescy trud prawie ponad siy. Przyjwszy na pokad Hellenw, musieli pyn przez boto, majc statki obcione
76 77

Erydanos to Rodan. O Celtach mwi Pauzaniasz w I 33,4. 78 Szczegowo o napaci Galatw na Hellad mwi Pauzaniasz jeszcze w X 19,4 do 23.
79

W r. 480 przed n.e.; Herod. VII 213.

sprztem wojennym i ludmi. Tak w sposb powyej opisany ratowali Hellenw. 4 Galatowie za sforsowawszy Pylaj [tj. Wrota], a za nic sobie majc zdobywanie pozostaych miasteczek, skierowali wszelkie wysiki ku opanowaniu Delf i zagrabieniu skarbw boga. Im przeciwstawili si zarwno sami Delfijczycy, jak i ci spord Fokijczykw, ktrzy zamieszkuj miasta wok Parnasu. Przybya te caa sia Etolczykw. Plemi Etolczykw wyrniao si wtedy modziecz aktywnoci. Gdy doszo do spotkania wrcz, wtedy i pioruny biy w Galatw, same skay odupyway si z Parnasu i leciay na nich, przeraliwego za strachu nabawili barbarzycw cikozbrojni rycerze. Z tych dwaj podobno przybyli a od Hyperborejczykw80: Hyperochos i Amadokos; trzeci Pyrros by jakoby synem Achillesa. Od czasu tej wsplnej wyprawy Delfy skadaj ofiary religijne Pyrrosowi, przedtem za nie dbay nawet o jego grobowiec, jakby by ich wrogiem. 5 W tym czasie wielu Galatw przeprawio si na okrtach do Azji i tam grabio cae jej nadbrzee. Pniej mieszkacy Pergamu, zwanego dawniej Teutrani81, odpdzili ich znad morza w gb Azji82. Tu wreszcie Galatowie znaleli stale siedziby za rzek Sangarios, zdobywszy miasto frygijskie, Ankyr83, ktr przedtem zaoy Midas, syn Gordiosa. Jeszcze do moich czasw zachowaa si w wityni Zeusa kotwica, ktr znalaz Midas, a take bije cigle jeszcze rdo, zwane rdem Midasa. Podobno Midas zmiesza jego wod z winem, aby zjedna sobie sylena. Galatowie zdobyli wic Ankyr i Pessinus u podna gry Agdistis84, gdzie take pochowany jest podobno Attys.
Homer ich nie zna. Legenda o nich zwizana z kultem Apollona delfickiego i wysp Delos oraz orfizmem w VI w. Nazwa niejasna. Antyczna etymologia wyprowadza ich od Boreasza, wiatru pnocnego, a wic mieszkacy to dalekiej pnocy a za Boreaszem. Bogosawiony lud Apollona, ktry po swym urodzeniu na Delos uda si do podobno na abdzim rydwanie na cay rok. Delfy miay by przez nich zaoone. 81 Zob. Pauz. I 11,2. Skdind jednak wiemy, e to byy dwa oddzielne miasta, mianowicie Teutrani leaa w poowie drogi midzy Pergamem i morzem. 82 Zob. Pauz. I 8,1; I 25,2. 83 Byy dwie Ankyry w Azji Mn. Jedna we Frygii na granicy Lidii. Druga w Galatii. 84 Zob. Pauz. VII 17,1012.
80

6 Pergameczycy zachowali jeszcze do dnia dzisiejszego upy wojenne, zdobyte na Galatach. Maj te malowido przedstawiajce ich przewagi nad Galatami. Okolica za, ktr zamieszkuj Pergameczycy, miaa by ongi witoci Kabirw85. Sami Pergameczycy pragn uchodzi za Arkadw, ktrzy z Telefosem86 przeprawili si do Azji. Co za tyczy innych wojen, jeli jakie prowadzili, to nie do wszystkich ludw wie o nich dotara. Trzy osignli przewagi najsawniejsze; po pierwsze: zdobyli wadz nad Azj poudniow; po drugie: wypdzili Galatw z tego terenu; po trzecie: pod dowdztwem Telefa omielili si stawi czoo wojskom Agamemnona, gdy Hellenowie po zdobyciu Troi pustoszyli rwnin myzyjsk, mylc, e naley ona do Troady. Lecz ju wracam do tematu, o ktrym zaczem mwi. Rozdzia V 1 W pobliu siedziby Rady Piciuset jest tzw. Tolos87. Tam prytanowie skadaj ofiary i tam s przechowywane pewne niewielkie przedmioty kultowe ze srebra. Wyej nieco stoj posgi herosw, od ktrych pniej fyle ateskie otrzymay nazwy. Herodot i to take przekaza, kto powikszy ilo fyl z czterech na dziesi i nada im nowe nazwy zamiast dawnych88.
Bstwa frygijskie. Kult misteryjny. Miejsce szczeglnego kultu: Lemnos, Samotrake, Teby. Najstarsze bstwa Pergamu. 86 Telefos, syn Heraklesa i Auge, urodzony w Tegei, umieszczony w skrzyni razem z matk, dopywa do brzegw Azji Mn. i przybywa do Teutranii. Inna znowu legenda opowiada, e Telefos by Arkadem, ktry w celach kolonizacyjnych przyby do doliny Kaiku. Telefos umar w Pergamie, zob. Pauz. III 26,10; V 13,3. Szerzej o Telefle mwi Pauzaniasz w VIII 48,7. 87 Tolos, zbudowany na planie koa, jest ostatni z budowli, ktre wymienia Pauzaniasz idc z pnocy w kierunku poudniowym. Zosta wzniesiony ok. r. 470 p.n.e. na miejscu dawnego prytanejonu, zniszczonego przez Persw. Istniejcy w czasach Pauzaniasza portyk wejciowy zosta zbudowany za Augusta w kocu 1 w. p.n.e. Przylegajce mae pomieszczenia mieciy kuchnie i zabudowania gospodarcze. Tu kolejno urzdowali prytanowie, a take spoywali posiki na koszt pastwa. Tu Sokrates zosta skazany na kar mierci. B.F. 88 Reforma, o ktrej mowa, pochodzi z r. 508 p.n.e. (Herod. V 66,69). Twrc reformy by Klejstenes. Sam wyraz fyle nie znany jest jeszcze Homerowi. Nie jest to
85

2 Spord eponimw89 (tak mianowicie ich nazywaj) jeden to Hippoteon, syn Posejdona i Alopy, crki Kerkyona90, drugi Antioch, jeden z synw Heraklesa, z matki Medy, crki Fylasa, trzeci Ajas, syn Telamona; z Ateczykw za Leos, ktry podobno czynic zado daniu wyroczni zoy swe crki na ofiar bogom dla dobra pastwa. Wrd eponimw jest take Erechteus, ktry pokona w bitwie Eleuzyczykw i zabi ich wodza Immaradosa, syna Eumolpa. Jest wrd nich take Ajgeus91 oraz Ojneus, syn Pandiona z nieprawego oa, i Akamas, jeden z synw Tezeusza. 3 Sam widziaem posgi Kekropsa i Pandiona wrd posgw eponimw. Nie wiem tylko, na czyj cze s ustawione. Panowa bowiem najpierw Kekrops, ktry mia za on crk Aktajosa, a pniej inny, ktry zaoy koloni na Eubei, syn Erechteusa, wnuk Pandiona, prawnuk Erychtoniosa. Tak samo ma si rzecz z Pandionem. Panowa mianowicie Pandion, syn Erychtoniosa, i Pandion, syn Kekropsa modszego. Tego ostatniego wyzuli z krlewskiej wadzy Metionidzi92. Gdy zbieg wraz z synami do Megary, a mia za on crk krla Megary, Pylasa, podobno tam zoony chorob umar i na brzegu morza jest jego grobowiec na ziemi megarejskiej, w skale zwanej ska Ateny Ajtyja [tj. Nura (ptak)]. 4 Jego synowie wrcili jednak z Megary, wypdziwszy z kolei Metionidw. Wadz nad Atenami obj Ajgeus, jako najstarszy z nich. Niezbyt szczliwie powiodo si Pandionowi z maestwem crek. Nie pozostawiy one nawet synw, aby pomcili ich krzywdy. A przecie dla wzmocnienia swych si nie zawaha si Pandion wyda crki nawet za Traka. Lecz nie ma dla czowieka sposobu uniknicia woli boej. Podobno Tereus, ju jako m Prokny, zgwaci jej siostr Filomel,
instytucja istniejca u wszystkich bez wyjtku Hellenw. Grupa terenowo-plemienna,. o pewnej niezalenoci, historycznie wydzielona. 89 Pauzaniasz doszedszy do poludniowo-zachodniego naronika agory zakrca ku pnocy i wracajc przechodzi koo posgu Eponimw, ktrego piedesta zachowa si przed fasad Metroonu i buleuterionu. Stay na nim posgi dziesiciu herosw ustawione w kocu V w. p.n.e. Do nich w kocu IV w. p.n.e. dodano Attalosa I i Ptolemeusza, a w II w. n.e. Hadriana. B.F. 90 Zob. Pauz. I 14,2; I 38,4; I 39,3. 91 Ojciec Tezeusza. 92 Synowie Metiona (i Praksytei), syna Erechteusa, a brata Kekropsa II. Genealogia krlw ateskich przedstawia si nastpujco:

postpujc wbrew prawom helleskim, na domiar ciao jej haniebnie okaleczy. Tym postpowaniem skoni kobiety do szukania pomsty za

popenion przeze zbrodni93. Pandion mia jeszcze inny posg na Akropolu, godny uwagi. 5 To wic byli wanie owi eponimowie starszej generacji94. Pniej i od innych jeszcze osobistoci nadano nazwy fylom. Mianowicie, od Attalosa95 myzyjskiego oraz od egipskiego Ptolemeusza96, a take i od Hadriana97, panujcego za moich czasw. Otacza on wielk czci bogw i zatroszczy si w najwyszym stopniu o szczliwo wszystkich rzdzonych przez siebie ludw. Nie przystpi do adnej wojny bez zniewalajcej koniecznoci. Tylko Hebrajczykw mieszkajcych za Syri98 ukara za powstanie. Ile za przybytkw od samego pocztku bogom wystawi, a przynajmniej wyposay w ozdoby i przedmioty kultowe, lub iloma darami obsypa miasta helleskie, iloma miasta barbarzycw, gdy prosili, to wszystko jest spisane w przybytku wszystkich bogw w Atenach. Rozdzia VI 1 Dzieje99 panowania Attalosa i Ptolemeusza tym bardziej s odleg epok, e nie przetrwaa a do naszych czasw ich sawa, a wczeni historycy, przebywajcy na ich dworach tylko dla pisemnego utrwalenia krlewskich czynw, za wczenie przestali si o nie kopota. Z tego powodu postanowiem przedstawi zarwno czyny, jakich dokonali, a take
Prokne zabia swego synka, Itysa, i podaa go Tereusowi, jego ojcu, na danie misne. Bogowie zamienili Prokne w sowiczk, Filomele w jaskk, Tereusa w dudka. Zob. Pauz. I 41,8. T. Zieliski, Irezyona, tom II: Pieni sowicze. 94 Pauzaniasz dzieli eponimw na trzy kategorie: dawnych, pniejszych i wspczesnych. 95 Attalos, krl Pergamu, odwiedzi Ateny w r. 200 p.n.e. w towarzystwie przedstawicieli Rzymu i traktowany by przez Ateczykw z wielkim respektem. 96 Nie wiadomo, o ktrym Ptolemeuszu tu mwi, zob. Pauz. I 6,8. 97 Cesarz rzymski w latach 117-138 n.e. 98 132 r. n.e. O Hadrianie jeszcze powie Pauzaniasz w I 18,6. 99 Tu Pauzaniasz przerywa swoj periegez, aby szczegowiej przedstawi dzieje pierwszych Ptolemeuszy i Attalosa I. Dopiero od I 8,2 wraca do periegezy, aby j znowu przerwa w zwizku z posgiem Ptolemeusza Filometora I 9, 1 3.
93

przeledzi, w jaki sposb przesza w rce ich ojcw wadza nad Egiptem, Myzj i ludami okolicznymi. 2 Macedoczycy za ojca Ptolemeusza100 uwaaj Filipa, syna Amyntasa, a tylko nominalnie Lagosa. Mianowicie s zdania, e Filip da za on Lagosowi matk Ptolemeusza w tym czasie, gdy nosia go jeszcze w onie. Podobno Ptolemeusz dokona wielu rnych wspaniaych czynw w Azji; m. in. spord towarzyszy okaza najwicej pomocy Aleksandrowi, gdy ten popad w niebezpieczestwo wrd ludu Oksydrakw101. Po mierci za Aleksandra102 przeciwstawi si tym wszystkim, ktrzy chcieli przenie na Arydajosa, syna Filipa, ca wadz krlewsk, i w pierwszym rzdzie przyczyni si do podziau caego pastwa Aleksandrowego na poszczeglne krlestwa. 3 Sam pocign do Egiptu. Sdzc, e Kleomenes, ktremu Aleksander powierzy satrapi Egiptu103, sprzyja Perdikkasowi104, oraz z tego powodu majc Kleomenesa w podejrzeniu, zamordowa go, a Macedoczykw, ktrzy mieli polecenie zawie ciao Aleksandra do Ajgaj105, skoni, eby mu je wydali, i wedug obrzdku macedoskiego pochowa w Memfis106. Poniewa wiedzia, e Perdikkas sposobi si do wojny, trzyma Egipt w pogotowiu. Tymczasem Perdikkas, pragnc nada swej wyprawie pikne pozory, wzi z sob Arydajosa, syna Filipa, oraz maego Aleksandra, syna Aleksandra i Roksany, crki Oksyartesa. W rzeczywistoci za chcia odebra Ptolemeuszowi krlestwo Egiptu
T hipotez przytacza Curtius Rufus, pisarz rzymski, IX 8,22. Oksydrakajto plemi indyjskie, znane z wyprawy Aleksandra W., zwane te Sydrakaj, zamieszkae midzy Hydaspesem a Indem; forma zlatynizowana: Sydraci. 102 mier Aleksandra W. nastpia w r. 323 p.n.e. Po niej nadszed okres walki jego generaw o wadz, mianowicie byli to: Antygonos, Ptolemeusz, Seleukos, Lizymach, Kassander. 103 Kleomenes przy organizowaniu Egiptu w r. 331 otrzyma tylko zarzd prowincji Arabii, stopniowo dopiero rozszerza swe kompetencje. 104 Perdikkas, syn Oreutesa, ur. koo 365 p.n.e., podkomendny Aleksandra W., uczestnik jego wypraw i zwycistw na Wschodzie, po mierci krla zarzdca pastwem, nie umia sprosta swym rywalom wielkoci i talentem wojskowym i zgin w r. 321 p.n.e. 105 Ajgaj, w Macedonii, od swego przedmiecia nazywane te Edess, to najstarsza rezydencja krlw macedoskich. 106 Bowiem krlewskie groby w Aleksandrii nie byy jeszcze gotowe, dopiero za Ptolemeusza Filadelfa przewieziono ciao Aleksandra W. do Aleksandrii.
101 100

dla siebie. Wypchnity jednak zosta z Egiptu. W zwizku z tym straci w znacznym stopniu saw wojenn, zdobyt w poprzednich wyprawach. Straci poza tym popularno wrd Macedoczykw i z innych jeszcze przyczyn. Wreszcie zosta zamordowany przez swoj gwardi przyboczn. 4 mier Perdikkasa pobudzia natychmiast Ptolemeusza do dziaania. Wic z jednej strony podbi Syri i Fenicj107, z drugiej za przygarn do siebie Seleukosa, syna Antiocha108. Ten, wypdzony przez Antygona, szuka u niego schronienia. Ptolemeusz chcc si pomci na Antygenie, przygotowa przeciw niemu wypraw. Do wzicia w niej udziau skoni Kassandra, syna Antypatra, i Lizymacha, krla Tracji, przypominajc im o ucieczce Seleukosa, a jednoczenie ostrzegajc przed wzrostem potgi Antygona, ktra i dla nich stanie si grona109. 5 Antygon tymczasem przygotowa si do wojny. Nie wczeniej jednak odway si na cakowite podjcie jej ryzyka, a si dowiedzia o wyprawie Ptolemeusza do Libii na skutek powstania w Kyrenie110. Natychmiast wic znienacka podbi Syri i Fenicj oraz odda je pod wadz syna swego, Demetriosa, bardzo jeszcze modego latami, lecz ju rokujcego due nadzieje. Sam za pocign w stron Hellespontu. Zanim si przeze przeprawi, musia ruszy z wojskiem wstecz na wie o klsce Demetriosa w bitwie z Ptolemeuszem111. Demetrios nie na caej przestrzeni swego pastwa ustpi przed Ptolemeuszem, a nawet za pomoc zasadzki udao mu si znie niewielki oddzia Egipcjan. Wtedy Ptolemeusz, nie czekajc na nadejcie Antygona, wycofa si do Egiptu112. 6 Z kocem zimy Demetrios przeprawiwszy si okrtami na Cypr pokona w bitwie morskiej Menelaosa113, satrap Ptolemeusza, a z koW 315 r . zdobywa Fenicj a do Tyru, ktry w 314 r. kapituluje. W r. 316 p.n.e. 109 Koalicj przeciw Antygenowi zawizano w 315 r. 110 Kyrene powstaa przeciw Ptolemeuszowi w 312 r.; umierzona przez Agisa, wodza si Ptolemeusza. 111 Demetrios przegra z Ptolemeuszem bitw pod Gaz w poudniowej Palestynie w 312 r. 112 W 312 r. 113 Bitwa na Cyprze rozegraa si w r. 306, a nie zaraz z kocem zimy po wycofaniu si Ptolemeusza, jak suponuje Pauzaniasz. Nie bya to przy tym bitwa morska, jak utrzymuje Pauzaniasz, lecz walka pod Salamin cypryjsk. Menelaos, brat Ptolemeusza, by oblegany przez Demetriosa. Dopiero gdy nadpyn Ptolemeusz z du flot, rozegraa si midzy nim a Demetriosem wielka bitwa morska, w ktrej zwyciy Demetrios.
108 107

lei przybyego osobicie Ptolemeusza. Uciekajcego po klsce do Egiptu, ciga na ldzie Antygon114, z morza za naciera jednoczenie Demetrios. Ptolemeusz, cho zewszd osaczony i naraony na ostateczne niebezpieczestwo, zdoa jednak ocali sw wadz krlewsk, rozoywszy si z wojskiem naprzeciwko Peluzjon oraz bronic si jednoczenie za pomoc trjrzdowcw z rzeki. W takim pooeniu Antygon straci ju nadziej opanowania Egiptu. Demetriosa za z wielkim wojskiem i liczn flot wysa przeciw Rodyjczykom115 z t myl, e jeli uda mu si wej w posiadanie tej wyspy, to bdzie mona jej uy jako punktu wypadowego przeciw Egiptowi. Tymczasem zarwno sami Rodyjczycy okazywali duo odwagi i przemylnoci w stosunku do oblegajcych, jak te i Ptolemeusz wspiera ich z caych swych si. 7 Antygon, zawidszy si na Rodosie, niedugo potem znowu odway si wystpi do walki, tym razem z Lizymachem, Kassandrem i z wojskiem Seleukosa, lecz straci wiksz cz swych si i wreszcie wyczerpany dugotrwa wojn z Eumenesem, umar116. Ze wszystkich krlw, ktrzy zwalczali Antygona, sdz, e najbardziej nikczemny okaza si Kassander. Mianowicie, dziki pomocy Antygona ocaliwszy swe panowanie w Macedonii, nie zawaha si wystpi zbrojnie przeciw swemu dobroczycy117. 8 Po mierci Antygona Ptolemeusz powtrnie podbi Syri i Cypr, zmusi z powrotem Pyrrosa do cofnicia si ku Tesprotis w Epirze118. Gdy za Kyrene powstaa przeciw Ptolemeuszowi119, Magas, syn BeEgipska wyprawa Antygona zacza si w listopadzie 306 r., trwaa do pocztku 305 r. p.n.e. 115 Wyprawa przeciw Rodosowi przypada na lata 305304. 116 Zgin w bitwie pod Ipsos we Frygii, majc lat 80, w r. 301 w lecie. 117 Kiedy Antypater, regent Macedonii, umar w r. 319, przekaza sw wadze; nie synowi swemu, Kassandrowi, lecz Polisperchonowi, jednemu z generaw Aleksandra W. Kassander schroni si wwczas do Antygona, otrzyma ode wydatn pomoc i ustali dziki temu sw wadz w Macedonii. 118 Pyrros w wieku lat siedemnastu zosta wypdzony ze swego krlestwa w Epirze. Walczy po stronie Demetriosa i Antygona w bitwie pod Ipsos. Wysany po bitwie jako zakadnik do Egiptu, zawar przyja z Ptolemeuszem, ktry popar finansowo i wojskowo jego powrt do Epiru, zob. Pauz. I 11,5. 119 Naley przypuci na podstawie tekstu Pauzaniasza, e to nie to samo powstanie Kyreny, o jakim bya mowa uprzednio. To ostatnie musiao wybuchn nie wczeniej ni w 305 r. i Kyrene wolna bya przez cztery lata, a po bitwie pod Ipsos, jak wynika z tekstu Pauzaniasza, zostaa Kyrene zdobyta przez Magasa.
114

reniki, z ktr Ptolemeusz wwczas ju by onaty120, w pitym rokiu powstania zdoby Kyren. Jeli istotnie Ptolemeusz mia za ojca Filipa, syna Amyntasa, to mona jego niepohamowan dz w stosunku do kobiet uwaa za dziedzictwo krwi. Kiedy bowiem ju by mem Eurydyki121, crki Antypatra, i mia z ni dzieci, pokocha Berenik122, ktr Antypater wysa razem z Eurydyk do Egiptu. Rozmiowa si w tej kobiecie. Z ni take mia dzieci. Na krtko przed mierci dziedzictwo tronu egipskiego przekaza Ptolemeuszowi, zrodzonemu z Bereniki, a nie potomstwu z crki Antypatra. Od tego Ptolemeusza otrzymaa nazw jedna fyla ateska. Rozdzia VII 1 Nastpny Ptolemeusz, pokochawszy siostr z tego samego ojca i matki, Arsino123, polubi j; a uczyni to zgoa nie wedle obyczaju macedoskiego, lecz wedle prawa Egipcjan, ktrymi rzdzi. Nastpnie zabi brata Argajosa, ktry jakoby mia przeciw niemu spiskowa. On take sprowadzi ciao Aleksandra z Memfis. Zabi jeszcze drugiego brata, syna Eurydyki, zauwaywszy, e podsyca on powstanie mieszkacw Cypru. Magas, brat Ptolemeusza z tej samej matki wprawdzie, tj. Bereniki, lecz po innym ojcu, mianowicie Filipie, Macedoczyku zreszt nie znanym i pochodzcym z niskiego stanu, ot ten Magas, uznany przez sw matk, Berenik, za godnego zarzdzania Kyren, ruszy wwczas wanie na Egipt, wezwawszy mieszkacw Kyreny do powstania przeciw Ptolemeuszowi.
Od r. 317 p.n.e. Data maestwa Ptolemeusza II Filadelfa z Arsino nie jest znana. Eurydyk to crka Antypatra, a siostra Kassandra, ona Ptolemeusza I od r. 321, matka m. in. Ptolemeusza Keraunosa. 122 Berenik, matka Magasa; po pierwszym mu, Filipie, miaa dzieci: Magasa i Antygon. W 317 r. p.n.e. wysza za m za Ptolemeusza I i miaa z nim dzieci: Arsino, ur. ok. r. 316, oraz Ptolemeusza, ur. 309308. 123 Ta Arsino bya uprzednio on Lizymacha, polubion przeze po bitwie pod Ipsos w r. 301. W r. 298 zostaa wdow. Poczya si wwczas z bratem przyrodnim, Ptolemeuszem Keraunosem, synem Ptolemeusza I i Eurydyki, wreszcie z rodzonym bratem, Ptolemeuszem II. Natomiast Ptolemeusz II po jej mierci oeni si z Arsino, crk Lizymacha, i mia z ni dzieci: Ptolemeusza zw. Euergetes, Lizymacha i Berenik.
121 120

2 Ptolemeusz najpierw zabezpieczy zbrojnie granic ze wszystkich stron i przygotowa si do wytrzymania napaci mieszkacw Kyreny. Tymczasem Magas w czasie marszu otrzymuje doniesienie o zdradzie Marmarydw to plemi libijskich pasterzy koczownikw wic zarzdzi odwrt do Kyreny. Ptolemeusza od pocigu za nim powstrzymaa nastpujca przeszkoda. Oto, kiedy si przygotowywa do obrony przeciw atakowi Magasa, sprowadzi wrd innych zacinych obcych onierzy take i Galatw, w liczbie okoo czterech tysicy. Lecz dowiedziawszy si, e zamierzaj opanowa Egipt, wywiz ich na bezludn wysepk na Nilu. Tam wyginli z powodu walk wzajemnych i godu. 3 Magas majc ju za on Apame124, crk Antiocha, syna Seleuka, namwi z kolei tecia do zamania przymierza zawartego midzy jego ojcem, Seleukosem, a Ptolemeuszem oraz do wyprawy na Egipt. Gdy Antioch zdecydowa si na wojn125, Ptolemeusz rozesa swe oddziay do wszystkich ludw podwadnych Antiochowi, sabszym pustoszc ziemi w sposb rozbjniczy, mocniejsze trzymajc w szachu regularn armi. W ,ten sposb uniemoliwi w ogle Antiochowi wypraw do Egiptu. Ten to wanie Ptolemeusz, jak uprzednio ju powiedziaem, wysa flot na pomoc Ateczykom przeciw Antygonowi i Macedoczykom. Ale niewiele przyszo Ateczykom z tej pomocy. Ptolemeusz mia synw z Arsino, ale nie siostr, lecz crk Lizymacha. Siostr bowiem, z ktr y, zaskoczya mier bezdzietn. Od niej pewna prowincja Egiptu otrzymaa nazw Arsinoitis. Rozdzia VIII 1 Temat wymaga jeszcze przedstawienia dziejw Attalosa, gdy i on jest jednym z eponimw ateskich126. Oto pewien Macedoczyk, imieniem Dokimos, by wodzem podwadnym Antygonowi. Nastpnie zdradzi go na rzecz Lizymacha, powierzajc temu ostatniemu sw osob i swoj majtno. A mia eunucha Filetajra Paflagoczyka. Czego dokona w Filetajros a do chwili
Apam polubi koo r. 275. Wybuch wojny syryjskiej w r. 274 p.n.e. Trwaa do r. 272. 126 Attalos I, krl Pergamu, przyby do Aten w towarzystwie przedstawiciela Rzymu w r. 200 p.n.e. i witany by w Atenach entuzjastycznie. Zaoycielem dynastii pergameskiej by waciwie Filetajros, pochodzcy z miasta Tios na terytorium
125 124

zdrady Lizymacha i w jaki sposb przecign na swoj stron Seleukosa, bd mia sposobno opowiedzie127 w zwizku z dziejami Lizymacha. Attalos, o ktrym mwi, syn Attalosa, bratanek za Filetajra, przej wadz krlewsk po zrzeczeniu si tronu przez swego kuzyna Eumenesa. Ze wszystkich osigni Attalosa najwaniejsze jest to, e zmusi. on128 Galatw do wycofania si z wybrzey morskich w te okolice, ktre dotychczas jeszcze zamieszkuj. 2 Za posgami eponimw129 stoj posgi bogw, mianowicie: Amfiaraos130 i Ejrene131 niosca maego Plutosa. Tam jest rwnie umieszczony z brzu posg Likurga132, syna Likofrona, oraz posg Kalliasa133, ktry uzyska od Artakserksesa, bitysko-paflagoskim. Pocztkowo by na usugach Dokimosa, ktry wraz z nim przeszed w r. 302 na stron Lizymacha. Po bitwie pod Ipsos Lizymach powierzy Filetajrosowi opiek nad miastem Pergam i stra nad depozytem 9000 talentw. Filetajros z kolei zdradzi Lizymacha w r. 281 na rzecz Seleukosa (zob. Pauz. I 10,1), ktry pobi Lizymacha. Seleukos z kolei zosta zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa w r. 280 p.n.e. Filetajros tymczasem uniezaleni si zupenie, a e by bezdzietny, wic dziedzictwo przekaza synom braci. Mianowicie najpierw rzdzi po nim Eumenes, syn Eumenesa, w 263 241 p.n.e.; po nim obj krlestwo adoptowany przeze Attalos, syn Attalosa, i sprawowa wadz w latach 241 197 p.n.e.
Zob. Pauz. I 10,4. W r. 278. 129 Opis agory na Keramejku przerwa Pauzaniasz w rozdziale 5,1. 130 Amfiaraos, wieszcz Argosu, oeni si z siostr Adrastosa, Eryni. Adrastos, krl Argosu, postanowi urzdzi wypraw na Teby, aby przywrci tron krlewski swemu ziciowi, Polynejkesowi, synowi Edypa i Jokasty. Natomiast Amflaraosa do wyprawy tzw. siedmiu przeciw Tebom skonia Eryfila, przekupiona przez Adrastosa naszyjnikiem Harmonii. Amfiaraos zgin pod Tebami. Zob. Pauz. I 34,2. 131 Przed Metroonem i buleuterionem stao jeszcze szereg innych posgw, ktre wymienia Pauzaniasz, m. in. brzowy posg Ejrene z Plutosem. Ta alegoria Pokoju nioscego Bogactwo zostaa ustawiona na agorze z okazji traktatu pokojowego zawartego midzy Atenami a Spart w r. 374 p.n.e. Najlepsza kopia rzymska tego posgu znajduje si w Monachium. Autorem posgu by Kefizodot Starszy, synny rzebiarz ateski z pocztku IV w., ojciec Praksytelesa. Nalea on do generacji artystw, ktrzy zaczli oddawa w sztuce uczucia i starali si wydoby prawd z klasycznego ponadczowieczestwa (zob. Pauz. I 1,3 oraz IX 15,2). B.F. 132 Likurg, synny mwca, ekonomista, polityk ateski IV w. p.n.e. Studiowa u Platona i Izokratesa. Ten posg zosta wzniesiony w czasie archontatu 307 - 306 Anaksykratesa w nagrod za jego zasugi. 133 Kallias, syn Hipponika, przedstawiciel poselstwa, ktre jakoby w 305/4 wysano do Suzy dla zawarcia pokoju z Persami. e Kallias uczestniczy w jakim poselstwie do Suzy, to pewne (Herod. VII 151).
128 127

syna Kserksesa, pokj dla Hellenw, jak to pamita wielu Ateczykw. Jest take posg Demostenesa134, ktrego Ateczycy zmusili do usunicia si na wysp Kalauri135, lec niedaleko Trojdzeny. Nastpnie znowu go przyjli i powtrnie zesali na wygnanie po klsce pod Lami136. 3 Gdy Demostenes powtrnie odszed, znowu uda si na Kalauri i tam, wypiwszy trucizn, zakoczy ycie137. Jego jednego ze wszystkich wygnacw helleskich nie zdoa dostarczy Archias Antypatrowi i Macedonii. Ten Archias pochodzi z Turioj138 i podj si nikczemnego zadania. Oto tych Hellenw (ilu ich tylko byo), ktrzy wystpili przeciw Macedonii jeszcze przed klsk Hellenw w Tesalii, przekazywa do ukarania Antypatrowi. Oto do czego doprowadzia Demostenesa mio ojczyzny. Susznie chyba, jak mi si zdaje, powiedziano, e czowiek, ktry nie szczdzc si rzuci si w wir polityki i cakowicie zaufa ludowi, zawsze zakoczy ycie tragicznie. 4 Niedaleko posgu Demostenesa jest przybytek Aresa139, wewntrz ktrego stoj dwa posgi Afrodyty. Posg Aresa wykona Alkamenes140,
Posg Demostenesa zosta wzniesiony w r. 280 na wniosek Democharesa. Dzieo Polyenktosa z Aten. Brz. 135 Skazany w procesie Harpalosa, osadzony w wizieniu, zbieg na wygnanie do Trojdzeny i na Egin. Z tego wygnania wrci triumfalnie po mierci Aleksandra W. Zob. Pauz. I 37,5; II 33,35. 136 Rok 323. 137 Rok 322 p.n.e. 138 Turioj, kolonia panhelleska w poudniowej Italii. 139 witynia Aresa zostaa odkopana porodku agory na wschd od wityni Apollona Patroos. Bya zbudowana w latach 440 436, pocztkowo poza obrbem agory, na miejscu, ktre w okresie Augusta zaja agora rzymska. Wwczas wityni troskliwie przeniesiono na agor na Keramejkosie. Zachowao si podium i fragmenty rzeb. By to peripteros 6x13 kolumn w stylu doryckim. Z dekoracji rzebiarskiej wityni zachowao si centralne akroterion figura Hebe siostry Aresa (Muzeum Narodowe w Atenach) oraz szereg fragmentw fryzu zdobicego wntrze celi (muzeum na agorze w Atenach). B.F. 140 W muzeum na agorze znajduj si dwa posgi Afrodyty zachowane fragmentarycznie, znalezione w pobliu wityni Aresa. Jest take tors Ateny z pentelickiego marmuru, ktrego styl wskazuje na ok. 420 410, ktry moe by dzieem wymienionego przez Pauzaniasza Lokrosa z Paros, ktry poza tym nie jest znany (inw. S 654). Rzymsk kopi Aresa Alkamenesa (zob. uw. 32) jest by moe tzw. Mars Borghese z Luwru. B.F.
131

Aten znowu wyrzebi pewien Paryjczyk, nazwiskiem Lokros. Jest tam rwnie posg Enyo141. Wykonali go synowie Praksytelesa142. Wok wityni stoj posgi: Heraklesa, Tezeusza i Apollona wicego wosy wstk. Spord ludzi uczczeni s posgami: Kalades, ktry, jak mwi, by ateskim prawodawc, oraz Pindar, ktry otrzyma od Ateczykw nie tylko posg, ale i inne jeszcze oznaki czci za to, e ich pochwali w swej pieni143. 5 Niedaleko stoj Harmodios i Arystogejton, zabjcy Hipparcha144. Dlaczego i jak to uczynili, to ju zostao wyjanione przez innych145. Jedna grupa jest dzieem Kritiasa146, staroytniejsze za wykona Antenor147. Kserkses, gdy zaj Ateny
Enyo, bogini wojny, rzymska Bellona. Std Ares ma czsto przydomek Enyalios. Kefizodotos i Timarchos dziaali w Atenach na przeomie IV i III w. Byli take twrcami portretu poety Menandra, posgw portretowych Likurga i jego synw w Erechtejonie oraz posgu kapanki Ateny Polias na Akropolu w Atenach. B.F. 143 Sam wyraz (prksenos) oznacza kogo sprawujcego piecz nad cudzoziemcem. Proksenia to instytucja opieki nad cudzoziemcem. Pindar podobno otrzyma prokseni, a wic opiek pastwow, ze strony Aten (cho by tylko obywatelem tebaskim) za pochwa Aten, ktr zachowa czciowo fr. 70, jako pocztek dytyrambu (przekad T. Sinki, Historia literatury greckiej, 1.11, Krakw 1931, s. 351): O byszczce, fiokami uwieczone (), piewem sawne Ateny, Podporo Hellady, demoniczne miasto... 144 Hipparch, brat rzdzcego jako tyran Hippiasza (obydwaj synowie tyrana Pizystrata), zosta zabity w r. 514. 145 O morderstwie opowiada szczegowo Tuk. I 20; VI 54 58; Arystoteles w Aten. polit., 18. 146 Pauzaniasz oglda na agorze dwa posgi tyranobjcw, tj. Harmodiosa i Arystogejtona. Pierwszy, ktry wymienia, dzieo Kritiosa i Nesjotesa, by replik posgu Antenora, wykonan po wywiezieniu posgu Antenora przez Kserksesa do Suzy. Kritios, wybitny rzebiarz ateski pierwszej poowy w. V p.n.e., wsppracowa cile z Nesjotesem, specjalist od odleww brzowych, zob. Pauz. VI 3,5 i I 23,9. Kritios zapowiada swoj twrczoci okres klasyczny rzeby greckiej. Jego dzieem jest prawdopodobnie tzw. Efeb (muzeum na Akropolu w Atenach), najdoskonalszy przykad kurosa, ktremu lekkie przegicie linii bioder nadaje wyrazu ycia. Posgi tyranobjcw Kritiosa, datowane na ok. r. 477 p.n.e., s pierwsz grup przestrzenn w sztuce greckiej, jeszcze bez jednoci akcji (fig. 4). B.F. 147 Antenor, rodem z Aten, dziaa w latach 520500. Wykona w 506 r. na polecenie Kleistenesa marmurow grup Tyranobjcw, ktra miaa przypomina
142 141

opuszczone przez mieszkacw, zabra i te take posgi, jako zdobycz wojenn, ale Antioch odesa je z powrotem Ateczykom. 6 W teatrze, 148 zwanym odeonem , posgi ludzkie stojce przed wejciem s posgami krlw egipskich. Wszyscy oni maj to samo nazwisko: Ptolemeuszw, lecz kady z nich ma inny przydomek. Jednego nazywaj Filometorem, drugiego Filadelfem, syna za Lagosa Soterem, ktry to przydomek nadali mu Rodyjczycy. Wrd nich Filadelf jest tym, o ktrym wspomniaem w zwizku z herosami eponimami. Blisko niego stoi posg siostry jego, Arsinoe. Rozdzia IX 1 Ptolemeusz, zwany Filometorem149, jest smym z rzdu potomkiem Ptolemeusza, syna Lagosa. Przydomek otrzyma jakoby na szyderstwo. Bowiem aden, o ile wiemy, krl nie dozna wikszej nienawici ze strony wasnej matki, jak ten. Chocia by najstarszym z synw, matka nie pozwolia go powoa na wadc, a jeszcze przedtem sprawia, e zosta przez ojca zesany na Cypr. Podobno rne byy przyczyny tej niepotomnym moment wyzwolenia Aten. Grupa ta, wywieziona przez Kserksesa i zwrcona Atenom przez Aleksandra W., zostaa ponownie ustawiona na agorze. W muzeum na Akropolu znajduje si sygnowany przez Antenora posg Kory ofiarowany do sanktuarium Ateny jako wotum. Antenor uwaany jest za twrc dekoracji wschodniego przyczka wityni Apollona w Delfach, ktr wykona na zlecenie monej rodziny Alkmeonidw (513 505). Pauzaniasz podaje, e grup tyranobjcw zabran przez Kserksesa przysa Ateczykom Antiochos, ale przekaz ten jest podany mylnie, poniewa najwikszy autorytet w tej dziedzinie, historyk grecki Arrian, wymienia posgi tyranobjcw, jako cz skarbca perskiego, wywiezionego z Suzy przez Aleksandra W. (Anabaza III 16,7). B.F. 148 Odeon, ktry suy jako sala koncertowa, zosta wzniesiony porodku agory ok. 15 r. p.n.e. przez M. Wipsaniusza Agrypp, zicia i przyjaciela cesarza Augusta. Nie zidentyfikowano dotychczas posgw krlw egipskich, ktre wedug przekazu Pauzaniasza stay przed odeonem, ani te posgu Dionizosa w jego wntrzu (zob. Pauz. I 14,1). B.F. 149 Ptolemeusz Filometor II Lattyros by najstarszym synem Ptolemeusza VII Euergetesa II i obj tron w r. 116 p.n.e., a Ptolemeusz VII Euergetes II pozostawi tron swej maonce Kleopatrze i temu ze swych dwu synw, ktrego ona wybierze (Justin. XXXIX 3,1).

przychylnoci Kleopatry wzgldem syna, midzy innymi i ta, e liczya na wiksz powolno wzgldem siebie ze strony modszego z synw, Aleksandra. I dlatego namawiaa Egipcjan do wyboru Aleksandra na krla 2 Gdy jednak ze strony wikszoci narodu spotkaa si ze sprzeciwem150, po raz wtry wysaa na Cypr Aleksandra, nominalnie jako stratega151, faktycznie za dlatego, aby przy jego pomocy tym bardziej nastraszy Ptolemeusza. Wreszcie zraniwszy najbardziej zaufanych eunuchw, pozostajcych w jej subie, wypdzia ich na rynek, jako e to niby Ptolemeusz zastawi na ni zasadzk i e tyle wycierpieli od niego jej eunuchowie. Mieszkacy Aleksandrii tak si tym przejli, e w pierwszej chwili chcieli zabi Ptolemeusza. Ale ich uprzedzi, zbiegszy na okrcie. Obwouj krlem Aleksandra, wanie przybyego z Cypru152. 3 Kara za wypdzenie Ptolemeusza nie omina jednak Kleopatry. Oto zostaa zamordowana153 przez tego wanie Aleksandra, ktrego sama osadzia na tronie egipskim. Tymczasem caa intryga wysza na jaw. Aleksander z obawy przed obywatelami uciek. Wtedy Ptolemeusz powrci i po raz wtry obj wadz nad Egiptem. W tym czasie wystpi na drog wojenn przeciw powstaniu Teban i umierzy je w trzecim roku od wybuchu, a mieszkacw tak ciko ukara, e nawet wspomnienie nie pozostao Tebanom z ich dawnej wietnoci, tak zaawansowanej, e bogactwem przewyszali najbogatszych wrd Hellenw, tj. wityni delfick i mieszkacw Orchomenu. Ptolemeusza wkrtce potem nawiedzia mier z woli losu. Ateczycy za, ktrzy doznali od niego wielu dobrodziejstw (nie czas teraz o nich wspomina), wystawili jemu i jego jedynej spord dzieci legalnej crce, Berenice, posgi z brzu. 4 Za egipskimi krlami stoj posgi Filipa i Aleksandra. Ich czyny byy zbyt wielkie, aby mona je zby opisem na marginesie innego opowiadania, wic je tu pomijam. Wszelako, krlom egipskim ustawili Ateczycy posgi z prawdziwej czci, w nagrod za ich dobrodziejstwa; Filipowi i Aleksandrowi raczej jako wyraz pochlebstwa tumu, gdy wystawiono take posg Lizymachowi nie tyle z yczliwoci, ile uwaajc to za poyteczne dla chwili biecej.
150 151 152 153

Sprzeciw ze strony narodu notuje Justin. l.c. 2. W r. 114. To wszystko dziao si w r. 108-107. W r. 101 p.n.e. Podejrzenie morderstwa podsuwa take Justin. XXXIX 4,46.

Ten Lizymach by rodem z Macedonii, z gwardii Aleksandra. Pewnego razu Aleksander w przystpie gniewu kaza go wrzuci razem z lwem do jego pomieszczenia. Gdy jednak znaleziono martwe nie jego ciao, lecz zwierzcia154, okazywa mu odtd stale podziw oraz darzy szacunkiem na rwni z najznakomitszymi spord Macedoczykw. Po mierci Aleksandra sprawowa Lizymach wadz krlewsk nad tymi Trakami, ktrzy mieszkali w bezporednim ssiedztwie Macedonii. Nimi uprzednio rzdzi Aleksander, a jeszcze przed nim Filip. Obszar tej czci Tracji by niewielki. Lecz na og nie ma bardziej ludnego kraju ni Tracja jako cao. Pod tym wzgldem nie moe by porwnany z nimi aden nard, chyba Celtowie. I dlatego nikt przed Rzymianami nie zdoa podda ich swej wadzy wszystkich razem. Rzymianom podlega dzi caa Tracja oraz ziemie zamieszkane przez Celtw. T cz ziemi Celtw, ktr Rzymianie uwaaj za nieuytki z powodu nadmiernie zimnego klimatu i nieurodzajnoci gleby, dobrowolnie zaniedbuj, przyznajc si i w tym wypadku do posiadania tylko najbardziej wartociowych jej czci. 6 Wtedy wic Lizymach wypowiedzia wojn Odrysom, jako pierwszym spord ssiadw. Nastpnie urzdzi wypraw przeciw Dromichajtesowi i Getom. Poniewa jednak natrafi na lud dobrze obeznany z rzemiosem wojennym, a nadto liczebnie przewaajcy, sam narazi si na najwysze niebezpieczestwo i musia ratowa si ucieczk, a syn jego, Agatokles, biorcy wtedy po raz pierwszy udzia w wyprawie wojennej u boku ojca, dosta si do niewoli Getw. Lizymach, pniej jeszcze doznawszy niepowodzenia w bitwach, a take nie traktujc lekko wzicia do niewoli syna, zawar pokj z Dromichajtesem oraz ustpi Gecie cz swego wasnego pastwa za Istrem i da mu, raczej z koniecznoci, wasn crk za on. Niektrzy twierdz, e to nie Agatokles, lecz sam Lizymach zosta wzity do niewoli oraz z kolei ocalony przez zabiegi Agatoklesa, mianowicie gdy ze wzgldu na niego zawar z Get pokj na tych warunkach, o ktrych wspomnielimy. Lizymach po powrocie da Agatoklesowi za on Lizandr, crk Ptolemeusza, syna Lagosa, i Eurydyki.
154

Zob. m. in. Justin. XV 3,6 i nn.

7 Urzdzi take wypraw morzem do Azji155 i przyczyni si do upadku krlestwa Antygona. Zaoy nad morzem obecne miasto Efez156, sprowadziwszy do jako osadnikw mieszkacw Lebedosu i Kolofonu, ktrych miasta ojczyste uprzednio zrwna z ziemi. To zburzenie rodzinnego miasta opaka wierszem poeta jambiczny, Fojniks z Kolofonu. Natomiast Hermezjanaks157, autor elegii, musia chyba nie doy a do tego czasu, bo przecie niewtpliwie w jakiej czci swych utworw opakiwaby i on take wzicie Kolofonu. Lizymach tymczasem znowu wszcz wojn przeciw Pyrrosowi, synowi Ajakidy. Wykorzysta nieobecno Pyrrosa w Epirze, poniewa ten czsto urzdza wyprawy. Spustoszy znaczne przestrzenie Epiru, a nawet dotar do grobowcw krlewskich. 8 To, co teraz powiem, wydaje mi si niezbyt prawdopodobne, ale Hieronim z Kardii158 pisze, e Lizymach mia jakoby otworzy grobowce zmarych krlw i porozrzuca ich koci. Ten Hieronim i skdind ma opini, e pisa w sposb szczeglnie nieprzychylny w ogle o krlach, z wyjtkiem jednego Antygona, ktrego niesusznie darzy wzgldami. W kadym razie caa ta historia z grobowcami Epirotw, jakoby mianowicie Macedoczyk otwiera groby zmarych, jest tylko, i to w sposb widoczny, wymysem zniesawiajcym. Moe Lizymach nie wiedzia, e to byli przodkowie nie tylko Pyrrosa, lecz take zarazem Aleksandra. Mianowicie Aleksander pochodzi z Epiru i po matce by z rodu Ajakidw. Zawarte za wkrtce potem przymierze Pyrrosa z Lizymachem wiadczy, e poza dziaaniami wojennymi nie powsta midzy nimi aden powaniejszy konflikt prywatny. By moe Hieronim mia inne jakie
W r. 302 zorganizowa Lizymach koalicj z Kassandrem, Seleukosem i Ptolemeuszem, wyruszy do Azji i tu wzi udzia w bitwie przeciw Antygenowi i Demetriosowi, gdzie Antygon straci ycie w bitwie pod Ipsos w r. 301. 156 Zob. Pauz. VII 3,4. Lizymach zburzy dawne miasto Efez, zbudowane obok przybytku Artemidy, wznis nowe, wbrew woli mieszkacw, oraz nazwa od imienia ony, Arsinoe, ale ta nazwa si nie utrzymaa. Zburzenie Efezu, Kolofonu i innych miast nastpio w latach 287281 p.n.e. 157 Hermezjanaks z Kolofonu nalea do starszej generacji poetw aleksandryjskich i napisa trzy ksigi elegij, pt. Leontion. 158 Hieronim z Kardii, miarodajny historyk pierwszego pidziesiciolecia po mierci Aleksandra W., szef poselstwa od Eumenesa do Antypatra w r. 320 p.n.e. i z powrotem od Antypatra do Eumenesa w r. 319. Stronniczo jego relacji historycznej na korzy Antygona podkrela Pauz. I 13,9.
155

zarzuty wzgldem Lizymacha, a najwikszy chyba ten, e Lizymach zburzywszy miasto Kardi na jej miejscu zaoy Lizymachi na przesmyku Chersonezu Trackiego. Rozdzia X 1 Dopki na tronie macedoskim zasiadali kolejno: Arydajos, po nim Kassander i jego synowie159, Lizymach pozostawa w przyjaznych stosunkach z Macedoni. Gdy wadza przesza w rce Demetriosa, syna Antygona160, wtedy dopiero Lizymach, spodziewajc si napaci ze strony Demetriosa, uzna za stosowne pierwszy rozpocz wojn. Wiedzia dobrze, e Demetriosowi ojciec przekaza w dziedzictwie ambicj rozszerzania granic pastwa. Ponadto zauway, e Demetrios zaledwie przyby do Macedonii, i to na wezwanie Aleksandra, syna Kassandra, natychmiast zamordowa tego Aleksandra161 i obj tron macedoski zamiast niego. 2 Z tych wzgldw Lizymach rozpocz wojn z Demetriosem162 i star si z nim pod Amfipolis. O mao nie straci krlestwa Tracji163. Lecz przy poparciu Pyrrosa utrzyma Tracj, a nastpnie164 podbi jeszcze Nestiw i cz Macedonii. Natomiast wiksz cz Macedonii zaj sam Pyrros, przybywszy ze znaczn si z Epiru, na razie usposobiony yczliwie do Lizymacha. A nawet po wyprawie Demetriosa do Azji na wojn z Seleukosem, dopki Demetrios przedstawia znaczn si wojskow, trwao przymierze Pyrrosa z Lizymachem. Dopiero gdy Demetrios dosta si w rce Seleukosa165, rozlunia si przyja Lizymacha i Pyrrosa. Wreszcie doszo midzy nimi do wojny. Lizymach wyszed zwycisko ze starcia z Antygenem, synem Demetriosa, i z samym Pyrrosem. Zagarn ca Macedoni i zmusi Pyrrosa do odwrotu w kierunku Epiru. 3 Zwykle wiele nieszcz spada na ludzi z powodu mioci. Oto Lizymach, ju posunity w latach i mogcy uchodzi za szczliwego
159 160

Synowie Kassandra: Filip, Antypater, Aleksander. Demetrios opanowa Macedoni w r. 294 p.n.e. 161 To stao si w r. 294 p.n.e. 162 W r. 288 Lizymach wkroczy do Macedonii od wschodu, a Pyrros od zachodu. 163 W r. 288 p.n.e. 164 Po r. 286, tj. po opanowaniu Macedonii razem z Pyrrosem. 165 W r. 286 p.n.e.

ojca i dziadka (gdy Agatokles mia ju take synw z Lizandr), polubi Arsino, siostr Lizandry. Podobno Arsinoe, z obawy, e jej wasne dzieci w razie mierci Lizymacha znajd si na asce Agatoklesa, urzdzia zasadzk na jego ycie166. Niektrzy pisarze utrzymuj, e Arsinoe go pokochaa, lecz odtrcona zgotowaa mu mier. Mwi take, e Lizymach pniej przejrza zuchwae zamysy ony, lecz nie by w stanie niczemu przeciwdziaa, bdc pod koniec ycia zupenie pozbawiony przyjaci. 4 Wobec tego, e Lizymach pozwoli Arsinoi zgadzi Agatoklesa, Lizandr usiuje zbiec do Seleukosa, zabierajc razem z sob swych synw, a take braci*. Ci ostatni uprzednio zbiegli do Ptolemeusza. I to si jej udao. W ucieczce do Seleukosa towarzyszy im Aleksander, syn Lizymacha, zrodzony z niewiasty odryzjackiej. Zbiegowie, przybywszy do Babilonu, prosili Seleukosa o podjcie wojny przeciw Lizymachowi. Jednoczenie Filetajros, ktremu byy powierzone pienidze Lizymacha, bardzo przej si mierci Agatoklesa i majc w podejrzeniu zamysy Arsinoi, zaj Pergam nad Kaikiem i za porednictwem herolda powierzy sw osob i pienidze opiece Seleukosa. 5 Lizymach dowiedziawszy si o tym wszystkim, bezzwocznie przeprawi si do Azji i pierwszy rozpocz wojn z Seleukosem. W bezporednim spotkaniu ponis dotkliw klsk167 i zgin. Aleksander, jego syn z owej niewiasty odryzjackiej, po dugich probach wydoby od Lizandry jego ciao, potem zabra je do Chersonezu i pogrzeba. Jeszcze i teraz wida tam jego grb midzy wiosk Kardi i Paktye. Rozdzia XI 1 Takie s dzieje Lizymacha. Ateczycy maj take posg Pyr168 rosa . Ten Pyrros o tyle tylko mia co wsplnego z Aleksandrem [Wielkim], e by z nim spokrewnioMorderstwo nastpio w r. 284 lub 283. Rok 281. 168 By jeszcze jeden posg Pyrrosa w Grecji, mianowicie w Olimpii, zob. Pauz. VI 14,9.
167 166

* Miejsce zepsute. Przekadam tu tekst, zrekonstruowany przez W. H. S. Jones: Pausanias, Description of Greece, Cambridge Mss 1959, Loeb Classical Library.

ny169 Mianowicie, Pyrros by synem Ajakidy, wnukiem Arybbasa, Aleksander za synem Olimpias, wnukiem Neoptolema. Neoptolem i Arybbas byli synami Alketasa, syna Taryposa. Od Taryposa do Pyrrosa, syna Achillesa, jest pitnacie pokole. Ten pierwszy Pyrros170 po zdobyciu llionu poniecha powrotu do Tesalii, przybi do Epiru i tam si osiedli na skutek wyroczni Helenosa171. Nie mia dzieci z Hermion172. Natomiast z Andromach173 mia Molossosa, Pielosa oraz najmodszego, Pergama. Take z Andromach mia Helenos syna Kestrynosa, gdy po mierci Pyrrosa w Delfach wysza za niego za m. 2 Helenos na ou mierci przekaza wadz krlewsk Molossosowi, synowi Pyrrosa. Wtedy Kestrynos174 z ochotnikami z Epiru zdoby kraj nad rzek Tyamis. Natomiast Pergamos przeprawi si do Azji i stoczy tam pojedynek o wadz krlewsk z Arejosem, wadc Teutranii. Zabi go. Miastu nada nazw od swego imienia, bdc w uyciu do dnia dzisiejszego. W tym miecie przetrwa do chwili obecnej pomnik nagrobny Andromachy, ktra towarzyszya synowi do Azji. Pio pozosta na miejscu w Epirze i jego, a nie Molossosa uwaaj za swego protoplast Pyrros, syn Ajakidy, i jego przodkowie. 3 A do Alketasa, syna Taryposa, cae pastwo Epiru byo pod wadz jednego krla. Dopiero synowie Alketasa175 dopty si swarzyli, a kady otrzyma rwn cz krlestwa do panowania. Wtedy okazali sobie wzajemne zaufanie i w nim ju wytrwali. Pniej umar w Lukanii
169

Genealogia Pyrrosa:

170 171

Ten pierwszy Pyrros, tj. Neoptolem, syn Achillesa. Helenos, syn Priama, obdarzony darem wieszczym. 172 Hermiona, crka Menelaosa i Heleny. 173 Andromacha, ona Hektora, pniej Neoptolema vel Pyrrosa, wreszcie Helenosa. 174 Kestrynos, zob. Pauz. II 23,6; Tyamis, rzeka w Epirze. 175 Neoptolem i Arybbas.

Aleksander, syn Neoptolema176, za Olimpias z obawy przed Antypatrem powrcia do Epiru. Wtedy Ajakides, syn Arybbasa, bdc we wszystkim na og posuszny Olimpias, i w tym wypadku popieszy jej z pomoc, razem ze sw armi towarzyszc jej na wojn z Arydajosem i Macedoczykami177 mimo oporu Epirotw. 4 Zwyciska Olimpias dopucia si niegodziwoci, okrutnie zamordowawszy Arydajosa. Jeszcze niegodziwiej zachowaa si w stosunku do Macedoczykw. Uznano wic zemst ze strony Kassandra178 za akt sprawiedliwoci. Epiroci z nienawici do Olimpias pocztkowo nie przyjli te Ajakidy. Wreszcie po pewnym czasie doczeka si przebaczenia z ich strony. Wtedy znowu Kassander sprzeciwi si jego powrotowi. Nastpio zbrojne starcie midzy Filipem, bratem Kassandra, a Ajakid pod Ojniadami119. Ajakides zosta zraniony i niedugo potem zabraa go mier. 5 Epiroci zaprosili na tron Alketasa180, syna Arybbasa a starszego brata Ajakidy, czowieka zreszt niepohamowanej gwatownoci i z tej przyczyny wypdzonego przez ojca. Doszedszy tedy do wadzy, z punktu zacz wywiera sw wcieko na Epirotach. Dlatego wic obywatele napadli na niego noc i zabili go wraz z jego synami181. Zamordowawszy go, wprowadzaj znowu na tron Pyrrosa, syna Ajakidy. Usiowa natychmiast obj wadz krlewsk. Lecz e by modym, niedowiadczonym jeszcze wadc i niedostatecznie umocnionym na tronie, wic Kassander wystpi przeciw niemu zbrojnie. Z chwil wkroczenia wojsk macedoskich Pyrros zbieg do Ptolemeusza, syna Lagosa. Ten da mu za on siostr swoich wasnych synw182 z tej samej matki i z flot egipsk wyprawi z powrotem183. 6 Uzyskawszy wadz krlewsk, Pyrros wypowiedzia wojn najpierw spord wszystkich Hellenw mieszkacom Korkiry, widzc, e ta
Aleksander, syn Neoptolema, wyruszy z armi na pomoc Tarentowi w r. 333 (?), za w r. 330 zosta zamordowany. 177 Powrt Olimpias do Macedonii, przy pomocy Polisperchona i Ajakidesa, przypada na r. 317. 178 W r. 316 wpada Olimpias w rce Kassandra. 179 Ojniady, miasto w Akarnanii, Ajakides zgin w r. 313. 180 R. 312. 181 Ejoneus i Nizos. 182 Antygone, crka Bereniki, ony Ptolemeusza, ale z poprzednim mem, Filipem. 183 Okoo r. 295 p.n.e.
176

wyspa ley naprzeciw jego wasnego kraju, a nie chcc jednoczenie dopuci do tego, aby staa si dla innych baz operacyjn przeciw niemu. Jakie za klski ponis od Lizymacha po zdobyciu Korkiry i jak po wypdzeniu Demetriosa rzdzi Macedoni a do chwili, kiedy dozna klski, i to znw od Lizymacha, wszystkie te najwaniejsze wypadki z ycia Pyrrosa a do owej chwili opisaem ju w zwizku z dziejami Lizymacha. 7 Przed Pyrrosem, o ile mi wiadomo, aden z Hellenw nie podj wojny z Rzymianami. Choby dla przykadu: oto nie syszymy w ogle o adnej bitwie Diomedesa i jego druyny argiwskiej z Eneaszem184, Ateczycy ywili wprawdzie nadziej midzy innymi na opanowanie caej Italii, lecz klska syrakuzaska185 powstrzymaa ich od podjcia ryzyka wojny z Rzymianami. Znowu Aleksander, syn Neoptolema, krewny Pyrrosa, starszy od niego wiekiem, umar w Lukanii, zanim jeszcze zdoa zetrze si w boju z Rzymianami. Rozdzia XII 1 W ten sposb Pyrros jest pierwszym wodzem, ktry si przeprawi przez Morze Joskie186 od strony Hellady przeciw Rzymianom187. Przeprawi si i on take na wezwanie mieszkacw Tarentu. Ci ju. przedtem byli w stanie wojny z Rzymianami. Nie czuli si jednak na siach sami dotrzyma im pola. Tymczasem Pyrros by zobowizany poprzednimi dobrodziejstwami Tarentynw. Mianowicie, wspomogli go swymi siami morskimi w wojnie z Korkir. Teraz przez posw skonili Pyrrosa do wspdziaania, gwnie z jednej strony tym argumentem, e Italia jest tak bogata, jak caa Hellada razem wzita, a z drugiej za argumentem moralnej susznoci, e nie powinien odmwi pomocy przybywajcym do niego w takiej chwili jako przyjacioom i bagalnikom. Podczas przemwienia posw przypomniao si Pyrrosowi zdobycie Ilionu i z tego skojarzenia wysnu nadziej sukcesu w tej wojnie. Oto przecie walczy bdzie przeciw uchodcom trojaskim on, potomek Achillesa!
184 185 186 187

Zob. Werg. Eneida XI 225 i nn. W r. 413 p.n.e. Tj. Morze Adriatyckie. W r. 280 p.n.e.

2 Gdy tylko przychyli si do tej propozycji nie zwlekal bowiem nigdy z wykonaniem tego, co zamierzy natychmiast kaza przygotowywa dugie okrty wojenne i okrge statki transportowe do przewozu koni i cikozbrojnej piechoty. Istnieje dzieo autorstwa poledniejszych pisarzy pod tytuem: Pamitniki czynw wojennych. Czytajc je, najbardziej przyszo mi podziwia miao, jak Pyrros okazywa w boju, oraz przezorno, z jak przygotowywa si zawsze do czekajcych go zapasw. Wtedy take jego przeprawa morska do Italii usza uwagi Rzymian i ju przybywszy tutaj, nie od razu jeszcze da si im pozna. A dopiero w czasie spotkania Rzymian z Tarentynami po raz pierwszy188 ukaza si z wojskiem i niespodziewanie uderzywszy, rozbi ich w puch, jak byo do przewidzenia. 3 Dobrze wiedzc, e nie dorwnywa Rzymianom sprawnoci bojow, postara si o wysanie przeciw nim soni. Pierwszy z Europejczykw posiad sonie189 Aleksander, pokonawszy Porosa i potg wojenn Indyj. Po mierci Aleksandra inni take wadcy mieli sonie190, najwicej Antygon. Pyrrosowi dopiero po bitwie z Demetriosem191 wpady w rce te zwierzta. Gdy ukazay si podczas walki z Rzymianami, tych ogarn paniczny strach, gdy wyday im si czym innym, niezwykym, a nie zwierztami. 4 Oczywicie, wszyscy dobrze wiedzieli od dawna o moliwociach uytkowych koci soniowej w sztuce i rkodzielnictwie. Samych jednak zwierzt przed wypraw macedosk do Azji nikt dawniej nie widzia oprcz Hindusw, Libijczykw i ludw z nimi ssiadujcych. To potwierdza take Homer, ktry opisywa zdobione koci soniow oa i domostwa bogatszych krlw192, natomiast nie wspomnia ani sowem o soniu jako zwierzciu. Przecie, gdyby osobicie widzia lub przynajmniej sysza o soniu, z pewnoci o wiele skwapliwiej mwiby o nim, wedle mego zdania, ni o bitwie Pigmejczykw z urawiami193.
Pierwsza bitwa Pyrrosa z Rzymianami rozegraa si w pobliu Heraklei w Lukanii w r. 280 p.n.e., nad brzegiem Zatoki Tarentyskiej. 189 Liczb soni zdobytych wwczas przez Aleksandra W. obliczono na 80 sztuk: 190 O istnieniu soni jako zwierzt wiedzieli Hellenowie ju w czasach Herodota (IV 191). Staroytni uwaali sonie indyjskie za wyszy gatunek ni afrykaskie. Ptolemeusz Filadelfos, krl Egiptu (283 247 p.n.e.) wprowadzi sonie do dziaa wojennych. Kartagiczycy w bitwie z Regulusem w r. 255 p.n.e. uyli 100 soni. 191 W r. 287. Caa wojna z Demetriosem trwaa od 291 do 286. 192 Horn. Odyseja IV 72 i nn.; XIX 55 i nn.; XXIII 199 i nn. 193 Iliada III 3 i nn.
188

5 Spod Tarentu odwoao Pyrrosa na Sycyli poselstwo Syrakuzan. Oto Kartagiczycy przeprawiwszy si na Sycyli, zniszczyli wszystkie miasta helleskie oprcz Syrakuz. Te im jeszcze zostay do zdobycia i wanie je oblegali. Pyrros porzuca Tarent i mieszkacw wybrzea Italii, a przeprawiwszy si na Sycyli194, zmusi Kartagiczykw do przerwania oblenia Syrakuz. Dufny w siebie, omieli si wyda bitw morsk Kartagiczykom195, ktrzy ze wszystkich wczesnych ludw barbarzyskich byli najbardziej obeznani z morzem, pochodzc od dawnych fenickich uchodcw z Tyru. Do walki z nimi mia tylko Epirotw, z ktrych wielu nawet po zdobyciu Troi nie znao morza ani zastosowania soli. Za dowd suy mi pewien wiersz Homera w Odysei:
... do tych mw, ktrzy morza nie znajc nie jedz zmieszanych z sol pokarmw196.

Rozdzia XIII 1 W tej wojnie Pyrros ponis klsk i z resztkami floty powrci do Tarentu. Tutaj197 raz jeszcze dozna powanego niepowodzenia, a wiedzc, e Rzymianie nie wypuszcz go bez walki, wymyli taki sposb wycofania si z terenu Italii. Oto, gdy powracajc z Sycylii ponis klsk, najpierw rozesa listy do Azji i do Antygona198, od jednych krlw domagajc si posikw wojskowych, od innych pieninych, od Antygona za jednych i drugich. Po powrocie posw, ktrzy mu zwrcili odpowiedzi, zwouje wszystkich wyszych urzdnikw Epiru i Tarentu i nie czytajc bynajmniej tego, co mia w listach, zapewnia ich o zblianiu si pomocy. Szybko i do Rzymian dotara wie, e na pomoc Pyrrosowi przeprawiaj si Macedoczycy oraz rne ludy z Azji. Rzymianie, syszc to, zaniechali wszelkich dziaa przeciw Pyrrosowi. Tymczasem Pyrros teje samej nocy przeprawia si na brzeg Epiru w kierunku szczytu gry, ktr nazywaj Keraunia. 2 Po klsce w Italii, dawszy nieco wytchnienia onierzom, wypowiedzia znowu wojn Antygonowi, rne mu czynic zarzuty, a szcze194 195 196 197 198

W r. 278 p.n.e. W Cieninie Messyskiej. Odyseja XI 122 i nn. cile biorc, nie tutaj, lecz pod Benewentem w r. 275 p.n.e. Zob. Justin. XXV 3,1 i nn.

glnie ten, e zawid jego nadziej na pomoc w czasie wojny italskiej. Rozbi199 wasne siy Antygona200, oraz pozostajcy u niego zaciny oddzia Galatw i ciga rozbitkw a po miasta nadmorskie. Sam za utrzyma w swym posiadaniu pnocn Macedoni i Tesali. O rozmiarach bitwy i o wielkoci zwycistwa wiadczy najlepiej liczba tarcz celtyckich, zoonych w wityni Ateny Itonii, ktra znajduje si midzy Ferami a Larys, wraz z nastpujcym napisem: 3
Tarcze te w darze szczodrym Itoskiej201 skada Atenie Pyrros z plemienia Molossw202 z mnych Galatw to up. Wszystkie Antygonosa pobi wojska nic to dziwnego, zawsze byo i bdzie wiadome: mny Ajaka jest rd.

To tutaj zoy. W Dodonie203 za Zeusowi zawiesi tarcze samyct Macedoczykw z takim napisem:
Tarcze te zotem obfit zdobyy Azji ziemic, i na Hellady swobod pt gotoway te moc. Teraz za w Zeusa witnicy wisz bezpaskie wrd kolumn. Na Macedonach to up pysznych zdobyczny by.

4 e Pyrros nie podbi caej w ogle Macedonii (cho niewiele ju brakowao), bdc najzupeniej gotowy pod kadym wzgldem do wzicia wszystkiego w rce, za to odpowiedzialno ponosi Kleonim204. Ten
W r. 274 p.n.e. Antygon Gonatas. 201 przydomek itonia od miasta tesalskiego, Iton; Pauz. IX 34,1 wyprowadza przydomek od herosa beockiego, Itona. Jej kult w Tesalii (Pauz. X 1,10) i w Beocji (Pauz. IX 34,1). 202 Najwaniejsze plemi Epiru. Pierwsza wzmianka historyczna u Tuk. II 80,6; I136,2. Wywodzili si od Molossosa, syna Neoptolema (Pyrrosa), i Andromachy. 203 Wyrocznia w Dodonie w Epirze wspomniana po raz pierwszy u Homera w Iliadzie XVI 233. Jest prawdopodobne, e to najstarsza wyrocznia grecka. Kapani, tzw. lub . Gosu bstwa, tu Zeusa, doszukiwano si w szmerze lici witego dbu. Naley jednak przyj, e w najodleglejszej przeszoci w Dodonie czczono bstwo rda, na co wskazuje przydomek Zeusa: , od sowa (), tj. pyn. Jest to wic wyrocznia starego, lokalnego bstwa, ktre byo czczone w Dodonie przy rdle w lesie dbowym. Na rwni z Zeusem czczono w Dodonie Dione, ktra tu, podobnie jak na akropoli ateskiej, zastpowaa Her. Szczegln funkcj peniy w kulcie Diony wite gobie, gniedce si na gaziach witego dbu; gobicami nazwano kapanki wieszcze Diony (Pauz. X 12,10). Wyrocznia zostaa zniszczona w r. 219 p.n.e. przez Dorimachosa, wodza Etolczykw. Potem jeszcze dwigna si za Mitrydatesa i z wolna ju upadaa. 204 Zob. Pauz. III 6,2.
200 199

mianowicie Kleonim skoni Pyrrosa najpierw do opuszczenia Macedonii, nastpnie do wkroczenia na Peloponez. On, Lacedemoczyk, wprowadzi do wasnego kraju wojsko nieprzyjacielskie! A to z przyczyny, ktr ujawni dopiero po przedstawieniu genealogii Kleonima. Pauzaniasz, ktry sprawowa dowdztwo helleskie pod Platejami205, mia syna Plejstoanaksa, ten znowu Pauzaniasza, wreszcie ten ostatni Kleombrota, ktry walczc przeciw Epaminondasowi i Tebaczykom zgin pod Leuktrami206. Kleombrot mia synw: Agezypolisa i Kleomenesa. Po bezpotomnym zgonie Agezypolisa Kleomenes obj wadz krlewsk. 5 Kleomenes mia synw: starszego Akrotatosa, modszego Kleonima. Akrotatosa wczeniej zabraa mier, po nim umar Kleomenes. Do wspzawodnictwa o dziedzictwo wadzy stanli: Areus, syn Akrotatosa, i Kleonim. W jaki sposb, zwrciwszy si do Pyrrosa, wprowadza go Kleonim do swego kraju. Lacedemoczycy a do bitwy pod Leuktrami adnej nie ponieli klski. Chlubili si wrcz tym, e w zapasach pieszych s niepokonani, utrzymujc, e to Leonidas207 waciwie osign zwycistwo, ale zabrako mu towarzyszy do ukoczenia rzezi Medw, a to, co zrobili Ateczycy i Demostenes208 na wyspie Sfakterii, byo po prostu uprowadzeniem, a nie zwycistwem. 6 Pierwsz dopiero klsk ponieli w spotkaniu z Beotami, drug, o wiele znaczniejsz, od Antypatra i Macedoczykw209, jako trzecie nieszczcie, i to niespodziewane, spada na ich ziemi wojna z Demetriosem210. Gdy za z wkroczeniem Pyrrosa211 ujrzeli wtedy u siebie ju czwarte z rzdu wojsko nieprzyjacielskie, wystpili pierwsi do walki wraz ze swymi sprzymierzecami, Argiwami i Meseczykami. Pyrros ich pokona. Niewiele brakowao, aby za pierwszym atakiem wzi miasto. Zniszczy z kolei ca ich ziemi, uprowadzi zdobycz i wtedy
W r. 479 p.n.e. W r. 371 p.n.e. 207 W r. 480 p.n.e. 208 W r. 425 p.n.e. Wszyscy Lacedemoczycy pozostajcy na wyspie Sfakterii zostali wzici do niewoli przez Kleona i wodza ateskiego, Demostenesa, w czasie wojny peloponeskiej, Tuk. IV 14. 209 W r. 330 p.n.e. pod Megalopolis. Wtedy zgin krl spartaski, Agis II. 210 W r. 295 p.n.e. Demetrios Poliorketes pokona Lacedemoczykw pod dowdztwem krla Archidamosa w pobliu Mantynei. Ju mia wej do Sparty, kiedy zosta odwoany do Azji. 211 W r. 272 p.n.e.
206 205

dopiero nieco si uspokoi. Lacedemoczycy starannie przygotowywali si do wytrzymania oblenia, chocia ju przedtem w czasie wojny z Demetriosem Sparta bya otoczona gbokimi rowami i silnymi ostrokoami, a miejsca najatwiejsze do zdobycia byy chronione jeszcze przez budowle. 7 W tym mniej wicej czasie, wobec przeduania si wojny Pyrrosa z Lacedemonem, Antygon umocniwszy miasta macedoskie, wprowadzi wojska na Peloponez, poniewa wiedzia, e z chwil pokonania Lacedemonu i wikszej czci Peloponezu Pyrros nie pody do Epiru, ale znowu do Macedonii w celach wojennych. W chwili kiedy Antygon zamierza wyprowadzi wojsko z Argosu do Lakonii, Pyrros osobicie ju wszed do Argosu. Zwyciywszy i ten raz jeszcze, uciekajcych ciga a do wntrza miasta. Rzecz oczywista, e tutaj jego wojsko musiao ulec rozsypce. 8 W czasie walk ju to po wityniach, ju to po domach, ju to po zaukach i po rnych czciach miasta Pyrros znalaz si osamotniony i otrzyma ran w gow. Mwi, e uderzya go jakim czerepem kobieta i od tego uderzenia zmar212. Argiwowie utrzymuj, e to nie kobieta go zabia, ale sama Demeter w postaci kobiety. Tyle o mierci Pyrrosa mwi sami Argiwowie i Likeas213, antykwarysta regionalny, w swych wierszach epickich. W miejscu, gdzie Pyrros zgin, jest witynia Demetry, wystawiona na skutek wyroczni. W tej wityni take zosta pochowany Pyrros. 9 Dziwi mnie to szczeglnie, e wszystkim trzem przedstawicielom rodu Ajakidw przypada w udziale z woli bstwa mier taka sama. Oto Homer mwi, e Achilles zgin z rki Aleksandra, syna Priamowego214; a Pyrrosa, syna Achillesowego, polecia zabi Pytia w Delfach z woli Apollona. Temu za [Pyrrosowi], synowi Ajakidy, przypad w udziale zgon w takich okolicznociach, jakie wymieniaj Argiwowie, a opisa Likeas. Odmienne s jednak od tych, jakie przedstawi Hieronim z Kardii. Wszelako czowiekowi pozostajcemu na dworze krlewskim przystoi z koniecznoci spisywa wszystkie wypadki w owietl niu korzystnym dla krla. Jeli bowiem susznie usprawiedliwiono
W tyme r. 272 p.n.e. Likeas, poeta argiwski, znany tylko z Pauzaniasza, I 13,8; II 19,5; 22,2; 23,8. Mg y najwczeniej w III w. p.n.e. Umieszczany bywa blisko Kallimacha. 214 Iliada XXII 359.
213 212

Filistosa215 tym, e mia nadziej uzyska mono powrotu do Syrakuz w zamian za ukrywanie najwikszych bezecestw Dionizjosa, to tym bardziej wybaczy naley Hieronimowi, e pisze ku zadowoleniu Antygona. Rozdzia XIV 1 W ten sposb skoczy si okres wietnoci Epiru. Wszedszy do ateskiego odeonu, wrd innych ujrzysz posg Dionizosa, godny widzenia. W pobliu odeonu jest rdo. Zw je Enneakrunos216, tj. Dziewiciokrynic. Tak zostao obudowane i ozdobione przez Pizystrata. Studni mianowicie nie brak w caym miecie. rdo jest tylko to jedno. Nad krynic wzniesiono witynie217: jedn Demetry i Kory; w drugiej, Tryptolema, znajduje si jego posg. Opisz to, co si o nim mwi, pominwszy szczegy odnoszce si do Dejopy218. 2 Wrd ludw Hellady z Ateczykami najbardziej wspzawodnicz Argiwowie w zakresie staroytnoci i darw otrzymanych, ich zdaniem,
Filistos z Syrakuz, onierz, polityk, historyk, ktrego rozkwit przypada na czasy tyranii Dionizjuszw. Zgin koo r. 356 p.n.e. w bitwie morskiej. Napisa Dzieje Sycyli (Sikelika) w 13 ksigach. Zachoway si fragmenty tego dziea. 216 Studnia miejska o 9 ujciach wzniesiona nad rdem, zbudowana przez Pizystrata na poudniowy wschd od agory przy drodze wiodcej w stron Akropolu. Miaa ksztat wyduonej budowli, otwartej w rodkowej partii dwukolumnowym portykiem. B.F. 217 Wykopaliska Szkoy Amerykaskiej odsoniy w pobliu Enneakrunos dwie mae witynie wymienione przez Pauzaniasza. W wikszej, poprzedzonej szeciokolumnowym przedsionkiem doryckim, zidentyfikowanej jako witynia Demeter i Kory, znaleziono trzy fragmenty marmurowego posagu kobiecego, pochodzce, podobnie jak kolumny, z koca V w. p.n.e. Mniejsz wityni, Tryptolema, czy Pauzaniasz z tzw. Eleuzynion (zob. Pauz. 114,3). Zesp budowli Eleuzynionu, bardzo le zachowany, ley u pnocnych zboczy Akropolu. wityka Tryptolema zwrcona bya fasad ku drodze Panatenajskiej. Po przejciu koo Eleuzynionu Pauzaniasz niespodziewanie zawraca ku agorze i kieruje si ku zachodniej stronie placu. Idc nie wymienia budowli, jakie mija po prawej rce, tzn. ksigarni Pantajnosa z ok. 100 r. n.e. oraz portyku Attalosa II, ktry obrzea agor od strony wschodniej. W portyku tym, zrekonstruowanym przez Szko Amerykask, mieci si muzeum. B.F. 218 Dejope, crka Tryptolema, matka Eumolpa.
215

od bogw, podobnie jak wrd barbarzycw Egipcjanie z Frygami. Mwi wic, e Demetr przyby do Argosu przyj do swego domu Pelazgos219 i e Chryzantis opowiedziaa Demetrze to, co jej byo wiadome o porwaniu Kory, e nastpnie Trochilos, kapan misteriw, uciekszy z Argosu z powodu nienawici ywionej wzgldem niego przez Agenora, przyby do Attyki, jak powiadaj, i polubi niewiast z Eleuzys oraz, e mia dzieci: Eubuleusa i Tryptolema. Tak twierdz Argiwowie. Ateczycy natomiast i ci wszyscy, ktrzy o nich* wiedz, e Tryptolem, syn Keleosa220, pierwszy posia ziarno na chleb. 3 Pieni Muzajosa221 o ile s to istotnie jego utwory gosz, e Tryptolem by synem Okeanosa i Gai, Orfeusza za pieni cho take nie przypisuj ich autorstwa Orfeuszowi wymieniaj Dyzaulesa jako ojca Eubuleusa i Tryptolema. W zamian za informacje o crce miaa im da Demeter zboe pod zasiew. A znowu Ateczyk Chojrilos222, ktry napisa dramat Alope, gosi, e Kerkyon223 i Tryptolem byli brami, e urodzia ich cra Amfiktyona, e ojcem Tryptolema by Raros, Kerkyona za Posejdon. Gdym zamierza dalej i w rozwaaniu tego tematu i wyjani wszystko w zwizku z przybytkiem w Atenach zwanym Eleuzynion, powstrzymao mnie widzenie senne, wic przechodz do opisu tego, o czym godzi si pisa dla wszystkich. 4 Przed t wityni, gdzie stoi posg Tryptolema, jest byk z brzu, jakby prowadzony na ofiar. Jest take wykonany w postawie siedzcej posg Epimenidesa z Knossos224, o ktrym powiadaj, e wyszedszy w pole, znalaz si przed pewn grot i tam zasn. A sen nie opuci go wczeniej, a mino czterdzieci lat. Pniej napisa poemat i dokona aktu oczyszczenia innych miast, take Aten. Ale w Tales, ktry u Lacedemoczykw umierzy zaraz, nie by ani krewnym, ani wspobywaPelazgos, legendarny krl Argosu, wystpujcy w Hiketydach Ajschylosa. Szczegy jego genealogii podaje Pauzaniasz w II 16,1; II 22,1. 220 Tryptolem by synem Keleosa, krla Eleuzys, i Metanejry. 221 Muzajos, zob. Pauz. I 22,7; II 25,8. 222 Chojrilos, Ateczyk, tragediopisarz, z okresu wczesnego. Umiejscawiany bywa niedaleko po Tespisie, za Pizystratydw. Napisa (Alope), jest to prawdopodobnie dramat satyrowy. Chojrilos wpyn na rozwj kostiumu scenicznego i maski. 223 Zabity przez Tezeusza za okruciestwo wzgldem crki, Alope, w czasie zapasw na pici w Eleuzys. Zob. Pauz. I 39,3. 224 Epimenides z Krety, wspczesny Solonowi, ok. r. 600, oczyci Ateny od zmazy rozruchw Kylona i od zarazy w r. 596. Cudotwrca i jasnowidz. Napisa teogoni.
219

telem Epimenidesa z tego samego miasta. Ten ostatni pochodzi z Knossos, Tales225 za z Gortyny, wedle poematu, ktry o Talesie napisa dla Lacedemoczykw Polimnastos Kolofoczyk. 5 Nieco dalej stoi witynia Euklei226 [tj. Dobrej Sawy] wystawiona z upw zdobytych na Persach, ktrzy zajli okolice Maratonu. Przypuszczam, e Ateczycy szczeglnie byli dumni z tego zwycistwa. Oto nie kto inny jak Ajschylos w obliczu mierci o niczym innym nie pamita mimo i doszed do szczytw sawy poetyckiej i e wzi udzia w bitwie morskiej pod Artemizjon i Salamin jak tylko o tym, eby wyryto mu na grobie imi jego, imi ojca, nazw jego ojczystego miasta i e jako wiadkw swej onierskiej cnoty ma gaj maratoski i Medw, ktrzy tam wkroczyli. 6 Powyej Keramejku i Portyku zwanego Basilejos [tj. Krlewski] jest witynia Hefajsta227. A e w niej znajduje si take posg Ateny, nie wywoao to w najmniejszym stopniu mego zdziwienia, poniewa znaem histori Erychtoniosa228. Na widok niebieskich oczu Ateny przypomnia mi si mit libijski229. Oto, wedug tej
Tales z Gortyny, znakomity muzyk. Kapan tego bstwa (zwykle epitet ten nadawano Artemidzie) mia swe miejsce w teatrze Dionizosa. W innych te miastach miao to bstwo otarze i witynie (Ksenof. Hell. IV 4,1). 227 Hefaistejon ley na wzgrzu Kolonos Agorajos i gruje w ten sposb nad agor. Jest to najlepiej zachowana do naszych czasw witynia grecka (fig. 56). Zbudowana bya midzy 449 a 444 r. przez tego samego architekta co witynia Aresa na agorze oraz witynie w Sunion i Ramnus. Peripteros 6x13 kolumn w stylu doryckim, z marmuru pentelickiego i paryjskiego. Joskimi elementami dekoracji s dwa fryzy zdobice mur wityni, ukazujce walki Lapitw z centaurami. Metopy przedstawiaj czyny Heraklesa i Tezeusza. witynia otoczona bya sztucznym ogrodem, nawadnianym wod prowadzon rurami z Pnyksu. W skaach znaleziono rzdy wydre, w ktrych umieszczano naczynia z ziemi i rolinami mirtu oraz winnej latoroli. B.F. 228 Erychtonios, wychowywany przez Aten; powsta z nasienia Hefajstosa strconego przez Aten na ziemi, std Erychtonios urodzi si z Ziemi, dlatego uchodzi za syna Hefajstosa i Gai, tj. Ziemi. 229 Niebieskie oczy Ateny, ktre zwrciy uwag Pauzaniasza, byy prawdopodobnie inkrustowane bkitnym lapis lazuli. Cytujc mit libijski Pauzaniasz opiera si na Herodocie IV 180. Rzeby Hefajstosa, twrcy metalurgii, i Ateny Hefaistia, opiekunki rzemielnikw, ktrzy patronowali dzielnicy miasta zamieszkanej od zamierzchych czasw przez wytapiaczy metali, byy dzieem Alkamenesa z lat 421415. B.F.
226 225

wersji, Atena miaa by cr Posejdona i Pani Jeziornej Tritonis, dlatego ma oczy bkitne jak Posejdon. 7 W pobliu jest witynia Afrodyty Urania, tj. Niebiaskiej230. Pierwsi spord ludzi Asyryjczycy zaprowadzili u siebie kult Afrodyty Niebiaskiej. Nastpnie Pafijczycy na Cyprze, a z Fenicjan mieszkacy Askalonu w Palestynie. Od Fenicjan przejli kult mieszkacy Kytery. W Atenach wprowadzi ten kult Ajgeus uwaajc, e z powodu gniewu Afrodyty Niebiaskiej nie ma on dzieci (bo jeszcze wtedy ich nie mia) i e jego siostry231 doznay wielkiego nieszczcia. Dzisiejszy posg bogini w marmurze paryjskim jest dzieem Fidiasza. Mieszkacy ateskiego demu, Atmonii, gosz, e Porfyrion, wadca Aten jeszcze przed Aktajosem, zbudowa u nich wityni Afrodyty Niebiaskiej. Ale po demach rne inne rzeczy opowiadaj ni w stolicy. Rozdzia XV 1 Idc w kierunku portyku, ktry od malowide nosi miano Pojkile232 [tj. Wzorzysty], zauwaymy przed sob Hermesa z brzu, zwanego Agorajos233 [tj. Rynkowy] i w pobliu niego bram. Na niej widnieje pomnik na cze zwycistwa konnicy ateskiej nad Plejstarchem, ktry mia sobie zlecone dowdztwo nad konnic
Kult przejty od ludw semickich, zob. Herod. I 105, 131. O kulcie Afrodyty Urania na Kyterze Pauz. III 23,1; o kulcie Afrodyty na Cyprze Pauz. VIII 5,2. O kulcie w Atenach Pauz. 119,2. Okrg Afrodyty Urania w Atenach znajdowa si na pnocny zachd od agory. witynia nie zachowana. 231 Prokne i Filomela, zob. Pauz. I 5,4; I 41,8; X 4,8. 232 Stoa Pojkile stanowia pnocn granic agory. Dzi biegnie tamtdy tor kolei elektrycznej i wykopaliska na tym terenie nie byy prowadzone. Archeologowie amerykascy znaleli jedynie w ssiedztwie nieliczne fragmenty architektoniczne, ktre, ich zdaniem, pochodz ze Stoa Pojkile. Stoa, zbudowana przez szwagra Kimona, Pejsianaksa, ok. r. 460 p.n.e., stanowia ochron dla ruchu pieszego w tej czci agory oraz miejsce dyskusji filozoficznych. System Zenona z Kition otrzyma od niej nazw stoicyzmu. Ozdobiona bya wielkimi kompozycjami ciennymi przez wybitnych malarzy poowy V w.: Polignota z Tazos (Zdobycie Troi, Bitwa pod Ojnoe), Mikona (Walka Tezeusza z Amazonkami) i Panajnosa (Bitwa pod Maratonem). B.F. 233 Brzowe posgi Hermesa, opiekuna kupcw, stawiane przy drogach i na placach rynkowych, miay z reguy form hermy,tj. postaci uproszczonej do ksztatu
230

Kassandra i nad zacinymi, jako jego brat. W samym za portyku pierwsze malowido przedstawia Ateczykw ustawionych w szyku bojowym w Ojnoe Argiwskiej234 naprzeciw Lacedemoczykw. Obraz nie wyraa chwili najwyszego napicia walki ani heroicznych czynw jednostek, aby pokaza akcj daleko posunit, ale przedstawia sam pocztek walki, gdy przeciwnicy dopiero przygotowuj si do starcia wrcz. 2 Na rodkowej cianie Ateczycy i Tezeusz walcz z Amazonkami. Jedyne to kobiety, ktrych klski nie odstraszyy od naraania si na nowe niebezpieczestwa. Oto gdy Temiskira zostaa zdobyta przez Heraklesa, a pniej ulegy zniszczeniu ich siy zbrojne, ktre wysay przeciw Atenom, nawet wtedy ruszyy pod Troj do walki wanie z Ateczykami i w ogle ze wszystkimi Hellenami. Za Amazonkami jest przedstawione wzicie Ilionu przez Hellenw i zgromadzenie krlw z powodu zuchwaego targnicia si Ajasa na Kassandr. Malowido przedstawia rwnie samego Ajasa, Kassandr oraz grup innych branek. 3 Ostatnie wreszcie malowido przedstawia uczestnikw boju pod Maratonem235. Spord Beotw Platejczycy oraz oddziay attyckie ruszaj do walki przeciw barbarzycom. Na tym miejscu obrazu siy bojowe obydwu stron wygldaj na jednakowe. Ale w samym rodku bitwy wida barbarzycw uciekajcych z pola walki i spychajcych si nawzajem do bota. Na ostatnim planie obrazu wymalowano jeszcze okrty fenickie i Hellenw mordujcych grup barbarzycw, ktrzy wdzieraj si na okrty. Tam jest wymalowana posta take herosa Maratona, od ktrego otrzymaa nazw rwnina, oraz przedstawiono Tezeusza, jak gdyby wychodzcego z podziemi. Jest take Atena i Herakles. Bo pierwsi Maratoczycy, wedle ich wasnych sw, uznali Heraklesa za boga. Spord walczcych najlepiej s widoczni na malowidle: Kallimach, ktry zosta wybrany na dowdc jazdy ateskiej, a spord strategw Milcjades, oraz heros tzw. Echetlos236, o ktrym jeszcze wspomn pniej.
czworobocznego, smukego supa, ktrego grne krawdzie s zaokrglone jak ramiona. Poniej ramion formowano dwa wysunite czopy, na ktrych zawieszano wiece ofiarne. Na supie osadzano msk, brodat gow najczciej wiadomie archaizowan. Por. take Pauz. ks. III, przyp. 1. B.F. 234 Malowido to wykonano prawdopodobnie midzy 463 a 458 p.n.e. 235 Porwnaj opis Herodota VI 114. 236 Zob. Pauz. I 32,5.

4 W tym portyku s take zawieszone tarcze z brzu. Na jednych jest napis, e to s tarcze od mieszkacw Skiony237 i ich sprzymierzecw. Inne s zasmarowane smo, aby ich nie uszkodzi czas ani rdza. Podobno s to tarcze Lacedemoczykw wzitych do niewoli na wyspie Sfakterii238. Rozdzia XVI 1 Przed portykiem stoj posgi mskie: Solona, ktry nada prawa Ateczykom, nie opodal za Seleukosa, ktry otrzyma o wiele wczeniej zupenie oczywiste zapowiedzi swego przyszego szczcia. Mianowicie, opuszczajc Macedoni z Aleksandrem, gdy skada w Peli ofiary Zeusowi, drewna lece na otarzu same, bez niczyjego udziau podsuny si do posgu boga i bez pomocy ognia zapony. Po mierci Aleksandra Seleukos w obawie przed przybyym do Babilonu Antygonem zbieg do Ptolemeusza239, syna Lagosa, lecz wnet wrci do Babilonu. Po powrocie zwyciy wojsko Antygona240, a jego samego zamordowa, nastpnie wzi do niewoli241 Demetriosa, syna Antygona, pokonawszy go w rozprawie zbrojnej. 2 Gdy mu si to wszystko udao, a nadto zniszczy siy Lizymacha, wwczas ca sw wadz w Azji przekaza synowi Antiochowi, a sam pody do Macedonii. Seleukos mia wojsko zoone czciowo z Hellenw, czciowo z barbarzycw. Ptolemeusz, brat Lizandry, zbiegy od Lizymacha do niego, zreszt we wszelkim dziaaniu niezwykle szybki i dlatego nazwany Keraunos [tj. Piorun], ot ten to Ptolemeusz, gdy tylko wojsko Seleukosa zbliyo si do Lizymachii, z zasadzki zabi Seleukosa242. Oddawszy na rozgrabienie krlom wszystkie jego dostatki,
Skione na pwyspie palleskim Chalcydyki powstaa przeciw Atenom w 423 r., lecz w 421 zostaa ju zdobyta (Tuk. IV 120, 131; V 32). 238 Lacedemoczykw na wyspie Sfakterii wzito w r. 425 w liczbie 292, zob. Tuk. IV 38. 239 W r. 316 p.n.e. 240 Pod Ipsos w r. 301 p.n.e. 241 W r. 286. 242 W r. 281.
237

obj tron Macedonii i panowa tam a do chwili, gdy omieliwszy si wystpi przeciw Galatom, pierwszy z wszystkich krlw, o ktrych wiemy, zosta zamordowany243 przez barbarzycw. Wadz krlewsk odzyska po nim znowu Antygon, syn Demetriosa. 3 Zreszt jak najbardziej skonny jestem uzna Seleukosa za krla wyjtkowo sprawiedliwego i penego czci wzgldem bogw. Mianowicie odesa z powrotem Branchidom244 w Milecie brzowy posg Apollona, uwiziony ongi przez Kserksesa do Ekbatany medyjskiej. On take zaoywszy Seleucj nad Tygrysem, wprawdzie przesiedli do niej Babiloczykw, ale mury Babilonu pozostawi nienaruszone, nie zniszczy te wityni Bela i pozwoli zamieszkiwa dokoa niej Chaldejczykom. Rozdzia XVII 1 Ateczycy maj na swej agorze wrd innych, nie wszystkim znanych posgw take otarz Eleos245 [tj. Litoci]. Tylko Ateczycy, jedyni z Hellenw, oddaj cze temu bstwu, jako najbardziej spord niebian pomocnemu w yciu ludzkim i w zmiennych kolejach losu. Ateczycy bowiem nie tylko posiadaj instytucje, wiadczce o umiowaniu czowieka, ale take okazuj wiksz od innych cze wzgldem bogw. Maj wic otarz Ajdos [tj. Wstydliwoci], Feme [tj. Rozgosu], Horme [tj. Zapau]. Jest rzecz niewtpliw i oczywist, e ci, ktrzy wicej od innych ywi b9gobojnoci, otrzymuj take odpowiedni do niej udzia w dobrym losie. 2 W gimnazjonie pooonym tu koo agory, a nazywanym od swego zaoyciela gimnazjonem Ptolemeusza246, s godne obejrzenia hermy
W r. 280. Dziedziczny rd kapaski w Didyma pod Miletem; od Branchosa, syna Apollona, zob. Pauz. VII 2,6. 245 Otarz Litoci archeologowie identyfikuj z otarzem zw. Dwunastu Bogw wzniesionym w kocu VI w. p.n.e. Byo to miejsce dajce schronienie wszystkim potrzebujcym azylu, std w okresie hellenistycznym nadano mu nazw Litoci. lady otarza odkopano po pnocnej stronie wityni Aresa. Jest to ostatni monument, jaki Pauzaniasz wymienia na agorze. B.F. 246 Archeologowie amerykascy uwaaj, e zesp hellenistycznych portykw po poudniowej stronie agory stanowi gimnazjon Ptolemeusza. Fundatorem by Ptolemeusz Filadelfos (285247), wielki patron nauki. B.F.
244 243

kamienne i posg samego Ptolemeusza z brzu. Stoj tam rwnie posgi247: libijskiego Juby i Chryzypa z Soloj. Przed gimnazjonem jest przybytek Tezeusza248. S tam malowida, przedstawiajce walki Ateczykw z Amazonkami. Ta wojna jest wyobraona take na tarczy Ateny i na podstawie posgu Zeusa Olimpijskiego249. W wityni Tezeusza jest rwnie malowido przedstawiajce bitw centaurw z Lapitami w tym momencie walki, kiedy Tezeusz zabi ju centaura, a inni walcz jeszcze bez rozstrzygajcego wyniku. 3 Malowido znajdujce si na trzeciej cianie dla nieobeznanych z treci podania nie jest zrozumiae bd to z powodu staroci, bd dlatego, e Mikon nie wymalowa do koca caej opowieci. A jej tre jest taka. Minos, wiozc na Kret Tezeusza i grup modych dziewczt i chopcw, zakocha si w Periboi250. Gdy Tezeusz w sposb zdecydowany przeciwstawi si zamiarom Minosa, ten pod wpywem gniewu najpierw mu zorzeczy, a potem nawet omieli si twierdzi, e Tezeusz nie jest synem Posejdona, gdy, jego zdaniem, Tezeusz nie bdzie w stanie wynie z powrotem z morza sygnetu, ktry Minos ma przypadkiem przy sobie, a rzuci w gbin. Z tymi sowami, jak mwi, Minos rzuci sygnet w morze. Tymczasem Tezeusz podobno wynurzy si z toni,
Juba II, ur. tu przed r. 50 p.n.e., zmar w r. 23 n.e., oeniony z Kleopatr Selene, crk Antoniusza i Kleopatry; podny pisarz; autor napisanych po grecku historii Arabii, Asyrii, Libii, historii Rzymu do Sulli oraz wielu innych prac z historii kultury. Chryzyp z Soloj w Cylicji (ok. 280 205 p.n.e.), filozof stoicki, kontynuator myli Zenona, zob. Pauz. I 29,15. 248 Jest to waciwy Tezejon, w ktrym Kimon zoy ok. r. 474 p.n.e. prochy bohatera sprowadzone z wyspy Skiros. Badacze amerykascy, prowadzcy wykopaliska na agorze ateskiej, identyfikuj Tezejon z kwadratow budowl zczon z gimnazjonem Ptolemeusza, uwaan przez nich uprzednio za obiekt sdowy, Heliaja. ciany przybytku byy od wewntrz ozdobione malowidami wykonanymi przez Mikona, ucznia Polignota. Obok tradycyjnej Amazonomachii i Centauromachii bya tam przedstawiona scena ilustrujca pobyt Tezeusza na dnie morza u Amfitryty. Poczynajc od tego miejsca wiadomoci na temat zabytkw Aten podawane s gwnie na podstawie pracy I. Thallon Hill, The Ancient City of Athens, Cambridge 1953, gdzie zamieszczona jest szczegowa bibliografia do poszczeglnych budowli. B.F. 249 Zob. Pauz. V 11,7. 250 Periboja, crka Alkatusa (Pauz. I 42,2).
247

majc w rku nie tylko w sygnet, ale jeszcze zoty wieniec, dar Amfitryty. 4 A ju o mierci Tezeusza opowiadaj cae mnstwo rozbienych anegdot. Wic podobno mia by trzymany w wizach (przez Plutona) dopty, a zjawi si Herakles i wyniesie go na wiato dzienne. Z tego wszystkiego, com sysza, oto najprawdopodobniejsza wersja. Kiedy Tezeusz napad na kraj Tesprotw, aby porwa on251 ich krla, straci znaczn cz wojska; zreszt nie tylko on, ale take Pejritus. Ten mianowicie take poda za swym wojskiem, gorco podajc maestwa z krlow. Obydwaj zostali wzici do niewoli. Krl tesprocki kaza ich zwiza i trzyma w Kichyros252. 5 W ziemi tesprockiej wiele jest rzeczy godnych ogldania, m. in. przybytek Zeusa w Dodonie i db powicony bogu. Niedaleko za od Kichyros jest botniste jezioro zwane Acheruzj i strumie Acheron253, pynie take Kokytos, rzeka wyjtkowo nieprzyjemna. Homer, jak mi si zdaje, zobaczywszy te rzeki, omieli si wprowadzi je do swego opisu wiata podziemnego i nawet nada nazwy rzek tesprockich rzekom Hadesu254. Gdy Tezeusz pozostawa jeszcze w wizieniu, napadli na Afidn synowie Tyndareosa255, zdobyli Afidn, a tron przywrcili Menesteusowi. 6 Menesteus nie przywizywa adnego znaczenia do ucieczki synw Tezeusza do Elefenora na Eube. Natomiast uznajc Tezeusza w wypadku jego powrotu w przyszoci z kraju Tesprotw za najbardziej powanego przeciwnika, tak sobie zobowiza lud ateski przysugami, e Tezeusza po jego pniejszym powrocie z ziemi tesprockiej przegnano.
Mit opisujcy podr Tezeusza i Pejritusa do podziemia celem porwania Kory zosta przez pniejszych attydografw zinterpretowany racjonalistycznie w ten sposb, e Ajdoneus, krl Molossw w Tesprotis, mia on Kor, ktr Tezeusz i Pejritus pragnli uprowadzi. Plut. Tez. 31. Zob. Pauz. I 18,4; III 18,5; V 14,2 (gdzie podr Heraklesa do Hadesu przedstawia Pauzaniasz jako wypraw do Tesprotis). 252 Kichyros to Efyra nad brzegiem poudniowego Epiru. 253 Acheron, zob. Tuk. I 47. 254 Odyseja X 512 i nn. 255 Mit opowiada, e Tezeusz uprowadzi z domu ojcowskiego Helen jako modziutk jeszcze dziewczynk oraz umieci j u swej matki, Ajtry, w Afidn. W tym czasie wyruszy z Pejritusem, chcc mu pomc w zdobyciu Kory. Tymczasem Dioskurowie opanowali Afidn i odbili Helen, zob. Pauz. II 22,6. O napaci Dioskurw mwi Herodot IX 73, a take Pauzaniasz nieraz o tym wspomina: I 41,4; 5; II 22,6; III 17,2; 18,4 i 5; 24,11.
251

Wic wyprawi si Tezeusz do Deukaliona na Kret, lecz wichry go zniosy na wysp Skiros. Mieszkacy przyjli go wspaniale z powodu sawy rodu i powaania dla jego czynw. Jednak dlatego krl Likomedes zgotowa mu zgub. Budowla, powicona Tezeuszowi, pojawia si w Atenach po napadzie Medw, tj. Persw, na Maraton, mianowicie w tym czasie, kiedy Kimon256, syn Milcjadesa, wypdzi Skiryjczykw z ich wyspy, mszczc si za mier Tezeusza, i sprowadzi jego koci do Aten. Rozdzia XVIII 1 Przybytek Dioskurw257 jest staroytny Sami Dioskurowie s przedstawieni w pozycji stojcej, a ich synowie siedz na koniach Tu namalowa Polignot wszystko, co dotyczy ich maestwa z crkami Leukippa258, Mikon za ich podr morsk z Jazonem do Kolchidy. Mikon skupi sw uwag na przedstawieniu postaci Akasta259 i jego koni. 2 Powyej wityni Dioskurw jest wity okrg Aglauros. Podobno Aglauros i jej siostrom, Herse i Pandrozos, powierzya Atena Erychtoniosa, umieciwszy go w skrzyni drewnianej, zabraniajc im jednoczenie do niej zaglda. Pandrozos miaa okaza si posuszna, ale tamte dwie otworzyy skrzyni. Na widok ErychtoW r. 476/5 p.n.e. O tej wyprawie wspomina Tuk. I 98; Diod. XI 60. Pooenie sanktuarium Dioskurw, znanego take pod nazw Anakejon, ktrego pocztki sigaj czasw Pizystrata, nie jest cakowicie ustalone. Leao poniej okrgu Agraulos, tzn. u pnocno-zachodnich zboczy Akropolu. Musiao by rozlege, poniewa byo miejscem zebra i wicze jedcw ateskich. Po r. 475 p.n.e. Anakejon ozdobione zostao malowidami Polignota i Mikona, powiconymi scenom z ycia Dioskurw. Byy to prawdopodobnie pierwsze prace Polignota na terenie Aten. B.F. 258 Crki Leukippa, krla Mesenii, byy zarczone z Linkeusem i Idasem, synami Afareusa. Lecz Dioskurowie uprowadzili crki Leukippa, tj. Hilaejr i Febe. Polydeukes oeni si z Febe, Kastor z Hilaejr. 259 Akastos, syn Peliasa, krla Jolku, wzi udzia w wyprawie Jazona do Kolchidy. O nim mwi jeszcze Pauzaniasz w III 18,16; V 17,9 11. By moe scena przedstawiaa uroczysto pogrzebow Peliasa zamordowanego, jak wiadomo, przez Mede rkoma jego atwowiernych crek.
257 256

niosa wpady w sza i rzuciy si same z akropoli w miejscu najbardziej stromym260. Z tej take strony dostali si na akropole Medowie, tj. Persowie, i wymordowali tych Ateczykw, ktrzy w interpretacji wyroczni wicej ufajc swemu zdaniu ni Temistoklesa261 obwarowali akropole drewnianym ostrokoem. 3 Tu obok jest prytanejon262, w ktrym przechowuje si spisane prawa Solona i tam stoj posgi bogi: Ejrene i Hestii, mskie za posgi rne, m. in. pankratiasty Autolikosa263. Co za tyczy posgw Milcjadesa i Temistoklesa, to napisy na nich zamieniono i przypisano jeden posg jakiemu Rzymianinowi, drugi Trakowi. 4 Idcym std ku niszym czciom miasta ukae si przybytek Sara264 pisa . Kult tego boga przejli Ateczycy od Ptolemeusza. W Egipcie spord wity Sarapisa265 najsawniejsza jest w Aleksandrii, najstarsza w Memfis. Do tej ostatniej nie maj
Tzw. Aglaurion byo tarasem u stp skalistego zbocza Akropolu, nieco bardziej na zachd od linii, na ktrej stoi Erechtejon. Zbierali si tam efebowie celem zoenia przysigi. Waciwe sanktuarium Aglauros, crki Kekropsa, kapanki Ateny, miecio si w grocie skalnej, pooonej powyej, poczonej podziemnym korytarzem i schodkami skalnymi z platform Akropolu. Pocztki tego sanktuarium sigaj najdawniejszych dziejw Aten. O witym okrgu Aglauros w tym miejscu mwi take Herodot VIII 53. B.F. 261 Temistokles zinterpretowa sowa wyroczni delfickiej o drewnianym murze jako polecenie budowy floty wojennej na wypadek najazdu Persw (Herod. VII 141 143). 262 Pierwotnie byo to prytanejon caej Attyki (Tuk, II 15), tj. ognisko domowe Attyki. Tam si pali wieczny ogie albo pona lampa. Std kolonici attyccy wyruszali do nowych osiedli (Herod. I 146), std zabierali ogie do nowych osiedli. Tu sta posg Hestii, jako bogini ogniska domowego, i Ejrene, jako bogini pokoju. Przed czasami Solona tu rezydowa archont eponim (Aryst. Athen. polit. 3). Tu goszczono poselstwa zagraniczne. Tu ywiono zasuonych obywateli. Niezachowane. 263 Zob. Plin: N.h. XXXIV 79. Dzieo Leocharesa Pankratiasta. 264 Pauzaniasz kieruje si na poudniowy wschd ku niszej czci miasta, gdzie stoi m. in. Olimpiejon. Dwa wymienione przez niego sanktuaria, Serapisa i Ejlejtyi, ktrych ladw dotychczas nie znaleziono, musiay znajdowa si poniej pnocno-wschodnich zboczy Akropolu. Kult Serapisa, wprowadzony w Grecji w III w. p.n.e., czy w sobie cechy kultu egipskiego Ozyrysa i greckiego Zeusa. B.F. 265 Serapeum aleksandryjskie byo obszern budowl (Tac. Hist. IV 84). Posg bstwa sprowadzi tu z Synopy Ptolemeusz I na skutek pewnego widzenia sennego.
260

wstpu ani przybysze, ani kapani, zanim nie dokonaj obrzdu pochowania Apisa. Niedaleko od przybytku Sarapisa jest miejsce, gdzie podobno Pejritus i Tezeusz zawarli przymierze przed wypraw do Lacedemonu, a pniej do kraju Tesprotw. 5 Niedaleko std wzniesiono wityni Ejlejtyi, ktra podobno a od Hyperborejczykw przybya na Delos na pomoc Latonie w czasie jej blw porodowych. Dopiero za porednictwem Delijczykw, jak powiadaj, reszta Hellenw zapoznaa si z jej imieniem. Mieszkacy Delos skadaj jej bstwu ofiary i piewaj hymn Olena266. A znowu Kreteczycy z okolic Knossos twierdz, e miejscem urodzenia Ejlejtyi jest ich miejscowo, Amnizos267, i e za matk ma ona Her. Jedni tylko Ateczycy268 zasaniaj szat a po czubki stp drewniane posgi (ksoana) Ejlejtyi. Dwa takie posgi, wedle opowiada kobiet ateskich, pochodz z Krety i s darem wotywnym Fedry, najstarszy za przywiz z Delos Eryzychton269. 6 Przed wejciem do wityni Zeusa Olimpijskiego270 stoj dwa posgi Hadriana z kamienia z wyspy Tazos, dwa za z kamienia sprowadzonego z Egiptu. To cesarz rzymski Hadrian wystawi t wityni i godny ogldania posg boga, ktremu co do
Olen z Likii uoy hymny ku czci witych dziewic hypeborejskich, Opis i Hekarge. piewa je na uroczystociach na Delos, zob. Herod. IV 35,3. Wspomina o nim Kallimach w hymnie IV 304. Olen uchodzi za Hyperborejczyka, najstarszego wra Apollona delflckiego i najstarszego poet epickiego. 267 Amnizos, dawny port Knossosu na Krecie. Odyseja wspomina o grocie Ejlejtyi, bogini porodu, w Amnizos (XIX 188). 268 Nie jest to prawd, gdy analogicznie w Ajgion w Achai wyglda posg Ejlejtyi (Pauz. VII 23,5), lecz ksiga o Achai powstaa pniej, jak mwi sam Pauzaniasz (VII 20,6). 269 O mierci Eryzychtona mwi Pauz. w I 31,2. Eryzychton uwaany by za syna Kekropsa i Agraulos. 270 Jest to kolosalna (41 x 107 m) witynia Zeusa Olimpijskiego, wzniesiona na miejscu Olimpiejonu z okresu Pizystratydw (zob. Tuk. II 15). By to dipteros w stylu joskim, budowany z mikkiego kamienia, przez czterech architektw drugiej poowy VI w. p.n.e.: Antystatesa, Kallajschrosa, Antymachidesa i Porinosa, nie dokoczony. Midzy 175 a 164 r. budow podj Antioch IV Epifanes angaujc jako architekta Rzymianina Cossutiusa. Ten zastosowa do budowy marmur pentelicki i zmieni styl na koryncki. witynia zostaa ukoczona i powicona dopiero za Hadriana w r. 131/2 n.e. Spord stu czterech kolumn wysokoci 17,25 m do czasw dzisiejszych stoi tylko pitnacie (fig. 7). B.F.
266

wielkoci ustpuj bez wyjtku wszystkie inne posgi271, prcz tzw. kolosw, rodyjskiego i rzymskiego. Ot ten posg zosta wykonany z koci soniowej i zota, a biorc pod uwag jego wielko, przedstawia wysoki artyzm. Przed kolumnami stoj posgi z brzu, ktre Ateczycy nazywaj Koloniami. Cay za teren witynny obejmuje przestrze do czterech stadiw i peen jest posgw mskich. Kade miasto wystawio tu posg cesarza Hadriana. Te wszystkie jednak przewyszyli Ateczycy, wznisszy godnego uwagi kolosa na tyach wityni. 7 Na terenie witynnym s i dawne zabytki: Zeus z brzu, witynia Kronosa i Rei i wity okrg Ge272 [tj. Ziemi] z przydomkiem Olimpia [tj. Olimpijskiej]. Tu ziemia rozstpia si na jaki okie i, wedle ustnej tradycji, tdy po potopie z czasw Deukaliona spyna pod ziemi caa woda. Corocznie wrzuca tam ludno mieszank z mki pszenicznej i miodu273. 8 Na kolumnie wznosi si posg Izokratesa274, ktry utrwali pami o sobie trzema zaletami. A mianowicie. Niezmordowan pracowitoci, poniewa doywszy lat dziewidziesiciu omiu nie przerwa dziaalnoci nauczycielskiej. Umiarkowaniem obywatelskim, poniewa wytrwale trzyma si z dala od polityki i nie dba nadmiernie o sprawy publiczne. Umiowaniem wolnoci, poniewa na wie o bitwie pod Chajrone ze zgryzoty sam sobie mier zada. Stoj tam take Persowie z marmuru frygijskiego, podtrzymujcy miedziany trjng, zgodni uwagi i oni, i trjng. Wedle podania, dawn wityni Zeusa Olimpijskiego mia wybudowa Deukalion. A na dowd oczywisty tego, e Deukalion mieszka w Atenach, pokazuj Ateczycy jego grb, znajdujcy si niedaleko od obecnej wityni.
271

Posg przeszo dwa razy wikszy od posgu Asklepiosa w Epidaurze (Pauz. II

27,2).

Prawdopodobnie ten sam, o ktrym mwi Tuk. II 15. Obok niego grb Amazonki Antiope. 273 Pewnie w czasie wit (tj. Hydroforia) obchodzonych w Atenach 1 marca jako aobne uroczystoci ku czci zmarych. 274 Izokrates (436-338 p.n.e.), mwca, teoretyk wymowy. W r. 390 p.n.e. otworzy w Atenach szko wymowy. Stworzy teori literackiej prozy oraz tzw. period. Przeciwnik poetyckiej koncepcji prozy Gorgiasza. W zakresie polityki reprezentowa stanowisko filomacedoskie, pragnc hegemonii panhelleskiej Aten przy pomocy Macedonii.

272

9 Hadrian wystawi Ateczykom jeszcze inne budowle275, a wic wityni Hery i Zeusa Panhellenios [tj. Wszechhelleskiego] i przybytek wsplny dla wszystkich bogw. Najbardziej jednak odznacza si wspaniaoci sto kolumn z marmuru frygijskiego. Z tego samego materiau wykonane s ciany w portykach. A wewntrz s pomieszczenia ozdobione puapem zoconym i alabastrem, ponadto rzebami i malowidami. Tu jest take biblioteka276 oraz gimnazjon imienia Hadriana, tam stoi rwnie sto kolumn citych, w kamienioomach libijskich. Rozdzia XIX 1 Niedaleko za wityni Zeusa Olimpijskiego stoi posg Apollona Pytyjskiego. Istnieje jeszcze inny przybytek Apollona, pod nazw Delfinios. Tradycja ustna gosi, e w tym czasie, kiedy witynia bya ju podcignita pod sam dach, przyby do Aten Tezeusz jeszcze nikomu nie znany. A gdy zjawi si przy wityni Delfiniosa, majc chiton dugi po kostki i wosy adnie zaplecione, robotnicy zatrudnieni przy ukadaniu dachu zapytali z kpin, co to za panna na wydaniu sama jedna plcze si tutaj. Tezeusz nie da im najmniejszego objanienia, lecz podobno wyprzgszy woy z wozu, ktry mia niedaleko, przerzuci go jeszcze ponad dach wanie wykonywany.
Jedyn dobrze zachowan budowl z okresu Hadriana jest Brama Hadriana, leca niedaleko Olimpiejonu. Brama u dou otwarta jest ukiem wspartym na dwu pilastrach korynckich, wyej ozdobiona otwartym portykiem korynckim zwieczonym porodku przyczkiem. Inskrypcja grecka od strony Akropolis gosi: Tu s Ateny, stare miasto Tezeusza", a od strony Olimpiejonu: Oto miasto Hadriana, ju nie Tezeusza" (fig. 8). B.F. 276 Biblioteka Hadriana, zbudowana na pnoc od Akropolu, tworzy jedn cao z tzw. Stoa Hadriana, czyli 100 kolumnowym portykiem. Cao zajmowaa przestrze 122 x 82 m. Mury otaczajce wykonane byy z porosu z wyjtkiem gwnej, tj. zachodniej fasady, zbudowanej z marmuru pentelickiego. Fasada ta ozdobiona bya po obu stronach maych wysunitych propylei, wspartych na czterech kolumnach korynckich, siedmioma supami przyciennymi z marmuru z Karystos. Wejcie prowadzio na ogromny prostoktny dziedziniec otoczony perystylem zoonym ze 100 kolumn z frygijskiego marmuru. W gbi tak utworzonych portykw otwieray si
275

2 W zwizku z miejscem zwanym Kepoj277, tj. Ogrody, oraz ze znajdujc si tam wityni Afrodyty, a take z posgiem samej tej bogini, stojcym blisko przybytku, nie opowiadaj Ateczycy adnej legendy. Jej bowiem posta miaa ksztat czworoktny w rodzaju herm. Podpis objania, e Afrodyta Niebiaska jest najstarsz spord tzw. Mojr. Natomiast posg Afrodyty tzw. W Ogrodach" jest dzieem Alkamenesa i, wedle opinii samych Ateczykw, godny ogldania. 3 Jest jeszcze miejsce powicone Heraklesowi, zwane Kynosarges278. Co za tyczy przyczyny przezwania go biaym psem"279, to poznali j ci, ktrzy odczytali tre przepowiedni. S tam otarze Heraklesa i Heby280, ktr si uwaa za crk
w pnocnym i poudniowym murze po trzy due eksedry tj. pkoliste nisze. Porodku dziedzica znajdowa si wyduony basen. Biblioteka zajmowaa dwupitrowy budynek, dobudowany do murw Stoa od strony wschodniej. Sala biblioteczna, zajmujca rodek parteru, otwieraa si na dziedziniec czterokolumnowym przejciem. Wzdu cian obiegao podium wys. 1,5 m. W cianach zainstalowane byy nisze (jedna dua porodku i dwa rzdy po cztery nisze mniejsze po bokach), ktre suyy jako szafy na zwoje. Dwie przylegajce sale boczne posiaday awy, dwie skrajne suyy prawdopodobnie jako szatnie. Pauzaniasz wymienia take gimnazjon Hadriana ze 100 kolumnami, ktrego ladw dotychczas nie znaleziono. B.F. 277 Sanktuarium Afrodyty w Ogrodach umiejscawiane jest u stp wschodniej czci pnocnych zboczy Akropolu. S tam widoczne liczne wnki w skaach, w ktrych znajdowano kamienie falliczne obiekty kultu Erosa i Afrodyty. Jest take grota poprzedzona tarasem oraz druga grota, w ktrej skalna inskrypcja donosi, e obchodzono tam na wiosn festiwal ku czci Erosa, boga Mioci. Z relacji Pauzaniasza wynika, e w Atenach istniay dwa sanktuaria Afrodyty w Ogrodach: starsze u stp Akropolu z posgiem bogini w ksztacie hermy oraz modsze, ze sawnym posgiem Alkamenesa, gdzie poza obrbem miasta (zob. Plin. N.h. XXXVI 16). B.F. 278 O jego pooeniu mwi Herod. V 63; VI 115. Kynosarges zawierao gimnazjon i byo otoczone gajem. Naucza tu Antystenes. 279 Legenda opowiada, e niejaki Diomos skada raz ofiar na cze Heraklesa czy Hestii. Wtedy biay pies (kyon, gen. kynos pies; argos biay) chwyci miso ofiarne i pobieg z nim. Diomos by uprzedzony przez wyroczni, e tam, gdzie w pies zoy swoj zdobycz, ma by wzniesiony otarz Heraklesa. Std nazwa Kynosarges. 280 Dwa siedzenia w teatrze Dionizosa byy zarezerwowane dla kapana Heraklesa i kapanki Heby, bogini modoci, crki Hery, maonki Heraklesa.

Zeusa i za maonk Heraklesa. Wzniesiono tam take otarz ku czci Alkmeny281 i Jolaosa282, ktry dokona wielu prac razem z Heraklesem. Likejon otrzyma nazw od Likosa, syna Pandiona, lecz od najdawniejszych czasw i jeszcze za naszych uwaany jest za wityni Apollona i tu take ten bg nazywany by najpierw Likejos283. Ustna tradycja gosi, e wanie z powodu tego Likosa, ktry uciekajc przed Ajgeusem przyby do Termilw, nazwano take tych ostatnich Likijczykami284. 4 Z tyu za Likejonem jest grobowiec Nizosa285, krla Megarejczykw, ktrego zabi Minos, Ateczycy za przenieli tutaj jego ciao i pochowali. W zwizku z osob tego Nizosa opowiadaj, jakoby mia on wosy koloru purpury oraz, wedle przepowiedni, mia umrze, gdy je obetnie. Gdy wic Kreteczycy weszli na ziemi megarejsk i zdobywali nagym atakiem wszystkie po kolei miasta a po Nizaj, t jednak Nizaj, do ktrej schroni si sam Nizos, musieli oblega. Tymczasem podobno crka286 Nizosa zapona mioci do Minosa i jakoby cia ojcu wosy.
Alkmene, matka Heraklesa. Jolaos z Teb, bratanek Heraklesa i jego towarzysz. Bra udzia w wycigach rydwanw (Pauz. V 17,11), wonica zaprzgu Heraklesa (Pauz. V 8,3), uczestnik jego prac (Pauz. VIII 14,9; 45,6). Kolonizowa Sardyni (Pauz. VII 2,2). 283 Przybytek Apollona zw. (likejon) otrzyma nazw od przydomka boga (tj. Likejos, wietlisty), a nie od Likosa, jak twierdzi Pauzaniasz. Ten sam przydomek przysugiwa Apollonowi w Sykionie i Argos, gdzie pochodzi od wyrazu (likos), tj. wilk, i znaczy wilczy, zob. Pauz. II 9,7; 19,3. Gimnazjum przy tym przybytku byo najsawniejsze w Atenach. Zbudowa je synny mwca i polityk, Likurg, syn likofrona, zob. Pauz. I 29,16. Jeszcze przed budow Likurga by to teren ulubiony przez Ateczykw, zob. Plato Eutyfron, p. 2a; Eutydemos, p. 271a; Lysis, p. 203a. Stao si siedzib szkoy Arystotelesa; od alei spacerowych, gdzie si odbyway dysputy, tzw. szkoy perypatetykw (nazwa szkoy od wyrazu , tj. peripatos, a znaczy aleja"). Filip V, krl Macedonii, spali Likejon w r. 200. Sulla wyci pikne drzewa Likejonu, aby z nich zrobi maszyny oblnicze, gdy oblega Ateny w latach 8786 p.n.e. Likejon znajdowa si prawdopodobnie midzy Likabetem i Ilissosem. 284 Wywd nazwy Likw od Likosa, syna Pandiona, oparty jest na Herodocie, I 173; VII 92. 285 Zob. Pauz. I 39,4. 286 Skylla, zob. Pauz. II 34,7.
282 281

5 Oto tak si stao wedle podania. W Atenach pyn rzeki: Ilisos287 i Erydanos, wpadajcy do Ilisosu, a nazywany tak samo, jak Erydanos celtycki. Nad tym wanie Ilisosem, jak opowiadaj, bawic si Orejtyj288 porwa wiatr Boreasz i poj za maonk, a ze wzgldu na powinowactwo z Ateczykami pomg im pniej, zatapiajc wiele spord trjrzdowcw barbarzyskich. Ateczycy utrzymuj, e Ilisos powicony jest jeszcze innym bogom. Oto nad jego brzegiem znajduje si otarz Muz Ilisyjskich. Pokazuj tam rwnie miejsce, gdzie Peloponezyjczycy zabili Kodrosa, syna Melantosa, krla Aten. 6 Gdy przejdziesz przez Ilisos, ujrzysz miejsce zw. Agraj289 i wityni Artemidy Agrotera, tj. owczyni. Tam podobno po raz pierwszy urzdzia owy Artemida po przybyciu z Delos. Dlatego na posgu przedstawiona jest tu z ukiem. To za, co usyszysz o stadionie290, by moe ci nie urzeknie, ale doznasz olnienia,
Urok tej rzeki opisuje Platon w Fajdrosie, p. 230 b, c, 237c. T opowie zaczerpn Pauzaniasz z Herodota, VII 189. Orejtyja bya crk Erechteusa. O jej porwaniu przez Boreasza wspomina Pauzaniasz w V 19,1. 289 Agraj jest to przedmiecie Aten, pooone nad brzegiem Ilissosu. Obok wymienionej przez Pauzaniasza wityni Artemidy Agrotera, nie zachowanej, staa tam jeszcze sawna witynia Demeter in Agris, w ktrej odbyway si Mae Misteria. B.F. 290 Stadion panatenajski obudowa kamieniem Likurg koo r. 330 p.n.e. Ale dopiero znami przepychu nada mu Herodes Ateczyk w latach 138 142 n.e. Rozmiary jego byy: 204 x 33 m. Mieci 50 000 widzw. Zosta odbudowany w r. 1895 dziki szczodrobliwoci N. Averoff. Tu odbyy si pierwsze igrzyska olimpijskie wspczesne, wznowione po przeszo 1500 latach z inicjatywy barona P. de Coubertin. Obecnie stadion moe pomieci 70 000 widzw. Herodes Atticus Tiberius Claudius z Maratonu (101 177), od dziecistwa zwizany by z Attyk. Wielki dobroczyca Hellady, hojny fundator wspaniaych budowli na caym jej obszarze. W latach 138 142 n.e. wznis w Atenach wspaniay stadion. W r. 143 zosta konsulem rzymskim. Nastpnie wznis stadion Delfom, z miejscowego piaskowca, w Koryncie kryty teatr, waciwie odeon. Przede wszystkim obdarowa hojnie Olimpie, w ktrej wystpowa jako mwca. Tu jego ona, Regilla, zostaa wybrana kapank Demetry Chamyne i jako taka zasiadaa, jedyna z kobiet, na igrzyskach. Herodes Ateczyk zaoy w Olimpu wodocig, baseny wodne i synn eksedr (pokrg nisz), nie wspomnian jednak przez Pauzaniasza, midzy Herajonem a Metroonem. Po mierci ukochanej ony wystawi ku jej czci po r. 160 n.e. wspaniay odeon (Pauz.
288 287

gdy ujrzysz na wasne oczy. Oto jest on cay z biaego marmuru. O wielkoci najatwiej mona wnioskowa z samego pooenia. Za Ilisosem wznosi si gra najpierw w ksztatcie pksiyca, potem si rozwidla i schodzi dwiema graniami prosto do brzegu rzeki. Wewntrz rozwidlenia gry dolina stadionu. Zbudowa go Ateczyk Herodes i zuy na wiksz cz kamienioomw pentelickich. Rozdzia XX 1 Od prytanejonu291 idzie tzw. ulica Trjnogw. Oto przyczyna nazwy ulicy. Tu wznosz si stosunkowo obszerne witynie bogw, a na nich stoj trjnogi. S z brzu. Zawieraj dziea sztuki szczeglnie godne pamici. Mianowicie owego Satyra, ktrym podobno wielce szczyci si Praksyteles292 Tak o nim opowiadaj anegVII 20,6) na 6000 ludzi. By wietnym retorem, uprawia filozofi i filologi. Herodes Ateczyk reprezentowa denie do cisego attycyzmu, tj. przestrzegania dialektu attyckiego w pimiennictwie greckim. 291 Wydaje si, e Pauzaniasz zatrzyma si gdzie koo starego prytanejonu (zob. Pauz. I 18,3) i patrzc ze wzniesienia na rozcigajce si u dou miasto omawia znajdujce si tam budowle, poniewa dalszy opis podejmuje z tego samego miejsca. Jest te moliwe, e wykona ptl wok Olimpiejonu i zawrci. Teraz bdzie szed wzdu poudniowych stokw Akropolu. Idc ulic Trjnogw nie wymienia Monumentu Lizykratesa, jedynego, jaki zachowa si do naszych czasw, spord pomnikw wypeniajcych t ulic (ryc. 9). B.F. 292 Praksyteles z Aten, jeden z najwikszych rzebiarzy greckich, dziaajcy w pierwszej poowie IV w. p.n.e. (Plin. N.h. XXXIV 6970). Wymieniony przez Pauzaniasza modziutki Satyr, trzymajcy puchar, by jednym z pierwszych dzie artysty. Satyr w rzeczywistoci wylewa wino z dzbanka trzymanego w uniesionej rce prawej do czarki trzymanej w rce lewej. Posg by z brzu, jest nie zachowany. Znamy natomiast ponad dwadziecia marmurowych kopii rzymskich, z ktrych najlepsze znajduj si w Albertinum w Drenie i w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Archeologom nie udao si rozstrzygn, czy byy dwa posgi satyra, jeden na ulicy Trjnogw, a drugi w wityni Dionizosa, czy te Pauzaniasz mwi o tym samym posgu, ktry znamy z kopii rzymskich. Posg Erosa, do ktrego pozowaa artycie ukochana Fryne, wprowadza do monumentalnej rzeby sakralnej motyw mioci. Posg by z marmuru, sta w Tespiach (zob. Pauz. IX 27,3), zagin. Najmniej uszkodzona kopia rzymska zachowaa si w ogrodach Farnese na Palatynie w Rzymie i zostaa zrekonstruowana przez Steinhausera (Luwr). B.F.

dot. Gdy pewnego razu Fryne zadaa od Praksytelesa, aby jej podarowa to swoje dzieo, ktre uwaa za najpikniejsze, podarunku nie odmwi by w niej zakochany ale nie chcia ujawni, ktre jemu samemu wydaje si najpikniejsze. Wtem wbieg sucy Fryne i zawiadamia Praksytelesa, e ju znaczna cz jego dzie posza z dymem, gdy poar ogarn jego dom, ale jeszcze nie wszystko ulego zagadzie. 2 Praksyteles biegnie co ywo do drzwi woajc, e wszystkie jego trudy poszy na marne, jeli pomie obj ju Satyra i Erosa. Wtedy Fryne kazaa mu zosta i by dobrej myli, nie ma si co martwi; to ona zaskoczya go podstpem, aby zdradzi, ktre mianowicie swoje dzieo uwaa za najpikniejsze. Fryne wybraa sobie Erosa. W ssiedniej za wityni Dionizosa ustawiono modziutkiego Satyra, trzymajcego puchar. Natomiast pobliskiego Erosa w postawie stojcej i Dionizosa wykona Tymilos293. 3 Najstarsze wite miejsce Dionizosa294 znajduje si obok teatru. Wewntrz tego okrgu s dwie witynie i dwa posgi Dionizosa: jeden to Eleutereus295 [tj. Oswobodziciela], drugi za ten, ktrego wykona Alkamenes z koci soniowej i zota. S tam rwnie malowida. Oto Dionizos proTymilos, rzebiarz ateski, prawdopodobnie z IV w. p.n.e. B.F. Pauzaniasz podaje te informacje w sposb niecisy. Najstarsze sanktuarium Dionizosa w Atenach leao na tzw. Bagnach (Limnai), tzn. w dzielnicy pooonej midzy Areopagiem a Pnyksem, gdzie odnaleziono lady okrgu otoczonego murem poligonalnym z wapienia miejscowego. wicono tam Antesteria, czyli mistyczne zalubiny Dionizosa z maonk archonta-basileusa. W pnocno-wschodnim naroniku okrgu przechowywano uwicon toczni wina i kad. Obchodzono tu take Lenaje, tj. wito toczni, poczone z konkursami dramatycznymi, ktre odbyway si w drewnianym teatrze, zainstalowanym na zboczu midzy Areopagiem a Akropolem. Sanktuarium do IV w. byo cakowicie niezalene od okrgu witynnego Dionizosa Eleutereusa pooonego u poudniowych zboczy Akropolu. B.F. 295 Okrg Dionizosa Eleutereusa, lecy u poudniowo-wschodnich zboczy Akropolu, obejmowa star i now wityni, otarz i portyk. Starsza witynia, w ksztacie templum in antis, zbudowana bya za Pizystrata. W niej sta ksoanon boga przywieziony z Eleuteraj (zob. Pauz. I 38,8), ktry przenoszono do teatru w czasie Wielkich Dionizjw. Modsza witynia Dionizosa Eleutereusa stoi bliej wejcia do okrgu witego. By to prostylos, zbudowany ok. r. 420 p.n.e., z ktrego pozostay jedynie fundamenty. W nim sta posg Dionizosa w technice chryzelefantyny, tzn. skada si z pyt rzebionych w koci soniowej oraz odlewanych ze zota, ktre umocowywano na rusztowaniu z drzewa, wykonany przez Alkamenesa. Brodaty bg
294 293

wadzcy z powrotem Hefajstosa do nieba. Hellenowie mwi, e Hera strcia nowo narodzonego Hefajstosa296, on za pamitny swej krzywdy posia jej w darze zoty tron majcy niewidzialne wizy. Gdy Hera na tym tronie usiada, poczua si zwizana, a z bogw adnemu Hefajstos nie chcia okaza posuszestwa. Dopiero Dionizos, ktremu Hefajstos najbardziej ufa, spoiwszy go winem przywid na Olimp. Oprcz tego s przedstawieni Penteus297 i Likurg, ktrzy za sw pych wzgldem Dionizosa ponieli kar, dalej pica Ariadna, odjazd Tezeusza oraz przybycie Dionizosa celem porwania Ariadny. 4 Blisko witego miejsca Dionizosa i teatru jest budynek, ktry, jak mwi, zosta wykonany na wzr namiotu Kserksesa298. Zosta powtrnie wzniesiony, gdy dawny spali wdz rzymski, Sulla, wziwszy Ateny. Przyczyna tej wojny bya nastpujca. Mitrydates sprawowa wadz krlewsk nad barbarzycami mieszkajcymi koo Morza Czarnego. Co byo prawdziw przyczyn tego, e wda si w wojn z Rzymem i jakim sposobem wkroczy do Azji, ile miast posiad zbrojn przemoc, ile za zwiza z sob przymierzem, o to niech si troszcz ci, ktrzy chc pozna dzieje Mitrydatesa299. Ja tylko przedstawi to, co dotyczy zdobycia Aten.
siedzia w pozie zblionej do Zeusa Fidiasza. Z opisu Pauzaniasza nie wynika, czy malowida zdobiy star, czy now wityni, czy te portyk. Portyk opiera si tyln cian o budynek sceniczny teatru. Por. plan na s. 91. B.F. 296 Dwie wersje mitu spotykamy u Homera w zwizku z osob Hefajstosa. Jedn podaje w ksidze I 599 i nn. Iliady, drug w ksidze XVIII 394 i nn. 297 Opowie o Penteusie, krlu Teb, nie uznajcym kultu Dionizosa, podaje Pauzaniasz w II 2,7, ponadto w zbieny sposb podaje j Eurypides w Bakchantkach. Likurg, krl Edonw w Tracji, za bezbono wzgldem Dionizosa zosta ukarany lepot przez Zeusa (Iliada VI 130 i nn.), wedug innych rde Dionizos sam go olepi i przybi do krzya. 298 Jest znany jako odeon Peryklesa. Bya to kwadratowa budowla z licznymi kolumnami wewntrz, ustawionymi w dziewiciu rzdach rwnolegych do cian w obydwu prostopadych do siebie kierunkach. Ukoczony w r. 443, spalony w r. 86 i odbudowany w latach 65 62 przez architektw Stallousa i Melanipposa. By uwaany za najpikniejsz sal koncertow w wiecie greckim. B.F. 299 Mitrydates VI Eupator (120-63 p.n.e.) krl Pontu. Historia Rzymu zna trzy wojny z Mitrydatesem: pierwsza w latach 89 84; druga w 8280, trzecia w 7464 p.n.e. Pokonany Mitrydates popeni samobjstwo w r. 63.

5 By pewien Ateczyk Arystion, ktrego uywa Mitrydates jako posa do miast helleskich. On to przekona Ateczykw, eby przeoyli sojusz z Mitrydatesem nad przymierze z Rzymem. Jednak nie wszystkich nakoni, tylko lud, a waciwie najburzliwsze elementy wrd ludu. Powaniejsi Ateczycy zgosili si dobrowolnie do Rzymian. Doszo do bitwy. Przewaga, i to stanowcza, przypada stronie rzymskiej. Uciekajcych w popochu Ateczykw i Arystiona cigali Rzymianie a do samego miasta, Archelaosa za i barbarzycw do Pireusu. w Archelaos by jednym z wodzw Mitrydatesa. Archelaos przed tymi wypadkami najecha Magnetw zamieszkujcych Sipylos; ci go zranili, wyciwszy przy tym wielu spord barbarzycw. 6 W ten sposb doszo do oblenia Aten. Taksilos, wdz Mitrydatesa, oblega wanie wtedy Elatej w Fokidzie. Na wie o tych wypadkach zaprzesta oblenia i powid wojsko do Attyki. Dowiedziawszy si o tym, wdz Rzymian poleci czci swych wojsk oblega w dalszym cigu Ateny, sam za z wiksz czci swych si ruszy przeciw Taksilosowi do Beocji300. W trzy dni pniej przybyli gocy z wieci do obydwu obozw rzymskich: do Sulli e zdobyto mury Aten, do wojsk oblegajcych Ateny, e Taksilos zosta pokonany w bitwie pod Chajrone301. Gdy Sulla wkroczy po wtrnie do Aten, zamkn wszystkich swoich przeciwnikw w Keramejku, a nastpnie co dziesitego, wedug losowania, kaza prowadzi na miejsce kani. 7 Gdy gniew Sulli wzgldem Ateczykw nie ustawa, wielu spord nich po kryjomu ucieko do Delf. Na pytanie, czy ju dosiga ich przeznaczenie i czy Ateny maj by ostatecznie wyludnione, odpowiedziaa Pytia wrb o bukaku302. Sulla wnet potem zapad na chorob, ktra, o ile mi wiadomo, strawia take Ferekidesa z Syros303. Zachowanie Sulli w stosunku do wielu Ateczykw byo bardziej okrutne, ni przystao na postpowanie Rzymianina. Jednake nie sdz, aby to byo przyczyn jego nieszczcia, lecz gniew Zeusa Hikezjos [tj. Opiekuna Bagalnikw], z tego powodu, e Arystiona, ktry si schroni do przyTu Pauzaniasz popeni bd historyczny:Sulla zdoby Ateny i Pireus (oprcz Munichii) i dopiero wwczas ruszy do Beocji. 301 W r. 86. Waciwie bitwa rozegraa si midzy Sulla i Archelaosem. 302 Pytia odpowiedziaa, e bukak pywa po wodzie, ale nie tonie. 303 Ferekides z Syros (VIIVI w. p.n.e.), mitograf, filozof z krgu Pitagorasa, napisa dzieo proz z zakresu teogonii, pt. (tj. Heptamychos), co znaczy: Siedmiokt, symboliczny obraz wszechwiata. Zachowane fragmenty.
300

bytku Ateny, Sulla gwatem stamtd wycign i zabi. Ateny w ten sposb spustoszone wojn, znowu zakwity za panowania cesarza rzymskiego, Hadriana. Rozdzia XXI 1 S w Atenach w teatrze304 posgi tragediopisarzy i komediopisarzy, niestety, wiele wrd nich jest posgw poetw nieznacznych. Oto w zakresie komedii oprcz jednego Menandra305 nie byo tam adnego poety, ktry by osign saw. Spord przedstawicieli tragedii stoj tam posgi Eurypidesa i Sofoklesa306. Opowiadaj, e gdy Sofokles umar, wtargnli do Attyki Lacedemonczycy i ich dowdca ujrza we nie Dionizosa, ktry stanwszy przy nim, rozkaza mu uczci wszelkimi honorami, nalenymi zmarym, now syren. Ten sen, wydao mu si, dotyczy Sofoklesa i jego poezji. Jeszcze do dnia dzisiejszego zwyko si zestawia wszelki urok utworw i sw poetyckich z syren. 2 Posg Ajschylosa, sdz, zosta wykonany w wiele lat po jego mierci i po malowidle, ktre przedstawiao bitw pod Maratonem. Mwi Ajschylos, e bdc pacholciem jeszcze, zasn na polu strzegc winnych jagd i wtedy Dionizos, stanwszy przy nim, rozkaza mu pisa tragedie. Gdy tylko zrobi si dzie, a chcia by posuszny bogu, z najwiksz atwoci powioda mu si prba.
Teatr o kamiennej widowni zosta ukoczony za Likurga ok. r. 330, zniszczony w czasie oblenia miasta przez Rzymian w r. 86 p.n.e., zosta przebudowany za Nerona uzyskujc obecny wygld (fig. 10). B.F. 305 Menander (ok. 342ok. 291 p.n.e.), twrca komedii charakteru; bez chru. Napisa przeszo 100 komedyj. Do najlepiej zachowanych nale: (Epitrepontes) Sd rozjemczy; (Perikejromene) Dziewczyna z obcitymi wosami; (Sarnia) Dziewczyna z Samos; (Dyskolos) Odludek. O jego grobowcu zob. Pauz. I 2,2. 306 Posgi Sofoklesa i Eurypidesa, a take Ajschylosa, ktrego Pauzaniasz wymienia dalej, zostay ustawione w teatrze na wniosek mwcy Likurga ok. r. 327 p.n.e. Przedstawiay trzech wielkich tragikw w postawie stojcej, byy wykonane z brzu. Do naszych czasw dochowaa si jedynie marmurowa kopia rzymska posgu Sofoklesa (Muzeum Lateraneskie w Rzymie, fig. 11). Z dwu pozostaych posgw znamy tylko marmurowe kopie gw: Ajschylosa w Muzeum Kapitoliskim w Rzymie, Eurypidesa w Muzeum Brytyjskim w Londynie. B.F.
304

3 Na tzw. poudniowym murze, ktry od strony Akropolu zwrcony jest w kierunku teatru, wida pozacan gow Meduzy gorgony, a wkoo niej wykonano egid. Na szczycie teatru jest pieczara wrd ska pod Akropolem. I tu take umieszczono trjng. Na nim Apollo i Artemida s przedstawieni w momencie, gdy zabijaj dzieci Nioby. Ow Niob ujrzaem na wasne oczy, wydostawszy si na gr Sipylos. Z bliska to urwisko skalne nie przedstawia dla przybysza adnej postaci kobiecej w ogle, ani paczcej. Ale jeli si znajdziesz nieco dalej, zda ci si, e widzisz zapakan i pogron w smutku niewiast. 4 Idc z teatru w kierunku Akropolu, spotkamy grb Kalosa. Tego to Kalosa, syna siostry307, a zarazem ucznia w swej sztuce, zabi Dedal i zbieg na Kret. A pniej jeszcze na Sycyli do Kokalosa308. Przybytek Asklepiosa309 jest godzien zwiedzenia ze wzgldu na liczne posgi boga, jego dzieci310 oraz ze wzgldu na malowida. W tym przybytku jest krynica, przy ktrej, wedle tradycji, syn Posejdona, Halirrotios, zniewoli crk Aresa, Alkipp, i z kolei zosta przez Aresa zabity. W zwizku wanie z tym zabjstwem po raz pierwszy odby si sd do spraw gardowych. 5 Tam midzy innymi jest sarmacki pancerz. Kto przyjrzawszy mu si, powie, e barbarzycy s nie mniej od Hellenw biegli w rzemiosach. Oto Sarmaci nie posiadaj elaza ani jako kopaliny, ani importowanego. Ze wszystkich barbarzycw tamtych stron maj najmniej cznoci z innymi ludami. Ten brak zastpuj pomysowoci. Mianowicie,
Siostra Dedala zwaa si Perdiks. w Kalos zwany by czciej Talosem. O Kokalosie i Dedalu mwi Pauzaniasz w VII 4,6. 309 Asklepiejon ley po zachodniej stronie okrgu Dionizosa Eleutereusa. Obejmuje: waciwy temenos ze wityni i otarzem, powicony bogu-lekarzowi i jego rodzinie w 420/419 r. przez Telemachosa z Acharnaj, jak gosi inskrypcja fundacyjna; duy dorycki portyk 49 x 9 m przylegajcy do dziedzica temenosu od pnocy; joski portyk z czterema pomieszczeniami w tyle, dobudowany prawdopodobnie w II w. p.n.e.; propyleje i portyk w obrbie temenosu, ktre s dobudwkami z okresu rzymskiego. Naczelne miejsce w okrgu zajmowa wymieniony duy portyk dorycki poczony z tzw. batros, tj. studni z uzdrawiajc wod oraz ze witym rdem, ktre wymienia Pauzaniasz. Portyk by podzielony biegnc wzdu, wewntrzn kolumnad josk. Zachoway si w nim lady schodw i grnego pitra. Na zachd od joskiego portyku odkopano lady maej wityni, by moe powiconej Temidzie, ktr Pauzaniasz wymienia dalej (zob. I 22,1). Por. plan na s. 91. B.F. 310 Synami Asklepiosa s: Podalejrios i Machaon, crkami: Hygeja i Panakeja,
308 307

na wczniach umieszczaj ostrza kociane zamiast elaznych, uki za i strzay robi z drzewa dereniowego oraz zakadaj kociane ostrza na strzay. Zarzuciwszy lasso na tylu nieprzyjaci, ilu tylko dosign, odwracaj wstecz konie i zapltanych w powrz nieprzyjaci obalaj na ziemi. 6 Pancerze wyrabiaj w ten sposb. Mianowicie, kady hoduje mnstwo klaczy, jako e ziemia ich nie jest rozdzielona na dziaki ludzi prywatnych i nic innego nie rodzi prcz dzikiego lasu, tym bardziej e s koczownikami. Klaczy uywaj nie tylko na wypadek wojny, ale take skadaj je w ofierze bogom krajowym, a rwnie su im one za pokarm. Kopyta za zbieraj, oczyszczaj i tn tak, e owe czsteczki podobne s do usek wa. Kto za nie widzia nigdy usek wa, widzia z pewnoci szyszk sosnow, jeszcze zielon. Ot nie omyli si, jeli porwna do segmentw, widocznych na szyszce sosnowej, to rkodzieo z kopyt. uski przedziurawiaj, zszywaj yami koskimi i woowymi i uywaj jako pancerzy, ktre bynajmniej nie ustpuj helleskim ani pod wzgldem pikna wygldu, ani siy, oraz wytrzymuj uderzenia z bliska i pociski z daleka. 7 Pancerze lniane311 nie s w tym samym stopniu uyteczne dla walczcych, gdy przy silnym uderzeniu przepuszczaj elazo. Natomiast przydatne s bardzo myliwym, gdy w nich ami si zby lww i lampartw. Mona zobaczy pancerze lniane take w innych wityniach, szczeglnie jednak w Grynejon312, gdzie jest najpikniejszy gaj drzew szczepionych i takich dziko rosncych, ktre sprawiaj rozkosz zapachem lub wygldem. Rozdzia XXII 1 Za przybytkiem Asklepiosa z tej strony, ktrdy wiedzie droga na Akropol, jest witynia Temidy, a przed ni usypano mogi Hipolitowi313. Jego zgon, wedle tradycji, spowodowaa kltwa. Jest rzecz oczywist, e nawet barbarzyca, jeli tylko wada jzykiem helleskim,
Pancerze lniane skadano te w Olimpu, zob. Pauz. VI 19,7. Amazis, krl Egiptu, zoy lniane pancerze w przybytku Ateny w Lindos na Rodosie, zob. Herod. II 182, III 47. Rwnie niektrzy bohaterowie Iliady mieli lniane pancerze: II 529, 8301 312 Grynejon, mae miasteczko nad brzegiem Azji Mn. w Eolii. witynia Apollona i wyrocznia. 313 Hipolit, syn Tezeusza i Amazonki, Antiopy.
311

wie, co to bya namitno Fedry i jakiego zuchwaego czynu dopucia si piastunka, aby jej wyrzdzi przysug. Maj take mieszkacy Trojdzeny mogi Hipolita. Tak oto o nim opowiadaj legend. 2 Tezeusz, zamierzajc polubi Fedr, nie chcia dopuci do tego, eby w razie przyjcia na wiat dzieci Hipolit znalaz si pod ich wadz lub one pod jego. Wic wysya Hipolita na wychowanie do Pitteusa i w przyszoci na tron Trojdzeny. Nieco pniej Pallas i jego synowie podnieli bunt przeciw Tezeuszowi. Zgadzi ich, a potem uda si do Trojdzeny dla oczyszczenia si z zabjstwa. I tam Fedra po raz pierwszy ujrzaa Hipolita. Zakochawszy si w modziecu, postanowia popeni samobjstwo314. Trojdzena posiada drzewo mirtowe, ktre ma przedziurawione wszystkie licie. Powiadaj, e nie byo takie od pocztku, lecz e Fedra z udrki miosnej uczynia to szpilk, jak miaa we wosach. 3 Kult Afrodyty Pandemos [tj. Wszechludowej] i bogini Pejto [tj. Przekonania] ustanowi Tezeusz, gdy zespoli w jedno miasto poszczeglne demy. Dawne posgi tych bstw, za moich przynajmniej czasw, ju nie istniay, a te, ktre istniej obecnie, s dzieem niepolednich artystw. Jest rwnie przybytek Ziemi Kurotrofos [tj. ywicej Chopcw] i Demetry Chloe [tj. Zielonej]. Kto chce pozna genez nazw, dowie si od kapanw, ktrych zapyta. 4 Na Akropol315 jest tylko jedno wejcie. Drugiego Akropol nie ma, gdy jest stromym urwiskiem i otacza go silny mur. Propyleje316 maj
Ale, wedle Eurypidesa tragedii pt. (Hippolytos stefaneforos), co znaczy: Hipolit uwieczony, pozostawia list do Tezeusza, oskarajcy Hipolita o spowodowanie tej mierci przez napastowanie jej, jako kobiety. Tezeusz wwczas, majc obiecane sobie przez Posejdona spenienie trzech prb (ta miaa by ostatni), zada od Posejdona mierci Hipolita. Dopiero Artemida wobec konajcego ju Hipolita odsonia Tezeuszowi prawd. 315 Akropol jest naturaln fortec z wapiennej skay, wzniesion 92 m ponad poziom miasta, dostpn jedynie od strony zachodniej (fig. 12). Owalna platforma d. ok. 270 m jest otoczona murami zbudowanymi po wojnach perskich, tj. po r. 479 p.n.e.: od strony zachodniej i pnocnej przez Temistoklesa, od strony poudniowej i wschodniej przez Kimona. Mur ma 5 m wysokoci, 4 m gruboci, a w partii poudniowej 18 m wysokoci i 7,5 m gruboci. Sanktuaria, wymienione przez Pauzaniasza przed wejciem, znajdowa si musiay u poudniowo-zachodnich zboczy wzgrza. Zostay one prawdopodobnie zniszczone przy zakadaniu fortyfikacji weneckich lub tureckich. B.F. 316 Propyleje skadaj si z centralnie pooonej bramy i dwu wysunitych ku przodowi skrzyde, ktre otwieraj si w kierunku bramy czterokolumnowymi
314

puap z biaego marmuru. Pod wzgldem ozdobnoci oraz ogromu a do moich czasw nic im nie moe dorwna. Nie mog poda wyczerpujcego wyjanienia, kogo przedstawiaj posgi jedcw: moe s to synowie Ksenofonta, moe po prostu posgi wykonane dla ozdoby. Na prawo od Propylejw wznosi si witynia Nike Apteros317, tj. Bezskrzydej. Stamtd mona dojrze morze, std take podobno Ajgeus rzuci si w d i zgin. 5 Oto okrt, wiozcy dzieci na Kret, mia czarne agle. Pyn za. Tezeusz na odwane spotkanie bojowe z tzw. Minotaurem. Ojcu zapowiedzia, e uyje biaych agli, jeli bdzie wraca po zwycistwie nad bykiem. Niestety, zapomnia o tym przyrzeczeniu po porwaniu Ariadny. Wwczas Ajgeus na widok okrtu o czarnych aglach, ktre uwaa za zwiastuny mierci syna, rzuciwszy si ze skay w d, zgin. Jest w Atenach take tzw. heroon powicone Ajgeusowi. 6 Z lewej strony Propylejw jest budynek zawierajcy malowida318.
doryckimi portykami. Niemal kwadratowa brama poprzedzona jest od wschodu i zachodu portykiem zoonym z szeciu kolumn doryckich, a w 2/3 gbokoci przedzielona murem poprzecznym o piciu przejciach. Przejciem rodkowym, najszerszym, ujtym dwoma rzdami po trzy kolumny joskie, prowadzia droga procesyjna. Propyleje zostay zbudowane w latach 437432, z marmuru pentelickiego, przez Mnezyklesa na miejscu dawnych propylei Pizystrata. Budowla zostaa przerwana wybuchem wojny peloponeskiej. Kosztowaa 2012 talentw. Staroytni podziwiali mistrzostwo rozplanowania caej budowli na nierwnym terenie zbocza oraz pene harmonii poczenie wszystkich jej elementw. Przy naronych pilastrach bocznych skrzyde Propylei, tj. Pinakoteki i portyku prowadzcego do bastionu wityni Nike, zachoway si inskrypcje dedykacyjne posgw wymienionych przez Pauzaniasza: trzech jedcw ateskich Dakedajmonosa, Ksenofonta i Pronapesa, ktrych rzeby, sygnowane przez Likiosa syna Myrona, zostay wystawione z okazji kampanii eubejskiej w r. 446 p.n.e. (fig. 13). B.F. 317 Symbolik nazwy przedstawia Pauzaniasz w III 15,7. witynia wznosi si na wysunitym bastionie, wejcie do niej prowadzi poprzez poudniowe skrzydo Propylei. Budowana w latach 432421, z marmuru pentelickiego, przez Kallikratesa. Amfiprostylos w stylu joskim. Fryz ukazuje od wschodu zgromadzenie bogw, od poudnia i pnocy walki Grekw z Persami, ktrzy wyrniaj si rodzajem szat i zbroi, od zachodu bitw pod Platejami w r. 479 (fig. 14). Na bastionie wityni Nike sta posg Hekate, dzieo Alkamenesa, ktre Pauzaniasz wymienia dopiero w ksidze II 30,2 (fig. 15). B.F. 318 Jest to Pinakoteka, tj. galeria obrazw, w pnocnym skrzydle bocznym Propylei. Obrazy malowane byy na tablicach drewnianych, powleczonych powok

Oto te, ktrych czas nie zdoa jeszcze zatrze. By tam Diomedes i Odys. Ten ostatni porywajcy uk Filokteta z Lemnosu, za Diomedes Aten z Ilionu. Tam rwnie na obrazach przedstawieni s: Orestes zabijajcy Ajgistosa319, a Pylades synw Naupliosa spieszcych z pomoc Ajgistowi. Nad grobem Achillesa stoi blisko Poliksena320, ktra ma by zabita na ofiar. Homer susznie zrobi opuciwszy to wydarzenie jako zbyt okrutne. Susznie te, moim zdaniem, opuci zdobycie Skirosu321 przez Achillesa, nie przedstawiajc jednoczenie pobytu Achillesa wrd dziewczt na Skirosie, o ktrym inni opowiadaj, a co Polignot namalowa. On take namalowa Odysa nad strumieniem, zbliajcego si do piorcych razem z Nauzyka dziewczt, wszystko zgodnie z opisem Homera322. 7 S tam jeszcze i inne obrazy, a take Alkibiades z odznakami zwycistwa odniesionego na zaprzgu konnym w Nemei. Jest take Perseusz powracajcy na Seryfos z gow Meduzy dla Polidektesa323. Co si tyczy Meduzy, to nie mam ochoty wspomina o niej przy opisie Attyki. Jeszcze wrd malowide jest Muzajos, e pomin chopca nioscego hydri oraz piciarza, malowido Tymajnetosa. Czytaem poemat, w ktrym jest opisane, jak to Muzajos otrzyma w darze od Boreasza mono latania. Wydaje mi si, e napisa to Onomakrytos324. A w ogle to nie ma nic, co by z ca pewnoci pochodzio od Muzajosa, chyba tylko hymn325 na cze Demetry dla Likomidw326. 8 Przy samym ju wejciu na Akropol, Hermesa zwanego Propylajos
kredow, farbami temperowymi lub na pytach marmurowych farbami na zaprawie woskowej. Zawieszano je prawdopodobnie na wbitych uprzednio dyblach, po ktrych pozostay w cianach niewielkie otwory. B.F. 319 Tre tragedii Ajschylosa (Choefory), Ofiarnice; Sofoklesa Elektry, i Elektry Eurypidesa. 320 Tre tragedii Eurypidesa Hekabe. 321 Iliada IX 668. 322 Odyseja VI 85 i nn. 323 Polidektes, krl Seryfos, zada od Perseusza przyniesienia gowy Meduzy, a po powrocie Perseusza zosta zamieniony w kamie. O napadzie Perseusza na Meduz opowiada Pauzaniasz jeszcze w V 18,5; o gowie Meduzy w II 21,5. 324 Onomakrytos wyda przepowiednie Muzajosa, zosta wypdzony z Aten przez Hiparcha, zob. Herod. VII 6. 325 Zob. Pauz. IV 1,5. 326 Likomidowie, starszy rd szlachecki, zamieszkay na terenie Attyki, wtajemniczony w misteria, zob. Pauz. IV 1,7.

[tj. Przedbramny] i Charyty327 wykona jakoby Sokrates, syn Sofroniska, ktremu wiadectwo najmdrzejszego z ludzi wystawia sama Pytia328, czego nie powiedziaa nawet Anacharsisowi329, cho bardzo pragn, i w tym celu nawet przyby do Delf. Rozdzia XXIII 1 Midzy innymi opowiadaj Hellenowie legend o siedmiu mdrcach330, zaliczajc do nich take tyrana Lezbosu oraz Periandra, syna Kypselosa, aczkolwiek Pizystrat331 i jego syn Hippiasz byli w porwnaniu z Periandrem humanitarniejsi oraz mdrzejsi zarwno w rzemiole wojennym, jak w organizowaniu ycia obywateli. Dopiero po mierci Hipparcha Hippiasz wywar swj gniew zarwno w innych wypadkach, jak rwnie na pewnej kobiecie zwanej Lwic, tj. Leajna332. 2 Oto po mierci Hipparcha (opowiadam w tej chwili rzecz nie przekazan dotychczas sowu pisanemu, lecz stanowic przedmiot gbokiej
Archeologowie umiejscawiaj te posgi w dwu naronikach zachodniego portyku Propylei, midzy antami za kolumnad, poniewa tam wanie zachoway si na posadzce lady ustawienia baz. Pauzaniasz nie wymienia autora posgu Hermesa Propylajosa, ale na podstawie inskrypcji na hermie ze zbiorw Attalidw w Pergamonie przypuszcza si, e byo to dzieo Alkamenesa. Inskrypcja gosi: Poznaj pikny posg Alkamenesa Hermes przed Charytami" (muzeum w Istambule). Charyty atrybuowane s przez Pauzaniasza Sokratesowi, synowi Sofroniska, moe przez omyk. Imi to nosi take rzebiarz dziaajcy w V w. p.n.e. B.F. 328 Platon, Apologia, p. 20 e21 a, oto jedyny Sokrates wie, e nic nie wie. 329 Anacharsis z plemienia Scytw, filhellen, zaliczany z powodu swej rozwagi w poczet siedmiu mdrcw, zabity przez swego brata, krla Sauliosa, za przyjmowanie obcych obyczajw (Herod. IV 76). 330 List siedmiu mdrcw podaje Pauzaniasz w X 24,1: Tales z Miletu, Bias z Prieny, Pittakos z Mityleny na Lezbosie, Kleobulos z Lindos, Solon z Aten, Chilon ze Sparty, Periander z Koryntu. Lista siedmiu mdrcw miaa liczne warianty, na stae we wszystkich wystpoway tylko cztery nazwiska: Tales, Bias, Pittakos, Solon. Na jednej z list (Platona w Protag. 343 A) nie byo, jako sidmego, nazwiska Periandra, tyrana Koryntu (627585 p.n.e.), syna Kypselosa, ale Mysona z Chenaj. 331 Pizystrat, tyran Aten w latach 560527 p.n.e. Jego synowie: Hippiasz i Hipparch, ktrego zabi Harmodios w r. 514 p.n.e. Pizystrat podnis wie attyck, powikszy jej stan posiadania. Panatenaje uczyni witem oglnopastwowym, ustanowi Wielkie Dionizje. Nawiza liczne kontakty handlowe z innymi krajami. 332 Legend o niej przekazuje Plin. N.h. XXXIV 72. Podaje ponadto motywacj bezimiennoci posgu. Bya to hetera. Nazwisko twrcy Amfikrates.
327

wiary Ateczykw) torturowa j Hippiasz tak dugo, a wreszcie zamczy na mier. Wiedzia bowiem, e jest ona kochank Arystogejtona, i przypuszcza, e niewtpliwie zna zamiary spiskowcw. Wic po wyganiciu tyranii Pizystratydw Ateczycy w zamian za to heroiczne milczenie wystawili ku jej czci brzow Lwic. Obok za tego posgu stan posg Afrodyty333, dar podobno Kalliasa, dzieo Kalamisa334. 3 W pobliu stoi posg Diitrefesa z brzu, przebity strzaami. Ten Diitrefes oprcz wielu innych czynw, sawionych przez Ateczykw, dokona i tego, e najemnych Trakw, przybyych ju po odpyniciu floty Demostenesa do Syrakuz, powid z powrotem. Tak dotar do Eurypu chalkidyckiego. W tamtych okolicach byo miasto Mykalessos335, pooone ju do daleko od wybrzea. Jednak Diitrefes obieg je, mimo i mia baz a na okrtach, i zdoby. Trakowie wycili nie tylko ludno zdoln do suby wojskowej, ale take kobiety i dzieci. Dowodem jest dla mnie ta okoliczno, e za moich czasw miasta beockie, ktre zburzyli Tebanie, na nowo si zaludniy tymi, ktrzy zdoali zbiec w czasie ich zdobycia. Jeliby wic barbarzycy odeszli nie wybiwszy wszystkich mieszkacw Mykalessos, z pewnoci dwignliby miasto uprzedni zbiegowie. 4 Szczeglnie wydaje si mi zadziwiajce w zwizku z pomnikiem Diitrefesa, e jest on przebity strzaami; tym bardziej e na og Hellenowie, z wyjtkiem Kreteczykw, nie mieli w zwyczaju strzela z uku336. Wiemy, e ju w czasie wojen perskich Lokrowie z Opus
Pauzaniasz wymienia trzy pierwsze posgi, jakie zauway przed wschodnim portykiem Propylei, tzn. ju w obrbie okrgu: posg Lwicy, ktry wedug Pliniusza (N.h. XXXIV 72) by dzieem Amfikratesa, posg Afrodyty dzieo Kalamisa oraz posg Diitrefesa, ktry wedug odnalezionej na Akropolu bazy, by dzieem Krezylasa, wybitnego rzebiarza okresu Peryklesa (zob. uw. 370). B.F. 334 Kalamis to jeden z najznakomitszych rzebiarzy ateskich pierwszej poowy V w. p.n.e. By rzebiarzem bogw i w tym zakresie mistrzem Fidiasza. Pauzaniasz przypisuje mu posg Nike Apteros w Mantynei (V 26,6), posg Hermesa nioscego cieltko (IX 20,4), posg Asklepiosa w Sykionie (II 10,3), Rydwan Hierona w Olimpii (VI 12,1), posgi Pacholt na murze Altis w Olimpii (V 25,5). Kalamisowi przypisuje si oryginalny brzowy posg Zeusa z Histiaja wydobyty w 1928 r. z morza koo Eubei, zw. take Posejdonem z Artemizjon (Muzeum Narodowe w Atenach). B.F. 335 Zdobycie Mykalessos przez oddzia zacinych Trakw pod dowdztwem oficera ateskiego, Diitrefesa, przypada na r. 413 p.n.e. Zob. Tuk. VII 29 i nn. W 1839 r. znaleziono piedesta tego posgu. 336 Ateczycy w czasie wojny peloponeskiej mieli duy oddzia wasnych ucznikw, zob. Tuk. VI 25; VI 43.
333

walczyli jako cikozbrojni, cho o nich napisa Homer337, e przybyli pod Troj niosc uki i proce. Nawet Malijczycy nie wytrwali w wyrabianiu ukw i wydaje mi si, e jeszcze przed samym Filoktetem338 nie znali tej umiejtnoci, a wkrtce po nim ju poniechali. Niedaleko od Diitrefesa (nie chc opisywa tu wizerunkw maowartociowych) s posgi bogw: Hygei, ktr uwaaj za cr Asklepiosa, oraz Ateny te posiadajcej przydomek Hygei339. 5 Jest tu take niewielki kamie, ot taki zaledwie, na ktrym moe usi czowiek niskiego wzrostu. Na nim mia jakoby spocz sylen, gdy Dionizos przyby do Attyki. W ogle sylenami nazywa si satyrw ju w starszym wieku. Chcc za nieco wicej od innych dowiedzie si o satyrach, kim waciwie s, zasigaem z tego wzgldu zdania u wielu. Pewien Karyjczyk Eufemos opowiada, e pync do Italii zosta zniesiony przez wichur z waciwego szlaku i zaniesiony na takie krace morza, dokd nie docieraj nigdy eglarze; mwi dalej, e tam jest mnstwo samotnych wysp, na niektrych znowu zamieszkuj jacy dzicy ludzie. 6 Do innych wysp ju nie chcieli przybija eglarze, cho poprzednio do nich zawijali, i mieli nawet sporo wiadomoci o obyczajach mieszkacw. Wtedy zreszt take tylko z musu przybili. Te wyspy nazwane zostay przez eglarzy wyspami satyrw. Mieszkacy tych wysp s spaleni przez soce i maj ogony na poladkach niewiele mniejsze od koskich. Na widok eglarzy natychmiast pdem podbiegli na okrt, nie wydawszy nawet gosu, i przyskoczyli do niewiast pozostajcych na okrcie. Wreszcie eglarze, przeraeni ich napaci, wyrzucili na brzeg niewiast barbarzysk. Satyrowie nie tylko dopucili si wobec niej gwatu w sposb zwyky, ale zbezczecili cae jej ciao.
Iliada XIII 712 i nn. Filoktet, syn Pojasa, ucznik z Tesalii, prowadzi pod Troj siedem okrtw z marynarzami. W czasie drogi ukszony zosta przez mij i pozostawiony przez Atrydw na wyspie Lemnos. Ale Troja bez jego witego uku, spucizny po Heraklesie, nie moga by zdobyta. Pojecha po niego Diomedes, inna wersja gosi, e Odys. Nog wyleczy mu Machaon, syn Asklepiosa. Teraz Filoktet wzi udzia w walce i zabi Parysa. uk Heraklesa by darem dla Filokteta za to, e on jeden zgodzi si podpali na grze Ojta stos, na ktrym chcia spon Herakles, przeerany przez szat Dejaniry. 339 Baza posgu Ateny Hygei, tj. Uzdrowicielki, stoi przy naronej poudniowowschodniej kolumnie Propylei. By on wzniesiony przez Ateczykw w czasie zarazy, jaka szerzya si w r. 429 p.n.e. Na pkolistej marmurowej bazie zachowaa si sygnatura Pyrrosa z Aten, rzebiarza z drugiej poowy V w. Zachowane lady dybli posgu brzowego wskazuj, e bogini staa z wysunit praw nog. B.F.
338 337

7 Wiele jeszcze innych rzeczy zauwayem godnych widzenia na Akropolu. A wic posg chopca z brzu, trzymajcego kropielnic, dzieo Likiosa340, syna Myrona, oraz Perseusza341 z gow zabitej Meduzy, dzieo samego Myrona342. Jest tu rwnie przybytek Artemidy Brauroskiej. Posg samej bogini jest dzieem Praksytelesa, nazw posiada od demu Brauron. Natomiast staroytny posg drewniany bogini w Brauronie przedstawia Artemid Taurydzk343. 8 Stoi rwnie na akropoli ko tzw. drewniany", z brzu. Kady, kto nie przypisuje Frygijczykom cakowitej gupoty, wie, e to dzieo Epejosa byo machin oblnicz do rozbijania muru. Wedle ustnej tradycji zwizanej z tym koniem, mia on jakoby zawiera wewntrz najlepszych spord Hellenw, wic wygld tego konia z brzu zgadza si z wygldem drewnianego. Oto z jego wntrza wychylaj si: Menesteus i Teukros, a nadto jeszcze synowie Tezeusza. 9 Spord posgw stojcych jeszcze za owym koniem, jeden przedLikios, syn i ucze Myrona z Eleuteraj, brzownik, zob. Plin. N.h. XXXIV 50,79. Wykona take grup wotywn mieszkacw Apollonii joriskiej dla Olimpu (Pauz. V 22,2 3). 311 Zob. Plin. N.h. XXXIV 57. 342 Myron z Eleuterai jest wybitnym przedstawicielem szkoy attyckiej okresu Peryklesa. Znamy z kopii rzymskich gwnie dwa jego dziea: Dyskobola (Plin. N.h. XXXIV 56) oraz grup Ateny z Marsjaszem (zob. przyp. 349). By wyczulony na rytm i pikno ciaa ludzkiego. Pierwszy wyrazi w sztuce greckiej ruch postaci pojedynczej i w grupie, podporzdkowujc jednak wierno w oddaniu ukadu ciaa nadrzdnej zasadzie rwnowagi. By take najlepszym rzebiarzem zwierzt (P)in. N.h. XXXIV 57). Pauzaniasz wymienia ponadto nastpujce dziea Myrona: Erechteusa (IX 30,1), Piciarza Filipa z Asyne (VI 8,5), ksoanon Hekaty na Eginie (II 30,2), Dionizosa w Orchomenos (IX 30,1) i w Argos (II 19,7), zawodnika Chionisa ze Sparty (VI 13,2), pankratiast Tymantesa w Olimpu (VI 8,4), dwa posgi Likinosa ze Sparty w Olimpu (VI 2,2). B.F. 343 Okrg Artemidy Brauronia ley tu za Propylejami przy poudniowym murze Akropolu. Kult bogini-niedwiedzicy by jednym z najstarszych w Attyce (zob. Pauz. I 33,1 oraz III 16,7). Polega m. in. na ofiarowywaniu bogini dziewczt-dziewic w akcie wynagrodzenia za zabicie niedwiedzia powiconego bogini. Okrg stanowi trapez zamknity od zachodu murem pelazgijskim, od poudnia murem Kimona, od wschodu portykiem, od pnocy murem porosowym, dobudowanym na podwyszeniu skalnym. Budow rozpoczto za Kimona, ukoczono wraz z Propylejami. Koo wejcia do okrgu lub w samym temenosie sta Ko trojaski exvoto brzowe ofiarowane przez Chajredemosa, a wykonane przez Strongiliona, sdzc z sygnatury na bazie znalezionej na Akropolu (zob. przyp. 552). Praksyteles, ktrego Pauzaniasz wymienia jako twrc posgu Artemidy Brauroskiej, by dziadem wielkiego Praksytelesa z IV w. p.n.e. B.F.
340

stawia Epicharinosa344, wiczcego bieg w zbroi. Wykona go Kritias. Drugi jest posgiem Ojnobiosa, ktry zachowa si w sposb szlachetny wzgldem Tukidydesa, syna Olorosa345. Przeprowadzi bowiem zwycisko uchwa ludow, eby Tukidydes mg powrci do Aten. Gdy Tukidydes po powrocie zosta potajemnie zamordowany, wystawiono mu pomnik nagrobny niedaleko od bramy Melitides346. 10 Pomijam to, co pisali inni o pankratiacie Hermolikosie347 i o Formionie348, synu Azopicha. O Formionie tyle mam do dodania. Formion nalea do pierwszych Ateczykw pod wzgldem zacnoci krwi i po przodkach odziedziczy niema saw, lecz zdarzyo mu si, e popad w dugi. Wic usun si do demu Pajanieus i tam przebywa a do chwili, kiedy Ateczycy wybrali go admiraem. Lecz odmwi wypynicia na morze, gdy jako zaduony nie moe liczy na powag wrd marynarzy, zanim nie spaci nalenoci. Wobec tego Ateczycy pragnc za wszelk cen mie go dowdc floty, uregulowali wszystkie jego dugi. Rozdzia XXIV 1 Tam rwnie przedstawiona jest Atena349 choszczca sylena Marsjasza za to, e podnis podwjny flet, ktry bogini chciaa precz usun.
Baz tego posgu z inskrypcj znaleziono midzy Propylejami a Partenonem, z marmuru pentelickiego. O rzebiarzach, Kritiasie i Nesjotesie zob. przyp. 146. Jeszcze o Krytiasie mwi Pauzaniasz w VI 3,5. 345 Tukidydes, syn Olorosa, z ksit trackich, ur. midzy 460 a 455, historyk wojny peloponeskiej, strateg w tej wojnie w r. 424, zosta skazany w tyme 424 r. na wygnanie za to, e nie zdy z odsiecz miastu Amfipolis w Tracji, oblonemu przez wodza spartaskiego, Brazydasa (Tuk. V 26; IV 104). Jego wygnanie trwao 20 lat. Tukidydes zosta przywoany do kraju specjalnym dekretem ludu. Umar po r. 404, a przed 393. Dzieo jego zawiera 8 ks. i doprowadza wojn peloponesk do r. 411 (a nie do koca w r. 404). 346 Melitides Pylaj, tj. Wrota demu Melite, w zachodniej czci miasta, znajdoway si niedaleko grobowca rodziny Kimona. 347 O Hermolikosie, walecznym wojowniku pod Mykale opowiada Herodot (IX 105). Czy to ten sam, kwestia otwarta. 348 Formion, jeden ze strategw ateskich w czasie wojny peloponeskiej, zob. Tuk. I 64. Tukidydes wymienia nazwisko jego ojca, jako Azopiosa, a nie Azopicha, jak podaje Pauzaniasz. 349 Relacja Pauzaniasza jest tu niezgodna z dotychczasowymi rekonstrukcjami grupy Myrona, nie zachowanej do naszych czasw nawet w penej kopii rzymskiej. Spraw utrudnia jeszcze brak bazy posgu, co uniemoliwia cakowicie pewne usta344

Naprzeciwko tych dzie sztuki, o ktrych ju opowiedziaem, jest przedstawiona legendarna walka Tezeusza z tzw. Minotaurem, czowiekiem lub dzik besti. Wie ustna uprzywilejowaa t ostatni wersj. Za naszych za czasw wymyliy kobiety jeszcze bardziej zadziwiajce od niego potwory. 2 Jest przedstawiony take Fryksos350, syn Atamasa, ktrego baran zanis z Hellady do Kolchidy. Tego barana skada on z kolei w ofierze bogu; jakiemu? mona by si tylko domyla, chyba bstwu Lafystios351, tak nazywanemu przez mieszkacw Orchomenu. Wyci mu udce, wedle obyczaju helleskiego; patrzy, jak si one pal. S tam inne jeszcze posgi, a take Herakles duszcy we, zgodnie z podaniem. Dalej Atena wyskakujca z gowy Zeusa. Jest jeszcze byk, stanowicy dar zgromadzenia Areopagu. Z jakiej za przyczyny Areopag zoy t ofiar, mona by rne snu przypuszczenia. 3 Ju uprzednio wspomniaem, e Ateczycy odznaczali si o wiele wiksz ni inne ludy gorliwoci religijn. Oni pierwsi nazwali Aten Robotnic (Ergane)352, pierwsi wznieli popiersia Hermesa353, maj te w wityni bstwo Zapobiegliwoci, tj. Spudajon Dajmon. Kto za woli dziea sztuki wykonane z najwysz maestri techniczn ni majce znami staroytnoci, to moe zwrci uwag na nastpujce dzieo sztuki. Oto stoi tu posg mczyzny z szyszakiem na gowie (dzieo Kleojtasa354),
lenie ustawienia posgw wzgldem siebie. Na podstawie przedstawie na wazach zidentyfikowano dwie marmurowe kopie rzymskie: Ateny z muzeum we Frankfurcie (fig. 16) i Marsjasza z Muzeum Lateraneskiego w Rzymie. Oryginay odlane byy z brzu. Grupa stal prawdopodobnie przed bram temenosu Ateny Ergane (zob. przyp. 352). B.F. 350 Odpowiada sowom Plin. N.h. XXXIV 80, gdzie wymienia rzebiarza Naukydesa, jako twrc posgu przedstawiajcego kogo w chwili skadania ofiary z barana. 351 W Beocji koo Orchomenu jest gra Lafystion, na niej wity okrg Zeusa Lafystios. Pauzaniasz w IX 34,5 opowiada o zesaniu zotego barana Fryksosowi. 352 Okrg Ateny Ergane zamknity by od strony drogi procesyjnej, wiodcej z Propylei ku wschodniej fasadzie Partenonu, murem z bram. W tyle poczony by z Chalkotek, tj. rodzajem magazynu. Kult Ateny Ergane, tj. Robotnicy, rozpowszechniony by w caej Helladzie (zob. Pauz. III 17,4; V 14,5; VI 26,3; VIII 32,4; IX 26,8). B.F. 353 Zob. Pauz. IV 33,3, gdzie nazywa czworoktne hermy wynalazkiem attyckim, por. VIII 32,1. 354 Inskrypcja zachowana na bazie posgu przedstawia dumne sowa Kleojtasa, ktry si chwali pomysem urzdze startowych w Olimpii (Pauz. VI 20,14). Najpierw Pauzaniasz opisuje te urzdzenia (VI 20, 1014), a potem podaje t inskrypcj.

ktremu artysta zrobi srebrne paznokcie. Jest tam take posg bogini Ziemi, ktra baga Zeusa o deszcz czy to dlatego, e wanie Ateczycy cierpieli na brak opadw, czy dlatego, e ca Hellad nawiedzia plaga suszy. Tu jest rwnie posg Tymoteosa355, syna Konona, oraz samego Konona. Z daru Alkamenesa356 pochodzi grupa: Prokne zamierzajca ugodzi syna i sam syn Itys. Z kolei s takie posgi: Atena ukazujca szczep oliwki i Posejdon wzdymajcy fale. 4 Jest jeszcze posg Zeusa, dzieo Leocharesa357, i posg Zeusa tzw. Polieus [tj. Grodowy]. Opisz, z czego si skada jemu ofiar, ale nie bd przedstawia przyczyny tego obyczaju, podawanej w ustnej tradycji. Na otarz Zeusa Grodowego skada si ziarna jczmienia pomieszane z ziarnami pszenicy, bez niczyjego dozoru. Byk przyprowadzony pod stra na ofiar zjada te ziarna podchodzc do otarza. Jeden z kapanw, zwany Bufonos [tj. Bykobjca], cisnwszy we siekier (taki rytua jest przestrzegany), rzuca si do ucieczki358. Obecni przy tym obrzdzie udajc, jak gdyby nie zauwayli sprawcy czynu, powouj do sdu topr jako podsdnego. W ten sposb to si odbywa. 5 U wejcia do wityni zw. Partenonem359 wszystko, co znajduje si
Wszystko, co o nim wiemy, to tylko z treci owej inskrypcji. Moe ten posg powsta okoo 480 r. p.n.e. Kleojtas by synem rzebiarza Arystoklesa i mia syna Arystoklesa, te rzebiarza. 355 Baza obu posgw zachowaa si na wysokoci smej kolumny Partenonu, idc wzdu pnocnej fasady wityni. B.F. 356 Grupa ta, ktrej fragmenty znajduj si w muzeum na Akropolu, staa blisko naronika pnocno-wschodniego Partenonu (zob. przyp. 32). B.F. 357 Zob. przyp. 20. Przed wejciem do Partenonu Pauzaniasz wymienia take posg i otarz Zeusa Polieusa. lady tego okrgu stwierdzono nieco na pnocny wschd od Partenonu: czworoboczne wycicie w skale na otarz, platforma, na ktrej sta st ofiarny, oraz lady otaczajcego okrg muru o wtku poligonalnym. B.F. 358 Zob. Pauz. I 28,10. 359 Partenon jest arcydzieem architektury greckiej. Zachowany do 1687 r. w doskonaym stanie, zosta w znacznym stopniu zniszczony w czasie oblenia zaogi tureckiej, ukrytej na Akropolu, przez armi weneck pod dowdztwem Morosiniego. Eksplodowaa wwczas prochownia zainstalowana w Partenonie, niszczc cakowicie dach i przyczki, a czciowo ciany i fryzy. Zbudowany w latach 447432 przez Iktinosa, przy udziale zespou artystw pracujcych pod kierownictwem Fidiasza. Peripteros 8x17 kolumn doryckich z marmuru pentelickiego (fig. 1718). Wntrze wityni byo rozdzielone murem na dwie czci, poprzedzone od wschodu i zachodu rzdem szeciu kolumn doryckich. Cz wschodnia, otoczona z trzech stron pitrow, doryck kolumnad, miecia posg Ateny Partenos Fidiasza. Sala

na tzw. orach, tj. przyczku, dotyczy narodzin Ateny. Paskorzeba z tyu przedstawia spr Ateny z Posejdonem o ziemi. Sam posg Ateny360 wykonany jest ze zota i koci soniowej. Na rodku hemu jest posta Sfinksa. Mit o Sfinksie przedstawi, gdy przejd do opisu Beocji361. Po obydwu stronach Sfinksa zostay wykonane w paskorzebie gryfy. 6 Arysteas z Prokonnezos362 mwi w swym poemacie, e te gryfy walcz o zoto z Arymaspami, ktrzy mieszkaj jeszcze za Issedonami363, i e to zoto, ktrego one strzeg, wydaje sama ziemia. Ci za Arymaspowie, wszyscy bez wyjtku, maj by, wedle niego, ludmi o jednym oku od urodzenia, gryfy za dzikimi zwierztami podobnymi do lww, o skrzydach i dziobach orlich. Tyle wystarczy o gryfach.
zachodnia, podparta czterema kolumnami joskimi, zwana sal dziewic, tj. partenonem, suya jako skarbiec i depozytorium majtku bogini. Zewntrzne ciany wityni obiega u gry joski fryz cigy z przedstawieniem procesji panatenajskiej jeden z najbardziej reprezentatywnych przykadw greckiej sztuki klasycznej. Ukad rzeb przyczkowych zachowa si w rysunkach Carreya wykonanych przed zniszczeniem. Zachowane fragmenty znajduj si w Muzeum Brytyjskim i w Muzeum na Akropolu. Metopy od strony wschodniej (Gigantomachia) i od strony zachodniej (Amazonomachia) s niemal cakowicie zniszczone. Z trzydziestu dwu metop pnocnych (m. in. walki pod Troj) zachowaa si jedna. Najmniej ucierpiaa grupa poudniowa (Centauromachia): jedna metopa zachowaa si na miejscu, szesnacie w Muzeum Brytyjskim, jedna w Luwrze. B.F. 360 Posg Ateny Fidiasza zosta ustawiony w Partenonie w r. 438/7 p.n.e. Zoto uyte do posgu wynosio czterdzieci talentw (Tuk. II 13). Wysoko posgu 26 okci (Plin. N.h. XXXVI 18). Rce, twarz i stopy z koci soniowej. renice oczu z drogich kamieni. Na wklsej czci tarczy paskorzeby przedstawiajce walk bogw z gigantami, a na wypukej jej stronie bitwa Ateczykw z Amazonkami, gdzie posta Dedala ma rysy portretowe Fidiasza, a posta Tezeusza rysy Peryklesa. Bogini miaa sanday, na ktrych bya paskorzeba przedstawiajca walk Lapitw z centaurami. Na piedestale paskorzeba przedstawiajca narodziny Pandory, w obecnoci dwunastu bogw (Plin. N.h. XXXVI 19). Podobizn Ateny Partenos znaleziono w grudniu 1880 w Atenach obok gimnazjum Varvakion. Z pentelickiego marmuru. Wysoko 1,05 m. To kopia rzymska, prawdopodobnie z epoki Hadriana. 361 Zob. Pauz. IX 26,24. 362 Arysteas z Prokonnezos (na Propontydzie), twrca epickiego poematu (Arimaspeja epe) o legendarnych jednookich Arymaspach, jednym z plemion pnocnych Scytw (zob. Herod. III 116; IV 13,27), zamieszkaych w okolicach Uralu. 363 Issedonowie, uchodzcy w staroytnoci za lud spokrewniony ze Scytami, byli prawdopodobnie ludem koczujcym na wschd za Uralem.

7 Sama Atena przedstawiona jest w postawie stojcej, w chitonie sigajcym a do stp. Ma na piersi gow Meduzy, wykonan z koci soniowej. W jednej rce trzyma posta Niki, okoo czterech okci wysok, w drugiej wczni. O stopy bogini oparta jest tarcza, a blisko wczni jest w. Moe to Erychtonios? Na podstawie posgu wykonano paskorzeb, przedstawiajc narodziny Pandory364. Hezjod i inni poeci podaj, e Pandora to bya pierwsza kobieta. Przed urodzeniem si Pandory nie byo w ogle rodu niewieciego. W Partenonie, jak dobrze pamitam, widziaem tylko jeden posg ludzki, cesarza Hadriana365, a przy wejciu posg Ifikratesa366, ktry dokona wielu godnych podziwu czynw367. 8 Na zewntrz wityni368 stoi brzowy posg Apollona. Mwi, e wykona go Fidiasz. Zwany jest Parnopios369 [tj. Od Szaraczy], jako e w czasie klski szaraczy w Attyce bg zapowiedzia, e je usunie z kraju. Istotnie je usun, to wiadomo, ale jakim sposobem, o tym nie mwi. Wiem, e na grze Sipylos ju trzykrotnie zostaa wygubiona szaracza, ale nie z jednej i tej samej przyczyny Za pierwszym razem wypchn
Pandora, pierwsza kobieta, ulepiona z gliny przez Hefajsta, obdarzona wszelkimi darami przez bogw, (pan) wszelki, (doron) dar, a stworzona przez Zeusa ku udrce ludzi. Hermes j sprowadzi na ziemi. Prometeusz nie chcia jej przyj, ale przyj jego brat, Epimeteusz. Poj za on. W posagu otrzyma beczk glinian, zamknit. Wiedziony ciekawoci otworzy j i z niej wyleciay nieszczcia na ziemi. Zob. Hezjod, Teogonia 561 i nn.; " (Erga kaj hemeraj), Prace i dnie 47,90. 365 Znaleziono piedesta posgu Hadriana na Akropolu midzy Partenonem i Propylejami, wraz z inskrypcj na nim. 366 Posg z brzu. Wystawiony w 372/1 p.n.e. Ifikrates by znakomitym reformatorem taktyki i wynalazc nowej broni, tzw. peltastw (lekkozbrojnych tarczownikw). Walczy w obronie Aten w czasie wojny tzw. korynckiej, m. in. wzi udzia w bitwie pod Lechajon w r. 393 p.n.e., skutecznie zaatakowa Flius (Ksenof. Heli. IV 4,15), urzdza dotkliwe dla mieszkacw wypady zbrojne do Arkadii. 367 Oprcz wyej wymienionych dzie sztuki byy jeszcze w Partenonie malowane portrety: Temistoklesa (Pauz. I 1,2) i Heliodora Halis (Pauz. I 37,1), o ktrych w tym miejscu nie wspomina. 368 Nie wspomina Pauzaniasz ani sowem o wityni Romy i Augusta, ktra znajdowaa si tu koo Partenonu (25 m); okrga budowla z biaego marmuru, otoczona dziewicioma kolumnami joskimi, wzniesiona po r. 27 p.n.e. Pozostay szcztki. 369 Z podobnych wzgldw nadano Apollonowi miano , tj. Mysi, od (smintoi), myszy.
364

j gwatowny, nagle powstay wiatr; za drugim wygubi j silny skwar, ktry nastpi bezporednio po deszczach; za trzecim wygina zaskoczona nagym mrozem. Rozdzia XXV 1 Takie wypadki wygubienia szaraczy sam widziaem. Na Akropolu znajduje si rwnie posg Peryklesa370, syna Ksantyppa, oraz posg samego Ksantyppa, ktry stoczy bitw morsk z Medami, tj. Persami, w pobliu Mykale371. Ale posg Peryklesa stoi w zupenie innym miejscu Akropolu. Natomiast tu koo posgu Ksantyppa znajduje si posg Anakreonta z Teos. On pierwszy po Safonie lezbijskiej wikszo swych pieni powici tematyce miosnej. Posg przedstawia kogo piewajcego, jakby w stanie odurzenia winem. Ssiednie posgi kobiece wykona Dejnomenes372. S to: Io373, cra Inacha, i Kallisto374, cra Likaona. Obydwie, wedle legendy, miay zupenie te same koleje ycia: mio Zeusa, gniew Hery, zamiana tej w jawk, Kallisto za w niedwiedzic. 2 Przy murze poudniowym oglda mona synn walk giganMiejsce tego posgu nie ustalone. Posg wykona Krezylas z Kydonii na Krecie (Plin. N.h. XXXIV 74), rzebiarz wspczesny Fidiaszowi i Polikletowi, znany z doskonaego opanowania brzownictwa. Z posgu znana jest jedynie gowa Peryklesa zachowana w licznych kopiach rzymskich, ktra jest przykadem portretu typowego", charakterystycznego dla okresu Peryklesa. 371 Wspomniana bitwa (Herod. IX 96), z roku 479 p.n.e. w pobliu Mykale, przyldka w Jonii naprzeciw wyspy Samos, nie bya bitw morsk. Wdz grecki, Ksantyppos, zosta wygnany z Aten decyzj sdu skorupkowego. 372 Dejnomenes, rzebiarz; zasyn w latach 400 397 p.n.e. (Plin. N.h. XXXIV 50). 373 Io, crka krla Argosu, Inacha (wystpoway tu jeszcze inne wersje genealogiczne), kapanka Hery w Argos. cigana przez Her za mio Zeusa. Hera zamienia j w jawk i pilnowaa oczyma stuokiego Argosa, jako pasterza. Zeus przyj posta byka. Hermes z jego woli zabi Argosa. Hera zesaa wwczas gza, ktry gna nieszczsn Io po wiecie a do Egiptu. Tu uzyskaa Io posta ludzk i powia syna, Epafosa. Zobacz (tj. Prometheus desmtes), co znaczy: Prometeusz skowany; oraz (tj. Hiketides), co znaczy: Bagalnice. Obydwie sztuki Ajschylosa. 374 Kallisto, crka krla Arkadii, Likaona, ukochana przez Zeusa, urodzia mu syna, Arkasa. Urodzia i Pana. Przez zazdrosn Her zamieniona w niedwiedzic. Artemida zabia j strza z uku. To opowiada Pauzaniasz w VIII 3,6. O jej grobie w VIII 35,8.
370

tw375, ktrzy zamieszkiwali ongi Tracj i pwysep Pallen; dalej bitw Ateczykw z Amazonkami; wielki czyn maratoski przeciw Persom; a take cakowit zagad Galatw w Myzji. To wszystko jest darem Attalosa376. Kada z figur ma wysokoci koo dwu okci. Stoi take posg Olimpiodora377, ktry uzyska saw dziki wielkoci swych czynw, a szczeglnie gdy podtrzyma ducha wrd Ateczykw po nieprzerwanym szeregu klsk i wrd oglnego zwtpienia w jakkolwiek pomylno przyszych zamierze. 3 Klska pod Chajrone378 staa si pocztkiem wielkich nieszcz dla Hellenw i cigna niewol zarwno na tych, ktrzy zlekcewayli sobie niebezpieczestwo, jak i na tych, ktrzy stanli po stronie Macedonii. Oto wiele miast Filip po prostu zabra, z Ateczykami za zawar pozorny pokj, faktycznie jednak im najwicej za wyrzdzi przez odebranie wysp i pozbawienie hegemonii morskiej. Przez pewien czas wytrzymali Ateczycy w spokoju, mianowicie podczas rzdw krla Filipa, a pniej Aleksandra. Po mierci Aleksandra Macedoczycy wybrali krlem Arydajosa, ale ca wadz faktyczn powierzyli Antypatrowi. Wwczas Ateczykom wydao si czym nie do zniesienia, eby ywio helleski by nieustannie pod zwierzchnoci macedosk. Wic i sami ruszyli do boju oraz dobrali sobie jeszcze innych Hellenw. 4 W walce z Macedoni wziy udzia nastpujce miasta peloponeskie: Argos, Epidauros, Sykion, Trojdzena, Elis, Flius, Mesena; a ju poza granic Istmu Korynckiego: Lokrowie, Fokijczycy, Tesalowie, mieszkacy Karystos, a take Akarnanii, ktra politycznie naley do Etolii. Natomiast Beotowie, ktrzy po wyludnieniu si Teb zajli dla siebie terytorium tebaskie w obawie, aby Ateczycy nie zaludnili go znowu, i to swymi koloniami, nie tylko nie przyczyli si do Zwizku, ale ponadto jeszcze ca sw si poparli Macedoni.
O gigantach Pauzaniasz pisze jeszcze w VIII 29,12 oraz interpretuje racjonalistycznie (l.c. 34). 376 Pauzaniasz mwi o czterech wielofiguralnych grupach rzeb, ktre stanowiy votum zoone bogini Atenie przez Attalosa I, krla Pergamonu (241 197), z wdzicznoci za zwycistwo odniesione nad Galiami. Zachoway si jedynie niewielkie fragmenty oraz przypuszczalne kopie rzymskie poszczeglnych figur. B.F. 377 Olimpiodor, archont ateski z r. 294/293 i 293/292 p.n.e. Skutecznie walczy jako wdz Aten z Kassandrem w r. 304 p.n.e. i z Demetriosem Poliorketesem w r. 287 p.n.e. Zmusi Kassandra do odwrotu w r. 301. Uwolni Ateny od panowania Macedonii w r. 287. 378 W r. 338 p.n.e.
375

5 Kad grup sojusznikw, liczc wedle miast, prowadzi wasny jej wdz. Na naczelnego dowdc wybrano Ateczyka Leostenesa zarwno ze wzgldu na powag Aten, jak na jego saw dowiadczonego ju dowdcy, a take ze wzgldu na dobrodziejstwa, jakie wywiadczy wszystkim Hellenom. Oto mianowicie, gdy Aleksander poleci osiedli si po miastach caej Persji tym wszystkim Hellenom, ktrzy stanowili wojsko zacine Dariusza i satrapw, Leostenes uprzedzi wykonanie tego zarzdzenia i na okrtach przewiz tych Hellenw do Europy. Teraz za o wiele przewyszy nadzieje w nim dotychczas pokadane wietnoci ostatnich czynw wojennych. Ale z kolei w tym wiksze przygnbienie wprawia wszystkich jego mier379 i bynajmniej niemao przyczynia si do ostatecznego zaamania Hellenw. Garnizon macedoski380 wszed do Aten i zaj Munichi, pniej Pireus, a take Dugie Mury. 6 Po mierci Antypatra381 przybya z Epiru do Macedonii Olimpias382 i jaki czas sprawowaa rzdy, zamordowawszy Arydajosa. Ale niedugo to trwao. Kassander j obieg383 i wziwszy do niewoli, wyda na pastw tumu. Gdy Kassander384 obj rzdy krlewskie (wspominam tu to tylko, co dotyczy wycznie spraw ateskich), obsadzi twierdz attyck, Panakton385, oraz Salamin, a na tyrana ateskiego powoa Demetriosa, syna Fanostrata386, ktry po ojcu przej saw mdroci. Tego znowu pozbawi tyranii Demetrios387, syn Antygona, modzieniec jeszcze i arliwy filhellen. 7 Lecz Kassander, jako e z caej siy nienawidzi Ateczykw, pozyska sobie znowu dotychczasowego przywdc ludu, Lacharesa388,
Pod ami w Tesalii w r. 323 p.n.e. W r. 322 p.n.e. 381 Antypater, jeden z najbliszych doradcw Filipa macedoskiego i Aleksandra W., y od 400 do 319 r. p.n.e. 382 Olimpias, matka Aleksandra W., crka Neoptolema, krla Molossw w Epirze, ona Filipa II. 383 W Pydnie. Oblenie zaczo si zim 317 r. p.n.e. i trwao a do wiosny 316 r. O jej mierci zob. Pauz. IX 7,2. 384 Kassandros (ok. 355-296), syn Antypatra. 385 Stao si to w r. 355 p.n.e. Ale t dat moe by objte tylko obsadzenie Panaktonu; zajcie Salaminy przypada na r. 306 p.n.e. 386 Demetrios z Faleronu obj rzdy nad Atenami w 317 r. p.n.e. Wiosn 307 r. zosta zrzucony przez Demetriosa. 387 Demetrios, tzw. Poliorketes. 388 Lachares, zosta tyranem Aten po bitwie pod Ipsos, 296/5. Ale Demetrios Poliorketes oblega Ateny i zdoby w 294 r. w kwietniu.
380 379

i namwi do objcia wadzy tyrana. Ten okaza si tyranem ze wszystkich, o ktrych wiemy z historii, najbardziej okrutnym w stosunku do ludzi, najbardziej niedbaym wzgldem bogw. Chocia Demetrios, syn Antygona, by wwczas ju porniony z ludem ateskim, tym niemniej obali take tyrani Lacharesa. Po zdobyciu murw obronnych przez nieprzyjaciela Lachares zbieg do Beocji. Lecz poniewa zabra z Akropolu zote tarcze389 i sam posg Ateny obra ze wszystkich ozdb, jakie tylko mona byo zdj, wic podejrzewano go o wielkie bogactwa. 8 Dlatego zamordowali390 go ludzie z Koronei. Demetrios, syn Antygona, uwolniwszy Ateczykw od tyranii, nie odda im Pireusu natychmiast po ucieczce Lacharesa, a i pniej opanowawszy miasto w drodze wojny, wprowadzi do niego garnizon i umocni jako twierdz cz zwan Muzejon. Jest to wzgrze, wewntrz dawnego okrgu miejskiego, naprzeciw akropoli. Tam, wedle ustnej tradycji, mia piewa Muzajos i po mierci, w sdziwym ju wieku, mia by pochowany. Pniej, take tutaj, wzniesiono pomnik pewnemu Syryjczykowi. To miejsce umocni Demetrios jako twierdz i trzyma w posiadaniu. Rozdzia XXVI 1 Troch pniej zbudzia si w niektrych Ateczykach pami o przodkach i wiadomo przykrej zmiany, na jak zostaa naraona sawa Aten. Natychmiast, w tym stanie rzeczy, jaki si wytworzy, wybieraj na wodza Olimpiodora. Poprowadzi ich391, zarwno starcw, jak pacholta, na Macedonw, w przekonaniu e raczej zapaem ni si uzyskuje si powodzenie na wojnie. Macedoczycy przyjli wezwanie do boju. W bezporednim starciu Olimpiodor ich pobi, a gdy schronili si do Muzejonu, zdoby i to miejsce. W ten sposb uwolni Ateczykw od jarzma macedoskiego. 2 Cho wszyscy Ateczycy wzili udzia w boju w sposb godny pamici, to jednak podobno najwiksz odwag bojow okaza w walce Leokrytos, syn Protarcha. Pierwszy bowiem wdar si na mury, pierwszy
Zote tarcze perskie, ktre Aleksander W. po bitwie nad Granikiem (334 r.) przysta dla Ateny. 390 Okoo r. 278 p.n.e. 391 W r. 288 p.n.e.
389

wpad do Muzejonu392. A gdy zgin w walce, zoyli mu Ateczycy liczne dowody czci, midzy innymi jego tarcz ofiarowali Zeusowi Eleuterios [tj. Oswobodzicielowi] z napisem wymieniajcym nazwisko Leokryta i jego wspaniay czyn. 3 Olimpiodor oprcz tych zasug, jakimi odznaczy si w czasie wyzwalania Pireusu i Munichii, dokona jeszcze dziea szczeglnie doniosego. Oto w czasie napaci Macedoczykw na Eleuzys zebra oddzia z jego mieszkacw i zwyciy napastnikw. A jeszcze przed tymi wypadkami, gdy Kassander wpad do Attyki, Olimpiodor popyn do Etolii i skoni jej mieszkacw do udzielenia pomocy Ateczykom. Zawarcie tego przymierza niewtpliwie sprawio, e Ateczycy uniknli wojny z Kassandrem. Olimpiodora nagrodzono dowodami czci zarwno na Akropolu i w prytanejonie, jak take malowidem393 w Eleuzys. Ponadto Fokejczycy z Elatei wystawili w Delfach brzowy posg Olimpiodora, poniewa im rwnie okaza pomoc, gdy zbuntowali si przeciw Kassandrowi. 4 Blisko posgu Olimpiodora stoi brzowy posg Artemidy zwanej Leukofryne394. Ten ostatni posg wystawili synowie Temistoklesa. Mianowicie, mieszkacy Magnezji, nad ktrymi z woli krla395 sprawowa rzdy Temistokles, maj w szczeglnej czci Artemid Biaobrew. Lecz niestety musz i dalej, jeli mam zamiar opisa ca Hellad. Endojos396, ucze Dedala, by z pochodzenia Ateczykiem. W czaW r. 287 p.n.e. Pliniusz (N.h. XXXV 134) wspomina o pewnym Atenionie w Maronei w Tracji jako twrcy malowida w Eleuzys, przedstawiajcego dowdc kawalerii (, phylarchos). To moe by portret Olimpiodora. 394 W Magnezji nad Meandrem w Azji Mn. stal witynia ku czci Artemidy Leukofryne, tj. Biaobrewej. witynia pochodzca z drugiej po. VI w. p.n.e. zostaa w II w. p.n.e. wspaniale odbudowana w stylu joskim przez Hermogenesa z Magnezji. B.F. 395 Artakserksesa. 396 Endojos pochodzi z Jonii i by sprowadzony do Aten przez Pizystrata, dziaa midzy 540 a 475 r. Wymieniony przez Pauzaniasza posg Ateny, wotum Kalliasa, syna Fajnipposa, zwycizcy w igrzyskach, ktry zachowa si do naszych czasw, wykazuje wyran modyfikacj tradycyjnego archaicznego typu bogini siedzcej: w miejsce pozy hieratycznej artysta uzyska pewn swobod ukadu przez cofnicie prawej stopy bogini (muzeum na Akropolu). Pauzaniasz wymienia take inne dziea Endojosa: posg Ateny i grup Charyt w Erytraj (VII 5,9) oraz posg Ateny dla Tegei (VIII 46,1 i 5). B.F.
393 392

si ucieczki mistrza z powodu zabjstwa Kalosa towarzyszy mu na Kret. Jego to dzieem jest siedzcy posg Ateny z napisem, e ofiarowa go Kallias, a wykona Endojos. 5 Jest tu take budowla zwana Erechtejonem397. Przed wejciem do niej stoi otarz Zeusa Hypatos [tj. Najwyszego]. Lecz na nim nie skada si adnych ofiar ywych398, tylko placki ofiarne, nawet rytualnie wzbronione jest uywanie wina do ofiar. Wszedszy do wntrza, widzimy otarze: Posejdona, przy ktrym z woli wyroczni skadane s ofiary take Erechteusowi, drugi herosa Butesa, trzeci Hefajstosa. Malowida na cianach dotycz rodu Butadw. Ta budowla skada si z dwu czci. Woda wewntrz studni jest morska. Nic w tym dziwnego. Przecie take inne ludy, ktre zamieszkuj okolice rdldowe, jak
Erechtejon jest jedyn wityni greck, ktra nie ma jednolitego planu. czy ona w jednym zespole architektonicznym kilka rnych sanktuariw i jest zbudowana na uwiconym tradycj nierwnym terenie. Mimo to cao budowli jest zwarta i harmonijna, a dekoracja pena finezji i pikna (fig. 19). witynia powstaa midzy 421 a 406 r. W ostatnich latach budow kierowa Filokles. Cz wschodnia budowli, stanowica cel Ateny Polias, ley wyej, jest poprzedzona przedsionkiem o szeciu kolumnach joskich. Cz zachodnia oddzielona cian, stanowica cel Posejdona i Erechteusa, jest obniona o 2,5 m. Posiada ona od zachodu rodzaj sieni, ktra czy si z wysunit na poudnie Hal Kor, a z drugiej strony wychodzi na duy wysunity portyk pnocny. Portyk ten, o czterech joskich kolumnach z frontu i po jednej z bokw, o wyjtkowo ozdobnych bazach i kapitelach, posiadajcy ponadto: pikny fryz z dwu gatunkw marmuru (niebieskiego eleuzyskiego i tego pentelickiego), ozdobnie kasetonowany sufit i bogato ornamentowany portal wiodcy do celi jest jednym z arcydzie architektury attyckiej. W skale pod posadzk pnocnego portyku znajdowa si lad rzekomego uderzenia trjzbem Posejdona. Boczne przejcie prowadzio do tzw. Pandrosejonu, w ktrym rosa wita oliwka Ateny i znajdowaa si kaplica Pandrozos, crki Kekropsa, ktrego grb mieci si opodal. Cela Erechteusa posiadaa krypt, w ktrej znajdowao si rdo wzmiankowane przez Pauzaniasza. Portyk Kor stanowi prawdopodobnie rodzaj trybuny, z ktrej kapanki bogini mogy obserwowa ceremonie procesji panatenajskiej (fig. 20). B.F. 398 Ofiary w staroytnoci skadano rne. Najwaniejsze i najczstsze byy ofiary krwawe z okrelonych w rytuale zwierzt ofiarnych, jak woy, winie, owce, kozy. Demetrze skadano w ofierze dziki, Dionizosowi kozy, Posejdonowi czarne konie i woy, Artemidzie jelenie, Asklepiosowi koguty, Afrodycie gobie. W czasie wikszych uroczystoci zabijano due iloci zwierzt, dochodzce do stu i wicej sztuk, tzw. hekatomby. Ofiary bezkrwawe obejmoway pierwociny zb, owoce, kwiaty, ciastka, placki miodowe, pieczywo wypiekane w ksztacie zwierzt ofiarnych, dym z kadzida, z drzewa cedrowego oraz pyny, jak wino, mleko, oliw. Wedug MEA, s. 758.
397

mieszkacy Afrodizjas w Karii, maj takie studnie. Lecz w zwizku z t studni godny jest zanotowania fakt, e w czasie podmuchw wiatru poudniowego rozlega si w niej odgos szumu fal. A na skale jest ksztat trjzba. Te podobno znaki da Posejdon w czasie sporu [bogw] o kraj attycki. 6 Atenie powicone jest nie tylko miasto, ale i cay kraj. Bowiem ilekro w poszczeglnych demach uchwalono odda cze innym bogom, tylekro wznoszono mody i do Ateny. A najbardziej czczony jej posg, ktry uchodzi za najwiksz wspln wito jeszcze przed wielu laty, zanim nastpio zjednoczenie demw w jeden organizm pastwowy, znajduje si na obecnej akropoli, wtedy nazywanej waciwym grodem. Istnieje podanie o tym posgu399, e spad z nieba. Jednake nie mam zamiaru bada, czy to tak si miao, czy inaczej. Lamp dla tej bogini wykona Kallimach400 ze zota. 7 Napeniwszy j oliw, czekaj a do tego samego dnia nastpnego roku. Oliwy wystarczy dla lampy na cay ten okres czasu, mimo e jarzy si ona bez przerwy dniem i noc. Dzieje si tak dlatego, e lampa ma knot ze sznura karpazyjskiego401, ktry jeden tylko nie zajmuje si ogniem. Drzewo palmowe, wykonane z brzu, wznosi si nad lamp do puapu i wciga dym. Kallimach, twrca tej lampy, chocia o wiele jest sabszy w swej sztuce od mistrzw w tym zakresie, jednak tak dalece wyrnia si sam wiedz techniczn, e nawet pierwszy uy widra do rzeby marmurowej, i albo sam sobie nada miano: Katateksitechnos [tj. Pomniejszyciel Swej Wasnej Sztuki], albo inni mu nadali, a on tylko przyj.
Posg, a waciwie ksoanon Ateny, wykonany z drzewa oliwnego, sta w celi Ateny Polias. Uwaano, e by powicony przez Kekropsa, mitycznego zaoyciela Aten. Kiedy Kserkses zblia si do miasta, ksoanon ukryto na wyspie Salaminie. W czasie Panatenajw posg, zgodnie ze star tradycj, ubierano w nowy peplos, tkany przez Arrefory i kapank Ateny (zob. przyp. 407). B.F. 400 Kallimachos, rzebiarz, dziaa gwnie w Atenach w okresie 420400. Staroytni sawili finezj jego dzie zwracajc jednoczenie uwag na nieco zbyt daleko posunit drobiazgowo opracowania (zob. Plin. N.h. XXXIV 92). Przypisuje mu si dwie najpikniejsze pyty balustrady otaczajcej wityni Nike: Nike wic sanda i zdobic trofeum przed siedzc Aten (muzeum na Akropolu) oraz kolumn akantow tancerek (muzeum w Delfach). Pauzaniasz przypisuje mu posg siedzcej Hery w Platejach (IX 2,7). Witruwiusz uwaa go za twrc kapitelu korynckiego (IV 1,9-10). B.F. 401 Karpazja, miasto na Cyprze, sznur karpazyjski to azbest.
399

Rozdzia XXVII 1 W wityni Ateny Polias [tj. Grodowej] wznosi si drewniany posg Hermesa (by to podobno dar Kekropsa), mao widoczny pod gazkami mirtowymi. Do najstarszych darw, godnych wzmianki, zaliczamy: skadane krzeso, dzieo Dedala, za ze zdobyczy na Persach pancerz Mazystiosa402, ktry pod Platejami dowodzi konnic, oraz ma szabl wschodni, podobno wasno Mardoniosa. Co do Mazystiosa to jest mi wiadome, e zgin istotnie z rk jazdy ateskiej. Ale co do Mardoniosa, to walczy on przeciw Lacedemoczykom i zabi go jaki Spartiata403, a jego miecz albo w ogle nie dosta si w rce Sparty, albo, gdyby si dosta, to przecie Lacedemoczycy nie dopuciliby do tego, aby mia przej w posiadanie ateskie. 2 W zwizku ze witym drzewem oliwnym404 Ateczycy to tylko wspominaj, e jest ono namacalnym dowodem prawdziwoci owego sporu o panowanie nad Attyk. I to jeszcze przekazuje wie ustna, e oliwka zgorzaa wraz ze spaleniem Aten przez Medw, tj. Persw, lecz e tego samego dnia wypucia nowe pdy405 mniej wicej na dwa okcie. Do wityni Ateny przylega witynia Pandrozos406. To jedyna z sistr, ktra zachowaa si lojalnie w stosunku do depozytu. 3 Ale to, co mnie szczeglnie zdumiao, a mao jest znane na og, to opisz tak, jak si ma. Oto dwie dziewczyny mieszkaj niedaleko wityni Poliady. Ateczycy nazywaj je Arreforami407 [tj. Noszcymi Tajemnic]. Te jaki czas pozostaj przy bogini. Gdy za nadchodzi jej wito, oto,
By ze zota. Mazystios, dowdca jazdy perskiej, zgin pod Platejami w r. 479, walczy z atesk piechot (Herod. IX 2024), a nie z jazd, jak chce Pauzaniasz. 403 Herodot przekaza jego nazwisko: Ajmnestos (IX 64). 404 Na zachd od Erechtejonu w Pandrosejon, natomiast Herodot (VIII 55) mwi, e oliwka bya w Erechtejonie, moe po prostu w witym okrgu Erechteusa? 405 Zob. Herod. VIII 55. 406 Pandrozos, jedna z crek Kekropsa, krla Aten. Zob. Pauz. I 18,2. 407 Na zachd od Erechtejonu przy pnocnym murze Akropolu odsonite ruiny domu zoonego z prostoktnej sali poprzedzonej przedsionkiem i z przylegajcego dziedzica. By to dom Arrefor, w ktrym cztery szlachetnie urodzone dziewczynki w wieku 711 lat zajte byy, pod kierunkiem kapanki Ateny, tkaniem peplosu bogini. Odkryto take podziemne przejcie prowadzce std do podny Akropolu. B.F.
402

co robi w nocy. Kad na gowy, co im kapanka Ateny da do niesienia, lecz ani ona nie wie, co daje, ani nie wiedz te, ktre nios. Niedaleko std jest w miecie pewien okrg wity Afrodyty408 zwanej W Ogrodach, przeze naturalne podziemne zejcie. Tdy schodz w d owe dziewczta. Tam w dole skadaj swj ciar i zamiast niego bior co innego zawinitego i nios znowu. Nastpnie zwalnia si te dziewczta, a zamiast nich przyjmuje si na Akropol inne. 4 Przed wityni Ateny jest posg starki409, na wysoko okoo okcia najwyej. Opowiadaj o niej, e bya suebn Lizymachy. Stoj tu rwnie wielkie posgi brzowe dwu mczyzn w postawie bojowej wzgldem siebie: jednego nazywaj Erechteusem410, drugiego Eumolposem. Wszake Ateczycy, ktrzy znaj nasz staroytno, wiedz, e tym, ktrego zabi Erechteus, by nie Eumolpos, lecz jego syn, Immarados. 5 Na piedestale stoj take postacie mskie, mianowicie niejakiego Teajnetosa, ktry by wreni Tolmidesa411, i samego Tolmidesa, ktry jako dowdca floty ateskiej spustoszy midzy innymi take kraj Peloponezyjczykw mieszkajcych nad morzem; spali rwnie warsztaty okrtowe Lacedemoczykw nad Gytion, zdoby Boje periojkw" i wysp Kyter oraz urzdzi wypad na ziemi Sykionu. Gdy pustoszy t ziemi, mieszkacy wystpili do walki. Wtedy ich rozgromi i ciga a do samego miasta. Nastpnie powrciwszy do Aten, wyprowadzi ateskich kleruchw (osadnikw) na Eubej i Naksos, wpad rwnie z wojskiem do Beocji i spustoszy wiksz cz tej ziemi. Obieg i zdoby Chajrone. Posun si na terytorium Haliartosu, ale zgin w spotkaniu ornym, a cae jego wojsko poszo ju w rozsypk. Tego dowiedziaem si o Tolmidesie. 6 S jeszcze bardzo stare posgi Ateny. Chocia nie ulegy one uszkodzeniu, jednake nieco przyciemniay i nie s w stanie wytrzyma najZob. Pauz. I 19,2. Znaleziono okrg baz z sygnatur Deraetriosa i napisem, e posg przedstawia Lizymach, kapank Ateny liczc 64 lata (zob. Plin. N.h. XXXIV 76). Demetrios z Alopeki dziaa w pierwszej wierci IV w. Wprowadzi, jak mona sdzi ze rde literackich, ujcie realistyczne w portrecie, przy czym Kwintylian uwaa jego realizm za zbyt przesadzony. B.F. 410 Zob. Pauz. I 5,2; I 38,3. 411 Tolmides, zob. Tuk. I 108 i 113. Bitwa pod Korone w Beocji, w ktrej zgin Tukidydes, rozegraa si w r. 447 p.n.e. Pochowany wraz ze swymi onierzami poza Keramejkiem, zob. Pauz. I 29,14.
409 408

mniejszego uderzenia. Bowiem je take osmali pomie w tym czasie, kiedy po przeniesieniu si Ateczykw na okrty krl perski zaj miasto pozbawione mieszkacw zdolnych do noszenia broni. Przedstawione jest take polowanie na dzika; w zwizku z nim nie wiem, czy tu chodzi o dzika kalidoskiego. Jest rwnie przedstawiona walka Heraklesa z Kyknosem412. Ten to Kyknos podobno midzy innymi zabi take Likosa trackiego w czasie pojedynku, na ktry wzywa ochotnikw, ofiarowujc nagrody. Wreszcie zosta zabity przez Heraklesa nad rzek Penejosem. 7 Wrd poda trojdzeskich, odnoszcych si do osoby Tezeusza, jest take nastpujce. Mianowicie Herakles przybywszy do Trojdzeny, do Pitteusa, w czasie uczty zdj z siebie skr lwa i pooy obok. Wwczas wszed tam midzy innymi synami mieszkacw Trojdzeny take Tezeusz, najwyej siedmioletni. Reszta chopcw na widok skry podobno rzucia si do ucieczki. Tezeusz tymczasem wyszed na chwil z komnaty bez szczeglnej trwogi, chwyci topr z rk suby i ochoczo ruszy natychmiast ku skrze, sdzc, e jest to prawdziwy lew. 8 Oto jedno z opowiada trojdzeskich o Tezeuszu. Nastpne gosi, e Ajgeus schowa pod kamieniem sanday i miecz, aby za ich pomoc rozpozna w przyszoci swego syna, a nastpnie odpyn do Aten. Gdy Tezeusz413 liczy ju szesnasty rok ycia, odwali kamie, wyj zoone tam przez Ajgeusa przedmioty i ruszy w drog. Jest na Akropolu rzeba przedstawiajca ten mit, caa z brzu, z wyjtkiem owego kamienia. 9 Zoono take dar ofiarny z wyobraeniem innego jeszcze czynu Tezeusza. Mit tak o tym czynie opowiada. Wrd innych ziem na Krecie straszliwy byk pustoszy take okolic nad rzek Tetris. Ongi mianowicie yy rne zwierzta, szczeglnie grone dla ludzi, jak to: lew w Nemei i na Parnasie, smoki ukazujce si w wielu okolicach Hellady, dzik w okolicy Kalidonu i Erymantu, a take Kromyonu w ziemi korynckiej. Mwiono o nich rnie: to e ziemia je wydaa, to e s one powicone bogom, to znw e s zesane jako kara na ludzi. Co do tego
Kyknos, syn Aresa i Pelopei. Ich walka na rydwanach jest tematem (Aspis), tj. Tarczy Hezjoda (w. 345 i nn.). Heraklesowi towarzyszy Jolaos, Kyknosowi Ares. Herakles zabi Kyknosa, a potem wsparty przez Aten zrani Aresa, ktry wnet uciek. Walka przedstawiona na paskorzebie tronu Apollona w Amyklaj (Pauz. III 18,10). 413 Zob. Pauz. II 32,7.
412

byka, o ktrym ostatnio jest mowa, to Kreteczycy uwaaj go za zesanego im przez Posejdona za to, e Minos jako wadca obszaru morskiego Hellady nie okazywa bynajmniej Posejdonowi wikszej czci ni reszcie bogw. 10 Nastpnie ten byk przenis si, jak powiadaj, z Krety na Peloponez i sta si dla Heraklesa jedn z tzw. dwunastu prac. Kiedy przedosta si na rwnin argiwsk, mknie co tchu w stron Istmu Korynckiego, stamtd do ziemi attyckiej, w stron demu attyckiego, Maratonu. Midzy innymi, ktrych napotka, zabi syna Minosa, Androgeosa. Tymczasem Minos z flot przybi do Aten. Nie mona mu byo wytumaczy, e Ateczycy nie ponosz odpowiedzialnoci za mier Androgeosa. I tak drczy i przeladowa Ateczykw, e w kocu zgodzili si wysya mu na Kret siedem dziewczt i siedmiu chopcw dla tzw. Minotaura, ktry zamieszkiwa Labirynt w Knossos. Maratoskiego byka dopiero Tezeusz414 pogna na Akropol i zoy podobno na ofiar bogini. Jego podobizn ofiarowali jako wotum mieszkacy demu maratoskiego. Rozdzia XXVIII 1 Dlaczego wystawiono posg z brzu Kylonowi415, chocia sign po wadz tyrana, nie umiem tego w sposb zadowalajcy wyjani. Przyczyny, sdz, byy rne. Po pierwsze by wyjtkowej urody, nastpnie w niemaym stopniu przyczynio si do jego rozgosu zwycistwo olimpijskie w podwjnym biegu, wreszcie i ta okoliczno, e poj za on crk Teagenesa, wczesnego tyrana Megary. 2 Oprcz tych darw wotywnych, ktre ju opisaem, jeszcze dwa inne maj Ateczycy wykonane z dziesiciny upw wojennych. Jeden,
Temat epylionu Kallimacha pt. , Hekale; ta sama scena przedstawiona jest te na metopie tzw. Tezejonu. 415 Kylon, zwycizca olimpijski z 640 r. p.n.e., Herod. V 71, Tuk. I 126. Rodem z Aten, ze znakomitych euptrydw. Przy pomocy brata swej ony, tyrana Teagenesa z Megary, usiowa sam take zosta tyranem Aten. W czasie zdobywania Akropolu zosta oblony przez Ateczykw, zbieg, zwolennicy skryli si w wityni Ateny. Ale ich stamtd wycignito i zabito; r. 632.
414

to posg Ateny, cay brzowy416, ze zdobyczy na Persach, ktrzy zaatakowali Maraton, dzieo Fidiasza. Paskorzeby na tarczy przedstawiajce walk centaurw z Lapitami i inne jeszcze paskorzeby wycyzelowa podobno Mys. Uprzedni za rysunek tych paskorzeb, jak zreszt i pozostaych prac Mysa przygotowa Parrazjos417, syn Euenora. Ostrze wczni tej Ateny oraz kita jej szyszaka byy widoczne na nadpywajcych statkach ju z Sunionu. Drugi dar wotywny to brzowy rydwan418 z dziesiciny zdobyczy wojennych na Beotach i mieszkacach Chalkis eubejskiej. Ustawiono jeszcze dwa inne dary wotywne: Peryklesa, syna Ksantypposa, oraz ze wszystkich dzie Fidiasza najbardziej godne ogldania, posg Ateny zwanej Lemnijsk419 od ofiarodawcw. 3 Tradycja ustna przekazuje, e mury420 opasujce cay Akropol
Pauzaniasz znajduje si znowu na rozlegej platformie przed Propylejami. Wymienia posgi wotywne ustawione w darze Atenie. Posg Fidiasza znany jest jako Atena Promachos, niezachowany. Ustawiony by w r. 454 p.n.e., znany jest z monet ateskich. By to odlew brzowy, wys. 9 m, przedstawiajcy bogini stojc w penym uzbrojeniu. B.F. 417 Tarcza Ateny Promachos zostaa ozdobiona na przeomie V i IV w. reliefem przedstawiajcym walki Lapitw z centaurami. Dekoracj wykona Mys, synny toreuta ateski, wedug rysunkw Parrazjosa z Efezu, malarza drugiej poowy V w. p.n.e. B.F. 418 Rydwan z brzu ustawiony by przez Ateczykw po zwycistwie na Eubei w r. 506 p.n.e. Ateczycy wzili wwczas 700 jecw spord Beotw i Chalkidyjczykw, po czym pucili ich wolno, biorc od kadego po dwie miny okupu. Z dziesiciny tego okupu kazali wykona rydwan jako wotum dla Ateny. Orygina zniszczony by prawdopodobnie przez Persw i Pauzaniasz oglda kopi wykonan po wojnach perskich. B.F. 419 Atena Lemnia, ustawiona przed Propylejami w latach 451447, bya wotum wyspy Lemnos. W odrnieniu od zbrojnej Ateny Promachos ukazywaa bogini zwycisk i pokojow. Uwaana bya przez staroytnych pisarzy (Pliniusz, Lukian) za najpikniejsze dzieo Fidiasza. Orygina by z brzu. Najlepszymi rzymskimi kopiami w marmurze s: tors z Drezna i gowa z Bolonii. B.F. 420 Ok. XIII w. p.n.e. otoczono Akropol murem w wtku cyklopim, tj. nieregularnym, zw. pelazgikon. Mia on ok. 10 m wysokoci oraz 46 m gruboci. Mur skada si z dwu cian zbudowanych z nieobrobionych blokw kamiennych, midzy ktrymi przestrze wypeniona bya mniejszymi kamieniami, spojonymi zapraw ziemn. Mur ten mia propyleje wzniesione przez Pizystrata oraz boczne podziemne przejcie koo pniejszego Erechtejonu. Po upadku tyranii Pizystrata ok. r. 510 p.n.e. Pelazgikon na rozkaz wyroczni delfickiej zburzono, z wyjtkiem partii od strony zachodniej, najmniej obronnej. O obwarowaniu Akropolu przez Pelazgw mwi Herodot (VI 137), wspomina take o tym, e synowie Pizystrata bronili si w twierdzy pelazgijskiej, tj. na Akropolu (V 64). B.F.
416

wznieli w przewanej czci dawni mieszkacy ateskiego podgrodzia, Pelazgowie, z wyjtkiem tej jednej partii, ktr wybudowa Kimon421, syn Milcjadesa. Jako budowniczych wymieniaj nazwiska Agrolasa i Hyperbiosa. Pragnc si dowiedzie, kim waciwie byli Pelazgowie, niczego innego nie zdoaem dociec, jak tylko tego, e byli to pocztkowo Sycylijczycy i e stamtd przenieli si do Akarnanii. 4 Zszedszy na d, lecz nie do niej pooonej czci miasta, tylko tu u stp Propylejw, zauway mona rdo wody i zaraz obok w grocie wite miejsce Apollona. Podanie gosi, e to tutaj obcowaa cielenie z Apollonem Kreuza, cra Erechteusa422. ...wysano do Lacedemonu niejakiego Filippidesa423 jako zwiastuna wtargnicia Persw do Attyki. Ten powracajc z wieci, e Lacedemoczycy zwlekaj z wymarszem wojska: mianowicie skrpowani s przepisem, ktry im nie pozwala wyprowadzi w pole wojska przed peni ksiyca, wtedy, jak opowiada Filippides, spotka koo gry Partenios Pana i ten go zapewnia o swej yczliwoci wzgldem Ateczykw oraz, e pospieszy im z pomoc pod Maraton. Za t wiadomo odtd czczono Pana w Atenach. 5 Z tej strony jest take Areopag, to jest wzgrze Aresa, nazwane tak dlatego, e pierwszy sd, jaki tu si odby, by sdem nad Aresem424. To ju w swoim miejscu wyjaniem, e zabi Halirrotiosa i dlaczego. Powiadaj, e tu rwnie odby si pniej sd nad Orestesem425 za zabjstwo matki. Jest tu otarz Ateny Areja [tj. Mioniczki Wojen], ktry wystawi Orestes, uniknwszy kary. A dwa
Synny ze zwycistwa morskiego i ldowego u ujcia Eurymedontu w roku 466 p.n.e., syn Milcjadesa i ksiniczki trackiej, Hegesipyle. 422 Owocem tego zwizku Ion, krl Aten, zob. tragedi Eurypidesa Ion. 423 T opowie potwierdza Herodot VI 105. 424 (Zob. Pauz. I 21,4). Wzgrze na zachd od Akropolu, na ktrym urzdowaa Rada Areopagu. Powicone byo kultowi Aresa, ktrego witynia staa u stp wzgrza. Na szczycie zachowaa si platforma czworoktna, otoczona z trzech stron schodami wykutymi w skale. Na wzgrzu czczono take Erynie, ktrych sanktuarium stanowio azyl dla zbrodniarzy. Wykopaliska wykazay, e w okresie mykeskim zbocza Areopagu suyy jako nekropola. B.F. 425 Za zabjstwo matki, tj. Klitajmestry. w sd nad Orestesem stanowi tre utworu Ajschylosa: (tj. Eumenides), co znaczy: askawe.
421

biae kamienie, na ktrych stawali podsdni i oskaryciele, nosz nazw: jeden Kamie Pychy, drugi Bezwstydu. 6 Niedaleko std jest przybytek bogi, ktre Ateczycy nazywaj Semnaj, [tj. Czcigodnymi], Hezjod natomiast w Teogonii Eryniami426. Pierwszy dopiero Ajschylos przedstawi je z wami na gowie, wplecionymi we wosy. Lecz przedstawienia figuralne zarwno tych bstw, jak i innych bstw podziemnych, ktre si tam znajduj, nie budz bynajmniej lku swym wygldem. A s tam posgi Plutona, Hermesa i Ziemi. Tu skadaj ofiary ci, ktrzy na sdzie Areopagu uzyskali uniewinnienie, jak rwnie i w innych okolicznociach, zarwno cudzoziemcy, jak obywatele. 7 Jest take wewntrz okrgu grobowiec Edypa. Pilnie szukajc znalazem wiadomo, e jego koci zostay tu sprowadzone z Teb. Wiarygodno tego bowiem, co Sofokles opowiedzia o mierci Edypa427, osabiaj, moim zdaniem, poematy Homera. Mianowicie mwi on, e niejaki Mekisteus przybywszy do Teb bra udzia w zapasach, ktre si odbyway przy grobowcu Edypa. 8 Mieli Ateczycy inne jeszcze oprcz Areopagu instytucje sdowe, lecz nie tak sawne. Oto np. Sd tak zwany Parabyston [tj. Zaukowy] i Trygonon [tj. Trjktny]. Jedna instytucja otrzymaa nazw od tego, e znajdujc si w zaukowej dzielnicy miasta zajmuje si tylko najdrobniejszymi sprawami, druga od ksztatu miejsca. Sd abiozielony (Batrachiun) i Purpurowy (Fojnikiun) otrzymay nazwy od barwy i ta nazwa przetrwaa do dzisiaj. Najwikszy za sd, do ktrego kieruje si wikszo spraw, nazywaj
Nazwa (tj. Erinyes), po polsku Erynie, wystpuje u Hezjoda w Teogonii, w. 185. Ich nazw eufemistyczn s Eumenidy. Jest to podobny zabieg religijny dla zjednania wrogiego bstwa, jak nazywanie Morza Czarnego przez Grekw Morzem Gocinnym: , po acinie Euxinus. Eufemizm polega na zagodzeniu wypowiedzi. 427 W tragedii pt. (tj. Ojdipus epi Kolono), co znaczy: Edyp w Kolonie (byo to przedmiecie Aten), przedstawia Sofokles mier Edypa jako jego zniknicie ze wiata, czego wiadkiem mia by tylko Tezeusz. I tu, na przedmieciu Aten, mia by grb Edypa (w. 1518-1534; 1760-1765). Mekisteus, brat Adrastosa, Iliada XXIII 679.
426

Heliaj428. Spord sdw, zajmujcych si sprawami gardowymi, jeden zw Przy Palladion"; tam odbywa si przewd rwnie w sprawach nieumylnych zabjstw. Niewtpliwie pierwszy proces, ktry si tam odby, to sd nad Demofontem429. Natomiast niezupenie jest ustalone, o co go oskarono. 9 Mwi, e Diomedes z towarzyszami po wziciu Troi powraca do domu na okrtach i ju zapada noc, gdy dopynli do Faleronu. Tam Argiwowie wysiedli na brzeg jakby nieprzyjacielski. Noc jadc nie rozpoznali bowiem Attyki, lecz doszli do wniosku, e to jaki inny kraj. Demofon nie wiedzc, e ci ludzie z okrtw to Argiwowie, przybieg z druyn naprzeciw obcym, zabi wielu z nich i chwyciwszy Palladion ruszy z powrotem do domu. W czasie drogi nie zauway pewnego idcego Ateczyka. Ko Demofona obali go i zadepta na mier. Z powodu tej sprawy Demofon oskarony zosta przed sdem; jedni przy tym podaj, e przez krewnych owego rozdeptanego, inni, e przez spoeczno argiwsk. 10 Przy Delfinion430 odbywa si sd w sprawach o zabjstwo, kiedy podsdny uwaa je za zgodne z prawem. Tak si miaa choby sprawa Tezeusza, ktry postawiony przed ten sd uzyska uniewinnienie431, chocia zabi Pallasa432 i jego synw, ale w chwili gdy dokona zamierzali przewrotu politycznego. Tymczasem przed tym uniewinnieniem Tezeusza byo przyjte jako prawo, i kady bez wyjtku zabjca uchodzi z miasta lub, jeli pozostawa, podlega takiej samej karze mierci, jak zada sam. Sd zwany Prytanejonem prowadzi sprawy o elazo i w ogle o inne martwe przedmioty, a sdz, e taki mia pocztek. Gdy w Atenach sprawowa wadz krlewsk Erechteus, wtedy po raz pierwszy zabi byka na otarzu Zeusa Grodowego tzw. bykobjca. W teje
Ruiny Heliai, tj. pomieszczenia, w ktrym urzdowa sd przysigych, odkopano midzy agor a Areopagiem. Niektrzy archeologowie amerykascy uwaaj ten budynek za Tezejon (por. przyp. 248). Budynek sdu, powstay w drugiej po. VI w., zosta w V w. p.n.e. poprzedzony propylejami wiodcymi do kwadratowego okrgu. W okrgu tym obok budynku sdu znajdowa si basen, w ktrym mona byo symbolicznie si oczyci przed udaniem si na agor. W okresie rzymskim kwadratowy dziedziniec zosta otoczony perystylem. B.F. 429 Demofon, krl Aten, syn Tezeusza i Fedry, uczestnik wojny trojaskiej, Palladion posg Ateny, ktry Diomedes zabra z Troi. 430 Zob. Pauz. I 19,1. 431 Oczyci si w Trojdzenie, zob. Pauz. I 22,2. 432 Syn Pandiona.
428

chwili porzuciwszy w miejscu kani siekier uszed z kraju na wygnanie, a siekier poddano sdowi i uniewinniono. Do dnia dzisiejszego ten sd odbywa si identycznie kadego roku. 11 Mwi, e inne take martwe przedmioty spowodoway same przez si pomst na ludziach, zgodn z poczuciem sprawiedliwoci. Oto miecz Kambyzesa433 podaje si jako przykad najpikniejszy i cieszcy si najbardziej rozgon saw. W czci nadbrzenej Pireusu jest jeszcze jeden sd, zwany Freattys. Jeli przestpcy skazani na wygnanie po opuszczeniu miasta powtrnie popadn w oskarenie, broni si przed tym wanie sdem, stojc na okrcie, sdziowie za suchaj ich, siedzc na ldzie. Tu po raz pierwszy odbya si, wedug podania, rozprawa sdowa, kiedy Teukros broni si w ten sposb przed Telamonem434, zapewniajc, e nic nie zawini w sprawie mierci Ajasa. Ta gar informacyj nieche wystarczy ze wzgldu na tych wszystkich, ktrzy pragn pozna instytucje sdowe Aten. Rozdzia XXIX 1 Tu koo Areopagu pokazuj okrt wykonany na uroczyst procesj Panatenajsk. Wikszy ode okrt niewtpliwie ju bywa wykonywany, lecz nie znam adnego, przewyszajcego wielkoci statek na Delos, a ma on a dziewi rzdw wiolarzy pod pokadami. 2 Ateczycy buduj take i na zewntrz miasta, w rnych demach i przy drogach, przybytki bogw oraz grobowce435 herosw i ludzi.
Herodot (III 64) opowiada, e gdy Kambyzes, krl perski, dosiada konia, odpada mu skuwka od pochwy z mieczem, a obnaony miecz ugodzi go w biodro. 434 W analogiczny sposb Telamon wystpowa w swej obronie (Pauz. II 29,10). 435 Pauzaniasz opuszcza miasto t sam drog, ktr przyszed. Po przekroczeniu bramy wchodzi na cmentarz Dipyloski. Cmentarz ten istnia od XII w. p.n.e. W grobach szkieletowych fosowych znaleziono ceramik submykesk. Od ok. 1100 r. przewaa zwyczaj palenia cia. Ceramika, odkopana w grobach okresu od X do VIII w., pozwolia na ustalenie kolejnych etapw rozwoju stylu geometrycznego. Cmentarz by czynny do czasw rzymskich. Aby nie niszczy wczeniejszych grobw przysypywano je warstwami ziemi, podnoszc miejscami poziom o ok. 10 m. Na grobach poczynajc od koca VI w. p.n.e. ustawiano marmurowe stele (fig. 21). B.F.
433

Najbliej miasta pooona jest Akademia, posiado ongi osoby prywatnej; za moich czasw gimnazjon. Schodzc w d w kierunku Akademii, ogldamy okrg Artemidy i drewniane posgi (ksoana) Najlepszej i Najpikniejszej. Wedle moich wasnych przypuszcze oraz potwierdzenia poematw Pamfosa, s to epitety Artemidy. Kry jednak jeszcze inna o nich wersja, ktr wiadomie pomin. Nie jest te wielki w okrt, na ktrym umieszczaj corocznie w okrelonych dniach posg Dionizosa Eleutereusa. 3 Tyle jest witych przybytkw w tej stronie. Spord grobowcw pierwsze miejsce zajmuje tu grobowiec Trazybula436, syna Likosa, pod kadym wzgldem najlepszego ze wszystkich sawnych Ateczykw, ktrzy yli i po nim, i przed nim. Nie mwic ju o innych jego czynach, ogranicz si jedynie do nastpujcej wzmianki celem udowodnienia tak pochlebnej o nim opinii. Oto obali tyrani tzw. trzydziestu, cho wyruszy z Teb, majc na pocztku zaledwie szedziesiciu ludzi, oraz skoni skconych dotychczas politycznie Ateczykw do pogodzenia si i wytrwania w jednoci. To jest pierwszy tego rodzaju grobowiec. Po nim id grobowce: Peryklesa, Chabriasa437 i Formiona438. 4 Jest take grobowiec wsplny dla tych wszystkich Ateczykw, ktrym wypado zgin w bitwach morskich albo ldowych. Wyjtek
Trazybul Ateczyk, syn Likosa, arliwy demokrata, bra udzia w wypdzaniu oligarchw i przywracaniu demokracji. W czasie rzdw trzydziestu tyranw przebywajc na wygnaniu w Tebach obmyla wyzwolenie Aten spod ich wadzy. W 403 r. przywrci dawny ustrj Aten. Zgin zamordowany w czasie wyprawy na Rodos. 437 Chabrias z Aiksone, wielki wdz ateski, zgin w czasie oblenia Chiosu w r. 357 p.n.e. Gdy okrt jego zacz ton, odmwi opuszczenia go. 438 Formion z Aten, znany admira czasw Peryklesa, z demu Pajania. Szczegy z jego ycia podaje Pauzaniasz w I 23,10. Formion ukazuje si po raz pierwszy w czerwcu r. 440 w wojnie przeciw Samos (Tuk. I 117,2), bra odtd udzia w wikszych wojennych wyprawach Aten (Tuk. II 68,7 8). W r. 429 odnis wielkie zwycistwo nad flot peloponesk w Zatoce Korynckiej (Tuk. II 83). Ju w lecie 428 r. nie y.
436

stanowi wojownicy polegli w bitwie pod Maratonem. Ci bowiem maj grobowce tam, gdzie padli439, jako wyraz pamici dla ich mstwa bojowego. Inni za le wzdu drogi do Akademii i na ich grobowcach umieszczone s stele wymieniajce nazwiska i dem kadego z nich. Najpierw pogrzebano tu tych, ktrzy opanowali ca Tracj a do Drabeskos, i wtedy, gdy spada na nich najbardziej nieoczekiwana napa Edonw, zostali w pie wycici440. Opowiadaj rwnie, e padli od piorunw. 5 Midzy wodzami by tu Leagros441, ktremu powierzono ca si zbrojn, Sofanes442 z Dekelei, ktry zabi Eurybatesa z Argos, spieszcego z pomoc Eginetom. w Eurybates uzyska przedtem zwycistwo w picioboju w czasie igrzysk nemejskich. Oto po raz trzeci wysali ju Ateczycy swe wojsko poza obrb Hellady. Co do wojny trojaskiej to, rzecz oczywista, wszyscy Hellenowie na podstawie powszechnej zgody wypowiedzieli wojn Priamowi i mieszkacom Troi. Ale na wasn rk po raz pierwszy Ateczycy urzdzili zbrojn wypraw z Jolaosem na Sardyni443, po raz drugi na tzw. dzi Jonie, a po raz trzeci wwczas do Tracji. 6 Na froncie tego grobowca jest stela przedstawiajca dwu walczcych jedcw. Maj nazwiska: Melanopos i Makartatos444. mier pochwycia ich w walce przeciw Lacedemoczykom i Beotom, na granicy ziem. Eleonu i Tanagry. Znajduj si tu take pomniki jedcw tesalskich, ktrzy ze wzgldu na dugotrwa przyja z Ateczykami przybyli im z pomoc, gdy mieszkacy Peloponezu po raz pierwszy wtargnli do Attyki z wojskiem pod dowdztwem Archidamosa445. Tu obok jest
Tuk. II 34; zob. Pauz. I 32,3. W r. 464 Ateczycy wysali 10 000 osadnikw na kolonizacj miejscowoci, ktr pniej nazwano Amfipolis, ale kiedy kolonici posunli si w gb ldu trackiego, zostali rozgromieni (Tuk. I 100; IV 102). 441 Leagros, syn Glaukona (Herod. IX 75), ze synnej rodziny, i Sofanes poprowadzili wyej wspomnian (przyp. 440) grup jako strategowie r. 465/4 do Amfipolis. 442 Sofanes z demu Dekeleja w wojnie midzy Atenami i Egin, 488 487, zabii w pojedynku Argiwa, Eurybatesa, ktry z oddziaem 1000 ochotnikw przyby Eginetom na pomoc (Herod. VI 92, IX 75), wyrni si w bitwie pod Platejami. 443 Por. Pauz. VII 2,2; IX 23,1; X 17,5. 444 Melanopos i Makartatos zginli w r. 457 p.n.e. pod Tanagr. 445 Tuk. II 22. Pierwsza inwazja peloponeska na Attyk, przypadajca na r. 431 p.n.e., odbya si pod dowdztwem krla Archidamosa.
440 439

pomnik kreteskich ucznikw446. Dalej znowu ateskie grobowce, a wic Klejstenesa447, ktry stworzy istniejcy dotychczas ustrj fyl; z kolei grobowiec jedcw, ktrzy zginli w walce razem z Tesalami, naraajcymi si u ich boku na niebezpieczestwo. 7 W tym samym miejscu le take mieszkacy Kleonaj, przybyli z Argiwami do Attyki448. Dlaczego za przybyli, to przedstawi, gdy dojd do opisu dziejw Argosu. Jest rwnie grobowiec tych Ateczykw, ktrzy jeszcze przed rozpraw zbrojn z Persami wzili udzia w walce przeciw mieszkacom Eginy. Za suszn poczytuj ow uchwa ludu, moc ktrej Ateczycy uyczyli nawet niewolnikom czci publicznego pogrzebania i wyrycia nazwisk na steli nagrobnej. To dowodzi, e wykazali si mstwem i wiernoci wobec swoich panw. S rwnie inne grobowce innych wojownikw, ktrzy padli na rnych polach bitew. A wic spoczywaj tu najsawniejsi spord walczcych pod Olintem449 oraz Melesandros450, ktry popyn z flot rzek Meander w gb Karu. 8 S tu pogrzebani wojownicy polegli w czasie wojny z Kassandrem451, a take Argiwowie przybyli z pomoc Ateczykom. Podobno taka bya przyczyna przymierza z Argosem. Gdy bg nawiedzi trzsieniem ziemi stolic Lacedemoczykw, heloci zbiegli do Itomy452. Wobec tego powstania Lacedemoczycy zwrcili si o pomoc do rnych ludw, m. in. do Ateczykw. Ci wysali im wybornych mw z Kimonem, synem Milcjadesa, na czele. Lecz Lacedemoczycy odesali ich z powrotem, nie majc do nich zaufania. 9 Taka zniewaga wydaa si Ateczykom niemoliwa do zniesienia i, gdy oddzia ateski wrci, zawarto sojusz z Argiwami, odwiecznymi wrogami Lacedemonu. Pniej take, gdy Atenom grozia walna rozprawa z Beotami i Lacedemoczykami pod Tanagr453, Argiwowie
Wedug Tuk. VI 43 wzili oni udzia w ateskiej wyprawie na Sycyli. Pomnoy ilo fyl z czterech do dziesiciu, zmieni take ich nazwy. W r. 508 p.n.e. (Herod. V 66). 448 Padli w bitwie pod Tanagr w r. 457. 449 Trzecia wyprawa Ateczykw na pomoc Olintowi wyruszya w r. 349 p.n.e., przeciw Filipowi Macedoskiemu. 450 Zim 430/429, zob. Tuk. II 69. W czasie tej wyprawy Melesandros zgin. 451 Zob. Pauz. I 25,6; I 26,3. 452 W r. 461 p.n.e., zob. Pauz. IV 24,2. 453 Bitwa pod Tanagr w r. 457, zob. Pauz. V 10,4.
447 446

przybyli z pomoc Atenom i omal e nie odnieli zwycistwa, lecz nadchodzca noc uniemoliwia przechylenie ostatniej szansy na ich stron. A nastpnego dnia ju Lacedemoczycy uzyskali przewag, szczeglnie dziki zdradzie Tesalw, ktrzy opucili wojsko ateskie. 10 Pozostaje jeszcze wspomnie o pochowanych tu nastpujcych osobistociach. Oto o Apollodorze, wodzu wojsk zacinych, ktry bdc sam Ateczykiem, a wysany do Perintos454 przez Arsitesa, satrap czci Frygii lecej 'nad Hellespontem, utrzyma miasto w rkach jego mieszkacw, gdy na teren Perintosu wpado wojsko Filipa. Ten wic tutaj jest pochowany. Rwnie Eubulos455, syn Spintarosa, oraz inni jeszcze mowie, ktrzy mimo swej zacnoci powodzenia nie doznali. A mianowicie, jedni z nich zawizali spisek przeciw rzdom tyrana Lacharesa456, drudzy powzili zamiar usunicia z Pireusu zaogi macedoskiej457. Lecz i jedni, i drudzy przed urzeczywistnieniem swych planw zginli, zdradzeni przez wsplnikw. 11 Le tu take polegli pod Koryntem458. Bg najbardziej ujawni tam, a potem znw pod Leuktrami459, e ci tak zwani przez Hellenw ludzie dzielni niczym s bez aski Tychc. Oto bowiem Lacedemoczycy, ktrzy ongi odnosili zwycistwa nad Koryntem, Atenami, a take nad Argosem i Beocj, teraz z kolei od samych tylko Beotw pod Leuktrami doznali tak strasznej klski. Za grobowcami polegych pod Koryntem stan pomnik nagrobny, jeden dla wielu polegych, jak wiadczy napis elegijny. Z niego wynika, e jedni polegli na Eubei i Chiosie460, inni ulegli zagadzie na kracach ldu azjatyckiego, inni jeszcze na Sycylii. 12 Wymienieni s wszyscy wodzowie oprcz Nikiasa, a spord onierzy obywatele Aten pospou z Platejczykami. Nikias461 zosta pominity z tej przyczyny, o ktrej pisze Filistos, a ja za nim bez adnej
Perintos, pooony w Tracji nad Propontyd, tj. morzem Marmara, by oblegany przez Filipa Macedoskiego w r. 340 p.n.e. 455 Polityk ludowy i mwca, przeciwnik Demostenesa. 456 Zob. Pauz. I 25,7. 457 Zob. Pauz. I 25,8. 458 W r. 394 p.n.e. 459 W r. 371 p.n.e. 460 W r. 445 p.n.e. Eubea; Chios w 412 r. 461 W r. 413 w czasie haniebnego odwrotu armii ateskiej po klsce morskiej. Opinii Filistosa nie podziela Tukidydes, VII 7685, ktry przedstawia obydwu wodzw jako nienagannych.
454

zmiany podaj. Oto Filistos opowiada, e Demostenes uoy warunki poddania dla wszystkich innych prcz siebie, a schwytany przez nieprzyjaci, na samego siebie podnis rk; Nikias za dobrowolnie si podda. Z tego powodu nazwisko Nikiasa nie zostao wczone do inskrypcji na pomniku. Uznano go mianowicie za jeca, ktry si podda dobrowolnie, a nie za wojownika z poczuciem honoru onierskiego. 13 Inna jeszcze stela mwi o polegych w walkach w Tracji i w Megarze462 oraz o tych, ktrzy zginli, gdy Alkibiades namwi Arkadw463 zamieszkujcych Mantyne i Elejczykw do porzucenia sojuszu z Lacedemonem; a take o tych, ktrzy jeszcze przed przybyciem Demostenesa na Sycyli osignli zwycistwo nad Syrakuzami. Spoczli w jednym grobowcu uczestnicy bitwy morskiej na Hellesponcie464 i ci wszyscy, ktrzy potykali si z Macedoczykami pod Chajrone465, i ci, ktrzy udali si na wypraw razem z Kleonem pod Amfipolis466, i ci, ktrzy zginli pod Delion467 w ziemi tanagryjskiej, i ci, ktrych poprowadzi do Tesalii Leostenes, a take uczestnicy wyprawy morskiej na Cypr razem z Kimonem468, wreszcie tych trzynastu wojownikw, nie wicej, ktrzy z Olimpiodorem na czele wyrzucili zaog macedosk. 14 Ateczycy opowiadaj, e wysali take niewielkie siy na pomoc Rzymianom, gdy ci na ssiednich terenach prowadzili wojn, a pniej take w czasie bitwy morskiej Rzymian z Kartagiczykami wzio jakoby udzia po stronie rzymskiej pi trjrzdowcw attyckich. Wic i dla tych wojownikw jest tutaj grobowiec. Przewagi wojenne Tolmidesa i jego onierzy, oraz rodzaj ich mierci opisaem ju wczeniej. Tu tylko, dla wiadomoci zainteresowanych, powiem, e le oni take przy tej drodze. Spoczywaj tu rwnie ci, ktrzy z Kimonem na czele469 odnieli wielkie zwycistwo na ldzie i na morzu w tym samym dniu. 15 Pogrzebani s tutaj i Konon, i Tymoteos. Oni to z kolei po Milcjadesie i Kimonie, ojciec i syn, dokonali wietnych czynw. Tu le:
462

W r. 445 p.n.e. W r. 420 p.n.e. 464 W r. 409 p.n.e. 465 W r. 338 p.n.e. 466 W r. 422 p.n.e. 467 W r. 424 p.n.e. 468 Kimon by na Cyprze w r. 449. 469 W r. 466 p.n.e.
463

Zenon470, syn Mnazeasa, oraz Chryzyppos z Soloj; dalej Nikias471, syn Mikomedesa, najlepszy swego czasu malarz zwierzt; Harmodios i Arystogejton, zabjcy Hipparcha, syna Pizystrata; z mwcw za: Efialtes472, ktry najdotkliwiej ograniczy uprawnienia Areopagu, oraz Likurg, syn Likofrona. 16 Temu ostatniemu udao si zdoby na potrzeby pastwowe o sze tysicy piset talentw wicej, ni zebra sam Perykles, syn Ksantyppa. Zleci wykona procesyjne naczynia ze zota dla bogini oraz Niki, ozdoby dla stu dziewczt (biorcych udzia w procesji), na potrzeby za bojowe tarcze i pociski; a marynarka wojenna osigna za jego rzdw do czterystu trjrzdowcw. W zakresie budownictwa wykoczy teatr przez innych zaczty, a w czasie sprawowania wadzy pastwowej urzdzi doki okrtowe w Pireusie i wznis przy tak zwanym Likejonie gimnazjon. Nastpnie wszystko to, co byo wykonane ze srebra i ze zota, zagrabi Lachares zostawszy tyranem, budowle natomiast przetrway a po nasze czasy. Rozdzia XXX 1 Tu przed wejciem do Akademii jest otarz Erosa z napisem, e to pierwszy z Ateczykw Charmos473 powici otarz Erosowi. Otarz za, znajdujcy si w miecie, a zwany otarzem Anterosa [tj. Mciciela Mioci], podobno jest darem metojkw. Mianowicie pewien Ateczyk Meles, szydzc z mioci zakochanego w nim metojka Tymagorasa, kaza mu pewnego razu wej na sam szczyt skalnego wzgrza i rzuci si ze w przepa. Tymagoras, jako e nie szczdzi siebie i zawsze skonny by uczyni zado yczeniom swego ulubieca, take i tym razem niosc swe ycie w ofierze rzuci si ze skay. Lecz Meles w obliczu mierci Tymagorasa dozna takich wyrzutw sumienia, e sam skoczy z tej samej skay i wskutek tego upadku wyzioZaoyciel szkoy stoickiej. Nikias, syn Nikodemosa, malarz z poowy IV w. p.n.e., zob. Plin. N.h. XXXV 133. Wykona portret Aleksandra W. Ucze Antidotesa. Wykonywa wielkie sceny mitologiczne wok postaci: Danae, Dionizosa, Hyakyntosa. Zob. Pauz. VII 22,6; III 19,4. 472 W latach 463-461 p.n.e. 473 Charmos by przyjacielem i krewnym Hippiasza Pizystratydy.
471 470

nl ducha. W zwizku z tym postanowili metojkowie uzna Antyerosa za demona, mciciela Tymagorasa. 2 W samej za Akademii jest otarz Prometeusza. Od niego to zaczynaj swj bieg do miasta zawodnicy nioscy w rku zapalone pochodnie. Istota tego wspzawodnictwa polega na tym, eby palc si pochodni donie do mety. W razie zaganicia pochodni pierwszemu zawodnikowi, traci on prawo do nagrody, otrzymuje j drugi; jeli i temu pochodnia nie chce si pali w czasie biegu, zwycia trzeci. Jeli za pochodnia zganie po kolei wszystkim, nikt nie otrzymuje nagrody. Jest tu take otarz muz oraz jeszcze inny otarz Hermesa, a dalej w gbi Ateny, nastpny Heraklesa. Tutejsze za drzewo oliwne to podobno drugie z rzdu, jakie w ogle wyroso. 3 Niedaleko od Akademii jest grobowiec Platona, ktremu bg objawi uprzednio jego przysza przewodnictwo w filozofii. Objawi za tak. Oto Sokrates w nocy poprzedzajcej dzie, w ktrym Platon mia si do zgosi na ucznia, mia sen, e abd sfrun mu na pier. Wedle za powszechnej opinii abd jest ptakiem syncym ze piewu. A to dlatego, e y ongi krl szczepu Ligyes, mieszkajcych za Erydanem, za ziemi Celtw, imieniem Kyknos, tj. abd, ktry tak piknie piewa, e za wol Apollona po mierci zosta zamieniony w ptaka. Skonny jestem uwierzy, e mogli mie Ligyes krla-piewaka, ale wrcz niewiarygodna wydaje mi si moliwo zamiany czowieka w ptaka. 4 W tej okolicy widoczna jest wiea Tymona474. On jeden twierdzi, e w aden sposb nie mona sta si szczliwym, jeli si nie wyrzeknie towarzystwa innych ludzi. Pokazuj take okolic tzw. Kolonos Hippios, pierwsze w Attyce miejsce, dokd przyby Filip. Ta legenda nie jest zgodna z opowieci Homera475, lecz istnieje i utrzymuje si. Jest tu jeszcze otarz Posejdona Hippios [tj. Mionika Koni]; Ateny Hippia [tj. Mioniczki Koni], wity przybytek herosa Pejritusa, Tezeusza, Edypa i Adrastosa. Ale gaj Posejdona i jego wityni spali Antygon w czasie swej napaci. Nie pierwszy to ju raz jego wojsko spustoszyo ziemi atesk476.
Tymon z Aten, mizantrop (), po raz pierwszy uy tego okrelenia Kalimach, epigr. 3,4. Posta czsto pniej wspominana w literaturze antycznej. 475 Iliada XXIII 677 i nn. 476 Zob. Pauz. I 1,1; I 7,3; III 6, 4-7.
474

Rozdzia XXXI 1 Mae za demy attyckie w porzdku takim, w jakim s rozmieszczone, posiadaj nastpujce pamitki, godne uwagi potomnych: Alimus ma przybytek Demetry Tesmofory i Kory; w Zoster [tj. Pasie], nad samym morzem, s otarze Ateny, Apollona, Artemidy i Latony. Wprawdzie nie tutaj, wedle tradycji ustnej, urodzia swe dzieci Latona, ale powiadaj, e tu rozlunia swj pas, majc lada chwila rodzi, i std ta okolica otrzymaa nazw. Prospalta ma take przybytek Kory i Demetry; Anagyros Matki bogw. W Kefale najwiksz czci ciesz si Dioskurowie. Mieszkacy tamtejsi nazywaj ich mianowicie Wielkimi Bogami. 2 W Praziaj jest witynia Apollona. Tam podobno id dary Hyperborejw z pierwszych plonw. A przekazuj je Hyperborejczycy Arymaspom, ci Issedonom, od nich przejmuj je Scytowie i oddaj do Synopy; stamtd, ju za porednictwem Hellenw, wdruj dary do Praziaj. Std podejmuj je Ateczycy i wioz na Delos. Owe pierwociny s zawijane zawsze w som pszeniczn i nikt nie wie, co zawieraj. W Praziaj istnieje grobowiec Eryzychtona, gdy tu zaskoczya go mier w czasie powrotnej podry morskiej z Delos po wypenieniu zbonego poselstwa i zoeniu witych ofiar. 3 W zwizku za z krlem ateskim, Kranaosem, ju uprzednio wspomniaem, e wygna go Amfiktyon, bdc ju jego ziciem. Opowiadaj, e Kranaos wraz ze swymi zwolennikami schroni si do demu Lamptraj, tam umar i zosta pochowany. Do moich jeszcze czasw dochowa si w Lamptraj grobowiec Kranaosa. A znowu w demie Potamoj jest grb ona, syna Ksutosa. Mianowicie mieszka on w Atenach i by dowdc Ateczykw w czasie wojny przeciw Eleuzyczykom. Tak podaje tutejsza tradycja ustna. 4 We Flya477 i Myrrynus s otarze: Apollona Dionizodotes [tj. Dawcy Dionizosa]; Artemidy Selasforos [tj. Nioscej wiato], Dionizosa Antios [tj. Kwietnego]; Nimf Ismenidzkich oraz Ziemi, ktr zw Wielk Bogini. Druga witynia posiada otarze: Demetry Anezidora [tj. Przysparzajcej Darw], Zeusa Ktezjos [tj. Darzcego Zyskiem], Ateny Ti477

Z tego demu pochodzi Eurypides.

trone, Kory Protogone [tj. Pierworodnej], i Bogi tzw. Semnaj [tj. askawych]. W Myrrynus jest ksoanon Artemidy Kolajnis, ktr mieszkacy Atmonii czcz jako Artemid Amaryzja. 5 Dopytujc si o znaczenie tych epitetw stwierdziem, e przewodnicy nic pewnego o nich nie wiedz. Sam takie snuj przypuszczenie. Oto na Eubei jest miejscowo Amaryntos. Tu mianowicie doznaje czci Artemida Amaryzja. A nawet sami Ateczycy nie mniej uroczycie obchodz wito Artemidy Amaryzja ni Eubejczycy. Wanie dlatego, przypuszczam, nazw Amaryzja otrzymaa bogini u mieszkacw Atmonii. Artemida za, czczona w Myrrynus, nazywa si Kolajnis od Kolajnosa. Jak ju uprzednio wspomniaem, wielu obywateli w demach attyckich utrzymuje, e jeszcze przed rzdami Kekropsa istnieli w Atenach krlowie. Kolajnos za jest nazwiskiem wadcy, ktry rzdzi jeszcze przed krlem Kekropsem, jak twierdz Myrryczycy. 6 Istnieje rwnie dem Acharnaj. Mieszkacy tego demu czcz Apollona Agyjeus [tj. Drogowego], i Heraklesa. Maj te otarz Ateny Hygeja [tj. Uzdrawiajcej]. Nazywaj Aten Hippia [tj. Kosk], a Dionizosa Melpomenos [tj. piewajcym], oraz tego samego boga zw jeszcze Kissos [tj. Bluszczowym], twierdzc, e tu po raz pierwszy ukazaa si ta rolina. Rozdzia XXXII 1 Attyka ma nastpujce gry: Pentelikon, gdzie s kamienioomy; Parnes, wdziczny teren polowa na dziki i niedwiedzie, oraz Hymettos, ktry dostarcza najwaciwszych miejsc do hodowli pszcz. Ustpuje jedynie kom Alazonw478. U tych ostatnich pszczoy s tak oswojone, e piesz na pastwiska razem z innymi stworzeniami, yj na zupenej swobodzie, a nie zamknite w ulach. Pracuj w rnych miejscach okolicy, jak si zdarzy. A produkt ich jest tak zlepiony w cao, e nie oddzielisz wosku od miodu. Tak to wyglda. 2 Ateczycy umieszczaj bogw nawet na grach. Na Pentelikonie jest posg Ateny, na Hymetcie Zeusa Hymettios [tj. Hymeckiego],
Alazonowie (Herod. IV 17,52), plemi scytyjskie, niedaleko ujcia rzeki Hypanis, tj. Bohu. W przeciwiestwie do ogu Scytw, ktrzy byli nomadami, Alazonowie to osiady lud, yjcy z rolnictwa.
478

s rwnie otarze Zeusa Ombrios [tj. Deszczowego] i Apollona Proopsios [tj. Proroczego]. Na Parnesie stoi z brzu Zeus Parnecki i otarz Zeusa Semaleos [tj. Dajcego Znaki]. Na Parnesie jest jeszcze inny otarz, na ktrym skadajcy ofiar wierni zw Zeusa bd Ombrios, bd Apemios [tj. Chronicym od Cierpienia]. Jest jeszcze niewielka gra Anchesmos oraz posg Zeusa Anchesmios. 3 Zanim przejd do opisu wysp, jeszcze raz podejm pewne wyjanienia, dotyczce demw. Istnieje take dem Maraton, jednakowo oddalony od Aten, jak od Karystos na Eubei. To ta cz Attyki, gdzie najpierw wyldowali barbarzycy, tu zostali pokonani w bitwie i stracili niemao okrtw w czasie odwrotu479. Na rwninie maratoskiej jest zbiorowy grb Ateczykw, a na grobie wznosz si stele, na ktrych wyryto nazwiska polegych, wszystkich wedug fyl po kolei. Drugi grobowiec kryje szcztki Beotw spod Platejw i niewolnikw. Bowiem wtedy po raz pierwszy wzili udzia w bitwie take niewolnicy. 4 Jest jeszcze oddzielny pomnik Milcjadesa, syna Kimona. Jego zgon nastpi zaraz potem, jak mu si nie powiodo przy obleniu Parosu i w zwizku z czym zosta skazany przez sd ateski480. Tu kadej nocy sycha renie koni i gosy walczcych wojownikw. Przyj naumylnie, aby to jawnie oglda, nie wyjdzie nikomu na dobre, natomiast przypadkowa obecno czowieka w czasie tego zjawiska nie budzi gniewu duchw. Mieszkacy Maratonu otaczaj czci zarwno tych, ktrzy padli w czasie walk, nazywajc ich herosami, jak samego Maratona, od ktrego nazwiska nadane zostao miano caemu demowi, a take Heraklesa, utrzymujc, e to oni pierwsi z Hellenw uznali Heraklesa za boga. 5 Zjawi si ponadto, wedle ich opowiadania, w czasie bitwy jaki nieznany m, z wygldu i stroju wieniak. Zabi wielu barbarzycw po prostu pugiem, a potem znikn. Na pytanie Ateczykw, kim on moe by, wyrocznia nic nie odpowiedziaa, ale zalecia kult herosa Echetlajosa [tj. Od Nasady Puga]. Wykonano rwnie w tym miejscu pomnik zwycistwa w biaym marmurze. Ateczycy chlubi si pogrzebaniem take Medw, tj. Persw, uwaajc w ogle za czynno zbon
Rok 490 p.n.e. O wypadkach po bitwie maratoskiej i szczegowo Herodot VI 132136.
480 479

o mierci

Milcjadesa opowiada

grzeba zmarego w ziemi. Jednake nie zdoaem znale adnego ich grobu. Nie mona byo bowiem dostrzec ani ziemnej mogiy, ani jakiego innego pomnika. Po prostu chyba wrzucili ich do dou, jak popado. 6 Jest take w Maratonie rdo zwane Makari. Tak opowiadaj o nim legend. Herakles uciekajc z Tyrynsu przed Eurysteusem schroni si u Keiksa, zaprzyjanionego z nim krla Trachiny481. Lecz gdy Herakles opuci wiat ludzki, Eurysteus zada zwrotu dzieci Heraklesa. Wic krl trachiski wysa je do Aten, wymawiajc si saboci, a ufny w pomoc dla nich ze strony Tezeusza. Samym swym przybyciem jako bagalnicy stay si wwczas po raz pierwszy powodem do wojny, ktr wypowiedzieli mieszkacy Peloponezu Ateczykom, poniewa Tezeusz nie wyda dzieci mimo dania Eurysteusa. Wedle tradycji ustnej, Ateczycy otrzymali przedtem przepowiedni, e musi umrze dobrowolnie jedno z dzieci Heraklesa, w przeciwnym razie Ateczycy nie maj co liczy na zwycistwo. Wtedy Makari482, crka Dejaniry i Heraklesa, zadaa sobie mier, w ten sposb dajc Ateczykom mono odniesienia zwycistwa w tej wojnie. Od niej take nazwano rdo. 7 Jest w Maratonie jezioro mocno bagniste. Do niego w czasie ucieczki powpadali barbarzycy, nie znajc drg, i wskutek tego podobno nastpia krwawa ich rze. Nad tym jeziorem s kamienne oby koni Artafernesa483 i lady namiotu na skaach. Z jeziora wypywa rzeczka. Przy samym wypywie z jeziora woda strumienia suy wybornie jako wodopj dla pascego si byda. Przy ujciu za do morza staje si sona i pena ryb morskich. Nieco dalej od tej rwniny jest gra Pana484 i grota warta obejrzenia.. A to dlatego, e cho wejcie do niej jest ciasne,
Z Trachiny, gdzie schronia si u Keiksa rodzina Heraklesa, posaa Dejanira Heraklesowi ow synn szat, nasycon przez kropl krwi centaura Nessosa, aby uratowa mio Heraklesa zagroon przez lol. Przyrzek jej bowiem ongi centaur Nessos, zraniony przez Heraklesa miertelnie, e po woeniu tej szaty Herakles ju nie pokocha adnej innej kobiety. Herakles tymczasem po jej woeniu dozna tak strasznych mk, e kaza sobie wznie stos pogrzebowy na grze Ojta i zgin samobjcz mierci (zob. , Trachinki Sofoklesa). 482 Makari, crka Dejaniry i Heraklesa. Jej czyn i dzieje hikezji dzieci Heraklesa opisane s w Eurypidesa Heraklidach. 483 Artafernes by bratankiem Dariusza i prowadzi razem z Datysem wypraw persk na Maraton. 484 Pan, arkadyjskie bstwo pastwisk i pasterzy, syn Hermesa; co do matki jego s rne wersje, m. in. miaa ni by Kallisto, arkadyjska nimfa. Jego instrumentem muzycznym syringa, fujarka pastusza. W Atenach czczony od bitwy maratoskiej.
481

ale gdy je przekroczysz, moesz zobaczy oddzielne pomieszczenia i kpieliska, a nawet tzw. Panos ajpolion", tj. kole pastwisko Pana, oraz skay wygldem bardzo przypominajce kozy. Rozdzia XXXIII 1 Niedaleko od Maratonu znajduje si Brauron. Tam wyldowaa, wedug podania, Ifigenia, crka Agamemnona, uciekajc z Taurydy z posgiem Artemidy485. Tam go pozostawiwszy miaa z kolei uda si do Aten, a std do Argosu. W Brauronie znajduje si istotnie jaki drewniany, stary posg (ksoanon) Artemidy; a ktrzy z barbarzycw posiadaj, wedle mego zdania, ten posg, wyjani w innym miejscu. 2 O dwadziecia najwyej stadiw od Maratonu odlegy jest Ramnus, po drodze do Oropos brzegiem morza. Tam ludzie mieszkaj tu nad morzem. Nieco dalej od morza w kierunku gr jest przybytek486 Nemezydy487, ktra najbardziej ze wszystkich bogw jest nieubagana dla ludzi zuchwaych. Zdaje si, e rwnie barbarzycy, ktrzy wyldowali pod Maratonem, doznali skutkw gniewu tej bogini. Mianowicie, lekce sobie wac ewentualny trud zdobycia Aten, wieli z sob pyt marmuru paryjskiego, jak gdyby ju mieli cay wysiek za sob, a tylko naleao postawi pomnik zwycistwa.
Ifigenia, crka Agamemnona i Klitajmestry, nie zostaa zabita na ofiar Artemidzie w Aulis, lecz przeniesiona przez ni do kraju Taurw, gdzie bya kapank ofiar z ludzi. Po przybyciu tam Pyladesa i Orestesa ucieka z nimi (tre dramatu Eurypidesa Ifigenia w Taurydzie, zob. Pauz. III 16,7). 486 Sanktuarium Nemezys zajmuje taras dostpny od strony poudniowo-wschodniej przez ramp. Na nim stoj ruiny dwu wity orientowanych na wschd. Maa wityka dorycka typu in antis powicona bya Temidzie i pochodzi z VI w. p.n.e. (fig. 22). witynia Nemezys, peripteros dorycki 6x12 kolumn, zajmuje przestrze 22 x 11 m. witynia powstaa midzy r. 436 a 432, bya budowana przez tego samego architekta co Hefajstejon w Atenach, nie zostaa ukoczona, W celi znaleziono kwadratow baz posgu bogini. Paskorzeby na bazie przedstawiaj Led, ktra prowadzi Helen do swej matki Nemezys (Muzeum Narodowe w Atenach). B.F. 487 Nemezys (od , nemo, przydzielam), pocztkowo tylko bogini losu, analogicznie do (mojra), bogini nabraa z biegiem czasu funkcji karzcej. Jej cr ze zwizku z Zeusem bya Helena (w swych zalotach Zeus przybra posta abdzia lub gsi). Nemezys, gwne bstwo Smyrny i Ramnus. Bstwo nie wystpuje jeszcze w poematach Homera, dopiero w Teogonii Hezjoda (w. 223).
485

3 Tego to kamienia uy Fidiasz do wykonania posgu Nemezydy488. Na gowie bogini znajduje si wieniec ozdobiony postaciami jeleni i niewielkimi poskami Niki. W lewej rce trzyma gazk jaboni, w prawej urn (fiale). Na urnie wyrzebione s postacie Etiopw. Dlaczego Etiopw, w zwizku z tym nie mam adnej wasnej tezy, ani te nie zgadzam si z sdem innych, przekonanych o susznoci swych pogldw, ktrzy mianowicie twierdz, e Etiopowie zostali wyrzebieni na urnie ze wzgldu na rzek Ocean: oto Etiopowie mieszkaj nad Oceanem, a przecie Okeanos jest ojcem Nemezydy489. 4 Lecz nad Oceanem, ktry ponadto nie jest rzek, lecz najdalszym morzem nawiedzanym przez ludzkie statki, nad tym wic Oceanem zamieszkuj nie Etiopowie, lecz Iberowie i Celtowie, na Oceanie za znajduje si wyspa Brytania. Plemi Etiopw mieszkajce za Syen, najdalej w kierunku Morza Czerwonego, to Ichtyofagowie [tj. Zjadacze ryb], a zatoka, wkoo ktrej si osiedlili, nosi nazw zatoki Ichtyofagw. Najbardziej cywilizowani spord nich zamieszkuj miasto Meroe490 i Rwnin tzw. Etiopijsk. To s wanie ci, ktrzy pokazuj St Soca491. Ale oni znowu nie maj ani adnego morza, ani adnej innej rzeki prcz Nilu.
Pliniusz (N.h. XXXVI 19) uwaa ten posg za dzieo Agorakrytosa i Alkamenesa z Aten, wspczesnych Fidiaszowi. Cz kolosalnej postaci kobiecej (gowa) z paryjskiego marmuru znaleziono koo ruin wityni, a obecnie jest w Muzeum Brytyjskim. Posek Niki symbolizowa zwycistwo maratoskie. Przypuszcza si, e postacie Etiopw maj oznacza, i odniesiono zwycistwo nad Wschodem. Take w armii Kserksesa, jak stwierdza Herodot (VII 69), byli Etiopowie. 489 Zob. Pauz. VII 5,3. 490 Meroe byo stolic staroytnego pastwa istniejcego na terenie Nubii od koca VI w. p.n.e. do pocztku IV w. n.e. Urodzajne ziemie i bogactwa naturalne sprawiy, e Meroe osigno wysoki stopie gospodarki (np. w zakresie hutnictwa elaza) i kultury. W miecie odkopano bogat nekropol krlewsk, zoon z maych kamiennych piramid z bogatym wyposaeniem, a take ruiny wity i paacu. Odkopano take inne orodki, jak Musawarat i Naha. B.F. 491 O Stole Soca mwi Herodot w III 18. Oto Etiopowie nazywali tak k pod miastem, pen ugotowanego misa ze wszystkich czworononych zwierzt. Kadorazowi zwierzchnicy skadali na niej w nocy kawaki misa, a za dnia przychodzi kady, kto zechcia, i zjada. Krajowcy mwili, e to ziemia za kadym razem z siebie to wydaje. Taki to podobno by w St Soca... Zapewne w pobliu Heliosa wyobraali sobie ludzie tak naley interpretowa to miejsce wieczne dojrzewanie plonw i wieczne ich zbiory. W czasach historycznych objaniano t uczt Soca w sposb racjonalistyczny.
488

5 S jeszcze inni Etiopi, mianowicie ssiadujcy z Maurami, podchodzcy a po kraj Nasamonw492. Tych ostatnich Herodot nazywa Atlantami, a znowu ludzie przypisujcy sobie znajomo wymiarw ziemi nazywaj ich Liksytami. yjc na kracach Libii, mieszkaj u stp Atlasu, nie siej nic, ywi si tylko dzik winn latorol. Lecz ani ci Etiopi, ani Nasamonowie nie maj adnej rzeki. Wody bowiem, biorce pocztek z Atlasu w trzech strugach, nie tworz adnego cigu rzeki, lecz wszelki zapas wilgoci pochania natychmiast ze szcztem piasek. Tak wic Etiopowie nie mieszkaj nad adn rzek Oceanem. 6 Woda, spywajca z Atlasu, jest mulista i u rda na brzegach siedz krokodyle, nie mniejsze ni na dwa okcie, a za nadejciem ludzi kryj si do rda. Wielu przypuszcza, e to ta woda wynurzajc si znowu z piasku daje pocztek rzece egipskiej, Nilowi. Atlas jest tak wysoki, e podobno wierzchokami styka si z niebem, a zupenie przy tym niedostpny z powodu wody i drzew, ktre tu rosn wszdzie. Ta jego cz od strony Nasamonw jest dobrze znana, od strony za morza, jak wiemy, nikt na statku nie przepyn obok niego. 7 Tyle nieche wystarczy na ten temat. Ani wyej wspomniany posg Nemezydy, ani aden inny z dawnych jej posgw nie by wykonany ze skrzydami. Oto nawet najwiksz czci otaczane jej ksoana w Smyrnie nie maj skrzyde. Ale artyci pniejsi bogini bowiem w ich przekonaniu objawia si jako nastpstwo mioci dlatego daj Nemezydzie skrzyda tak, jak Erosowi. Teraz ju opowiem, jakie paskorzeby s wykonane na podstawie tego posgu. Przedtem jednak dla przejrzystoci opowiadania wyjani rzecz nastpujc. Hellenowie utrzymuj, e Nemezyda jest matk Heleny, Leda bya jej karmicielk i piastunk, za ojca za Heleny podaj i ci, i wszyscy inni zgodnie nie Tyndareosa, lecz Zeusa. 8 Fidiasz, znajc to podanie, wykona rzeb przedstawiajc Helen prowadzon przez Led do Nemezydy. Wyrzebi take Tyndareosa i jego synw oraz mczyzn o nazwisku Hippeus, stojcego z koniem. Jest tu rwnie Agamemnon, Menelaos i Pyrros, syn Achillesa. Pierwszy to maonek Hermiony, crki Heleny. Oretes tu zosta pominity z powodu zbrodniczego czynu wzgldem matki, ale Hermiona493 nigdy
Wymienia ich Herodot (IV 172 i 182). Hermione bya on najpierw Neoptolema, czyli Pyrrosa, syna Achillesa, potem zostaa on Orestesa, wedle Eurypidesa Andromachy.
493 492

go nie porzucia i urodzia mu syna. Z kolei jest na podstawie przedstawiony kto zwany Epochos i drugi jeszcze modzieniec. Niczego wicej na ten temat nie syszaem prcz tego, e s oni brami Ojnoe, od ktrej imienia pochodzi nazwa demu. Rozdzia XXXIV 1 Terytorium Oropu, pooone midzy Attyk a Tanagr, pocztkowo posiadali Beotowie, za naszych za czasw Ateczycy. Ci, cho dobijali si o nie orem bez przerwy, wszelako uzyskali je na stae dopiero wtedy, kiedy Filip wziwszy Teby sam im podarowa. Miasto Oropos ley nad morzem i nie przedstawia niczego godnego pamici potomnych. O dwanacie najwyej stadiw od miasta oddalona jest witynia Amfiaraosa. 2 Podanie gosi, e w czasie ucieczki Amfiaraosa spod Teb ziemia si rozstpia i przyja go wraz z rydwanem. Niektrzy twierdz, e to nie zdarzyo si tam, lecz na drodze z Teb do Chalkis, w miejscu tzw. Harma [tj. Wz]. Amfiaraosa w poczet bogw pierwsi zaliczyli mieszkacy Oropu, a pniej dopiero wszyscy inni Hellenowie przyjli jego kult od nich. Mgbym wymieni innych jeszcze mw, ktrzy bdc w swoim czasie ludmi, zaywaj wrd Hellenw czci boskiej. Niektrym nawet cae miasta byy powicane. Tak wic Elajus na Chersonezie Protezylaosowi494, Lebadeja beocka Trofoniosowi495. Mieszkacy za Oropu maj wityni Amfiaraosa i jego posg z biaego marmuru. 3 Jego otarz podzielony jest na czci. Jedna naley do Heraklesa, Zeusa i Apollona Pajona. Druga do herosw i ich on. Trzecia powicona jest Hestii, Hermesowi, Amfiaraosowi oraz synom Amfilocha496. Lecz Alkmeon z powodu swego postpowania wzgldem Eryfili nie
Protezylaos, syn Ifiklosa i Astyoche, krl Pylake w Tesalii. Pierwszy zgin pod Troj, ugodzony przez Hektora, gdy wyskakiwa z okrtu. M Laodamii, ktra uprosia jego powrt na ziemi. Lecz potem razem z nim posza do podziemia popeniwszy samobjstwo. 495 Trofonios, stare, przedgreckie bstwo lokalne, chtoniczne, w beockiej Lebadei, gdzie w rozpadlinie ziemnej mia wyroczni. On sam i jego brat, Agamedes, uchodzili za dzielnych budowniczych. 496 Amfiloch, syn Amfiaraosa i Eryfili, brat Alkmeona, obdarzony darem wieszczym, bra udzia w wyprawie epigonw przeciw Tebom.
494

doznaje czci ani w wityni Amfiaraosa, ani razem z Amfilochem. Czwarta cz otarza przypada w udziale Afrodycie i Panakei, nadto Jazo497, Hygei i Atenie Pajonia. Pita cz Nimfom, Panowi oraz rzekom: Acheloosowi i Kefizosowi. Amfiloch ma rwnie otarz w samych Atenach. Take w Cylicji, w miejscowoci Maio, jest wyrocznia jego imienia, najbardziej prawdomwna ze wszystkich wyroczni wspczesnych. 4 W Oropos rwnie znajduje si blisko wityni rdo zwane rdem Amfiaraosa, nad ktrym mieszkacy ani nie skadaj ofiar, ani nie uwaaj za waciwe czerpa z niego do oczyszcze lub do mycia. W razie wyleczenia si z choroby na skutek rady wyroczni uzdrowiony ma obowizek wrzuci pienidz srebrny lub zoty do rda. Mwi, e tu wyoni si Amfiaraos ju jako bg. lofon z Knossos, jeden z przewodnikw, ogosi w heksametrach wyrocznie m. in. twierdzc, e Amfiaraos da przepowiedni Argiwom wysanym przeciw Tebom. Istotnie te utwory wierszowane urzekay publiczno swym zniewalajcym czarem. Ale prcz tych prorokw, ktrzy, wedle przekazu wczesnej staroytnoci, doznawali istotnie natchnienia od Apollona, aden inny wieszczek nie mia daru proroczego, byli tylko sawni wyjaniacze snw lub rozpoznajcy przyszo z lotu ptakw albo z wntrznoci zwierzcych. 5 Myl, e Amfiaraos najwicej zajmowa si badaniem snw. A to widoczne std, e, skoro tylko uznano go za boga, zacz objawia przyszo za pomoc snw. Ten, kto przychodzi szuka rady wieszczej Amfiaraosa, najpierw musi si podda oczyszczeniu. Oczyszcza za wszelka ofiara dla bstwa. Skadaj wic ofiar Amfiaraosowi i tym wszystkim, ktrych nazwiska widniej na otarzu. Poczyniwszy wszelkie czynnoci wstpne, skadaj ofiar z baranka, potem ukadaj si na jego skrze i zasypiaj, oczekujc odsonicia przyszoci w czasie snu. Rozdzia XXXV 1 Wyspy nalece do Attyki pooone s niedaleko od jej brzegu. Jedna, to wyspa zwana wysp Patroklosa. O niej ju pisaem. Inna znowu
Jazo, bogini uzdrowienia, naleca do kultu Asklepiosa, w podobnej funkcji jak Panakeja (por. panaceum) uchodzia za crk Asklepiosa, a siostr Hygei.
497

znajduje si powyej Sunionu, gdy si opywa Attyk z lewej strony. Na niej podobno wysiada Helena po zdobyciu Ilionu i dlatego wyspa otrzymaa nazw wyspy Heleny. 2 Salamina ley na wprost Eleuzys i siga a do terytorium Megary. Kychreus nada pierwszy wyspie t nazw od swej matki, Salamis, crki Azoposa. A pniej skolonizowali j Egineci z Telamonem. Podobno Ateczykom wyda t wysp Filajos, syn Eurysaka, a wnuk Ajasa, otrzymawszy obywatelstwo ateskie. Lecz w wiele lat pniej Ateczycy wypdzili ludno Salaminy, a miasto zburzyli, odkrywszy, e Salamiczycy rozmylnie dziaali na niekorzy Aten w wojnie przeciw Kassandrowi498 i e raczej dobrowolnie [ni z koniecznoci] wydali miasto Macedoczykom. Ateczycy rwnie skazali na mier Ajschetadesa, ktry wwczas zosta wyznaczony dowdc wojsk przeciw Salaminie, oraz zaprzysigli pamita Salamiczykom ich zdrad po wiek wiekw. 3 Jeszcze do dnia dzisiejszego dotrway ruiny agory, witynia Ajasa oraz jego posg z hebanu. Przetrway do chwili obecnej objawy czci ze strony Ateczykw dla Ajasa499 i dla jego syna, Eurysakesa500. A nawet jest w Atenach otarz Eurysakesa. Pokazuj na Salaminie take kamie niedaleko od portu, na ktrym podobno siedzia Telamon, spogldajc na statek, ktrym odpywali jego synowie501 do Aulidy na wspln wypraw morsk Hellenw. 4 Mieszkacy Salaminy powiadaj, e po mierci Ajasa ukaza si po raz pierwszy na ich ziemi taki kwiat: biay, tu i wdzie zarowiony, sam drobniejszy od lilii i majcy od niej mniejsze licie, a litery na nim widniej te same, jak na hiacyncie. Syszaem take, co na temat sdu
W r. 318. Pod wadz Macedonii pozostawaa wyspa przez lat 90. W r. 229 Aratos odzyska Salamin dla Aten (zob. Pauz. II 8,6). 499 Na wito ku czci Ajasa skaday si uroczysta procesja, ofiara ku czci Ajasa, zawody atletyczne, zawody na regatach. To wito odbywao si corocznie na Salaminie. Przy tej sposobnoci atescy efebi przeprawiali si na wysp i brali udzia w zawodach. By moe, i odbywaa si take uroczysto w Atenach przy posgu Ajasa (Pauz. I 5,1). 500 W dzielnicy Melite, niedaleko agory. 501 Ajas i Teukros (nieprawy syn Telamona z Hezjone, crk krla trojaskiego, Laomedonta, siostr Priama).
498

o zbroj mwili Eolowie, pniejsi mieszkacy llionu. Mianowicie, wedle ich wersji, po rozbiciu si floty Odysa fale wyniosy zbroj502 na grb Ajasa. 5 Pewne szczegy, wiadczce o olbrzymim wzrocie Ajasa, opowiada mi pewien czowiek z Myzji. Mwi oto, e morze podmyo cz grobowca od strony brzegu oraz uatwio dostp do wntrza mogiy. I tak mi poleca unaoczni sobie wielko szkieletu zmarego Oto koci kolanowe, zwane przez lekarzy rzepk, mia mie jakoby prawie tak wielkie, jak dyski chopicych zawodnikw pentatlonu Pod wzgldem ogromu wzrostu nie podziwiam nawet tzw. Kabarw503. S to Celtowie, mieszkajcy na kracu ludzkich osiedli, w bezporednim ssiedztwie z pustkowiem bezludnym z powodu panujcego tu mrozu. Nie rni si wzrostem w sposb znaczny od egipskich zmarych. Natomiast opowiem to, co zdawao mi si godne podziwu. 6 Oto pewien obywatel spord Magnetw, z okolic rzeki Letajos, niejaki Protofanes504, odnis w Olimpu jednego dnia podwjne zwycistwo: w zawodach pankrationu i na pici. Jego grb spldrowaa banda opryszkw w nadziei zysku, a po nich dostao si tam sporo gawiedzi, spragnionej obejrze trupa. Ot nie mia on rozdzielonych eber, a wszystko zronite od samych ramion a po najmniejsze ebra, zwane przez lekarzy faszywymi". W Milecie na wprost miasta jest wyspa Lad. Odpado od niej kilka malekich wysepek, z ktrych jedn zw wysp Asteriosa, gdy podobno na niej pogrzebany zosta Asterios505. Ten mia by synem Anaksa (Wodza), w za by synem Ziemi. Jego zwoki maj dugo nie mniej ni dziesiciu okci. 7 Oto z kolei to, co wywoao mj szczeglny podziw. W grnej Lidii506 jest niewielkie miasto: Temenutyraj [tj. Wrota Temenosu]. Tam wskutek obsunicia si szczytu wzgrza pod dziaaniem nawanicy ukazay si koci majce z ksztatu wygld koci ludzkich, jednak z wielkoci nie
Zbroj, tj. tarcz Achillesa, ktrej mu nie przyzna po mierci Achillesa sd Atrydw. Jak wiadomo, Ajas w momencie szau, idc zamordowa Atrydw jako niesprawiedliwych sdziw, zabi stado baranw. Wwczas popeni samobjstwo, rzucajc si na miecz (tre tragedii Sofoklesa pt. Ajas). Jego ona i branka, Tekmessa. Z ni mia syna, Eurysakesa. Sd Atrydw przyzna tarcz Achillesa Odysowi i on j wiz ze sob. 503 Kabarowie s chyba szczepem gallickim, zamieszkaym w dolinie Rodanu. 504 Zob. Pauz. V 21,10. 505 Zob. Pauz. VII 2,5. 506 Raczej we Frygii.
502

mona byo o tym w adnym wypadku wnioskowa. Natychmiast rozniosa si wie wrd posplstwa, e s to szcztki miertelne Geryonesa, syna Chryzaora, i e to jego tron owo miejsce, wykonane ze skalnego wyskoku gry. Tamtejszy potok grski nazywano Okeanosem oraz mwiono, e orzcy pola napotykali rogi wow, gdy, wedug podania, Geryones pasa pikne woy. 8 Lecz kiedy ja wbrew tej opinii dowodziem im, e Geryones przebywa w Gadejra507, gdzie nie ma jednak adnego jego grobowca, natomiast e jest tam drzewo o dziwacznych ksztatach, wtedy lidyjscy przewodnicy doszukali si nastpujcego wyjanienia: e to jest niby szkielet Hyllosa, syna Ziemi, od ktrego otrzymaa nazw miejscowa rzeka508. Utrzymywali take, e Herakles ze wzgldu na swj ongi pobyt u Omfali509 nazwa swego syna Hyllosa od tej wanie rzeki. Rozdzia XXXVI 1 Na Salaminie (znowu podejmuj rozpoczty wtek) jest przybytek Artemidy i pomnik zwycistwa, ktre odnis dla dobra wszystkich Hellenw Temistokles, syn Neoklesa. Tu take stoi przybytek Kychreusa. Tradycja ustna gosi, e w czasie bitwy morskiej Ateczykw z Persami ukaza si na okrtach w. Bg przez sw wyroczni oznajmi Ateczykom, e to jest heros Kychreus. 2 Wyspa przed Salamin nosi nazw Psyttalei510. Mwi, e na niej wyldowao okoo czterystu barbarzycw. Po rozgromieniu floty perskiej przez Ateczykw zginli z rki Hellenw take Persowie, ktrzy przeprawili si na Psyttalej. Nie ma na wyspie adnego posgu wykonanego artystycznie. S tylko prymitywne drewniane poski (ksoana) Pana.
Uprowadzenie wow Geryonesa przez Heraklesa (X praca) z wyspy Erytei. Trjpostaciowy i trjgowy Geryoneus (Hezjod, Teog. 293). Wyspa Eryteja na zewntrz sfupw Heraklesa, zob. Herod. IV 8. Gadejra, czyli Gades, tj. Kadyks dzisiejszy. 508 Dopyw Hermosu. 509 Omfala, crka Jardanesa, krlowa Lidii, u ktrej musia suy Herakles przez trzy lata, aby wyzwoli si od choroby, ktra nawiedzaa go po zabjstwie Ifitosa. 510 Zob. Herod. VIII 76 i 95; Pauz. IV 36,6.
507

3 Idc z Aten do Eleuzys511 drog zwan przez Ateczykw wit spotykamy grobowiec Antemokrytosa512. W stosunku do niego dopucili si bezbonego czynu Megarejczycy. Mianowicie zabili go, gdy przyby do nich jako herold z wezwaniem, aby odtd nie uprawiali ju witej ziemi. I za ten czyn jeszcze dotychczas ciy nad nimi gniew obydwu bogi. Oto nawet dobrodziejstwa cesarza513 Hadriana ich jednych z wszystkich Hellenw nie mogy dwign do stanu dobrobytu. 4 Nastpny z kolei po steli Antemokrytosa jest grobowiec Molottosa, uznanego przez Ateczykw za godnego sprawowania naczelnego dowdztwa, w czasie ich wyprawy na Eubej na pomoc Plutarchowi514. Tu obok znajduje si miejsce Skiron, nazwane tak z nastpujcego powodu. W czasie wojny mieszkacw Eleuzys z Erechteusem przyby do nich pewien wieszczek z Dodony, imieniem Skiros (on take wznis staroytny przybytek, Ateny Skiras w Faleronie). Polegego w bitwie grzebi mieszkacy Eleuzys blisko rzeczki bystro pyncej. To miejsce oraz w strumie otrzymay nazw od niego. 5 Niedaleko std wznosi si grobowiec Kefizodora, przywdcy ludu i najbardziej zagorzaego przeciwnika Filipa, syna Demetriosa, krla Macedonii. Kefizodoros zjedna Ateczykom sprzymierzecw w osobach: Attalosa, krla Myzji, i Ptolemeusza, krla Egiptu, spord za wolnych ludw Etolczykw, a z wyspiarzy Rodyjczykw i Kreteczykw. 6 Jednak, gdy posiki z Egiptu, Myzji, Krety ulegy znacznemu opnieniu, a Rodyjczycy niewiele mogli pomc przeciw cikozbrojnej piechocie macedoskiej, majc tylko siy morskie, wtedy Kefizodoros515
Skoczywszy opis wysp wraca Pauzaniasz do Aten i znowu std opisuje drog do Eleuzys. 512 Antemokrytos, Ateczyk; jako herold wysany przez Peryklesa w r. 431 do Megary, tam zgin. 513 Zob. Pauz. I 42,5; 44,6. 514 Plutarch, tyran Eretrii na Eubei, w r. 350 p.n.e. zosta zagroony przez Kalliasa z Chalkis, popieranego przez Filipa M. Ateczycy wysali mu pomoc pod dowdztwem Fokiona, ktry z kolei zosta zastpiony przez Molottosa, ateskiego stratega w r. 348/347 p.n.e. Lecz ten ostatni dosta si w rce nieprzyjaci i zgin. 515 Od Polibiusza wiemy, e poselstwo Kefizodora do Rzymu przypada na r. 198 p.n.e., przed bitw pod Kynoskefalaj. gdzie Filip V Macedoski dozna klski od wodza rzymskiego, Flamininusa.
511

popyn z innymi jeszcze Ateczykami do Italii i baga Rzymian o pomoc. Ci wysali mu dowdc i wojsko, ktre tak rozgromio Filipa i jego siy wojenne, e wnet pniej Perseusz, syn Filipa, utraci wadz i zosta pognany jako jeniec do Rzymu. Ten Filip by synem Demetriosa, ktry pierwszy w swym rodzie osign panowanie nad Macedoni. To Demetrios516 uprzednio zabi Aleksandra, syna Kassandra, jak to ju wspomniaem. Rozdzia XXXVII 1 Za grobowcem Kefizodora pochowany jest Heliodor Halis*. Jego malowan podobizn mona oglda take w wielkiej wityni Ateny. Tu rwnie ley Temistokles, syn Poliarcha, a wnuk owego Temistoklesa, ktry stoczy bitw morsk z Kserksesem i Persami. Innych dalszych czonkw tego rodu pomin z wyjtkiem jednej przedstawicielki, Akestion. Bya ona crk Ksenoklesa, syna Sofoklesa, wnuka Leona. Im wszystkim a do czwartego pokolenia przypada w udziale godno daduchw, tj. noszcych pochodnie, i jeszcze za swego ycia ujrzaa Akestion sprawujcych t godno: swego brata, Sofoklesa517, a po nim swego ma, Temistoklesa, a po jego mierci syna, Teofrasta. Takie pono szczcie przypado jej w udziale. 2 Kilka krokw dalej jest okrg wity herosa Lakiosa i dem, ktrego mieszkacw nazywaj Lakiadami. Znajduje si tu rwnie grobowiec Nikoklesa z Tarentu, ktry doszed do najwikszej sawy wrd wszystkich mistrzw kitary. Jest te otarz Zefira oraz przybytek Demetry i jej crki. Razem z nimi doznaj czci Atena i Posejdon. Podobno to w tym miejscu Fytalos udzieli w swym domu gociny Demetrze i za to daa mu bogini drzewo figi. Potwierdza mi t wiadomo napis na grobowcu Fytalosa:
Tutaj heros Fytalos ugoci ongi Demeter wit, gdy ona pierwszy owocu plon objawia, ktry odtd miertelnych rd wit fig nazywa. Std Fytalosa krew uzyskaa cze niemierteln.

Zanim przejdziesz Kefizos, znajdziesz jeszcze grb Teodora518,

516 517

Zob. Pauz. I 10,1. yli na pocztku pierwszego wieku p.n.e. 518 Teodor, y w pierwszej poowie IV w. p.n.e. Aktor tragiczny. Czsto wystpowa w Antygonie Sofoklesa. Potrafi tak silnie oddziaywa na suchaczy, e raz tyran Fer, Aleksander, wybieg z teatru, wzruszony do ez.

najlepszego aktora tragicznego swego czasu. Tu nad rzek wznosz si dwa posgi: jeden Mnezymachy519, drugi wotywny jej syna, strzygcego wosy na cze Kefizosa. e ju od dawna ustali si taki obyczaj u wszystkich Hellenw, mona wnioskowa z poezji Homera, ktry mwi520, e Peleus lubowa Sperchejosowi zoy w ofierze cite wosy Achillesa w wypadku jego szczliwego powrotu spod Troi. 4 Gdy si przejdzie Kefizos, wida staroytny otarz Zeusa Mejlichiosa [tj. askawego]. Przy tym wanie otarzu Tezeusz dozna oczyszczenia z rk potomkw Fytalosa, mianowicie w zwizku z zabjstwem wielu rozbjnikw, m. in. Sinisa, spokrewnionego z nim przez Pitteusa. Na Drodze witej jest jeszcze grobowiec Teodektesa521 z Fazelis i drugi Mnezyteosa, ktry podobno by znakomitym lekarzem i wystawi mnstwo posgw wotywnych, midzy innymi posg Jakchosa. Przy tej Drodze wzniesiono rwnie skromnych rozmiarw wityni, zwan wityni Kyamity [tj. Bobowego]. Nie mog powiedzie nic pewnego: czy to on pierwszy posia bb, czy tym mianem przezwano jakiego herosa, poniewa wynalezienia bobu nie mona byo w kadym razie przypisa Demetrze. Ten, kto ju mia szczcie oglda wite obrzdy w Eleuzys lub czyta tzw. Ksigi orfickie, ten wie, o czym mwi. 5 Spord pomnikw, ktre odznaczaj si najwikszymi rozmiarami i ozdobnoci, jeden jest pomnikiem pewnego Rodyjczyka, zamieszkaego w Atenach, drugi wznis Harpalos Macedoczyk. Zbiegszy od Aleksandra, przeprawi si z Azji drog morsk do Europy i przyby do Aten. Zosta zaaresztowany przez Ateczykw, lecz przekupi wielu obywateli, a nawet przyjaci Aleksandra i wyratowa si. Jeszcze przedtem poj za on Pytonik. Nie wiem, skd pochodzia, lecz z ca pewnoci bya heter w Atenach i Koryncie. Harpalos rozmiowa si w niej tak bardzo, e nawet wznis jej po mierci pomnik godny podziwu najbardziej ze wszystkich staroytnych grobowcw helleskich. 6 Wznosi si tam jeszcze przybytek, w ktrym s posgi Demetry i jej cry; Ateny i Apollona. Pocztkowo zosta zbudowany tylko dla kultu
Mnezymacha, cra Deksamenosa, krla Olenosu w Achai. Gdy centaur Eurytion usiowa j zmusi do maestwa, Herakles na prob Deksamenosa uwolni j zabiwszy Eurytiona. 520 Iliada XXIII 141 i nn. 521 Teodektes by retorem, uczniem Izokratesa, pisa te tragedie.
519

Apollona. A to z tej przyczyny. Podobno Kefalos522, syn Dejona, pomg Amfitryonowi zniszczy szczep Teleboaj i pierwszy skolonizowa t wysp, ktra teraz nazywa si od niego Kefalleni. Dotychczas mieszka on w Tebach, dokd zbieg z Aten dokonawszy zabjstwa swej maonki, Prokris. Chalkinos i Dajtos, potomkowie Kefalosa w dziesitym ju pokoleniu, podjli morsk podr do Delf i prosili boga o mono powrotu do Aten. 7 Bg im rozkazuje najpierw zoy ofiar Apollonowi w tym miejscu Attyki, gdzie zobacz biegnc po ziemi trier. Gdy przybyli do gry zwanej Pstr [tj. Pojkilon], ukaza si im w szybko biegncy do swej kryjwki. Wic w tym miejscu zoyli ofiar Apollonowi i z kolei po przybyciu do Aten otrzymali obywatelstwo miejskie. Za t wityni wznosi si witynia Afrodyty, a przed ni mur z nie obrobionego kamienia, godny uwagi. Rozdzia XXXVIII 1 Tak zwana Rejtoj tylko samym biegiem wody przypomina rzek, natomiast jej zawarto ma smak morski. Mona by przypuszcza, e wypywa z chalkidzkiego Eurypu pod ziemi i wpada do niej pooonego morza. Tradycja ustna gosi, e rzeczka Rejtoj jest powicona Korze i Demetrze, a ryby w niej owi mog tylko kapani. Ta rzeczka bya pierwotnie granic, o ile mi wiadomo, midzy Eleuzys a reszt ziemi ateskiej. 2 Przeszedszy przez ni widzimy miejsce zamieszkiwane pocztkowo przez Krokona i teraz jeszcze zwane paacem Krokona". Atenczycy powiadaj, e ten Krokon polubi Sajsar, crk Keleosa. Ale nie wszyscy Atenczycy tak sdz, lecz tylko ci, ktrzy s z demu Skambonidw. Jednake nie byem w stanie w ogle znale grobowca Krokona. Mogi za Eumolpa pokazywali zarwno Atenczycy, jak mieszkacy Eleuzys. Opowiadaj te, e ten Eumolpos przyby z Tracji i by synem Posejdona i Chiony523, cry wiatru Boreasza i Orejtyi. Homer nic nie mwi o jego pochodzeniu, tylko Eumolpa w swym poemacie nazywa dzielnym524.
522 523

Strabo X, p. 456. Jej rodzestwo: Kleopatra, Zetes, Kalais. 524 Hymn homerycki Do Demetry, zob. w. 154.

3 W czasie walki midzy mieszkacami Eleuzys i Ateczykami zgin sam Erechteus, krl Aten, zgin te Immarados, syn Eumolpa525. Wojna koczy si w ten sposb, e Eleuzys pod wszelkimi wzgldami ma odtd podlega Atenom, utrzyma tylko niezaleno w zakresie swych obrzdw misteryjnych. Wic wite ofiary na cze obydwu bogi peni odtd Eumolpos i crki Keleosa. Zarwno Pamfos, jak Homer526 nazywaj je identycznie: Diogenej, Pammerope, a trzeci Sajsar. Po mierci Eumolpa obejmuje funkcje po ojcu modszy z synw, Keryks, ktrego sami czonkowie rodu Kerykes uwaaj nie za syna Eumolpa, lecz za syna crki Kekropsa, Aglauros, i Hermesa. 4 Przy Drodze witej wznosi si take wity przybytek herosa Hippotoona527, po ktrym otrzymaa nazw jedna z fyl. Niedaleko od niego widnieje znowu wity przybytek herosa Zareksa528. O nim mwi, e uczy si muzyki od samego Apollona. Ja za przypuszczam, e tylko przywdrowa do Aten, ale z pochodzenia by Lacedemoczykiem, bowiem pewne miasto w Lakonii, pooone nad morzem, nazywa si od niego Zaraks529. W wypadku, gdyby Zareks mia by jakim miejscowym herosem ateskim, nie mam o nim nic do powiedzenia. 5 Koo Eleuzys przepywa Kefizos, bardziej tu gwatowny ni gdzie indziej. Blisko niego znajduje si miejsce zw.Erineos. O nim mwi, e tdy Pluton po porwaniu Kory zstpi do podziemia. To nad t rzeczk Kefizosem Tezeusz zabi pewnego rozbjnika, nazwiskiem Polipemon, zwanego powszechnie Prokrustem. 6 W Eleuzys530 wznosz si witynie: Tryptolema, Artemidy ProSugestia, wyraona przez Pauzaniasza w I 5,2; I 27,4 idzie w tym kierunku, e to Immarados, syn Eumolpa, by dowdc Eleuzyczykw w wojnie z Atenami, tymczasem tradycja na ogl zgodnie przypisuje dowdztwo eleuzyskie Eumolpowi, Tuk. II 15. 526 W hymnie Do Demetry (w. 105 i nn.) s one nazwane: Kallidike, Klejsidike, Demo i Kallitoe. 527 Hippotoon, heros eponim fyli attyckiej, Hippotoontis. Syn Posejdona i Alope, crki krla eleuzyskiego, Kerkyona. 528 Zareks byl synem Karystosa czy Karyksa, syna centaura Chirona. 529 Zob. Pauz. III 21,7; III 24,1. 530 Okrg wity w Eleuzys, miejsce misteriw eleuzyskich; do udziau w nich dopuszczani byli tylko wtajemniczeni, by niedostpny dla profanw i otoczony tajemnic. Dzi wykopaliska prowadzone przez archeologw greckich i amerykaskich odsoniy cakowicie podmurowania znajdujcych si tam niegdy budowli. Sanktuarium byo wielokrotnie powikszane i upikszane: za Pizystrata (VI w.), za Kimona
525

pylaja [tj. Portalowej] i Posejdona Pater [tj. Ojca]. Nadto jest tu studnia zw. Kallichoros531, gdzie niewiasty Eleuzys po raz pierwszy zataczyy i zapieway na cze bogini. Dolina za Rarion pierwsza podobno przyja siew i pierwsza przyniosa plony. Wic jakoby dlatego stao si zwyczajem uywa z niej jczmienia do plackw ofiarnych. Tu rwnie pokazuj klepisko i otarz Tryptolema. 7 Co za jest wewntrz cian budowli, tego zabroni mi ujawni sen. Niewtajemniczeni, rzecz oczywista, nie maj prawa nawet pyta o to, czego widok jest im wzbroniony. Przy tym jedni opowiadaj, e heros Eleuzys, od ktrego miasto przyjo nazw, jest synem Hermesa i Daejry, cry Okeanosa, inni znowu wyobraaj sobie, e ojcem Eleuzysa by Ogygos532. Tak to dawne podania, ktre nie opieraj si na ywych genealogiach, daj pole do tworzenia nowych opowieci, szczeglnie w zakresie rodowodw herosw.
i Peryklesa (V w.), za Likurga (IV w.), wreszcie za Hadriana i Antonina Piusa (II w. n.e.). Okrg otoczony by wysokim murem, ktry nie obejmowa wity wymienionych przez Pauzaniasza, tj. Artemidy Propylea i Zeusa Pater. Przed Propylejami odkopano fundamenty dwch otarzy: Artemidy oraz Posejdona Pater, nie Zeusa jak podaje Pauzaniasz. Posejdon czczony by w Eleuzys jako przodek wieszczka trackiego Eumolposa, ktry zapocztkowa misteria eleuzyskie. Odkopano take ruiny wityni powiconej obu bogom. Jest to amfiprostylos dorycki wzniesiony w okresie rzymskim na miejscu sanktuarium sigajcego VIII w. p.n.e. Wejcie do okrgu prowadzio przez tzw. Wielkie Propyleje, zbudowane ostatecznie za Antonina Piusa (138 161) na wzr propylei ateskich, oraz mae propyleje, rozbudowane w I w. p.n.e. przez Ap. Klaudiusza Pulchra, przyjaciela Cycerona (fig. 23). Po prawej stronie witej drogi stao Plutonion, sanktuarium Hadesa, z wejciem do podziemi, oraz witynia Kory. Gwn budowl okrgu byo Telesterion miejsce wtajemniczenia. Bya to czworoboczna budowla 54x51 m, posiadajca z czterech stron po osiem obiegajcych stopni, na ktrych mogo si pomieci ok. 4 000 osb. Wntrze sali byo wypenione kolumnami stojcymi po sze w siedmiu rzdach. Od strony drogi witej dwa boczne przejcia wychodziy na monumentalny portyk dorycki (55x11 m), zbudowany w drugiej po. IV w. p.n.e. przez architekta Filona. Wierzono, e okrg eleuzyski powstawa, poczynajc od czasw mykeskich, na miejscu gdzie Demeter wdziczna krlowi Eleuzys, Keleosowi, za pomoc w odnalezieniu porwanej przez Hadesa crki Persefony daa jego synowi Tryptolemowi pierwsze ziarna zboa i nauczya go uprawia ziemi. Doroczne misteria wicone byy na pamitk tego zdarzenia (fig. 24). B.F. 531 Wspomniana ju w hymnie homeryckim Do Demetry (w. 272 i nn.). 532 Ogygos uchodzi na og za pierwszego wadc Teb. Wedug powszechnie przyjtej legendy krlem Eleuzys, ktry przyj Demetr, by nie Eleuzys, lecz Keleos.

8 Idc z Eleuzys do Beocji, spotykamy jako najbliszego ssiada Attyki ziemi platejsk. Pocztkow granic Attyki byy Eleuteraj. Jednak od chwili, gdy wyrzeky si niepodlegoci na rzecz Aten, granic Attyki i Beocji staa si gra Kytajron. Eleuteraj nie dlatego poczyy si z Atenami, eby ulegy przemocy wojennej, lecz poniewa zapragny tego samego ustroju, a nienawidziy Teb. Na tej rwninie jest witynia Dionizosa, a stary drewniany posg Dionizosa zosta przewieziony do Aten533. Ten, ktry obecnie znajduje si w Eleuteraj, wykonano na wzr tamtego. 9 Niedaleko std jest niewielka grota, a koo niej rdo zimnej wody. W zwizku z t grot istnieje podanie, e Antiopa534 urodziwszy swoje dzieci tu je zoya, a pasterz znalazszy noworodki koo rda, tam je odwin z pieluszek, a potem obmy w wodzie po raz pierwszy. Jeszcze do dnia dzisiejszego stercz resztki muru i domostw Eleuteraj, z ktrych niewtpliwie mona wnioskowa, e miasto byo rozoone nieco powyej rwniny w kierunku Kytajronu. Rozdzia XXXIX 1 Inna droga z Eleuzys prowadzi do Megary. Tamtdy idc napotkamy studni zwan Antion [tj. Kwietn]. Pamfos w swym poemacie podaje, e przy tej studni spocza Demeter po porwaniu jej crki, przybrawszy posta staruszki; std rwnie, jako niby niewiast z Argosu, zaprowadziy j cry Keleosa do swej matki i tak to Metanejra powierzya jej pielgnowanie swego syna. 2 Niedaleko od studni znajduje si przybytek Metanejry, a za nim s grobowce tych, ktrzy wyprawili si przeciw Tebom535. Mianowicie Kreon536, ktry panowa wwczas w Tebach sprawujc wadz w zastpstwie maoletniego Laodamasa, syna Eteoklesa537, zleconego mu
Zob. Pauz. I 20,3. Antiopa, crka boga rzeki Azoposu w Beocji, miaa z Zeusem dwu synw bliniakw: Amfiona i Zetesa. Doznawaa za to przeladowania ze strony krlowej tebaskiej, Dirke. Jej synowie przywizali Dirke do rogw wciekego byka. 535 Zob. Pauz. II 20,5. 536 Kreon, brat Jokasty, matki i ony Edypa. 537 Eteokles i Polynejkes, synowie Edypa, zginli w walce bratobjczej pod Tebami.
534 533

w opiek, nie pozwoli krewnym zabra zwok polegych i pogrzeba. Wtedy Adrastos odnis si jako bagalnik do Tezeusza w tej sprawie. Wywizaa si walka Ateczykw z Beotami. Gdy Tezeusz w tej potyczce zwyciy, przewiz zwoki polegych do Eleuzys i tam je pochowa538. Natomiast Tebanie utrzymuj, e dobrowolnie oddali zwoki i kategorycznie zaprzeczaj faktowi jakiegokolwiek starcia z Ateczykami. 3 Z kolei za grobowcami Argiww jest pomnik Alopy. Ona to podobno ze zwizku z Posejdonem urodzia Hippotoona i tu zostaa zabita przez wasnego ojca, Kerkyona. w Kerkyon podobno w ogle obchodzi si le z cudzoziemcami, szczeglnie z takimi, ktrzy nie chcieli pasowa si z nim na pici. I to miejsce do moich jeszcze czasw nosio nazw Palestry Kerkyona". Znajduje si niedaleko od grobowca Alopy. Opowiadaj rwnie, e Kerkyon w walce na pici pozabija wszystkich swych przeciwnikw, z wyjtkiem Tezeusza. Ten pokona go w spotkaniu raczej sw biegoci zawodnicz. Pierwszy bowiem Tezeusz wynalaz sztuk zapanicz i od niego wzia pocztek pniejsza nauka tego sportu. Przedtem w piciarstwie liczya si tylko sia fizyczna i potny wzrost. Oto, moim zdaniem, mniej wicej wszystko to, co najbardziej sawne w legendzie i zabytkach Aten. Ju od samego pocztku wydzieliem z mnstwa materiau tylko wiadomoci nadajce si do spisania w postaci dziea. 4 Od Eleuzys zupenie niedaleko jest ju tzw. ziemia megarejska. Wadza nad ni take naleaa ongi do Ateczykw, gdy krl Pylas przekaza j w spadku Pandionowi539. Za dowd mi suy obecno grobu Pandiona na tej ziemi oraz ta okoliczno, e Nizos540 ustpiwszy Ajgeusowi, jako najstarszemu w caym rodzie, wadz nad Atenami, sam otrzyma wadz krlewsk nad Megar i nad terenami sigajcymi a do Koryntu. Jeszcze do dnia dzisiejszego megarejska przysta, Nizaja, nosi od niego nazw. Pniej, w czasie rzdw krla Kodrosa541, Peloponezyjczycy ruszaj z wypraw wojenn na Ateny. Nie dokazawszy niczego godnego uwagi, w czasie swego odwrotu zabrali Ateczykom Megar i natychmiast dali na osiedlenie ochotnikw spord Koryntian i innych sprzymierzecw.
538 539

Tre Hiketyd, tj. Bagalnic, Eurypidesa. Zob. Pauz. I 5,3; I 41,6. 540 Nizos, syn Pandiona, brat Ajgeusa, Pallasa i Likosa. 541 Zob. Pauz. I 19,5.

5 W ten sposb Megarejczycy zmienili obyczaje i dialekt oraz stali si Dorami. Wedle ich opinii miasto otrzymao nazw w czasie panowania na tej ziemi Kara, syna Foroneusa542. Wtedy, jak utrzymuj, wznieli po raz pierwszy przybytki Demetry i nazwali je Megara [tj. Komnaty]. A sami o sobie zaczli mwi jako o Megarejczykach. Beotowie znowu twierdz, e w Onchestos mieszka syn Posejdona, Megareus543, i e przyby z wojskiem do Nizosa, aby mu pomc wytrwa w wojnie przeciw Minosowi; gdy za pad w walce, zosta pochowany na miejscu walki, a miasto, przedtem nazywane Niz, otrzymao ode miano Megary. 6 Megarejczycy jeszcze i to utrzymuj. Mianowicie, e w dziewitym pokoleniu po Karze, synu Foroneusa, panowa Leleg544 przybyy z Egiptu i za jego panowania nazywano mieszkacw Megary Lelegami545. Synem Lelega ma by Klezon, Pylas synem Klezona, Skiron synem Pylasa. Ten za mia si oeni z crk Pandiona. Pniej powsta spr o wadz midzy Nizosem, synem Pandiona, a Skironem546. Rozsdzi ich Ajakos547 w ten sposb, e wadz krlewsk przyzna Nizosowi i jego potomkom, a Skironowi zda dowdztwo na wojnie. Wedle tradycji ustnej, Megareus, syn Posejdona, oeniwszy si z crk Nizosa, Ifino, przej wadz w spadku po Nizosie. Megarejczycy natomiast nie chc nic wiedzie o wojnie z Kret i o zdobyciu miasta w czasie panowania Nizosa. Rozdzia XL 1 W miecie jest zdrj wody548. Obudowa go Teagenes, o ktrym ju przedtem wspomniaem, jako o tym, ktry wyda sw crk za Ateczyka Kylona. Ten to Teagenes, zdobywszy wadz tyrana, obudowa w
Foroneus, syn Inachosa i okeanidy Melli, zaoyciel miasta Argos. Zob. Pauz. I 42,1. 544 Zob. Pauz. I 44,3. 545 Owidiusz mwi omownie o Megarze jako o murach Lelega, o brzegach Lelega (zob. Met. VII 443, VIII 6). 546 Ateczycy przedstawiaj Skirona jako rozbjnika i morderc, zob. Pauz. I 3,1 i I 44,8. Megarejczycy przedstawiaj go pozytywnie, zob. Pauz. I 44,8. 547 Ajakos, syn Zeusa i Eginy, crki Azoposa, boga rzeki. Odznacza si wielk prawoci charakteru. 548 Zachoway si lady fontanny i naziemnego akweduktu zbudowanego przez tyrana Teagenesa (640600). Akwedukt skada si z korytarza dronego w skale i z terrakotowego rurocigu. Doprowadza wod z grskiego rda, poprzez przecz
543 542

zdrj w sposb godny uwagi ze wzgldu na wielko, pikno i mnstwo kolumn. Woda zasilajca zdrj powicona jest nimfom sytnidzkim. Wedle tradycji ustnej nimfy sytnidzkie s bstwami lokalnymi. Jedna z nich obcowaa mionie z Zeusem. Owocem zwizku Zeusa z t nimf by syn Megaros. Ocala on z potopu Deukaliona, chronic si na szczyt gry Geranii, ktra wwczas jeszcze tej nazwy nie miaa. A stao si to jakoby w ten sposb, e popyn w kierunku klekotu leccego klucza urawi. Std gra otrzymaa nazw Gerania [tj. urawiej]. 2 Niedaleko od zdroju jest stary przybytek. W nim jeszcze do dnia dzisiejszego stoj wizerunki rzymskich cezarw549, a take brzowy posg Artemidy zwanej Sotejra550 [tj. Zbawicielka]. Wie ustna gosi, e jaki oddzia wojska Mardoniosa551 spldrowa ziemi megarejsk, a potem chcia z kolei wrci do Teb i zczy si z gwn si Mardoniosa. Jednake za wol Artemidy ten oddzia zaskoczya w czasie pochodu noc, onierze zmylili drog i skrcili w kierunku grzystej czci kraju. Chcc sprawdzi, czy wojsko nieprzyjacielskie jest w pobliu, zaczli miota strzay z ukw. Pod ich uderzeniem pobliskie skay wyday jk, oni za z tym wiksz gorliwoci miotali nastpne, a wreszcie wyczerpay im si wszystkie pociski w czasie tego strzelania z uku niby do wrogw. 3 Tymczasem zajania dzie. Megarejczycy napadli na oddzia. Cikozbrojni hoplici stoczyli walk z bezbronnymi, nawet nie majcymi pod dostatkiem pociskw. Wymordowali ich wikszo. Dlatego wanie Megarejczycy wystawili posg Artemidy Zbawicielki. Tam rwnie s posgi tzw. dwunastu bogw, dziea podobno Praksytelesa, lecz sam Artemid wykona Strongilion552.
midzy dwoma wzgrzami Megary, wymienionymi przez Pauzaniasza, do miejskiej fontanny. Fontanna bya krytym basenem, ktrego dach podtrzymyway rzdy kolumn. Basen ten suy do klarowania wody, ktr z tego miejsca doprowadzano do ocembrowanej studni czworobocznej. Na brzegach studni widoczne s do dzisiaj lady sznurw wycigajcych naczynia z wod. B.F. 549 Juliusza Cezara, Augusta, Tyberiusza, Nerona, Hadriana, Marka Aureliusza, Karakalli. 550 Ten posg jest replik posgu w Pagaj, zob. Pauz. I 44,4. 551 W r. 479 p.n.e. 552 Strongilion, rzebiarz z przeomu V i IV w. p.n.e., brzownik, ucze Myrona. Syn jako twrca posgw zwierzt, zwaszcza bykw i koni. Pauzaniasz przekazuje nastpujce jego dziea: posg Konia trojaskiego (zob. przyp. 343), posgi trzech muz na Helikonie (IX 30,1) oraz posg Artemidy Sotejra stojcy w dwu replikach: w Megarze (I 40,2) i w Pagaj (I 44,4). B.F.

4 Z kolei, gdy si wejdzie w wity okrg Zeusa tzw. Olimpiejon, wida wityni godn obejrzenia, chocia posg Zeusa nie zosta ongi wykoczony wskutek wybuchu wojny mieszkacw Peloponezu z Atenami. W czasie jej trwania Ateczycy rok w rok okrtami i wojskiem ldowym pustoszyli Megarejczykom ich kraj553, niszczc mienie publiczne oraz doprowadzajc do skrajnej ndzy wiele gospodarstw prywatnych. Posg Zeusa mia oblicze z koci soniowej i zota, pozostae partie z gliny i gipsu. Wykona go podobno Teokosmos554, obywatel miejscowy, przy wsppracy Fidiasza. Nad gow Zeusa wznosz si Hory [tj. Pory roku] i Mojry. Dla wszystkich to oczywiste, e Przeznaczenie tylko jemu jednemu podlega i e tylko ten bg reguluje bieg Hor w sposb naleyty. Za wityni le na wp obrobione pnie drewniane. Teokosmos mia zamiar oboy je koci soniow i zotem oraz wykoczy posg Zeusa. 5 Wewntrz wityni spoczywa brzowy dzib trjrzdowca. Wedle wieci ustnej zdobyli go Megarejczycy w czasie boju o Salamin, walczc na okrtach przeciw Ateczykom. Ci ostatni nie zaprzeczaj bynajmniej temu, e w pewnym okresie czasu Salamina od nich odpada na rzecz Megary. Ale, wedle ich dalszego opowiadania, pniej Solon napisa elegi555 i tak ni wszystkich podnis na duchu, e najpierw podjli na nowo spr o wysp z Megar, a odnisszy zwycistwo w wojnie, powtrnie opanowali Salamin. Megarejczycy owietlaj ten fakt w ten sposb, e pewni wygnacy z Megary, ktrych nazywaj Doryklejami, zgosili si do kleruchw (osadnikw) salamiskich i wydali Salamin Ateczykom. 6 Jeli si wejdzie z kolei, ju poza terenem witego okrgu Zeusa, na akropole, zwan od Kara, syna Foroneusa, do dzisiejszych jeszcze czasw Kari, to napotkamy wityni Dionizosa Nykteliosa [tj. Nocnego] i wity przybytek Afrodyty Epistrofia556 [tj. Nakaniajcej do
Tuk. II 31. Teokosmos z Megary dziaa w drugiej po. V w. p.n.e. Opis posgu Zeusa, niewtpliwie wzorowanego na posgu Zeusa Fidiasza (zob. Pauz. V 11,7), wykazuje, e by wykonany w technice chryzelefantyny. Przypisuje mu si take posg Hermana, sternika okrtu Lizandra, ktry zoony by w Delfach jako wotum Spartan po zwycistwie pod jgospotamoj w r. 405. B.F. 555 Relacja Justin. II 7. Solon, nie mogc wystpi jawnie przeciw oficjalnemu traktatowi z Megar, uda szaleca, wyskoczy na agor recytujc gono elegi, zaczynajc si od sw: Na Salamin, rodacy" (fr. 2 Diehl). 556 Nie zachoway si lady adnej z tych wity.
554 553

Mioci]. Jest nadto tutaj wyrocznia tzw. Nyktos [tj. Nocy] oraz witynia Zeusa Konios [tj. Od Kurzawy], nie posiadajca dachu. Posgi Asklepiosa i Hygei wykona Bryaksis557. Tam rwnie wznosi si tzw. Megaron Demetry. Wybudowa go, wedle tradycji, krl Kar podczas swego panowania. Rozdzia XLI 1 Schodzc z akropoli stron zwrcon ku pnocy, napotkamy pomnik megarejskiej Alkmeny558 blisko Olimpiejonu. Wedle ustnej tradycji, Alkmena w czasie wdrwki z Argosu do Teb zakoczya ycie po drodze, mianowicie w Megarze, i std powsta spr midzy Heraklidami, gdy jedni chcieli jej zwoki odesa z powrotem, tj. do Argosu, inni znowu pragnli pogrzeba je w Tebach. A to dlatego, e grobowiec dzieci Heraklesa ze zwizku z Megar oraz grobowiec Amfitryona jest w Tebach. Wwczas Apollo delficki da wyroczni, e dla Heraklidw lepiej bdzie pogrzeba Alkmen w Megarze. 2 Std z kolei mj tamtejszy przewodnik zaprowadzi mnie do miejscowoci nazywanej, jak mwi, Rus [tj. Potok], a to dlatego, e tdy ongi z gr spywaa ku miastu rzeka. Ale Teagenes559, wczesny tyran, zmieni bieg wd i na tym miejscu, z ktrego odwrci koryto rzeki, wznis otarz dla Acheloosa. Niedaleko std jest grobowiec Hyllosa, syna Heraklesa, ktry stoczy pojedynek rycerski z pewnym Arkadyjczykiem, Echemosem, synem Aeroposa. Kim za by Echemos560, zabjca Hyllosa, przedstawi w innym miejscu tego opisu561. Take
Bryaksis, rzebiarz grecki, z pochodzenia Karyjczyk z Azji Mn. Obok Skopasa, Timoteosa i Leocharesa wykonywa dekoracj rzebiarsk Mauzoleum w Halikarnasie, ukoczony przed 350 r. p.n.e. By twrc synnego kultowego posgu Serapisa dla Serapejonu w Aleksandrii, ktry sta si prototypem przedstawie tego bstwa. Wykona portret Seleukosa, zachowany w kopii rzymskiej. B.F. 558 Alkmen, matka Heraklesa, ona Amfitryona w Tebach. Heraklesa pocza za przyczyn Zeusa. 559 Teagenes z Nizai, portu Megary, tyran Megary z VII w. p.n.e. Rzecznik interesw warstw biedniejszych. Wiemy, e popar zbrojnie roszczenia swego zicia Kylona w Atenach (Tuk. I 126,5), zaprowadzi wodocigi w Megarze. Zob. przyp. 548. Dziaa przed r. 500 p.n.e. 560 Wedug Herodota (IX 26) Echemos, zwycizca i zabjca Hyllosa, by krlem Tegei. 561 Zob. Pauz. VIII 5,1.
557

Hyllos pochowany zosta w Megarze. Susznie wic mona by mwi o wyprawie zbrojnej Heraklidw na Peloponez za panowania Orestesa562. 3 Niedaleko od grobowca Hyllosa jest witynia Izydy, a tu koo niej Apollona i Artemidy. Megarejczycy opowiadaj, e t ostatni wityni wznis Alkatus563 zabiwszy lwa, zwanego Kitajroskim. Ofiar tego lwa mia pa, midzy innymi, take Euippos, syn ich krla, Megareusa. Starszy za syn Megareusa, Tymalkos jeszcze przedtem zgin z rki Tezeusza, w czasie swej wyprawy razem z Dioskurami do miejscowoci Afidna. Wic podobno Megareus obieca rk crki564 i dziedzictwo swego tronu ewentualnemu zabjcy lwa kitajroskiego. W obliczu takiej nagrody Alkatus, syn Pelopsa, stan do walki ze zwierzem i zwyciy. Gdy za obj wadz krlewsk, wznis wyej wspomniany przybytek i nazwa go przybytkiem Artemidy Agrotera [tj. Mioniczki Polowa] i Apollona Agrajos (tj. Myliwego]. 4 Tak to wygldao w opowiadaniu Megarejczykw. Ja wprawdzie pragn przedstawi spraw zgodnie z ich opini, ale nie mog uzyska w aden sposb cakowitego uzgodnienia materiau faktycznego z ich opowiadaniem. Skonny jestem przyzna Alkatusowi zasug zgadzenia lwa na Kitajronie. Ale z jakiego rda historycznego zaczerpnito wiadomo o wyprawie Tymalkosa, syna Megareusa, z Dioskurami na Afidn? Jeliby nawet tam przyby, jake mona zaoy jego mier z rki Tezeusza, jeli taki Alkman w pieni na cze Dioskurw opowiada wprawdzie o zdobyciu Aten przez Dioskurw i o uprowadzeniu do niewoli matki Tezeusza565, ale w czasie nieobecnoci samego Tezeusza. 5 Pindar w analogiczny sposb przedstawi przebieg tych wypadkw, dodajc jeszcze, e Tezeusz chcc by szwagrem Dioskurw porwa Helen i trzyma j pod stra do tej chwili, a musia si oddali, aby pomc Pejritusowi w urzeczywistnieniu jego synnego maestwa566.
Pauzaniasz koryguje swj sd na ten temat w ks. VIII 5,1 i twierdzi, e to za panowania Echemosa, a nie Orestesa Heraklidzi najechali Peloponez. 563 Alkatus, syn Pelopsa i Hippodamii, crki Ojnomaosa. 564 W nagrod za zabicie lwa mia otrzyma Alkatus rk krlewny Euajchme oraz zosta po mierci Megareusa krlem Megary. 565 Ajtra, matka Tezeusza, crka Pitteusa, krla Trojdzeny, a syna Pelopsa. Pauzaniasz uwaa za niemoliwe, aby Tymalkos by jednoczenie wspczesny Tezeuszowi, ktry go zabi, i Alkatusowi, ktry poj za on siostr Tymalkosa, Euajchme, gdy Alkatus by synem Pelopsa, a Tezeusz jego prawnukiem. 566 Pejritus, sam Lapita, syn Zeusa, oeni si z Hippodami. Na jego weselu wybucha walka midzy centaurami a Lapitami. Jeden z centaurw chcia uprowadzi
562

Kto zajmowa si badaniem genealogii, ten musi przypisa Megarejczykom wielk naiwno, oczywicie, o ile faktycznie Tezeusz jest potomkiem Pelopsa. Lecz w rzeczywistoci Megarejczycy znaj istotny stan rzeczy, tylko ukrywaj go po prostu. Nie chc mianowicie przyzna, e miasto ich zostao zdobyte w czasie panowania Nizosa, dlatego twierdz, e odziedziczy po nim wadz krlewsk jego zi, Megareus, a po nim Alkatus, zi znowu Megareusa. 6 Jest jednak niewtpliwe, e wanie po mierci Nizosa i po zburzeniu Megary, na ten wanie moment przyby Alkatus z Elidy. Jako dowd suy mi nastpujca okoliczno. Oto wznis on zupenie od nowa mury, poniewa dawne obwarowanie zostao zniszczone doszcztnie przez Kreteczykw. Tyle niech wystarczy o Alkatusie i lwie, czy to zabi go na Kitajronie, czy gdzie indziej, oraz o wzniesieniu przeze wityni Artemidy Agrotera i Apollona Agrajos. Schodzc w d od tego przybytku, spotkamy wity okrg herosa Pandiona. Ju uprzednio wspomniaem, e Pandion zosta pochowany w miejscu zw. Ska Ateny Ajtyja [tj. Nura Morskiego]. Ale oddaj mu cze take w samym miecie Megarze. 7 Blisko witego miejsca herosa Pandiona567 wznosi si grobowiec Hipolity. Przedstawi wic i to, co o niej mwi Megarejczycy. Gdy Amazonki urzdziy wypraw wojenn na Ateny z powodu Antiopy i zostay pokonane przez Tezeusza, wikszoci z nich wypado zgin na polu walki, ale Hipolita, siostra Antiopy i wczesna przywdczyni kobiet, zdoaa zbiec ze szczupym oddziaem do Megary. Lecz z powodu zego obrotu wojny i wczesnej sytuacji swego wojska stracia ducha i, co wicej, zwtpia w mono szczliwego powrotu do domu, tj. do Temiskyry. Ze zgryzoty umara i tu po mierci zostaa pochowana. Jej grobowiec ma ksztat podobny do tarczy Amazonki. 8 Niedaleko std jest grobowiec Tereusa, ktry poj za on Prokn, crk Pandiona. Tereus by krlem, jak mwi Megarejczycy, miejscowoci, zwanej Pagaj, w ziemi megarejskiej. Wedle za mego zdania i pozostaych wiadectw w tej sprawie rzdzi Daulis, pooon powyej Chajronei. Dawniej bowiem wiksz cz ziem objtych dzi nazw Hellady zamieszkiwali barbarzycy. Ale po tym, czego Tereus dopuci si
pann mod. Zdarzenia te s przedstawione na przyczku zachodnim wityni Zeusa w Olimpu oraz na fryzie Partenonu. 567 Zob. Pauz. I 5,3.

w stosunku do Filomeli, a siostry568 w stosunku do Itysa, Tereus nie mg ju duej utrzyma si przy wadzy. 9 Popeni samobjstwo w Megarze. Natychmiast usypano mu mogi i skada mu si corocznie ofiary. Zamiast jednak mki jczmiennej uywa si przy obrzdzie kamyczkw. Opowiadaj, e tutaj po raz pierwszy ukaza si ptak dudek. Kobiety za uday si do Aten, rzewnie opakujc swoje cierpienia i swj czyn, i z ez umary. Wie ludowa zamienia je w sowika i jaskk, poniewa, jak sdz, te wanie ptaki wydaj pienia wzbudzajce lito i podobne do trenw. Rozdzia XLII 1 Megarejczycy maj jeszcze inn akropole, nazwan od Alkatusa. Idc na t akropole, ma si po prawej rce grobowiec Megareusa, ktry przyby z Onchestos na pomoc Megarze w czasie najazdu na ni Kreteczykw. Pokazuj take ognisko bogw tzw. Prodomeja [tj. Zaoycieli domostwa]. Wie ustna gosi, e tutaj po raz pierwszy zoy im ofiar Alkatus, kiedy mia zamiar rozpocz budow murw. 2 Tu obok tego ogniska jest kamie, na ktrym Apollo zoy sw kitar, pomagajc Alkatusowi w budowie murw. Jeszcze jedno, moim zdaniem, wiadczy o politycznej zalenoci Megary od Aten. Zdaje si, e Alkatus wysa sw crk Periboj razem z Tezeuszem tytuem haraczu na Kret. A wtedy, w czasie budowania murw, jak utrzymuj Megarejczycy, pomaga mu Apollo i pooy kitar na kamie. Jeli kto przypadkiem rzuci we kamyczkiem, wydaje on zupenie dokadnie ten sam dwik, jak trcona kitara. 3 To wprawdzie mnie zadziwio, ale jeszcze wikszy mj podziw wywoa kolos w Tebach egipskich. Mianowicie, jeli si przeprawi przez Nil koo tzw. Syringes569 [tj. Piszczaek], to wida posg w pozycji siedzcej, ktry wydaje gos. Lud nazywa go Memnonem570. Wedle ustnej tradycji przyby on z Etiopii do Egiptu, a nawet powdrowa a do Suz. Tebaczycy utrzymuj, e ten, ktrego posta przedstawia posg, nie
Zob. Pauz. I 5,4. Wielkie nekropole krlewskie w Tebach posiaday wewntrz dugie korytarze skalne midzy komnatami grobowymi. Od nich ta nazwa. 570 Byy to w istocie posgi Amenhotepa III (14171379), ustawione przed jego wityni grobow. witynia ta ulega zniszczeniu jeszcze w staroytnoci. B.F.
569 568

by Memnonem571, lecz jednym z tubylcw i zwa si Famenofem. Syszaem ju i tak wersj, e posg przedstawia Sezostrisa572. Kambyzes go roztrzaska. I teraz jego cz grna od gowy do poowy ciaa ley porzucona. Reszta w postawie siedzcej codziennie o wschodzie soca wydaje dwik, a jego gos najbardziej mona przyrwna do dwiku trconej kitary lub liry. 4 Megarejczycy maj take buleuterion573 [tj. budynek Rady] gdzie ongi, jak powiadaj, bya mogia Tymalkosa, w zwizku z ktrym przed chwil wyraziem pogld, e nie mg by zabity przez Tezeusza. Na szczycie akropoli wzniesiono wityni Ateny. Cay posg jest pozocony, z wyjtkiem rk i kocw stp. Te mianowicie czci i twarz s z koci soniowej. Tam rwnie zbudowano drugi przybytek Ateny zwanej Nike i jeszcze jeden Ateny Ajantis [tj. Ajasowej]. O tym ostatnim przybytku megarejscy przewodnicy nic nie wiedz, ja za przedstawi mog tylko swoje przypuszczenie. Oto Telamon, syn Ajakosa, poj za on crk Alkatusa, Periboj. Myl wic, e to Ajas wznis ten posg Ateny, przejwszy wadz po Alkatusie. 5 Staroytna witynia Apollona bya wykonana z cegy, pniej cesarz Hadrian odbudowa j w biaym marmurze. Posgi Apollona Pytios [tj. Pytyjskiego] i Dekateforos [tj. Przyjmujcego Dziesicin], przypominaj najbardziej typ drewnianych posgw (ksoana) egipskich. Ale ten posg, ktry nazywaj Archegetes [tj. Zaoycielem], jest podobny raczej do rzeb egineckich. One wszystkie tak samo wykonane s z hebanu. Od pewnego mieszkaca Cypru, ktry zna si na rolinach leczniczych, syszaem na wasne uszy, e heban nie posiada wcale lici, ani nie wydaje adnych owocw, ani nie korzysta w ogle ze wiata sonecznego, lecz e ma korzenie podziemne; Etiopowie je wykopuj, a nawet maj midzy sob specjalistw od wyszukiwania hebanu. 6 Jest tam jeszcze przybytek Demetry Tesmoforos [tj. Prawodawczym]. Schodzc z tej akropoli napotykamy grobowiec Kallipolisa, syna Alkatusa. Ten mia jeszcze innego syna, starszego, Ischepolisa, ktrego ojciec
Memnon by synem Titonosa i Eos, tj. Jutrzenki. Uczestnik wojny trojaskiej; krl Etiopw, zgin z rki Achillesa. 572 Sezostris, jeden z faraonw XII dynastii. 573 Ze wity i budowli Megary, wymienianych i opisywanych przez Pauzaniasza, dotychczas adnej nie odkopano, poza akweduktem i fontann (zob. przyp. 548). B.F.
571

posa do Meleagra574 z pomoc, aby wsplnie upolowali w Etolii strasznego zwierza. Gdy ten syn zgin w czasie wyprawy, pierwszy Kallipolis dowiedzia si o jego mierci. Co tchu wbiega na akropole a tam wanie ojciec skada ofiar Apollonowi chwyta gownie z otarza. Tymczasem Alkatus, nie wiedzc jeszcze nic o zgonie Ischepolisa, uzna czyn Kallipolisa za bezbony i w pierwszym porywie gniewu natychmiast uderzy go w gow polanem, jednym z tych, ktre Kallipolis porwa przed chwil z otarza, i zabi go na miejscu. 7 Przy drodze prowadzcej do prytanejonu jest wite miejsce heroizowanej Ino575. Wok niego kamienne ogrodzenie, rosn przy nim oliwki. Jedyni tylko spord wszystkich Hellenw Megarejczycy utrzymuj, e martwe ciao Ino wyrzucone zostao na ich brzeg morski oraz e Klezo i Tauropolis znalazy je i pochoway, a byy one pono crkami Klezona, syna Lelega. Utrzymuj rwnie, e to Megarejczycy pierwsi nazwali Ino Leukote i e corocznie skadaj jej ofiary jako bstwu. Rozdzia XLIII 1 Podobno istnieje take wite miejsce heroizowanej Ifigenii, poniewa i ona miaa jakoby umrze w Megarze. Znam jeszcze inne o niej podanie, ale pochodzenia arkadyjskiego. Wiem rwnie, e, wedle wersji poetyckiej Hezjoda w Katalogu niewiast, Ifigenia nie umara, lecz z woli Artemidy staa si Hekat. Herodot576 zgodnie z tym przekazem twierdzi,
Meleager, syn Ojneusa, krla Kalidonu w Etolii. Matka jego, Altea, wnet po urodzeniu syna miaa sen, e ukazay si jej mojry: Kloto, Lachezys i Atropos, i powiedziay, e gownia, ktra si spala teraz na ognisku, to ycie jej syna. Schowaa wic t gowni. Gdy syn dors, razu pewnego straszny dzik nawiedzi okolice Kalidonu i Meleager ogosi wielkie owy. Na nie zjawia si take pikna myliwa, Atalanta. Meleager zabi dzika i pragn ofiarowa jego skr jako trofeum piknej Atalancie. Ale bracia matki sprzeciwili si temu. Meleager wujw zabi. Wwczas Altea wrzucia gowni do ogniska. ycie syna zgaso. 575 Ino bya drug on Atamasa, krla Orchomenu beockiego. Z pierwsz on, Nefele, mia Atamas dwoje dzieci: Fryksosa i Helle. Przeladowane przez macoch ucieky z Teb na zotym baranku, zesanym przez matk; Helle spada z baranka w morze, ktre od niej nazwano Hellespontem, a Fryksos zawiesi zote runo w Kolchidzie na drzewie powiconym Aresowi. Dalsze dzieje tego domu opowiada Pauzaniasz w ks. I 44, 7-8. 576 IV 103.
574

e Taurowie przyscytyjscy skadaj pewnej dziewicy ofiary z rozbitkw, utrzymujc, e ta dziewica jest Ifigeni, crk Agamemnona. Megarejczycy oddaj cze rwnie Adrastosowi w przekonaniu, e on umar w Megarze w czasie powrotnego pochodu wojska z wyprawy przeciw Tebom. Powodem zgonu mia by po prostu podeszy wiek oraz ao po stracie Ajgialeusa577. Istnieje jeszcze przybytek Artemidy wzniesiony przez Agamemnona, gdy przyby tutaj chcc skoni Kalchasa, mieszkajcego w Megarze, do towarzyszenia mu pod Troj. 2 Megarejczycy opowiadaj ponadto, e w prytanejonie pochowano Euippa, syna Megareusa, pochowano te Ischepolisa, syna Alkatusa. Obok prytanejonu jest blisko skaa, zwana Anakletris, dlatego e Demeter o ile mona temu wierzy wzywaa tu do siebie crk, poszukujc jej w dugiej wdrwce. Do dnia dzisiejszego jeszcze niewiasty megarejskie odtwarzaj ruchami tre tej legendy. 3 Wewntrz samego miasta Megary s nastpujce grobowce. Jeden wystawili bojownikom polegym w czasie napaci Persw. Drugi to tzw. Ajsymnion, take grobowiec herosw. Oto gdy ostatni krl Megary, syn Agamemnona, Hyperion pad z rki Sandiona z powodu swej chciwoci i pychy, obywatele Megary postanowili ju odtd nie mie jednego wadcy, lecz tylko wybieralnych urzdnikw i kolejno wiadczy im posuszestwo. W tyme czasie Ajsymnos, cieszcy si niewtpliwie najwikszym powaaniem wrd obywateli, uda si przed oblicze bstwa do Delf. Przybywszy tu, zapyta, w jaki sposb mog mieszkacy Megary uzyska powodzenie. Bg wwczas da wyroczni midzy innymi i w tej sprawie. Oto Megarejczycy uzyskaj trwa pomylno, jeli ich pastwo korzysta bdzie z rady wikszoci obywateli. Megarejczycy, odnoszc te sowa wyroczni rwnie do zmarych, wznieli tu budynek Rady w ten sposb, eby mogia herosw znalaza si wewntrz budowli. 4 Std idc do heroon Alkatusa, ktrego to budynku za mego tam pobytu uywali Megarejczycy jako archiwum pastwowego, spotkamy dwa grobowce. O jednym mwili Megarejczycy, e jest mogi Pyrgi, ony Alkatusa, jeszcze przed jego powtrnym oenkiem z Euajchm, cr Megareusa. Drugi uchodzi u nich za grobowiec Ifinoi, crki Alkatusa. Podobno zmara jeszcze jako dziewczyna. Ustali si w zwizku z t okolicznoci obyczaj, e dziewczta wanie u mogiy Ifinoi skadaj pynne ofiary przed lubem i tu po raz pierwszy obcinaj wosy, podobnie
577

Zob. Pauz. I 44,4.

jak to ongi skaday swe wosy w darze dziewczta na Delos na cze Hekaerge i Opis578. 5 U wejcia do wityni Dionizosa jest grobowiec Astykratei i Manto. To byy cry Polyidosa, syna Kojranosa, a wnuka Abasa, prawnuka za Melampusa, przybyego do Megary celem oczyszczenia Alkatusa z zabjstwa wasnego syna, Kallipolisa. Polyidos ze swej strony wznis przybytek Dionizosowi i ponadto ufundowa drewniany posg (ksoanon), ktry za moich czasw cay ju by zasonity, z wyjtkiem twarzy. Ta tylko bya widoczna. Obok tego posgu stoi Satyr, dzieo Praksytelesa, z marmuru paryjskiego. Tego Dionizosa zw Patroos [tj. Ojcowym], drugiego Dazyllios [tj. Darzcy Winn Latorol Gstym Listowiem. Mwi, e ten posg ofiarowa Euchenor, syn Kojranosa, a wnuk Polyidosa. 6 Za przybytkiem Dionizosa jest witynia Afrodyty. Posg bogini wykonano z koci soniowej. Nosi nazw Afrodyty Praksis [tj. Dziaalnoci]. Jest to najstarszy posg w tej wityni. Posgi za: Pejto [tj. Namowy] i jeszcze innej bogini, zwanej Paregoros [tj. Pocieszenia], s dzieem Praksytelesa. Mona tu te oglda rzeby Skopasa579: Eros [tj. Mio], Himeros [tj. Tsknot], Potos [tj. Pragnienie]. Ich funkcje s o tyle podobne, o ile podobne s ich nazwy. W pobliu wityni Afrodyty jest przybytek bogini Tyche [tj. Przypadku]. Posg bogini take duta Praksytelesa. W ssiedniej wityni Lizyp580 wykona Muzy i brzowego Zeusa.
Dwie dziewice hyperborejskie. O zwyczaju cinania wosw dziewczt delijskich zob. Herod. IV 34. Opisywa ten zwyczaj delijski rwnie Kallimach w swym hymnie ku czci Delos (w. 296299). 579 Te trzy, nie zachowane do naszych czasw rzeby, alegorie miosnych uczu Podania, Tsknoty i Pragnienia, ustawi Skopas w wityni Afrodyty Dziaajcej, jak gdyby ukazujc sposoby dziaania bogini. Skopas z Paros, rzebiarz i architekt, dziaa w latach 370330. Wprowadzi do rzeby greckiej plastyczn ekspresj stanw psychicznych, przejawiajcych si na zewntrz poprzez gr fizjonomii i postaw przedstawianych postaci (fig. 25). W oryginale zachoway si fragmenty przyczkw wityni Ateny Alea w Tegei (Muzeum Narodowe w Atenach), baza kolumny Artemizjonu w Efezie, ozdobiona przedstawieniem Hermesa odprowadzajcego Alkestis do Hadesu oraz fragmenty fryzu Mauzoleum w Halikarnasie. Pauzaniasz wymienia nastpujce posgi Skopasa: Heraklesa w Sykionie (II 10,1), Hekate w Argos (II 22,7), Afrodyty Pandemos w Elidzie (VI 25,1), Asklepiosa w Gortynie w Arkadii (VIII 28,1), Asklepiosa i Hygei w Tegei (VIII 47,1), Artemidy Eukleja w Tebach (IX 17,1). B.F. 580 Na monetach Megary wystpuje posg Zeusa, ktry jest prawdopodobnie
578

7 Maj jeszcze Megarejczycy grobowiec Korojbosa. Tu przedstawi o nim wersj poetyck, aczkolwiek naley on waciwie do historii Argosu. Ot podobno za panowania krla Krotoposa w Argosie jego crka Psamata urodzia syna ze zwizku z Apollonem. Odczuwajc siln obaw przed ojcem wyniosa dziecko z domu. Tymczasem psy pasterskie Krotopa znalazy chopca i rozszarpay. Apollo zesa na miasto Pojne [tj. Kar]. Ta podobno porywaa matkom dzieci dopty, a zabi j Korojbos ku radoci Argiww. Lecz po tym zabjstwie spado na miasto inne nieszczcie. Zaraza, morowa. I trwaa uparcie. Korojbos dobrowolnie pody do Delf, aby zadouczyni Apollonowi za morderstwo Pojne. 8 Pytia nie pozwolia mu powrci do Argosu, lecz zlecia wzi z przybytku trjng i nie go z sob. Tam, gdzie wypadnie mu z rk, ma zbudowa wityni Apollona i sam zamieszka. Trjng wypad mu z rk wskutek polinicia si u stp gry Geranii. Wwczas Korojbos zaoy wie i nazwa j Tripodiskoj [tj. Mae Trjnogi]. Korojbos ma grobowiec na agorze Megary. Tam jest napis elegijny581 z opisem mitu o Psamacie i jego w nim udziau. Na grobie wznosi si pomnik przedstawiajcy Korojbosa umiercajcego Pojne. Te posgi s najstarsze ze wszystkich kamiennych posgw, jakie znam z autopsji w Helladzie.
reprodukcj nie zachowanego posgu Lizypa. Wskazuj na to przede wszystkim proporcje postaci, wyduone zgodnie z kanonem wprowadzonym przez Lizypa. Ukazuj boga nagiego, przedstawionego w ruchu w praw stron, z praw rk wycignit w przd, a lew uniesion w gr i trzymajc ora. Kopiami Muz Lizypa, ktre Pauzaniasz wymienia obok posgu Zeusa, ich ojca, s prawdopodobnie posgi z muzeum we Frankfurcie nad Menem. Szczeglnie charakterystyczny dla rzeb Lizypa jest ukad postaci pochylonej w przd z jednoczesnym uniesieniem prawej nogi, ktry stwierdzamy take w innych posgach, np. Posejdona, Jazona. Lizyp z Sykionu, rzebiarz nadworny Aleksandra W., dziaajcy gwnie w brzie, jest jednym z najwikszych rzebiarzy staroytnoci. Tradycja przypisuje mu ok. 500 posgw, z ktrych w oryginale zachowao si tylko kilka rzeb z grupy Daochoosa w Delfach z 336 r. Pauzaniasz wymienia nastpujce dziea Lizypa: Posejdona dla Istmu Korynckiego (II 1,7), Zeusa dla Sykionu (II 9,6), Heraklesa w Sykionie (II 9,8), Zeusa w Argos (II 20,2), Apoksyomenosa (VI 4,6), Erosa dla Tespii (IX 27,3), Dionizosa na Helikonie (IX 30,1), Posejdona w Antykirze (X 36,8). Pliniusz powica mu wiele uwagi w rozdziaach o sztuce brzowniczej (N.h. XXXIV 6065), zwracajc uwag na to, e Lizyp nie by zwolennikiem zbyt realistycznych uj rzeczywistoci, by natomiast zwiastunem widzenia rzeczy w przestrzeni i wietle. B.F. 581 Anth. Pal. VII 154.

Rozdzia XLIV 1 Niedaleko od Korojbosa pochowany jest Orsippos. Cho inni zawodnicy wystpili podczas zawodw w przepasce na mod starego obyczaju, on jednak uzyska zwycistwo w Olimpii582, przebiegszy stadion nago. Podobno pniej by dowdc wojska i odebra cz terytorium ssiedniego na rzecz Megary. Myl, e w Olimpu przepaska nie zsuna mu si przypadkowo, gdy wiedzia, e atwiej jest biec czowiekowi nagiemu ni przepasanemu. 2 Schodzc z agory w d tzw. ulic Euteja [tj. Prost], mona znale po prawej stronie, skrciwszy tylko nieco z drogi, przybytek Apollona Prostaterios [tj. Obrocy]. Jest tu godny widzenia posg Apollona, a take Artemidy, Latony i inne, duta Praksytelesa. Przy tzw. Bramie Nimf, w staroytnym gimnazjonie znajduje si kamie w ksztacie niewielkiej piramidy. Tego Apollona nazywaj Karinos, tam rwnie jest przybytek Ejlejtyj583. Oto wszystko, co ma do pokazania Megara. 3 Zszedszy do portu, zwanego jeszcze do czasw dzisiejszych Nizaja584, ujrzysz przybytek Demetry Maloforos [tj. Dawczyni Stad lub Dawczyni Jabka]. W zwizku z przydomkiem bogini m.in. mwi, e pierwsi tutejsi pasterze nazywali Demetr wanie Maloforos. e dach przybytku run, to rzecz take oczywista ze staroci. Akropola miejscowa zowie si take Nizaj. Schodzc z akropoli widzimy nad morzem grobowiec Lelega, ktry podobno przybywszy z Egiptu tu zosta krlem, a by synem Posejdona i Libii, cry Epafosa. Tu obok Nizai jest niewielka wyspa, Minoa585. U jej brzegu w czasie wojny z Nizosem stay w porcie na kotwicy okrty kreteskie.
Zwycistwo olimpijskie Orsipposa przypada na r. 720 p.n.e., tj. na 15 olimpiad. U Homera wystpuj te w pluralis, Iliada XI 270. 584 Kiedy Megara zawara przymierze z Atenami koo r. 450 p.n.e., Ateczycy przeprowadzili dugie mury midzy Megara a Nizaj i umiecili tam swoj zaog. Ale w cigu wojny peloponeskiej, mianowicie w r. 424, weszli w posiadanie tych murw Megarejczycy i zburzyli je do gruntu. Nastpnie zostay odbudowane przez Fokiona. 585 W czasie wojny peloponeskiej opanowana przez Ateny ze wzgldw strategicznych (Tuk. IV 118).
583 582

4 Grzysta cz ziemi megarejskiej graniczy z Beocj. Tu s dwa miasta: Pagaj i Ajgostena. Idc do miasta Pagaj, jeli nieco zboczy z gwnego traktu, ujrzymy ska, na caej powierzchni usian powbijanymi strzaami. W ni to celowali ongi z uku Persowie przez ca noc. W Pagaj mona jeszcze obejrze brzowy posg Artemidy tzw. Sotejra [tj. Zbawicielki], tej samej wielkoci i postaci, jak megarejski. Znajduje si tu rwnie miejsce wite heroizowanego Ajgialeusa, syna Adrasta. Mianowicie, kiedy Argiwowie powtrnie urzdzili wypraw na Teby, wtedy Ajgialeus poleg zaraz w pierwszej potyczce pod Glisas. Krewni bezzwocznie zawieli go do Pagaj w ziemi megarejskiej i tam pochowali. w wity okrg jeszcze do dzisiaj nosi miano Ajgialejon. 5 W Ajgostena jest przybytek Melampusa, syna Amytaona, i na steli nagrobnej paskorzeba przedstawiajca niezbyt wielk posta msk. Tam mu si skada ofiary i tam corocznie odbywa si na jego cze wito. Ale nie przypisuj mu adnych waciwoci wieszczych ani przez sny prorocze, ani w inny sposb. Syszaem jeszcze inn opowie w Erenei, wiosce megarejskiej. Oto, Autonoe, crka Kadmosa, dotkliwie cierpic nad zgonem Akteona586 takim, jak legenda opowiada i nad niedol caego ojcowskiego domu587, przeniosa si do Teb do tej wioski. Tu jest jej mogia. 6 Idc z Megary do Koryntu spotkamy wrd innych grobowcw take grobowiec Telefanesa588, flecisty z Samosu. Polecia go podobno wykona Kleopatra, crka Filipa, syna Amyntasa. Tu znajduje si take grobowiec Kara, syna Foroneusa. Pocztkowo by to tylko kopiec, pniej dopiero z woli wyroczni boej ozdobiono go kamieniem muszelkowym. Spord Hellenw jedni tylko Megarejczycy maj taki kamie i w swoim miecie czsto si nim posugiAkteon, syn Arystajosa i Autonoe, ujrzawszy niechccy Artemid w kpieli, zostat zamieniony w jelenia i rozszarpany przez psy. 587 Niedole domu Kadmosa: Semele, ukochana Zeusa, spona w blasku byskawicy Zeusa, wydajc przedwczenie Dionizosa; Agaw rozszarpaa w szale bakchicznym swego wasnego syna, Penteusa, ukaranego w ten sposb przez Dionizosa za odmwienie mu czci; o losach Ino ju mwiono w przypisie 575. 588 Telefanes, by wspczesnym Demostenesa i cieszy si jego uznaniem.
586

wali, jako budulcem. Jest wyjtkowo biay i bardziej mikki od innych kamieni. Peno w nim wszdzie muszelek morskich. Takie s jego waciwoci. Drog za, nazywan do dnia dzisiejszego drog Skirona589, pierwszy podobno przeprowadzi Skiron w czasie swego wojskowego dowdztwa nad Megarejczykami, aby mogli ni maszerowa onierze w penym uzbrojeniu. Cesarz Hadrian tak j poszerzy i udogodni, e mog si na niej mija swobodnie dwa zaprzgi. 7 W zwizku ze skaami, gronie sterczcymi w najwszym miejscu tej drogi, istnieje nastpujce podanie. Oto ze skay tzw. Moluris rzucia si w morze Ino, majc przy sobie modszego z synkw, Melikertesa. Starszego z nich, Learchosa, zabi ojciec w chwili szau. Tak wyglda czyn Atamasa w jednej wersji podania. Wedug innej zapon Atamas niepohamowanym gniewem wzgldem Ino i jej dzieci, dowiedziawszy si, e klska godu, ktra nawiedzia wanie Orchomen, i domniemana mier Fryksosa, to wszystko nie jest dopustem boym, ale macoszym podstpem ze strony Ino. 8 Wtedy w panicznej ucieczce rzucia si Ino ze swym synkiem w morze ze skay Moluris. Gdy delfin wynis chopca na Istmos Koryncki, mieszkacy otoczyli Melikertesa wielk czci590, przemianowali na Palajmona oraz na jego chwa urzdzaj igrzyska istmijskie. Ska za Moluris powicili Leukotei i Paljmonowi. Pozostae skay uwaaj mieszkacy za przeklte, poniewa zamieszkujcy je niegdy Skiron wszystkich napotkanych podrnych spycha ze ska w morze. A w podpywa pod skay i chwyta zrzuconych std ludzi. Morskie wie rni si od ldowych tylko wielkoci i koczynami. Te maj, jak foki. Za to wszystko dosiga Skirona sprawiedliwo. Tezeusz zrzuci go w to samo morze. 9 Na szczycie gry wznosi si witynia Zeusa tzw. Afesios [tj. Odpuszczajcego Winy]. A to podobno dlatego. Raz nawiedzia Hellad posucha i Ajakos zoy ofiar oczyszczaln zgodnie z wol wyroczni boej Zeusowi Panhelleskiemu na Eginie. Zeus wwczas zesa deszcz i przebaczy. Dlatego nazywaj Zeusa Afesios [tj. Odpuszczajcym Winy]. Tam s rwnie posgi: Afrodyty, Apollona i Pana. 10 Idc dalej naprzd, ujrzymy grobowiec Eurysteusa. Opowiadaj, e po przegranej bitwie z Heraklidami uciekajc z Attyki, tu postrada
589 590

O tej drodze mwi Herodot VIII 71. Zob. Pauz. II 1,3.

ycie z rki Jolaosa591. Zszedszy t drog w d, ujrzymy przybytek Apollona Latoos [tj. syna Latony], zaraz za tym przybytkiem jest granica ziemi megarejskiej i korynckiej, gdzie podobno stoczy rycerski pojedynek Hyllos, syn Heraklesa, z Arkadyjczykiem, Echemosem.
Temat Hiketyd Eurypidesa, lecz inaczej rozwizany. Oto tam Jolaos przyprowadzi Eurysteusa do Alkmeny i ta go ukaraa mierci.
591

KSIGA DRUGA

Rozdzia I 1 Obszar nalecy do Koryntu jest czci posiadoci argiwskich. Nazw otrzyma od Koryntosa. eby natomiast Koryntos mia by synem Zeusa, tego nikt, o ile mi wiadomo, nie utrzymuje na serio, prcz wikszoci Koryntian. Ale Eumelos1, syn Amfilitosa, czonek rodu tak zwanych Bakchidw2, ponadto autor, jak powiadaj, poematu epickiego, podaje w swym opisie ziemi korynckiej o ile jest to istotnie dzieo Eumelosa nastpujce wiadomoci. Mianowicie, wedug niego Efyra, cra Okeanosa, miaa by pierwsz mieszkank tej ziemi. Pniej Maraton, syn Epopeusa, a wnuk Aloeusa, prawnuk Heliosa, uciekajc przed niesprawiedliwoci i samowol swego ojca, osiedli si na wybrzeu Attyki. Ale po mierci Epopeusa przyby na Peloponez, rozdzieli wadz midzy synw i znowu powrci do Attyki. Od Sykiona wic otrzymaa now nazw dawna Azopia, od Koryntosa dawna Efyraja.
Eumelos z Koryntu, twrca poematu epickiego pt. (tj. Korinthiaka), co oznacza: Dzieje Koryntu; eposu pt. (tj. Europia) o nieznanym zakresie, wystpowa w nim w kadym razie Amfion jako wynalazca liry i delficki przybytek; eposu pt. (tj. Bugonia); znamy tylko tytu: (tj. Prozodion ejs Delon), co znaczy: Pie procesyjna na wyspDelos (Pauz. IV 4,1; IV 33, 2). Datuje si Eumelosa na w. VIII p.n.e. Tu prawdopodobnie mia Pauzaniasz przed oczyma jaki prozaiczny wycig z eposu Eumelosa, sdzc po sowie (tj. syngrafe). 2 Bakchidzi, rd panujcy, pocztkowo pod nazw (tj. bazyleus), co znaczy krl, potem pod nazw jednorocznego (tj. prytanis). Jako pierwszy jednoroczny wadca wymieniony jest Automenes; Telestes, jego poprzednik, zosta zamordowany przez krewnych. Od Telestesa do Kypselosa liczono 90 lat: 747 657 p.n.e. Potem za rzdw Kypselosa wyemigrowali do Sparty. Protoplast rodu by Bakchis, jako pity z rzdu krl, aczkolwiek jego historyczna rzeczywisto w ogle jest pod znakiem zapytania. Rd trzymajcy si z dala od wspobywateli (Herod. V 92), o wielkich wpywach handlowych i bogactwach. Cay okres rzdw Bakchidw traktuje Herodot jako oligarchi (V 92).
1

2 Obecnie nie mieszka ju w Koryncie nikt z dawnych jego obywateli. Jest to ludno wycznie napywowa, mianowicie osadnicy rzymscy. Za ten stan rzeczy odpowiedzialno ponosi wycznie Zwizek Achajski3. Oto bowiem mieszkacy Koryntu, nalec do Zwizku, wzili oczywicie udzia, pospou z reszt jego czonkw, w wojnie przeciw Rzymowi. Wtedy dowdztwo nad caoci si zbrojnych Zwizku Achajskiego przyznano Krytolaosowi. On przygotowa wybuch wojny, mianowicie, namwi Achajw i wielu Hellenw spoza Peloponezu do powstania przeciw Rzymowi. Gdy Rzymianie wygrali t
3

Powsta w r. 280 p.n.e.

wojn4, nie tylko rozbroili reszt Hellenw, ale take zburzyli mury wszystkich ufortyfikowanych miast helleskich. Mummiusz, wczesny dowdca caej armii rzymskiej, walczcej w polu z Achajami, zburzy Korynt doszcztnie. Pniej podobno zaludni go znowu Cezar, ktry wprowadzi do Rzymu ustrj5, dzi jeszcze panujcy. Zaludni te jakoby na nowo Kartagin podczas swego panowania. 3 Na terytorium korynckim ley te Kromyon, tak nazwany od Kromosa, syna Posejdona. Wedug podania ya tu Faja. Zwycistwo nad t wini byo jednym z przekazanych tradycj czynw Tezeusza. Idc naprzd mona byo spotka jeszcze za mego tu pobytu sosn rosnc na brzegu i otarz Melikertesa. Wedle ustnej tradycji, tutaj wanie delfin wynis chopca na brzeg. Lecego mia przypadkiem znale Syzyf6, pogrzeba na Istmie i ustanowi ku jego czci zawody istmijskie. 4 U samej nasady Istmu jest miejsce, gdzie rozbjnik Sinis chwyta sosny, nachyla ku ziemi i przywizywa do nich wszystkich swych przeciwnikw, pokonanych w walce. Potem pozwala drzewom odchyla si znowu ku grze. Wtedy kada z dwu sosen zaczynaa przywizanego cign ku sobie, wizy nie ustpoway ani z jednej strony, ani z drugiej, lecz przeciwnie, trzymay go jednakowo mocno i tu, i tam, wreszcie czowiek przywizany ulega rozdarciu. W taki rwnie sposb Tezeusz zgadzi Sinisa. Oczyci on bowiem od zoczycw cay odcinek drogi od Trojdzeny do samych Aten, wytraciwszy poprzednio przeze mnie wymienionych rabusiw7, a take w witym Epidaurze pozbawi ycia Perifetesa,
W r. 146 p.n.e. O tej wojnie szczegowo opowiada Pauzaniasz w VII 1416. Korynt na nowo zosta zaoony jako Laus lulia Corinthus, kolonia wojskowa, zreszt podobnie jak Carthago. 5 W r. 44 p.n.e. 6 Syzyf, syn Eola i Ajnarety, krl Efyry, tj. pniejszego Koryntu. Uchodzi za bardzo przebiegego i chciwego (Iliada VI 153). Za ujawnienie boskich tajemnic postanowili go bogowie ukara przedwczesn mierci. Ale Syzyf uwizi przybyego po niego Tanatosa i ludzie przestali umiera. Wreszcie ukara go Zeus daremnoci pracy: oto Syzyf w podziemiu toczy pod gr kamie, ktry po kadym wtoczeniu na gr spada. 7 Polipemona z przydomkiem Prokrustes (I 38,5), Keryona (I 39,3), Skirona (I 44,8).
4

domniemanego syna Hefajstosa, posugujcego si w bitwach spiow maczug. 5 Istmos Koryncki siga do morza z jednej strony przy Kenchreaj, z drugiej przy Lechajon. Przestrze midzy tymi dwoma portami stanowi zaplecze ldowe kraju. Ktokolwiek natomiast sprbowa uczyni Peloponez wysp8, poniecha zamiaru, zanim przekopa Istmos. Miejsce, skd zaczynano kopa, widoczne jest jeszcze dzisiaj. Czci jego skalistej w ogle nie ruszono. Trwa wic Istmos w swej pierwotnej postaci, jako ld stay. Aleksandrowi, synowi Filipa, jeden tylko zamiar si nie uda: przekopania przyldka Mimas. A Knidyjczykw zaraz podczas wstpnego przekopywania ich Istmu powstrzymaa Pytia. Tak istotnie, trudno jest czowiekowi naruszy gwatem urzdzenia boe. 6 Oto mieszkacy Koryntu opowiadaj nastpujc legend o swoim kraju. Wprawdzie typ opowieci nie oni wymylili. Ju Ateczycy udziaem bogw uwzniolili swoje podania o Attyce. Koryntianie przedstawiaj analogiczny mit, mianowicie o sporze midzy Posejdonem a Heliosem o ziemi, Briareus9 mia jakoby rozstrzyga wa. Przysdzi wic jakoby Istmos i jego terytorium na rzecz PosejPrby przekopania przyldka Istmos podejmowa jako pierwszy tyran Koryntu, Periander (627585), potem krl macedoski Demetrios Poliorketes (295 287), wreszcie cesarz rzymski Kaligula (3741), ktry kaza wykona dokadne pomiary terenu. Prace kontynuowa cesarz Neron w r. 67 n.e. Prowadzono je przez ok. cztery miesice przy uyciu ok. 6000 jecw, przysanych przez Wespazjana z Judei. Badania geologiczne stwierdziy lady dwu wykopw, wykonywanych jednoczenie od wschodu i zachodu, oraz lady sonday w rodkowej, skalistej czci przyldka (fig. 26). lady tych prac s dzisiaj niewidoczne, poniewa kana wspczesny poprowadzony jest dokadnie wzdu linii przewidzianej przez inyniera rzymskiego. Na poudniowej cianie kanau, w pewnej odlegoci od kraca zachodniego zachowa si relief drony w niszy skalnej przedstawiajcy Heraklesa z maczug lad bytnoci w tym miejscu robotnika staroytnego. Odkopano te staroytn drog kryt pytami porosowymi z wydronymi koleinami, ktra z obu stron dochodzi do przesmyku. Jest to tzw. diolcos, szer. ok. 3,50 m. Przypuszcza si, e statki, umieszczone na specjalnych wozach, transportowano t drog z Zatoki Korynckiej do Saroskiej i odwrotnie (fig. 27). B. F. Komentarz do ksigi II (do przyp. 110) opracowany zosta na podstawie pracy G. Roux, Pausanias en Corinthie, Paris 1958, w ktrej zamieszczona jest dokadna bibliografia. B.F. 9 Briareus, syn Uranosa i Gai, sturki, pidziesiciogowy.
8

dona10, a przyldek wznoszcy si nad miastem odda Heliosowi. Od tego czasu, jak opowiadaj, Istmos naley do Posejdona. 7 Godne s tu widzenia: teatr i stadion z biaego marmuru. Na drodze do przybytku boga11 stoj z jednej strony posgi przedstawiajce zapanikw, ktrzy uzyskali zwycistwo w czasie igrzysk istmijskich, z drugiej posadzony jest rzd sosen, w wikszoci prosto wycignitych w gr. W samej wityni12, zreszt do niewielkiej, stoj13 z brzu wykonane postacie Trytonw. W pronaosie [tj. przedniej czci wityni] stoj dwa posgi Posejdona, trzeci Amfitryty, czwarty Morza tak samo z brzu. Wspczesne dary wotywne Herodesa z Aten znajduj si wewntrz wityni, a mianowicie czwrka koni caa pozacana oprcz kopyt; te maj z koci soniowej. 8 Dwa trytony obok koni, wykonane ze zota, doln cz ciaa poniej bioder maj i one z koci soniowej. Na rydwanie stoj; Amfitryta i Posejdon, a chopicy Palajmon wyprostowany na delfinie. Caa ta grupa
Posejdon walczy z Heliosem o Korynt, z Aten o Ateny i Trojdzen (I 24,5; II 30,6), z Her o Argos (II 15,5), z Zeusem o Egin, z Apollonem o Delfy, z Dionizosem o Naksos. 11 Okrg Posejdona ley w dolinie midzy pniejszymi murami Justyniana od pnocy a murami cyklopimi, sigajcymi w. XIII p.n.e., od poudnia. Pod warown bram muru Justyniana odkopano lady bramy z w. I n.e., trzyprzsowej (2-4-2 m), wzniesionej nad drog szerokoci 12 m, krytej pytami kamiennymi. Odkopano nike lady teatru, opartego o zbocze od pnocy, oraz stadionu na poudnie od wityni. Obie budowle, wzniesione z biaego wapienia z Akrokoryntu, zostay rozebrane przy wznoszeniu murw Justyniana. I teatr, i stadion byy budowane w okresie rzymskim na miejscu wczeniejszych budowli hellenistycznych. B.F. 12 Ze wityni zachoway si tylko lady fundamentw w skale. Miaa trzy fazy budowy: 1. archaiczna z VII w., z porosu i gliny, zniszczona w czasie wojen perskich. Znaleziono w tej warstwie ok. 135 monet Koryntu i Eginy z tego okresu; 2. ok. r. 460 p.n.e. wzniesiono z porosu peripteros dorycki 6x13 kolumn, z dwoma rzdami kolumn w celi; 3. prawdopodobnie w w. I n.e. wymieniono kolumny wewntrzne na marmurowe i pooono opytowanie z marmuru. Wtedy take otoczono dziedziniec portykami joskimi. Wraenie Pauzaniasza, e witynia jest niewielka, byo prawdopodobnie spowodowane wyjtkowo znaczn wysokoci sosen. B.F. 13 Opis posgw jest bardzo niejasny. Wiemy, e Herodes Attyk, archont w Atenach w 127/8 r., wznis w wityni sze posgw: Galene, Talassa, Potwora morskiego, Ino,Bellerofonta, Pegaza. Stanowiy one prawdopodobnie eskort kwadrygi, na ktrej jecha Posejdon i Amfitryta. Drugi posg Posejdona by prawdopodobnie dzieem Lizypa, jak mona sdzi ze wiadectwa Lukiana z Samosat (Juppiter Tragoedus, Zeus tragik, 9): Posejdon wsparty rk na trjnogu sta z nog uniesion i opart na jakim wzniesieniu. B.F.
10

rwnie wykonana jest ze zota i koci soniowej. Podstawa, na ktrej umieszczono rydwan, ma porodku paskorzeb przedstawiajc bogini Morza, ktra podnosi w gr dziecic Afrodyt. Z obydwu jej stron ustawiono tzw. nereidy. O ile mi wiadomo, w innych take okolicach Hellady maj one swe otarze, a nawet przeznaczono dla nich cae okrgi wite na brzegach, gdzie skadano rwnie cze Achillesowi. W Gabala jest przybytek nereidy Doto14, otoczony szczeglnym kultem, gdzie przechowywany jest peplos15, ktrym, wedle poda helleskich, daa si przekupi Eryfila ku zgubie swego syna, Alkmeona. 9 Na podstawie posgu Posejdona przedstawiono w paskorzebie synw Tyndareosa, poniewa oni take ocalaj od zguby okrty i marynarzy eglujcych po morzach. Inne jeszcze posgi wotywne to: Ciszy morskiej, Morza oraz konia, ktry poniej klatki piersiowej ma posta morskiego potwora. Oprcz nich stoj jeszcze: Ino, Bellerofontes16 i ko Pegazos. Rozdzia II 1 Wewntrz okrgu witynnego z lewej strony jest witynia Palaj17 mona , a w niej posgi: Posejdona, Leukotei i samego Paljmona. Jest tam drugi jeszcze przybytek, zw. Adyton; wejcie do niego podziemne. Istnieje podanie, e tam przebywa w ukryciu Palajmon. Kto
Zob. Iliada XVIII 43; Werg. Eneida IX 102; Gabala - w Syrii pnocnej. Peplos Harmonii ofiarowa Tersandros, syn Polinejkesa, Eryfili, aby namwia swego syna Alkmeona do wzicia udziau w wyprawie epigonw na Teby. 16 Bellerofont, syn Glaukosa, krla Koryntu. Jobates, krl Likii, chcc zgadzi Bellerofonta, jak mu zleci Projtos, krl Argosu, inspirowany przez on Ante (Stenebej), le usposobion do Bellerofonta za nieodwzajemnion mio, kaza mu walczy z potworem skrzydlatym, Chimer. Bogini Atena zesaa mu na pomoc skrzydlatego konia, Pegaza, zrodzonego z kropli krwi zabitej przez Perseusza Meduzy. 17 Pauzaniasz wymienia dwie witynie Palajmona. Jedna zupenie nie zachowaa si do naszych czasw i moemy j rekonstruowa jedynie w przyblieniu jako prostylos tetrastylos joski, na podstawie przedstawie na monetach Koryntu. lady drugiej, okrelonej jako Adyton, odkopano niedawno na poudniowy wschd od wityni Posejdona. Bya to krypta, w pobliu ktrej znaleziono du liczb lampek oliwnych o rzadko spotykanej formie czareczki z otworem na knot wydronym w rodzaju wspornika porodku czaszy. Mona przypuszcza na podstawie przedstawie na monetach, e nadbudowa Adytonu miaa w okresie rzymskim ksztat monopterosu o kopulastym dachu. B. F.
15 14

za spord Koryntian lub cudzoziemiec, dopuci si tutaj krzywoprzysistwa, w aden sposb nie ujdzie kary za nie. 2 Jest jeszcze stary przybytek, zwany otarzem Cyklopw, i na nim skada si ofiary Cyklopom. Kto tylko czyta utwory Eumelosa, nie bdzie si nawet sili poszukiwa mogi Syzyfa i Neleusa. Neleus bowiem, jak powiadaj, po przybyciu do Koryntu zachorowa, tu umar oraz zosta pogrzebany w okolicach Istmu. Lecz, wedug Eumelosa, Syzyf nie pokaza mogiy Neleusa nawet Nestorowi, gdy widocznie powinna pozosta ona nie znana caemu wiatu, bez wyjtku. Grb za Syzyfa, wedug Eumelosa, wprawdzie znajduje si na Istmie, lecz tylko niewielu, i to wrd wspczesnych Syzyfowi Koryntian o nim wiedziao. Zawodw istmijskich nie zarzucono nawet po zburzeniu Koryntu przez Mummiusza. Tymczasowo zlecono urzdza je Sykioczykom, dopki Korynt pozostanie w stanie wyludnienia. Ale gdy znowu si zabudowa, obecnym jego mieszkacom przyznano ten zaszczyt z powrotem. 3 Korynckim przystaniom okrtowym18 nadano nazwy od Lechesa i Kenchriasa, synw podobno Posejdona i Pejreny, cry Acheloosa. Natomiast w poemacie Wielkie Eoje Pejrene uchodzi za cr Ojbalosa. W Lechajon jest przybytek Posejdona i jego posg z brzu. Na drodze z Istmu do Kenchreaj wznosi si witynia Artemidy i staroytny jej posg drewniany, tzw. ksoanon. W Kenchreaj jest witynia Afrodyty i kamienny posg bogini. Ju poza t wityni, na molo wrzynajcym si w morze stoi z brzu Posejdon. Drugie, wysunite rami portu mieci przybytki Asklepiosa i Izydy.
Korynt mia dwa porty: Lechajon w Zatoce Korynckiej i Kenchreaj w Zatoce Saroskiej. Port Lechajon by wbudowany sztucznie w gb ldu dla ochrony statkw przed silnymi z tej strony wiatrami. By to jeden z najwikszych portw Morza rdziemnego i obejmowa czterdzieci sze hektarw wody, obrzeonych siedmiokilometrowym bulwarem. Port czy si z miastem dugimi murami", zbudowanymi przez Demetriosa Poliorketesa ok. 300 r., z cegie suszonych, na podmurowaniu kamiennym. Mury te byy zniszczone w czasie zdobywania Koryntu przez Rzymian w 146 r. p.n.e. i Pauzaniasz mg ich ju nie widzie. Na drodze z Istmu do drugiego portu, tj. Kenchreaj, wymienia Pauzaniasz wityni Artemidy, nie odkopan. Niektrzy archeologowie cz z t wityni wiadectwo o odbudowie wityni Artemidy staraniem P. Liciniusa Priskusa (IG IV 203). Port by znacznie mniejszy od Lechajonu, mia tylko osiem hektarw wody i jednokilometrowy bulwar. Monety Koryntu z I i II w. n.e. przynosz liczne przedstawienia portu, a take stojcego w Kenchreaj posgu Posejdona. Wymienione przez Pauzaniasza rdo Heleny do dzisiaj tryska ze skay w odlegoci 1,5 km na poudnie od portu. B. F.
18

A znowu naprzeciwko Kenchreaj jest Lutrn Helenes [tj. ania Heleny]. Woda tu spywa obficie ze skay do morza, mocno zasolona i podobna do wody zaczynajcej wrze. 4 Idc std19 w gr do Koryntu, spotykamy po drodze inne jeszcze grobowce. Tu przed bram miejsk pochowany jest Diogenes z Synopy, ktremu Hellenowie nadali przezwisko psa". Na przedmieciu Koryntu ronie gaj cyprysowy zw. Kranejon. Tam jest wity okrg Bellerofonta, witynia Afrodyty Melajnis [tj. Czarnej] i grobowiec pewnej Lais, na ktrym przedstawiona jest lwica, trzymajca w przednich apach barana. 5 W Tesalii znajduje si jeszcze inna mogia, zwana grobem owej Lais. Oto a do Tesalii powdrowaa z mioci do Hippostratosa. W zwizku z ni opowiadaj, e pochodzia z miejscowoci Hykara na Sycylii, e stamtd jako zupenie moda dziewczyna dostaa si do niewoli ateskiej podczas wyprawy Nikiasa, a sprzedana do Koryntu pobia urod wszystkie wczesne hetery i doznawaa takich hodw ze strony Koryntian, e jeszcze dotychczas zaciekle usiuj wywie ze swego miasta jej rodowd. 6 W ogle godne uwagi osobliwoci Koryntu s albo jeszcze pozostaoci czasw archaicznych albo ju, i to w duej wikszoci, powstay w okresie pniejszej wietnoci miasta. A wic na agorze20, gdzie w ogle jest najwiksze nagromadzenie wszelkich przybytkw21, znajduj si nastpujce
Droga z Kenchreaj do Koryntu przekracza mury miasta od strony wschodniej. Grb Diogenesa z Synopy, filozofa-cynika (413 323 r.), by ozdobiony kolumn z marmuru paryjkiego, na ktrej stat pies (Diog. Laert. VI 2,78). Wymieniony przez Pauzaniasza gaj Kranejon by pozostaoci po gimnazjonie, ktry zniszczyli Rzymianie w 146 r. p.n.e. Nie znaleziono ladw okrgu Bellerofonta i Afrodyty Czarnej (zob. Pauz. VIII 6,5). Grb Lais jest ilustrowany na monetach. B. F. 20 Agora w Koryncie, jak odsoniy wykopaliska Szkoy Amerykaskiej, bya niemal cakowicie odbudowana w pocztkowym okresie cesarstwa rzymskiego po zniszczeniach dokonanych przez Rzymian w 146 r. p.n.e. Ze starych budowli pozostaa jedynie dorycka witynia Apollona z ok. 540 r. leca na pnoc od rynku oraz portyk poudniowy agory z przeomu IV i III w. Przez ten portyk Pauzaniasz wchodzi w obrb rynku. Jego opis zabytkw i budowli jest popieszny i bardzo mao cisy. Nie informuje nas np. o tym, czy wymieniane posgi stay wolno, czy te we wntrzu wity. Mona przypuszcza, e przeszed portykiem do jego wschodniej krawdzi i tam, schodkami, zszed na waciwy rynek (plan). B. F. 21 Pauzaniasz kieruje si ku zachodniej stronie agory, gdzie zgrupowane byy
19

posgi: Artemidy tzw. Efeskiej i dwa posgi drewniane Dionizosa, tzw. ksoana, cae pozacane z wyjtkiem twarzy, powleczonych tust czerwon farb. 7 Jeden posg nazywaj Lyzjos [tj. Oswobodzicielem], drugi po prostu Bakchejosem. Przedstawi jeszcze podanie tutejsze, zwizane z tymi drewnianymi posgami. Oto wedle ustnej tradycji korynckiej, Penteus, ktry dopuci si blunierstwa wzgldem Dionizosa, pozwala sobie jeszcze na inne zuchwae czyny, a wreszcie wybra si na Kitajron, aby ukradkiem podglda kobiety. Wic wszedszy na drzewo patrzy, co robi. Lecz Bakchantki, dostrzegszy go natychmiast, cigny na d i rozszarpay ywcem, kada chwytajc inn cz ciaa. Nastpnie cignie dalej opowie koryncka Pytia zalecia Koryntianom swym wrebnym rozkazem znale to drzewo i uczci prawie na rwni z samym bstwem. Dlatego wykonali z niego te posgi. 8 Jest22 w Koryncie take witynia bogini Tyche [tj. Przypadku],
wszystkie sanktuaria, ktrych wejcia w ten sposb znajdoway si od strony wschodniej, przy czym wchodzono do nich bezporednio z rynku. Idc wzdu poudniowego portyku nie wymienia Pauzaniasz dwu pomieszcze kultowych, ktre odsoniy wykopaliska. By moe giny one w rzdzie sklepw, ktre dominoway, sdzc z wykopalisk, w tej czci agory. W czci wschodniej rzdu sklepw odsonite sal prostoktn, wyoon marmurem, poprzedzon rzdem czterech kolumn, w czci zachodniej du eksedr flankowan przez dwa pomieszczenia prostoktne, poprzedzon czterokolumnowym portykiem. W pomieszczeniu pierwszym zachoway si w gbi lady duej bazy przeznaczonej na posg i dwu bocznych baz mniejszych, ktre prawdopodobnie podtrzymyway pilastry przycienne, na ktrych opierao si belkowanie, moe w ksztacie uku, tworzce rodzaj tabernakulum. Tego rodzaju adyton byby bardzo waciwy dla posgu Artemidy efeskiej. Natomiast drewniane ksoana Dionizosa mogy sta w pomieszczeniu w skrzydle zachodnim. Plan tego pomieszczenia wykazuje analogie z tzw. stibadejon typem budowli specyficznie dionizyjskiej, jaki odkopano take na wyspach Tazos i Delos. Powlekanie twarzy posgw czerwon farb, o jakim mwi Pauzaniasz, przypomina rzymski zwyczaj malowania cynobrem twarzy posgu Jowisza Kapitoliskiego w dniach witecznych. B. F. 22 Pauzaniasz wymienia teraz kolejno sanktuaria lece po zachodniej stronie agory, ktrych fundamenty zostay odkopane przez Szko Amerykask. Pierwsza witynia Tyche bya prostylosem tetrastylosem joskim na wysokim podium, z marmuru, zbudowana w okresie rzdw Tyberiusza (1437). Posg, ktrego zachowaa si dolna partia, sta w gbi celi w pkolistej niszy. Jeli wierzy Pauzaniaszowi, to nastpna witynia bya Panteonem. Jest to prostylos tetrastylos koryncki na podium. Zbudowany z porosu w okresie rzdw Augusta (27 r. p.n.e. 14 r. n.e.). Boczne ciany celi byy prawdopodobnie zdobione przyciennymi pkolumnami. Stojca nieco dalej fontanna Posejdona posiadaa trzy prostoktne baseny, wzniesione

a w niej posg samej bogini w postawie stojcej, z marmuru paryjskiego. Opodal tej wityni jest przybytek wszystkich bogw. Tu obok niego obudowano rdo. Na nim wsparty jest Posejdon brzowy, u jego stp umieszczono delfina, wypluwajcego wod. Znajduje si tu take brzowy Apollo z przydomkiem Klarios i Afrodyta duta Hermogenesa z Kytery. S jeszcze posgi brzowe Hermesa, obydwa w postawie stojcej, jeden z nich ma nawet wasn wityk. Znajdujemy tu jeszcze posgi Zeusa. Wszystkie trzy pod goym niebem. Jeden nie ma adnego przydomka, drugi nosi miano Chtonios [tj. Podziemnego], trzeci nazywaj Hypsistos [tj. Najwyszy]. Rozdzia III 1 Na rodku agory23 stoi Atena z brzu. Na podstawie posgu wykonano w paskorzebie postacie muz. Powyej agory wznosi si witynia Oktawii, siostry Augusta, ktry sprawowa wadz cesarsk w Rzymie po Juliuszu Cezarze, wskrzesicielu obecnego Koryntu. 2 Wychodzc z agory drog w kierunku Lechajon24, napotkamy
jeden nad drugim, z ktrych woda przelewaa si z gry na d (std moe okrelenie Pauzaniasza rdo"). Na szczycie sta brzowy posg Posejdona na delfinie. Cao pochodzi z czasw Tyberiusza. Pauzaniasz nie wspomina o nastpnej budowli, ktr odkopano, o korynckim tolosie Babbiusza Filinusa. By moe tam wanie stay wymienione przez niego a niezachowane posgi Apollona Klarios i Afrodyty Hermogenesa z Kytery. Jeden z wymienionych dalej posgw Hermesa sta najprawdopodobniej w ostatniej, naronej wityni. By to prostylos tetrastylos z porosu, w porzdku toskaskim, pochodzcy z czasw Augusta. witynia Hermesa bya poprzedzona duym dziedzicem, pooonym niej, dostpnym poprzez marmurowe schody. Na dziedzicu sta prawdopodobnie drugi z wymienionych posgw. Jeden z trzech wymienionych posgw Zeusa, wykonany z marmuru, odkopano w pobliu wielkiej bazy czworobocznej na pnocny zachd od wityni Hermesa. B. F. 23 Porodku agory odkopano rzeczywicie monumentaln baz marmurow, otoczon awkami, zaopatrzon w inskrypcj dedykacyjn z czasw Tyberiusza. Posg, zachowany na monetach Koryntu, ukazuje Aten stojc, opart na wczni. Stojc porodku placu Pauzaniasz dostrzega przybytek Oktawii, ony Marcellusa, ktra bya wzorem matrony rzymskiej. witynia ley na zachd od agory na skalistym wzgrzu dominujcym nad miastem. Wzniesiona z porosu w po. I w. n.e. jako peripteros heksastylos joski na podium (fig. 28) zostaa zniszczona w 77 r. przez trzsienie ziemi, a nastpnie odbudowana z marmuru w stylu korynckim. B. F. 24 Pauzaniasz kieruje si teraz ku stojcym w pobliu propylejom, ktre stanowiy waciwe wejcie na agor. Bya to marmurowa, jednoprzslowa brama, wzniesiona

bram wejciow, a na jej szczycie dwa rydwany pozacane; jeden unoszcy Faetona, syna Heliosa, drugi samego Heliosa. Nieco dalej, wychodzc z tej bramy, ogldamy brzowego Heraklesa. Za nim jest zejcie do rda Pejrene. W zwizku z nim opowiadaj, jakoby Pejrene zamienia si z kobiety w rdo z nadmiaru ez matczynych, ktre wylewaa bez koca, opakujc przypadkow mier swego syna, Kenchriasa, z rki Artemidy. 3 rdo oboone jest biaym marmurem, z wnkami wydronymi w ksztacie grot. Przez nie woda spywa do otwartego basenu. W smaku sodka. Tu podobno tzw. brz koryncki uzyskuje sw miedzian barw, gdy w stanie silnego rozarzenia i wysokiej ciepoty jest zanurzany w wodzie; bo waciwie* Korynt miedzi nie posiada. Przy rdle Pejrene stoi posg Apollona w witym okrgu, gdzie jest take malowido przedstawiajce Odysa racego zuchwale zalotnikw. 4 Idc nadal wprost do Lechajon, mona zobaczy brzowego Hermesa w pozycji siedzcej. Przy nim stoi baran, poniewa Hermes spord wszystkich bogw szczeglnie uchodzi za opiekuna i hodowc stad, jak to ju Homer przedstawi w Iliadzie (XIV 90):
Syna Forbasa, hodowc owiec, ktrego Hermes z Trojan najbardziej kocha, darzc suto.

Jakie ma znaczenie Hermes i baran w misteriach Macierzy, wprawdzie

na miejscu propylei z okresu Augusta, trzyprzsowych, porosowych, zniszczonych trzsieniem ziemi w 77 r. n.e. Na monetach z okresu Antoninw (138 193) widzimy stojce na propylejach dwa brzowe rydwany, o ktrych mwi Pauzaniasz. Po przejciu bramy Pauzaniasz wymienia budowle znajdujce si po prawej stronie drogi wiodcej do Lechajon: fontann Pejrene, okrg Apollona i ani Euryklesa. Fontanna Pejrene, ktrej pocztki sigaj VII w. p.n.e., w tym stanie, w jakim j widzia Pauzaniasz, zostaa wzniesiona marmuru przez Herodesa Attyka. Dziedziniec z basenem, kryty marmurowymi pytami, otoczony by przez trzy eksedry zaopatrzone w awy i przyozdobione posgami. Wejcie od strony agory prowadzio przez dugi, marmurowy portyk. Od pnocy z fontann graniczy okrg Apollona wzniesiony w kocu I w. n.e. po trzsieniu ziemi. Okrg otoczony by portykiem joskim z dwu gatunkw marmuru (pentelickiego i hymetyjskiego). Od strony poudniowej odkopano lady pkolistej eksedry, w ktrej mg sta niezachowany posg Apollona. Eksedra moga by ozdobiona malowidami, o ktrych wspomina Pauzaniasz. Na monetach Koryntu zachowa si, spord wymienionych przez Pauzaniasza, posg Apollona na baranie, stojcy w gbi kaplicy. Przy drodze do Lechajon odkopano baz znacznych rozmiarw, pokryt okadzinami marmurowymi, na ktrej mogy sta posgi Posejdona i Leukotei, nie zachowane. B.F.

jest mi wiadome, ale wiadomie pomijam to milczeniem. Za posgiem Hermesa stoi Posejdon, Leukotea i na delfinie Palajmon. 5 W wielu miejscach Koryntu s anie, jedne urzdzone na koszt pastwa, inne znowu na koszt cesarza Hadriana. Najsawniejsza to tzw. w pobliu Posejdona". Wybudowa je Eurykles25 ze Sparty, ozdobi kamieniem rnych gatunkw, m.in. wydobywanym w Krokeaj w Lakonii. Z lewej strony od wejcia stoi Posejdon, za nim z kolei Artemida owczyni. Po caym zreszt miecie peno rde, gdy Korynt obfituje w biec wod, a nadto cesarz Hadrian doprowadzi jeszcze wod z Jeziora Stymfalijskiego. Najbardziej godne widzenia jest rdo przy posgu Artemidy, przy niej stoi Bellerofontes, woda za bije spod kopyt konia, Pegazosa. 6 Drugie rdo mona zauway, idc z agory26 w stron Sykionu. Po prawej stronie drogi wznosi si witynia i brzowy posg Apollona, a niedaleko std tak zwane rdo Glauki. Do tego rda rzucia si, jak powiadaj, Glauke, przypuszczajc, e jego woda stanie si lekiem na trucizny Medei. Nad tym rdem zbudowano tzw. Odeon27. Obok
anie Euryklesa, pochodzce prawdopodobnie z I w. p.n.e., zachoway si szcztkowo na pnoc od okrgu Apollona. Miejscowo Krokeaj ley na poudnie od Sparty (zob. Pauz. III 21,4). W okresie rzymskim eksploatowano tamtejsze kamienioomy, ktre dostarczay zielonego porfiru nakrapianego pojedynczymi skupiskami byszczcego feldspatu, ktry po wypolerowaniu nabiera piknego poysku. B. F. 26 Pauzaniasz zawraca ku agorze, przechodzi przez ni w kierunku zachodnim, po czym przez ramp midzy Panteonem a fontann Posejdona wchodzi na drog w kierunku Sykionu. Tam widzi po prawej stronie star wityni Apollona, a po lewej stronie studni Glauki. Studnia pierwotnie skadaa si z dwu basenw dronych w awie skalnej, lekko opadajcej ku zachodowi. W czasie odbudowywania miasta przez kolonistw rzymskich w I w. n.e. eksploatowali oni t sam aw skaln jako kamienioom, doprowadzajc wreszcie do przerwania nadwtlonej ciany basenu przez wod. Powyej basenw stao stare sanktuarium Hery z grobem dzieci Medei, ktry Pauzaniasz wymienia koo odeonu. W mitologii Koryntu kulty Hery, Glauke i dzieci Medei byy ze sob cile zczone. Dzieci, ktre zabili Koryntyjczycy mszczc si za mier Glauki, wyrocznia delficka kazaa pochowa w wityni Hery. Tam take odbyway si doroczne ekspiacje dzieci korynckich. Widocznie w czasach rzymskich pami o tych zdarzeniach przemina i kiedy wzniesiono w I w. n.e. now studni Glauki, na miejsce zniszczonej w kamienioomach, a obok niej now wityni Hery, otoczon dziedzicem grb dzieci pozosta poza obrbem temenosu i Pauzaniasz wymienia go zupenie niezalenie od wityni Hery. B. F. 27 Odeon, jak wiadcz materiay uzyskane z wykopalisk, mia trzy etapy budowy : 1. porosowy, zbudowany w trzeciej wierci w. I n.e. na ok. 7000 miejsc, spon; 2. odbudowany przez Herodesa Attyka, prawdopodobnie ju po pobycie Pauzaniasza
25

Odeonu jest grobowiec synw Medei. Mieli na imi: Mermeros i Feres. Podobno zostali ukamienowani przez Koryntian z powodu darw, jakie przynieli Glauce28. 7 Poniewa wszake ich mier29 bya aktem gwatu i niesprawiedliwoci, wic za nich z kolei zaczy umiera niemowlta korynckie, a za rad boej wyroczni ustanowiono coroczne ofiary na cze synw Medei oraz wzniesiono posg Trwogi. Stoi on do dnia dzisiejszego i przedstawia posta kobiec o przeraajcym wygldzie30. Ale gdy Korynt zosta zburzony przez Rzymian i dawni mieszkacy wyginli, nowi osadnicy nie wznowili owych ofiar, a dzieci ich nie strzyg ju wosw, ani nie nosz czarnych szat. 8 Medea za, gdy zawitaa wwczas do Aten, zamieszkaa u Ajgeusa, lecz pniej, schwytana na knowaniach przeciw Tezeuszowi, ucieka z kolei z Aten i przybya do tzw. wwczas Arii, od swego za imienia nadaa jej nazw Medoj. Wedle tradycji ustnej, syna, ktrego przywioza do kraju Ariw podczas swej ucieczki, miaa ze zwizku z Ajgeusem, a nazywa si Medem. Hellanikos31 jednake nazywa go Poliksenosem i uwaa za syna Jazona. 9 Istnieje poemat epicki napisany po grecku, nazywany Naupaktia32.
w Koryncie, czy funkcje teatru i sali koncertowej; spalony w III w.; 3. odbudowany jako arena dla gladiatorw. Odeon opiera si o zbocze wzgrza, ale grna cz widowni spoczywaa na marmurowych filarach. B. F. 28 Glauke, zwana take Kreuz, bya crk Kreona, krla Koryntu. Medea i Jazon, usunici z Jolku, schronili si na dwr krla Kreona. Gdy Kreuz zostaa narzeczon Jazona, Medea postanowia si zemci. Wysaa przez swe dzieci sukni dla narzeczonej swego ma. Lecz gdy Kreuz woya t sukni, zgina od niej w strasznych mczarniach. 29 Dzieci swe, wedug Eurypidesa, Medea zabia sama, aby si zemci na Jazonie za jej porzucenie, widzc jego mio do nich. Zob. Medea Eurypidesa. Tu inny przekaz. 30 tj. Mede. 31 Hellanikos z Lezbosu, ur. mniej wicej ok. 496494 p.n.e., lata rozkwitu 456455. Jak dugo y, nie wiemy. W kadym razie doy 407406 roku. Mitograf. Napisa grup dzie o charakterze mitograficznym; z kolei grup dzie etnograficznych, a wreszcie chronologicznych. Ten szereg monografij stanowi warto rdow dla rozwoju greckiej historiografii. 32 (tj. Naupaktia epe), co znaczy: Opowieci naupaktyjskie, trzy razy wspomniany przez Pauzaniasza (II 3,9; IV 2,1; X 38,11). Cytuje si go take pod nazw: (tj. Ta Naupaktia). Poemat mg powsta na pocztku V w. Podjty jako analogia do (Eojaj) Wielkie Eoje, treciowo stojcy blisko

W nim przedstawiony jest ten mit nastpujco. Oto Jazon po mierci Peliasa przenis si z Jolku na Korkir, a jego starszy syn, Mermeros, zgin, rozszarpany przez lwic podczas polowania na ldzie staym na wprost wyspy. O Feresie jednak nie ma tam adnej wzmianki. Lacedemoczyk Kinajton33 napisa take genealogi, wierszowan, i w niej poda jako dzieci Jazona i Medei: Medejosa i cr Eriopis. Wicej o ich dzieciach w swym poemacie nie wspomina. 10 Eumelos natomiast opowiada, e Helios podarowa Aloeusowi34 kraj Azopi, Efyraj za Ajetesowi35. Ale ten, wyruszajc do Kolchidy, przekaza swj obszar Bunosowi, synowi Hermesa i Alkidamei. Po mierci Bunosa Epopeus, syn Aloeusa, obj sw wadz take Efyraj. Gdy pniej Koryntos, syn Maratona, zmar bezpotomnie, Koryntianie wezwali z Jolku Mede i przekazali jej rzdy. 11 Ona z kolei do uczestnictwa we wadzy krlewskiej dopucia Jazona. Ale chocia Medea rodzia dzieci, kade niemowl niosa ukry do przybytku Hery, ywic nadziej, i stan si przez to niemiertelne. Wreszcie przekonaa si, e nadzieja j zawioda. Jednoczenie na wspomnianych praktykach zostaa schwytana przez Jazona. Nie przebaczy on tego Medei mimo gorcych jej prb i odpyn z powrotem do Jolku. Z tych wzgldw rwnie Medea przekazaa wadz Syzyfowi i opucia Korynt.
genealogicznej poezji Azjosa i Kinajtona. Zachowao si 9 wierszy fragmentw, liczne wzmianki u innych autorw. 33 Kynajton z Lacedemonu, by twrc eposu genealogicznego. Zachoway si nieliczne fragmenty (zob. Pauz. II 18,6; IV 2,1). Uchodzi te za twrc pewnego eposu cyklicznego, mianowicie Ojdypodei (Pauz. IX 5,10). y na przeomie VII i VI w. p.n.e. 34 Aleous, syn Heliosa i Antiope, ojciec Epopeusa, brat Ajetesa. 35 Ajetes, ojciec Medei i Apsyrtosa. Genealogia:

Rozdzia IV 1 To wszystko przedstawiem wedle przekazu Eumelosa. Niedaleko od tego grobowca [dzieci Medei] jest przybytek Ateny Chalinitis36 [tj. Ujedaczki]. Mianowicie, ze wszystkich bogw najusilniej pomagaa Bellerofontowi Atena zarwno w innych sprawach, jak szczeglnie w tym e mu daa Pegazosa, uprzednio go ujedziwszy i wasnorcznie naoywszy mu wdzido. Posg bogini jest drewniany [tj. ksoanon], lecz twarz, rce i koce stp ma z biaego marmuru. 2 O tym, e Bellerofontes nie by wadc samodzielnym, lecz pozostawa w subie Projtosa, krla Argiww, zarwno sam jestem przekonany, jak niewtpliwie zgodzi si na to kady, kto przeczyta uwanie poematy Homera37. Zdaje si, e bez adnych zmian, nawet po wyjedzie Bellerofonta do Likii, podlegali Koryntianie zwierzchnictwu wadcw Argosu czy Myken. Nie mieli oddzielnego wodza podczas wyprawy na Troj, ale byli wczeni do grupy mykeskiej i w ogle wchodzili w skad jeszcze innych odziaw, dowodzonych przez Agamemnona38. 3 Syzyf39 mia nie tylko syna Glaukosa, ojca Bellerofonta, ale jeszcze
witynia Ateny Ujedaczki leaa prawdopodobnie na wschd od odeonu. Wykonano tam szereg sonday bez rezultatu. Sdzc z opisu Pauzaniasza ksoanon bogini mg pochodzi z okresu archaicznego. W w. VII p.n.e., przed wprowadzeniem posgw kamiennych naturalnej wielkoci, osadzano na dawnych drewnianych, klockowatych ksoanach gowy uformowane w kamieniu. Byy to tzw. akrolity posgi majce na grze kamie. Koo wityni Ateny Pauzaniasz wymienia teatr, nie powicajc mu jednak ani sowa (zob. Pauz. II 4,5). Teatr ten, odbudowany przez Hadriana, mieci 15 000 widzw. Budynek skeny mia trzy nisze, w ktrych otwieray si przejcia na przylegajcy od tyu dziedziniec. Dziedziniec, przeznaczony dla odpoczynku publicznoci, otoczony by portykami, posiada te dwie eksedry z awkami. Z bokw do budynku przylegay dwie prostoktne sale. ciany frontowe ozdobione byy paskorzebionymi fryzami marmurowymi. B.F. 37 Iliada VI 159 i nn. 38 Iliada II 569. 39 Genealogia nastpcw Syzyfa:
36

drugiego syna, Ornytiona, a po nim ponadto Tersandra i Almosa. Ornytion mia syna Fokosa, ale waciwe jego ojcostwo przypisywano Posejdonowi. Fokos przenis si do Titorei, dzi nazywanej Fokid. Toas, modszy syn Ornytiona, pozosta w Koryncie. Synem Toasa by Damofon, synem Damofonta Propodas, synami Propodasa Doridas i Hyantidas. Za panowania tych ostatnich krlw Dorowie urzdzili wypraw wojenn na Korynt pod dowdztwem Aletesa, syna Hippotesa. Ten za by synem Fylasa, Fylas synem Antiocha, Antioch synem Heraklesa. Doridas i Hyantidas, zrzekszy si wadzy krlewskiej na rzecz Aletesa, sami pozostali na miejscu, ale cay lud, pokonany na polu walki, zosta przez Dorw wypdzony z Koryntu. 4 Sam Aletes i jego potomkowie sprawowali wadz krlewsk a do Bakchisa, syna Prumnisa, przez pi pokole. Od owego Bakchisa wadz krlewsk sprawowali przez pi pokole tzw. Bakchidzi a do Telestesa, syna Arystodema. Telestesa zgadzili z nienawici Arieus i Perantas. Odtd ju nie byo ustroju krlewskiego. Wprowadzono natomiast instytucj rocznych prytanw, wybieranych z rodu Bakchidw, a do czasu gdy Kypselos ogosi si tyranem i wypdzi precz Bakchidw. Kypselos za by wnukiem Melasa, syna Antazosa. Melas pochodzi z Gonussy, pooonej powyej Sykionu, i wzi udzia w wyprawie wojennej Dorw na Korynt. Aletes na skutek ostrzeenia boej wyroczni natychmiast rozkaza Melasowi opuci Korynt i uda si w inne strony Hellady. Pniej jednak Aletes poniecha posuszestwa wzgldem wyroczni i pozwoli mu zamieszka w Koryncie. Tyle znalazem wiadomoci w zwizku z histori krlw korynckich. 5 Przybytek Ateny Ujedaczki znajduje si obok teatru. Tu koo niego stoi drewniany posg nagiego Heraklesa. Podobno jest on dzieem artysty Dedala. Rzeby Dedala na pozr wydaj si dziwaczne i wprost niedorzeczne, jednak zdobi je jaki pierwiastek boski. Powyej teatru jest Przybytek Zeusa, Kapitoliskim zwanego w mowie Rzymian. W jzyku helleskim mona by go nazwa Koryfajos [tj. Szczytowy], Niedaleko od teatru40 wznosi si staroytne gimnazjon i bije rdo.
W zespole budowli przy pnocnym murze miasta na zachd od drugich murw odkopano dotychczas tylko Asklepiejon i studni Lerna. Budowle leaty obok siebie, na dwu poziomach o rnicy ok. 5 m. Wzniesione w kocu IV w., zostay zniszczone przy zdobywaniu Koryntu w r. 146 p.n.e. i ponownie odbudowane. Porosowa witynia Asklepiosa leca wyej, prostylos tetrastylos dorycki, otoczona bya rozlegym dziedzicem i poczona schodami ze studni Lerna. Lerna miaa ksztat
40

zwane Lern. Wok niego stoj kolumny i wykonano siedzenia dla tych, ktrzy tu wejd, aby wytchn w porze lata. Przed gimnazjonem wznosz si witynie bogw. Jedna Zeusa, druga Asklepiosa. Posgi: Asklepiosa i Hygei z biaego marmuru, Zeusa z brzu. 6 Idc w gr41, do Akrokoryntu to nad miastem szczyt gry, ktry Briareus w swoim czasie przysdzi Heliosowi, a Helios z kolei odstpi go Afrodycie idc wic do Akrokoryntu, spotkamy jeszcze dwa wite okrgi Jzydy. Jeden z nich nosi miano Izydy Pelagia [tj. Morskiej], drugi nazywaj przydomkiem Ajgyptia [tj. Egipskiej]. Mieszcz si tu jeszcze dwa okrgi wite Sarapisa. Jeden zw Sarapisem w Kanopos"42. Z kolei spotkamy dwa otarze wzniesione ku czci Heliosa oraz przybytek Ananke [tj. Koniecznoci], i Bia [tj. Przemocy], do ktrego nie wolno wchodzi. 7 Powyej tego przybytku wznosi si witynia Macierzy Bogw i tron bogini. Posg bogini i tron wykonano z kamienia. witynie: Mojr oraz Demetry i Kory nie maj posgw widocznych. Tutaj jest rwnie przybytek Hery Bunaja. Wznis go Bunos, syn Hermesa. Z tego powodu nosi przydomek Bunaja. Rozdzia V 1 Wszedszy na Akrokorynt, ujrzymy wityni Afrodyty43. Posgi: sama bogini w zbroi, Helios i Eros trzymajcy uk. Wedle ustnej tradycji rdo znajdujce si na tyach wityni jest darem Azoposa dla Syzyfa. Podobno Syzyf, wiedzc o wykradzeniu
czworobocznego dziedzica otoczonego portykami, do ktrego od wschodu przylegay trzy sale z awami, a od poudnia dochodziy ujcia wody rdlanej. Wymienione przez Pauzaniasza posgi nie zachoway si. B.F. 41 Pauzaniasz powrci w okolice studni Glauki, skd prowadzi droga do Akrokoryntu. Idc ku grze wymienia mijane sanktuaria, ktrych ladw dotychczas nie znaleziono (fig. 29). B.F. 42 Mowa o Kanopos (dzi Abukir), miecie w delcie Nilu, ktre wedug legendy zaoone zostao przez Spartan i nazwane tak na cze Kanoposa, sternika Menelaosa, ktry zgin w pobliu. W Kanopos znajduj si ruiny sawnej wityni Serapisa. B.F. 43 Liczne walki prowadzone o wzgrze oraz wznoszenie na szczycie kolejno to kocioa, to meczetu, spowodoway cakowite zniszczenie ruin wityni Afrodyty. By to dorycki prostylos, zbudowany w w. V p.n.e., na miejscu wczeniejszej wityni.

Eginy, cry Azoposa, przez Zeusa, nie wczeniej zgodzi si ujawni t wiadomo poszukujcemu j ojcu, a mu wytrynie woda w Akrokoryncie. Uzyskawszy to od Azoposa, zdradzi tajemnic i za ten czyn, o ile mona wierzy, ponosi kar w Hadesie44. Syszaem take skdind, e tym rdem jest Pejrene i e woda std pynie pod ziemi ku miastu. 2 Rzeka Azopos bierze pocztek we Fliazji, a potem przepywajc przez ziemi Sykionu wpada do tamtejszego morza. Mieszkacy Fliazji utrzymuj, e crkami jego byy: Korkira, Egina i Tebe. Od owej Korkiry i Eginy otrzymay nazw wyspy, dotychczas zwane Scheri i Ojnon, od Teby otrzymaa miano dawna Kadmeja. Tebaczycy jednak nie podtrzymuj tej wersji, natomiast twierdz e owa Tebe bya cr Azoposa beockiego, nie za z Fliazji. 3 Zreszt o Azoposie powiadaj zarwno Fliazyjczycy, jak Sykioczycy jeszcze i to, e nie jest rzek miejscow, lecz zagraniczn. Oto, ich zdaniem, Meander, wypywajc ze swych rde w Kelajnaj, toczy nastpnie wody przez Frygi i Kari, a dalej wpada do morza przy Milecie; z kolei pync pod ziemi przedostaje si na Peloponez i tworzy rzek Azopos. Syszaem ju podobn opowie od mieszkacw Delos o pochodzeniu rzeki, zwanej przez nich Inopem. A mianowicie uwaaj, e przybya do nich z Nilu. Co wicej, sam Mil jakoby jest waciwie Eufratem, lecz znika w botach, aby wyoni si znowu powyej Etiopii, jako Nil. 4 Tyle dowiedziaem si o Azoposie. Jeli z Akrokoryntu skierowa si w stron gr, to zobaczymy bram Tenejsk45 i przybytek Ejlejtyi. Jakie najwyej szedziesit stadiw std ley Tenea. Jej mieszkacy utrzymuj, e s z pochodzenia Trojanami, uprowadzonymi tylko przez Hellenw, jako jecy wojenni, z Tenedu, a tutaj pozwoli im osiedli si Agamemnon. Ze wzgldu wic na swe pochodzenie trojaskie najwicej ze wszystkich bogw czcz Apollona.
Posg kultowy ukazywa Afrodyt w zbroi. Na zboczu poudniowym znajduje si rdo Pejrene, do ktrego schodzono wskim korytarzem kutym w skale. B.F. 44 Zob. Odyseja XI 593. 45 Brama Tenejsk i sanktuarium Ejlejtyi leay na pnocno-zachodnim zboczu Akrokoryntu przy murach miasta. Zostay cakowicie zniszczone przy wznoszeniu redniowiecznych fortyfikacji. Przez bram prowadzia droga do Tenei lecej w odlegoci 10 km na poudnie. Znajdowao si tam sanktuarium Apollona, w ktrym znaleziono sawny posg kurosa, dzieo szkoy korynckiej z pierwszej po. VI w. p.n.e. (dzi Gliptoteka w Monachium) (fig. 30). B.F.

5 Idc z Koryntu nie w gb ldu, ale w stron Sykionu, spotkamy spalon wityni46, niedaleko od miasta, po lewej stronie drogi. Wiele stoczono wojen o ziemi korynck i ogie prawdopodobnie nieraz strawi domostwa i przybytki bogw, znajdujce si poza murami miejskimi. Ale w zwizku z t szczeglnie wityni opowiadaj, e jest powicona Apollonowi i e spali j sam Pyrros, syn Achillesa. Pniej syszaem inn jeszcze wersj, jakoby j wznieli Koryntianie ku czci Zeusa Olimpijskiego i e nagle ogie, nie wiadomo skd buchnwszy, zniszczy j ca. 6 Sykioczycy, z tej strony bdc ssiadami Koryntian, opowiadaj o swej ziemi, e pierwszym jej mieszkacem, tj. autochtonem, by Ajgialeus, e ta cz Peloponezu, ktra do dnia dzisiejszego nosi nazw Ajgialos, otrzymaa miano od tego krla, e on pierwszy zaoy na rwninie miasto Ajgialej, e tam, gdzie dzisiaj jest przybytek Ateny, bya akropola miasta. Podobno Ajgialeus mia syna Europsa, Europs Telchisa, Telchis Apisa. 7 Ten Apis doszed do takiej potgi jeszcze przed przybyciem Pelopsa do Olimpu, i cay obszar ldowy poniej Istmu nazwano od niego Api. Synem Apisa by Telksion, synem Telksiona Ajgyros, tego ostatniego synem Turymachos, a jego znw synem Leukippos. Leukippos nie zostawi mskiego potomstwa, mia tylko crk Kalchini. Wedle ustnej tradycji, Kalchinia zawara zwizek miosny z Posejdonem, a synka z niej zrodzonego wychowa Leukippos i umierajc przekaza mu wadz. Dziecko miao na imi Peratos. 8 Dzieje Plemnajosa, syna Peratosa, wyday mi si wrcz zdumiewajce. Wszystkie dzieci, ktre mu rodzia ona, natychmiast przy pierwszym zakwileniu umieray, a wreszcie Demeter zlitowaa si nad Plemnajosem. Zjawiwszy si w Ajgialei w postaci cudzoziemki, utrzymaa przy yciu i wykarmia Plemnajosowi nowo narodzonego syneczka, Ortopolisa. Ten Ortopolis mia crk imieniem Chryzorte, ktra, wedle miejscowego podania, ze zwizku z Apollonem urodzia syna; otrzyma imi Koronosa. Mia dwu synw: Koraksa i modszego, Lamedonta.
46

Nie znaleziono dotychczas adnego ladu tej budowli. B. F.

Rozdzia VI 1 Po bezpotomnej mierci Koraksa, mniej wicej w tym czasie, przywdrowa Epopeus z Tesalii i uzyska wadz krlewsk. Za jego panowania, jak mwi, po raz pierwszy wtargno do ich kraju wojsko nieprzyjacielskie. Dotychczas bowiem zaywali nie zakconego niczym spokoju. Przyczyna bya nastpujca. Sawna si staa sw piknoci na ca Hellad Antiope, cra Nykteusa; jej ojcostwo przypisywano take rzece Azopos, ktry oddziela ziemi tebask od platejskiej, a nie Nykteusowi. 2 Nie wiem, czy Epopeus mia zamiar polubi Antiope, czy od pocztku powzi jaki zuchway zamiar, do, e j porwa. Tebanie wystpili zbrojnie. W czasie walk ran odnis Nykteus, ale take Epopeus, cho osign wojenn przewag. Nykteusa w stanie cikim odwieziono z powrotem do Teb. Gdy ju by bliski mierci, przekaza tymczasow wadz nad Tebanami swemu bratu, Likosowi, mianowicie na okres maoletnoci Labdaka. Sam Nykteus by tylko opiekunem modziutkiego Labdaka, syna Polidora, a wnuka Kadmosa. Wtedy przela t opiek na swego brata. Likosa ubaga, aby z wikszym wojskiem pospieszy do Ajgialei i pomci si na Epopeusie; jeli za zdoa jeszcze chwyci Antiope, to ma j rwnie ukara. 3 Epopeus tymczasem zaraz zoy uroczyste ofiary za zwycistwo i zacz budowa wityni Atenie. Po wykoczeniu przybytku wznis mody do bogini, aby daa znak, o ile si jej podoba ukoczona witynia. Po jego modlitwie podobno przed wityni ukazaa si plama rozlanej oliwy. Nastpnie umar take Epopeus z rany zaniedbanej na pocztku. Tak wic Likos nie potrzebowa wcale prowadzi wojny, tym bardziej e Lamedont, syn Koronosa, objwszy wadz krlewsk po Epopeusie, sam zwrci Antiope. W czasie drogi powrotnej do Teb na Eleuteraj, zasaba Antiope w samych Eleuteraj, jeszcze w czasie podry, w blach porodu. 4 W zwizku z tym faktem nastpujcy wiersz stworzy Azjos47, syn Amfiptolema:
Azjos z Samos, wedle wiadectwa Pauzaniasza VII 4,1. Prawdopodobnie z w. VII p.n.e. Pewne s lata jego ycia: 640617. Nie zachowa si aden tytu jego dziea.
47

Zeta zrodzia Antiope i Amfiona boskiego, Cra Azopa, rzeki gbokie wiry toczcej; Spodzi ich Zeus, a zarazem ludw pasterz, Epopeus.

Homer48 otoczy ich pochodzenie jeszcze wikszym dostojestwem. Opowiada, e to oni pierwsi zaoyli Teby; myl, e Homer odrnia tu cz nisz miasta od Kadmei. 5 Lamedont, objwszy wadz krlewsk, poj za on pewn Feno z Aten, cr Klitiosa. Nastpnie, gdy wda si w wojn z Archandrem i Architelesem, synami Achajosa, wwczas dla uzyskania pomocy wojennej sprowadzi z Attyki Sykiona i oeni go ze sw crk Zeuksypp. Sykion zosta krlem i od niego caa okolica otrzymaa miano Sykionii, a miasto Ajgiale uzyskao now nazw, mianowicie Sykionu. Sam Sykion by, wedug tradycji ustnej, synem nie Maratona, lecz Metiona, syna Erechteusa. Z tym przekazem zgadza si rwnie Azjos. Natomiast Hezjod poda, e Sykion jest synem Erechteusa, Ibykos za uwaa go za syna Pelopsa. 6 Crk Sykiona jest Chtonofile. Polubi j, wedug podania, syn Hermesa, Polibos. Pniej oeni si z ni Flias, syn Dionizosa. Ich synem by Androdamas. Polibos da sw crk Lizjanass Talaosowi, synowi Biasa, krlowi Argosu. Z kolei Adrastos, uciekajc z Argosu, schroni si do Polibosa, do Sykionu. Po mierci Polibosa otrzyma wadz krlewsk w Sykionie. Po powrocie Adrastosa do Argosu, Janiskos, potomek owego Klitiosa, ktry wyda sw crk za Lamedonta, przyby z Attyki i obj wadz krlewsk. Po zgonie Janiska jego miejsce zaj Fajstos, podobno jeden z synw Heraklesa. 7 Gdy Fajstos z woli wyroczni przesiedli si na Kret, wadz krlewsk obj, wedle ustnej tradycji, Zeuksyppos, syn Apollona i nimfy Syllis. Po mierci Zeuksypp Agamemnon poprowadzi wojsko przeciw Sykionowi i krlowi Hipolitowi, synowi Ropalosa, wnukowi Fajstosa. Hipolit ze strachu przed zbliajc si armi nieprzyjacielsk uzna sw zaleno od Agamemnona i Myken. Synem tego Hipolita by Lakestades. Falkes, syn Temenosa, na czele Dorw noc opanowa Sykion. Ale e Lakestades by z rodu Heraklidw, Falkes nic zego mu nie zrobi, wprost przeciwnie podzieli si z nim wadz.
48

Odyseja XI 260 i nn.

Rozdzia VII 1 Od tego czasu Sykion jest dorycki i stanowi cz Argolidy. Deme49 trios , syn Antygona, zburzywszy miasto Ajgialeusa, pooone na rwninie, dobudowa do dawnej akropoli miasto, istniejce do dnia dzisiejszego. Kiedy Sykion ostatecznie straci na znaczeniu (daremnie by kto szuka przyczyny tego zjawiska. Niech raczej wystarcz mu sowa Homera, odnoszce si do Zeusa,
... ktry postrca wierzchoki wielu miast50),

wic powtarzam, gdy Sykion znalaz si w stanie upadku, nastpio jeszcze trzsienie ziemi i prawie doszcztnie wyludnio grd, na domiar zego obrcio w perzyn wiele godnych obejrzenia zabytkw miasta. To trzsienie ziemi sprawio te mnstwo szkd w miastach Karii i Likii, ale najdotkliwiej nawiedzio wysp Rodos. Wyglda na to, e spenio si proroctwo Sybilli w stosunku do Rodosu. 2 Po drodze z ziemi Korynckiej do Sykioskiej51 jest grobowiec Meseczyka Likosa, kimkolwiek on by. Bo waciwie nie mog znale adnego Likosa z Mesenii, ktry by bd uprawia piciobj, bd odnis jakie zwycistwo w Olimpu. Grobowiec jest ziemny. Urodzeni Sykioczycy przewanie grzebi swych zmarych w taki mniej wicej sposb. Oto ciao przysypuj ziemi, obudowuj kamiennym podmurowaniem, na nim ustawiaj kolumny, na tych z kolei kad nadbudow, najbardziej podobn do przyczkw wity. adnego napisu na grobowcu nie umieszczaj, tylko nazwisko zmarego, nie podawszy nawet nazwiska ojca, polecaj tylko pozdrowi zmarego.
W r. 303 p.n.e. Demetrios Poliorketes zburzy Sykion do gruntu. Iliada IX 24. 51 Pauzaniasz zblia si do bram Sykionu. Wymienia trzy typy napotykanych grobowcw: kopiec ziemny zwieczony prawdopodobnie stel (grb Likosa), stel malowan Ksenodiki, umieszczon prawdopodobnie w rodzaju kapliczki, oraz grb typu miejscowego, tj. nasyp ziemny, na ktrym stoj dwie kolumny zwieczone przyczkiem. Brama miasta, ktr Pauzaniasz wymienia dalej, zostaa wzniesiona przez Demetriosa Poliorketesa razem z murami, ktrych pozostaoci zachoway si od strony zachodniej miasta. Wykopaliska na terenie Sykionu (fig. 31) prowadzio Greckie Towarzystwo Archeologiczne, jedynie teatr odkopany zosta przez Szko Amerykask. B.F.
50 49

3 Za grobowcem Likosa, ju po przejciu rzeki Azopos, napotkamy z prawej strony przybytek Zeusa Olimpijskiego, zw. Olimpion. Posuwajc si nieco naprzd, ujrzymy z lewej strony drogi mogi Eupolisa52, ateskiego komediopisarza. Posunwszy si znowu naprzd, a nawet, ju jakby skrciwszy ku miastu, ujrzymy grb pewnej Ksenodike zmarej w czasie porodu. Grobowiec nie jest wykonany na sposb tutejszy, lecz najbardziej harmonizuje z malowidem53 sucym mu za ozdob. A to malowido jest istotnie wyjtkowo godne widzenia. 4 Uszedszy znowu troch naprzd, napotkamy grobowiec wszystkich Sykioczykw, ktrzy tylko polegli pod Pellen54, pod Dym achajsk czy w Megalopolis lub pod Selazj55. Te wypadki przedstawi dokadniej w nastpnych rozdziaach. Tu u bram miasta bije rdo w grocie. Jego woda nie wydobywa si z ziemi, lecz cieka ze sklepienia groty. Dlatego to rdo zwie si Stadzusa [tj. ciekajcej. 5 Na obecnej akropoli56 wznosi si przybytek Tyche Akraja [tj. Pomylnoci szczytowej], a za ni Dioskurw. Posgi tych bogw i Tyche s wykonane z drzewa, to s tzw. ksoana. Teatr57 zbudowany jest u stp akropoli. Na scenie wznosi si posg
Eupolis, jeden z gwnych przedstawicieli starej komedii attyckiej obok Kratinosa i Arystofanesa; Ateczyk. Poetycka jego dziaalno przypada na lata: 429411 p.n.e. Napisa 18 komedyj, siedmiokrotnie odnis nimi zwycistwa. Zachoway si fragmenty jego sztuk. 53 Sykion by sawny z malarstwa. Pliniusz mwi, e to ojczyzna malarstwa greckiego. Byy trzy szkoy malarskie w Grecji: joska, attycka, sykioska (Plin. N.h. XXXV 75 77; 123 127). Mistrze najsawniejsi pochodzcy z Sykionu to: Eupompos, Pamfilos i Pausias. Malowida tego ostatniego omawia Pauzaniasz w II 27,3. Nawet Apelles studiowa u mistrzw sykioskich. Znakomita szkoa rysunku. 54 Zob. Pauz. II 8,5. 55 Pauz. II, 9,1; pod Selazj w r. 222 p.n.e. 56 Na akropoli nie zachoway si adne lady antycznych budowli. Poczenie kultu bogini Tyche i Dioskurw byo czste, zwaszcza w miastach nadmorskich. W lecych na zachd od teatru aniach rzymskich znaleziono gow kolosalnego marmurowego posgu bogini Tyche, pochodzc prawdopodobnie z sanktuarium na akropoli. Posg by inspirowany, jak si wydaje, przez sawny posg Tyche z Antiochii, dzieo Eutychidesa z Sykionu, z pocztku w. III p.n.e. B.F, 57 Teatr zajmuje naturalne wgbienie w zboczu akropoli. Zbudowany na pocztku w. III p.n.e. mia 50 stopni widowni i trzy rodzaje siedze: awy porosowe z oparciami, awy bez opar o siedzeniach lekko skonych, zamiast aw niskie stopnie kute w skale. Orchestra doskonale kolista ma promie 12,15 m. Budynek sceniczny otwiera si od tyu portykiem doryckim z trzynastu kolumn, proskenion
52

mczyzny z tarcz. Mwi, e to podobizna Aratosa, syna Klejniasa. Za teatrem jest witynia Dionizosa. Posta boga wykonana ze zota i koci soniowej, obok niego Bakchantki z biaego marmuru. Te niewiasty s podobno powicone Dionizosowi i doznaj szalu natchnione jego moc. Maj jeszcze Sykioczycy inne posgi, ale przechowuj je w tajemnym miejscu, tzw. kosmeterion [tj. przechowalni]. Pewnej nocy kadego roku wydobywaj je stamtd i z zapalonymi pochodniami przenosz do wityni Dionizosa, piewajc hymny. 6 Czoo procesji stanowi posg zwany przez nich Bakchejosem, wykonany przez Androdamasa, syna Fliasa. Tu za nim nios posg z przydomkiem Lyzjos [tj. Oswobodziciel], ktry na danie Pytii58 przywiz z Teb Tebaczyk Fanes. w Fanes przyby do Sykionu w tym czasie, gdy Arystomachos, syn Kleodajosa, le zrozumiawszy dan wyroczni, straci sposobno powrotu na Peloponez. Idc od wityni Dionizosa w stron agory, spotkamy po prawej stronie wityni Artemidy tzw. Limnaja [tj. Botnej]. atwo zauway, e dach run ze staroci, natomiast nikt nie umie powiedzie, co si stao z posgiem, czy zosta przeniesiony dokd indziej, czy w jaki sposb uleg zniszczeniu. 7 Wszedszy na agor, widzimy przybytek bogini Pejto [tj.Namowy], ale take nie ma tam wewntrz adnego posgu. Kult tej bogini wprowadzono z nastpujcej przyczyny, jak mwi podanie. Oto Apollon i Artemida, zabiwszy smoka Pytona, przybyli do Ajgialei celem dokonania oczyszcze. Lecz tu pad na nich strach i dzi jeszcze to miejsce nosi nazw Fobos [tj. Strachu] wic powdrowali na Kret do Karmanoru59, natomiast ludno Ajgialei nawieozdobione byo szesnastoma pkolumnami joskimi, midzy ktrymi znajdoway si nisze na posgi. Posg Aratosa, wymieniony przez Pauzaniasza, nie zosta odnaleziony. Wykopaliska Szkoy Amerykaskiej odsoniy natomiast na terenie teatru marmurowy posg Modzieca, prawdopodobnie jednego z Dioskurw z pobliskiej wityni. Wymieniona dalej przez Pauzaniasza witynia Dionizosa zostaa prawdopodobnie rozebrana na budulec. Pod teatrem znaleziono bazy kolumny i pilastra pochodzce z tej wityni. B.F. 58 Hyllos, syn Heraklesa, pyta wyroczni pytyjsk, kiedy wygnani Heraklidzi maj wrci na Peloponez. Otrzyma odpowied: Maj czeka na trzecie owocowanie, wtedy wrci. Rozumiaa przez to trzecie pokolenie. Ale Hyllos rozumia, e to na trzeci rok (wg Frazera, t. III, s. 52, do 7,6). 59 Pauz. II 30,3.

dzi mr. Wieszczkowie kazali wwczas mieszkacom ubaga Apollona i Artemid. 8 Ci wysyaj wic siedmiu chopcw i tyle dziewczt nad rzeczk Sytas, jako bagalnikw. Bstwa, przez nich przebagane, przybyy na wczesn akropole i to miejsce, na ktrym po raz pierwszy si pojawiy, zajmuje przybytek Pejto. Podobny obrzd odbywa si i dzi jeszcze. Oto w dniu wita Apollona dzieci udaj si nad Sytas, nios posgi bogw do przybytku Pejto i znowu podobno odprowadzaj je stamtd do wityni Apollona. Ta ostatnia mieci si na dzisiejszej agorze, zaoonej pierwotnie jakoby przez Projtosa60 za to, e w tym wanie miejscu jego crki wyzbyy si obdu61. 9 Opowiadaj, e w tej rwnie wityni ofiarowa Meleager sw wczni, ktr zabi dzika. Tu jakoby miano zoy fletni Marsjasza62. Mianowicie po owym nieszczciu, ktre si zdarzyo Sylenowi, rzeka Marsjasz zaniosa t fletni do Meandra, potem ukazaa si ona w Azoposie, a wreszcie wyrzucon na brzeg ziemi sykioskiej znalaz pewien pasterz i zoy w darze Apollonowi. Z tych wszystkich darw wotywnych nic nie pozostao. Wszystko spono w czasie poaru wityni. Dzisiejsz wityni i posg wystawi Pytokles63. Rozdzia VIII 1 Okrg wity, pooony tu obok przybytku bogini Pejto, a powicony kultowi rzymskich cezarw, by ongi paacem tyrana Kleona64.
Projtos, by synem Abasa. Poj za on Antej, crk Jobatesa, krla Liku. Zosta krlem Tyrynsu. 61 Zob. Pauz. II 18,4; VIII 18,7. Byy to: Lizyppe, Ifinoe, Ifianassa. Za nieuznanie kultu Dionizosa popady w sza i zaraay kobiety szalestwem, wskutek czego kobiety mordoway wasne dzieci. Uzdrowi je Melampus (zob. Pauz. II 18,4). 62 Legenda o Marsjaszu mwi, e Atena, ktra przed chwil graa na flecie, porzucia go i przekla tego, kto by chcia na nim gra. Ale Marsjasz podnis go i uywa. Stan z kolei Marsjasz do wspzawodnictwa z Apollonem, ktry znowu gra na kitarze. Zastrzeono sobie przed rozpoczciem agonu, e zwycizca moe zrobi ze zwycionym, co zechce. Sdziami byy muzy (Pauz. VIII 9,1). Zwycizca Apollo powiesi Marsjasza na drzewie i zdar z niego skr. Marsjasz, jako satyr frygijski, reprezentuje muzyk Wschodu. 63 Pytoklesa wymienia Pliniusz (N.h. XXXIV 52) wrd wybitnych rzebiarzy, ktrzy yli po 156153 p.n.e. 64 Kleon, tyran Sykionu, jeden z wielu w latach 270 260 p.n.e. Zosta zamordowany.
60

Klejstenes65, syn Arystonimosa, a wnuk Myrona, obejmowa sw wadz tyrana Sykioczykw zajmujcych nisz cz miasta; Kleon panowa w dzisiejszym miecie. Przed tym paacem wznosi si grobowiec66 heroizowanego Aratosa, najbardziej zasuonego ze wszystkich wczesnych Hellenw. Z nim sprawa tak si miaa. 2 Po mierci jedynowadcy Kleona ogarna wszystkich miejscowych dostojnikw tak niepohamowana dza tyranii, e jednoczenie pojawio si a dwu tyranw: Eutydemos i Tymoklejdas. Lecz lud ich przegna i postawi na czele pastwa Klejniasa, ojca Aratosa. W kilka lat pniej znowu ogosi si tyranem Abantidas. Klejnias za ju nieco przedtem zakoczy ycie. Abantidas wydali Aratosa z miasta, a moe on sam poszed na Wygnanie dobrowolnie. Obywatele miejscowi zamordowali Abantidasa, ale natychmiast pojawi si nowy 3 tyran w osobie ojca Abantidasa, niejakiego Pazeasa. Tego wnet zgadzi Nikoles i sam si ogosi tyranem. Przeciw niemu wystpi zbrojnie Aratos z oddziaem wygnacw sykioskich i zacinych Argiww. Jednej czci stray wymkn si dziki ciemnociom (noc bowiem dokona napaci), drug cz pokona si i znalaz si wewntrz murw. A ju zaczynao wita. Pomnoy swe siy co prdzej o nadbiegajcych mieszkacw i szybko pocign przed paac tyrana. Zdoby go bez trudnoci, ale Nikokles zdy uciec chykiem. Aratos67 przywrci Sykioczykom wolno68, pojedna ich z wygnacami, zwrciwszy tym ostatnim domy i wszystkie
Klejstenes, syn Arystonimosa, nie by wnukiem Myrona, lecz kuzynem. Myron bowiem zosta zamordowany przez swego brata, Izodamosa, a obydwaj byli synami Ortagorasa. Izodamosa zabi z kolei Klejstenes, ktry by nastpc i krewnym Myrona. Rzdzi trzy lata w pierwszej poowie w. VI p.n.e. Wzi udzia w I wojnie witej, zbudowa portyk w Sykionie ze zdobyczy w tej wojnie (Pauz. II 9,6). Wyda crk Agariste za Megaklesa. Stao si to koo r. 570 p.n.e. Walczy z Argosem. Przeprowadzi reformy kultowe i polityczne, zmieni nazwy fylom (Herod. V 67). 66 Aratos odbiera na agorze w Sykionie cze nalen zaoycielom miast i wybawicielom". W Aratejonie skadano ofiary dwa razy w roku: w rocznic urodzenia bohatera i w rocznic uwolnienia Sykionu. Kult ten zosta zapomniany ju w czasach Plutarcha, tj. na przeomie I i II w. (Vita Arat. 53). B.F. 67 Lata jego ycia: 271 213 p.n.e. 68 R. 251 p.n.e.
65

majtnoci, wystawione ju na sprzeda, nabywcom za tych majtnoci z wasnej kieszeni zapaci pen naleno. 4 A poniewa dreli przed Macedoczykami i Antygonem69, opiekunem Filipa, syna.Demetriosa, z tego powodu przyczy Sykioczykw do Zwizku Achajskiego, chocia byli Dorami. Achajowie z miejsca wybrali go wodzem70. Poprowadzi ich zaraz na Lokrw, mieszkajcych w Amfissie, i na ziemi Etolczykw, ich wczesnych wrogw, oraz spustoszy j doszcztnie. Koryntem wada wwczas Antygon. Sta tam garnizon macedoski. Wskutek nagoci napadu Aratos jednych Macedoczykw porazi strachem, innych zwyciy si w bitwie i zniszczy oraz zabi Perseusza, dowdc garnizonu, ktry uczszcza na nauk filozofii do Zenona, syna Mnazeasa71. 5 Gdy Aratos przywrci wolno Koryntowi72, do Zwizku Achajskiego przystpili mieszkacy Epidauru i Trojdzeny zamieszkujcy Akte, tj. wybrzee Argolidy, spoza Istmu Megarejczycy. Take Ptolemeusz zawar przymierze ze Zwizkiem Achajskim. Jednake Lacedemoczycy na czele z krlem Agisem, synem Eudamidasa, nagym atakiem zajli Pellen, uprzedziwszy Aratosa73. Ale gdy nadcign i nastpio starcie zbrojne, ulegli jego przewadze bojowej, opucili Pellen i powrcili do domu, zawarszy zawieszenie broni. 6 Po tych sukcesach peloponeskich Aratos uzna za rzecz niewaciw patrze obojtnie na panowanie Macedoczykw w Pireusie, Munichii74, a take na Salaminie i na Sunionie. Lecz nie ywi nadziei na opanowanie sytuacji si ora. Wic przekona Diogenesa sprawujcego dowdztwo nad garnizonami macedoskimi, aby za sto pidziesit talentw ustpi z tych pozycyj; sam nawet wpaci szst cz tej sumy za Ateczykw. Skoni te Arystomacha, wczesnego tyrana Argosu, aby powoa do ycia ustrj demokratyczny w Argosie i przyczy t demokracj do Zwizku Achajskiego. Oprcz tego zdoby Aratos Mantynej75, chocia
To by Antygonos II Doson, obj tron po Demetriosie, zmarym w r. 229 p.n.e., jako opiekun maoletniego Filipa, a pniej jako krl. Ale e Sykion wszed do Zwizku Achajskiego w r. 251, wic moe tu by mowa tylko o Antygenie I, tj. Gonatasie (zm. 240/39). 70 Pierwsza strategia Aratosa 245/4 p.n.e. 71 Zenon, syn Mnazeasa, filozof stoicki (ca. 360270 p.n.e.). 72 To bya druga strategia Aratosa r. 243 p.n.e., zob. Pauz. VII 8,3. 73 W czasie trzeciej strategii Aratosa, tj. 241/40, zob. Pauz. VII 7,3; VIII 27,14. 74 W r. 229 p.n.e. 75 W r. 227 p.n.e.
69

stacjonowa tam garnizon lacedemoski76. Nie wszystko jednak ukada si czowiekowi wedug jego woli. Nawet Aratos musia wej w sojusz z Macedoczykami i Antygonem. A stao si to tak. Rozdzia IX 1 Kleomenes, syn Leonidasa; a wnuk Kleonimosa, otrzymawszy wadz krlewsk w Sparcie, poszed w lady Pauzaniasza, mianowicie, zapragn wadzy tyrana i nie chcia si podporzdkowa ustanowionym prawom. A e by gortszy od Pauzaniasza i nie dba o ycie, wic szybko przeprowadzi wszystko dziki swemu rozumowi i zuchwaoci. Oto drugiego krla, z innego rodu, nieletniego jeszcze Eurydamidasa, zgadzi przy pomocy trucizny za porednictwem eforw i przenis wadz na swego brata, Epiklejdasa. Znis uprawnienia geruzji i na jej miejsce powoa do ycia instytucj Patronomw [tj. Ojcw Praw], przynajmniej nominalnie. Jego ambicje sigay jednak wyej. Nawet zamyla ubiega si o wadz nad ca Hellad. Wypowiedzia wic najpierw wojn Achajom77, liczc, e zyska w nich na przyszo sprzymierzecw, pokonawszy w walce, a przede wszystkim nie chcia dopuci do takiej sytuacji, aby ich dziaalno moga stan na przeszkodzie wasnym jego planom. 2 Spotkanie nastpio pod Dyme78, niedaleko od Patrj. W bitwie uzyska zwycistwo nad Achajami, wtedy take walczcymi pod dowdztwem Aratosa. Z obawy o Achajw i o sam Sykion Aratos poczu si zmuszony wezwa na pomoc Antygona. Przy tym Kleomenes naruszy warunki pokoju zawartego z Antygonem i dopuci si wielu czynw jawnie gwaccych przymierze. Midzy innymi wypdzi ludno z miasta Megalopolis. Wobec takiego postpowania Antygon wkroczy na Peloponez. Spotkanie Achajw z Kleomenesem nastpio pod Selazj79. Zwycistwo odnieli Achajowie. Mieszkacy Selazji zostali sprzedani w niewol. Nawet sam Lacedemon wzito szturmem. Jednak Antygon i Achajowie pozwolili Lacedemonowi zachowa dawny ustrj. 3 Z synw Leonidasa pad w bitwie Epiklejdas. Kleomenes zbieg do Egiptu. Tu pocztkowo dozna ze strony Ptolemeusza bardzo aska76 77

Mieszkacy Mantynei powierzyli swe miasto Macedoczykom w r. 234 p.n.e. Pierwsza wojna z Kleomenesem III: 229222 p.n.e. 78 W r. 225 p.n.e. 79 R. 222 p.n.e.

wego przyjcia. Ale w kocu znalaz si w wizieniu, oskarony o podburzanie ludnoci przeciw krlowi. Udao mu si zbiec z wizienia. I znowu sta si zarzewiem rozruchw w Aleksandrii. Wreszcie zdoano go schwyta. Wtedy popeni samobjstwo. Lacedemoczycy z radoci, e pozbyli si Kleomenesa, ju odtd nie chcieli mie krlw. Reszta konstytucji trwa u nich w mocy do dnia dzisiejszego. Wzgldem Aratosa, jako wielkiego dobroczycy swego ludu i sprzymierzeca tak wietnie zasuonego, pozosta Antygon niezmiennie yczliwy. 4 Gdy Filip obj rzdy80, Aratos nie pochwala jego wybuchw gniewu w stosunku do poddanych i nieraz usiowa hamowa jego uniesienie. Z tych powodw Filip go zgadzi. Oto, gdy Aratos niczego nie podejrzewa, Filip podsun mu trucizn. Jego ciao przewieziono z Ajgion bo tu wanie zaskoczya go mier do Sykionu i pogrzebano81. To miejsce jeszcze do dnia dzisiejszego nosi nazw okrgu heroizowanego Aratosa, tzw. Aratejon. Podobnie jak z Aratosem postpi Filip z dwoma jeszcze Ateczykami: Euryklejdesem i Mikonem. Mianowicie, poniewa ci mwcy mieli posuch u ludu, zgadzi ich trucizn. 5 Ale z kolei samemu Filipowi przyszo dozna nieszczcia z powodu mierciononej trucizny. Oto Perseusz, modszy82 jego syn, zgadzi mu drugiego syna, Demetriosa. To pogryo ojca w gbokiej aobie i stao si przyczyn jego mierci83. Przedstawiem to, majc w pamici natchnione sowa Hezjoda: Kto w stosunku do bliniego dopuszcza si niesprawiedliwoci, sprowadza j najpierw na siebie84. 6 Za okrgiem heroizowanego Aratosa jest otarz powicony Posejdonowi Istmijskiemu. Stoi tu take posg Zeusa Mejlichios [tj. askawego] i Artemidy zwanej Patroa [tj. Ojcowa]. Wykonane s bez adnego kunsztu. Posg Zeusa ma ksztat piramidy85, Artemidy za ksztat kolumny. Tam rwnie wzniesiono buleuterion
R. 221 p.n.e. W r. 213 p.n.e.; Aratejon, zob. przyp. 66. 82 Tu pomyka. Perseusz by starszy ni Demetrios. Zosta krlem macedoskim w r. 179, sprawowa wadz do 168 p.n.e. To ostatni krl macedoski. Pobity w tym roku przez Lucjusza Emiliusza Paulusa, zmar po dwu latach niewoli. Demetrios, syn Filipa V, ur. w r. 206 p.n.e., zosta zamordowany w r. 181 p.n.e. 83 W r. 179 p.n.e.; rzdzi lat 42. 84 Hezjod, " (Erga kaj hemerai), Prace i dnie, w. 265. 85 Geneza i znaczenie tego typu przedstawie bogw nie s ustalone. Archeologowie przypuszczaj m.in., e jest to symboliczna forma grobu. W formie piramidy,
81 80

[tj. budynek Rady] i portyk tzw. Klejstenesa od nazwiska fundatora. Wznis go Klejstenes z upw zdobytych w czasie wojny przeciw miastu Kirra86, gdy wzi udzia w walce po stronie Amfiktyonw. Na agorze stoi pod goym niebem brzowy posg Zeusa, dzieo Lizypa87, obok niego pozocona Artemida. 7 Niedaleko std przybytek Apollona Likios [tj. Wilczy], ju w stanie ruiny, bynajmniej niewart zwiedzania. Pochodzenie nazwy jest nastpujce. Oto, kiedy wilki napaday na stada owiec tak czsto, e nie byo ju adnego z nich przychwku, bg wymieni miejsce, gdzie leao suche drzewo. Kaza kor drzewa zmiesza z misem i rzuci bestiom. Gdy tylko skosztoway, natychmiast zatruy si kor. To drzewo umieszczono w przybytku Apollona Likios. 8 Ale co to za drzewo, tego nie umieli wyjani nawet przewodnicy sykioscy. Z kolei za nim stoj brzowe posgi. Podobno s to crki Projtosa, ale napis wymienia inne kobiety. Jest rwnie Herakles z brzu. Wykona go Lizyp z Sykionu. Obok stoi Hermes Agorajos [tj. Rynkowy]. Rozdzia X 1 W gimnazjonie88, pooonym w pobliu agory, znajduje si posg Heraklesa z kamienia, dzieo Skopasa. Jeszcze w innym miejscu stoi przybytek Heraklesa. Ten cay miejscowy okrg nosi nazw Pajdidze. W samym rodku okrgu mieci si przypoza Zeusem, przedstawiano Hermesa i Apollona (zob. Pauz. I 44,2). Buleuterion i portyk Klejstenesa s jedynymi budowlami agory, ktrych fundamenty odkopano. Portyk by prawdopodobnie przebudowywany w okresie hellenistycznym: mia dwa rzdy kolumn i rzd sklepw wzdu tylnej ciany budowli. Fundatorem by, by moe, Attalos I, ktremu Sykioczycy wznieli na agorze posg jako swemu dobroczycy. Buleuterion, pooone w naroniku poudniowo-wschodnim, byo sal hypostylow, tj. wypenion rzdami kolumn (4x4 kolumny joskie), zbudowan z porosu, otwierajc si na agor portykiem. B. F. 86 Miasto Kirra, waciwie Krisa, wkrtce po r. 590 p.n.e. zostao zdobyte i zniszczone w I wojnie witej. 87 Zachoway si tylko wyobraenia obu posgw na monetach miasta z okresu rzdw Karakalli i Gety. Smuky, nagi Zeus stal z lew rk wspart na dugim berle, a w prawej odchylonej do tyu trzyma piorun. Herakles, dzieo Lizypa, by przedstawiony jako starszy, muskularny, znuony mczyzna, siedzcy na tronie (zob. Pauz. I, przyp. 580). B.F. 88 Budowla o wymiarach 69 x 72 m bya podzielona w kierunku wschd zachd

bytek, a w nim stoi posg drewniany, tzw. ksoanon, dzieo Lafaesa z Flius. Przy skadaniu ofiar przestrzega si nastpujcego obyczaju. Wedug tradycji ustnej, Fajstos, przybywszy do ziemi sykioskiej, zasta mieszkacw skadajcych ofiary pogrzebowe Heraklesowi jako herosowi. Uwaajc to za uwaczajce jego pamici, nie zgodzi si na dalsze wykonywanie takich ofiar, lecz zada skadania Heraklesowi czci jako bogu. Od tego czasu a do dzisiaj Sykioczycy, po zabiciu barana i upieczeniu udcw na otarzu, cz zjadaj jak po ofierze zoonej bstwu, cz misiwa skadaj na ofiar jako herosowi. W czasie wit, ktre obchodz na cze Heraklesa, pierwszy dzie nazywaj*... drugi dzie Herakleja. 2 Std wiedzie droga do przybytku Asklepiosa89. Wszedszy do
na dwie terasy: wysz i nisz, przedzielone skarp, szer. ok. 3 m. Terasa pooona niej otoczona bya z trzech stron portykiem joskim, zbudowanym z porosu. W obrbie portyku znajdowa si szereg niewielkich pomieszcze oraz jedno due (efebejon). Terasa pooona wyej, mniejsza i gorzej zachowana, otoczona bya z trzech stron kolumnad doryck. W skarpie, dzielcej dwie terasy, wbudowane byy trzy cigi schodw przedzielonych murem porosowym o ozdobnym wtku, polegajcym na wybrzuszeniu zewntrznych paszczyzn blokw. W skarp wbudowane byy take dwie fontanny zaopatrujce gimnazjon w wod. Maj one ksztat basenw poprzedzonych rodzajem przedsionka o dwu kolumnach doryckich midzy antami. Gimnazjon budowa Klejnias, ojciec Aratosa, w pierwszej po. w. 111 p.n.e. (zob. Pauz. II 10,7). Nie odnaleziono adnego z posgw wymienionych przez Pauzaniasza. Posg Heraklesa zachowa si na monecie miasta z okresu Gety. Skopas ukaza bohatera jako modzieca w marszu w prawo (zob. Pauz. I, przyp. 579). Pauzaniasz przerywa opis gimnazjonu, do ktrego powrci na kocu rozdziau, i mwi o sanktuarium Heraklesa w dzielnicy Pajdize, w ktrym oddawano bohaterowi cze bosk. Pooenia wityni nie udao si dotychczas ustali. Twrca ksoanonu Heraklesa, Lafaes z Flius, jest nam znany tylko ze wzmianek literackich. Pauzaniasz przypisuje mu take posg Apollona z Ajgejry w Achai (zob. Pauz. VII 26,3). B.F. 89 Jedynym ladem istnienia Asklepiejonu w Sykionie jest relief wotywny, odkopany w 1952 r., przedstawiajcy dwie kobiety i chopca z psem, ktrzy zbliaj si do siedzcego na tronie brodatego Asklepiosa. Kult Asklepiosa zosta przeniesiony do Sykionu z Epidauru, prawdopodobnie w pierwszej po. w. V p.n.e., i tu poczy si ze znacznie wczeniejszym kultem oddawanym Apollonowi Uzdrowicielowi. Sdzc z opisu Pauzaniasza sanktuarium obejmowao: wityni Apollona Karnejos, Asklepiejon i portyk. Sen odgrywa wielk rol przy leczeniu, std zrozumiae s posgi Hypnosa stojce w sanktuarium. Na jednym z posgw Hypnos by przedstawiony prawdopodobnie na grzbiecie lwa, podobnie jak analogiczne przedstawienia Erosa i Dionizosa, powszechne w okresie hellenistycznym. Posgi Pana i Artemidy flankujce wejcie nie s przypadkowe. Pan zosta wprowadzony do Asklepiejonu prawdopo-

witego okrgu, z lewej strony zauwaymy podwjn budowl. W jej przedniej czci wznosi si posg bstwa Hypnos [tj. Snu]. Nic, niestety, nie pozostao z niego prcz gowy. Cz budowli bardziej wewntrzna powicona jest Apollonowi Karnejos, ale dostpu do niej nie ma nikt oprcz kapanw. W portyku umieszczono ogromne koci jakiego potwora morskiego, a za nim posg bstwa Onejros [tj. Widzenia Sennego] oraz Hypnosa usypiajcego lwa, z przydomkiem Epidotes [tj. Dobroczyca]. Wchodzc do Asklepiejonu, z jednej strony wejcia widzimy lecy posg Pana, z drugiej stojcy Artemidy. 3 Wszedszy do przybytku, ujrzymy posg boga, bez brody90, ze zota i koci soniowej, dzieo Kalamisa. W jednej rce trzyma bero, w drugiej szyszk ogrodowej jody. Powiadaj, e bg przyby do Sykionu z Epidauru na wozie zaprzonym w muy, w postaci wa, a przywioza go niejaka Nikagora, mieszkanka Sykionu, matka Agazyklesa, ona Echetimosa. U puapu wityni wisz niewielkie posgi. Oto np. posta siedzca na smoku wyobraa ma podobno Arystodam, matk Aratosa, ktry w podaniu sykioskim uchodzi za syna Asklepiosa. 4 Tyle osobliwoci godnych pamici zawiera ten wity okrg w czasie mego zwiedzania. Za nim jest inny okrg powicony Afrodycie91. Tu najpierw ujrzymy posg Antiopy. Jej bowiem synowie byli Sykioczykami, a przez nich mieszkacy Sykionu pragn przypisa sobie take osob Antiopy. Za tym posgiem
dobnie za porednictwem Afrodyty. Figurki i otarze tego bstwa znaleziono take w Epidaurze. Artemida bya czona z Asklepiosem take w Hypsa w Lakonii (zob. Pauz. III 24,8), w Epidaurze (II 27,5) oraz w Mantynei (VIII 9,1). B.F. 90 W rzebie greckiej przedstawiano pocztkowo, tj. w V w. p.n.e., Asklepiosa z brod, ktra dodawaa twarzy boga dostojestwa i powagi. Od IV w. zwrcono uwag na fakt, e Asklepios wydaje si w ten sposb starszy od swego ojca Apollona, i zaczto go przedstawia bez brody. W zwizku z tym kultowy posg Asklepiosa w technice chryzelefantyny, wymieniony przez Pauzaniasza, byby dzieem nie Kalamisa z pierwszej po. w. V (zob. ks. I, przyp. 334), lecz jego modszego imiennika z w. IV p.n.e. Pauzaniasz wymienia take dwa inne posgi boga bez brody: w Trojdzenie, duta Timoteosa (II 32,4) oraz w Gortynie, dzieo Skopasa (VIII 28,1). Obok nich utrzymuje si typ brodatego boga, np. w Epidaurze (II 27,2). B.F. 91 Dotychczas nie ustalono jego pooenia. Take posg kultowy Afrodyty, dzieo Kanachosa, nie zachowa si nawet na monetach. Nic take nie wiemy o innych wityniach Sykionu, wymienianych dalej przez Pauzaniasza. B.F.

jest dopiero przybytek Afrodyty. Do przybytku maj wstp tylko dwie kobiety. Jedna to suebna witynna, ktrej w ogle nie godzi si obcowa z mczyzn, druga to dziewica penica przez rok funkcj kapanki. T dziewic nazywaj Lutroforos [tj. aziebn]. Wszystkim innym osobom, bez adnego wyjtku, wolno tylko sprzed progu przybytku patrze na bogini i std modli si do niej. 5 Posg bogini w pozycji siedzcej wykona Kanachos z Sykionu92, ten sam, ktry wyrzebi Apollona93 w Didymach dla Miletu oraz Apollona Ismeskiego dla Teb94. Posg bogini wykonany jest ze zota i koci soniowej. Na gowie dwiga firmament niebieski. W jednej rce trzyma mak, w drugiej jabko. Na ofiar skadaj udce wszystkich zwierzt z wyjtkiem wi. Inne czci zwierzcia ofiarnego piek na drzewie jaowcowym. W czasie tego caopalenia wrzucaj do ognia take li pajderosa95. 6 Jest to rolina rosnca wewntrz witego okrgu pod goym niebem, nigdzie indziej na ziemi ani te w okolicach Sykionu nie wystpuje. Licie ma mniejsze od bukowych, ale wiksze od jesionowych, ksztatu zwykych lici dbowych, od spodu czarne, z wierzchu biae. Mona by porwna je pod wzgldem barwy z limi biaej topoli. 7 Jeli std i do gimnazjonu, to po drodze z prawej strony znajduje si przybytek Artemidy Feraja. Powiadaj, e drewniany posg, tj. ksoanon, przewieziono tutaj z Fer. To za gimnazjon zaoy Sykioczykom Klejnias. Do dzisiejszego dnia ksztaci
Kanachos, jeden z najsawniejszych rzebiarzy z przeomu VI i V w. Posg Afrodyty w technice chryzelefantyny, wykazuje pewne wpywy wschodnie na twrczo tego artysty. wiadczy o nich rodzaj nakrycia gowy w ksztacie cylindra ozdobionego reliefem z firmamentem niebieskim". Kanachos otrzyma z Miletu zlecenie wykonania brzowego posgu kultowego Apollona Filesios dla sawnej wityni zw. Didymajon (Plin. N.h. XXXIV 75). Posg nie zachowa si. Pauzaniasz zestawia go z Kalonem (VII 18, 10). Archeologowie podwaaj wiadectwo Pauzaniasza o autorstwie Kanachosa w odniesieniu do posgu Apollona Ismeskiego dla Teb, uwaajc posg za dzieo miejscowych artystw tebaskich. Natomiast niektrzy przypisuj Kanachosowi brzowy posg Apollona z Piombino, zachowany w oryginale do naszych czasw. B.F. 93 Zob. Pauz. I 16,3; VIII 46,3; IX 10,2. 94 Zob. Pauz. IX 10,2. 95 Pajderos uwaa Pliniusz (N.h. XXII 76) za rodzaj akantu, za w XIX 170 daje mu ac. nazw caerifolium, tj. trybulka.
92

si tam efebw. Wewntrz gimazjonu stoi posg Artemidy z biaego marmuru, wykonany tylko do bioder, oraz Heraklesa, ktrego dolna cz ma ksztat czworoktnej hermy. Rozdzia XI 1 Jeli std powrcimy do Bramy zw. wit, to niedaleko od niej zauwaymy wityni Ateny, ktr ongi wystawi jeszcze Epopeus96. Pod wzgldem ogromu i wspaniaoci przewyszya ona wszystkie wczesne witynie. Lecz z biegiem czasu musiaa i o niej zagin pami. Bg spali j piorunem. Tylko ten otarz, w ktry, jedyny, nie uderzy grom, przetrwa do dnia dzisiejszego w takiej postaci, w jakiej go wznis Epopeus. Przed otarzem jest kopiec usypany dla Epopeusa. Blisko tej mogiy s posgi bogw Odwracajcych [tj. Apotrpajoj]. Im ludno miejscowa skada takie ofiary, jakie Hellenowie uwaaj za waciwe zarzdza dla odwrcenia nieszcz. Sykioczycy powiadaj, e Epopeus zbudowa w pobliu wity przybytek take dla Artemidy i Apollona, a znajdujcy si za nim przybytek Hery Adrastos. Ale w obydwu tych przybytkach nie zachowa si aden posg. Tene sam Adrastos wznis za Herajonem otarze: jeden dla Pana, drugi dla Heliosa z biaego marmuru. 2 Schodzc jakby w dolin, spotkamy po drodze przybytek Demetry. Zbudowa go niejaki Plemnajos97 w podzice dla boga, e utrzyma przy yciu jego syna. Niedaleko od przybytku Hery, wybudowanego przez Adrasta, jest witynia Apollona Karnejos. Z niej stercz jeszcze tylko kolumny, ale nie znajdziesz tam ju ani murw, ani sklepienia, podobnie w wityni Hery Prodromia [tj. Biegncej na Czele]. T ostatni zbudowa Falkes, syn Temenosa, przypisujc Herze przewodnictwo w czasie swej podry do Sykionu. 3 Po drodze z Sykionu wprost na Flius, zboczywszy z gocica tylko najwyej dziesi stadiw, spotkamy gaj, zwany Pyraja [tj. Ognisty], a w nim przybytek Demetry Prostazja [tj. Opiekunki] i Kory. Tam, w odosobnieniu, obchodz wita mczyni.
96 97

Epopeus, zob. Pauz. II 6,1. Zob. Pauz. II 5,8.

Kobietom ustpili na uroczystoci tzw. Nymfon. Wewntrz niego stoj posgi Dionizosa, Demetry i Kory, ktrych tylko twarze s do ogldania. Droga do Titane ma szedziesit stadiw i z powodu nikej szerokoci jest niedostpna dla zaprzgw. 4 Jeli podej jeszcze tak ze dwadziecia stadiw, moim zdaniem, dalej, oraz przej na lewy brzeg Azoposa, to ujrzymy gaj wiecznie zielonych dbw i wityni bogi, ktre Ateczycy zw Czcigodnymi, a Sykioczycy askawymi, tj. Eumenidami98. Corocznie obchodz na ich cze wito jednodniowe, skadajc w ofierze brzemienne owce. Zamiast wina uywaj zwykle do libacji wody z miodem. Zamiast wiecw skadaj kwiaty. Takiego przestrzegaj obyczaju. W podobny sposb skadaj ofiary take na otarzu Mojr. Otarz tych bstw mieci si u nich pod odkrytym niebem, w owym gaju. 5 Std jeli cofn si na gociniec, przej znowu Azopos i doj do szczytu gry, to mona ujrze pierwotne, zdaniem ludzi tutejszych, miejsce pobytu Titana. To brat podobno Heliosa i okolica od niego nosi nazw Titane. Mnie si wydaje, e ten Titan mia za zadanie przestrzega pr roku oraz tego czasu, kiedy soce rozwija nasiona i doglda dojrzewania owocw drzew. Z tego chyba wzgldu zosta nazwany bratem Heliosa. Pniej za Aleksanor, syn Machaona, a wnuk Asklepiosa, przywdrowa do ziemi sykioskiej i w Titane wystawi Asklepiejon99. 6 Ludno mieszkajca tu wok wityni to przede wszystkim suba boga. Wewntrz witego okrgu rosn staroytne drzewa cyprysowe. Niepodobna dociec, z jakiego drzewa czy metalu jest wykonany posg, ani te nie wiadomo, kto go wykona. S nawet tacy, ktrzy przypisuj jego wykonanie samemu Aleksanorowi. Widzialna jest tylko twarz posgu, koce rk i stp, na reszt postaci narzucono bowiem biay,
Nazwa eufemistyczna Eumenid odnosi si do Erynij, bogi karzcych zbrodnie, szczeglnie popeniane wewntrz rodziny, tj. na osobnikach jednej krwi. Sofokles przedstawia w Edypie kolonejskim (w. 481) libacje z wody i miodu nie z wina, ku ich czci, por. Ajschylos Eumenidy w. 107. 99 W relacjach Pauzaniasza znajduje odbicie stary spr midzy Meseni i Arkadi o miejsce narodzin Asklepiosa. Spr ten przesdzia wyrocznia delficka na korzy Epidauru. Okrg Asklepiosa w Titane nie zosta dotychczas odnaleziony. B.F.
98

weniany chiton i himation. Posg Hygei tak samo wyglda. I take nieatwo go dojrze. Do tego stopnia zasaniaj go wosy kobiet, obcite jako wota dla bogini, oraz wstgi z tkanin babiloskich. Kto jednak chce uzyska ask jednego z miejscowych bogw, zlecone ma take oddanie czci i temu bstwu, ktre nazywaj Hygej. 7 Wystawiono posgi take Aleksanorowi i Euamerionowi. Aleksanorowi skadaj cze, jako herosowi, po zachodzie soca. Euameriona czcz jako boga. O ile susznie wnioskuj, to owego Euameriona Pergameczycy nazywaj, zgodnie z wyroczni, Telesforem [tj. Doprowadzajcym do koca], a mieszkacy Epidauru nadaj mu miano Akezis [tj. Uzdrowiciela]. Jest tu take ksoanon Koronis. Nie ma on jednak adnego miejsca w wityni. Natomiast podczas skadania ofiar bogu z byka, barana i wini, przenosi si posg Koronis do przybytku Ateny i tam oddaje si jej cze. Wszelkie ofiary zwierzce, jakie skadaj (a nie uwaaj za wystarczajce wycina tylko udcw), piek na ziemi, oprcz ptakw, ktre piek na otarzu. 8 Na kracach przyczkw s postacie: Heraklesa i Nik. Stoj rwnie w portyku posgi, mianowicie: Dionizosa i Hekaty, jest ponadto Afrodyta, Macierz bogw i Tyche. Te wszystkie posgi s to ksoana. Natomiast z kamienia wykonany jest tylko Asklepios z przydomkiem Gortynios100. Do witych ww ludzie obawiaj si podchodzi. Jeli u wejcia do wityni rzuci im co do jedzenia, nie zaprztaj ju uwagi wchodzcych. Wewntrz witego okrgu jest brzowy posg pewnego Sykoczyka, nazwiskiem Granianos, ktry odnis wielorakie zwycistwa w czasie igrzysk olimpijskich. Mianowicie dwa w picioboju, trzecie w biegu pojedynczym; dwukrotnie w biegu podwjnym: raz bez adnego obcienia, a raz z tarcz. Rozdzia XII 1 W Titane jest take przybytek Ateny101, do ktrego wnosz posg Koronis. Tam jest staroytny posg drewniany Ateny, tj. ksoanon. podobno take raony piorunem. Jeli zej z tej gry gdy przybytek
Gortynios, tj. Gortys w Arkadii, a nie od miasta tej samej nazwy na Krecie, zob. Pauz. V 7,1; VIII 28,1. Koronis matka Asklepiosa, ukochana Apollona, cra Flegyasa. O urodzinach Asklepiosa opowiada Pauzaniasz szczegowo w II 26. 101 Przybytek Ateny sta na Akropoli otoczonej murem, zachowanym czciowo w partiach fundamentw, dotychczas nie odkopany. Kult Wiatrw jest powiadczony
100

zbudowano na szczycie ujrzymy otarz Wiatrw, na ktrym kapan raz na rok w nocy skada ofiary wiatrom. Spenia jakie inne jeszcze tajemne czynnoci nad czterema doami, aby zagodzi gwatowno ich podmuchw. Prcz tego piewa podobno jakie zaklcia Medei. 2 Jeli z Titane znowu cofn si do Sykionu i std w d ku morzu, to po lewej stronie drogi mona ujrze wityni Hery. Nie ma w niej ani posgu bstwa, ani dachu. Mwi, e wystawi j Projtos, syn Abasa. Po drodze do tzw. portu Sykionu i skrciwszy w stron Arystonautaj, stanowicych port Pelleny, ujrzymy z lewej strony, nieco powyej traktu, przybytek Posejdona. Uszedszy nieco naprzd tym bitym gocicem, spotkamy rzek tzw. Helisson, a za ni Sytas, obydwie wpadajce do morza. 3 Ziemia fliazyjska ssiaduje z ziemi sykiosk. Samo miasto Flius oddalone jest od Titane najwyej o czterdzieci stadiw. Z Sykionu do Flius droga, jak strzeli. e mieszkacy Flius nie s z pochodzenia Arkadami, wskazuje katalog Arkadw w poemacie Homera102. Oto Fliazyjczycy nie s tu wymienieni razem z innymi Arkadami. e za byli z pochodzenia Argiwami, a pniej dopiero stali si Dorami po przybyciu Heraklidw na Peloponez, to si okae z dalszego toku tej opowieci. Chocia znam o Fliazyjczykach mnstwo poda, to jednak, niestety, s one rozbiene. Skorzystam tu tylko z najbardziej uzgodnionych. 4 Mwi wic, e na tej ziemi autochtonem by Aras. Zaoy miasto na pagrku, jeszcze dotychczas nazywanym Arantinos i pooonym niedaleko drugiego szczytu, na ktrym Fliazyjczycy maj sw akropole i przybytek Heby. Tam wwczas wybudowa miasto. Od niego ca t okolic i miasto nazywano dawniej Arantia. Za jego rzdw krlewskich Azopos, domniemany syn Keluzy i Posejdona, wypuci z ziemi wod rzeki, zwanej do dnia dzisiejszego od miana odkrywcy Azopos. Grobowiec Arasa znajduje si w miejscowoci Keleaj. Tam, jak powiadaj, pochowano take Dyzaulesa z Eleuzys. 5 Aras mia syna Aorisa i crk Arajtyre. Mieszkacy Flius utrzymuj, e rodzestwo byo dowiadczone w owiectwie i mne na wojnie.
przez Pauzaniasza take w innych miastach: Atenach (I 37,2), Argolidzie (II 34,2), Messenii (IV 35,8), Koronei (IX 34,3). B.F. 102 Iliada II 603 i nn.

Arajtyrea umara pierwsza. Aoris ku jej pamici przemianowa ca miejscowo na Arajtyre. W zwizku z tym Homer wyliczajc ludy, podlege Agamemnonowi, taki wiersz uoy:
Domem ich byy Orneaj i Arajtyrea rozkoszna103.

Sdz, e grobowiec dzieci Arasa nie gdzie indziej si znajduje, jak wanie na wzgrzu Arantinos. Ich pomnik nagrobny stanowi zewszd widoczne stele nagrobne. Przed rozpoczciem witych inicjacyj ku czci Demetry104 wierni wzywaj Arasa i jego dzieci do wzicia udziau w libacji, spogldajc jednoczenie na grobowiec. 6 Flias, ktry po raz trzeci zmieni nazw tej miejscowoci, by synem Kejsosa, wnukiem Temenosa, wedle opinii Argiww, ale ja si w ogle z tym nie zgadzam. Wiem, e nazywaj go synem Dionizosa i uwaaj take za uczestnika wyprawy Argonautw. Potwierdzeniem s wiersze poety rodyjskiego105:
Do nich zawita znw Flias z Arajtyrei, mieszka wrd bogactw z aski Dionizosa, ojca swego, osiadszy u rde Azopa.

Matk Fliasa jest jakoby Arajtyreja, a nie Chtonofile. Ta ostatnia, jak powiadaj, bya jego on i Flias mia z ni Androdamasa. Rozdzia XIII 1 Powrt Heraklidw wprowadzi zmiany na caym Peloponezie z wyjtkiem Arkadii. Skutkiem tego wiele miast przyjo na wspmieszkacw ludno Dorw. Jeszcze wicej zmian doznali dotychczasowi mieszkacy. Z miastem Flius rzecz si miaa nastpujco. Niejaki Regnidas, doryckiego pochodzenia, syn Falkesa, a wnuk Temenosa, ruszy na wypraw wojenn przeciw Flius od razu z dwu miejscowoci: z Argosu i ziemi sykioskiej. Jednym spord Fliazyjczykw wydawao si do przyjcia to, co proponowa Regnidas. Mianowicie, mog pozosta u siebie, ale musz uzna Regnidasa jako krla i jego caej grupie doryckiej wyznaczy dziaki ziemi.
103 104

Iliada II 571. Misteria Demetry opisze Pauzaniasz w II 14. 105 Apollonios z Rodos, Argonautica I 115 117.

2 Natomiast Hippazos i jego stronnicy zachcali ludno do obrony i do niewyrzekania si tylu dbr na korzy Dorw bez bitwy. Jednak lud przychyli si do sdu przeciwnego tej opinii. Wtedy Hippazos z ochotnikami zbieg na Samos. Tego Hippazosa potomkiem w czwartym pokoleniu by Pytagoras106, uwaany za mdrca. Mianowicie Pytagoras by synem Mnezarchosa, wnukiem Eufrona, prawnukiem Hippazosa. To mwi Fliazyjczycy o sobie, a Sykioczycy przewanie to potwierdzaj. 3 Pozostaje mi jeszcze doda wzmiank o obiektach najbardziej godnych uwagi dla zwiedzajcych miasto turystw. Mianowicie, jest na akropoli107 miasta Flius gaj cyprysowy. W nim stoi przybytek otoczony z dawien dawna szczegln czci. Bogini, dla ktrej wystawiono ten przybytek, najstarsi mieszkacy Flius nazywaj Ganimed, modsi Heb. Jej take powici wzmiank Homer w zwizku z opisem pojedynku Menelaosa z Aleksandrem, mwic, e jest ona podczaszym bogw108, i po raz drugi w zwizku z opisem zstpienia Odysa do Hadesu wspomnia o niej, jako onie Heraklesa109. Olen napisa hymn na cze Hery, w ktrym opowiada, e Her wychoway Hory i e jej dziemi byli Ares i Hebe. 4 Fliazyjczycy wiadcz tej bogini wrd innych oznak uwielbienia jeszcze i t najwiksz, mianowicie szczegln cze dla jej bagalnikw. Oto obdarzaj ich zwolnieniem od kary. Winiowie, uwolnieni z wizw, zawieszaj je w gaju na drzewach. Corocznie obchodzi si jej wita, zwane przez nich Kissotomoj [tj. witami cinania bluszczu]. Posgu bstwa ani nie przechowuj w miejscu tajemnym, ani nie pokazuj w miejscu otwartym. Dlaczego przestrzegaj tego obyczaju, wymienione jest w ich witym podaniu. Wychodzc z przybytku, zauwaymy z lewej strony wityni Hery z posgiem bogini, wykonanym z marmuru paryjskiego. 5 Na akropoli jest jeszcze drugi wity okrg, mianowicie Demetry,
Pytagoras z Samos; w Krotonie zaoy bractwo religijne. Mistyk, filozof, teoretyk muzyki, matematyk, nie pozostawi adnych pism. Z jego szko zwizana jest koncepcja wdrwki dusz i wielu wciele, w zwizku z tym szkoa uprawiaa wegetarianizm. 107 Akropola we Flius bya otoczona murem, ktrego lady zachoway si od strony wschodniej. Nie udao si dotychczas zlokalizowa adnej z wymienionych przez Pauzaniasza wity stojcych na grze. Kult Hebe czy si z kultem Hery take w Mykenach (zob. Pauz. II 17,5) i Mantynei (VIII 9,3). B.F. 108 Iliada IV 2 i nn. 109 Odyseja XI 603.
106

a w nim witynia ku czci Demetry i jej crki. Jest tam rwnie brzu wykonany posg Artemidy. Wyda mi si bardzo staroytny. Schodzc z tej akropoli, ujrzymy prawej strony wityni Asklepiosa110 i posg boga nie majcy w ogle zarostu. U stp tej wityni wzniesiono teatr. Niedaleko ode znajduje si przybytek Demetry z archaicznymi posgami w pozycji siedzcej. 6 Na agorze stoi koza z brzu, mocno pozocona. Cze dla niej ze strony Fliazyjczykw std powstaa: konstelacja, zwana przez nich Koz, w czasie swego wschodu stale oddziaywa szkodliwie na winnice. eby unikn jej ujemnego wpywu, mieszkacy Flius otaczaj czci t koz z brzu na agorze, a take ozdobili j zotem. W tyme samym miejscu jest pomnik Arystiasa i Pratinasa111. Ten Arystias i jego ojciec Pratinas pisali dramaty satyrowe, najbardziej sawne po Ajschylosowych. 7 Na tyach agory znajduje si domostwo, nazywane przez mieszkacw Flius wrebnym. Oto Amfiaraos, gdy tylko tam przyby i przespa jedn noc, od razu zyska wwczas dar wieszczy, wedle opinii samych mieszkacw Flius. Dotychczas natomiast, zgodnie z ich powiadczeniem, by zwykym miertelnikiem, a nie wieszczem. Odtd ju na zawsze domostwo zostao zamknite. Niedaleko std jest tzw. Omfalos [tj. Ppek], czyli rodek caego Peloponezu, o ile istotnie ta wiadomo jest prawdziwa. Uszedszy nieco naprzd poza ten Omfalos, ujrzymy staroytny przybytek Dionizosa. Jest tu ponadto przybytek Apollona oraz jeszcze inny Izydy. Posg Dionizosa mog oglda wszyscy, podobnie jak i posg Apollona. Natomiast posg Izydy jest dostpny tylko oczom kapanw. 8 Fliazyjczycy opowiadaj jeszcze i ten mit. Oto Herakles powrci szczliwie z Libii, niosc tzw. jabka Hesperyd. Do Flius przyby
Wykopaliska Szkoy Amerykaskiej lokalizuj Asklepiejon na miejscu kaplicy Panagia, u zachodnich zboczy akropoli. Kaplica ta zbudowana jest z elementw antycznych i na fundamentach antycznych. Na zboczu, poniej kaplicy, odkopano zarysy teatru oraz nieliczne elementy architektoniczne, a w pobliu ruiny trzech budowli. Kada z nich moga by wymienion przez Pauzaniasza wityni Demetry: 1. sala wypeniona rzdami kolumn (prawdopodobnie 5x5) oraz czci porosowego muru gruboci 0,6 m; 2. prostoktna budowla otoczona kolumnad doryck; 3. budowla o kolumnadzie bocznej zoonej z 12 kolumn. Nie znaleziono . dotychczas adnych przekazw informujcych o charakterze tych budowli. B.F. 111 Dramat satyrowy przynis do Aten Pratinas z Flius, wspzawodnik Ajschylosa z lat 499 496. Pisa dramaty satyrowe. Pewne tytuy zachowane.
110

w swoim prywatnym interesie. W czasie pobytu tutaj Heraklesa odwiedzi go Ojneus112 z Etolii, jego powinowaty przez maestwo. Bdc wtedy we Flius goci u siebie Heraklesa, a moe Herakles jego. Ot wtedy podczaszy Ojneusa, pachol imieniem Kyatos, poda Heraklesowi napj, ktry mu si nie podoba. Herakles prztykn go jednym tylko palcem w gow, ale z tak si, e Kyatos pad martwy od uderzenia. Na pamitk tego faktu mieszkacy Flius wznieli pewne pomieszczenie, oparte o przybytek Apollona. Wewntrz niego stoi grupa wykonana z kamienia: Kyatos podajcy kielich Heraklesowi. Rozdzia XIV 1 Od Flius najwyej o pi stadiw odlege s Keleaj. Tam co czwarty rok, a nie corocznie [jak w Eleuzys] wic mieszkacy tajemne wito Demetry. Hierofanta, sprawujcy ofiary, nie jest tu wyznaczony na cae ycie, ale na kade wito wybiera si coraz to innego, ktry nawet nie jest obowizany wyrzeka si zwizkw maeskich. Takie to rnice w stosunku do misteriw eleuzyskich zastosowali u siebie mieszkacy Keleaj. Natomiast co do samego przebiegu uroczystoci naladuj tamte. Sami zreszt Fliazyjczycy przyznaj si do naladownictwa obrzdw eleuzyskich. 2 Podobno misteria wprowadzi u nich Dyzaules113, brat Keleosa, przybywszy tutaj, jako wypdzony z Eleuzys przez Iona, syna Ksutosa, wybranego przez Ateczykw na wodza w wojnie przeciw Eleuzys. Pod tym wzgldem nie mog si w adnym wypadku zgodzi z mieszkacami Flius, mianowicie, aby ktokolwiek z Eleuzyczykw zwyciony w bitwie musia uchodzi jako zbieg. Wszak wojna zakoczya si ukadami jeszcze przed ewentualnoci rozstrzygnicia ornego i w Eleuzys nadal pozosta Eumolpos. 3 Z innej przyczyny mg przyby tutaj Dyzaules, a nie z wymienionej przez mieszkacw Flius. Zdaje mi si, e nie by on adnym powinowatym Keleosa, ani z drugiej strony nie nalea do osobistoci znacznych w Eleuzys. Przecie w takim wypadku nie pominby go Homer w swym Hymnie do Demetry114, w ktrym wylicza nazwiska wszystkich
112 113

Zob. Pauz. II 28,2. Zob. Pauz. I 14,3. 114 W. 474 - 476.

wtajemniczonych przez bogini w przebieg misteriw, a jednak nie wie w ogle nic o Dyzaulesie z Eleuzys. Wiersze te brzmi nastpujco:
Do wiadomoci podaa i Tryptolema, Dioklesa te znawcy koni dzielnego, Eumolpa wadzy, a take ludw wodza, Kelea wit swych przebieg, tym wszystkim misteria zlecia.

4 Ten wic, jak utrzymuj Fliazyjczycy, Dyzaules ustanowi tam wite inicjacje i by tym, ktry nada krajowi miano Keleaj. Znajduje si tu take, jak mi mwiono, jego pomnik nagrobny115. Tam, gdzie przedtem bya mogia Arasa. Mianowicie, wedle przekonania Fliazyjczykw, Dyzaules przyby tu ju po panowaniu krla Arasa. Dodaj jeszcze, e Aras by wspczesnym Prometeusza, syna Japeta, i starszym o trzy ludzkie pokolenia od Pelazga, syna Arkasa, i od tzw. ateskich autochtonw. W tzw. Anaktoron116 wisi u puapu rydwan, jak utrzymuj, Pelopsa. Rozdzia XV 1 Oto obiekty najbardziej godne wzmianki we Flius. Idc z Koryntu do Argosu, ujrzymy niewielkie miasto Kleonaj. Powiadaj, e Kleones to syn Pelopsa. Inni znowu utrzymuj, e Kleone bya jedn z crek Azoposa, rzeki pyncej koo Sykionu. W kadym razie miasto otrzymao nazw od jednego czy drugiego imienia. W miecie jest przybytek Ateny117. Posg wewntrz to dzieo Skyllisa i Dipojnosa118, uczniw Dedala. A nawet, zdaniem niektrych, byli to jego synowie z domniemanego maestwa z mieszkank Gortyny.
Zob. Pauz. II 12,4. W Eleuzys jest anaktoron, stanowice cz wityni Demetry. Uywajc tu tego samego wyrazu Pauzaniasz wyranie daje zna, e wtajemniczenia miejscowe odbyway si na wzr eleuzyskich. 117 Zachoway si lady murw o wtku poligonalnym, tj. zoonym z wielobocznych blokw, oraz lady zabudowa miejskich. wityni Ateny dotychczas nie odkopano. B.F. 118 Dipojnos i Skyllis znani s gwnie z tradycji literackiej. Wedug Pliniusza (N.h. XXXVI 9 10) yli w okresie panowania Medw w Azji, jeszcze przed objciem wadzy przez Cyrusa w Persji, tj. przed 580 r. p.n.e. Pracowali: w Kleonaj, gdzie wykonali posg Ateny (zob. Pauz. II 22,5), w Sykionie posgi Apollona, Artemidy, Ateny i Heraklesa (zob. Plin. N.h. XXXVI 10). Zaliczani byli do uczniw Dedala dedalidw, tj. pierwszych rzebiarzy greckich, ktrzy rzebili dziea wik116 115

W Kleonaj jest jeszcze przybytek i grobowiec Eurytosa i Kteatosa119. Gdy szli, jako posowie, z Elidy na igrzyska istmijskie, tu w Kleonaj zabi ich strza z uku Herakles, majc za ze, e w czasie jego wojny z Augiaszem stanli w szeregach przeciwnika. 2 Z Kleonaj do Argosu prowadz dwie drogi. Jedna dla pieszych bez obcienia, druga przez tzw. Tretos, take wska z powodu otaczajcych j gr, jednak dla pojazdw stosowniejsza. Wrd tych gr pokazuj jeszcze dotd jaskini lwa, a miejscowo Nemea odlega jest std moe o pitnacie stadiw. Jest tu witynia Zeusa Nemejskiego120, godna obejrzenia, cho dach run i nie zachowa si aden posg. Dokoa wityni ronie gaj cyprysw. W tym miejscu, wedug ustnej legendy, Ofeltes121 zoony przez sw piastunk w trawie zgin od ukszenia wa. 3 Mieszkacy Argosu skadaj ofiary Zeusowi take w Nemei i wybieraj kapana Zeusa Nemejskiego oraz urzdzaj na bieni zawody mczyzn w penym uzbrojeniu w czasie uroczystoci zimowych w Nemei. Tu jest grb Ofeltesa z ogrodzeniem kamiennym, a wewntrz tego okrgu otarze. Znajduje si tu mogia ziemna Likurga, ojca Ofeltesa. rdo zw Adrastosowym czy to z jakiej innej przyczyny, czy po prostu dlatego, e odkry je Adrastos. Powiadaj, e okolicy nadaa nazw Nemea rwnie cra Azoposa. Powyej Nemei wznosi si gra Apezas. Tu oto, wedug ustnej legendy, po raz pierwszy skada ofiary Zeusowi Apezantios Perseusz.
szych rozmiarw. Terminem tym okrelamy dzisiaj przede wszystkim rzebiarzy z koca VII w., tworzcych w drzewie. Przypuszcza si, e w VII w. y na Krecie artysta rzebiarz imieniem Dedal (niezaleny od mistrza Dedala znanego z legend attyckich, ktrego tradycja grecka uwaaa za wynalazc rzeby). B. F. 119 Eurytos i Kteatos, bracia bliniacy, zginli w walce z Heraklesem w pobliu Kleonaj. Ich posgi, niezachowane, wykona Straton z Argos, rzebiarz okresu hellenistycznego. B.F. 120 Peripteros dorycki 6 x 12 kolumn, z IV w. Wewntrz celi z trzech stron stal kolumnada koryncka, na niej rzd pilastrw joskich. Podobne zastosowanie trzech porzdkw architektonicznych stwierdzamy wczeniej w wityni Ateny w Tegei (zob. Pauz. VIII 45,5), na ktrej wzorowa si prawdopodobnie architekt wityni Zeusa Nemejskiego. Zy stan zachowania wityni w okresie Pauzaniasza tumaczy si faktem, e Argiwowie od drugiej poowy w. II p.n.e. obchodzili igrzyska nemejskie w Argos, w sanktuarium Zeusa Nemejskiego (zob. Pauz. II 20,3), a stare sanktuarium zostao opuszczone. Zarysy stadionu odkopano 500 m na poudniowy wschd od wityni. B.F. 121 Ofeltes, syn krla-kapana Likurga lub Likosa.

4 Jeli wej na Tretos, a potem znw zej na drog do Argosu, ujrzysz ruiny Myken122 po lewej stronie. To, e Perseusz by zaoycielem Myken, jest wiadome Hellenom. Ja ze swej strony podam tylko przyczyn zaoenia Myken oraz, pod jakim pretekstem pniej mieszkacy Argosu je zburzyli. Oglnie biorc, w dzisiejszej tzw. Argolidzie poszy w niepami wypadki dawniejsze. Opowiadaj tylko, e krl Inachos nazwa od swego imienia rzek i powici j Herze. 5 Kry jeszcze nastpujca legenda. Oto pierwszy na tej ziemi zjawi si Foroneus. Inachos by wwczas nie czowiekiem, lecz rzek i ojcem Foroneusa. Inachos sta si rozjemc w sporze Posejdona i Hery o wadz nad tym krajem. W skad sdu weszy oprcz niego rzeki: Kefizos i Asterion123. Sd opowiedzia si za rzdami Hery nad t ziemi. Wic Posejdon w odwecie odebra im cakowicie wod. I przez to ani Inachos, ani adna z rzek tu wymienionych nie ma pod dostatkiem wody, jeli bg nie zele deszczw. Latem ich wody wysychaj124. Wyjtek stanowi Lerna. Pierwszy oto Foroneus, syn Inachosa, skupi ludzi w spoeczno. Dotychczas mieszkali w rozsypce i zawsze oddzielnie. To miejsce, dokd po raz pierwszy zgromadzi ich w miasto, otrzymao nazw Foronikon. Rozdzia XVI 1 Argos, syn crki Foroneusa, sprawowa wadz krlewsk po Foroneusie i od siebie nazwa cay kraj. Argos mia syna Pejrazosa i Forbasa;
Mykeny byy rezydencj wadcw achajskich, ktrzy osiedlili si tu na pocztku II tysiclecia p.n.e. (fig. 32). W XVIII w. Mykeny zostay zniszczone przez poar, a pod koniec XII w. w wyniku najazdu Dorw. Istniejce potem miasto zniszczyli mieszkacy Argos ok. r. 468. W III w. p.n.e. Argiwowie prbowali odbudowa akropole i fortyfikacje, ale miasto nie podnioso si ju z ruin, ktre oglda kilka wiekw pniej Pauzaniasz. Wykopaliska na terenie Myken rozpocz Schliemann w latach 18741876. W latach nastpnych prace wykopaliskowe prowadzio Greckie Towarzystwo Archeologiczne, a od 1920 r. Szkoa Brytyjska w Atenach. B.F. 123 Zob. Pauz. II 17,1. 124 Niedostatek wody w Argos zauway ju Homer, ktry mwi o tym w Iliadzie IV 171.
122

synem Forbasa by Triopas, ten znowu mia synw: Jazosa i Agenora. Z kolei crk Jazosa bya . Czy to stao si tak, jak opowiedzia Herodot125, czy raczej tak, jak powszechnie gosz Hellenowie, w kadym razie przybya do Egiptu. Tymczasem po Jazosie wadz krlewsk obj Krotopos, syn Agenora. Mia on syna Stenelasa. Danaos przeprawi si morzem z Egiptu przeciw Gelanorowi, synowi Stenelasa, i pozbawi potomkw Agenora wadzy krlewskiej. Co dalej si zdarzyo, wszyscy wiedz jednako, a mianowicie, na co si odwayy cry Danaosa w stosunku do swych braci stryjecznych i jak to na skutek mierci Danaosa doszed do wadzy krlewskiej Linkeus126. 2 Synowie Abasa, syna Linkeusa, podzielili si wadz krlewsk: Akryzjos pozosta na miejscu w Argosie; Projtos obj Herajon, Mide i Tyryns oraz cay brzeg morski ziemi argiwskiej. Jeszcze do dnia dzisiejszego s lady domostwa Projtosa w Tyrynsie. Nieco pniej Akryzjos127 usun si do Larysy nad Penejosem na wiadomo, e Perseusz yje i dokonywa wielkich czynw128. Tymczasem Perseusz, chcc ujrze ojca matki i zjedna go sobie zacnym sowem i czynem, pody do do Larysy. Perseusz w samym rozkwicie modoci i peen radosnej dumy z powodu wynalezienia dysku wystpi publicznie ze sw umiejtnoci. Akryzjos niechccy, cho zgodnie z wol bstwa, znalaz si na drodze leccego dysku i pad od jego uderzenia. 3 W ten sposb zapowied boa dosigna Akryzjosa. Przeznaczenia nie odwrciy jego wymylne wybiegi w stosunku do crki i wnuka.
Wedug Herod. I 1 kupcy z Fenicji porwali i zawieli do Egiptu. Powszechna jednak tradycja helleska, przedstawiona przez Pauzaniasza, bya ta, e zamieniona w jawk przybya do Egiptu. Zob. Pauz. ks. I, przyp. 373. 126 Pidziesit Danaid na rozkaz ojca, Danaosa, miao zabi mw swych w noc polubn. Byli nimi synowie Ajgyptosa, brata Danaosa; przemoc dosignli dziewczta. Z tych pidziesiciu jedna tylko Hypermestra, nie zabia swego ma, Linkeusa. 127 Wyrocznia przepowiedziaa Akryzjosowi, e jego wnuk go zabije. Nie chcia wic wydawa crki, Danae, za m. Ale Zeus w postaci zotego deszczu nawiedzi zamknit Danae. Gdy dzieci, Perseusz, przyszo na wiat, Akryzjos zamkn je w skrzyni razem z jego matk i wrzuci do morza. Uratowa je Diktys na wyspie Seryfos, brat krla Polidektesa. 128 Polidektes wysa go po gow Meduzy, ktr Perseusz zdoby, a potem zamieni Polidektesa w kamie. W czasie podry powrotnej wyzwoli Andromed od potwora.
125

Perseusz, powrciwszy do Argosu, czujc si zhabiony rozgosem zabjstwa, skoni Megapentesa, syna Projtosa, do zamiany krlestwa. Przejwszy jego pastwo zaoy Mykeny. Mianowicie tam upada mu skuwka od pochwy miecza [mykes]. To uzna za znak wrebny dla zaoenia miasta. Syszaem te inne podanie. Mianowicie, gdy czujc straszliwe pragnienie schwyci z ziemi grzyb [mykes], spod niego wytrysna woda. Napiwszy si jej z radoci, nada miejscu nazw Myken. 4 Homer w Odysei wspomina w pewnym wierszu o kobiecie, majcej imi Mykeny129:
Tyro, Alkmene, piknie wieczona Mykene

Poemat epicki, ktry Hellenowie nazywaj Wielkie Eoje, wymienia Myken jako cr Inacha, a on Arestora. Podaje take, e od niej otrzymao nazw cae miasto. Co do legendy, ktr przypisuj Akuzylaosowi130, mianowicie, e Mykeneus jest synem Spartona, a ten Foroneusa, to nie mgbym jej uzna za prawdopodobn, gdy nie przyjliby jej nawet sami Lacedemoczycy. Mianowicie, maj oni wprawdzie w Amyklaj posg kobiety, Sparty; gdyby jednak usyszeli o takiej nowoci, jak istnienie Spartona, syna Foroneusa, w ogle by si zdziwili. 5 Argiwowie zniszczyli Mykeny131 z zazdroci. Oto, podczas gdy oni sami zachowali si biernie w czasie wyprawy Persw na Hellad, Mykeny wysay pod Termopile osiemdziesiciu mw132, ktrzy wzili udzia w dziele podjtym przez Lacedemon. Tak wic podraniona ambicja Argiww przyniosa zgub Mykenom. Sterczy jeszcze133 cz murw
Zob. Odyseja II 120. Akuzylaos z Argos (?), VI w. (?) p.n.e., napisa dzieo prozaiczne, zawierajce materia genealogiczny i mityczny eposu, w postaci ju jakby wtku historycznego. W dialekcie joskim. Opiera si na Hezjodzie, uzupeniajc go nieraz. Wprowadza spekulacje kosmogoniczne. Uwzgldnia silnie w mitografii tradycj argiwsk. Zachowane fragmenty. 131 W r. 468 p.n.e. Mykeny nie chciay uzna supremacji Argosu i zgaszay roszczenia do kierowania igrzyskami nemejskimi. 132 Zob. Herod. VII 202. 133 Wejcie na wzgrze zamkowe w Mykenach prowadzi od strony zachodniej przez ramp d. 15 m, szer. 9 m. Po obu stronach rampy wznosz si mury, w znacznych partiach zachowane, zoone z duych blokw kamiennych ociosanych, ale o rnych ksztatach. S to tzw. mury poligonalne, wzniesione razem z Bram Lwic w kocu XIV w. p.n.e. (fig. 33). B. F.
130 129

i brama. Stoj na niej lwice134. Podobno te mury s take dzieem cyklopw135, ktrzy dla Projtosa wykonali ju obwarowanie Tyrynsu. 6 Wrd ruin Myken bije rdo tzw. Perseja. Istniej take podziemne pomieszczenia136 Atreusa i jego dzieci. Wewntrz nich skarbce137
Brama zbudowana jest z dwu ciosw kamiennych wys. 3,20 m, na ktrych spoczywa blok d. 4,50 m. Nad tym nadproem pozostawiona jest trjktna przestrze wolna, ktra miaa na celu zmniejszenie nacisku murw na bram. Trjkt odciajcy zakryty jest pyt wys. 2,90 m, ozdobion reliefem ukazujcym dwie lwice ustawione antytetycznie, wsparte przednimi apami o otarz, na ktrym stoi rozdzielajca je kolumna. Za bram wchodzi si w korytarz d. 3,50 m, ktry by prawdopodobnie kryty. Zamykajca go z drugiej strony brama nie zachowaa si. B. F. 135 Mury cyklopie s najstarszymi z trzech wtkw murw, jakie daj si wyrni w Mykenach. Zostay wzniesione najdalej na pocztku XIV w. p.n.e. przy powikszaniu terenu akropoli. Budowano je z narzucanych na siebie wielkich gazw kamiennych (zob. Pauz. II 25,8). W kocu XIV w. dobudowano niektre partie muru, np. przy Bramie Lwic oraz przy wejciu od strony pnocnej, w wtku poligonalnym. Mury o wtku ciosowym, zoonym z blokw prostopadociennych, pochodz z III w. p.n.e. z okresu odbudowy fortyfikacji przez Argos. B. F. 136 Z relacji Pauzaniasza mona przypuszcza, e wiedzia o istnieniu dwu okrgw grobw szybowych w Mykenach, ktrych lokalizacj ustaliy wykopaliska. Niesusznie natomiast przypisuje te okrgi wadcom Myken, ktrzy wyruszyli pod Troj. Wydarzenia te rozgryway si bowiem dopiero w XIII w. p.n.e., podczas gdy okrg grobw krlewskich, odkryty przez Schliemanna za Bram Lwic, datowany jest na XVI w., a drugi analogiczny okrg, odsonity przez archeologw greckich przed Bram Lwic, jest prawdopodobnie jeszcze wczeniejszy. Oba okrgi leay pierwotnie poza paacem wadcw, ktry zajmowa szczyt akropoli. Okrg Schliemanna o rednicy 26 m otoczony zosta prawdopodobnie w XIV w., tj. w momencie budowy murw, ktre objy go swoim zasigiem murem wys. 1,5 m (fig. 34). Mur ten skada si z dwu warstw pyt kamiennych wypenionych ziemi i kamykami, przykrytych od gry pytkami. Groby w liczbie szeciu, w ktrych znaleziono dziewitnacie szkieletw, byy wykute w skale i zamknite pytami kamiennymi. Z wierzchu przysypywano je prawdopodobnie kopczykiem ziemnym, w ktrym osadzano stele nagrobne (cz z nich, zachowana, znajduje si w Muzeum Narodowym w Atenach). B. F. 137 Tradycja musiaa przekaza do czasw Pauzaniasza wieci o skarbach ukrytych w ziemi. Oba okrgi grobw szybowych okazay si po odkopaniu prawdziwymi skarbcami zota. Mczyni mieli na twarzach zote maski, kobiety nosiy bogat biuteri, dzieci owinite byy zot foli. W grobach znaleziono take piknie inkrustowan bro, naczynia zote, srebrne i kamienne, ozdoby ze zota, alabastru, koci soniowej itd. (cao znalezisk w Muzeum Narodowym w Atenach). Mwic o podziemnych pomieszczeniach Atreusa" Pauzaniasz mg myle take o paacu, ktrego zarysy odkopane pod ruinami budowli z XIV w. p.n.e., byy zupenie niewidoczne w okresie, kiedy zwiedza akropol. B. F.
134

ich majtnoci. Znajduje si tu grobowiec Atreusa oraz grobowce wity Agamemnona, przybyej z nim spod Troi. Wymordowa j w czasie uczty Ajgistos. O grobowiec Kassandry wiod Mykeny spr z Lacedemoczykami okolic Amyklaj. Jest rwnie grobowiec Agamemnona, nastpnie wonicy Eurymedonta, a razem znowu s pochowani Teledamos i Pelops, podobno blinita, ktre urodzia Kassandra. Zabi je jako jeszcze niemowlta Ajgistos przy grobie ich rodzicw. Jest te grobowiec Elektry. Orestes da j Pyladesowi za on. Hellanikos poda jeszcze i t wiadomo: oto Elektra urodzia Pyladesowi dwu synw: Medona i Strofiosa. Klitajmestra i Ajgistos s pochowani nieco poza murem138. Nie byli bowiem godni pogrzebania wewntrz muru, gdzie ley sam Agamemnon i razem z nim pomordowani towarzysze. Rozdzia XVII 1 Od Myken w lewo, w odlegoci pitnastu stadiw, wznosi si He139 rajon . Obok drogi pynie strumie zwany Eleuterion. Z niego czerpi
Poza murami akropoli wykopaliska odsoniy take drugi okrg grobw zw. tolosowymi, pochodzcy z XIV i XIII w. Dzisiejsze, umowne nazwy niektrych grobw pokrywaj si z wymienionymi przez Pauzaniasza. Groby Klitajmestry i Ajgistosa znajduj si blisko bramy, grb Agamemnona, zw. take skarbcem Atreusa, ley dalej. Groby tolosowe skadaj si z pomieszczenia na planie koa (tolos), o rednicy i wysokoci ok. 13 m, oraz z prowadzcego do korytarza d. 22 do 36 m (dromos). ciany budowane s z prostopadociennych blokw z miejscowego kamienia. Kopulaste sklepienie komnaty grobowej uzyskiwano przez wysuwanie kolejnych warstw klicw ku sobie, przy czym otwr u gry zamykano pyt. Cao przysypywano ziemi, tworzc rodzaj kurhanu. Niektre groby maj dodatkowe pomieszczenia kute w skale. Portale i trjkty odciajce wejcia do pomieszcze grobowych, kasetony sklepie, a nawet ciany byy prawdopodobnie bogato zdobione. Niestety, wszystkie groby tego okrgu zostay rozgrabione ju w staroytnoci. B. F. 139 witynia, dzieo Eupolemosa z Argos, powstaa w latach 420400. By to peripteros 6x12 kolumn w stylu doryckim. We wntrzu celi, przedzielonej dwoma rzdami po pi kolumn, stary trzy posgi Hery, w tym chryzelefantyna Polikleta (zob. przyp. 141) oraz chryzelefantyna Hebe, dzieo Naukidesa (zob. przyp. 142). Odnaleziono fragmenty rzeb przyczkowych i metop. Ze wityni zachowa si jedynie stylobat z blokw tufu. B. F.
138

wod do oczyszcze i do tajnych obrzdw suebne przybytku i ofiar. Sam przybytek pooony jest u podna Eubei. Tak nazywaj gr. Podanie gosi, e potok Asterion mia trzy crki. Ich imiona: Eubeja, Prosymna i Akraja. Byy piastunkami Hery. 2 Mianem Akraja zw gr pooon naprzeciw wityni Hery, od Eubei pochodzi nazwa gry wkoo wityni, Prosymna zowi teren pooony poniej Herajonu. Sam Asterion, pync powyej Herajonu, spada w parw i tam znika. Na jego brzegach krzewi si trawiasta rolina, ktr nazywaj asterionem, skadaj Herze, i z jej lici plot dla Hery wiece. 3 Sam za wityni zbudowa architekt Eupolemos z Argosu. Paskorzeby wykonane nad kolumnami przedstawiaj sceny z urodzin Zeusa i bogw oraz z bitwy bogw z gigantami, dalej z wojny trojaskiej i zdobycia Ilionu. Przed wejciem stoj posgi kobiece, mianowicie kapanek Hery, a take mskie, przedstawiajce wrd innych herosw take Orestesa. Bowiem ten posg, ktry ma podpis: cesarz August" uwaaj tutaj za posg Orestesa. W przedsionku z lewej strony stoj staroytne posgi Charyt, z prawej za oe Hery i wotywna tarcza, ktr Menelaos ongi zabra Euforbosowi pod Ilionem140. 4 Posg Hery olbrzymich rozmiarw, wykonany ze zota i koci soniowej, dzieo Polikleta141, przedstawia bogini siedzc na tronie.
Iliada XVII 59-60. Poliklet z Argos, najwybitniejszy rzebiarz szkoy doryckiej drugiej po. V w. p.n.e., brzownik. Przedmiotem studiw Polikleta by nagi posg mczyzny w spoczynku. Na podstawie teoretycznych bada, ktrych opracowanie nie zachowao si, ustali on idealne proporcje ciaa mskiego (Plin. N.h. XXXIV 55), wedug ktrych gowa powinna si mieci w caej wysokoci ciaa siedem razy. Modulusem, tj. wymiarem podstawowym, bya szeroko palca, cztery takie szerokoci daway szeroko doni itp. Wyraz spokojnej rwnowagi i rytmu uzyskiwa artysta przez zastosowanie tzw. kontrapostu, tj. przeciwobcienia (jeli ciar ciaa spoczywa na nodze prawej, to obciona jest rka lewa). Z siedmiu zidentyfikowanych w kopiach rzymskich posgw Polikleta sze ukazuje niemal ten sam ukad postaci modzieczej o ciarze ciaa wspartym na jednej nodze: Herakles (fig. 35), Hermes (muzeum w Bostonie), Diskoforos (Luwr), Kyniskos (Muzeum Brytyjskie), Doryforos (muzeum w Neapolu) oraz Diadumenos (Muzeum Brytyjskie). Sidmym jest posg Amazonki dla wityni Artemidy w Efezie (muzeum w Berlinie). Pauzaniasz wymienia cztery inne nie zidentyfikowane dotychczas posgi zwycizcw olimpijskich (VI 4,11; VI 7,10; VI 9,2; VI 13,6). Posg Hery dla Argos by, jak si wydaje, jedynym posgiem kulto141 140

Na gowie ma wieniec z wyobraonymi w paskorzebie postaciami Charyt i Hor. W jednej rce trzyma owoc granatu, w drugiej bero. Dlaczego Hera trzyma w rce jabko granatu, musz pomin milczeniem, gdy jest to szczeg misteryjny. Wedle ustnej tradycji, ow kukuk, siedzc na berle, jest jakoby sam Zeus. Mianowicie, gdy ongi Zeus zakocha si w Herze jako dziewczynie, przybra posta tego ptaka, Hera za bawia si chwytaniem go. T legend, jak te inne podobnego rodzaju opowiadania o bogach, podaj do wiadomoci czytelnika bez przekonania, niemniej dla cisoci podaj. 5 Podobno posg stojcy obok posgu Hery przedstawia Heb. Wykonany jest rwnie ze zota i koci soniowej. Dzieo to Naukydesa142. Koo niego jest jeszcze na kolumnie staroytny posg Hery. Najstarszy natomiast wykonany jest z drzewa dzikiej gruszy, a zoy go w Tyrynsie Pejrazos, syn Argosa. Argiwowie, zburzywszy Tyryns, umiecili go w Herajonie. Widziaem go na wasne oczy. Niewielki to posg. Przedstawia bogini w postaci siedzcej. 6 Oto inne dary wotywne, godne uwagi. Otarz z paskorzeb, przedstawiajc mistyczne zalubiny Heraklesa z Heb, cay ze srebra. Cesarz Hadrian ofiarowa pawia ze zota i byszczcych kamieni, a to dlatego, e ten ptak uchodzi za powiconego Herze. Jest tu rwnie wieniec zoty i peplos purpurowy, dary wotywne Nerona. 7 Powyej obecnej wityni s jeszcze fundamenty poprzedniej143 i resztki budowli, ktre oszczdzi pomie. Spona za witynia,
wym Polikleta. Jest to jedno z ostatnich dzie mistrza, poniewa powsta najwczeniej w 423 r., kiedy stara witynia ulega spaleniu (Tuk. IV 133). B.F. 142 Naukides z Argos, reprezentant szkoy doryckiej na przeomie Vi IV w., nauczyciel Polikleta Modszego. Wykona posg Hebe dla Herajonu w Argos, zachowany na monetach tego miasta: Hebe, w dugim chitonie, stojc wyciga lew rk ku Herze, siedzcej na tronie. Pliniusz przypisuje Naukidesowi posg Merkurego, posg chopca oba nie zidentyfikowane oraz posg Dyskobola (N.h. XXXIV 80). Posg Dyskobola ukazuje atlet gotowego do dziaania (fig. 36), artysta odchodzi w nim od regu idealnego pikna i spokoju wprowadzonych przez Polikleta. Pauzaniasz wymienia trzy brzowe posgi zwycizcw olimpijskich Naukidesa, nie zidentyfikowane (zob. VI 6,2; VI 8,4 oraz VI 9,3). B.F. 143 Pierwsza witynia Hery pochodzi z pocztku w. VII p.n.e. Bya to jedna z najwczeniejszych wity duych rozmiarw. Zachowany stylobat ma wymiary 47x18 m. witynia staa na skalistej terasie, nieco wyej ni pniejsza witynia Eupolemosa (zob. przyp. 139). By to peripteros 6x14 kolumn, pocztkowo drewnianych, z czasem wymienianych na kamienne. witynia zostaa zniszczona przez poar w 423 r. B.F.

gdy sen zmorzy kapank Hery, Chryzeis, gdy wiece zajy si od pomienia wiecznikw. Chryzeis usza do Tegei i zwrcia si jako bagalnica do Ateny Alea. Argiwowie, chocia doznali tak wielkiej straty, nie usunli posgu Chryzeis i stoi on do dnia dzisiejszego przed spalon wityni. Rozdzia XVIII 1 Idc z Myken do Argosu, ujrzymy po lewej stronie drogi wity okrg heroizowanego Perseusza. Take i tu doznaje on czci od okolicznych mieszkacw. Szczeglnie jednak czczony jest na Seryfos. Ateczycy maj rwnie wite miejsce Perseusza oraz otarz Diktysa i Klimeny, zwanych zbawcami Perseusza. Uszedszy nieco dalej naprzd w gb terytorium Argosu poza ten wity okrg heroizowanego Perseusza, napotkamy po prawej stronie drogi grobowiec Tyestesa144. Na nim stoi baran z kamienia, poniewa Tyestes zdoby zot owc145 przez cudzostwo z on brata. Rozwaga nie zdoaa utrzyma Atreusa w umiarze odwetu, lecz dopuci si mordu na synach Tyestesa i wyprawi ow osawion uczt146. 2 Nastpnie nie mog jasno stwierdzi, czy Ajgistos pierwszy dopuci si krzywdy, czy Agamemnon wyprzedzi go mordem Tantalosa, syna Tyestesa. Podanie gosi, e to Tantalos by pierwszym mem Klitajmestry i e otrzyma j od ojca, Tyndareosa. Osobicie nie jestem skonny uzna ich za ludzi zych z natury. Jeli jednak zbrodniczy czyn Pelopsa i demon zemsty za Myrtilosa147 tak dugo ich ciga, to wypadnie zgoTyestes, modszy brat Atreusa. Zota owca bya wasnoci Atreusa. Tyestes wszed w jej posiadanie dziki akcji ony Atreusa, Aeropy, ktra dopucia si cudzostwa z Tyestesem. Tu, jeli na grobie Tyestesa znalazo si przedstawienie barana, autor pomnika musia pj za wersj odwrotn. Wersja argolidzka przypisuje jednak posiadanie prawowite zotej owcy Atreusowi. 146 Poda na st jako potraw ciaa synw Tyestesa (zob. przepowiedni Kassandry w Agamemnonie Ajschylosa, przekad Srebrnego). Na ten widok soce miao zatrzyma swj bieg. Syn Tyestesa, Ajgistos, zabi Agamemnona, syna Atreusa. Temat Agamemnona Ajschylosa. 147 Myrtilos by wonic zaprzgu Ojnomaosa, krla Pizy, ktry obieca da crk sw, Hippodami, za on temu, kto go zwyciy w zawodach rydwanw. Pelops, jeden z zawodnikw, chcc zwyciy Ojnomaosa, namwi Myrtilosa do
145 144

dzi si z tym, co Pytia rzekla Spartiacie Glaukowi148, synowi Epikydesa, gdy radzi si jej, czy ma popeni krzywoprzysistwo, mianowicie e kara za to krzywoprzysistwo spadnie na jego potomkw". 3 Uszedszy nieco naprzd od Baranw" bo tak nosi nazw grobowiec Tyestesa ujrzymy po lewej stronie miejsce zwane Myzja i przybytek Demetry Myzja149. Nazwa pochodzi od niejakiego Myzjosa, bdcego take, zdaniem Argiww, ksenosem Demetry. Przybytek Demetry nie ma dachu. W tym miejscu jest jeszcze inna witynia: z palonej cegy150. Posiada posgi drewniane, tj. ksoana, Kory, Plutona i samej Demetry. Jeszcze kawaeczek drogi naprzd, a ju jest rzeka Inachos. Jeli j przejdziesz, ujrzysz otarz Heliosa. Std staniesz ju wnet przed bram Ejlejtyi, nazwan tak od pobliskiej wityni Ejlejtyi. 4 Jedyni tylko spord Hellenw Argiwowie, o ile mi wiadomo, podzieleni zostali na trzy krlestwa. A stao si to tak. Za panowania Anaksagorasa, syna Argejosa, a wnuka Megapentesa, kobiety ogarn obd. Mianowicie nie mogc usiedzie w domu, opuszczay domostwa i bkay si po polach. A syn Amytaona, Melampus, uwolni je od tej choroby; jednak pod warunkiem, e on sam i jego brat Bias otrzymaj na rwni z Anaksagorasem po jednej trzeciej krlestwa. Po Biasie sprawowao wadz krlewsk piciu wadcw przez cztery pokolenia a do Kyanipposa, syna Ajgialeusa. Po matce byli oni potomkami Neleusa tj. Neleidami. Od Melampusa wzio pocztek sze pokole i szeciu wadcw a do Amfilocha, syna Amfiaraosa.
uszkodzenia koa rydwanu Ojnomaosa. Kiedy z kolei po katastrofie Ojnomaosa, ktry zgin spadszy z rydwanu, Myrtilos zada spenienia obietnicy danej mu przez Pelopsa przed wycigiem, mianowicie, e odstpi mu jedn noc miosnego obcowania z Hippodami, Pelops wrzuci go do morza. Pauzaniasz, opowiadajc ten mit (VIII 14,11), podaje jako miejsce mierci Myrtilosa zachodni brzeg Peloponezu. Z kolei Hermes obdarowa Atreusa zot owc, aby przez wywoanie sporu midzy brami o zoto pomci mier Myrtilosa, swego syna. Atreus, zamiast zoy zot owc w ofierze bogom, gdy j tylko ujrza, zabi j i jej zote runo schowa. Lecz ona jego, Aerope, posiada je skrycie i daa swemu kochankowi, a bratu Atreusa, Tyestesowi. Dalszy cig opowieci w przypisie 145. 148 Zob. Herod. VI 86; Pauz. VIII 7,8. Wtedy Glaukos cofn si przed zatrzymaniem na wasno powierzonego sobie depozytu. 149 Pauz. VII 27,9. 150 wity z palonej cegy byo w Helladzie bardzo mao. O drugiej takiej wspomina Pauzaniasz w V 20,10, jest ni Filipejon w Olimpu. Zwyczaj uywania palonej cegy jest charakterystyczny dla Rzymu. Grecy uywali cegy wysuszanej w socu.

5 Miejscowy rd krlewski, tj. potomkowie Anaksagorasa, panowali duej. Mianowicie Ifis, syn Alektora, syna Anaksagorasa, pozostawi wadz krlewsk Stenelosowi, synowi brata, Kapaneusa. Kiedy za Amfilochos po wziciu Ilionu osiad wrd ludu, zwanego dzi Arnfilochami, a Kyanippos zmar bezdzietnie, w tej sytuacji Kylarabes, syn Stenelosa, sam jeden otrzyma cae krlestwo. Ale i on take nie pozostawi synw. Wic cae pastwo Argosu opanowa Orestes, syn Agamemnona. Mieszka bowiem tu koo Argosu i po prostu obj spucizn po ojcu. Ponadto, ju bez uprawnie dziedzicznych, przyczy do swego pastwa du cz Arkadii. Przej te wadz krlewsk nad Spart, majc przy tym zawsze zapewnion pomoc wojskow ze strony swych sojusznikw fokejskich. 6 Orestes obj rzdy krlewskie w Lacedemonie na zaproszenie samych jego mieszkacw, ktrzy uznali za waciwsze powierzy rzdy w swoim kraju dzieciom cry Tyndareosa151 ni Nikostratowi i Megapentesowi, synom Menelaosa z niewolnicy152. Po mierci Orestesa obj rzdy Tysamenos, syn Orestesa i Hermiony, cry Menelaosa. W zwizku za z Pentilosem, nieprawym synem Orestesa, Kinajton153, poeta epicki, poda wiadomo, e urodzia go Erygona154, crka Ajgistosa. 7 Za rzdw tego to Tysamenosa Heraklidzi powrcili na Peloponez; byli to: Temenos i Kresfontes, synowie Arystomachosa. Trzeci syn Arystodem zmar wczeniej, wic jego synowie towarzyszyli stryjom. Wydaje mi si, e susznie ubiegali si o panowanie w Argosie, poniewa Tysamenos by wprawdzie potomkiem Pelopsa, ale Heraklidzi wywodzili si bezporednio od Perseusza, dowodzc, e sam Tyndareos zosta strcony z tronu przez Hippokoonta, a Herakles, wedle ich relacji, zabi Hippokoonta, synom za Tyndareosa zleci przejciowo tylko rzdy nad krajem. Opowiadali mniej wicej to samo i o Mesenii, mianowicie, e Herakles powierzy j na tymczasowe tylko panowanie Nestorowi po zdobyciu Pylosu. 8 Wic wypdzaj z Lacedemonu i Argosu Tysamenosa. Z Mesenii potomkw Nestora, mianowicie: Alkmeona, syna Sillosa, a wnuka Trazymedesa, oraz Pizystrata, syna Pizystrata, a take synw Pajona, syna Antylocha, wraz z nim za Melantosa, syna Andropomposa,
151 152

Tj. Klitajmestry. Prawowit cr Menelaosa z maestwa z Helen bya Hermiona. 153 Zob. przyp. 33. 154 Erygona bya crk Klitajmestry i Ajgistosa.

a wnuka Borosa, prawnuka Pentilosa, praprawnuka Periklimenosa155. Tysamenos wraz z synami pocign z wojskiem do dzisiejszej Achai. 9 Potomkowie Neleusa, tj. Neleidzi, oprcz Pizystrata (co do tego ostatniego nie wiem, do kogo powdrowa), w kadym razie reszta rodu przeniosa si do Aten i od nich otrzyma miano rd Pajonidw i Alkmeonidw. Melantos uzyska nawet wadz krlewsk, wypdziwszy Tymojtesa, syna Oksyntosa. Tymojtes mianowicie by ostatnim krlem Aten z rodu Tezeusza. Rozdzia XIX 1 O dziejach Kresfontesa i synw Arystodemosa nie czas tu mwi. Temenos w sposb zupenie jawny oddawa pierwszestwo w sprawach wojennych wodzowi Dejfontesowi, synowi Antymachosa, wnukowi Trazyanora, prawnukowi Ktezypposa, a ostatecznie praprawnukowi Heraklesa, wynoszc go nad wasnych synw oraz we wszystkich kopotach zasigajc jego rady. A e ju przedtem uczyni go swym ziciem i najwicej ze wszystkich dzieci kocha crk Hyrneto, wic popad w podejrzenie, e take wadz krlewsk przekae jej i Dejfontesowi. Z tego powodu synowie dopucili si w stosunku do niego skrytobjstwa. Spord nich Kejsos, bdc najstarszy, obj wadz. 2 Poniewa Argiwowie byli od najdawniejszych czasw dni rwnoci i wolnoci, wic uprawnienia krlewskie umniejszyli tak dalece, e tylko waciwie tytu krlewski pozostawili Medonowi, synowi Kejsosa, i jego potomkom. A ju Meltasa, syna Lakedasa, dziesitego potomka Medona, w ogle wadzy pozbawi lud, uprzednio obciywszy wyrokiem skazujcym. 3 Najokazalszym budynkiem w miecie Argos jest witynia Apollona Likios [tj. Wilczego]. Posg, ktry dotrwa do naszych czasw, jest dzieem Ateczyka Attalosa, a drewniany posg, tzw. ksoanon, ktry pocztkowo tam si znajdowa, i w ogle caa witynia byy darem wotywnym Danaosa. Skonny jestem przypuszcza, e wwczas wszystkie posgi byy to ksoana, szczeglnie za egipskie. wityni Apollona Likios zbudowa Danaos z tej przyczyny. Mianowicie, przybywszy do Argosu, popad w zatarg o wadz z Gelanorem, synem Stenelasa. Gdy
Melantos nie by wic bezporednim potomkiem Nestora, lecz Periklimenosa, brata Nestora (zob. Odyseja XI 286).
155

obydwie strony przedstawiy wiele przekonywajcych dowodw wobec ludu i gdy Gelanor nie mniej mia za sob susznych racyj (jak strona przeciwna), wtedy lud odoy, jak powiadaj, wyrok do dnia nastpnego. 4 Nazajutrz, z samego rana wilk napad na stado krw, pasce si przed murami miasta, i z miejsca zaatakowa byka dowodzcego stadem. Wtedy Argiwowie wpadli na myl, eby porwna Gelanora z bykiem, a Danaosa z wilkiem, poniewa podobnie jak wilk nie jest z ludmi zyty, tak Danaos dotychczas nie by z nimi zwizany. A e wilk pokona byka, wic dlatego Danaos otrzyma tron krlewski. Danaos sdzc, e to Apollon sprowadzi na stado krw wilka, zbudowa przybytek Apollona Likios. 5 Tam znajduje si tron Danaosa oraz posg Bitona, przedstawiajcy mczyzn z bykiem na ramionach. Zdaniem poety Likeasa156, kiedy Argiwowie prowadzili do Nemei zwierzta ofiarne, Biton okaza niezwyk si i chwyciwszy byka na ramiona ponis dalej. Obok tego posgu pali si wieczysty ogie, ktry zw ogniem Foroneusa157. Nie zgadzaj si mianowicie z tymi, ktrzy przypisuj Prometeuszowi dar ognia dla ludzi, ale chc przypisa jego wynalazek Foroneusowi. 6 Spord drewnianych posgw Afrodyty i Hermesa jeden jest, ich zdaniem, dzieem Epejosa, drugi, tj. Afrodyty, darem wotywnym Hypermestry. T jedyn z crek, ktra zlekcewaya polecenie ojca158, pozwa przed sd Danaos, poniewa ocalenie Linkeusa mogo przedstawia dla pewne niebezpieczestwo, a take dlatego, e odmowa z jej strony wspudziau w zbrodni sistr obciya tym wiksz hab jego samego jako inicjatora. Poddana sdowi Argiww uzyskaa wyrok uniewinniajcy i w podzice za wystawia posg Afrodycie Nikeforos [tj. Dawczyni Zwycistwa]. 7 Wewntrz tej wityni jest posg Ladasa159, ktry szybkoci w biegu przewysza wszystkich swych wspczesnych. Stoi te Hermes przedstawiony w chwili, gdy podj wykonanie liry ze skorupy wia160. Przed
Likeas, znany tylko z Pauzaniasza, ktry go wspomina w I 13,8; II 19,5; 22,2; 23,8. Naley najwczeniej do w. III p.n.e. Naley go datowa niedaleko Kallimacha. 157 Zob. Pauz. II 15,5. 158 Polecenie ojca, tj. zabi mw, wieo polubionych. 159 Ladas, zob. Pauz. III 21,1; VIII 12,5. 160 Treci dramatu satyrowego Sofoklesa pt. (Ichneutaj), tj. Psy gocze, jest mit o Hennesie, jako wynalazcy nowego wwczas instrumentu muzycznego, tj. liry. Oto Kyllene, piastunka Hermesa, nimfa tej gry, z zachwytem opowiada
156

wityni znajduje si d...* majcy paskorzeb z przedstawieniem walki byka i wilka. Obok tej grupy wida dziewczyn rzucajc kamie na byka. Dziewczyn jest pono Artemida. To Danaos zoy te dary wotywne, a take pobliskie kolumny oraz ksoana Zeusa i Artemidy. 8 S tu rwnie grobowce. Jeden Linosa161, syna Apollona i Psamaty, cry Krotoposa, oraz drugi, o ktrym mwi, e jest grobowcem poety Linosa162. Opowie o tym ostatnim waciwsza bdzie w innym miejscu mego dziea, tu wic j pomijam. W zwizku za z Psamat mj rozdzia o Megarze przedstawi j dokadnie. Oprcz tych dzie sztuki znajduje si tu jeszcze posg Apollona Agyjeus [tj. Drogowego] i otarz Zeusa Hyetios [tj. Deszczowego]163. Przy tym otarzu poplecznicy Polinejka w jego usiowaniu powrotu do Teb przysigli164 sobie zgin, jeli nie uda im si zdoby Teb. W zwizku z grobowcem Prometeusza Argiwowie mniej przekonywajco, moim zdaniem, broni jego istnienia u siebie ni mieszkacy miasta Opus, jednake broni. Rozdzia XX 1 Jeli min posg piciarza, Kreugasa165, i pomnik, wystawiony z racji zwycistwa nad Koryntem, to ujrzymy siedzc posta Zeusa
satyrom, owym psom goczym", wysanym na poszukiwanie zagubionych sztuk byda ze stada Apollona, jak to jej modziutki wychowanek wykona rezonans ze skorupy wia, a jako strun uy kiszek z ... i tu si wydaje, e Hermes ukrad bydo Apollona. Nastpuje jednak zgoda midzy stronami, czego ju sam dramat nie zawiera w dzisiejszym stanie. Oto Apollo zachwycony nowym instrumentem oddaje stada byda Hermesowi, sam stajc si bogiem muzyki. 161 O Linosie, synu Apollona, i Psamacie, crce Krotopasa, zob. Pauz. I 43,7. 162 O poecie Linosie mwi bdzie Pauzaniasz w IX 29,6 w wersji tebaskiej, jako synu Amfimarosa i muzy Uranii, jako o najznakomitszym muzyku swego czasu, ktry zosta przez Apollona zabity za to, e omieli si stan z nim do zawodw. 163 Zob. Pauz. I 32,2, gdzie nosi on synonimiczny przydomek: Ombrios. 164 O tej przysidze mwi Ajschylos w Siedmiu przeciw Tebom ( ), w. 41 i nn. 165 Zob. Pauz. VIII 40,3 i nn. Jest to wstrzsajcy wypadek. Oto Damoksenos z Syrakuz i Kreugas z Epidamnu zawarli tak umow na igrzyskach nemejskich, e wymierz sobie tylko po jednym ciosie w walce na pici. Kreugas wymierzy cios w gow Damoksenosa. Ten z kolei wymierzy mu cios pod ebro. Ostrzem paznokci i si ciosu wbi rk do wntrznoci, chwyci je, cign na zewntrz i podar na

Mejlichios [tj. askawego], z biaego marmuru, dzieo Polikleta166. Podawano mi nastpujc przyczyn ufundowania tego posgu. Oto Lacedemoczycy, raz rozpoczwszy wojn z Argiwami, nie mogli jej nigdy skoczy, a Filip, syn Amyntasa, zmusi ich do ustalenia si w wyznaczonych od pocztku granicach kraju. Dotychczas bowiem Lacedemoczycy, ilekro nie byli zaprztnici jak wojn poza Peloponezem, zawsze odrywali na sw korzy pewn czstk ziemi argiwskiej albo, jeli zajli si wojn poza granicami swego kraju, to Argiwowie w tym samym czasie na nich z kolei napadali. 2 Gdy wzajemna nienawi dosiga szczytu, Argiwowie postanowili utrzymywa stale wyborowy oddzia tysica ludzi167. Na ich czele postawiono jako dowdc Bryasa z Argosu. Pozwoli on sobie na wiele zuchwaych czynw w stosunku do ludu. Nawet dopuci si gwatu na dziewicy odprowadzanej wanie do oblubieca, wyrwawszy j z orszaku. Tymczasem nadesza noc. Dziewczyna zaczekaa, a Bryas zanie, i olepia go. Przyapana o wicie, odniosa si do sdu ludu jako bagalnica. Lud nie wyda jej na pomst owego tysica. W nastpstwie czego rozgorzaa tak gwatowna nienawi midzy obydwiema stronami, e doszo do bitki, w ktrej lud zwyciy. Pokonawszy wroga nie pozostawi nikogo z przeciwnikw przy yciu. Pniej zarzdzono wiele oczyszcze z powodu przelania krwi bratniej i wystawiono posg Zeusowi Mejlichios. 3 Obok tego posgu stoi grupa wykonana z kamienia w paskorzebie. Oto Kleobis i Biton cign do Herajonu wz z umieszczon na nim sw matk168. Naprzeciw tej grupy jest przybytek Zeusa Nemejos. Posg boga w pozycji stojcej, z brzu, dzieo Lizypa. Uszedszy nieco naprzd
kawaki". Argiwowie wwczas uznali Damoksenosa winnym kary za przekroczenie umowy, gdy zada wiele ciosw. Kreugasowi, cho zmaremu, przyznali zwycistwo i wystawili pomnik. 166 Zob. przyp. 192. 167 Stao si to w r. 421 p.n.e. 168 Ich matk bya Kydippe, kapanka Hery. Musiaa pojecha zaprzgiem do wityni bogini podczas wit Hery. Tymczasem woy nie wrciy jeszcze z pola. Wic modziecy sami si wprzgli do wozu. Wtedy matka stanwszy przed wizerunkiem bogini prosia, aby daa synom to, co najszczliwsze by moe dla czowieka. A wtedy modziecy zoywszy ofiar, a potem wziwszy udzia w uczcie zasnli snem wiecznym w wityni (Herod. I 31). Kleobisowi i Bilonowi wystawili mieszkacy Argos wotywne posgi w Delfach, duta Polimedesa z Argos. Te posgi zachoway si do naszych czasw.

poza ten przybytek, z prawej strony spotkamy grb Foroneusa. Jeszcze do dnia dzisiejszego skadaj tu mieszkacy cze Foroneusowi jako herosowi. Obok przybytku Zeusa Nemejos stoi chyba od wiek wiekw witynia bogini Tyche, jeli istotnie tutaj Palamedes169 zoy w ofierze wynalezione przez siebie kostki szecienne do gry. 4 Pomnik ssiedni nazywaj grobowcem menady Chorei. Opowiadaj, e wraz z innymi niewiastami wzia ona udzia w wyprawie zbrojnej Dionizosa170 na Argos oraz e Perseusz odnisszy zwycistwo na polu walki zabi wiele tych kobiet. Wikszo ich pogrzebano wsplnie. Tej wystawiono pomnik oddzielnie jako wyrniajcej si dostojestwem. 5 Niedaleko std jest przybytek Hor [tj. Pr roku]. Idc std z powrotem, mona zauway mskie posgi w pozycji stojcej: Polinejkesa, syna Edypa, i wodzw, ktrzy razem z nim padli w walce pod murami Teb. Ich liczb zmniejszy Ajschylos do siedmiu, cho wielu wicej wodzw wzio udzia w wyprawie zarwno z Argosu, jak Mesenii, a take niektrzy z Arkadii. Obok owych siedmiu t liczb uznali za tragedi Ajschylosa sami mieszkacy Argosu spoczywaj ci, ktrzy zdobyli Teby: Ajgialeus, syn Adrastosa, dalej Promachos, syn Partenopajosa, a wnuk Talaosa; Polidoros, syn Hippomedonta, i Tersandros, oraz synowie Amfiaraosa: Alkmeon i Amfilochos, dalej Diomedes i Stenelos. Oprcz nich znajduje si jeszcze Euryalos, syn Mekisteusa, oraz Adrastos i Tymeas, synowie Polinejkesa. 6 Niedaleko od tych posgw mskich pokazuj pomnik Danaosa171 i kenotaf tych wszystkich Argiww, ktrych zaskoczya mier albo pod Ilionem, albo ju w drodze powrotnej. Znajduje si tu take przybytek Zeusa Soter [tj. Zbawcy]. Mijajc przybytek podchodzimy do budynku, w ktrym niewiasty argiwskie opakuj Adonisa172. Na prawo
Palamedes, syn Naupliosa i Klimene, wychowanek centaura Chirona na rwni z Achillesem, Ajasem, Heraklesem. Zdemaskowa podstp Odysa, udajcego szalestwo, aby nie i pod Troj. Mianowicie, gdy Odys zaprzg do puga osa i wou i zacz sia sl, Palamedes umieci przed pugiem maego Telemacha, a kiedy Odys zatrzyma pug, zdradzi wiadomo. Jeden z pierwszych rycerzy pod Troj. Sta si przedmiotem zawici, podrzucano mu dowody zdrady na rzecz Trojan i ukamienowano. Uchodzi za wynalazc rnych umiejtnoci. 170 Zob. Pauz. II 22,1; II 23,7. 171 Wedle Strabona (VIII, p. 37) grb Danaosa, ojca synnych Danaid, znajdowa si na rodku agory Argosu. 172 Adonis, syn Tejasa, krla syryjskiego, i jego crki, Smyrny. Afrodyta pobudzia j do chci obcowania fizycznego z rodzonym ojcem. Przy pomocy piastunki
169

od wejcia jest przybytek dla Kefizosa173. Wedle ustnego podania, woda nie znikna z tej rzeki za wol Posejdona raz na zawsze; doskonale sycha, i pynie pod ziemi, i to wanie pod tym miejscem, gdzie stoi przybytek. 7 Obok przybytku Kefizosa jest gowa Meduzy, wykonana w kamieniu. Wie gosi, e i to dzieo naley przypisa cyklopom. Okolica z tyu pooona nosi dotychczas nazw Kryterion, poniewa, jak powiadaj, tu Danaos odby sd nad Hypermestr. Tu niedaleko jest teatr174. Wiele w nim rzeczy godnych widzenia, m.in. posg mczyzny zabijajcego innego, mianowicie Perylaos z Argosu, syn Alkenora, zabijajcy Spartiat, Otryadasa175. Ten Perylaos ju przedtem odnis zwycistwo w piciarstwie na igrzyskach nemejskich.
Hipolity oszukaa Tejasa i czya si z nim przez dwanacie nocy. Wreszcie w czasie tej ostatniej, dwunastej, Tejas spostrzeg podstp crki i usiowa zabi j noem. Lecz dziewczyna zwrcia si do bogw o pomoc. Ci zamienili j w drzewo myrry. W dziewi miesicy pniej pka kora drzewa i wyonio si z niej dzieci, Adonis. Afrodyta ujta piknoci dziecka, daa je na wychowanie Persefonie. Ta z kolei nie chciaa pniej dziecka zwrci Afrodycie. Zeus rozstrzygn spr. Odtd Adonis bdzie przebywa przez jedn trzeci roku na ziemi z Afrodyt, jedn trzeci z Persefon, jedn trzeci, gdzie zechce. Pniej gniew Artemidy (nie wiadomo, z jakiego powodu) spowodowa jego mier od kw dzika w czasie polowania. Mit posiada mnstwo wariantw. Adonis by myliwym, ukochanym Afrodyty, zgin przedwczenie od kw dzika. Z krwi umierajcego Adonisa powoaa Afrodyta do ycia kwiat anemon. Kult syryjski wczenie zhellenizowany. wita Adonia polegay na opiewaniu mierci i zmartwychwstania Adonisa. XV idylla Teokryta z czasw Ptolemeusza Filadelfa, powicona jest kultowi Adonisa. Zakadano ogrdki Adonisa, szybko rosnce i szybko widnce, jako symbol jego krtkiego ycia. 173 Zob. Pauz. II 15,5. 174 Zbudowany w kocu IV w. p.n.e. by najwikszym z wwczas istniejcych teatrw. Obliczony by na 20000 widzw (zob. ks. I, przyp. 304 oraz ks. II, przyp. 226). Orchestra kuta w skale miaa 26 m rednicy, w kocu w. IV n.e. zostaa przebudowana na basen do zawodw wodnych. Widownia o 81 stopniach, drona jest w skale z wyjtkiem bocznych kracw, ktre byy dobudowane, a nastpnie, ju po upadku cesarstwa rzymskiego, rozebrane na budulec. Pierwotna skena i proskenion zostay niemal cakowicie zniszczone przy przebudowach rzymskich, w ktrych zastosowano ceg i okadziny marmurowe. B. F. 175 Wedug Herodota I 82 w czasie wojny midzy Argiwami i Lacedemoczykami o Tyre umwiono si, e z kadej strony bdzie walczyo po 300 wojownikw; kto zwyciy, do tego bdzie nalee kraina. I obie strony odeszy; pozostali tylko przedstawiciele stron: z Argiww Alkenor i Chromios, z Lacedemoczykw Otryades. Noc zapada. Argiwowie myleli, e s zwycizcami, i pobiegli oznajmi to swoim. Lacedemoczyk odar trupy Argiww ze zbroi, zanis do swoich i powrci na swoje

8 Powyej teatru wznosi si przybytek Afrodyty. Ma wprost posgu176 bogini jest paskorzeba wykonana na steli, a przedstawiajca pieniark Telesill177. Pod stopy rzucono jej ksigi, ona za patrzy na hem, ktry trzyma w rku, i jakby miaa zamiar woy go na gow. Telesilla bya w ogle sawn kobiet, ale jeszcze wikszej czci przysporzya jej wasna twrczo poetycka. Wtedy wanie178 Argiwowie ponieli niewypowiedzian klsk od Kleomenesa, syna Anaksandrydesa, i od Lacedemoczykw. Cz pada na polu walki. Take zginli ci, ktrzy schronili si do gaju argiwskiego. Oto jedni ulegli zagadzie, gdy tylko zaczli ze wychodzi zgodnie z umow; reszta z kolei, gdy zauwaya, e oszukano ich, spona w gaju. W ten sposb Kleomenes poprowadzi Lacedemoczykw na Argos ogoocony z siy mskiej. 9 Tymczasem Telesilla wprowadzia na mury wszystkich razem: niewolnikw i mieszkacw niezdolnych do noszenia broni z powodu zbyt wczesnego wieku lub staroci. Sama za cigna ca bro pozosta w domostwach oraz ze wity i zaopatrzya w ni wszystkie kobiety w sile wieku. Uzbroiwszy je, z kolei rozstawia w tej stronie, skd, jak wiedziaa, nadejdzie nieprzyjaciel. Lacedemoczycy si zbliaj. Kobiety nie ulegy panice od ich okrzykw wojennych. Dotrzymay pola i walczyy dzielnie. Wwczas Lacedemoczycy doszli do wniosku, e nawet jeli zami kobiety, zwycistwo ich wywoa powszechn nienawi; jeli odwrotnie, spotka ich niepowodzenie, caa wyprawa sprowadzi na nich tylko niesaw. Ustpili wic dobrowolnie przed kobietami. 10 Jeszcze na dugo przed tym starciem Pytia ju je przepowiedziaa, a Herodot179 wspomnia o tej wrbie, czy tak samo j rozumiejc, czy inaczej. Mianowicie:
miejsce. Wreszcie obydwie strony nie mogc dociec, kto zwyciy, pobiy si znowu. Zwyciyli Lacedemoczycy. Otryades wstydzc si, e jako jedyny pozosta przy yciu, popenit samobjstwo. Zdarzyo si to w r. 548 p.n.e. Pauzaniasz opisa to raz jeszcze w II 38,5, ale bez wzmianki o Otryadesie. 176 Tylko tutaj i w VIII 46,2 uy Pauzaniasz na oznaczenie posgu bstwa wyrazu (tj. hedos). 177 Telesilla, zob. Pauz. II 35,2. Z jej pieni (asmata) zachowa si jeden fragment stanowicy pocztek pieni do Artemidy. 178 Bohaterska obrona Argosu w r. 510 p.n.e. O Kleomenesie opowiada Herodot VI 7680. 179 Zob. Herod. VI 77.

Lecz gdy kobieta zwyciy mczyzn i precz odegna oraz mnogo sawy przysporzy mieszkacom Argosu, wtedy liczne Argejki podrapi oba policzki.

Takie oto byy sowa przepowiedni, odnoszce si do czynu kobiet. Rozdzia XXI 1 Jeli std zej w d i powtrnie skierowa kroki na agor180, napotkamy grobowiec ony Foroneusa, Kerdo, a take wityni Asklepiosa. Przybytek Artemidy z przydomkiem Pejto [tj. Namowy] wystawia tu w darze wotywnym Hypermestra, uzyskawszy zwycistwo nad ojcem w sdzie. Mianowicie zostaa uniewinniona w sprawie Linkeusa. Jest tu take posg Eneasza z brzu oraz miejsce, zwane Delt. Poniewa wyjanienia, jakie syszaem odnonie do powstania tej nazwy, nie odpowiaday mi, wic je tu wiadomie pomijam. 2 Na samym przodzie agory ustawiono otarz Zeusa Fyksios [tj. Wspomoyciela w Ucieczce], a tu obok znajduje si grobowiec Hypermestry, matki Amfiaraosa, oraz drugi Hypermestry, crki Danaosa. Z t ostatni razem pogrzebany jest Linkeus. Naprzeciwko mogia Talaosa, syna Biasa. O samym Biasie i jego potomkach ju poprzednio opowiedziaem. 3 Podobno wityni Ateny Salpinks [tj. Trbki] wybudowa Hegeleos, domniemany syn Tyrsenosa, a wnuk jakoby Heraklesa i jakiej kobiety lidyjskiej181. Tyrsenos pierwszy podobno wynalaz trbk. Hegeleos, syn Tyrsenosa, nauczy Dorw towarzyszcych Temenosowi gry na tym instrumencie i dlatego nazwa Aten Trbk. Przed wityni Ateny ma by, jak wie gosi, pochowany Epimenides182. Oto Lacedemoczycy w czasie wojny z mieszkacami Knossos pojmali ywcem Epimenidesa.
Opis agory, ktra ley w poudniowo-wschodniej czci miasta, rozpocz Pauzaniasz w rozdz. 18. Z osiemnastu wymienionych przez niego sanktuariw, ktre stay prawdopodobnie wzdu czterech bokw placu, adne nie zachowao si do naszych czasw. Widoczne s jedynie od poudnia zarysy dugiego portyku oraz ruiny kwadratowej sali z dwoma rzdami wewntrznych kolumn (buleuterion?). B.F. 181 Omfale. 182 Zob. Pauz. III 11,11; III 12,11.
180

A wziwszy do niewoli zabili, poniewa przepowiada im niepomyln przyszo. Argiwowie podnieli jego ciao i tu je pogrzebali. 4 Budowla z biaego marmuru na rodku agory nie jest pomnikiem zwycistwa nad Pyrrosem z Epiru, jak twierdz mieszkacy Argosu, lecz tu spalono jego ciao i mona znale grobowiec, na ktrego cianach wyryto paskorzeb przedstawiajc sprzt wojenny Pyrrosa oraz sonie. Ta caa budowla zostaa wzniesiona nad jego stosem pogrzebowym, ale koci Pyrrosa spoczywaj w przybytku Demetry, obok ktrego zaskoczya go mier, jak to przedstawiem ju w ksidze o Attyce183. Mona i dzi jeszcze obejrze brzow tarcz Pyrrosa zawieszon nad drzwiami u samego wejcia do przybytku Demetry. 5 Niedaleko od owej budowli na agorze Argosu znajduje si kopiec ziemny. W nim, wedle ustnej wersji, spoczywa gowa meduzy Gorgony. Niezalenie od mitu takie rzeczy o niej opowiadaj. Bya mianowicie cr Forkosa. Po mierci ojca panowaa sama nad ludnoci zamieszkujc brzegi jeziora Tritonis, wyprawiaa si na owy oraz do walki wioda Libijczykw. W tym czasie stana z wojskiem naprzeciw si zbrojnych Perseusza (towarzyszyy mu take wyborowe oddziay z Peloponezu). Zostaa podstpnie zabita noc. Perseusz, peen podziwu dla jej piknoci, nawet pomiertnej, odci jej gow i zawiz do Hellady, aby pokaza rodakom. 6 Kartagiczyk Prokles, syn Eukratesa, uzna nastpujc opowie za bardziej wiarygodn od wyej opisanej. Pustynia libijska ywi rne zwierzta, o ktrych opowiadajc nie znajdziesz wiary u ludzi. yj tam rwnie mczyni dzicy i dzikie kobiety. w Prokles mwi, e widzia na wasne oczy jednego z tych mczyzn, ktrego przywieziono do Rzymu. Przypuszcza wic, e jedna z tych kobiet oddalia si od swoich i zawdrowaa a na brzeg jeziora Tritonis. Tu wiele za wyrzdzia mieszkacom, wreszcie Perseusz j zabi. Ludno okolic jeziora Tritonis oddaje cze Atenie, std wniosek, jakoby Atena okazaa mu pomoc w tym czynie. 7 W Argosie obok tego grobowca jest jeszcze mogia Gorgofony [tj. Zabjczym Gorgony], cry Perseusza. Z jakiego powodu nadano jej to miano, staje si to natychmiast zrozumiae dla tego, kto sysza opowie o Perseuszu. Podobno bya ona pierwsz kobiet, ktra po mierci swego pierwszego ma, niejakiego Perieresa, syna Ajola, wysza za m
183

Zob. Pauz. I 13,8.

powtrnie, mianowicie za Ojbalosa. Natomiast dotychczas waciwe byo kobietom po stracie ma wdowiestwo. 8 Przed mogi wzniesiono marmurowy pomnik zwycistwa nad Argiwem, Lafaesem. Podczas jego rzdw jako tyrana pisz to, co mwi o swych dziejach sami Argiwowie lud powsta i zrzuci go z tronu. Zbiegemu z kolei do Sparty usiowali Lacedemoczycy przywrci uprzedni wadz tyrana. Mieszkacy Argosu, odnisszy zwycistwo, zabili Lafaesa i wielu Lacedemoczykw. Niedaleko od owego pomnika zwycistwa jest przybytek Latony. 9 Posg bstwa duta Praksytelesa. Posg dziewczyny184, stojcy obok posgu bogini, darz mianem Chloris [tj. Bladej], uwaajc za posg cry Niobe, pierwotnie nazywanej Meliboj. Gdy reszta dzieci zgina z rki Artemidy i Apollona185, z rodzestwa pozostali przy yciu tylko ona jedna i brat Amyklas, i to wycznie dlatego, e zwrcili si z modlitw do Latony. Obawa porazia Chloris nag bladoci. Ta pozostaa na reszt ycia. Z powodu tego wypadku dziewczyna otrzymaa zamiast dawnego miana nazw Chloris. 10 Oni dwoje, wedle tradycji argiwskiej, wznieli wityni Latonie. Lecz ja, ktry wicej dowierzam poematom Homera ni inni, sdz, e z dzieci Niobe adne nie uszo z yciem. wiadectwem jest dla mnie ten wiersz Homera:
Chocia by)o ich tylko dwoje, wszystkich wygubili186.

A wic Homer wiedzia, e dom Amfiona zosta wytracony doszcztnie. Rozdzia XXII 1 witynia Hery Antei wznosi si na prawo od przybytku Latony. Przed ni jeszcze jest mogia kobiet, ktre zginy w bitwie z Argiwami i Perseuszem, cignc u boku wojska Dionizosa z wysp Morza Egejskiego.
Por. Pauz. V 16,4. Chloris, crka Amfiona i Nioby. mier dzieci Niobe bya bardzo czstym motywem przedstawie w sztuce greckiej. Pliniusz przekazuje nam wiadomo o grupie Niobidw, ktra staa w wityni Apollona Sosianus w Rzymie podajc jednoczenie, e nie wiadomo, czy rzeby te wykona Praksyteles, czy Skopas (N.h. XXXVI 28). Kwestia ta do dzi nie zostaa rozstrzygnita. Najlepiej zachowana grupa Niobidw, zoona z dziesiciu rzeb, znajduje si w muzeum we Florencji, wiele innych pojedynczych posgw tej grupy rozproszonych jest po muzeach caego wiata. S to rzymskie kopie jakiego dziea z po. w. IV p.n.e. W caoci przewaaj cechy Skopasa. B. F. 186 Iliada XXIV 602 i nn.
185 184

Dlatego zw je Haliadami [tj. Pannami Morskimi]. Naprzeciwko grobowca jest przybytek Demetry z przydomkiem Pelazgis, poniewa wybudowa go Pelazgos, syn Triopasa. Tu obok przybytku jest mogia Pelazga. 2 Niedaleko od tej mogiy stoi niewielki postument z brzu, dwigajcy staroytne posgi Artemidy, Zeusa i Ateny. Likeas w swym poemacie epickim poda, e to jest posg Zeusa Mechaneus [tj. Mistrza Forteli], a nadto, wedle jego sw, Argiwowie podjwszy wypraw na Ilion tutaj wanie zoyli przysig, e prowadzi bd wojn dopty, a zdobd Ilion, albo w czasie walki padn. Inni znowu przypuszczaj, e w tym postumencie zoono koci Tantala. 3 e tu zosta pochowany w Tantal, syn Tyestesa czy Broteasa (kry jedna i druga wersja), pierwszy m Klitajmestry jeszcze przed Agamemnonem, tego kwestionowa nie bd. Ale wiem z autopsji, e na Sipylosie jest warta obejrzenia mogia Tantala187, uwaanego za syna Zeusa i Pluto. Ponadto nie musia Tantal ucieka z Sipylu, jak to pniej przypado ucieka Pelopsowi, gdy go pdzi ze swym wojskiem Fryg Ilos188. Lecz do ju o tym. Obrzdy odprawiane nad poblisk studni s pochodzenia miejscowego zdaniem mieszkacw i ustanowi je niejaki Nikostratos. Do dnia dzisiejszego wrzucaj jeszcze do tej studni zapalone pochodnie na cze Kory, cry Demetry. 4 Tam jest rwnie przybytek Posejdona z przydomkiem Prosklystios [tj. Nawadniajcego]. Mwi, e Posejdon ca niemal okolic zatopi za to, e Inachos oraz inni czonkowie sdu rozjemczego przysdzili kraj Herze, a nie jemu. Jednake Hera uzyskaa u Posejdona cofnicie ywiou morskiego. A tam, skd fala spyna, Argiwowie wznieli zaraz przybytek Posejdonowi Prosklystios. 5 Uszedszy nieco naprzd, ujrzymy mogi Argosa, uchodzcego za syna Zeusa i Nioby, cry Foroneusa. Z kolei witynia Dioskurw. Stoj posgi ich samych i ich synw: Anaksisa i Mnazynusa, a z nimi take ich matek: Hilaejry i Fojby. Dziea to Dipojnosa i Skyllisa; z drzewa hebanu. Rwnie ich konie w znacznej mierze wykonane s z hebanu, tylko w niewielkiej czci z koci soniowej. 6 Niedaleko od posgw wadcw jest przybytek Ejlejtyi, z daru wotywnego Heleny w zwizku z sytuacj, kiedy podczas wyprawy Tezeusza i Pejritusa do kraju Tesprotw Afidna zostaa zdobyta przez Dioskurw, a Helen z powrotem prowadzono do Lacedemonu. Wie ustna utrzymuje, e bya ona wwczas brzemienna. Urodziwszy dzieci w Argosie, wystawia przybytek Ejlejtyi. Creczk nowo narodzon

daa na wychowanie Klitajmestrze, wwczas ju onie Agamemnona. Sama pniej wysza za m za Menelaosa.
187

Tantal II. Genealogia rodu Tantalidw:

188

Ilos, syn Trosa i Kallirroe, brat Assarakosa i Ganimedesa, a nie syn Fryga.

7 O tym napisali poematy Euforion z Chalkis189 i Aleksander z Pleuronu190, a przedtem jeszcze Stezychoros z Himery, twierdzc to samo, co Argiwowie, mianowicie, e Ifigenia jest crTezeusza. Obok przybytku Ejlejtyi jest witynia Hekaty191. Posg dzieem Skopasa; wykonany z kamienia. Naprzeciwko s jeszcze dwa posgi bogini, z brzu. Jeden duta Polikleta192, drugi brata Polikleta, niejakiego Naukydesa, syna Motona193. 8 Idc drog prosto do gimnazjonu tzw. Kylarabis, nazwanego tak od syna Itenelosa, napotkamy mogi Likymniosa, syna Elektryona. O nim mwi Homer194, e zgin z rki Tleptolemosa, syna Heraklesa. Z powodu tego morderstwa musia Tleptolemos uj z Argosu. Zboczywszy nieco z drogi do Kylarabis i tamtejszej bramy, mona zauway grobowiec Sakadasa195, ktry pierwszy zagra na flecie pie pytyjsk w Delfach. 9 Istnieje przekonanie, e caa niech Apollona do flecistw, trwajca
Euforion z Chalkis na Eubei, ur. w r. 276 p.n.e., bibliotekarz Antiocha W. (223 187), epik o charakterze mitologicznym. 190 Aleksander z Pleuronu w Etolii, ur. ok. 320 r. p.n.e., bibliotekarz aleksandryjski za Ptolemeusza Filadelfa, filolog, poeta, uporzdkowa chronologi tragedii i dramatw satyrowych, od r. 376 na dworze Antygona Gonatasa. Stezychoros z Himery na Sycylii (zob. Pauz. III 19,13) VI w. Pisa kompozycje liryczne na tematy mitologiczne. Naladuje Homera. Uywa dialektu doryckiego. Napisa palinodi Heleny. Zachowao si 25 fragmentw. 191 Posg niezachowany i niezidentyfikowany. Zob. ks. I przyp. 579. B.F. 192 Mowa jest o Poliklecie Modszym. By to architekt i rzebiarz w. IV p.n.e., wnuk wielkiego Polikleta, ucze Naukydesa. By twrc tolosu i teatru w Epidaurze wraz z ich ca ornamentyk architektoniczn. Przypisuje mu si pikny typ kapitelu korynckiego o bogatych motywach kwietnych. Z pierwszej wierci IV w. pochodzi posg Zeusa Mejlichios wykonany dla Argos w kompozycji tradycyjnej: bg siedzi na tronie wsparty na berle. Pauzaniasz wymienia take: grup Artemidy, Apollona i Latony dla wityni Artemidy Ortia koo Tegei (II 24,5), posg marmurowy Afrodyty dla Amyklaj po zwycistwie pod Ajgospotamoj w 405 r. (III 18,8) B.F. 193 Ten przekaz Pauzaniasza spowodowa oywion i dotychczas nie rozstrzygnit dyskusj midzy archeologami. Niektrzy przypuszczaj, e byo dwch Naukydesw i e Pauzaniasz mwi tu o Naukydesie II, wspczesnym Skopasowi i Polikletowi Modszemu, a nie o Naukydesie z Argos (zob. przyp. 142). B.F. 194 Iliada II 661. 195 Pauz. IV 27,7; VI 14,9; IX 30,2; X 7,4. Synny klarnecista odnis na igrzyskach pytyjskich trzykrotnie zwycistwo: w r. 582, 578, 574 p.n.e. Za pomoc klarnetu naladowa walk Apollona ze smokiem.
189

uparcie jeszcze od czasu zawodw muzycznych z sylenem Marsjaszem, stopniaa z powodu tego Sakadasa. W gimnazjonie Kylarabesa wznosi si posg Ateny tzw. Panija [tj. Darzcej Nasyceniem] oraz pokazuj mogi Stenelosa, a take samego Kylarabesa. Niedaleko od gimnazjonu wznosi si wsplna mogia, usypana dla tych Argiww, ktrzy popynli z Ateczykarni, aby podda ich wadzy Syrakuzy i Sycyli. Rozdzia XXIII 1 Std idc drog, zwan Kojle [tj. Gbok], po prawej stronie zauwaymy wityni Dionizosa. Podobno posg pochodzi z Eubei. A stao si to tak. Oto Hellenom powracajcym spod Ilionu rozbia si flota w okolicy Kafareusa. Tych spord Argiww, ktrym udao si uj zagady, gnbi chd i gd. Wic zwrcili si z modami do bogw, aby ktry w ich obecnym pooeniu bez wyjcia zechcia udzieli ratunku. Zaledwie uszli kilka krokw, ukazaa im si grota Dionizosa, a w grocie posg boga. Wewntrz groty stoczone byy dzikie kozy, chronice si przed zimnem. Argiwowie zabili te kozy i nasycili si ich misem. Skr uyli jako okrycia. Kiedy zima ustpia, naprawili okrty i ruszyli do domu. Ale zabrali z sob z groty w drewniany posg i dotychczas nieodmiennie skadaj mu cze. 2 Tu obok wityni Dionizosa ujrzysz domostwo Adrasta, a nieco dalej od niego przybytek Amfiaraosa, za nim grobowiec Erynii. Po nich z kolei wida wity okrg Asklepiosa. Za nimi przybytek Batona. Pochodzi z rodu Amfiaraosa, tj. potomkw Melampusa. Ilekro Amfiaraos rusza do boju, Baton powozi komi. Po odwrocie spod murw Teb, rozpadlina ziemna pochona zarwno Amfiaraosa, jak rydwan, przez to uczynia niewidzialnym razem take owego Batona. 3 U wylotu ulicy Koile wedle ustnej tradycji, znajduje si grobowiec Hyrneto196. Jeli to ma by grobowiec pusty [tj. kenotaf] i tylko wyraz pamici dla tej niezwykej kobiety, to tradycja wyglda na prawdopodobn. Jeeli natomiast istnieje przekonanie, e tam naprawd spoczywa ciao zmarej Hyrneto, ja go nie podzielam. Mgby w to uwierzy tylko ten, komu nie s znane dzieje Epidauru. 4 Najsawniejszy przybytek Asklepiosa w Argosie posiada a do dzisiaj siedzcy posg boga, z biaego marmuru, a przy nim stoi Hygeja [tj.
196

Zob. Pauz. II 28,3.

Bogini Zdrowia]. W pozycji siedzcej pozostaj take postacie rzebiarzy, ktrzy wykonali posgi, mianowicie Ksenofilos i Straton197. Ten przybytek budowa najpierw Sfyros, syn Machaona, a brat Aleksanora, ktremu skadaj cze w Titane obok Sykionu. 5 Posg Artemidy Feraja198 bo i mieszkacy Argosu wielbi Artemid Feraja tak samo, jak Ateczycy i Sykioczycy zosta przywieziony, wedle wasnej opinii mieszkacw Argosu, bezporednio z Feraj tesalskich. Lecz ja nie licz si z ich sdem, jeli potrafi utrzymywa, e w Argosie jest grobowiec Dejaniry, cry Ojneusa, i Helenosa, syna Priama, e jest w ich posiadaniu posg Ateny199, przywieziony z Ilionu i sprawca jego zdobycia. Tymczasem Palladion bo tak si nazywa niewtpliwie zostao zawiezione przez Eneasza do Italii. Wiemy z kolei, e Dejanira zakoczya ycie w okolicy Trachiny, a nie w Argosie. Jej mogia znajduje si w pobliu Heraklei, pooonej u podna Ojty. 6 Co si tyczy Helenosa, syna Priama, to ju przedstawiem jego dzieje200. Mianowicie, e z Pyrrosem, synem Achillesa, przyby do Epiru, e sprawowa opiek nad dziemi Pyrrosa i poj za on Andromach, e Kestryne otrzymaa nazw od Kestrynosa, syna Helenosa. Argiwscy badacze przeszoci zupenie wiadomie podaj nie wszystko zgodnie z prawd. A jednak to czyni, poniewa nie jest bynajmniej rzecz atw skoni szersz publiczno do uznania za suszne pogldw wrcz odmiennych od jej dotychczasowych zapatrywa. 7 Argiwowie posiadaj jeszcze inne osobliwoci, godne obejrzenia. Oto np. podziemne pomieszczenie, a w nim komnat z brzu, ktr ongi przygotowa Akryzjos jako wizienie dla crki. Perylaos j zburzy, gdy obj wadz tyrana. Teraz jest na tym miejscu grobowiec Krotoposa i witynia Dionizosa Krezjos201 [tj. Kreteskiego]. Wedle ustnej wersji.
Ksenofilos i Straton, rzebiarze z Argosu. Zachowaa si inskrypcja znaleziona niedaleko Tyrynsu. Tak sam inskrypcj, na dwu blokach kamiennych wyryt, znaleziono niedaleko Kleonaj. Obydwie pochodz z polowy II w. p.n.e. To moe ustali chronologi samych artystw. 198 Zob. Pauz. II 10,7. 199 Zob. Pauz. I 28,9. Posiadaniem trojaskiego Palladion szczyciy si rne miasta w staroytnoci. Por. Strabo, VI, p. 264. 200 Zob. Pauz. I 11, 1-2. 201 Wedug legendy kreteskiej Ariadn czya mio z Dionizosem, ktrego zdradzia na korzy Tezeusza. Za to j spotkaa kara mierci ze strony Artemidy. Aluzj do tego czyni Homer w Odysei XI 321 i nn.
197

Dionizos po skoczonej wojnie z Perseuszem202, gdy doszo do poniechania wrogich nastrojw, zacz znw doznawa wielkiej czci u Argiww i powicono mu oddzielne miejsce kultowe. 8 Kreteskim nazwano go pniej, poniewa tutaj pogrzeba zmar Ariadn. Likeas powiada, e podczas odnawiania wityni znaleziono urn glinian z prochami Ariadny, oraz zapewnia, e on sam j widzia oraz inni Argiwowie. W pobliu przybytku Dionizosa jest witynia Afrodyty Urania [tj. Niebiaskiej]. Rozdzia XXIV 1 Akropole nazywaj Larys od crki Pelazgosa. Od niej take otrzymay nazw dwa miasta tesalskie203: jedno nad morzem, drugie nad rzek Penejosem. Idc pod gr w kierunku akropoli, mona zauway przybytek Hery Akraja [tj. Opiekunki szczytw], a take wityni Apollona204, ktr podobno pierwszy wznis niejaki Pytaeus, przybysz z Delf. Obecny posg z brzu znajduje si w postawie stojcej. To tzw. Apollo Dejradiotes, poniewa ta dzielnica nazywa si Dejras. Jest take wyrocznia boga. Jeszcze do dnia dzisiejszego zasigaj tu ludzie rady wieszczej. Odbywa si to w sposb nastpujcy. Oto odpowiedzi wrebne daje kobieta, ktrej wzbronione jest obcowanie cielesne z mczyzn. Kadego miesica skada nocn ofiar z baranka. Skosztowawszy jego krwi, doznaje natchnienia od boga. 2 Obok przybytku Apollona Dejradiotes205 mieci si przybytek Ateny
Zob. Pauz. II 20,4; II 22,1. Strabo wylicza (XI, p. 440) dug list miejsc w Grecji, Azji Mn. i na wyspach, ktre nosiy nazw Larys. 204 Zob. Pauz. II 35,2; II 36,5; III 10,8; III 11,9. 205 Sanktuarium Apollona i Ateny, odkopane przez Szko Francusk, ley na zboczu wzgrza Larys. Zajmowao ono dugi czworobok, rozmieszczony na czterech terasach. Na pierwszej znajdowa si dziedziniec z kamiennym otarzem, koo ktrego znaleziono bazy trjnogw i posgw. Na drugiej terasie mieciy si schody wiodce wyej, na trzeciej staa witynia Apollona Dejradiotesa oraz budynek z cegie na podmurowaniu kamiennym siedziba wyroczni. Bardziej na wschd odkopano fundamenty budowli okrgej, moe grobowiec synw Ajgyptosa, wzmiankowany przez Pauzaniasza. Na najwyszej terasie staa witynia Ateny Oksyderkes oraz, bardziej na zachd, stadion. Fundamenty dwu wity, wymienionych dalej przez Pauzaniasza odsonito na dziedzicu zamku bizantyjskiego na szczycie Larysy. B.F.
203 202

Oksyderkes [tj. Bystrookiej], dar wotywny Diomedesa, ktremu podczas walki pod Ilionem Atena usuna lepot z oczu. Tu take znajduje si stadion, na ktrym odbywaj si igrzyska na cze Zeusa Nemejskiego i Hery. Idc w kierunku akropoli, spotkamy po lewej stronie i tu take grobowiec synw Ajgyptosa. Tutaj s tylko ich gowy, a w Lernie reszta cia. W Lernie bowiem dokonany zosta mord modzieniaszkw, a po ich mierci ony odciy gowy, aby unaoczni ojcu swj zuchway czyn. 3 Na samym szczycie Larysy wznosi si witynia Zeusa Larysajos [tj. Larysajskiego], nie majca dachu. Posg drewniany ju nie stoi na podstawie. Jest rwnie witynia Ateny, godna obejrzenia. Tu umieszczone s rne posgi wotywne, midzy innymi ksoanon Zeusa, majcego oczy tam, gdzie i my mamy normalnie, a trzecie oko na czole. Powiadaj, e ten Zeus by Opiekunem Priama, syna Laomedonta. Posg umieszczono pod goym niebem na podwrzu. A kiedy Hellenowie zdobywali Ilion, do jego otarza schroni si Priam. 4 Przy podziale upw wzi go Stenelos, syn Kapaneusa, i z tego powodu tutaj si posg znajduje. e ma troje oczu, to mgby kto w ten sposb tumaczy. Wszyscy ludzie s przekonani, e Zeus panuje w niebie, mwi te, e rzdzi wiatem podziemnym. Istnieje wiersz Homera, nazywajcy Zeusa tak:
Zeus Podziemny i grona Persefona206

Ajschylos, syn Euforiona, nazywa Zeusa rwnie morskim. Dlatego wyrzebi go patrzcego trojgiem oczu ten artysta, ktry go tu wykona, jako e w trzech, jak to mwi, zakresach natury rzdzi ten sam bg. 5 Z Argosu wiod drogi w rne strony Peloponezu, a take do Arkadii do Tegei. Po prawej stronie drogi wznosi si gra Likone, posiadajca wyjtkowo pikny drzewostan cyprysowy. Na samym szczycie gry zbudowano przybytek Artemidy Ortia [tj. Stojcej Prosto]. Znajduj si tam rwnie wykonane w biaym marmurze posgi Apollona, Latony i Artemidy. Podobno s to rzeby Polikleta207. Zszedszy znowu z gry, bdziemy mie po lewej stronie traktu wityni Artemidy.
Iliada IX 457. Raczej Modszego ze wzgldu na to, e Starszy by przede wszystkim brzownikiem.
207 206

6 Nieco w bok z prawej strony drogi jest gra, zwana Chaon. Jej podne porose jest drzewami owocowymi. Std wytryskaj okazale wody Erazynu. A dotd bowiem pynie on pod ziemi ze Stymfalosu arkadyjskiego, podobnie jak w Rejtoj, biorcy pocztek z Eurypu, wpada koo Eleuzys do tamtejszego morza. U rde Erazynu, wytryskajcych z podna gry, ludzie miejscowi skadaj ofiary Dionizosowi i Panowi. Na cze Dionizosa obchodz ponadto wito, zwane Tyrbe. 7 Powrciwszy na drog wiodc do Tegei, na prawo od tzw. Trochos [tj. Biegu] ujrzysz Kenchreaj. Wie ustna nie przekazaa tej nazwy, chyba e i ta miejscowo otrzymaa miano od Kenchriasa, syna Pejreny. Tu s wsplne mogiy Argiww, ktrzy na polu walki zwyciyli Lacedemoczykw pod miastem Hyzjaj. Wedug moich oblicze ta rozgrywka zdarzya si podczas archontatu208 Pizystrata w Atenach w czwartym roku dwudziestej sidmej olimpiady, w ktrej Ateczyk Eurybotos odnis zwycistwo na stadionie. Zszedszy tutaj w dolin, ujrzymy szcztki Hyzjaj, miasta ongi istniejcego w Argolidzie. Powiadaj, e to tutaj ponieli porak Lacedemoczycy. Rozdzia XXV 1 Droga wiodca z Argosu do Mantynei nie jest t sam, ktra prowadzi take do Tegei, lecz wybiega bezporednio z bramy dzielnicy Dejras [tj. Gra]. Przy tym gocicu wzniesiono przybytek podwjny, majcy jedno wejcie od zachodu soca, a drugie od wschodu. Od strony wschodniej stoi posg drewniany Afrodyty, od zachodniej Aresa. Powiadaj, e s to dary wotywne Polinejkesa i Argiww, ktrzy razem z nim urzdzili wypraw wojenn w celu odwetu. 2 Std uszedszy nieco naprzd, zauwaymy po przejciu grskiego potoku, zwanego Charadros, osad Ojnoe, ktra nosi miano od Ojneusa,
208

W r. 669/8 p.n.e.

wedle opinii Argiww. Oto, ich zdaniem, Ojneus209 by krlem w Etolii. Zdetronizowany przez synw Agriosa, schroni si do Diomedesa do Argosu. Diomedes podj wypraw wojenn do Kalidonii i pomci krzywdy Ojneusa, ale owiadczy, e nie jest w stanie pozosta z Ojneusem na miejscu. Jeliby zechcia, zaprasza go do Argosu. Ojneus przyby do Argosu, a Diomedes dba o niego, jak zwyko si dba o ojcowego ojca. Po jego zgonie pochowa go tutaj. Od niego t osad nazwali Argiwowie Ojnoe. 3 Powyej Ojnoe wznosi si gra Artemizjon i przybytek Artemidy na jej szczycie. Z tej gry tryskaj te rda rzeki Inachos. Istotnie tu bij, ale woda nie na duej przestrzeni wydobywa si z wntrza ziemi. W tej okolicy nic ju wicej nie ma godnego widzenia. 4 Nastpny trakt, wiodcy od bramy Argosu przy Dejras, biegnie ku Lirkei. Do tego miasta uszed z yciem podobno Linkeus, jedyny z pidziesiciu braci. A gdy wyratowa si z niebezpieczestwa, zapali pochodni i podnis w gr. Tak si mianowicie umwi z Hypermestr: e uniesie w gr zapalon pochodni, gdy umknwszy przed Danaosem dopadnie bezpiecznego miejsca. Podanie gosi, e i ona uniosa w gr drug pochodni od strony Larysy, gdy take go zawiadamiaa, e ju w najmniejszym stopniu nie zagraa jej niebezpieczestwo. Z tego powodu Argiwowie co roku urzdzaj wito pochodni. 5 Ta okolica wwczas nosia nazw Linkei. Pniej z powodu pobytu tutaj Lirkosa, nieprawego syna Abasa, otrzymaa od niego now nazw. Wrd ruin nie ma tam niczego godnego uwagi prcz wyobraenia Lirkosa na pycie nagrobnej. Z Argosu do Lirkei jest chyba najwyej szedziesit stadiw. Z Lirkei znowu do Orneaj drugie tyle. Homer w swym Katalogu nie zaszczyci najmniejsz nawet wzmiank miasta Lirkei, a to dlatego, e w czasie wyprawy Hellenw pod Ilion bya ona ju zupenie wyludniona. Natomiast Orneaj byy jeszcze wwczas zamieszkae i Homer wymieni je w swym poemacie przed Flius i Sykionem, jako e pooone byy w tym miejscu, gdzie pniej Argos.
209

Ojneus, m Altei, ojciec m.in. Meleagra i Dejaniry.

6 Nazw otrzymay Orneaj od Orneusa, syna Erechteusa. Synem Orneusa by Peteos, jego z kolei synem Menesteus, ktry wraz z Ateczykami pomg Agamemnonowi zniszczy pastwo Priama210. Od Orneusa nadano nazw miastu. Ale Argiwowie pniej wypdzili precz mieszkacw Orneaj, a z kolei osadzili w Argosie. W Orneaj jest przybytek Artemidy i jej ksoanon w postawie stojcej oraz druga witynia, powicona razem wszystkim bogom211. Za Orneaj zaczynaj si ziemie Sykionu i Flius. 7 Idc z Argosu w stron Epidauru, mona zobaczy z prawej strony budowl najbardziej chyba zblion z ksztatu do piramidy. Wewntrz znajduj si tarcze wykonane w paskorzebie na wzr tarcz argiwskich. Tu rozegraa si bitwa o wadz midzy Projtosem i Akryzjosem212. Podobno wynik tej bitwy pozosta nie rozstrzygnity. Z tego powodu nastpio pniej pojednanie, poniewa adna ze stron nie bya w stanie uzyska trwaej przewagi. Wedle ustnej tradycji, bya to pierwsza bitwa, w ktrej sami wodzowie i wojsko zderzyo si, bdc od stp do gw uzbrojone w tarcze. Polegym w boju z obydwu stron wzniesiono tutaj wsplny grobowiec, jako wspobywatelom i krewnym. 8 Uszedszy kawaek drogi i skrciwszy w prawo, ujrzymy ruiny Tyrynsu213. Take mieszkacw Tyrynsu wyrzucili z ich siedzib Argiwowie, chcc powikszy ludno Argosu przez dobranie mieszkacw Tyrynsu. Podobno heros Tyryns, od ktIliada II 552; IV 327. Typ panteonu. 212 Abas, krl Argosu, syn Linkeusa, jednego z pidziesiciu synw Ajgyptosa, i Hypermestry, jednej z pidziesiciu cr Danaosa, mia synw bliniakw Akryzjosa i Projtosa. Akryzjos po dugiej walce wypdzi Projtosa, ktry uda si do Likii, gdzie polubi crk krla Jobatesa, Antej, ktr tragicy nazwali Steneboj. Jobates z armi wprowadzi Projtosa do Argolidy i osadzi na tronie Tyrynsu. Wtedy bracia pogodzili si. Steneboj zakochaa si w Bellerofoncie i oskarya go faszywie przed mem, e godzi na jej cze. Projtos wysa go do tecia, Jobatesa, a ten kaza mu zabi Chimer. 213 Ruiny murw o wtku cyklopim, ktry oglda Pauzaniasz, pochodz z XIV w. p.n.e. Wykopaliska na terenie akropoli zapocztkowa w r. 1884 Schliemann, kontynuowali je archeologowie niemieccy pod kierunkiem Drpfelda, a od r. 1926
211 210

rego nadano nazw miastu, by synem Argosa, a wnukiem Zeusa. Mur, ktry sam jeden ocala z cakowitego zniszczenia miasta, jest jakoby dzieem cyklopw. Wykonano go z nie obrobionych kamieni. Kady gaz jest tak wielki, e nawet zaprzg muw nie mgby ruszy z miejsca najmniejszego z nich. Ongi midzy wielkie kamienie powtykano mae. Kady z nich stanowi znakomite spojenie dla wielkich gazw. 9 Jeli zej na d w kierunku morza, napotkamy tam komnaty crek Projtosa. A znowu, jeli wrcisz na trakt gwny, dojdziesz do Midei lecej po lewej stronie drogi. Powiadaj, e w Midei panowa Elektryon, ojciec Alkmeny214. Za moich czasw z Midei nic ju nie pozostao, oprcz nagiej ziemi. 10 Idc wprost na Epidaur, napotkamy wiosk Lessa. W niej jest witynia Ateny i drewniany jej posg, niczym nie rnicy si od tego, ktry si mieci na akropoli w Larysie. Nad Less widnieje gra Arachnajon, ongi za rzdw Inachosa noszca nazw Sapyselaton*. Na niej stoj otarze Zeusa i Hery. W wypadkach wielkiej posuchy mieszkacy tam skadaj im ofiary. Rozdzia XXVI 1 Koo Lessy zbiegaj si granice Argolidy i terytorium Epidaurii. Zanim jednak trafisz do waciwego miasta, dojdziesz najpierw do witego okrgu Asklepiosa. Nie wiem zgoa, kto zacz zamieszkiwa t krain przed przybyciem do niej Epidaura. Nie mogem te ani rusz wywiedzie
Kuntzego i Mllera. Tyryns zosta zburzony przez Argos w r. 468 za to, e wbrew woli Argos wysa swj oddzia do bitwy pod Platejami (fig. 37). B.F. 214 Alkmena, cra Elektryona, syna Perseusza i Andromedy. Polubia Amfitriona. Podczas jego nieobecnoci Zeus poczy si z Alkmen, przybrawszy posta jej ma. Cnota Alkmeny bya znana. Noc miosn z Alkmen Zeus rozcign na trzy doby, dawszy rozkaz socu, aby si wstrzymao w biegu. Owocem tego zwizku miosnego by Herakles. Alkmena urodzia waciwie dwoje dzieci, blinita: Heraklesa ze zwizku z Zeusem i Ifiklesa, pocztego w dzie potem, ze zwizku z Amfitrionem, przybyym z wojny.

si od miejscowej ludnoci o potomkw Epidaura. Powiadaj, e ostatnim, ktry sprawowa wadz krlewsk przed przybyciem Dorw na Peloponez, by Pityreus, potomek Iona, syna Ksutosa. Wedug tej wersji, przekaza on bez adnego starcia zbrojnego ca t ziemi Dejfontesowi i Argiwom. 2 w Pityreus, przybywszy razem ze swymi obywatelami do Aten, tam si osiedli, za Dejfontes i Argiwowie opanowali terytorium Epidauru. To byli ci Argiwowie, ktrzy oddzielili si od reszty ziomkw po mierci Temenosa. Dejfontes i Hyrneto z powodu nienawici do synw Temenosa; miejscowa za sia zbrojna, bo wicej sprzyjaa Dejfontesowi i Hyrneto ni Kejsosowi i jego braciom. Epidaur, od ktrego nadano nazw krainie wedle legendy elejskiej, by synem Pelopsa. Ale znowu wedle wersji argiwskiej i epopei zw. Wielkie Eoje mia za ojca Argosa, syna Zeusa. Sami natomiast mieszkacy Epidauru podaj Apollona za ojca Epidaura. 3 e ziemia Epidauru powicona jest przede wszystkim Asklepiosowi, stao si to z nastpujcej przyczyny. Mianowicie, mieszkacy Epidauru opowiadaj, e na Peloponez przyby ongi Flegyas, niby to chcc zwiedzi kraj, faktycznie celem wybadania stanu zaludnienia i przydatnoci wojennej mieszkacw. A ten Flegyas by najwikszym wojownikiem wczesnym. Urzdza wyprawy wojenne we wszystkich kierunkach, uwozi pody ziemne i uprowadza zdobyczne bydo. 4 Gdy przyby na Peloponez, towarzyszya mu crka215, ukrywajca jeszcze przed ojcem, e ma w onie pd Apollona. Gdy urodzia dzieci w krainie Epidauru, zoya je na grze, ktr teraz zw Tittion, a wtedy nazywano j Myrtion. Porzuconemu dzieciciu dawaa mleko jedna z kz pascych si na zboczu gry, a strzeg je pies, dozorca stada. 5 Arestanas tak nazywa si pasterz gdy nie zgadzaa mu si liczba kz, a jednoczenie pies oddala si od trzody, podobno wwczas Arestanas zacz szuka i tu, i tam, wreszcie znalaz chopca i chcia go wzi z sob. Lecz zbliywszy si, ujrza byskawic, ktra wytrysna wiatem z ciaa niemowlcia. Zrozumia wic, e ma do czynienia ze zjawiskiem pochodzenia boego (jak faktycznie byo) i odszed. Wnet wie o tym rozesza si po caej ziemi i morzu i o innych jeszcze faktach, mianowicie, e potrafi nie pomoc cierpicym i e nawet wskrzesza zmarych.
215

Koronis.

6 Opowiadaj o nim inn take legend. Oto jakoby Koronis, noszc ju w onie Asklepiosa, nawizaa stosunek miosny z Ischysem, synem Elatosa. Zgina, jak powiadaj, z rki Artemidy, ktra pomcia zniewag, wyrzdzon w ten sposb Apollonowi. Lecz Hermes, w chwili gdy stos [z jej ciaem] ju zapalono, wycign chopca z pomieni. 7 Istnieje trzecia wersja, wedle ktrej Asklepios by synem Arsinoe, cry Leukipposa216. Ta wydaje mi si najmniej prawdopodobna. Mianowicie dlatego. Oto niejaki Apollofanes z Arkadii uda si do Delf, chcc si dowiedzie od boga, czy Asklepios jest istotnie synem Arsinoe i obywatelem meseskim. Pytia daa mu nastpujc odpowied wrebn:
O Asklepiosie, zrodzony ku wszystkich ludzi uciesze, ktrego powia cra Flegyasa, urocza Koronis ze mn si spltszy w ucisku, pord ska Epidauru.

Ta odpowied wyroczna jest najoczywistszym dowodem, e Asklepios nie by synem Arsinoe, lecz e Hezjod lub jeden z poetw, jego interpolatorw, zmyli to ku wsawieniu Mesenii. 8 Jeszcze jedna okoliczno wiadczy o urodzeniu si boga w Epidaurze. Oto stwierdzam, e najbardziej okazae przybytki Asklepiosa wziy pocztek z Epidauru. Ponadto Ateczycy, uchwalajc udzielenie jednego dnia Asklepiosowi w swych misteriach, nazwali ten dzie uroczystoci Epidauru i odtd, jak gosi podanie, oddaj Asklepiosowi bosk cze. Dalej niejaki Archias, syn Arystajchmosa, doznawszy obrae cielesnych w czasie polowania na grze Pindazos217, wyleczony na terytorium Epidauru, wprowadzi kult boga Asklepiosa do Pergamu218. 9 Od Pergameczykw kult Asklepiosa przejli mieszkacy Smyrny i tam w naszych ju czasach219 wzniesiono jego przybytek nad morzem. A znowu w Balagraj, w kraju Kyreny, znajduje si posg Asklepiosa z przydomkiem Jatros [tj. Lekarz]. Take pochodzi z Epidauru. Od tego przybytku w Kyrenie wywodzi si przybytek Asklepiosa w Lebene na Krecie. Obrzdy mieszkacw Kyreny tym si tylko rni od kultu
To wersja meseska, zob. Pauz. III 26,4; 31,12; IV 3,2. W Azji Mn. na pnoc od Pergamu. 218 O kulcie Asklepiosa w Pergamie zob. Pauz. III 26,10; V 13,3. 219 Ta witynia nie bya skoczona w r. 165 n.e. Z tego mona by wysnuwa wniosek, e Pauzaniasz komponowa ksig II ju po tym roku.
217 216

mieszkacw Epidauru, e Kyrenejczycy skadaj w ofierze kozy, a mieszkacy Epidauru takiej ofiary nie stosuj. 10 e Asklepios od pocztku doznawa czci boskiej, a nie z czasem dopiero zyskiwa na witoci, na to wiele znajduj dowodw, a przede wszystkim su mi za dowd sowa Homera220, wypowiedziane przez Agamemnona w zwizku z Machaonem:
Nue, co prdzej, Taltybie, przywoaj tu Machaona, ma, co synem jest Asklepiosa...

To tak brzmi, jak gdyby mwi o czowieku, ktry jest synem boga. Rozdzia XXVII 1 wity gaj Asklepiosa221 zawiera si w okrelonych granicach ze wszech stron. Wewntrz witego okrgu niedopuszczalny jest wypadek zgonu lub porodu. Rwnie na Delos przestrzega si tego samego przepisu. Ofiary bez wzgldu na to, czy skada je kto z mieszkacw Epidauru, czy cudzoziemiec, odbywaj si tylko wewntrz granic. Wiem, e to samo dzieje si w Titanie. 2 Posg222 Asklepiosa jest o poow mniejszy pod wzgldem rozZob. Iliada IV 193 i nn. Kult Asklepiosa zosta wprowadzony do Epidauru w VI w., ale rozwj sanktuarium i budowa gwnych budowli przypada dopiero na IV w. W w. II n.e. obszar sanktuarium powikszy si i przybyo szereg nowych budowli. Wykopaliska prowadzone byy przez Greckie Towarzystwo Archeologiczne pod kierunkiem P. Cawadiasa (1881-1928), a w okresie 1941 1946 przez Szko Francusk. witynia Asklepiosa zostaa zbudowana w latach 375370 przez architekta Teodotosa z Fokidy (Witruwiusz podaje: Teodorosa). Do naszych czasw zachoway si jedynie fundamenty oraz fragmenty dekoracji (muzeum w Epidaurze). By to peripteros 6x11 kolumn w stylu doryckim wzniesiony, poza dekoracj, z tufu. Wzdu poudniowej ciany wityni odkopano szerok fos prostoktn, ktra stanowia prawdopodobnie skarbiec wityni. W rachunkach z robt, kutych na wapiennej steli (IG IV2), zachoway si nazwiska dekoratorw wityni: rzeby przyczka wschodniego wykona Hektoridas (walki pod Troj), zachodniego Tymoteos (walki Amazonek), cz akroteriw Tymoteos (fig. 38). Zob. przyp. 258. B.F. 222 Posg znany jest z monet Epidauru, pochodzi z ok. r. 370 p.n.e. Brodaty Asklepios siedzi na tronie w pozie Zeusa z fryzu partenoskiego. Zachowana baza porosowa miaa okadziny z czarnego kamienia z Argosu i staa na kilku stopniach z biaego marmuru. B.F.
221 220

miarw od tego, jaki przedstawia Zeusa Olimpijskiego w Atenach. Wykonano go z koci soniowej i zota. Napis na posgu podaje, e wyrzebi go Trazymedes223, syn Arygnotosa, z Parosu. Asklepios siedzi na tronie, dzierc bero, drug rk trzyma na gowie wa; wyrzebiono te psa lecego przy nim. Na tronie s paskorzeby przedstawiajce czyny bohaterw argiwskich: Bellerofonta zwycisk walk z Chimer; Perseusza z ucit gow Meduzy. Poza wityni jest miejsce noclegowe224 dla pielgrzymw, przybywajcych baga boga o ask. 3 Obok wznosi si godna obejrzenia budowla, okrga, z biaego marmuru, zwana tolosem225. Wewntrz niej jest malowido Pausiasa przedstawiajce Erosa. Bg odoy strzay i uk, a zamiast nich trzyma wzniesion lir. Jest ponadto obraz Mete [tj. Pijastwa]. Rwnie dzieo Pausiasa. Pijca ze szklanego naczynia. Oto mona zobaczy na obrazie naczynie szklane, a przez nie przegldajc twarz kobiec. Stay rwnie wewntrz okrgu ongi stele pomnikowe, i to w duej iloci. Do moich
Trazymedes z Parosu, rzebiarz z pierwszej po. IV w. p.n.e., uchodzi za ucznia Fidiasza. Obok posgu Asklepiosa wykona, sdzc z rachunkw, dekoracj sklepienia i drzwi wityni. Drzwi byy drewniane ozdobione inkrustacjami z metali i koci soniowej oraz intarsjami z innych gatunkw drzew. B. F. 224 Wykopaliska odsoniy dwie budowle, ktre mona by okreli jako abaton, czyli sypialnia. Chorzy, lec na kach, oczekiwali w nich pojawienia si boga, ktry podczas snu mia im przynie uzdrowienie. Budowla dawniejsza ley nieco na poudniowy wschd od wityni, nowsza, pochodzca z IV w. p.n.e., nieco na pnocny zachd. Pierwsza miaa trzy skrzyda otaczajce dziedziniec otwarty w kierunku wityni. Druga ma ksztat portyku dugoci 70 m. W ruinach portyku znaleziono stele donoszce o cudownych uzdrowieniach. B. F. 225 Wzniesiony w latach 360330 wedug planw Polikleta Modszego. Okrelany w rachunkach terminem tymele, tj. otarz, budzi stae spory odnonie do przeznaczenia budowli. Nazwa wskazuje na charakter religijny, potwierdza to w pewnym stopniu zagadkowy ukad pomieszcze pod posadzk, jaki daje si odczyta nawet z dzisiejszego, cakowicie fragmentarycznego stanu zachowania. Podmurowanie budowli o rednicy 21,82 m ukazuje sze cian otaczajcych okrg sal o rednicy 13,36 m. Trzy mury zewntrzne s cige: na pierwszym staa kolumnada dorycka, drugi posiada od strony wschodniej bram poprzedzon ramp, na trzecim murze stao czternacie kolumn korynckich. Trzy mury wewntrzne przerywane byy bramami i poczone midzy sob przegrodami w ten sposb, e aby przej ku rodkowi, trzeba byo trzykrotnie okry niemal ca budowl. Wysuwane jest przypuszczenie, e pod posadzk tolosu znajdowa si grb Asklepiosa. Pausias z Sykionu, ktrego malowida zdobiy tolos, by mistrzem w stosowaniu skrtw perspektywicznych oraz wsptwrc nowej techniki malarskiej enkaustyki. B. F.
223

czasw ocalao ich zaledwie sze. Na nich byy wypisane nazwiska mczyzn i kobiet uleczonych przez Asklepiosa, a take wymieniano chorob, na ktr kady chorowa, i w jaki sposb zosta uleczony. To wszystko byo napisane w dialekcie doryckim. 4 Z dala od innych stel stoi staroytna stela, ktra gosi, e Hipolit ofiarowa bogu dwadziecia koni. Mieszkacy Arycji podaj nastpujc wiadomo, zgodn z napisem na tej tablicy. Mianowicie, e Hipolita zmarego na skutek przeklestw Tezeusza wskrzesi Asklepios. Gdy Hipolit oy, odmwi przebaczenia ojcu, i wzgardziwszy jego probami uda si do Italii do Arycji. Obj wadz krlewsk nad tamtejsz ludnoci oraz przeznaczy dla Artemidy wity okrg. Tam a do moich czasw przetrwa zwyczaj nagradzania zwycizcy w pojedynku przez zaszczyt kapastwa w subie bogini. Te zawody nie s dostpne ludziom wolnym, lecz niewolnikom suebnym, zbiegym od swych panw. 5 W okrgu witynnym w Epidaurze znajduje si teatr226, najbardziej, moim zdaniem, godzien ogldania. Wprawdzie wielkoci przenosi go teatr arkadyjskiego miasta Megalopolis, a rzymskie teatry ozdobnoci przewyszaj o wiele wszystkie teatry wiata. Ale ze wzgldu na harmoni lub pikno jaki budowniczy mgby wytrzyma wspzawodnictwo z Polikletem? Bo to wanie Poliklet227 by twrc zarwno tego teatru, jak owego okrgego budynku. Wewntrz gaju jest jeszcze witynia Artemidy228 z posgiem Epione oraz przybytek Afrodyty
Jest to najlepiej zachowany teatr grecki, dzieo Polikleta Modszego. Kolista orchestra o rednicy 20,28 m ma podog z ubitej gliny. Widownia, kuta w skale, moga pomieci 14 000 widzw, miaa 55 stopni. Skrzyda boczne byy wzmocnione murami. Mur proskenionu, wys. 3,50 m, ozdobiony by od strony orchestry osiemnastoma pkolumienkami joskimi. Dwiga on platform sceny d. 26 m, szer. 2,41 m. Platforma ujta jest z obu stron dwoma wysunitymi skrzydami budynku scenicznego (paraskenia), z ktrych zachoway si tylko podmurowania (fig. 39). B. F. 227 Zob. przyp. 192. B. F. 228 Na poudnie od wityni Asklepiosa odkopano zarysy maej, czworobocznej wityni Temidy z IV w. p.n.e. oraz wityni Artemidy poprzedzonej szeciokolumnowym przedsionkiem, z III w. Cela wityni Artemidy miaa wewntrzny portyk koryncki. Epione, ktrej posg wymienia Pauzaniasz w tej wityni, bya on Asklepiosa. Na pnoc od wityni Asklepiosa odkopano lady wityni Afrodyty z IV w., prawdopodobnie poprzedzonej przedsionkiem. Stadion, czciowo kuty w skale, czciowo murowany zosta zbudowany w V w. p.n.e. Dugo bieni wynosi 181,30 m, szer. 23,05 m. Wzdu bieni stay w odlegoci 100 stp (ok. 30,25 m) kolumienki, ktre dzieliy ca dugo bieni na sze odcinkw. Obok stadionu zachoway si lady czworobocznego basenu. B. F.
226

i Temidy, a take stadion z tych, jakie przewanie wznosz Hellenowie w postaci nasypu ziemnego, oraz basen wodny, godzien uwagi ze wzgldu na dach i reszt ozdb. 6 Oto za, co wznis za naszych czasw senator Antoninus; mianowicie: ani Asklepiosa229 i przybytek bogw zwanych Epidotami [tj. Dobroczycami]. Wznis wityni take Hygei, Asklepiosowi i Apollonowi, zwanym Egipskimi. A by tam portyk, nazywany portykiem Kotys230. Z chwil runicia dachu cay uleg zniszczeniu, poniewa by wykonany z surowej cegy. I ten portyk take odbudowa Antoninus. Mieszkacy Epidauru zajci w okrgu przywitynnym cierpieli bolenie nad tym, e ani ich niewiasty nie mogy rodzi pod dachem, a rwnie chorzy umierali pod goym niebem. Antoninus naprawi i to zo, wznisszy budowl, gdzie ju nie stanowio obrazy witoci, jeli czowiek zmar lub kobieta urodzia dziecko. 7 Nad witym okrgiem wznosz si gry. Jedna to Tittion, druga zwana Kynortion, na niej za przybytek Apollona Maleates. On jeden przetrwa z dawnych zabytkw. Wszystkie budowle wok przybytku Maleaty oraz cysterna, do ktrej spywa woda deszczowa, s take dzieem Antoninusa. Rozdzia XXVIII 1 *... Pozostae we oraz jeszcze inny gatunek o janiejszej na og barwie skry uchodz za powiecone Asklepiosowi i s oswojone z ludmi. Wystpuj tylko w Epidaurze. Zauwayem, e inne take kraje maj waciw dla siebie faun. Na przykad jedna tylko Libia
ania Asklepiosa zostala wzniesiona w II w. n.e. na miejscu starej ani z V w. p.n.e. Nieco na wschd odkopano zaoenia term rzymskich, a na poudnie od nich ruiny wityni Apollona i Asklepiosa. Sanktuarium Hygei zainstalowano w okresie rzymskim w propylejach o kolumnach doryckich, nalecych do dawnego gimnazjonu. Na rampie wiodcej do propylei sta posg Hygei, ktrego baza zachowaa si do dzi. Bardziej na pnoc odkopano podmurowania portyku Kotys. Hotel dla przybyszw, zw. katagogejon (), by to budynek kwadratowy o boku d. 76 m, podzielony na cztery kwatery po 40 pomieszcze. Kada kwatera miaa swj dziedziniec obrzeony portykami. Mury wzniesione byy z cegie na podmurowaniu kamiennym. B.F. 230 Tracka bogini, zbliona do frygijskiej Wielkiej Macierzy, z kultem orgiastycznym. A moe idzie tu o nazw ktrego z barbarzyskich trackich ksit, a moe maoazjatyckich?
229

rodzi krokodyle ldowe nie krtsze nad dwa okcie. Indie dostarczaj innych osobliwoci, np. ptakw papug. Wielkie we, majce nawet wicej ni trzydzieci okci dugoci, ktre wydaj Indie i Libia, s innym rodzajem stworze ni zwyke we, wedle opinii mieszkacw Epidauru. 2 Wchodzc na gr Koryfon, znajdziemy przy drodze drzewo oliwne tzw. Strepte [tj. Skrcone], a to za spraw Heraklesa. W taki ksztat je skrci rk. Nie jestem pewny, czy w ten sposb nie chcia jednoczenie wyznaczy granicy terenu Azyne. Jednake, poniewa okolica zostaa doszcztnie wyludniona, niepodobna ju w tej chwili w ogle ustali jasno granic. Na szczycie gry jest witynia Artemidy Koryfaja, o ktrej wspomniaa take Telesilla w swojej pieni. 3 Schodzc do miasta Epidauru, ujrze mona plko zarose dzik oliwk. To miejsce zw plkiem Hyrneto, [tj. Hyrnetion]. W zwizku z t nazw przedstawi to, co mwi mieszkacy Epidauru i co wydaje mi si prawdopodobne. Oto Kejsos i inni synowie Temenosa wiedzieli, e najbardziej zasmuc Dejfontesa, jeli zdoaj w jaki sposb oderwa od niego Hyrneto. Przybyli wic do Epidauru tylko Kerynes i Falkes. Najmodszemu bratu, imieniem Agrajos, zamiary braci si nie podobay. Stanli z rydwanem pod murami miasta i wysali herolda do siostry, niby to j wzywajc, aby przysza na rozmow. 4 Gdy za posuchaa ich wezwania, wtedy modziecy najpierw zaczli gwatownie oskara Dejfontesa, nastpnie bagali j, eby powrcia do Argosu, obiecujc rne rzeczy, a take i to, e wydadz j za czowieka pod kadym wzgldem lepszego od Dejfontesa i wadc kraju ludniejszego i zamoniejszego. Hyrneto dotknita do ywego tymi sowami odwzajemnia si im piknym za nadobne owiadczajc w odpowiedzi, e Dejfontes jest dla niej najlepszym mem, e by dla Temenosa ziciem, ktrego nie potrzebowa si wstydzi, a oni powinni by raczej nazwani zabjcami Temenosa ni synami. 5 Na to nie odpowiedziawszy ani sowem, pochwycili j, wsadzili na rydwan i pognali. Tymczasem kto z mieszkacw Epidauru zawiadamia Dejfontesa, e Kerynes i Falkes odjechali, uprowadzajc Hyrneto wbrew jej woli. Wtedy Dejfontes, jak mg najszybciej, zarzdzi pocig,

a take mieszkacy Epidauru na wie o tym pospieszyli mu z pomoc. Gdy Dejfontes dopad Kerynesa, przeszy go strza i zabi, ale ba si celowa w Falkesa, ktry trzyma Hyrneto, by nie sta si jej morderc, w razie gdyby chybi. Objwszy j sprbowa wic oderwa od niego. Falkes tymczasem nie chcc siostry odda i wlokc zbyt gwatownie, spowodowa jej mier, poniewa bya ciarna. 6 Zrozumiawszy, czego dopuci si wzgldem siostry, bez opamitania pogna wz, chcc nadrobi drogi, zanim tumnie rzuc si na mieszkacy Epidauru. Dejfontes z synami (mia bowiem ju synw: Antymenesa, Ksantyppa, Argejosa; crk Orsobi, ktr podobno wyda pniej za m za Pamfila, syna Ajgimiosa) chwyciwszy martwe ciao Hyrneto, unosz je w to miejsce, ktre od tego czasu otrzymao nazw poletka Hyrneto. 7 Tam wznieli dla heroizowanej Hyrneto pomnik i skadali jej rne oznaki czci, midzy innymi w postaci wprowadzenia przepisu odnoszcego si do oliwek tu wyrosych czy wszelkich innych drzew w tym obwodzie, mianowicie, e nie wolno poamanych gazi zabiera do domu ani uywa do czegokolwiek, lecz tu na miejscu maj by pozostawione, jako powicone Hyrnecie. 8 Niedaleko od miasta jest grobowiec Melissy231, ony Periandra, syna Kypselosa, a drugi Proklesa, ojca Melissy. I on take panowa jako tyran w Epidaurze podobnie, jak jego zi Periander w Koryncie. Rozdzia XXIX 1 Samo za miasto Epidaur posiadao, za mojej tam bytnoci, takie zabytki szczeglnie godne pamici. Oto wity okrg Asklepiosa oraz posgi samego boga i Epiony, podobno jego maonki. Te rzeby stoj pod goym niebem, a wykonane s z marmuru paryjskiego. W miecie s witynie: jedna Dionizosa, a druga Artemidy. Bogini wyobraona jest w postaci owczyni. Rwnie wybudowano tu przybytek Afrodyty. Podobno przybytek, ktry wznosi si na terenie portu na przyldku wysunitym w morze, jest powicony
231

Herod. III 50; V 92.

Herze. Godny jest uwagi drewniany posg Ateny na akropoli. Nazywaj go Aten Kissaja232 [tj. Bluszczow]. 2 Egineci zamieszkuj wysp na wprost ziemi Epidauru. Podobno nie od razu na Eginie byli ludzie; a Zeus na to pustkowie zesa Egin, cr Azoposa. Od niej otrzymaa miano wyspa, zwana przedtem Ojnon. Dopiero Ajakos, gdy dors, uprosi Zeusa o zaludnienie wyspy. Zeus uczyni to w ten sposb, e powoa ludzi do ycia wprost z ziemi233. Egineci nie s w stanie wymieni adnego innego swego krla prcz Ajakosa, a take nie jest wiadome, aby pozosta na Eginie cho jeden z synw Ajakosa. Oto Peleusowi i Telamonowi wypado zbiec po morderstwie Fokosa. Znowu synowie Fokosa osiedlili si w okolicach Parnasu na ziemi zwanej dzi Fokis. 3 Ta nazwa przysugiwaa ju krajowi wczeniej. Mianowicie gdy przyby tu Fokos, syn Ornytiona, o jedno pokolenie przedtem. Za czasw owego Fokosa obdarzano nazw Fokis okolic Titorei i Parnasu. Za czasw Ajakosa nazwa ta obja wszystkich, ktrzy ssiaduj z jednej strony z Minyami orchomeskimi, z drugiej za ze Skarfej lokryjsk. 4 Od Peleusa pochodz krlowie Epiru. Spord synw Telamona potomstwo Ajasa stanowio ga mniej znaczn, poniewa wiodo ycie w zaciszu domowym. Jedynie tylko Milcjades, ktry przewodzi Ateczykom pod Maratonem, i Kimon, syn Milcjadasa, osignli pewn saw. Natomiast potomkowie Teukrosa uzyskali wadz krlewsk na Cyprze i rzdzili nim a do Euagorasa. Poeta epicki, Azjos, gosi, e Fokos mia synw: Panopeusa i Kryzosa. Synem Panopeusa by Epejos, twrca konia drewnianego, jak poda Homer234. Trzecim potomkiem Kryzosa by Pylades, syn Strofiosa, wnuk Kryzosa i Anaksybii, siostry Agamemnona. Tak oto pokolenia tzw. Ajakidw rozeszy si od samego pocztku kade w inn stron.
Por. Pauz. I 31,6; II 13,4. Inna legenda mwi, e Ajakos, syn Zeusa i Eginy, prosi Zeusa, aby zaludni wysp i zmieni mrwki, licznie rozmnoone na tej wyspie w ludzi. Std nazwa Myrmidonw (myrmekes, mrwki). Ajakos polubi crk Skirona, Endeis, z ktr mia synw: Telamona i Peleusa. Pniej z nereid Psamate mia syna Fokosa. Podczas zawodw Telamon zabi go, rzuciwszy dyskiem. Przy pomocy Peleusa Telamon pochowa po kryjomu Fokosa, lecz Ajakos po wykryciu mordu wygna obydwu synw z wyspy. 234 Odyseja VIII 492.
233 232

5 Pniej nieco cz Argiww, ktra zaja Epidaur razem z Dej fontesem, przeprawia si na Egin i tu zamieszkaa pospou z dawnymi Eginetami, zaprowadzajc na wyspie obyczaje i mow doryck. Egineci doszli nastpnie do wielkiej potgi. Nawet stali si silniejsi na morzu od Aten. W czasie wojny z Persami wystawili flot liczebnie ustpujc tylko flocie ateskiej. Ale ich powodzenie nie trwao dugo. Wypdzeni z wyspy przez Ateczykw235 zamieszkali Tyre w Argolidzie, darowan im przez Lacedemoczykw. Chocia po klsce ateskich trjrzdowcw na wodach Hellespontu236 odebrali znowu wysp, to jednak ju nigdy nie zdoali osign takiej potgi czy bogactwa, jak dawniej. 6 Dostp od strony morza ma Egina najtrudniejszy spord wszystkich wysp helleskich. Jej brzeg otaczaj zewszd skay podwodne i rafy. Podobno tak urzdzi naumylnie Ajakos z obawy przed rozbjnikami morskimi i w ogle przed nieprzyjacimi, aby uwolni si od wszelkiego niebezpieczestwa. Blisko portu, w ktrym zatrzymuje si najwicej okrtw, jest witynia Afrodyty237. Na najbardziej widocznym placu miasta jest tzw. Ajakejon, czworobok zamknity murem z biaego marmuru. 7 U samego wejcia stoj posgi delegatw helleskich, wysanych ongi do Ajakosa. Przyczyn tego poselstwa podaj Egineci zgodnie z wersj pozostaych Hellenw. Oto ongi susza nawiedzia Hellad i ani na ziemiach na zewntrz Istmu, ani na Peloponezie nie spada kropla deszczu. A wysano poselstwo do Delf z zapytaniem o przyczyn i z prob o usunicie tego nieszczcia. Pytia odpowiedziaa, eby zwrcili si z modami bagalnymi do Zeusa, a jako bagalnika uyli Ajakosa, jeli chc, aby ich proby zostay wysuchane. 8 Wysyaj wic z kadego miasta delegatw z prob do Ajakosa. Wwczas on zoywszy ofiar Zeusowi Panhelleskiemu i pomodliwszy si do, sprowadzi deszcz na Hellad. Egineci wyrzebili podobizny posw, przybyych do niego. Wewntrz ogrodzenia rosn od dawien
W r. 431, zob. Tuk. II 27. W r. 405 p.n.e. 237 By to dorycki peripteros 6x13 kolumn, wzniesiony na pocztku w. V p.n.e., na miejscu sanktuarium z okresu archaicznego. W naroniku poudniowo-zachodnim odkryto fundamenty sanktuarium Ajakosa, a bardziej na zachd fundamenty na planie koa, na ktrych mg si wznosi ziemny grobowiec Fokosa, o ktrym Pauzaniasz mwi nieco dalej. Wykopaliska na terenie Eginy zostay podjte w 1894 r. przez Greckie Towarzystwo Archeologiczne, a nastpnie kontynuowane przez Instytut Niemiecki pod kierunkiem M. Furtwnglera. B.F.
236 235

dawna oliwki i stoi otarz niewiele wystajcy z ziemi. Mwi si w tajemnicy, e ten otarz jest grobem Ajakosa. 9 Obok Ajakejonu znajduje si ziemna mogia Fokosa, otoczona w krg podmurowaniem. Na mogile spoczywa chropowaty kamie. To w zwizku z nastpujc sytuacj. Oto gdy Telamon i Peleus zaprosili Fokosa do zawodw w picioboju i przysza kolej na Peleusa rzuci kamie (ten suy im zamiast dysku), wiadomie cisn nim w Fokosa. Uczyni to, aby przypodoba si swej matce. Bowiem ci dwaj, tj. Telamon i Peleus, byli synami crki Skirona. Fokos natomiast nie by z tej samej matki, lecz z siostry Tetydy, jeli prawd mwi Hellenowie. Wydaje mi si, e Pylades nie tylko z przyjani dla Orestesa powzi myl zabjstwa Neoptolema, ale take i ze wzgldu na ten fakt. 10 Gdy Fokos uderzony dyskiem pad na miejscu, synowie Endeis zbiegli, wsiadszy na okrt. Pniej Telamon wysa herolda z owiadczeniem, e on przynajmniej wcale nie zamierza zabi Fokosa. Lecz Ajakos nie pozwoli mu wyldowa na wyspie. Natomiast poleci broni si wobec sdu z okrtu lub, o ile mu to dogadza, wygasza obron z mola na morzu. Wiec Telamon wpynwszy noc do portu zwanego Kryptos [tj. Tajemny], wznis nasyp, ktry do dnia dzisiejszego istnieje. Uznany winnym mierci Fokosa, po raz wtry odpyn na Salamin. 11 Niedaleko od Tajemnego Portu znajduje si teatr238, godny widzenia, wykonany na wzr teatru w Epidaurze pod wzgldem wielkoci i caej konstrukcji. Na jego tyach mieci si jeden bok stadionu, podtrzymujcy take teatr i nawzajem posugujcy si nim jako podpor. Rozdzia XXX 1 Stoj w niewielkiej odlegoci od siebie witynie: jedna Apollona, druga Artemidy, trzecia z nich Dionizosa. Apollo ma drewniany posg nagi. Dzieo sztuki miejscowej. Posg Artemidy jest w ubraniu. Tak samo Dionizosa, wykonany ponadto z brod. Przybytek Asklepiosa jest gdzie indziej, a nie tutaj. W nim posg bstwa z kamienia, w postawie siedzcej. 2 Spord bogw Egineci czcz najbardziej Hekat, ktrej misteria wic raz na rok. Gosz, e to tracki Orfeusz ustanowi u nich te
Dotychczas nie odnaleziono ladw ani teatru, ani stadionu. Nic take nie wiemy o wymienionych dalej trzech wityniach. B.F.
238

misteria. Wewntrz witego okrgu jest witynia. Posg drewniany (ksoanon) o jednej twarzy i jednym ciele to dzieo Myrona239. Zdaje mi si, e pierwszy dopiero Alkamenes wykona posg Hekaty, zronity z trzech postaci w cao. Ateczycy zw go Epipyrgidia [tj. Na wiey]. Stoi obok wityni Nike Apteros [tj. Bezskrzydej]. 3 Idc na gr egineck Zeusa Panhelleskiego, mona zauway przybytek Afai240, ktr uczci pieni rwnie Pindar na zamwienie Eginetw. Kreteczycy opowiadaj a jest to ich miejscowa legenda o tej bogini e Karmanor, ktry oczyci Apollona z zabjstwa Pytona, mia syna, Eubulosa. Karme, cra Eubulosa ze zwizku z Zeusem urodzia Britomartis241. Ta uprawiaa chtnie biegi i owy oraz bya szczeglnie mia Artemidzie. Uciekajc przed mioci Minosa rzucia si w sieci zastawione na pow ryb. Artemida uczynia j bogini. Cze oddaj jej nie tylko Kreteczycy, lecz take Egineci, twierdzc, e take na ich wyspie ukazuje si Britomartis. Jej przydomkiem na Eginie jest Afaja, a na Krecie Diktynna [tj. Sieciowa]. 4 Gra Panhellenion za mojej tam bytnoci nie miaa niczego godnego uwagi oprcz przybytku Zeusa. Wedle tradycji ustnej, ten przybytek wznis Ajakos na cze Zeusa. Caa za legenda zwizana jest z Auksezj242 i Dami, mianowicie, e bg zesa raz posuch na mieszkacw Epidauru, e na polecenie wyroczni wykonano posgi tych bstw z drzewa oliwkowego, ktre wzito od Ateczykw, e mieszkacy Epidauru przestali dostarcza Ateczykom przyrzeczonych danin, poniewa te posgi znalazy si w posiadaniu Eginetw; e oddzia Ateczykw, ktry przeprawi si po nie na Egin, cay zgin to wszystko
Zob. Pauz. ks. I, przyp. 32, 317 i 342. B.F. Wzniesiony na szczycie wysokiego wzgrza, po zwyciskiej bitwie pod Salamin w r. 480 p.n.e. na miejscu starej wityni z VI w. Peripteros dorycki 6 x 13 kolumn, z miejscowego wapienia powleczonego stiukiem. Dotychczas stoj 24 kolumny oraz po jednej w pronaosie i opistodomie (fig. 40). Cela podzielona bya na trzy nawy dwoma pitrowymi rzdami po pi kolumn. Posg Ateny sta niemal porodku nawy gwnej i otoczony by krat drewnian, ktrej lady zachoway si w pododze. Rzeby tympanonw oraz wszystkie dekoracje dachu wykonane byy z marmuru paryjskiego. Rzeby frontonw, odnalezione w 1811 r. i przewiezione do Gliptoteki w Monachium, ukazyway sceny walk pod Troj toczonych pod patronatem Ateny Afai (fig. 41). Byy to pierwsze oryginalne dziea greckiej sztuki archaicznej, z jakimi zetkna si archeologia nowoytna. B. F. 241 Zob. Pauz. III 14,2. 242 Zob. Pauz. II 32,2. Herod. V 82-87. Damia i Auksezja to bstwa uprawy roli i bogosawiestwa w plonach.
240 239

opowiedzia Herodot szczegowo i dokadnie, wiec, moim zdaniem, nie warto opisywa rzeczy, dobrze ju przedstawionych. To tylko dodam, e widziaem na wasne oczy te posgi i skadaem im ofiary w taki sposb, w jaki przyjto skada je w Eleuzys. 5 Tyle uwagi wystarczy powici Eginie ze wzgldu na Ajakosa i jego czyny. Z ziemi Epidauru graniczy Trojdzena. Jej mieszkacy chepi si, zreszt jak na og przyjte, osobliwociami swego kraju. Opowiadaj mianowicie, e na ich ziemi pierwszym czowiekiem by Oros. Mnie natomiast wydaje si, e to jest nazwa egipska, a nie helleska. Podanie gosi rwnie, e by on krlem i e ta okolica otrzymaa od niego nazw Oraj. Z kolei Altepos, syn Posejdona i Leis, cry Orosa, przej rzdy po Orosie i nazwa kraj Altepi. 6 Ustna legenda mwi dalej, e za jego panowania powsta spr midzy Aten i Posejdonem o panowanie nad krajem, ktre jednak przypado im pospou; tak postanowi w stosunku do nich Zeus. Dlatego czczona tu jest Atena Polias [tj. Grodowa], rwnie pod mianem Stenias [tj. Mocarna], Posejdon pod nazw Basileus [tj. Krl]. Take staroytny pienidz tutejszy ma wizerunek trjzba i gow Ateny. 7 Po Alteposie rzdy krlewskie obj Saron. Opowiadano mi, e to wanie on wznis przybytek dla Artemidy nad pytkim, bagiennym zalewem morskim, zwanym z tego powodu Mokrado Fojby". O samym Saronie powiadaj, e by zawoanym myliwym i pewnego razu zdarzyo si, e ciga ani i wpad za uciekajcym zwierzem do morza. Tymczasem ania pyna coraz dalej, oddalajc si od brzegu, a Saron nie chcia poniecha zdobyczy, a w swej gorliwoci wypyn na pene morze. Lecz ju zacz sabn i zaleway go fale. Wreszcie dosiga go mier. Ciao wyniesione przez wod pochowano nad Mokradem Fojby", w gaju Artemidy, wewntrz witego okrgu. Od Sarona miejscowy zalew morski nazwano Saroskim, poniechawszy dotychczasowej nazwy Mokrada Fojby". 8 O nastpnych krlach a do Hyperesa i Antasa pami si nie zachowaa. Ci ostatni byli podobno synami Posejdona i Alkiony, cry Atlasa; i zaoyli w tym kraju miasta Hyperej i Antej. Podobno Aetios, przejwszy wadz po ojcu Antasie i po stryju, jedno z miast nazwa Posejdonias. Kiedy z Aetiosem poczyli si Trojdzen243 i Pitteus, zamiast
243

Synowie Pelopsa, przybyli z Pizy w Elidzie (Strabo VIII, p. 374).

jednego krla byo trzech. Lecz przewaga siy znalaza si w rkach synw Pelopsa. 9 Oto dowd. Po mierci Trojdzena Pitteus zespoli ca ludno Hyperei i Antei w dzisiejsze miasto i nazwa je od imienia brata Trojdzena. W wiele lat pniej potomkowie Aetiosa, syna Antasa, wysani z Trojdzeny na osadnictwo, zaoyli w Karii Halikarnassos i Myndos. Synowie Trojdzena, Anaflistos i Sfettos przenieli si do Attyki i od nich otrzymay nazw dwa demy244. Dziejw Tezeusza, wnuka Pitteusa, nie opisuj, gdy dostatecznie znane s wszystkim. 10 To jeszcze winienem doda. Gdy mianowicie Heraklidzi powrcili na Peloponez, rwnie Trojdzeczycy przyjli Dorw na wspmieszkacw, i to tych wanie, ktrzy przybyli z Argosu, jako e przedtem oni sami byli podwadnymi Argosu. Dowodem tego jest fakt, e Homer w swym Katalogu245 umieszcza ich jako podwadnych Diomedesa. A przecie Diomedes i Euryalos, syn Mekisteusa, opiekujcy si Kyanipposem, synem Ajgialeusa, prowadzili na Troj wanie Argiww. Co si za tyczy Stenelosa, to on, jak to ju powiedziaem uprzednio246, zarwno pochodzenia by znaczniejszego, mianowicie z rodu Anaksagorydw, jak te jemu najbardziej nalea si tron Argosu. Tyle wiadomoci zawieraj dzieje Trojdzeny, wyjwszy to, co dotyczy miast przez ni zaoonych. Teraz ju przejd do opisu budowy przybytkw oraz innych osobliwoci. Rozdzia XXXI 1 Na agorze Trojdzeny jest witynia z posgami Artemidy Sotejra [tj. Zbawicielki]. Wedle podania Tezeusz wybudowa t wityni i nazwa Artemid Sotejr [tj. Zbawicielk], kiedy powrci z Krety po pokonaniu Asteriona, syna Minosa247. Ze wszystkich czynw bohaterskich Tezeusza ten zyska ocen najbardziej wartociowego nie tyle, moim zdaniem, dlatego e Asterion przewysza mstwem wszystkich miertelnikw, ktrzy zginli z rki Tezeusza, ale e Tezeusz znalaz wyjcie z labiryntu, z ktrego wyj byo niepodobiestwem, i zdoa zbiec nie244 245

Zob. Herod. IV 99. Zob. Iliada II 559 i nn. 246 Zob. Pauz. II 18,5. 247 Tj. Minotaura.

postrzeenie po dokonaniu czynu, co utrwalio suszno wiary w interwencj bo przy ocaleniu jego samego i jego towarzyszy. 2 W tej wityni s otarze bogw uwaanych za wadcw podziemia. Podanie gosi, e tdy z Hadesu zostaa uprowadzona Semele248 przez Dionizosa i e tdy Herakles wycign na ziemi psa Hadesowego249. Moim zdaniem, po pierwsze Semele w ogle nie umara, gdy bya on Zeusa, moje za pogldy na temat psa Hadesowego gdzie indziej przedstawi250. 3 Za wityni jest grobowiec Pitteusa; na nim stoj trzy trony z biaego marmuru. Wedle legendy, na tym miejscu Pitteus z dwoma mami251 sprawowa sdy. Niedaleko std jest przybytek muz. Wystawi go podobno Ardalos, syn Hefajstosa. Uchodzi on za wynalazc fletu i od niego muzy nosz miano Ardalid. Tutaj, wedle podania, Pitteus uczy sztuki wymowy. Czytaem nawet sam pewn ksieczk, napisan przez Pitteusa, wydan przez pewnego obywatela z Epidauru. Niedaleko od przybytku muz jest staroytny otarz, jakoby take wystawiony przez Ardalosa. Na tym otarzu skada si ofiary dla muz i dla Hypnosa, tj. boga snu, poniewa w powszechnym mniemaniu Hypnos uchodzi tu za najbliszego przyjaciela muz. 4 Blisko teatru Hipolit wznis wityni Artemidy Likeja [tj. Wilczej]. Co do samej nazwy, niczego nie mogem si dowiedzie od miejscowych przewodnikw. A moe nazwa std pochodzi, jak mi si wydao, e Hipolit wygubi wilki, pustoszce terytorium Trojdzeny? Lub std, e tak nazyway Artemid Amazonki, od ktrych Hipolit wywodzi si po matce? Moe istnieje jeszcze jaka inna przyczyna, ktrej nie znam. Przed wityni jest kamie zwany witym, o ktrym mwi, e na nim dziewiciu Trojdzeczykw dokonao oczyszczenia Orestesa od zabjstwa popenionego na matce. 5 Niedaleko od Artemidy Likeja s otarze ustawione tu koo siebie. Pierwszy z nich to otarz Dionizosa z przydomkiem Saotes [tj. Zbawcy], nazwany tak z woli wyroczni. Drugi nosi miano Temid [tj. Praw]. Wystawi go, jak powiadaj, Pitteus. Trzeci otarz, zdaje mi si, wystawili
248 249

Zob. Pauz. II 37,5. Tj. Cerbera. 250 Zob. Pauz. 25,6. 251 Ta trjca przypomina trjc sdziw podziemia: Ajakosa, Minosa, Radamantysa.

mieszkacy, i to bardzo susznie, ku czci Heliosa Eleuteriosa [tj. Oswobodziciela], uniknwszy jarzma Kserksesa i Persw. 6 Przybytek Apollona Tearios [tj. Opiekuna wit], wystawi podobno Pitteus. Jest to najstarszy ze wszystkich przybytkw, jakie znam. Wprawdzie staroytna jest rwnie witynia Ateny w Fokai joskiej252, ktr spali ongi Pers Harpagos253. Staroytna jest rwnie witynia Apollona Pytyjskiego na Samosie. Ale wzniesiono je obydwie o wiele pniej od wityni w Trojdzenie. Posg bstwa, zachowany do chwili obecnej, wystawi Auliskos. Wyrzebi go Trojdzeczyk Hermon. Tene sam Hermon wykona jeszcze drewniane posgi Dioskurw. 7 W portyku agory wznosz si kamienne posgi kobiet i dzieci, mianowicie tych, ktre Ateczycy powierzyli opiece Trojdzeczykw, kiedy sami postanowili opuci wasne miasto i nie stawia oporu atakowi Medw tylko z wojskiem pieszym. Podobno wystawiono posgi nie wszystkim niewiastom (jest mianowicie tych posgw niewiele), lecz tylko tym, ktre wyrniay si dostojestwem. 8 Przed przybytkiem Apollona jest budowla nazywana namiotem Orestesa. Mianowicie, zanim Orestes zosta oczyszczony z przelania krwi matki, aden z Trojdzeczykw nie chcia go przyj do domu. Lecz umieciwszy go tutaj, poddali go oczyszczeniom i gocili jedzeniem, a do chwili rytualnego zmazania winy. Do dnia dzisiejszego potomkowie tych, ktrzy dokonali oczyszcze, tutaj ucztuj w oznaczonych dniach. A gdy zakopano tu koo namiotu wszystko, czego uyto do oczyszcze, podobno z tego miejsca wyroso drzewo wawrzynu, ktre dotychczas jeszcze yje, a stoi tu przed namiotem. 9 Powiadaj, e oczyszczono Orestesa rnymi ofiarami, midzy innymi i wod z Hippokreny [tj. ze rda Konia]. Mianowicie Trojdzeczycy maj tzw. rdo Konia, o ktrym opowiadaj to samo, co Beotowie o swoim rdle teje nazwy254. Trojdzeczycy rwnie podaj, e Pegazos uderzy kopytem o ziemi i ta wypucia ze swego wntrza wod oraz e sam Bellerofontes przyby do Trojdzeny, aby si owiadczy Pitteusowi o rk Ajtry255. Zanim j polubi, zaszy takie okolicznoci, e musia ucieka z Koryntu.
Zob. Pauz. VII 5,4. Zob. Herod. I 164. Wedug Ksenofonta (Hell. I 3,1) witynia ta spona dopiero w r. 409/8 p.n.e. w nastpstwie uderzenia piorunu. 254 Zob. Pauz. IX 31,3. 255 Zob. Pauz. II 33,1.
253 252

10 Jest tam rwnie posg Hermesa z przydomkiem Poligios [tj. Kwietny]. Koo tego posgu mia pono ustawi sw maczug Herakles. A bya ona wykonana z drzewa dzikiej oliwki. Maczuga, o ile mona wierzy podaniu, wrosa znowu w ziemi i wypucia wiee listowie. Dotychczas jeszcze ronie ta oliwka. Znalaz j podobno Herakles nad Zatok Sarosk i z niej wyciosa sw maczug. Jest tu jeszcze przybytek Zeusa z przydomkiem Soter [tj. Zbawca]. Powiadaj o nim, e wznis go w czasie swego panowania krl Aetios, syn Antasa. Rzek nazywaj Chrysoroa [tj. Zoty Potok]. Mianowicie w czasie miejscowej klski posuchy, trwajcej dziewi lat, kiedy nie spada ani jedna kropla deszczu, podobno wszystkie inne wody wyschy do dna, a Zoty Potok nawet i wtedy bez adnej zmiany wytrwale pyn. Rozdzia XXXII 1 Najbardziej okazay okrg wity256 jest przeznaczony ku czci Hipolita, syna Tezeusza. Wewntrz niego wznosi si witynia i staroytny posg. To wszystko jest podobno dzieem Diomedesa. Ponadto jeszcze on pierwszy zoy mu ofiary jako bstwu. Kapan Hipolita w Trojdzenie peni sw funkcj doywotnio. Ofiary skadane s raz na rok. Midzy innymi przestrzega si takiego take obyczaju. Kada dziewica odcina sobie warkocz przed lubem. Wosy po obciciu przynosi do wityni i skada bstwu Hipolita. Mieszkacy Trojdzeny odrzucaj podanie goszce, e Hipolit zgin rozszarpany przez konie. Nie pokazuj jego grobu, chocia wiedz, gdzie jest. Utrzymuj natomiast, e konstelacja na niebie zw. Wonic jest wanie owym Hipolitem, doznajcym tego wyrnienia u bogw. 2 Wewntrz okrgu Hipolita jest witynia Apollona Epibaterios [tj. Wchodzcego na Okrt], wzniesiona przez Diomedesa po szczliwym ocaleniu z burzy, ktra spotkaa Hellenw powracajcych z Troi. Wie ustna gosi take, e Diomedes pierwszy wprowadzi igrzyska pytyjskie ku czci Apollona. Damia i Auksezja take doznaj czci w Trojdzenie. Ale mieszkacy nie uznaj tego mitu, jaki utrzymuje si o nich w Epidaurze i na Eginie.
Wykopaliska ateskiej Szkoy Francuskiej odsoniy fundamenty wityni Hipolita, wzniesionej z tufu, o wymiarach 20,60 x 9,60 m, a w pobliu fundamenty jego grobowca. B.F.
256

Natomiast gosz, e to byy dziewice z Krety. Gdy w miecie wybuchy oglne zamieszki, wwczas i one take zostay ukamienowane przez, parti opozycyjn. Na ich cze ustanowiono oddzielne wito Litobolia [tj. Kamienowanie]. 3 W innej czci okrgu witynnego jest tzw. stadion Hipolita. Powyej niego wznosi si witynia Afrodyty257 Kataskopia [tj. Wywiadowczym], gdy std wanie przygldaa si wiczeniom sportowym Hipolita zakochana Fedra. Tam ronie rwnie drzewo mirtowe o przekutych liciach, o czym przedtem pisaem. Kiedy Fedra czua si ju zupenie bezradna i nie moga znale adnej ulgi od swej mioci, ca pasj wywara na liciach mirtu. 4 Jest tu take mogia Fedry, niedaleko od grobu Hipolita, usypanego tu koo drzewa mirtowego. Posg Asklepiosa wykona Tymoteos258. Ale mieszkacy Trojdzeny uwaaj go nie za posg Asklepiosa, lecz za posg Hipolita. Widziaem na wasne oczy dom Hipolita. Przed nim bije tzw. rdo Heraklesa. Nazwa std, e odkry je Herakles, wedle przekonania mieszkacw Trojdzeny. 5 Na akropoli jest witynia Ateny, zwanej Stenias [tj. Mocarna]. Drewniany posg bogini wykona Kallon z Eginy259, ucze Tektajosa i Angeliona260, ktrych dzieem posg Apollona dla Delosu. Ci z kolei ksztacili si u Dipojnosa i Skyllisa261.
witynia Afrodyty, podobnie jak wymieniona dalej witynia Ateny Stenias, nie zostaa odkopana (zob. Pauz. I 22,2). B. F. 258 Tymoteos, prawdopodobnie z Epidauru, reprezentuje tendencje joskie w sztuce attyckiej pierwszej po. IV w. Wykona on w latach 380375 cz dekoracji rzebiarskiej wityni Asklepiosa w Epidaurze: akroteriony boczne Nereidy na koniach (por. fig. 38), oraz akroterion centralne Nike niosc koguta Asklepiosa, symbol oczyszczenia. Sawnym dzieem Tymoteosa jest posg Ledy z abdziem, ktry chroni si na jej ono jedno z pierwszych dzie greckich ukazujcych doznania zmysowe. Wedug Pliniusza wykona te cz poudniow fryzu z amazonomachi dla mauzoleum w Halikarnasie (N.h. XXXVI 31). B.F. 259 Kallon z Eginy, mao znany rzebiarz szkoy josko-attyckiej z przeomu VI i V w., zaliczany niesusznie do dedalidw (zob. Pauz. ks. II, przyp. 118). Ucze Tektajosa i Angeliona. Pauzaniasz wymienia jego posg dla Trojdzeny (II 32, 4) oraz posgi dla Amyklajon koo Sparty (III 18,8 i IV 14,1). B. F. 260 Tektajos i Angelion, uczniowie Dipojnosa i Skyllisa, rzebiarze joscy z w. VI p.n.e. Wykonali na Delos posg Apollona dla pierwszego sanktuarium boga. Posg by drewniany, mia obicia ze zotej blachy, a niektre partie wykonane z koci soniowej. Apollo trzyma w prawej rce uk, a w lewej grup Charyt. B.F. 261 Zob. przyp. 118. B.F.
257

6 Schodzc std w d, napotkamy przybytek Pana Lyterios [tj. Wyzwoliciela]. Mianowicie bg w snach objawi urzdnikom trojdzeskim, sprawujcym najwysz wadz, sposb ocalenia od zarazy morowej, ktra nawiedzia mieszkacw Trojdzeny, ale najwicej Ateczykw. Zszedszy jeszcze niej, mona zauway wityni Izydy, nieco nad ni wityni Afrodyty Akraja [tj. Szczytowej]. T ostatni wityni wznieli w Trojdzenie, jako swym miecie macierzystym, mieszkacy Halikarnassu262. Posg Izydy ufundowa Trojdzenie lud. 7 Tdc drog przez gry w kierunku Hermiony, spotkamy rdo rzeki Hyllikos, zwanej pocztkowo Taurios, oraz tzw. Kamie Tezeusza. On take otrzyma nazw, gdy Tezeusz spod niego wycign sanday Ajgeusa i miecz263. Przedtem nazywa si otarzem Zeusa Stenios [tj. Mocarnego]. Obok Kamienia jest przybytek Afrodyty Nymfia [tj. Oblubienicy]. Wystawi go Tezeusz, gdy poj za on Helen. 8 Na zewntrz murw miejskich jest przybytek Posejdona Fytalmios [tj. Opiekuna Wszystkiego, Co Ronie]. Trojdzeczycy opowiadaj, e Posejdon zagniewany na nich nawiedzi nieurodzajem ca ich krain. Zala mianowicie son wod nasiona i korzenie rolin i tak dugo trzyma je pod wod, a wreszcie ubagany ofiarami i modami ju wicej nigdy nie wypuci swych sonych wd na ziemi. Powyej wityni Posejdona jest przybytek Demetry Tesmoforos [tj. Prawodawczyni], wybudowany, jak powiadaj, przez Alteposa. 9 Idc w d w kierunku portu, ktry znajduje si w miejscu zw. Kelenderis, napotkamy placyk zwany Genetlion [tj. Miejsce urodzin]. Tu mianowicie mia si jakoby urodzi Tezeusz. U wejcia na ten placyk jest witynia Aresa, poniewa w tym take miejscu Tezeusz pokona w bitwie Amazonki. Naleay one do tej grupy, ktra w Attyce walczya przeciw Tezeuszowi i Ateczykom. 10 Na drodze ku Morzu Psyfaja ronie dzika oliwka, nazywana Rachos Streptos [tj. Oliwk Skrcon]. Tym mianem obdarzaj Trojdzeczycy wszelkie bezpodne drzewo oliwne w rodzaju: kotinos czy fylia264, czy elajos. Nazywaj za je skrconym dlatego, e na skutek zapltania
262 263 264

O tym, e Halikarnas by koloni Trojdzeny, mwi Pauz. w II 30,9. Zob. Pauz. I 27,8 i II 32,7. Fylia, zob. Odyseja V 476.

si lejc o to drzewo wywrci si rydwan Hipolita. Niedaleko std znajduje si przybytek Artemidy Saronia. Dotyczce jej szczegy przedstawiem ju uprzednio. Tyle jeszcze pozostaje do wyjanienia, mianowicie e corocznie s tu wicone uroczystoci ku czci Artemidy zw. Saronia. Rozdzia XXXIII 1 Do Trojdzeny nale jeszcze wyspy. Jedna tu koo ldu, mona nawet przej na ni w brd. Nazywaa si przedtem Sfajri. Miano Hiery otrzymaa z nastpujcej przyczyny. Oto na niej jest grobowiec Sfajrosa, domniemanego wonicy Pelopsa. Ajtra na skutek snu zesanego jej przez Aten, chcc zoy ofiar cieniom Sfajrosa, przeprawia si na wysp, gdzie wesza jakoby w zwizek miosny z Posejdonem. Z tego powodu wzniosa tutaj wityni Ateny Apaturia [tj. Zdrajczyni], i nazwaa wysp Hier, zamiast Sfajri. Ustanowia take zwyczaj dla dziewczt Trojdzeny, aby przed lubem skaday swj pas Atenie Apaturii. 2 Kalauria, jak powiadaj, bya ongi powicona Apollonowi, kiedy Delfami wada jeszcze Posejdon. I to take przekazuje tradycja, e bogowie jakoby zamienili si terenami [swego kultu]. Na dowd tego Trojdzeczycy powouj si jeszcze na tak przepowiedni.
Wada na rwni Delosem, Kalaurej i Pytho wit, przewit, i wietrznym przyldkiem Tajnaru.

Jest na tej wyspie wity przybytek Posejdona. Kapank jego pozostaje kadorazowo dziewica a do pory zampjcia. 3 Wewntrz witynnego okrgu jest rwnie grobowiec Demostenesa. Na tym przykadzie, jak poprzednio na Homerze, najoczywiciej, moim zdaniem, wykazao bstwo, jak jest zawistne. W wypadku Homera nie do, e pozbawio go oczu, lecz do tego nieszczcia dorzucio jeszcze drugie, oto dotkliwa ndza gnaa go w postaci ebraka po caej ziemi. Demostenesowi za wypado na staro dowiadczy wygnania265
265

Zob. Pauz. I 8,2-3 i przypisy 134, 135, 136 i 137.

a nawet musia popeni samobjstwo. Wiele ju powiedziano o nim. Najwicej chyba powiedzia o sobie on sam, na podstawie czego zdaje si by oczywiste, e nie naruszy ani grosza z tych pienidzy, ktre z Azji przywiz Harpalos. Natomiast przedstawi to, co nastpio pniej. 4 Gdy Harpalos zbieg z Aten i przeprawi si na okrtach na Kret, wkrtce potem zgin z rki suby, ktra nad nim sprawowaa opiek. Powiadaj znowu inni, e Harpalos zosta podstpnie zamordowany przez pewnego Macedoczyka, Pauzaniasza. Z kolei opowiadaj, e Macedoczyk, Filoksenos zatrzyma sucego strzegcego tych pienidzy, a zbiegego na Rodos. Filoksenos ju ongi zada od Ateczykw wydania Harpalosa. Majc wreszcie w rku tego niewolnika, tak dugo go bada, a si o wszystkim dowiedzia. Mianowicie, ile osb waciwie skorzystao z kasy Harpalosa. Dowiedziawszy si posa wszystkie materiay personalne do Aten z listem. 5 W tym pimie wyliczajc wszystkich, ktrzy wzili pienidze od Harpalosa, tzn. ich nazwiska oraz sumy, jakie kady pobra, w ogle nie wspomnia o Demostenesie, mimo e Aleksander nienawidzi Demostenesa, a sam Filoksenos mia z Demostenesem prywatne porachunki. Demostenesowi okazyway cze zarwno rne okolice Hellady, jak mieszkacy Kalaurii. Rdzdzia XXXIV 1 Cz ziemi trojdzeskiej stanowi pwysep sigajcy gboko w morze. Na nim zbudowano Metan, niewielk osad nad morzem. Tam jest przybytek Izydy i na agorze posg Hermesa, drugi za Heraklesa. Jakie trzydzieci stadiw od miasteczka odlege s cieplice. Powiadaj, e za panowania krla macedoskiego, Antygona, syna Demetriosa, po raz pierwszy ukazao si tu rdo, ale e nie od razu pojawia si woda. Najpierw wytrysn z ziemi silny pomie. Dopiero gdy on zgas, buchna woda, ktra do chwili obecnej bije gorca i mocno zasolona. W razie gdyby kto chcia si tam wykpa, nie znajdzie w pobliu odrobiny zimnej wody, a nie jest bezpiecznie skoczy w morze i pywa. Mnstwo tu rnych potworw, najwicej za psw morskich. 2 Co za wzbudzio moje najwiksze zainteresowanie, opisz zaraz. Oto, gdy wiatr libijski, wiejcy od zatoki morskiej wpada midzy pcz-

kujce ozy winne, wysusza ich pdy. W samym wic okresie tego wiatru dwaj mczyni rozrywaj koguta266 o zupenie biaych skrzydach, rozbiegaj si obydwaj w przeciwnie strony, okraj winnic, niosc kady swoj powk i po powrocie na miejsce wyjciowe tam zakopuj. 3 To wymylili mieszkacy przeciw wiatrowi libijskiemu. Wysepki za, ktre pooone s u brzegu ldu staego, w liczbie dziewiciu, nosz miano wysp Pelopsa. Mwi si przy tym, e w porze deszczowej jedna z nich jest pozbawiona opadw. Czy tak istotnie sprawa si miewa, nie wiem, ale tak przynajmniej utrzymywali mieszkacy okoliczni Metany, chocia osobicie byem wiadkiem zaegnywania gradu przez ludzi ofiarami i zaklciami. 4 Metana jest pwyspem Peloponezu. Wewntrz za pwyspu z ziemi trojdzesk ssiaduje Hermione. Za pierwotnego zaoyciela miasta podaj sami mieszkacy syna Europsa, Hermiona. w za Europs, syn Foroneusa, by, wedle wiadectwa Herofanesa z Trojdzeny, dzieckiem nieprawego pochodzenia. Wadza krlewska w Argosie nie przeszaby oczywicie na Argosa, wnuka Foroneusa po crce Niobie267, gdyby Foroneus mia prawowitego syna. 5 Jeliby jednak mier zabraa przed Foroneusem wanie Europsa, prawowitego, zamy, syna, to nawet w tym wypadku ja osobicie jestem gboko przekonany, e nie mgby znowu jego syn by porwnany z synem Niobe, gdy ten uchodzi za syna Zeusa. Hermion zamieszkali pniej take Dorowie z Argosu. Wydaje mi si, e stao si to bez wojny, bo w przeciwnym razie przynajmniej Argiwowie mwiliby o tym. 6 Droga z Trojdzeny do Hermionu268 prowadzi koo skay, ktra poprzednio zwaa si otarzem Zeusa Stenios [tj. Mocarnego]. Od chwili jednak, gdy Tezeusz podj spod niej znaki rozpoznawcze [swego pochodzenia], u wspczesnych nosi miaWybr koguta jako horoskopu pogody. Foroneus ze sw on Kerdo (Pauz. II 21,1) mia crk Niobe. Ta ze zwizku z Zeusem urodzia dwu synw: Argosa i Pelazga.To, wedug mitu argiwskiego, pierwsza kobieta na ziemi. Druga Niobe, lecz nie ta, o ktrej tu mowa, to Niobe, crka Tantala, siostra Pelopsa, ona Amfiona, z ktrym miaa siedmiu synw i siedem crek, zabitych z kolei przez Artemid i Apollona za jej pych. 268 T drog porzuci Pauzaniasz w opisie w II 32,9 i teraz nawraca.
267 266

no skay Tezeusza. Wic idc obok tej skay drog grsk, napotkamy wityni Apollona z przydomkiem Platanistios [tj. Platanowego]. Jest tu wioska Ejleoj, w ktrej s przybytki Demetry i crki jej, Kory. Nad morzem, na samej granicy terytorium Hermionu, [tj. Hermionis] wznosi si przybytek Demetry, zwanej Termazja [tj. Ogrzewajc]. 7 Std o jakie osiemdziesit najwyej stadiw jest przyldek Skyllajon, tak nazwany od crki Nizosa. Mianowicie, gdy Minos dziki jej zdradzie269 opanowa Nizaj i Megar, nie zgodzi si poj jej za on, lecz przeciwnie, nakaza Kreteczykom wyrzuci precz z okrtu. Jej ciao zaniosa burza a do tego przyldka. Nie pokazuj jej mogiy, gdy wie niesie, e porzucone ciao rozszarpay ptaki morskie. 8 Pync od przyldka Skyllajon jakby w kierunku miasta, napotkamy nastpny przyldek, Bukefala [tj. Gowa wou]. Za tym przyldkiem wyspy: pierwsza to Haliussa [tj. Morska]; ona wanie stanowi dogodn przysta dla okrtw; nastpna to Pityussa [tj. Sosnowa]; trzecia to ta, ktr nazywaj Arysteraj. Opynwszy je, mamy naprzeciw przyldek Kolyergia, silnie wystajcy z ldu staego. Za nim zaraz wyspa Trikrana [tj. Trjgowa], oraz gra wysunita z Peloponezu wprost w morze zw. Buportmos [tj. Woli brd]. Na tej grze wzniesiono przybytek Demetry i jej crki. Wzniesiono te przybytek Ateny. Bogini ma przydomek Promachorma [tj. Opiekunka portu]. 9 Naprzeciw gry Buportmos znajduje si wyspa, zw. Aperopi. Niedaleko od Aperopii jest druga wyspa, Hydrea. Za ni rozciga si brzeg morski ju na ldzie staym w ksztacie pksiyca. A za nim skalisty cypel a do Posejdion [tj. wityni Posejdona], zaczynajcy si od wschodu, a koczcy na zachodzie. Ma te porty. Dugo tego cypla wynosi tak ze siedem stadiw, szeroko w miejscu najszerszym nie wicej ni trzy stadia. 10 Tam pierwotnie byo miasto Hermion. Jeszcze do dzisiaj istniej tam jego przybytki Posejdona u nasady cypla. Nieco dalej od morza, na
269

Zob. Pauz. I 19,4.

najwyszym miejscu przybytek Ateny, koo za niego fundamenty stadionu. Na nim podobno ongi wiczyli si w sporcie synowie Tyndareosa270. Jest jeszcze drugi przybytek Ateny, niewielkich rozmiarw, ktrego dach ju run. Zachowaa si take witynia na cze Heliosa i jeszcze inna na cze Charyt. Inn znowu wzniesiono na cze Sarapisa i Izydy. Ich okrgi obwiedziono wielkimi, wybranymi kamieniami. Wewntrz nich odbywaj si misteria ku czci Demetry. 11 Oto wszystko, co pozostao z Hermionu. Wspczesne miasto oddalone jest od przyldka, na ktrym stoi witynia Posejdona, najwyej o cztery stadia. Miasto zaczyna si jeszcze na rwninie i z wolna wznosi si w gr. Ta wynioso ju naley do tzw. Pronu. Tak nazywaj t gr. Hermion otacza mur ze wszystkich stron. Wspominaem ju o rnych innych obiektach, godnych opisu. Lecz te, ktre uznaem za najbardziej warte uwagi, s nastpujce. Oto witynia Afrodyty z przydomkiem Pontia [tj. Penego Morza], a zarazem Limenia [tj. Opiekunka portw]. Jej posg wykonany jest z biaego marmuru, wielkich rozmiarw i godzien obejrzenia ze wzgldu na artyzm formy. 12 Jest jeszcze inna witynia Afrodyty. Tej bogini oddaj mieszkacy wiele rnorodnych oznak czci. Midzy innymi istnieje obyczaj, e kada bez wyjtku dziewczyna i wdowa, jeli ma zamiar wyj za m, skada tutaj ofiar bogini przed lubem. Demetrze zw. Termazja wzniesiono dwa przybytki: jeden na granicy Trojdzeny, jak to ju przedstawiem, drugi w samym miecie. Rozdzia XXXV 1 Blisko ostatniego przybytku jest witynia Dionizosa Melanajgis [tj. O Czarnej Egidzie]. Na cze tego bstwa urzdzaj obywatele miasta Hermionu doroczne zawody muzyczne i nadaj nagrody za wspzawodnictwo w sztuce pywackiej i kierowaniu statkiem. Tu wznosi si take przybytek Artemidy, zwanej Ifigeni, z posgiem brzowym Posejdona, opierajcego jedn stop na delfinie. Jeli z kolei przejdziemy do przybytku Hestii, nie zauwaymy tam adnego posgu, tylko otarz. Na nim skada si ofiary dla Hestii. 2 witynie Apollona s a trzy i trzy te jego posgi. Jedna witynia jest pod wezwaniem tylko Apollona bez przydomka, druga Apollona
270

Dioskurowie, tj. Polideukes i Kastor, bracia piknej Heleny i Klitajmestry,

Pytaeus, trzecia Apollona Horios [tj. Opiekuna granic]. Nazw Pytaeus przyjto od mieszkacw Argosu. Telesilla gosi, e mieszkacy Argosu byli pierwszymi spord Hellenw, do ktrych przyby Pytaeus, syn Apollona. Dlaczego za zw Apollona Horios, nie mgbym powiedzie na pewno. Skonny jestem jedynie przypuci, e mieszkacy, zwyciywszy czy na drodze prawnej, czy ornej w zatargu o swe granice terytorialne, z tego powodu zoyli cze Apollonowi z przydomkiem Horios. 3 Sami mieszkacy Hermionu utrzymuj, e przybytek bogini Tyche, [tj. Przypadku], zosta najpniej wzniesiony w ich miecie. Jest to olbrzymi posg z paryjskiego marmuru. Co do zdrojw, to jeden maj bardzo stary. Do niego woda spywa niewidocznie i nigdy by si nie wyczerpaa, gdyby nawet wszyscy mieszkacy miasta przyszli jej zaczerpn. Drugi zdrj uruchomiono ju za naszych czasw. Miejsce, skd woda spywa ku niemu, zwie si Lejmon [tj. ka]. 4 Najbardziej godny uwagi jest przybytek Demetry na grze Pron. Mieszkacy Hermionu twierdz, e ten przybytek wznieli: Klimenos, syn Foroneusa, i siostra Klimenosa, Chtonia. Argiwowie opowiadaj, e gdy Demeter przysza do Argolidy, wtedy przyjli j gocinnie Ateras i Myzjos. Natomiast Kolontas ani nie przyj jej do domu, ani nie zoy w ofierze adnej oznaki czci, co mu za ze wzia jego crka Chtonia. Za to, wedug ich wersji, Kolontas zosta spalony razem z domostwem. Chtoni natomiast Demeter wysaa do Hermionu, aby tu wzniosa jej przybytek dla mieszkacw tego miasta. 5 Wreszcie sama bogini otrzymaa przydomek Chtonii [tj. Podziemnej], i corocznie obchodzone jest jej wito, tzw. Chtonia, w porze letniej. Obchodzi si je mianowicie tak. Czoo pochodu procesyjnego stanowi kapani bogw i cay zesp tegoroczny urzdnikw. Dalej krocz za nimi kobiety i mczyni. A nawet chopcom obyczaj nakazuje oddawa cze bogini udziaem w procesji. Wystpuj wwczas w biaych szatach. Maj wiece na gowach. Wiece plecie si im z kwiatu, ktry zw tutejsi mieszkacy kosmosandalon, mnie za wydaje si on hiacyntem271 zarwno ze wzgldu na wielko, jak barw. S bowiem na tym kwiecie take litery, wyraajce aob272.
przyszej zabjczyni Agamemnona. 271 Zob. Hom. Hymn do Demetry, w 6 i nn. 425 i nn. 272 Hyakintos, syn Amyklasa, a wnuk Lakedajmona, by ukochanym Apollona. Wyjtkowej piknoci modzieniec. Kiedy pewnego dnia rzucali we dwu dyskiem, ten

6 Za uczestnikami procesji id ludzie prowadzcy w peni dojrza krow prosto ze stada, ju zwizan sznurami, lecz jeszcze szamoczc si dziko; gdy zagnaj krow przed wityni, jedni zdjwszy wizy usiuj wpdzi j do rodka, znowu inni trzymaj drzwi otwarte a do chwili, gdy zobacz krow wewntrz. Wtedy drzwi zatrzaskuj. 7 Wewntrz za pozostaj cztery starsze niewiasty i zabijaj krow. Mianowicie, ktrej uda si j dopa, ta podrzyna gardo krowy sierpem. Potem znowu otwieraj si drzwi. Ludzie, ktrym to jest zlecone, wpdzaj drug krow, a po niej trzeci, z kolei czwart i wszystkie te sztuki zabijaj staruchy w identyczny sposb. Wtedy nastpuje w czasie ofiary co zadziwiajcego. Na ktry bok upadnie pierwsza krowa, na ten upadn nieodwoalnie te wszystkie nastpne. 8 Tak wic, jak to wyej opisalimy, odbywa si w obyczaj religijny u mieszkacw Hermionu. Za przed wityni stoj, zreszt nieliczne, posgi kobiet, ktre ongi sprawoway funkcje kapaskie ku czci Demetry. Jeli wej do rodka wityni, mona zobaczy trony, na ktrych staruchy wyczekuj kadorazowego wpdzenia krowy. S tam rwnie niezbyt stare posgi Ateny i Demetry. Lecz to, co mieszkacy Hermionu czcz wicej ni inne rzeczy, tego osobicie ani ja nie widziaem, ani aden inny mczyzna, czy to cudzoziemiec, czy ktry z samych mieszkacw Hermionu. A co to jest, wiedz tylko staruchy. 9 Stoi tu jeszcze inna witynia. Posgi j otaczaj w koo. Znajduje si naprzeciwko wityni Chtonii i nosi nazw wityni Klimenosa273. Tam skada si ofiary na jego cze. Wedle mego przynajmniej zdania, aden czowiek tego nazwiska nie przyby z Argosu do Hermionu. To raczej przydomek bstwa, uwaanego za wadc podziemi274. Obok tej wityni jest druga z wizerunkiem Aresa. 10 Na prawo od przybytku Chtonii wznosi si portyk zwany przez ludno miejscow portykiem Echa275. Jeli tu krzykniesz, gos odebrzmi przynajmniej trzykrotnie. Na tyach przybytku Chtonii s trzy place: jeden, ktry mieszkacy Hermionu nazywaj placem Klimenosa, drugi
uniesiony wiatrem, a rzucony rk Apollona, uderzyt tak nieszczliwie Hyakintosa, e go zabi na miejscu. Bg zamieni Hyakintosa w kwiat, z literami , (aj) jako wyrazem blu. Zob. Pauz. III 1,3; III 19,4. 273 Klimenos to hypostaza Plutona, boga podziemi. 274 Pauzaniasz odnosi si racjonalistycznie do poda eschatologicznych, zob. II 24,4; II 31,2; 36,7; III 25,5; V 20,3. 275 Takiej nazwy portyk jest rwnie w Olimpii, zob. V 21,17.

Plutona, trzeci z nich jeziorem Acheruzj. Kady z nich otoczony jest ogrodzeniem kamiennym. Na placu Klimenosa znajduje si ponadto szczelina w ziemi. Przez ni, wedle wersji mieszkacw Hermionu, Herakles wycign psa z Hadesu. 11 Przy bramie, od ktrej wiedzie droga wprost do Mazes, jest przybytek Ejlejtyi jeszcze wewntrz muru miasta. Oto codziennie mieszkacy upraszaj bogini z wielk czci ofiarami i zapachem kadzide, oraz skadaj niezliczone dary dla Ejlejtyi. Ale nikomu nie wolno ujrze posgu prcz samych kapanek. Rozdzia XXXVI 1 Jeli uj okoo siedmiu stadiw drog wprost na Mazes i wtedy skrci w lewo, to wpadnie si w gociniec do Halike. Dzi ona zupenie opuszczona, ale bya ongi zamieszkana. Wzmiankuj o Halike take inskrypcje na stelach w Epidaurze, zawierajce opisy ulecze dokonanych przez Asklepiosa. Nie znam adnego innego wiarygodnego dokumentu, gdzie by wzmiankowano albo o miecie Halike, albo o jej mieszkacach. Droga do Halike prowadzi rwnie midzy gr Pron a drug, zwan dawniej Tornaks, ale, jak powiadaj, od chwili zamiany Zeusa w kukuk276 przemianowano j na Kukucz. 2 Do dzisiaj jeszcze dotrway tam przybytki na szczytach gr. Mianowicie na Kokkygion [tj. Grze Kukuczej] Zeusa, na Pronie za Hery. U podna Kokkygionu jest jeszcze witynia. Nie ma w niej drzwi, nie zawieraa, za mego tam pobytu, adnego posgu. Podobno bya to witynia Apollona. Obok niej biegnie gociniec na Mazes, jeli skrci z drogi gwnej. Mazes ongi byo miastem, wedug relacji Homera277, ktry wymieni je, wyliczajc miasta argiwskie. Jeszcze do naszych czasw uywaj go jako portu mieszkacy Hermionu. 3 Z Mazes droga w prawo prowadzi do przyldka zwanego Strutus [tj. Wrblim]. Od tego przyldka, idc szczytami gr, jest dwiecie pidziesit stadiw do tzw. Filanorion i Boleoj. Ta ostatnia miejscowo
276 277

Zob. Pauz. II 17,4. Iliada II 562.

to po prostu kupa zwalonych kamieni. Nastpna, ktr nazywaj Didymoj [tj. Blinitami], jest odlega std o dwadziecia stadiw. Tam jest przybytek Apollona, jest take Posejdona, obok nich Demetry. Posgi s w postawie stojcej z biaego marmuru. 4 Najblisze std jest terytorium nalece dzi do Argosu, a zwane dawniej terytorium miasta Azyne278. Ruiny tego miasta znajduj si nad morzem. Oto ongi Lacedemoczycy wpadli do Argolidy pod dowdztwem krla Nikandra279, syna Charyllosa, ktry by synem Polidektesa, ten za z kolei synem Eunomosa, w synem Prytanisa, ten ostatni synem Eurypona. Wtedy mieszkacy Azyne przyczyli si do napaci wojska lacedemoskiego i razem z nim spustoszyli ziemi argiwsk. Gdy wyprawa lacedemoska wrcia do swej ojczyzny, Argiwowie ruszyli z wojskiem przeciw Azyne, na ich czele krl Eratos. 5 Przez jaki czas mieszkacy Azyne bronili si z murw miasta i pooyli trupem, prcz wielu innych, take Lizystratosa, jednego z najsawniejszych Argiww. Wreszcie napastnicy mur zdobyli. Wwczas mieszkacy Azyne zaadowali na statki kobiety i dzieci i opucili swoje miasto. Argiwowie zrwnali z ziemi Azyne, posiadoci jej wczyli do swych granic. Oszczdzili tylko przybytek Apollona Pytaeus, do dzi dnia jeszcze widoczny. Tu koo niego pochowali Lizystratosa. 6 Od miasta Argos w odlegoci nie wicej ni czterdziestu stadiw rozciga si ju morze w okolicy Lerny. Idc w d w kierunku Lerny, najpierw po drodze spotkamy Erazynos, ktry wpada do Fryksosu, ten za z kolei do morza midzy Temenion i Lern. Jeli pj w bok od Erazynos, na lewo jakie z osiem stadiw, napotkamy przybytek Wadcw Dioskurw. Na ich cze wzniesiono tutaj ksoana w tym samym stylu, jak w Argosie280.
Wykopaliska misji szwedzkiej odsoniy fundamenty potnych murw o wtku poligonalnym. W pobliu odkopano bogat nekropol z okresu mykeskiego z grobami o komorach kutych w skale, poprzedzonych wiodcym do korytarzem. Znaleziska z grobw (ceramika, terrakoty) znajduj si w muzeum w Nauplii. B.F. 279 Mowa tu o wyprawie tego Nikandra, ktrego czas rzdw okrela si na okoo 776 r.p.n.e. Panowa 38 39 lat. O zburzeniu Azyne mwi Pauzaniasz jeszcze w III 7,4. Lacedemoczycy w zamian za pomoc ofiarowali mieszkacom Azyne nadmorsk cz obszaru Mesenii, zob. Pauz. IV 14,3. A poprzedni ich teren rozdzielili midzy siebie Argiwowie, zob. Pauz. IV 34,9. 280 Zob. Pauz. II 22,5.
278

7 Jeli wrci znowu na drog gwn, to wypadnie nam przej z kolei przez Erazynos i znajdziemy si nad Chejmarros. Blisko niego jest ogrodzenie z kamieni. Mwi, e Pluton porwawszy jakoby Kor, crk Demetry, tdy wanie zstpi do swego domniemanego krlestwa podziemnego. Lerna za jest, jak to ju wyej wspomniaem, pooona nad morzem i tam odbywaj si wtajemniczenia na cze Demetry, zwanej Lernaj281. 8 W Lernie ronie wity gaj, poczynajcy si od gry, ktr nazywaj Pontinos. Gra Pontinos nie pozwala odpyn wodzie deszczowej, lecz sama j wchania. Wypywa z tej gry potok, zwany take od niej Pontinos. Na szczycie gry jest przybytek Ateny Saitis. Stoj do dnia dzisiejszego same ruiny. Pozostay jeszcze fundamenty domostwa Hippomedona, ktry wzi udzia w wyprawie na Teby, chcc pomc Polinejkesowi, synowi Edypa. Rozdzia XXXVII 1 Od tej gry poczynajc, rozciga si a ku morzu gaj przewanie platanowy. Jego granice stanowi z jednej strony rzeka Pontinos, z drugiej inna rzeka, ktra od crki Danaosa282 otrzymaa nazw Amymone. Wewntrz gaju stoj posgi Demetry Prosymne, Dionizosa i niewielki posg Demetry w pozycji siedzcej. 2 S one wykonane z kamienia. W drugiej wityni jest posg drewniany w pozycji siedzcej, Dionizosa Saotes [tj. Zbawcy], a take kamienny posg Afrodyty, ju nad morzem. Podobno wystawiy go cry Danaosa. A sam Danaos mia jakoby wznie na grze Pontinos przybytek
Zob. Pauz. VIII 15,9. Pauzaniasz opowiada tu, e z prastarego przybytku Artemidy Pyronia, tj. Dawczyni Ognia, nieli ogie mieszkacy Argosu na Lernaj. 282 Amymone jest jedn z pidziesiciu cr Danaosa. Jej matk bya Europ. Kiedy przybya z Danaosem do Argos, kraina ta bya pozbawiona wtedy wody przez Posejdona za to, e przydzielono j Herze. Danaos zostawszy krlem Argosu, wysa swe crki na poszukiwanie wody. Kiedy Amymone zmczona poszukiwaniem usiada przy drodze i zasna, napad na ni satyr, wic Amymone wezwaa Posejdona na pomoc. Przyby, obroni i otrzyma to, czego Amymone odmwia satyrowi. Posejdon trjzbem uderzy w ska. Trysno potrjne rdo. Wedug innej wersji, odkry jej rdo Lern, nie wysychajce nigdy (Pauz. II 15,5). Synem Amymone i Posejdona by Nauplios.
281

Ateny. Powiadaj, e misteria lernejskie ustanowi Filammon283. Natomiast opowieci dotyczce obrzdw, rzecz jasna, nie s dawnego pochodzenia. 3 Napis, o ktrym syszaem, e wykonano go na sercu z mosidzu, nie jest take autentycznym napisem Filammona. Tego odkrycia dokona Arryfon, z pochodzenia Etolczyk z Trikonion, wspczenie jeden z najsawniejszych Likw, ogromnie zrczny w odkrywaniu tego, czego przedtem nikt nie widzia. On i to take wyledzi w taki sposb. Mianowicie wiersze i to, co mow niewizan byo wmieszane w te wiersze, to wszystko uoono w dialekcie doryckim. A tymczasem przed przybyciem Heraklidw na Peloponez Ateczycy mwili tym samym dialektem, jakim Argiwowie. W czasach za Filammona, wydaje mi si, e nikt z Hellenw nie sysza jeszcze w ogle o nazwie Dorw. 4 Tak on przedstawi ten stan rzeczy. U rda rzeki Amymone rs platan. Pod tym platanem, jak gosi podanie, wychowaa si hydra. Skonny jestem da wiar przekonaniu, e wielkoci przewyszaa inne hydry i miaa tak nieuleczalny jad, e Herakles jej ci nasyci ostrza swych strza. Wydaje mi si jednak, e gow miaa jedn, a nie ich wiele. Pejsandros z Kamirosu284, chcc nada wicej grozy zwierzciu i uwietni sw wasn pie o nim, z tych wzgldw przypisa hydrze wiele gw. 5 Zobaczyem te rdo tzw. Amfiaraosa i jezioro Alkionia, ktrdy, jak powiadaj Argiwowie, Dionizos zstpi do Hadesu, aby wyprowadzi na wiato dzienne Semel285 i e drog tdy do podziemia wskaza mu Polimnos. Gboko tego jeziora nie jest zbadana. Nie znam czowieka, ktry by mg jakimkolwiek sposobem zej a na samo jego dno. Tutaj nawet i Nero nie mg absolutnie dotrze do samego dna gbiny, chocia kaza wykona
Filammon, legendarny delflcki piewak, syn Apollona, ojciec Tamyrasa i Eumolposa. Najstarszy kompozytor chrw dziewczcych, zwycizca w delfickich muzycznych zawodach (Pauz. X 7,2), twrca pewnych kitarodycznych nomw, przypisywanych Terpandrowi. Argonauta (zob. Pauz. IV 33,3). 284 Pejsandros z Kamirosu napisa poemat pt. Herakles w dwu ksigach o pracach Heraklesa. y w kadym razie w latach 648645 p.n.e. Zob. Pauz. VIII 22,4. 285 Zob. Pauz. II 31,2.
283

sznury dugoci wielu stadiw i jeszcze powiza je ze sob, a nadto obciy je dodatkowo oowiem i oprcz tego czym jeszcze poytecznym dla tej prby. 6 Jeszcze co innego syszaem. Woda tego jeziora, jak si wydaje na pierwszy rzut oka, jest spokojna i cicha. Lecz cho ma taki wygld, to jednak kadego miaka, ktry si odway popyn, wciga w gb, zagarnia i pogra w toni; jego obwd jest niewielki. Obejmuje mniej wicej 1/3 cz stadia. Na brzegach jeziora ronie trawa i sitowie. Co za tyczy nocnych misteriw ku czci Dionizosa, odbywajcych si corocznie, zbona cze nie pozwolia mi pisa o tym publicznie. Rozdzia XXXVIII 1 Temenion naley do Argiww. Otrzymao nazw od Temenosa, syna Arystomacha. Mianowicie zajwszy i umocniwszy t miejscowo, std podj wojn razem z Dorami przeciw Tysamenosowi i Achajom. Ot idc z Lerny do tego wanie Temenionu, ujrzymy rzek Fryksos, wpadajc do morza. W Temenionie wystawiono jeden przybytek Posejdonowi, drugi Afrodycie. Jest tu take grobowiec Temenosa, otoczony czci przez Dorw, zamieszkaych w Argosie. 2 Od Temenionu jakie pidziesit, jak mi si zdaje, stadiw jest oddalona Nauplia, obecnie wyludniona. Zaoycielem jej by Nauplios, uchodzcy za syna Posejdona i Amymony. Stoj jeszcze szcztki murw. Jest przybytek Posejdona. Dwa s porty w Nauplii oraz rdo zwane Kanatos. Tu, wedug legendy Argiww, Hera przez doroczn kpiel odzyskiwaa dziewictwo. Wiadomo pochodzi z tajemnic misteriw, ktre oni sprawuj na cze Hery. 3 Natomiast legend podawan przez mieszkacw Nauplii na temat osioka, ktry mia jakoby odgry gazk winnej latoroli i przez to na przyszo spowodowa jej bujniejsze owocowanie, a ktrego podobizn miano wyrzebi na skale z tego wzgldu, e nauczy mieszkacw obcinania ozy winnej, pomijam tu, uwaajc za niegodn uwagi. 4 Z Lerny brzegiem morskim prowadzi jeszcze inna droga, mianowicie do miejscowoci zwanej Genezjon. Tutaj w Genezjonie nad morzem

wznosi si niewielki przybytek Posejdona. Do tej miejscowoci przylega druga: Apobatmoj [tj. Miejsce ldowania]. Podobno byo to pierwsze miejsce na ziemi argiwskiej, na ktre wstpi z okrtu Danaos ze swymi crkami. Jeli, std idc, miniemy tzw. Anigraje drog wsk i prawie niemoliw do przebycia, to z lewej strony ujrzymy rozcigajc si ku morzu krain, dobr do hodowli drzew, szczeglnie oliwek. 5 Idc w gr, w kierunku ldu staego, napotkamy miejscowo Tyre. Tam walczyli o t ziemi wybrani Argiwowie w liczbie trzystu przeciw rwnym liczb Lacedemoczykom i jednakowo wyborowym. Polegli wszyscy z wyjtkiem jednego Spartiaty i dwu Argiww286. Zmarym usypano tu wspln mogi. Lacedemoczycy z kolei uderzyli ca si zbrojn na Argiww i uzyskali przewag ostateczn287. Pocztkowo uytkowali Tyre sami. Potem oddali Eginetom, ktrych z wyspy wypchnli Ateczycy288. Za moich czasw Tyre uprawiali Argiwowie. Powiadaj, e uzyskali j dla siebie w drodze wygranego procesu sdowego289. 6 Idc naprzd poza mogi zbiorow, napotkamy Aten, ktr ongi zamieszkiwali Egineci, i drug jeszcze wiosk, Neris, oraz trzeci, Eua, najstarsz z nich. W tej ostatniej znajduje si przybytek Polemokratesa. To jeszcze jeden z synw Machaona, brat Aleksanora. lekarz miejscowy, otoczony czci mieszkacw okolicznych. 7 Nad tymi wioskami wznosi si gra Parnon, stanowica granic Lacedemonu z Argosem i Tege. Na samej granicy stoj hermy kamienne. Od nich nadano nazw caej okolicy. Rzeczka miejscowa nosi miano Tanaos. Tylko ona jedna spywa z Parnonu, zdajc przez ziemi argiwsk do zatoki miasta Tyrei.
286 287

W r. 548 p.n.e. Herodot w I 82 szczegowo opowiada o tej walce. Zob. Pauz. II 20,5, przyp. 175. 288 W r. 431 p.n.e. 289 W r. 338 p.n.e.

KSIGA TRZECIA

Rozdzia I 1 Za hermami1 na zachd jest ju Lakonia. Jak mwi sami Lacedemoczycy, pierwszym krlem w tej krainie by Leleg, powstay z ziemi2. Od tego Lelega otrzymali nazw jego poddani. Synami Lelega byli: Myles i modszy, Polikaon3. W innym miejscu przedstawi, dokd i dlaczego Polikaon wywdrowa z kraju. Po mierci Mylesa wadz otrzyma syn jego, Eurotas. On odprowadzi kanaem do morza bagniste rozlewisko, zalegajce dolin, a po jego odpywie pozostay nurt rzeczny nazwa Eurotasem. 2 Eurotas, nie majc potomstwa mskiego, przekaza wadz krlewsk Lacedemonowi, synowi Tajgety, od ktrej otrzymaa nazw
Hermy, posgi Hermesa (, hermeja). Pod tym sowem rozumie si zwykle kolumny kultowe kamienne (czworoktne) z wyrzebion gow Hermesa i sterczcym fallosem. Herodot (II 51) powiada, e Ateczycy pierwsi wrd Hellenw tworzyli posgi z prosto stojcym czonkiem i nauczyli si tego od Pelazgw (kult ithyfalliczny od , ithys, prosty). Czcili w ten sposb zapadniajc si natury. Twarz brodata wystpowaa czciej i wczeniej. Wielko kolumny rna. Najpierw przedstawiano tylko Hermesa, pniej innych take bogw. Ustawiano wic na nich gowy take Heraklesa, Pana, Hypnosa, czasem Zeusa i Posejdona, np. w Arkadii (Pauz. VIII 35,6 i 48,6), byway te hermy czterogowe, np. Hermes i trzy Hekaty. Stawiano hermy po drogach, gdy Hermes by przewodnikiem w podry. Oddzielano nimi granice posiadoci, stawiano na rozdroach. Szczeglnie czsto w Atenach, na drogach wiodcych z centrum miasta do demw (gmin), z podaniem odlegoci midzy jedn herm a nastpn; take przy bramach miasta, u wejcia do domw (), na ateskiej akropoli (Pauz. I 22,8), na placach rynkowych, w gimnazjach i palestrach, w okrgach witynnych, na grobach, nawet na monetach. Rzymianie ustawiali hermy w szrankach (carceres) cyrku Maximus. Wg RE VIII 1, szp. 696. 2 Lelegami nazywano te mieszkacw Lacedemonu. Leleg by autochtonem spartaskim. 3 Zob. Pauz. IV 1,1.
1

take gra. Za ojca nadaa mu legenda samego Zeusa. Za on poj Lacedemon Spart, cr Eurotasa. Gdy tylko obj wadz, natychmiast nada wwczas krajowi i ludnoci nazw od samego siebie. Nastpnie zaoy miasto i nazwa je od imienia ony Spart. Ta nazwa dotrwaa do dnia dzisiejszego. 3 Amyklas, syn Lacedemona, chcc take co pozostawi ku pamici swego imienia, zbudowa miasto w Lakonii. Hyakintosa4, najmodszego spord jego synw i pod wzgldem zewntrznym najpikniejszego, zaskoczya z woli losu mier jeszcze za ycia ojca. Grobowiec Hyakintosa znajduje si w Amyklaj pod posgiem Apollona5. Po zgonie Amyklasa wadza przesza w rce Argalosa, najstarszego spord synw Amyklasa, a pniej na Kynortasa, gdy Argalos umar. 4 Kynortas mia syna, Ojbalosa, ktry poj za on Gorgofon z Argosu, cr Perseusza, i mia z ni syna, Tyndareosa. Lecz z Tyndareosem wszcz spr o krlestwo Hippokoon i z powodu starszestwa domaga si wadzy dla siebie. Zjednawszy sobie Ikariosa i jego stronnikw, okaza si o wiele silniejszy od Tyndareosa i zmusi go do panicznej ucieczki. Jak podaj Lacedemoczycy do Pellany6. Lecz Meseczycy podaj inn wersj o nim, mianowicie, e Tyndareos jako banita przyby do Afareusa, do Mesenii, gdy Afareus, syn Perieresa, by bratem Tyndareosa po matce. Tyndareos osiedli si podobno w Mesenii, w Talamaj7, i w czasie jego pobytu tutaj przyszy na wiat jego dzieci. 5 Pniej wrci Tyndareos za poparciem Heraklesa i odzyska wadz. Z kolei sprawowali rzdy krlewskie synowie Tyndareosa, a potem
Hyakintia, Pauz. IV 19,4. Grobowiec Hyakintosa w Amyklach, zob. Pauz. III 19,3. Hyakintos (wyraz pochodzenia przedgreckiego) zabity zosta przez dysk rzucony rk Apollona. Z kropli krwi modzieca wyrs kwiat tej nazwy. Miejscem kultu Hyakintosa byy Amyklaj, cieszce si czci ju od drugiego tysiclecia p.n.e. a do pnego antyku. wito Hyakintiw trwao do dziesiciu dni (Herod. IX 8 i nn.) oraz miao charakter aobny. Prawdopodobnie Hyakintos by herosem czczonym przed Apollonem w Amyklach. Jego mier to symbol zmiany kultu. 5 Ponad grobem modzieca ustawiono, prawdopodobnie w VII w., posg Apollona (zob. przyp. 257), ktry ok. r. 530 p.n.e. zosta wczony w cao wspaniaego tronu, dziea Batyklesa z Magnezji (zob. przyp. 222224). B.F. 6 Zob. Pauz. III 21,2. O wypdzeniu Tyndareosa mwi Pauzaniasz raz jeszcze w II 18,7. 7 Talamaj w czasach Pauzaniasza naleay ju do Lakonii. O tej miejscowoci mwi Pauzaniasz w III 26, 13.
4

Menelaos8, syn Atreusa, jako zi Tyndareosa, wreszcie Orestes9, oeniony z Hermion, cr Menelaosa. Gdy w tym czasie wrcili Heraklidzi za panowania Tysamenosa, syna Orestesa, tron krlewski w Mesenii przypad Temenosowi, w Argolidzie Kresfontesowi. Gdy w Lacedemonie Arystodemosowi narodziy si blinita, powstay dwa domy krlewskie10. Mwi, e taka bya wola Pytii11. 6 mier Arystodemosa nastpia podobno w Delfach, zanim jeszcze Dorowie powrcili na Peloponez. Lacedemoczycy, uwietniajc jego dzieje, powiadaj, e trafi go z uku Apollon jakoby za to, e Arystodemos nie przyby do Delf, aby poradzi si wyroczni, lecz e zwrci si do przypadkowo spotkanego tam Heraklesa z zapytaniem o perspektywy powrotu Dorw na Peloponez. Bardziej prawdopodobny jest jednak przekaz, e Arystodemosa zabili synowie Pyladesa12 i Elektry, bracia cioteczni Tysamenosa, syna Orestesa. 7 Synowie Arystodemosa otrzymali imiona: Prokles. i Eurystenes. Cho bliniacy, mieli zupenie odmienne usposobienia. Doszo wreszcie midzy nimi do wielkiej nienawici. Mimo tego razem poparli Terasa, syna Autezjona, brata ich matki, Argei, a swego opiekuna prawnego, w jego zamiarze zaoenia kolonii na
Menelaos, brat Agamemnona, m piknej Heleny. Orestes, syn Agamemnona i zbrodniczej Klitajmestry, mciciel mierci ojca, zabjca matki, bohater trylogii Ajschylosa Oresteja; wystpuje oprcz tego w tragediach Eurypidesa. 10 Geneza dwu domw krlewskich nie jest jasna. Moe jest to wynik kompromisu midzy najedcami Dorami a miejscowymi Achajami? Agidzi byli krlami achajskimi, Eurypontydzi doryckimi (zob. Herod. V 72). W kadym razie jest to wynik jakiego poczenia dwu rnych wsplnot bez wzgldu na to, czy jedn z nich byli Dorowie. 11 Wedug Herodota (VI 52) Lacedemoczycy s zdania, e to nie synowie Arystodema, lecz sam Arystodem wprowadzi ich jako krl do tego kraju. Kiedy ona Arystodema, Argeja, powia dwu bliniakw, za Arystodem zmar, wczeni Lacedemoczycy postanowili, jak to byo we zwyczaju, wybra starszego z nich krlem. A e byli oni bardzo podobni, wic Lacedemoczycy udali si do Pytii. Ta kazaa im obu chopcw uzna za krlw, ale wicej czci starszego. Wedug kolejnoci mycia chopcw przez matk domylili si Lacedemoczycy, ktry z nich jest starszy. 12 Pylades, przyjaciel Orestesa, bardzo piknie przedstawiony w Ifigenii taurydzkiej Eurypidesa.
9 8

wyspie zwanej wwczas Kalliste [tj. Najpikniejsza]. Teras mia nadziej, e potomkowie Membliarosa dobrowolnie zrzekn si na jego korzy wadzy krlewskiej nad t wysp. 8 Co te uczynili, wziwszy pod uwag, e Teras wyprowadza swj rd od samego Kadmosa, oni za byli tylko potomkami Membliarosa. Ten ostatni pochodzi z gminu i Kadmos pozostawi go na tej wyspie jako zwierzchnika ludnoci osadniczej. Teras zmieni z kolei take nazw wyspy i nada now od swego imienia13. Do dnia dzisiejszego mieszkacy Tery oddaj mu co roku cze jako zaoycielowi. Dopki chodzio o poparcie Terasa, Prokles i Eurystenes wykazywali jedno13

Tera, zob. Herod. IV 147. Dzi wyspa Santorin.

mylno. W pozostaych sprawach rnili si w swych zamiarach i upodobaniach. 9 A nawet, gdyby si okazywali zgodni, to i tak nie mgbym wczy dziejw ich potomkw do wsplnego sprawozdania. Mianowicie nie zachodzi pena rwnoczesno ich ycia tak, eby syn po bracie y jednoczenie z synem po drugim bracie i tak samo odnonie do ich dzieci oraz nie zachodzi pena rwno liczebna obydwu cigw pokole. Obydwa wic domy bd opisywa oddzielnie i nie pocz ich dziejw w jeden tok opowiadania. Rozdzia II 1 Eurystenes, starszy wiekiem syn Arystodemosa, mia, wedle podania, syna Agisa. Od niego to rd Eurystenesa nazywaj Agiadami. Za panowania Agisa Patreus, syn Preugenesa, zaoy w Achai miasto, ktre do naszych czasw nazywaj Patraj od Patreusa14. W zaludnieniu tego miasta pomogli mu Lacedemoczycy. Rwnie uyczyli pomocy Grasowi, gdy wyrusza na okrtach celem zaoenia kolonii. Ten Gras by synem Echelasa, wnukiem Pentilosa, prawnukiem Orestesa. Zamierza zaj okolic midzy Joni a Myzj, zwan obecnie Eolid. Jego dziad, Pentilos15, jeszcze przedtem zaj Lezbos, wysp pooon wanie naprzeciw tego ldu. 2 Podczas sprawowania rzdw krlewskich w Sparcie przez Echestratosa, syna Agisa, Lacedemoczycy wygnali precz ze swej ziemi wszystkich Kynurw, w wieku zdatnym do suby wojskowej. Jako przyczyn podali fakt, e Kynurowie mimo zwizku pokrewiestwa z Argiwami sami jawnie czynili wypady na ziemi Argiww oraz e ziemia Kynurw bya baz dla otrzykw, pustoszcych Argolid. Podobno Kynurowie z pochodzenia s Argiwami i za protoplast swego rodu podaj Kynurosa, syna Perseusza. 3 W niewiele lat pniej wadz w Sparcie obj Labotas, syn Eche14 15

Zob. Pauz. VII 6,2; VII 18,5. Wedug Strabona (XIII, p. 582) to nie Pentilos, lecz jego wnuk Gras, zdoby Lezbos.

stratosa. O Labotasie mwi Herodot16 w zwizku z dziejami Krezusa, e pozostawa w okresie swego dziecistwa pod opiek prawodawcy Likurga, ale Herodot nadaje mu imi Leobotes, a nie Labotas. Wtedy po raz pierwszy Lacedemoczycy zdecydowali si podj wojn przeciw Argiwom. Zarzucili im za to, e Argiwowie odrywaj stopniowo dla siebie ziemi kynuriack, chocia zdobywali j si ora Lacedemoczycy, oraz e okolicznych ssiadw, posusznych dotd poddanych Lacedemonu, podburzaj do powstania przeciw dotychczasowym panom. Podanie gosi, e w czasie tej wojny adna ze stron wojujcych nie dokonaa jednak niczego godnego uwagi. 4 Lecz nastpnych krlw z tego domu, mianowicie Doryssosa, syna Labotasa, i Agezylaosa, syna Doryssosa, obydwu w krtkim czasie zaskoczya mier. Za panowania take krla Agezylaosa Likurg nada prawa Lacedemoczykom. Powiadaj jedni, e da te prawa, pouczony o ich treci przez Pyti. Powiadaj drudzy, e przej je z prawodawstwa kreteskiego. Ono za zostao nadane Kreteczykom, wedle ich wasnego mniemania, przez Minosa, ktry zasiga rady samego boga w sprawie tych praw. Wydaje mi si, e sam Homer wspomnia o dziaalnoci prawodawczej Minosa w tych sowach:
Wielki grd Knossos wrd miast tych, w nim znowu lat rzdzi dziewi Minos, Zeusa wielkiego towarzysz17.

O Likurgu zreszt jeszcze wspomn w dalszym toku opowiadania. 5 Agezylaos mia syna, Archelaosa. Za jego panowania Lacedemoczycy zdobyli w drodze rozprawy ornej Ajgis, jedno z okolicznych miast. Mieszkacw jego zamienili w niewolnikw, powziwszy podejrzenie, e popieraj interesy Arkadw. Charylaos, krl z drugiego rodu, pomg Archelaosowi w zniszczeniu Ajgisu. O innych wojennych jego przewagach jako samodzielnego dowdcy Lacedemoczykw wspomnimy razem z kolejnym przedstawieniem dziejw tzw. Eurypontydw. 6 Synem Archelaosa by Teleklos. Za jego rzdw Lacedemoczycy w drodze rozprawy ornej podbili i zburzyli dalsze miasta okoliczne,
Herod. I 65. Opiekunem i wujem Leobotesa (nie Labotasa, jak podaje Pauzaniasz) by Likurg z Krety, twrca ustroju spartaskiego. 17 Odyseja XIX 178.
16

jak Amyklaj, Faris, Gerantraj, mimo i podlegay one jeszcze zwierzchnictwu Achajw. Mieszkacy dwu spord tych miast, mianowicie Faris i Gerantraj, przestraszywszy si wejcia Dorw, wyrazili zgod na opuszczenie Peloponezu pod pewnymi warunkami. Mieszkacw natomiast Amyklaj nie zdoali Lacedemoczycy wypdzi za pierwszym uderzeniem, dopiero po dugich zmaganiach wojennych. Ci bowiem stawili dzielny opr i wykazali si godnymi chway czynami. Przez wzniesienie pomnika zwycistwa nad Amyklajczykami daj Dorowie dowd, e w tym czasie jako najbardziej godne pamici przypado im w udziale to wanie zwycistwo. Niedugo potem zosta Teleklos zamordowany18 przez Meseczykw w przybytku Artemidy19. By on wzniesiony na granicy midzy Lakoni a Meseni, w miejscowoci zwanej Limnaj [tj. Jeziora]. 7 Po mierci Teleklosa obj wadz Alkamenes, jego syn. Lacedemoczycy wysali wwczas na Kret Charmidasa, syna Eutysa, jednego z najbardziej szanowanych obywateli spartaskich, aby umierzy rozterki wewntrzne midzy Kreteczykami i eby namwi ich do opuszczenia miast, ktre leay zbyt daleko od morza i sabo przy tym byy obwarowane, oraz do osiedlenia si w nowych, ktre miayby dobre przystanie. Jednoczenie zniszczyli take Lacedemoczycy miasto nadmorskie Helos, chocia naleao do Achajw, oraz pokonali w bitwie Argiww spieszcych na pomoc mieszkacom Helosu. Rozdzia III 1 Po mierci Alkamenesa wadz krlewsk przej Polidoros, syn Alkamenesa. Wwczas Lacedemoczycy zaoyli kolonie w Italii: w Krotonie i w Lokrach na przyldku Zefirionie. Rwnie za panowania Polidora dosza do najwikszego nasilenia wojna tzw. meseska. Lacedemoczycy i Meseczycy podaj wszelako odmienne przyczyny tej wojny.
Zob. Pauz. IV 4, 2 i nn. Nie naley myli tej wityni ze sawnym przybytkiem Artemidy Ortia w Limnajon w Sparcie (zob. przyp. 196197). Wymieniona tu miejscowo Limnaj ley ok. 25 km na zachd od Sparty. B.F.
19 18

2 To, co utrzymuje jedna, a co druga strona oraz jaki obrt przybraa ta wojna, wyjani dalszy cig mojego opowiadania. W tej chwili tyle tylko w zwizku z ni wspomnimy, e w poprzedniej wojnie meseskiej najwicej jako dowdca zdziaa na korzy Lacedemonu Teopompos, syn Nikandra, bdcy krlem z bocznej linii. Po ukoczeniu wojny przeciw Mesenii i po podbiciu przez Lacedemoczykw ju caej Mesenii, cieszy si Polidor dobr saw wrd mieszkacw Sparty i uznaniem ogromnym wrd jej ludu, poniewa nie dopuci si w stosunku do nikogo ani adnego bezprawia, ani zniewagi sownej, a w sdownictwie przestrzega sprawiedliwoci poczonej z prawdziw ludzk yczliwoci. 3 Gdy ju sawne si stao w caej Helladzie imi Polidora, wtedy niejaki Polemarch, rodu dosy znacznego w Lacedemonie, usposobienia za jeszcze zuchwalszego, jak si okazao z jego czynu, dokona zabjstwa Polidora. Zmaremu Lacedemoczycy zoyli wiele, i to godnych wspomnienia oznak czci. Istnieje w Sparcie take grb Polemarcha, czy to dlatego, e przedtem cieszy si opini czowieka zacnego, czy moe po kryjomu pogrzebali go krewni. 4 Za rzdw krla Eurykratesa, syna Polidora, Meseczycy cierpliwie utrzymywali si w posuszestwie wobec Lacedemoczykw, ze strony take ludu argiwskiego nie byo adnych nowych wystpie powstaczych w stosunku do Lacedemonu. Za rzdw krla Anaksandra, syna Eurykratesa same ju losy gnay Meseczykw w ogle poza granice Peloponezu powstali przeciw Lacedemonowi. Przez jaki czas stawiali opr w polu. Wreszcie zostali pokonani. Na mocy ukadu opucili Peloponez. Cz, ktra pozostaa na ziemi lacedemoskiej, posza w niewol, oprcz mieszkacw miast nadmorskich. 5 Cay przebieg wypadkw wojennych, ktre stanowiy tre zbrojnego powstania Meseczykw przeciw Lacedemonowi, uznaem za stosowne pomin w tym miejscu mego opisu20. Synem Anaksandrosa jest Eurykrates. Synem Eurykratesa drugiego Leon. Za
20

S one przedmiotem ksigi IV.

ich panowania Lacedemoczycy ponosili przewanie klski w wojnie przeciw Tegei. Jednak za panowania Anaksandrydesa, syna Leona, uzyskuj nad ni przewag wojenn. A stao si to tak. Pewien obywatel lacedemoski, imieniem Lichas, przyby do Tegei. Wanie wtedy by okres rozejmu midzy tymi miastami. 6 W tym czasie, gdy Lichas przyby do Tegei, poszukiwali tam Spartiaci koci Orestesa21 na skutek zalecenia wyroczni. Zorientowa si Lichas, e spoczywaj one w domostwie kowala. Zorientowa si za w sposb nastpujcy. To wszystko, co widzia w domu kowala, zestawi ze sowami wyroczni. Porwna prac miechw kowalskich z wiatrami, poniewa i one wypychaj gwatowny pd powietrza. Jako cios" rozumia uderzenie mota. Kowado jako parowanie ciosem" w stosunku do niego. Przez szkod" oczywicie dla czowieka rozumia elazo, gdy do bitew uywano ju wtedy elaza. Gdyby bowiem bg mia tu na myli czasy heroiczne, niewtpliwie powiedziaby, e szkod" dla czowieka jest spi. 7 Analogicznie do tej wrby, danej Lacedemoczykom na temat koci Orestesa, wyrocznia zalecia Ateczykom sprowadzenie do Aten szcztkw Tezeusza ze Skirosu22. W przeciwnym wypadku nie byo im przeznaczone jego zdobycie. Koci Tezeusza znalaz Kimon, syn Milcjadesa. I on take wykaza si celn bystroci. Wkrtce potem opanowa Skiros. 8 e w czasach heroicznych bro bya na og caa z brzu, za dowd suy mi zarwno opis siekiery Pejsandra, jak strzay Merionesa w poemacie Homera23. Umacnia prawdziwo tego sdu w moich oczach ponadto wcznia Achillesa przechowywana w Fazelis24 w przybytku Ateny, w Nikomedii znowu w wityni Asklepiosa pugina Memnona.
Cala poniej opisana anegdota o znalezieniu koci Orestesa jest zaczerpnita z Herodota I 67 i nn. Oto odpowied Pytii na pytanie mieszkacw Tegei o miejsce pogrzebania koci Orestesa, syna Agamemnona: W miejscu rwninnym Arkadii znajduje si pewna Tegea; Wiej tam wiatry dwa, ktre potnym s gnane naporem: Cios parowany jest ciosem i szkoda na szkod si wali. Agamemnona to syn w yciodajnej pogrzebion jest ziemi; Jeli go do dom sprowadzisz, Tegei zostaniesz piastunem. (Przekad S. Hammera: Herodot, Dzieje, Warszawa 1954). 22 Zob. Pauz. I 17,6. 23 Iliada XIII 611, 650. 24 Fazelis, miejscowo w Azji Mn., w Liku (pd. Azji Mn.).
21

Ot ostrze i tuleja wczni Achillesa, a pugina w caoci, wykonane s ze spiu. 9 O tym wiem na pewno, e tak jest faktycznie. Anaksandrydes, syn Leona, jedyny spord krlw lacedemoskich mia dwie ony jednoczenie25 i dwie jednoczenie rodziny. Zdarzyo si mianowicie, e jego pierwsza ona pod wszelkimi innymi wzgldami jak najlepsza, niestety okazaa si bezpodna. Wic eforowie nalegali na niego, by odesa j od siebie. Nie da si jednak do tego nakoni. Na tyle tylko im ustpi, e poj inn on oprcz tej. Ta druga ona daa mu syna, Kleomenesa. A tymczasem pierwsza, ktra a dotd nie pocza dziecka, wydaa na wiat, ju po urodzeniu si Kleomenesa, najpierw Dorieusa, potem Leonidasa, a po nich jeszcze Kleombrotosa. 10 Po mierci Anaksandrydesa Lacedemoczycy, chocia oceniali mdro Dorieusa i jego przydatno wojenn wyej ni Kleomenesa, jednake Dorieusa od tronu odsunli, cho to im samym nie odpowiadao. Ca wadz oddali Kleomenesowi, zgodnie z prawem starszestwa do wadzy. Rozdzia IV 1 Dorieus nie zgadza si pozosta w Lacedemonie podlegajc zwierzchnictwu Kleomenesa, wic zaoy osad na obczynie. Gdy tylko Kleomenes obj wadz krlewsk, natychmiast najecha na Argolid26, zgromadziwszy uprzednio wojsko zoone zarwno z Lacedemoczykw, jak sprzymierzecw. Argiwowie wystpili przeciw niemu zbrojnie. Lecz Kleomenes zwyciy ich w bitwie. A by tu koo pola walki wity gaj syna Nioby, Argosa. Tam, do tego gaju, schronio si w ucieczce jakie z pi tysicy Argiww. Kleomenes, poniewa czsto ulega atakom szau, rozkazuje wwczas swym helotom podoy ogie pod gaj. Pomie ogarn cay gaj i razem z nim sponli take bagalnicy. 2 Urzdzi te dwie wyprawy na Ateny. W pierwszej zyska dobr saw wrd Hellenw i dla siebie samego, i dla Lacedemoczykw
25 26

Herod. V 39. Herod. VI 7680 opowiada o tym nieco inaczej.

przez uwolnienie Ateczykw od synw Pizystrata27. Drug podj na rzecz Ateczyka, Izagorasa28, pragnc uzyska dla wadz tyrana Aten. Lecz nadzieje jego spezy na niczym wobec zaciekej ze strony Ateczykw obrony wolnoci. Wtedy Kleomenes ograniczy si do niszczenia innych czci kraju. Mianowicie, spustoszy podobno okolic, zwan Orgas, powicon bstwom eleuzyskim. Przeprawi si te na Egin29 i wychwyta monowadcw tamtejszych, ktrzy sprzyjali Persom oraz namawiali swych wspobywateli do udzielenia ziemi i wody krlowi Dariuszowi, synowi Hystaspesa. 3 Podczas pobytu Kleomenesa na Eginie Demaratos, krl z drugiego rodu, wnis na niego oskarenie przed lud lacedemoski. Kleomenes po powrocie z Eginy postanowi pozbawi Demaratosa wadzy krlewskiej30. W tym celu podkupi kapank delfick, aeby ogosia odnonie do Demaratosa to, co on jej przedtem zleci. Podjudzi ponadto niejakiego Leotychidesa, rwnie z krlewskiego rodu, i to krewnego Demaratosa, aby wystpi do walki z nim o wadz. 4 Leotychides opar si na sowach, ktre ongi nieopatrznie rzuci Aryston pod adresem urodzonego, wanie Demaratosa, e to nie jego syn". Teraz wic Lacedemoczycy, zgodnie ze swym zwyczajem, odnieli si do wyroczni delfickiej take w sprawie wtpliwoci tyczcych pochodzenia Demaratosa. Prorokini daa im wieszcz odpowied, zgodn z poleceniem Kleomenesa. 5 W ten sposb Demaratos utraci wadz krlewsk na skutek wrogiego dziaania Kleomenesa, a nie z powodu susznoci obiektywnej. Natomiast Kleomenesa po tym wszystkim zaskoczya mier w chwili szau31. Mianowicie, chwyciwszy miecz, porani sam siebie i pokraja nim cae ciao, zadajc sobie okrutne ciosy. Argiwowie ze swej strony twierdz, e tak mier ponis, jako zadouczynienie bagalnikom Argosa. Ateczycy znowu skonni s przypisa j karze za spustoszenie okolicy Orgas. Delfy z kolei upatruj w niej kar za dary, ktre wrczy wieszczce, skoniwszy j do faszywej wypowiedzi co do Demaratosa. 6 By te moe, e nad Kleomenesem zaciy jednoczenie gniew wielu bogw i herosw. A jak wyglda taki gniew, wiadcz choby nastpujce
27 28

Herod. V 64. Pauz. VI 8, 7; Herod. V 70. 29 Herod. VI 50. 30 Herod. VI 61-66. 31 Herod. VI 83-84.

przykady. Oto Protezylaos32, heros sawny w Elajus nie mniej od Argosa, dokona wasnorcznie pomsty na Persie, Artaiktesie. Megarejczykom znowu nie udao si nigdy uzyska przebaczenia ze strony bstw eleuzyskich za to, e omielili si uprawia ziemi powicon bogom. A co do prby [przekupienia] wyroczni, to nie znamy w ogle adnej innej, oprcz tego jedynego czynu, na ktry omieli si Kleomenes. 7 Poniewa Kleomenes nie mia mskiego potomstwa, wadza po nim przesza na Leonidasa, syna Anaksandrydesa, rodzonego brata Dorieusa po obojgu rodzicach. W tym czasie Kserkses najecha Hellad ze swym wojskiem. Leonidas stawi mu opr w Termopilach33 razem z trzystoma Lacedemoczykarni. Byway wprawdzie wojny Hellenw z barbarzycami i barbarzycw midzy sob. Natomiast nieliczne istotnie byy te wojny, ktre rozsawia przede wszystkim dzielno jednego czowieka. Jak na przykad Achilles okry chwa wojn pod Ilionem, a Milcjades bitw pod Maratonem34. Ale wzniosy czyn Leonidasa przewyszy, moim zdaniem, wszystko, co si zdarzyo potem i kiedykolwiek przedtem. 8 Leonidas bowiem z garstk zaledwie wojownikw, ktrych powid pod Termopile, przeciwstawi si Kserksesowi, ze wszystkich krlw medyjskich, a pniej i perskich najwybitniejszemu pod wzgldem horyzontw mylowych i wspaniaoci czynw, dokonanych w czasie swej wyprawy. Leonidas stawi tak silny opr, e po pierwsze Kserkses nie ujrzaby w ogle Hellady, a nastpnie nigdy by nie spali stolicy Ateczykw, gdyby pewien mieszkaniec Trachiny nie przeprowadzi armii Hydarnesa ciek biegnc przez gr Ojt i nie pozwoli im przez to okry Hellenw. Dopiero to zgubio Leonidasa. Barbarzycy wkroczyli do Hellady. 9 Pauzaniasz, syn Kleombrotosa, nie by nigdy krlem. Jako opiekun Plejstarchosa, osieroconego syna Leonidasa, powid Lacedemoczykw na Plateje35, a nastpnie okrtami do Hellespontu. Szczeglnym uznaniem darz czyn Pauzaniasza wzgldem pewHerod. IX 116120; Protezylaos, ktry pierwszy zgin w wojnie trojaskiej, z rki Hektora, zosta pochowany w Elajus na Chersonezie trackim. Artaiktes zagrabi wszystkie skarby tam zgromadzone. Mieszkacy Elajus chcc pomci Protezylaosa ukamienowali Artaiktesa pojmanego przez ich wodza. 33 Rok 480 p.n.e. 34 Rok 490 p.n.e. 35 Rok 479 p.n.e.; Plateje w Beocji.
32

nej niewiasty z Kos36. Bya to crka znanego na Kos obywatela, niejakiego Hegetorydesa, syna Antagorasa. Pewien Pers, imieniem Farandates, syn Teaspisa, uczyni j w drodze gwatu swoj naonic. 10 Kiedy pod Platejami w czasie bitwy pad Mardonios i wygino mnstwo barbarzycw, Pauzaniasz odesa niewiast natychmiast na Kos ze wszystkimi kosztownociami, jakie da jej od siebie w Pers, i z caym pozostaym dobytkiem. Nie dopuci si te Pauzaniasz pohabienia trupa Mardoniosa37 mimo zachty Lampona z Eginy. Rozdzia V 1 Plejstarchos, syn Leonidasa, wnet po objciu wadzy krlewskiej zmar. Otrzyma j po nim Plejstoanaks, syn owego Pauzaniasza, ktry sprawowa dowdztwo pod Platejami. Synem Plejstoanaksa by znowu Pauzaniasz. Urzdzi wypraw do Attyki38 nominalnie po to, aby walczy z Trazybulem i Ateczykami, ale faktycznie, aby umocni tyranie tych, ktrym Lizander zleci panowanie. A nawet zwyciy w bitwie Ateczykw trzymajcych w posiadaniu Pireus. Lecz natychmiast z pola walki postanowi wycofa wojsko do domu, aby nie narazi Sparty na najhaniebniejszy z zarzutw, mianowicie, poparcia tyranii ludzi niegodziwych. 2 Gdy powrci z Aten nie skoczywszy wojny, nieprzyjaciele podali go do sdu. W skadzie zespou, ktry mia sdzi krla, zasiadali tzw. gerontes [tj. starcy], w liczbie dwudziestu omiu, eforowie, a razem z nimi take krl z bocznej linii. Czternastu starcw, a z nimi Agis, krl z bocznej linii, uznali go winnym przestpstwa. Reszta zespou sdzcego nie dopatrzya si w nim winowajcy. 3 Niedugo potem Lacedemoczycy cigaj wojsko przeciw Tebom. O przyczynie tej wojny opowiem pniej w zwizku z osob Agezylaosa. Wtedy za Lizander przyby do Fokis39, zacign pod bro wszystkich Fokijczykw i bez chwili zwoki wkroczy do
36 37 38 39

Herod. IX 76. Herod. IX 78. Ksenof. Hell. II 4, 29-31; w r. 403 p.n.e. Ksenof. Hell. III 5,17 i nn.

Beocji. Tu skierowa atak na mury miasta Haliartos, ktrego mieszkacy nie chcieli naruszy sojuszu z Tebami. Tymczasem pewne posiki tebaskie i ateskie potajemnie przedostay si do miasta. Urzdziy wypad poza mury i w szyku bojowym zawizay walk. Zgin wtedy wrd innych Lacedemoczykw take Lizander40. 4 Przez ten czas Pauzaniasz ciga posiki z Tegei i z innych okolic Arkadii tak dugo, e przyby ju po skoczonej walce. Gdy wkroczy do Beocji, dowiedzia si o klsce wojsk Lizandra i o zgonie samego Lizandra. Pocign jednak z wojskiem pod Teby i zamyla rozpocz bitw. Wtedy Tebanie wystpili do walki. Ju take nadchodziy wieci o zblianiu si Trazybula wiodcego Ateczykw. Czeka on tylko, eby Lacedemoczycy rozpoczli bitw. Z chwil zwizania ich si w walce, natychmiast zaszedby ich z tyu. 5 Zlk si Pauzaniasz osaczenia przez dwa wojska nieprzyjacielskie, bdc sam porodku. Zawar z Tebami pokj. Szcztki polegych pod murami Haliartosu zabra z sob. To nie poszo w smak Lacedemoczykom. Ja za pochwalam postanowienie Pauzaniasza w tym wanie wzgldzie. Dobrze bowiem wiedzia, e Lacedemoczycy zawsze ponosili klski, ilekro znaleli si osaczeni z dwu stron przez nieprzyjaci, jak pod Termopilami i na wyspie Sfakterii. Wic ywi obaw, e stanie si sam przyczyn trzeciego nieszczcia. 6 Poniewa jednak jego wspobywatele zarzucali mu opieszao w marszu na Beocj, nie czeka, a przyjdzie mu stan przed sdem. Uzyska u Tegeatw schronienie, jako bagalnik Ateny Alea. Ten przybytek41 by od niepamitnych czasw otoczony czci na caym Peloponezie i udziela bezpiecznego azylu wszystkim, ktrzy si tu chronili, jako bagalnicy. Dowd tej czci dali Lacedemoczycy i teraz w przypadku Pauzaniasza, a przedtem jeszcze w przypadku Leotychidesa42, a take
Lizander zgin w r. 395 p.n.e. Ruiny wityni odkopanej w pocztkach naszego stulecia przez Szkol Francusk w Atenach, pochodz z lat 365330. Bya ona dzieem Skopasa z Paros (zob. Pauz. I, przyp. 579) i zostaa wzniesiona na miejscu w wityni z VI w., ktra spona w 395 r. Bya azylem dla wszystkich, ktrzy przestpili prawa zwyczajowe kraju. Jest to dorycki peripteros 6x14 kolumn, z miejscowego marmuru, kolumny wewntrz celi s korynckie. Rzeby przyczkw przedstawiay: od wschodu polowanie na dzika kalidoskiego, od zachodu walki Telefosa i Achillesa (zachowane fragmenty znajduj si w muzeum w Tegei i w Muzeum Narodowym w Atenach). B.F. 42 Pauz. III 7, 9-10.
41 40

Argiwowie w przypadku Chryzys43. Ci wszyscy schronili si tu, jako bagalnicy. Nawet nie zadano ich wydania. 7 W chwili ucieczki Pauzaniasza jego synowie, mianowicie Agezypolis i Kleombrotos, byli jeszcze zupenie niedoroli. Opiekowa si nimi Arystodemos44, jako najbliszy krewny. Dowdztwu Arystodemosa zawdziczali Lacedemoczycy zwycistwo pod Koryntem45. 8 Gdy Agezypolis dorsszy obj wadz krlewsk, pierwszym pastwem na Peloponezie, ktremu wyda wojn, byo Argos46. Gdy tylko Agezypolis powid swe wojsko z Tegei do Argolidy, Argejczycy natychmiast wysyaj herolda z propozycj odnowienia przymierza tzw. Ojcw, zawartego ongi przez ludy doryckie midzy sob. On jednak z heroldem tego przymierza nie odnowi. Ruszy z wojskiem naprzd i pustoszy argiwsk ziemi. Wtedy bg zesa trzsienie ziemi. Lecz nawet wwczas Agezypolis nie zdecydowa si na wycofanie swej siy zbrojnej. A przecie Lacedemoczykw najbardziej ze wszystkich Hellenw, na rwni zreszt z Ateczykami, przejmoway lkiem znaki niebieskie. 9 Ju Agezypolis rozoy si obozem pod murami Argosu. Tymczasem bg nie przesta wstrzsa ziemi. Niektrzy z wojw ju zginli od raenia piorunem. Innych znowu huk grzmotw pozbawi przytomnoci. Dopiero na skutek tych wypadkw Agezypolis opuci z wojskiem Argolid, aczkolwiek niechtnie. Wtedy znowu urzdzi wypraw przeciw Olintowi47. Tam wiodo mu si na wojnie. Zdoby ju wiele innych miast na Chalkidyce. Mia nawet nadziej zdobycia samego Olintu. Nagle oderwaa go choroba, a po niej mier48. Rozdzia VI 1 Gdy Agezypolis zmar bezdzietnie, wadza przesza na Kleombrota. Pod jego dowdztwem stoczyli Lacedemonczycy bitw z Beotami
Pauz. II 17,7. Tu nazywa j Pauzaniasz Chryzeid. Ksenof. Hell. IV 2,9 i nn. 45 Wojna koryncka 395387 p.n.e. midzy Spart a koalicj antyspartask (Korynt, Argos, Teby, Ateny). Wojna zakoczya si pokojem Antalkidasa. 46 Ksenof. Hell. IV 7, 2-7. 47 Rok 380 p.n.e. 48 Ksenof. Hell. V 3,18-19.
44 43

w pobliu Leuktrw49. Sam Kleombrotos dzielnie sobie poczynajc poleg zaraz na pocztku bitwy. Najczciej jako w czasie wielkich klsk bstwo najchtniej zabiera na pocztku wodza, jak na przykad Ateczykw pozbawio najpierw Hippokratesa, syna Aryfrona, pod Delion50, a pniej Leostenesa51 w Tesalii. 2 Agezypolis, starszy z synw Kleombrotosa, nie dokona niczego, godnego pamici. Kleomenes, syn modszy, obj wadz po mierci brata. Mia dwu synw52: Akrotatosa, a po nim Kleonimosa. Przeznaczenie zabrao Akrotatosa jeszcze wczeniej ni samego Kleomenesa. Gdy za pniej zmar Kleomenes, wystpili do wspzawodnictwa o wadz krlewsk Kleonimos, syn Kleomenesa, i Areus, syn Akrotatosa. Geruzja powzia uchwa przyznania po ojcu zaszczytu Areusowi, synowi Akrotatosa, a nie Kleonimosowi. 3 Tego ostatniego przejo straszliwym gniewem pominicie jego roszcze do tronu. Eforowie usiowali uagodzi go innymi darami, nawet oddajc mu dowdztwo nad siami zbrojnymi oraz skoni do poniechania wrogich zamiarw wzgldem Sparty. Wreszcie odway si podj wiele nieprzyjacielskich krokw przeciw ojczynie. Nawet naprowadzi na kraj rodzinny Pyrrosa, syna Ajakidesa. 4 Za panowania w Sparcie krla Areusa, Antygon, syn Demetriosa, urzdzi wanie wypraw zarwno z siami ldowymi, jak morskimi przeciw Atenom53. Na pomoc Ateczykom nadpyna z Egiptu flota razem z Patroklosem. Wyruszyli te Lacedemoczycy z ca si zbrojn, zdawszy dowdztwo nad sob krlowi Areusowi.
Rok 371 p.n.e. Mae miasto w Beocji w pobliu Tanagry. W r. 424 p.n.e. Ateczycy ponieli tam klsk w bitwie z Beotami. W bitwie tej, jak powiada Alkibiades w Uczcie Platona, Sokrates uratowa mu ycie. Wg MEA, s. 212. 51 Leostenes z Aten, dowdca w wojnie pod ami w Tesalii (323 322 p.n.e.). W Termopilach pokona armi Antypatra, zamkn jego samego w Lamii i oblega. Zgin sam pod ami. Wg MEA, s. 480. 52 Pauz. 13,4 i nn. 53 Pauz. 1,1; I 7,3; I 30,4.
50 49

5 Antygon obiegi Ateny. Odci dostp wszelkiej pomocy ze strony sprzymierzecw do Aten. Wwczas Patroklos za porednictwem posw wezwa Lacedemoczykw i Areusa do rozpoczcia bitwy przeciw Antygonowi. Mianowicie zapowiada, e gdy tylko zaczn walk, on uderzy na tyy Macedoczykw. Wczeniej niezrcznie byoby im, jako Egipcjanom i marynarzom, uderza na ldowe siy macedoskie. I rzeczywicie, byli ju gotowi narazi si na ryzyko bitwy, przejci yczliwoci dla Ateczykw i ochot dokonania czynu godnego pamici potomnych. 6 Lecz Areus, podajc za przyczyn wyczerpanie zapasw ywnoci, zarzdzi odwrt wojska. Jego zdaniem, lepiej zachowa szalecz odwag na potrzeby ojczyzny, ni rozrzutnie wyczerpa na rzecz innych. Wobec zacitego i dugotrwaego oporu Ateczykw Antygon zawar z nimi pokj pod warunkiem, e wprowadzi im do Muzejonu swj garnizon wojskowy. Ale po pewnym czasie nawet i ten garnizon dobrowolnie wycofa. Areusowi urodzi si syn, Akrotatos, temu za z kolei Areus, ktry jednak w smym roku ycia zmar na skutek choroby. 7 W ten sposb z caego rodu Eurystenesa w linii mskiej pozosta tylko Leonidas, syn Kleonimosa, bardzo ju stary. Jemu oddali Lacedemoczycy wadz krlewsk. miertelnym wrogiem Leonidasa by Lizander, syn Lizandra, wnuk Arystokrytosa. Zjedna sobie najpierw Kleombrotosa, zicia Eeonidasa. Zaprzyjaniwszy si z nim, wytoczy Leonidasowi szereg zarzutw, midzy innymi i ten, jakoby Leonidas, bdc pacholciem, przysig ojcu swemu, Kleonimosowi, dziaa na zgub Sparty. 8 W wyniku tej akcji Leonidas zosta zoony z tronu, a ten zaszczyt zamiast niego otrzyma Kleombrotos. Gdyby Leonidas da si ponie swemu gniewowi i podobnie jak Demaratos, syn Arystona, zbieg do wadcy Macedonii lub Egiptu, to by mu nic nie przyszo z pniejszej skruchy Spartan. Tymczasem po wyroku wspobywateli skazujcym go na wygnanie uda si do Arkadii. Std po kilku zaledwie latach odwouj go Lacedemoczycy i znowu wynosz na tron krlewski. 9 O zuchwaych czynach i zarazem o odwadze Kleomenesa, syna Leonidasa, oraz o wyganiciu wraz z jego osob wadzy krlewskiej w Sparcie, ju przedtem wspomniaem w zwizku z dziejami Aratosa z Sykionu. Tam rwnie wyjaniem, w jaki sposb zgin Kleomenes w Egipcie.

Rozdzia VII 1 Tak wic ostatnim krlem z rodu Eurystenesa, zwanego Agiadami, by w Sparcie Kleomenes, syn Leonidasa. O drugim domu krlewskim syszaem, e si rzecz ma nastpujco. Prokles, syn Arystodemosa, synowi swemu nada imi Soos54. Podobno Eurypon, syn Soosa, tak zdoby saw, e cay ten dom otrzyma od niego miano Eurypondytw, cho przed nim nosi nazw Proklidw. 2 Synem Eurypona jest Prytanis. Za panowania Prytanisa, syna Eurypona, powstaa nieprzyja midzy Lacedemonem i Argosem. Zanim jeszcze sformuowano jakikolwiek zarzut przeciw Argiwom, ju Lacedemoczycy rozpoczli kroki wojenne przeciw Kynurom. W dwu pokoleniach nastpnych, tj. za panowania krlw: Eunomosa, syna Prytanisa, i Polidektesa, syna Eunomosa, Sparta trwaa niezmiennie w pokoju. 3 Lecz ju Charyllos, syn Polidektesa, spustoszy ziemi argiwsk. Najpierw wpad do Argolidy. W kilka lat pniej pod dowdztwem tego Charyllosa nastpi wypad Spartiatw przeciw mieszkacom Tegei, gdy Spartiaci powzili nadziej zdobycia Tegei i oderwania od Arkadii doliny Tegei, oparszy si na dwuznacznej wyroczni55. 4 Po mierci Charyllosa Nikander, syn Charyllosa, obejmuje po nim tron. Za jego rzdw dokonali Meseczycy morderstwa na osobie Teleklosa, krla z bocznej linii, w przybytku Artemidy Limnas. Nikander dokona wypadu wojskowego take
Zob. Plut. Likurg 2. Herodot I 66; wyrocznia wyrazia si nastpujco: dasz Arkadii ode mnie? Za wiele ty dasz, wic nie dam, Wielu w Arkadii jest mw jedzcych odzie, co ciebie Stamtd odepr. Lecz ja ci wszystkiego odmawia nie bd: Dam ci zataczy w Tegei, przytupniesz nogami w tej ziemi Oraz t pikn rwnin rozmierzysz sw lin miernicz (Przek. S. Hammera, j.w.). Herodot opowiada z kolei, e Lacedemoczycy dufni w zwycistwo obiecane im jakoby przez wyroczni, wieli z sob kajdany na wypraw do Tegei, ale zostali pokonani. A ci, ktrzy zostali pojmani ywcem, musieli sami pracowa w kajdanach, ktre przywieli, oraz lin rozmierza pola Tegeatw.
55 54

do Argolidy i mocno spustoszy okolic. Mieszkacy56 Azyne57 za wzicie udziau w tej wyprawie Lacedemoczykw zapacili wkrtce kar Argiwom, gdy ojczyzna ich ulega wielkiemu zniszczeniu, oni za sami poszli na wygnanie. 5 O dziejach panowania krla Teopompa58, syna Nikandra, a zarazem jego nastpcy, mam zamiar powtrnie wspomnie, gdy dojd do opisu Mesenii. Jeszcze za rzdw Teopompa w Sparcie powstaje zatarg Lacedemoczykw z Argiwami59 o tzw. obszar Tyrei. Teopomp sam nie wzi udziau w tym zatargu z powodu podeszego wieku, a wicej jeszcze z powodu cierpienia. Oto jeszcze za jego ycia mier zabraa mu syna, Archidamosa. 6 Na szczcie Archidamos nie zmar bezdzietnie. Zostawi bowiem syna, Zeuksydamosa. Z kolei syn Zeuksydamosa, Anaksydamos, przejmuje wadz krlewsk. Za jego rzdw Meseczycy opuszczaj Peloponez, powtrnie na polu walki pokonani przez Spartiatw. Synem Anaksydamosa by Archidamos, za Archidamosa Agezykles. Im obydwu przypado w udziale spdzi cae ycie w spokoju i z dala od wojen. 7 Aryston, syn Agezyklesa60, polubi kobiet, o ktrej powiadaj, e ze wszystkich dziewczt lacedemoskich bya najszpetniejsza, lecz e staa si najpikniejsz z niewiast pod wzgldem urody dziki Helenie. T polubiwszy mia syna, Demaratosa, ktry urodzi si po upywie zaledwie siedmiu miesicy. Oto mianowicie, gdy Aryston z eforami siedzia na naradzie, przybieg do niego sucy z wieci o narodzinach syna. Aryston zapomniawszy o wierszach Iliady, odnoszcych si do urodzenia Eurysteusa a moe w ogle sensu ich nie zrozumia owiadczy, e ze wzgldu na rachub miesiczn dziecko nie jest jego. 8 Pniej jednak poaowa tych sw. Oto ich nierozwaga oraz nienawi Kleomenesa wystarczyy pniej do usunicia od wadzy krlewskiej Demaratosa, ktry uprzednio na tronie zyska sobie dobr.
Pauz. II 36,4. Azyne, miasteczko w Argolidzie, lece nad zatok koo Naupli (zob. Pauz. ks. II, przyp. 278). B.F. 58 Pauz. IV 4,4; IV 7,7; IV 8,8; IV 10,3. 59 Pauz. II 38,5. 60 Herod. VI 61-67.
57 56

saw w Sparcie z wielu powodw, szczeglnie za za to, e razem z Kleomenesem uwolni Ateczykw od Pizystratydw61. Wic Demaratos wyemigrowa do Persji, do krla Dariusza. Podobno dugi jeszcze czas mieszkali jego potomkowie w Azji. 9 Na miejsce Demaratosa krlem zosta Leotychides. To on pod Myka62 le pomg Ateczykom i wodzowi ateskiemu, Ksantyppowi, synowi Aryfrona. Nastpnie prowadzi wojn63 take przeciw Aleuadom w Tesalii. I mg z atwoci podbi ca Tesali, poniewa zawsze zwycia w bitwach. Ale da si przekupi Aleuadom darami. 10 Po powrocie do Lacedemonu postawiony zosta przed sd. Zbieg dobrowolnie do Tegei i tu schroni si pod opiek Ateny Alea. Syn Leotychidesa, imieniem Zeuksydamos, umar na skutek choroby jeszcze za ycia ojca, przed jego wygnaniem. Po ucieczce Leotychidesa do Tegei wadz krlewsk otrzyma Archidamos64, syn Zeuksydamosa. Ateczykom najwicej zniszczy kraj ten wanie Archidamos, gdy corocznie wpada do ziemi attyckiej i w czasie kadorazowej napaci przebiega j od koca do koca, niszczc okrutnie. Poniewa Platejczycy yli w przyjani z Ateczykami, wic take ich miasto obieg i zdoby65. 11 Wszelako (trzeba mu to przyzna) do wybuchu wojny midzy mieszkacami Peloponezu i Atenami66 bynajmniej si nie przyoy67. Przeciwnie. Ile tylko mg, przeciwdziaa jak najusilniej zerwaniu midzy nimi przymierza. To nie kto inny, jak Stenelaidas68, zreszt w ogle bardzo wpywowa osobisto w Lacedemonie, a w owym czasie penicy funkcj efora, ponosi najwiksz odpowiedzialno za wybuch tej wojny,
510 r. p.n.e. Herod. VI 71 i nn. Mykale, przyldek w Jonu, naprzeciw wyspy Samos. Tu w r. 471 p.n.e. rozbita zostaa flota perska. 63 Rok 476 p.n.e. 64 Archidamos, krl spartaski, w latach 468426. Dowdca Sparty w pierwszym okresie wojny peloponeskiej (431421). 65 W r. 427. 66 W r. 431. 67 Por. Tuk. I 80-85. 68 Por. Tuk. I 85-87.
62 61

ktra w sposb gwatowny wypchna Hellad z ustalonych szczliwie podstaw bytu. A pniej organizm jej, nadszarpnity i schorowany, doprowadzi do zupenej ruiny Filip, syn Amyntasa. Rozdzia VIII 1 Umierajc, pozostawi Archidamos [dwu] synw. Jako starszy wiekiem, obj wadz Agis, a nie Agezylaos. Mia Archidamos take crk, imieniem Kyniska69. Ona to jak najarliwiej zapragna odznaczy si w zawodach olimpijskich. Bya pierwsz kobiet, ktra hodowaa konie, i pierwsz, ktra odniosa zwycistwo na igrzyskach olimpijskich. Po niej inne take kobiety, szczeglnie z Lacedemonu, odnosiy zwycistwa na olimpiadach. Ale adna z nich nie uzyskaa wikszej sawy od niej w tym zakresie. 2 Wydaje mi si, e Spartiaci najmniej ze wszystkich ludzi cenili poezj i saw poetyck. Z wyjtkiem tylko epigramu70, napisanego przez kogo nieznanego ku czci Kyniski, oraz jeszcze wczeniejszego wiersza, ktry wyry Symonides71 dla Pauzaniasza na jego trjnogu wotywnym72 dla Delf, nie istnieje aden utwr poetycki ku czci krlw lacedemoskich. 3 Za panowania Agisa, syna Archidamosa, rne urazy poczuli Lacedemoczycy w stosunku do mieszkacw Elidy, szczeglnie dotkno ich niedopuszczenie przez Elejczykw Lacedemoczykw do igrzysk olimpijskich i do witego przybytku olimpijskiego. Wysyaj wic herolda z daniem, aby Elida zwrcia mono stanowienia o sobie mieszkacom Lepreosu oraz innym ssiadom jej podlegajcym. Ta za odpowiada, e bezzwocznie uniezaleni od siebie miasta dotychczas jej podlege z chwil gdy tylko ujrzy miasta ssiadujce ze Spart wolne. Po tej odpowiedzi Lacedemoczycy pod dowdztwem krla Agisa wpadaj do Elidy73.
Por. Pauz. VI 1,6: w Olimpu by za czasw Pauzaniasza posg przedstawiajcy zaprzg i cztery konie, wonic i posg samej Kyniski, dzieo Apellesa. O innej kobiecie, ktra uzyskaa zwycistwo w Olimpii, mwi Pauzaniasz w ks. III 17,6. 70 Anth. Pal. XIII 16. 71 Tuk. I 132. 72 O tym trjnogu wotywnym mowa jest w ks. X 13,9 i nn. 73 O tej wojnie midzy Spart a Elid (401 399 p.n.e.) mwi Ksenofont w Hellenika (III 2,21-31) oraz Pauzaniasz (V 4,8).
69

4 Wwczas doszli a do Olimpii i Alfejosu. Ale, gdy bg zatrzs ziemi, zawrcili wojsko i opucili kraj wroga. Nastpnego jednak roku Agis spustoszy Elid i uprowadzi mnstwo zdobyczy. A pewien Ksenias, Elejczyk, poczony zwizkiem gocinnoci zarwno prywatnie z Agisem, jak publicznie z Lacedemonem, powsta przeciw ludowi razem z bogaczami. Zanim jednak Agis z wojskiem nadszed im ze zbrojn pomoc, ju na czele ludu Elidy stan Trazydajos; pokona w polu Kseniasa i jego stronnikw oraz przegna ich z kraju. 5 Agis tymczasem wycofa armi. Pozostawi tylko Spartiat, Lizystrata, z czci wojska i uchodcami elejskimi, aby razem z mieszkacami Lepreosu pustoszyli Elid. W trzecim wreszcie roku wojny Lacedemoczycy pod dowdztwem Agisa znowu czynili przygotowania do nastpnego najazdu na Elid74. Wwczas mieszkacy Elidy i Trazydajos, udrczeni ju t sytuacj do ostatka, godz si wreszcie zrezygnowa z rzdw nad ssiadami, zniszczy mury75 miasta, pozwoli Lacedemoczykom na skadanie ofiar religijnych w Olimpu i branie udziau w zawodach sportowych. 6 Urzdza te Agis bezustannie wyprawy zbrojne do Attyki i obwarowa przeciw Ateczykom zameczek w Dekelei76. Gdy za siy morskie Aten ulegy porace pod Ajgospotamoj77, Lizander, syn Arystokrytosa, oraz Agis zamali przysig religijn, zoon Atenom publicznie przez pastwo lacedemoskie i na wasn odpowiedzialno, a bez uchway aprobujcej zgromadzenia ludowego Sparty, wnieli na zebranie sprzymierzecw danie doszcztnej zagady Aten. 7 Takie oto byy najwaniejsze osignicia wojenne Agisa. Rwnie okaza w stosunku do swego syna Leotychidesa podobn popdliwo, jak Aryston do swego syna Demaratosa. Oto chyba pod tchnieniem jakiego zego demona zdarzyo mu si powiedzie i to tak, e doszo do uszu eforw, i nie uwaa Leotychidesa za swego syna. Ale pniej
W r. 398 p.n.e. Z Ksenofonta Hellenika (III 2,27) wynika, e Elida w owym czasie nie miaa adnych murw miejskich. 76 Dekeleja, miejscowo na pnoc od Aten o 14 mil, koo gry Parnes. Stao si w r. 413 p.n.e. 77 W r. 405 p.n.e. Ajgospotamoj, miasteczko i rzeka na Chersonezie trackim, gdzie Lizander pokona Ateczykw.
75 74

ogarna Agisa skrucha. A wanie wieziono go z Arkadii ciko chorego do domu, wic skoro przyby do Herai78, oznajmi, powoujc lud cay na wiadka, e uwaa Leotychidesa za swego syna, i zalewajc si zami, powierza go opiece ludu zaklinajc, aby oznajmiono o tym mieszkacom Lacedemonu. 8 Po mierci Agisa Agezylaos usiowa pozbawi Leotychidesa praw do tronu, przypominajc Lacedemoczykom sowa Agisa wypowiedziane ongi o pochodzeniu Leotychidesa. Ale przybyli Arkadowie z Herai i zeznali na korzy Leotychidesa to, co usyszeli od Agisa w chwili jego mierci. 9 Spr midzy Agezylaosem i Leotychidesem rozjtrzya jeszcze dana mu wyrocznia delficka, brzmica tak:
Strze si, Sparto, cho stoisz u szczytu gonej sawy, by z ciebie raczej chrome nie powstao krlestwo, dugo wwczas niespodziewane czekaj ci trudy wrd mierciononej fali wojny, burzcej wszystko.

10 Z jednej strony Leotychides upatrywa w tych sowach aluzj do Agezylaosa, bo wanie Agezylaos by chromy na jedn stop. Agezylaos z kolei odnosi te sowa do Leotychidesa, jako e ten ostatni by nieprawym synem Agisa. Natomiast Lacedemoczycy, cho mieli mono, nie powierzyli rozstrzygnicia sporu Delfom. Mnie si wydaje, e sprawi to Lizander, syn Arystokrytosa, z caych si popierajcy kandydatur Agezylaosa na krla. Rozdzia IX 1 Rzdzi wic oto Agezylaos, syn Archidamosa. Tymczasem Lacedemoczycy postanowili przeprawi si na okrtach do Azji79, aby pokona Artakserksesa, syna Dariusza. Dowiedzieli si bowiem od innych znakomitych osobistoci pastwowych, a szczeglnie od Lizandra, e w czasie ich wojny przeciw Atenom Cyrus, a nie Artakserkses, da im pienidze na okrty. Przepraw wojska do
78

Miasto w zachodniej Arkadii, na prawym brzegu rzeki Alfejos, synce ze wityni

Hery. W r. 398 p.n.e. Na temat azjatyckiej wyprawy Agezylaosa zob. Ksen. Hell. III 4,3 i nn.; IV 1.
79

Azji i dowdztwo sily pieszej powierzono Agezylaosowi. Wic obesa, z wyjtkiem Argosu, cay Peloponez i Hellenw mieszkajcych poza Istmem z wezwaniem do podjcia wsplnej walki. 2 Mieszkacy Koryntu, chocia jak najgorcej pragnli wzi udzia w wyprawie do Azji, pozostali jednak, cho niechtnie, w domu, poczytawszy sobie za zy znak nage spalenie si ich wityni Zeusa, zwanego Olimpijskim80. Ateczycy za wymwili si od udziau w wyprawie tym, e po wojnie peloponeskiej i po zarazie morowej ich miasto dopiero dwiga si do poprzedniej pomylnoci. Faktycznie za okazali rezerw przede wszystkim dlatego, e dotara do nich porednio wie, i Konon, syn Tymoteosa, zgosi si na dwr krla81. 3 Take i do Teb wysano posa. By nim Arystomelidas, dziad Agezylaosa po kdzieli. czya go z Tebaczykami serdeczna zayo. To jeden z sdziw82, ktrzy gosowali za kar mierci dla wzitych do niewoli mieszkacw twierdzy Platei po jej zdobyciu. Tebaczycy, podobnie jak Ateczycy odpowiedzieli odmownie, uchylajc si od pomocy. Wtedy Agezylaos, gdy ju zgromadzi zacig miejscowy i otrzyma oddziay zbrojne od sprzymierzecw, a take mia ju flot w pogotowiu, pody do Aulidy83, aby zoy ofiary Artemidzie, poniewa take std Agamemnon poprowadzi wypraw pod Troj, uzyskawszy yczliwo bogini. 4 Lecz Agezylaos by przewiadczony, e panuje nad pastwem szczliwszym od pastwa Agamemnona, a rzdzi ca Hellad tak samo jak tamten. Przy tym mniema, e bdzie czynem o wiele znamienitszym po pokonaniu Artakserksesa zdobycie dostatkw perskich ni ongi zniszO tej wityni mwi Pauz. II 5,5. Wyjazd Konona na dwr perski wymienia wic Pauzaniasz na wiosn roku 396. Po wybuchu wojny midzy Spart i Persj otrzyma od Artakserksesa dowdztwo nad flot. W r. 394 p.n.e. pokona Spartaczyka Pejsandra w bitwie pod Knidos. Po powrocie do Aten odbudowa mury ateskie w 393 r. p.n.e. Wg MEA, s. 448. 82 Sd nad Platej ze strony Sparty na danie Tebaczykw po kapitulacji Platei skada si z piciu mw, por. Tuk. III 52 i nn. Zabito wwczas nie mniej ni dwustu Platejczykw i dwudziestu piciu Ateczykw. Miasto zburzono. Wypadki te rozegray si w r. 426 p.n.e. 83 Aulida, miasto w Beocji, nad zatok Eurypos. Tu Agamemnon wyruszy z ca flot achajsk na wypraw pod Troj, uzyskawszy pomylny wiatr od Artemidy za zoenie ofiary z crki Ifigenii (legenda opowiada, e bogini w ostatniej chwili zesaa barana i jego ofiarowano zamiast Ifigenii). Tre dramatu (zachowanego) Ifigenii w Aulidzie Eurypidesa. Tu w r. 396 p.n.e. pocztek wyprawy Agezylaosa.
81 80

czenie pastwa Priama przez Agamemnona. W chwili gdy skada ofiary religijne, napadli na Tebaczycy z broni w rku. Chwytaj i unosz z otarza ponce ju udce ofiarne. Jego samego wypdzaj z przybytku. 5 Wprawdzie Agezylaos bola nad tym, e jego ofiara nie zostaa ukoczona, tym niemniej przeprawi si do Azji i najpierw poprowadzi armi na Sardes. W owym momencie historycznym Lidia bya najwiksz czci poudniowej Azji, a Sardes przodoway bogactwem i zaopatrzeniem. Za satrapa okrgu nadmorskiego mia paac tak wspaniay, jak sam krl w Suzie84. 6 Midzy Agezylaosem a satrap Jonii, Tysafernesem, wywizaa si bitwa w dolinie Hermosu85. Agezylaos zwyciy zarwno persk konnic, jak piechot zgromadzon wwczas w liczbie tak wielkiej, jakiej nie ogldano od czasw wojska Kserksesa, a przedtem jeszcze wyprawy Dariusza przeciw Scytom i Atenom. Lacedemoczycy zachwyceni zapaem wojennym Agezylaosa powierzaj mu take dowdztwo nad flot. On z kolei przekazuje zwierzchnictwo nad trierami Pejsandrowi, bratu swej ony, a sam skupia ca energi na dziaaniach ldowych. 7 Ale ktry z bogw pozazdroci mu powodzenia i nie pozwoli urzeczywistni do koca zamierze. Mianowicie, Artakserkses na wie o sukcesach bitewnych Agezylaosa i o jego cigym posuwaniu si naprzd z wojskiem i pokonywaniu wszelkich przeszkd ukara natychmiast mierci Tysafernesa, aczkolwiek uprzednio dozna ode wielu przysug. Nad morze wysa Titraustesa, czowieka wielkiego rozumu i zacitego wroga Lacedemoczykw. 8 Ten, przybywszy do Sardes, natychmiast obmyli sposb, aby za jego pomoc zmusi Lacedemoczykw do zawezwania wojska z powrotem z Azji. Wysya wic do Hellady pewnego Rodyjczyka, Tymokratesa, z pienidzmi, zleciwszy mu wywoanie wojny przeciw Lacedemonowi w Helladzie. Tymi, ktrzy przyjli pienidze, byli podobno spord Argiww Kylon i Sodamas, a spord Teban Androklejdes i Ismenias
Suza, stolica Persji nad rzek Choaspes, ze skarbcem krlw perskich i mnstwem paacw. 85 Hermos, rzeka wypywajca z gr Frygii i wpadajca do Zatoki Smyrneskiej. Mowa o bitwie z r. 395 p.n.e.
84

oraz Amfitemis. Przyjli take Ateczycy, Kefalos i Epikrates, a spord Koryntian Poliantes i Tymolaos, ktrzy wspdziaali z Argiwami. 9 Jednake tymi, ktrzy wywoali jawny pocztek wojny, stali si Lokrowie z Amfissy86. Oni mianowicie mieli spr o ziemi graniczn z Fokijczykami. Za inspiracj Teban, a szczeglnie zausznikw Ismeniasa, na tej spornej ziemi wycili dojrzewajce zboe i zabrali, uprowadzajc ponadto bydo. Wtedy z kolei Fokijczycy wpadli z caym swym ludem do Lokrydy i spustoszyli kraj. 10 Wic Lokrowie sprowadzili sobie na pomoc Teban i zniszczyli Fokid. Jej mieszkacy zwrcili si teraz do Lacedemonu i naskaryli na Teban, przedstawiajc ogrom nieszcz, jakie od tych ostatnich wycierpieli. Lacedemoczycy postanowili wic wypowiedzie wojn Tebom. Mieli ponadto inne jeszcze urazy w stosunku do nich. Midzy innymi pamitali o ekscesach, jakich dopucili si Tebanie w Aulidzie wzgldem Agezylaosa, skadajcego ofiar religijn. 11 Ateny uprzedzone o zamiarze Lacedemoczykw l posw do Sparty, usilnie proszc, aby nie ruszali zbrojnie przeciw Tebom, a raczej dochodzili swych roszcze wzgldem Teban na drodze polubownej. Lacedemoczycy jednak z gniewem odprawili poselstwo. To, co nastpio po tych wypadkach w zwizku z wypraw Lacedemonu oraz ze mierci Lizandra, opisaem ju, przedstawiajc dzieje Pauzaniasza. 12 Tak zwana wojna koryncka87 z dnia na dzie przybieraa na sile, poczwszy od owej wyprawy Lacedemonu na Beocj. Oto przyczyna, dla ktrej Agezylaos musia wycofa wojsko z Azji. Gdy za przeprawi si okrtami z Abydos do Sestosu88, a stamtd pocign przez Tracj i przyby do Tesalii, wtedy jej mieszkacy, chcc zaskarbi sobie przychylno Teb, usiowali powstrzyma dalszy pochd Agezylaosa. A przy tym powodowaa nimi dawna yczliwo wzgldem Aten. 13 Agezylaos przeszed przez Tesali, rozbiwszy ich jazd, i otworzy sobie drog przez kraj Beotw, pokonawszy ich pod Korone89 wraz ze sprzymierzecami. Kiedy Beotowie poszli w rozsypk, niektrzy spord
Amfissa, miasto Lokrw Ozalijskich, synne z urodzajnoci. Wojna koryncka w latach 395 387 p.n.e. 88 Z Abydos, tj. miasta egipskiego, gwnego miejsca kultu Ozyrysa, do Sestosu, miasta na wschodnim brzegu Chersonezu trackiego, nad Hellespontem. 89 Koroneja, miasto w Beocji; mowa tu o bitwie z r. 394 p.n.e.
87 86

nich schronili si do przybytku Ateny z przydomkiem Itonii90, a chocia Agezylaos zosta ranny w tej bitwie, to jednak i tak nie pozwoli sobie na aden gwat w stosunku do bagalnikw. Rozdzia X 1 Nieco pniej wicili igrzyska istmijskie mieszkacy Koryntu, ktrzy musieli uj z miasta, jako zausznicy Lacedemonu. Reszta mieszkacw Koryntu siedziaa tymczasem cicho wewntrz miasta z obawy przed Agezylaosem. Dopiero kiedy zwin obz i ruszy do Sparty, wtedy i oni razem z mieszkacami Argosu urzdzili rwnie igrzyska istmijskie. Ale Agezylaos raz jeszcze przyby do Koryntu z wojskiem. A wanie zbliay si Hyakintia. W zwizku z tym odesa do domu mieszkacw Amyklaj, aby u siebie zoyli Apollonowi i Hyakintowi nalene obyczajem ofiary. T grup zaatakowali na drodze Ateczycy z Ifikratesem na czele i znieli doszcztnie91. 2 Agezylaos wyprawi si take do Etolii92 z pomoc dla jej mieszkacw drczonych wojn przez Akarnaczykw i zmusi tych ostatnich do zaprzestania dziaa wojennych. A niewiele ju brakowao, eby opanowali Kalidon i inne osiedla Etolw. Pniej jeszcze popyn do Egiptu93, spieszc na pomoc Egipcjanom, ktrzy wymwili posuszestwo krlowi perskiemu. Wielu znakomitych oraz godnych pamici czynw dokona Agezylaos w Egipcie. A by ju starcem. W czasie tej wyprawy dosiga go mier94. Gdy jego ciao powieziono do ojczyzny, Lacedemoczycy
Tesalia jest ojczyzn Ateny Itonia, , od tesalskiego miasta Iton lub Itonos. Wielkie znaczenie mia kult beocki. Miejsce wite leao niedaleko Koronei. W wityni znajdoway si posgi Ateny Itonia i Zeusa, wykonane przez ucznia Fidiasza, Agorakrytosa. Atena Itonia jest bogini zwizku Beotw, o charakterze wojennym. Na jej cze wicono uroczystoci Panbeocjw. Tu zoy Agezylaos swoje lupy wojenne. witynia miaa prawo azylu. Na temat przybytku Ateny Itonia zob. Pauz. IX 34,1. Wg RE IX2, szp. 2375. 91 Ksenof. Hell. IV 5,717. Opisywane tu wypadki rozegray si w r. 390 p.n.e. w maju. 92 W r. 389 p.n.e. Ksenof. Heli. IV 6. 93 Do Egiptu wyruszy Agezylaos w r. 361, wezwany przez krla Nektanebos (Nektanabis?). 94 Prawdopodobnie umar w zimie 361/360.
90

pogrzebali go z wiksz czci ni wszystkich innych krlw poprzednich. 3 Za rzdw Archidamosa, syna Agezylaosa, Fokijczycy zajli przybytek w Delfach95. To uwikao ich w wojn z Tebaczykami. Dla prowadzenia tej wojny96 uzyskali Fokijczycy posiki, zarwno zoone z ludzi prywatnych wynagradzanych pieninie, jak przysane przez Spart i Ateny na podstawie uchwa obywatelskich. Ateny pamitay bowiem o dawnych wzgldem nich zasugach Fokijczykw. Lacedemoczycy pozornie powoywali si rwnie na przyja, ale, moim zdaniem, pomogli z nienawici do Teban. Teopompos97, syn Damazystrata, mwi, e Archidamos partycypowa bezporednio w korzystaniu z pienidzy (skarbca delfickiego) do prowadzenia tej wojny, i ponadto, e Dejnicha, ona Archidama, sama przyja pienidze od przywdcw fokijskich98 i uczynia Archidama bardziej skonnym do przymierza z nimi. 4 e Archidamos przyj wite pienidze i e broni ludzi, ktrzy spustoszyli wityni wyroczn, niewtpliwie najsawniejsz ze wszystkich, tego bynajmniej nie pochwalam. Natomiast to mona mu zaliczy na pochwa. Oto Fokijczycy powzili zuchway zamiar wycicia caej mskiej modziey delfickiej, uprowadzenia dzieci i kobiet w niewol, zburzenia miasta do fundamentw. Jednak, eby tego wszystkiego poniechali, skoni ich sw usiln interwencj dopiero Archidamos. 5 Uda si te pniej do Italii, aby przyj z pomoc mieszkacom Tarentu w doprowadzeniu do koca wojny z ssiadujcymi barbarzycami. Tu zgin z rk barbarzycw99. Gniew Apollona przeszkodzi pogrzebaniu jego ciaa. Starszemu synowi tego Archidama, Agisowi, wypado zgin w walce z Macedonami i AntyW r. 356 p.n.e. Tzw. wojna wita II (356 346 p.n.e.). 97 Teopomp, historyk grecki IV w. p.n.e., napisa Hellenika w 12 ks., histori Grecji od r. 410 do 394, tj. do bitwy morskiej pod Knidos; Filippika w 58 ks., tj. dzieje krla macedoskiego, Filipa II, od r. 360/59. Zachowane fragmenty. 98 Od Filomelosa. 99 W r. 338 p.n.e. pod Manduri, po stronie Tarentu przeciw Lukanom. Tarent by koloni doryck. Por. Pauz. VI 4,9.
96 95

patrem100. Natomiast Eudamidas, modszy syn, sprawowa wadz krlewsk w Lacedemonie w niezamconym pokoju. Co za zdarzyo si Agisowi101, synowi Eudamidasa, i Eurydamidasowi, synowi Agisa, to ju przedstawia moja historia Sykionu. 6 Idc od strony herm napotykamy gst dbrow. Miejsce to nosi nazw Skotitas [tj. Cieniste]. Owej nazwy nie nadano okolicy ze wzgldu na gstwin drzew, ale z uwagi na przydomek boga Zeusa, Skotitas [tj. Zacieniajcego]. Istotnie, jeli si skrci z gwnej drogi w lewo, to najwyej w odlegoci dziesiciu stadiw jest przybytek Zeusa Skotitas. Gdy si wejdzie z powrotem na gwn drog, potem pjdzie si nieco naprzd, a potem znw skrci si w lewo, to napotkamy posg Heraklesa i pomnik jego zwycistwa. Wystawi go podobno Herakles, zabiwszy Hippokoonta102 i jego synw. 7 Trzecia boczna droga od gocica, w prawo, wiedzie do Karyaj i do przybytku Artemidy Karyatis. Karyaj bowiem s miejscem powiconym Artemidzie i nimfom. Pod goym niebem stoi posg Artemidy Karyatis. W tym miejscu dziewczta lacedemoskie wiod corocznie swe plsy oraz wykonuj regionalny, obrzdowy taniec. Powrciwszy na gociniec bity i idc nim dalej, napotkamy ruiny Selazji103. Mieszkacw tego miasta, jak ju poprzednio wspomniaem, wzili do niewoli Achajowie, zwyciywszy w bitwie Lacedemoczykw oraz ich krla Kleomenesa, syna Leonidasa. 8 W Tornaksie, do niego bowiem wnet przybdziesz, idc cigle naprzd, jest posg Apollona Pytaeus, wykonany na wzr tego, ktry znajduje si w Amyklaj. Jego wygld opisz w zwizku z tamtym. W Lacedemonie bowiem wiksz saw cieszy
W r. 331 p.n.e., w czasie oblenia Megalopolis w Arkadii. Pauz. II 8,5; II 9,1. 102 Hippokoon, syn Ojbalosa i nimfy Batei, brat Tyndareosa i Ikariosa, ktrych pozbawi wadzy. Herakles przywrci wadz usunitemu Tyndareosowi. Wg MEA, s. 377. 103 Selazja na pnoc od Sparty nad Ojnosem, dopywem Eurotasu. Tam w r. 222 p.n.e. Antygon Doson pokona w bitwie Kleomenesa III ze Sparty.
101 100

si tamten, tj. Amyklajski. Cae wic zoto, ktre Krezus104 lidyjski wysa Apollonowi Pytaeus, zuyto ku ozdobie tamtego posgu w Amyklj. Rozdzia XI 1 Uszedszy nieco naprzd poza Tornaks, wchodzimy do stolicy nazwanej pocztkowo Spart; z biegiem czasu otrzymaa miano Lacedemonu, przedtem przysugujce caemu krajowi. To zastrzeenie, jakie zrobiem w swej historii Attyki105, mianowicie, e nie bd opisywa wszystkiego pokolei, lecz e wybrawszy rzeczy najbardziej godne wzmianki, o nich powiem, powtrz raz jeszcze, teraz, przed opisem Sparty. Od pocztku bowiem postanowiem wydzieli rzeczy najbardziej zasugujce na uwag spord mnstwa opowieci niegodnych przekazu, ktre s w obiegu u wszystkich ludw. Tych zasad jako dobrze przemylanych nie mam powodu narusza. 2 Lacedemoczycy zamieszkujcy Spart maj agor106 godn obejrzenia, buleuterion, tj. dom rady starcw, i oddzielne siedziby eforw, strw prawa, i tzw. Bidiajw s rwnie na agorze. Geruzja jest instytucj naczeln w ustroju lacedemoskim, reszt wadzy reprezentuj urzdnicy. Eforw i Bidiajw jest po piciu. Ci ostatni maj za zadanie urzdza igrzyska w miejscu tzw. Platanistaj [tj. Pod Platanami] oraz inne zawody efebw. Eforowie zawiaduj zakresem funkcyj najbardziej powanych i wyaniaj ze swego grona eponima, tj. urzdnika, od ktrego rok otrzymuje nazw, podobnie jak Ateczycy wrd dziewiciu archontw jednego tylko maj eponima. 3 Najwspanialsz z budowli na agorze jest Portyk zw. Perskim107,
Krezus, ostatni krl lidyjski, y w VI w. p.n.e. Pauz. I 39,3. 106 Pooenie agory dziki wykopaliskom Szkoy Angielskiej na przeomie XIX i XX wieku jest dobrze ustalone u stp akropoli, niedaleko teatru. Budowle wymienione przez Pauzaniasza nie zachoway si do naszych czasw. Odsionito fundamenty okrgej budowli o rednicy 43,30 m oraz czciowo jej trzystopniowy stylobat i pyty ortostatw. S to prawdopodobnie lady tzw. Skias, tj. budynku zgromadze ludowych, o ktrym Pauzaniasz mwi dalej (III 12,10). B.F. 107 Jest on doskonaym przykadem monumentalnej budowli o charakterze
105 104

wzniesiony z upw zdobytych na Persach. Z biegiem lat przebudowano go do wielkoci wspczesnej i obecnego wystroju. Na kolumnach wyrzebione s w biaym kamieniu postacie rnych Persw, midzy innymi Mardoniosa, syna Gobryasa, rwnie Artemizji108, crki Ligdamisa, krlowej Halikarnasu. Ona podobno z dobrej woli pocigna razem z Kserksesem przeciw Helladzie i odznaczya si chlubnie w bitwie morskiej pod Salamin109. 4 Na agorze s rwnie witynie. Jedna Cezara, ktry pierwszy zapragn by krlem w Rzymie i pierwszy zdoby wadz, ktra jako ustrj przetrwaa do dnia dzisiejszego. Drug wzniesiono ku czci Augusta, jego syna110, ktry umocni ustrj cesarski jeszcze bardziej i doszed do wikszej powagi i siy ni ojciec. Otrzyma imi Augusta, co w jzyku Hellenw znaczy Sebasts[tj.] Dostojny. 5 Przed otarzem Augusta pokazuj brzowy posg Agiasa. Podobno ten Agias przepowiedzia Lizandrowi, e zdobdzie pod Ajgospotamoj ca flot atesk oprcz dziesiciu trjrzdowcw. Te schroniy si na wysp Cypr, inne za Lacedemoczycy razem z ludmi zdoali schwyta. Agias by synem Agelocha, ten za synem Tysamenosa. 6 Tysamenosowi, mieszkacowi Elidy, z rodu Jamidw, przepowiedziaa wyrocznia, e odniesie on zwycistwo w piciu najsawniejszych zawodach. Wic wiczy si w pentatlonie, lecz w czasie igrzysk olimpijskich odpad pokonany, chocia w dwu konkurencjach by pierwszy, bo w biegu i skoku zwyciy Hieronima z Andros. Natomiast w spotkaniu na pici, pokonany przez niego, nie uzyska zwycistwa. Wtedy dopiero zrozumia tre wrby: oto bstwo jemu udziela daru wieszczenia o zwycistwach w piciu zawodach wojennych. 7 Lacedemoczykom nieobca bya tre wyroczni, jak Tysamenosowi oznajmia Pytia. Wic doradzaj mu opuci Elid i suy si wieszcz
kommemoratywnym, tj. upamitniajcym wane wydarzenia historyczne. Jest znamienne, e Grecy ustawili w nim take posgi swoich wrogw. Wykopaliska odsoniy wzdu pnocno-zachodniej granicy agory lady portyku dugoci 130 m, zbudowanego z cegie, w ktrego tylnej cianie znajdowao si dwadziecia pi pkolistych nisz, szer. 4,50 m. Jest to moe rzymska przebudowa omawianego portyku. B.F. 108 Artemizja rzdzia Halikarnasem i innymi miastami w Karii (w Azji Mn.) po mierci ma. W wyprawie Kserksesa na Grecj wzia udzia z picioma okrtami. Wg MEA, s. 96. 109 Herod. VIII 87. 110 August zosta tylko usynowiony przez Juliusza Cezara, faktycznie za by synem siostrzenicy Juliusza Cezara, Attii.

ogowi Spartan. I dla nich Tysamenos wygra pi zapasw wojennych. Po raz pierwszy w bitwie pod Platejami111 przeciw Persom, po raz drugi w Tegei112 przeciw mieszkacom Tegei i Argosu, gdy wywizaa si ich walka z Lacedemoczykami. Nastpnie pod Dipaj113, gdy wystpili przeciwko Lacedemoczykom wszyscy Arkadowie oprcz mieszkacw Mantynei. Dipaj za jest osiedlem arkadyjskim w Majnalii. 8 Po raz czwarty wzi udzia w walce przeciw helotom zbiegym pod Itom114. Zbuntowali si jednak nie wszyscy heloci, lecz tylko grupa meseska, ktra oderwaa si od dawnych helotw. O tym jeszcze za chwil powiem. Wtedy jednak Lacedemoczycy posuszni Tysamenosowi oraz wyroczni delfickiej pucili wolno do domu zbuntowanych, zawarszy z nimi przymierze. Wreszcie przepowiedzia Tysamenos Lacedemoczykom bitw pod Tanagr115 przeciw Argosowi i Atenom. 9 Tego oto dowiedziaem si o Tysamenosie. Na agorze w Sparcie stoj posgi Apollona Pytaeusa, Artemidy i Latony. Cae to miejsce (gdzie stoj te posgi) nazywa si Choros, poniewa w czasie gymnopedyj116 to wito obchodz Lacedemoczycy uroczyciej ni kade
Rok 479 p.n.e. Tegea w pld.-wsch. Arkadii. Ta wojna okoo 473/472 p.n.e. 113 Dipaj, w Arkadii u stp gry Majnalu. Ta wojna okoo r. 470. Zwyciy wwczas krl lacedemoski, Archidamos. Herod. IX 35. Wg RE V A1, szp. 111. 114 Zob. IV 24,5-6; objanienia. Wg Loeba w r. 464. 115 Tanagr, synne miasto w Beocji. Bitwa, o ktrej tu mowa, w r. 457 p.n.e., zostaa opisana przez Tukidydesa, I 108. Lacedemoczycy pod dowdztwem Nikomedesa, syna Kleombrota, wyruszyli waciwie przeciw Fokijczykom atakujcym Doryd, kraj macierzysty Lacedemoczykw. Po pokonaniu Fokijczykw wracali Lacedemoczycy na Peloponez (mieli 1500 wasnych hoplitw i 10000 sprzymierzecw), a byo to trudne ze wzgldu na obaw przed Ateczykami. Postanowili wic poczeka w Beocji. Lecz Ateczycy wyruszyli przeciw nim w sile (razem ze sprzymierzecami) 14 000 ludzi. Ateczycy wiedzieli, e Lacedemoczycy nie maj drogi powrotnej do domu. W czasie krwawej bitwy pod Tanagr jazda tesalska przesza na stron Lacedemoczykw. Ci zwyciyli i powrcili do domu przez Geranej i przez Istmos. 116 Gymnopedie ( nie od nadzy chopcy, lecz od , tzn. taczy, bawi si, gra na instrumencie, nago) obchodzili Lacedemoczycy bardzo uroczycie, co rok, w lipcu. Byo to wito sportowo-muzyczne na agorze. Pocztkowo wystpoway na nim trzy chry: na przedzie chr chopcw, z prawej starcw, z lewej mczyzn. piewali nago; pieni chralne Taletasa i Alkmana oraz peany Dionizodota; pniej tylko efebowie, ku czci Apollona (pewnie Pytaeus?). wito ku czci polegych w bitwie pod Tyrej (zob. Herod. I 82) na terenie
112 111

inne wtedy wanie efebowie urzdzaj plsy ku czci Apollona. Niedaleko od nich jest przybytek Ziemi i Zeusa Agorajos [Rynkowego], Ateny Agoraja i Posejdona, ktrego nazywaj Asfalios [tj. Zapewniajcym Bezpieczestwo] i znowu Apollona i Hery. 10 Znajduje si tu take posg Demosu117 [tj. Ludu Spartiatw] imponujcej wielkoci. Maj jeszcze Lacedemoczycy przybytek Mojr. Blisko niego grb Orestesa, syna Agamemnona. Tu bowiem z woli wyroczni przewieziono z Tegei koci Orestesa118 i pochowano. Obok grobu Orestesa jest posg Polidora, syna Alkamenesa. Tego krla spord wszystkich innych krlw do takiej wynieli czci, e urzdnicy spartascy, ilekro trzeba co piecztowa, posuguj si do tego celu jego wizerunkiem. 11 Jest tu take Hermes Agorajos, trzymajcy na rku malekiego Dionizosa. S take dawne budynki urzdowe eforw, a w nich pomniki: Epimenidesa Kreteczyka i Afareusa, syna Perieresa. Lecz dzieje Epimenidesa w relacji lacedemoskiej wydaj mi si bardziej prawdopodobne ni w relacji argiwskiej. Tu, gdzie s posgi Mojr, jest w Lacedemonie take przybytek Hestii. Stoi jeszcze posg Zeusa Ksenios [tj. Gocinnego] i Ateny Ksenia. Rozdzia XII 1 Idc z agory drog, ktr zw Afetais, dojdziesz do miejsca, zwanego Boeneta. Nie od rzeczy bdzie najpierw przedstawi pochodzenie nazwy drogi. Powiadaj, e Ikarios, ojciec Penelopy, zalotnikom swej crki zaproponowa wycig w biegu. e Odys zwyciy w tym biegu, jest rzecz wiadom. Powiadaj rwnie, e zawodnicy startowali do zawodw na tej drodze Startu" [tj. Afetais]. 2 Wydaje mi siecze Ikarios ustanowi wycig w biegu, naladujc Danaosa, ktry go zastosowa w wypadku swych crek. Mianowicie, ponieArgolidy. Miao tam walczy, zamiast caych wojsk, po 300 przedstawicieli z kadej z dwu armii: lacedemoskiej i argiwskiej. Z lacedemoskiej strony ocala jeden: Otryades, z argiwskiej dwu. Wobec niepewnoci, ktra strona zwyciya, nastpi z kolei bj obu armii; zwyciyli Lacedemoczycy. Rok okoo 550 p.n.e. Wiemy, e wicono te gymnopedie na cze polegych pod Termopilami (r. 480 p.n.e.) oraz polegych w bitwie pod Leuktrami (r. 371 p.n.e.). Na tych witach zawsze byo duo goci cudzoziemskich. Wg RE VII2, szp. 2087. 117 Zob. Pauz. I 1,3 w Pireusie; zob. Pauz. I 3,5; malowido Pauz. I 3,3. 118 Zob. Pauz. III 3,6; VIII 54,4.

wa nikt nie chcia za on adnej z nich z powodu zmazy krwi119, wic Danaos rozesa posw z wieci, e da w zaniecie bez wykupu120 kademu t, ktr sobie upodoba z urody. Kandydatom przybyym,, zreszt w szczupej liczbie, zaproponowa wycig na bieni. Temu, ktry pierwszy przybdzie na met, udzieli przywileju pierwszestwa wyboru ony przed innymi, a po nim nastpnemu zwycizcy i dalej w ten sam sposb a do ostatniego. Te za crki, ktre w ogle nie zostay wybrane, musiay czeka na nastpne przybycie zalotnikw i na nastpne zawody w biegu. 3 Na tej drodze maj Lacedemoczycy jeszcze, jak ju powiedziaem, zabytek zw. Booneta121 [tj. Wymian Wow]. Byo to ongi domostwo krla Polidora. Po jego mierci odkupiono je od ony Polidora, wpaciwszy naleno w woach. Bowiem wtedy nie byo jeszcze w obiegu monety ani zotej, ani srebrnej. Wic starym obyczajem dawano jako zapat woy122, niewolnikw, srebro i zoto w kruszcu123. 4 eglarze, odwiedzajcy Indie po dzi dzie, powiadaj, e za towary helleskie oferuj im Indowie inne przedmioty sprzedane, ale monety obiegowej nie znaj, cho zota i miedzi maj w obfitoci. Niedaleko urzdowego budynku Bidiajw124 jest przybytek Ateny. Podobno Odys ufundowa posg i nazwa go Keleuteja125 [tj. Opiekunk Drg], zwyciywszy zalotnikw Penelopy w biegu. A zbudowa on przybytki Ateny Keleuteja w liczbie trzech, w duej odlegoci jeden od drugiego. 5 Idc naprzd drog tzw. Afetais, napotkamy przybytki herosw: Iopsa, ktry mia y za Lelega, i Mylesa oraz Amfiaraosa126, syna
Danaidy, tj. crki krla Danaosa, nie chciay wyj za m za Ajgyptiadw, synw brata Danaosa, tj. Ajgyptosa. cigane przez braci stryjecznych zgodziy si wreszcie na zawarcie maestw, ale w noc polubn zamordoway mw z wyjtkiem jednej, Hypermestry, ktra pokochaa Linkeusa. 120 W czasach archaicznych zalotnik skada wykup ojcu dziewczyny, aby otrzyma j w zamcie. 121 Booneta, budynek pastwowy, chyba dla urzdu zakupu wow do ofiar publicznych. 122 Por. Iliada XI 244; Odyseja I 431. 123 Iliada VI 48; VII 472; Odyseja I 184. 124 (lub ), inskrypcj powiadczona nazwa urzdu, nazywanego przez Pauzaniasza (III 11, 12 i 12,4) . Wg niego (w innych miejscach) organizowali oni agony efebw. Miao ich by piciu, ale na inskrypcjach powiadczona jest liczba szeciu. Wg RE III, 1, szp. 431. 125 Opiekunka drg od wyrazu &, tj. cieka. 126 Amfiaraos, wieszcz, odmwi krlowi Argosu, Adrastowi, wzicia udziau
119

Oiklesa. Ten ostatni przybytek wystawili, wedle powszechnej opinii, synowie Tyndareosa127, jako kuzyni Amfiaraosa. Jest tam take przybytek samego Lelega. Tu koo tych przybytkw okrg wity Posejdona128. Zw go Tajnarion129. Niedaleko std znajduje si posg Ateny, ktry podobno wystawili osadnicy, przybyli z Hellady do Italii do Tarentu. 6 Niewielka przestrze, ktr nazywaj Hellenion, wywodzi sw nazw std, e w tym wanie miejscu zebrali si przedstawiciele Hellenw, ktrzy przygotowywali obron przed Kserksesem, przeprawiajcym si do Europy. Tu obmylili sposoby stawienia oporu. Inna znowu wie gosi, e Hellenowie, ktrzy dla obrony czci Menelaosa wyprawili si zbrojnie pod Ilion, tu wanie odbyli narad co do warunkw eglugi pod Troj i moliwoci wymierzenia kary Aleksandrowi za porwanie Heleny. 7 Tu koo Hellenion pokazuj grobowiec Taltybiosa. Take mieszkacy osiedla Ajgion130 w Achai pokazuj na swej agorze miejsce, gdzie, znowu wedug ich opinii, jest pomnik Taltybiosa131. Powodem gniewu z jego strony sta si fakt zamordowania heroldw, ktrzy zostali wysani przez krla Dariusza do Hellady z daniem ziemi i wody. Gniew132 Taltybiosa wymierzony zosta przeciw caemu pastwu lacedemoskiemu, w Atenach za, prywatnie, tylko przeciw domowi jednego obywatela Milcjadesa, syna Kimona. Za jego to bowiem spraw Ateczycy dopucili si zabjstwa heroldw przybyych do Attyki.
w wyprawie przeciw Tebom, poniewa wiedzia, e ju z niej nie wrci. Ale ona jego, a siostra Adrastosa, Erynia, przekupiona naszyjnikiem Harmonii przez Polinejkesa, zicia Adrastosa, na ktrego rzecz ta wyprawa miaa si odby do Teb (przeciw bratu Eteoklesowi, te synowi Edypa), zdecydowaa o wysaniu Amfiaraosa na t wojn. Alkmeon, syn Amfiaraosa, dorsszy zabi matk. Zob. przyp. 99 w ks. V 17,7. 127 Tyndareosa synowie to Dioskurowie, Kastor i Polideukes. 128 Zob. Pauz. III 25,4. 129 Nazw t okrelano wityni Posejdona w Sparcie, by moe na wspomnienie sanktuarium boga na przyldku Tajnaron (zob. Pauz. 291). B.F. 130 Zob. Pauz. VII 24,1. 131 Zob. Herod. VII 134 i nn. Taltybios by heroldem Agamemnona. Jest w Sparcie take witynia Taltybiosa. S te jego potomkowie, zwani Taltybiadami, ktrzy maj przywilej sprawowania wszystkich urzdw heroldw spartaskich. 132 Wobec tego gniewu Lacedemoczycy szukali kogo, kto by dobrowolnie chcia ponie kar mierci z rk Kserksesa za heroldw Dariusza zabitych w Sparcie. Wreszcie zgosio si dwu: Sperthies, syn Aneristosa, i Bulis, syn Nikoleosa. Gdy

8 Maj jeszcze Lacedemoczycy otarz Apollona Akrytas133; posiadaj te przybytek Ziemi, zwany Gasepton. A nad tym przybytkiem wyej wzniesiono przybytek Apollona Maleates134. Na samym kocu drogi Afetais, bardzo blisko ju muru miasta, wznosi si przybytek Diktynny135 i krlewskie grobowce Eurypontydw. Tu koo Hellenion jest przybytek Arsinoe, cry Leukippa136, i siostry on Polideuka i Kastora. Blisko tzw. Frurioj [tj. Forty] witynia Artemidy. Uszedszy nieco naprzd ujrzymy pomnik wzniesiony dla wrw zw. Jamidami137. 9 Jest tu rwnie przybytek Marona i Alfejosa138. Powiadaj, e
stanli przed obliczem krla Kserksesa i przedstawili, z czym przyszli, krl nie speni ich propozycji i nie uwolni Lacedemoczykw od winy. Ale gniew Taltybiosa na razie usta. Tak opowiada Herodot (VII 134 i nn.). 133 Akrytas przydomek mogcy oznacza: czczony na wysokiej grze", identyczny z akrajos", ale to znowu nie odpowiada miejscu kultowemu. Moe zachodzi tu identyfikacja z Apollonem Karnejos? Wg Hitziga-Blumnera, t. I, s. 775; Frazera, t. III, s. 331 do 12,8. 134 Przydomek Maleates moe mie rne pochodzenie: 1. albo pochodzi od nazwy zaoyciela kultu, krla Epidauru, Malosa; 2. albo od przyldka lacedemoskiego Malea; 3. moe od nazwy jabka (). Maleates oznaczaoby wic jakie bstwo chtoniczne, podobne do maloforos (Demeter) w Megarze; jakie bstwo jabek zostao skojarzone z Apollonem. Wg RE XIV1, szp. 869. 135 Britomartis z Gortyny, bliska przyjacika Artemidy, ktrej psy trzymaa na smyczy. Artemida deifikowaa Britomartis pod imieniem Diktynny (Graves, s. 276: Miostki Minosa, 89b). Bogini kreteska. Nazwa pochodzi od gry Dikte; podobnie jak Artemida, bogini polowania i podry morskiej. O jej czci na Krecie wiadcz kreteskie monety z liter , szczeglnie te, w ktrych Diktynna przedstawiona jest jako piastunka urodzonego na grze Dikte malekiego Zeusa. O wityni Diktynny na Krecie wspomina Herodot III 59. Z Krety kult rozwin si na wyspach, a potem na ldzie staym Grecji. Bya nawet identyfikowana z Artemid. A take z Britomartis, cigan przez Minosa. Legenda mwi, e uciekajc przed jego mioci rzucia si z wysokiej skay w morze i wpada w sieci rybackie (), dlatego zostaa nazwana Diktynna. Wg RE V 1, szp. 587. 136 Wedug meseskiej legendy crka Leukipposa razem z Apollonem miaa syna Asklepiosa. Leukippos, krl Mesanii, mia trzy crki: Hilaejr, Fojbe, Arsinoe. Hilaejra i Fojbe byy zarczone z synami Afareusa: Idasemii Linkeusem, ale zostay porwane przez Dioskurw, tj. przez Kastora i Polideukesa. 137 Rd wieszczkw Jamidw, ktremu podlegaa wyrocznia Zeusa w Olimpu, dawa przez cae stulecia Spartanom natchnionych wieszczkw. Pochodzili jakoby od Jamosa, syna Apollona, i crki Posejdona, Euadne. 138 Zob. Herodot (VII 227); w zwizku z bitw pod Termopilami wymienia po nazwisku najbardziej dzielnych, m. in. tych braci, synw Orsifantesa. Pogrzebano ich tam, gdzie padli.

to oni dwaj po samym Leonidasie walczyli w sposb najbardziej godny upamitnienia spord wszystkich Lacedemoczykw, ktrzy wyprawili si zbrojnie pod Termopile. Dorowie wystawili przybytek Zeusa Tropajos139, zwyciywszy w wojnie zarwno innych Achajw, ktrzy wtedy mieli w posiadaniu ziemi lakosk, jak te mieszkacw Amyklaj. A ju przybytek Wielkiej Macierzy czczony jest szczeglnie. Za nim s dwa przybytki herosw: Hipolita140, syna Tezeusza, i Aulona Arkadyjczyka, syna Tlezymenesa. O tym Tlezymenesie mwi jedni, e by bratem Partenopajosa, syna Melaniona, inni, e jego synem. 10 U drugiego wylotu z agory zbudowali Lacedemoczycy tzw. Skias141 [tj. Baldachim]. Tam do dnia dzisiejszego jeszcze odbywaj si zgromadzenia ludowe. Ta Skias podobno jest dzieem Teodora z Samos142, ktry pierwszy wynalaz sztuk odlewu elaza i ksztatowania z niego posgw. Tu zawiesili Lacedemoczycy lutni Tymoteosa z Miletu143,
To znaczy: Zmuszajcy przeciwnika do odwrotu, a wic darzcy zwycistwem. Mieszkacy Attyki skadali mu corocznie ofiary w rocznic bitwy pod Salamin. 140 Hipolit, syn Tezeusza, a pasierb Fedry. Jej i jego dramat przedstawia tragedia Eurypidesa Hipolit uwieczony. Mianowicie Fedra beznadziejnie zakochana w czystym, nie znoszcym kobiet, modziecu, skorym tylko do polowania i sportu, odtrcona przez niego brutalnie, gdy jako jej pose wystpia piastunka targna si na swoje ycie, lecz zemcia si na modziecu, pozostawiwszy w doni oskarenie Hipolita o zadanie jej gwatu. Tezeusz powrciwszy do domu dostrzeg list w martwej doni samobjczyni i zaponwszy gniewem, wypowiedzia yczenie, aby Hipolit zgin. A trzeba wiedzie, e od Posejdona mia przyrzeczone spenienie trzech ycze, to miao by ostatnie. Hipolit ginie, przed mierci oczyszcza go z zarzutu Artemida (deus ex machina). Hipolit przebacza ojcu. 141 Skias, nazwa od dachu w ksztacie parasola zacieniajcego od wiata. Budowla chyba w ksztacie okrgego namiotu. Wg Hitziga-Blumnera, t. I, s. 776. 142 Teodoros z Samosu, syn Teleklesa, by jednym z najbardziej wszechstronnych artystw greckich: architekt, rzebiarz, toreuta. y w VI w. p.n.e., ale chronologia jego dzie nie jest w sposb pewny ustalona. Tradycja przypisuje mu wynalazek, a raczej zastosowanie w Grecji sztuki odlewania brzu oraz wykonywania duych, pustych odleww brzowych. Pliniusz przypisuje mu sporzdzenie wasnego wizerunku z brzu (N.h. XXXIV 83). Wsplnie z Roikosem, synem Filiosa, zbudowali w drugiej poowie VI w. wityni Hery na Samos. Pliniusz uwaa ich take za twrcw tzw. labiryntu na Lemnos (N.h. XXXVI 90). Pauzaniasz podaje, e obaj byli uczniami warsztatw egipskich, znajdujcych si w delcie Nilu. B.F. 143 Tymoteos z Miletu, lata ycia ok. 450360 p.n.e. Synny twrca dytyrambu, ucze Frynicha. Wystpowa w agonach poetyckich w Atenach. Powiadczony jest te jego pobyt u Archelaosa w Macedonii. Dytyrambowi towarzyszy akom139

ukarawszy go za to, e do dawnych siedmiu strun wprowadzi jeszcze cztery nowe do gry na tym instrumencie. 11 Tu koo Skias stoi budynek okrgy, a w nim mieszcz si posgi Zeusa i Afrodyty144 z przydomkiem Olimpijskich. Ten budynek podobno wznis Epimenides145. Ale zachodzi rozbieno przekazu co do jego osoby ze strony Lacedemoczykw i Argiww. Ci ostatni w ogle zaprzeczaj temu, jakoby kiedykolwiek walczyli z mieszkacami Knossos. Rozdzia XIII 1 Tu obok jest mogia Kynortasa146, syna Amyklasa. Jest rwnie pomnik Kastora, przy nim nawet wzniesiono mu przybytek. Bowiem dopiero w roku czterdziestym od bitwy przeciw Idasowi i Linkeusowi zostali podobno uznani za bstwa synowie Tyndareosa, w adnym wypadku wczeniej. Pokazuj take obok Skias grobowiec Idasa i Linkeusa. Jednak, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, pochowani zostali nie tutaj, lecz w Mesenii. 2 Wszelako nieszczcia Meseczykw i dugotrwao147 ich wygnania z Peloponezu sprawiy, e po powrocie nie zachowali ju w pamici wielu dawnych zdarze. A poniewa przeszo zatara si w ich wasnej wiadomoci, wic ju kady, kto chcia, mg podawa w wtpliwo to i owo. Naprzeciwko Afrodyty Olimpijskiej maj Lacedemoczycy wityni Kory148 Sotejra [tj. Zbawicielki]. Powiadaj, e wznis j Orfeusz tracki, wedug innych Abaris149, przybywszy od Hyperborejczykw.
paniament muzyczny; nomoj, pieni bojowe spartaskie, miay zawsze akompaniament kitary. Wielki nowator instrumentalny. Sam Tymoteos uwaa si za nowatora w zakresie tylko jednej struny, przypisujc Terpandrowi ju dziesi. Ale w czasach Tymoteosa powszechnie bya w uytku tylko kitara siedmiostrunowa. Duo fragmentw zachowanych. Wg RE VI A 2, szp. 1331-1337. 144 Poczenie Zeusa z Afrodyt jest bardzo rzadkie, poza Spart wystpowao tylko w Ambrakii. Przydomek Olimpijskiego jest bardzo czsty, ale Afrodyta miaa zwykle przydomek niebieska": urania", a nie olimpia". 145 Zob. Pauz. II 21,3. 146 Zob. Pauz. III 1,3. 147 Dugotrwao ich wygnania. Od zdobycia Ejry, w 668 r. do odbudowy Meseny w 370 r. p.n.e.; stanowi to 297 lat (zob. Pauz. IV 27,9). 148 witynia Kory, tj. crki Demetry. 149 Zob. Herod. IV 36, gdzie wspomina o legendzie, wedle ktrej Abaris ze

3 Karnejos, ktrego nazywaj rwnie Ojketas [tj. Domownikiem], doznawa ju wielkiej czci w Sparcie, zanim jeszcze powrcili Heraklidzi. Jego przybytek umieszczono w domostwie wieszczbiarza Kriosa, syna Teoklesa. Gdy tego to Kriosa crka czerpaa raz wod ze studni, natkna si na wywiadowcw Dorw. Doszo do rozmowy. Zaszli do Kriosa i od niego dowiedzieli si, jak zdoby Spart. 4 Apollona Karnejos czcz wszyscy Dorowie, wywodzc ten przydomek od pewnego Karnosa rodem z Akarnanii, ktry otrzyma dar wieszczy od Apollona. Karnosa zabi Hippotas, syn Fylasa. Wtedy na obz Dorw spad gniew Apollona i Hippotas z powodu morderstwa poszed na wygnanie. Odtd Dorowie wprowadzili zwyczaj szukania aski u tego wieszcza akarnaskiego. Ale u Lacedemoczykw nie ten Ojketas ma przydomek Karnejosa, lecz Karnejosem jest w czczony w domostwie Kriosa (syna Teoklesa), wieszczka jeszcze za czasw zwierzchnictwa Achajw nad Spart. 5 Praksylla150 podaa w swym poemacie, jakoby Karnejos take by synem Europy i Zeusa i e wychowali go Apollo i Latona. Opowiadaj o nim jeszcze jedn legend. Oto na trojaskiej grze Idzie Hellenowie wycili drzewa winiowe, tj. Kraneja, rosnce w gaju Apollona, aby wykona konia drewnianego. Kiedy jednak zorientowali si, e tym czynem wywoali gniew bstwa, ustanowili jego kult, jednoczenie nadajc Apollonowi przydomek Karnejos od owych drzew winiowych, wedle dawnego przestawienia litery p. 6 Niedaleko od posgu Apollona Karnejos jest posg jego zw. Afetajos151. Podobno z tego miejsca zaczli swj bieg zalotnicy Penelopy. Obok znajduje si miejsce majce portyk w ksztacie kwadratu, gdzie dawniej sprzedawano drobnic152. Niedaleko std otarz Zeusa Ambulios [tj. Doradcy], i Ateny Ambulia [tj. Doradczyni], i Dioskurw take Ambulioj [tj. Doradcw].
sw strza okra ca ziemi, niczym si nie ywic. Uwaany za wspczesnego Krezusowi (VI w. p.n.e.). 150 Praksylla z Sykionu, poetka helleska z poowy V w. p.n.e. Autorka pieni lirycznych: dytyrambw, skoliw, erotykw. 151 Zob. Pauz. III 12,1. 152 By to osobny plac-rynek, przeznaczony dla handlu, podczas gdy agora miaa charakter bardziej reprezentacyjny. Rozgraniczenie obu typw budowli byo pocztkowo szczeglnie charakterystyczne dla miast doryckich. B.F.

7 Naprzeciw jest miejsce nazywane Kolona153 [tj. Wynioso] i witynia Dionizosa Kolonatas. Tu obok jest wity okrg herosa, ktry, jak powiadaj, by przewodnikiem Dionizosa w drodze do Sparty. Temu herosowi oddaj wiksz cze ni samemu bogu Dionizjady154 i tzw. Leukippidy. Inne jeszcze tzw. Dionizjady w liczbie jedenastu proponuj tamtym (ju wymienionym) wycig w biegu. Tak postpowa kaza im sam bg delficki. 8 Niedaleko od wityni Dionizosa jest przybytek Zeusa Euanemosa [tj. Darzcego pomylnym wiatrem], na prawo std heroon Pleurona. Dzieci Tyndareosa po matce pochodz od Pleurona. Mwi bowiem Azjos155 w swym poemacie, e Testios, ojciec Ledy, by synem Agenora, a wnukiem Pleurona. Niedaleko od tego heroonu wznosi si wzgrze, na nim witynia Hery Argiwskiej. Powiadaj, e t wityni zbudowaa Eurydyka, cra Lacedemona, a ona Akryzjosa, syna Abatosa. Przybytek Hery Hyperchejria [tj. Z podniesion rk], wzniesiono zgodnie z wol wyroczni, gdy Eurotas zala im pola. 9 Odwieczny posek drewniany, tj. ksoanon156, nazywaj wyobraeniem Afrodyty Hery. Jest przyjte prawem zwyczajowym, e matki skadaj ofiary przed tym posgiem, gdy crki wychodz za m. Idc drog na prawo, napotkamy posg Hetojmoklesa. On i jego ojciec Hippostenes157 odnieli w Olimpu zwycistwa w walce na pici, razem obydwaj jedenacie. O jedno tylko zwycistwo Hippostenes przewyszy syna.
Jest to jedno z szeciu wzgrz, na ktrych leaa Sparta (Kolona, Akropol, wzgrze Hery Argeia, Issorion, Diktynnajon oraz wzgrze Uzbrojonej Afrodyty). B.F. 154 Dionizjady, wedug Hezychiosa, to dziewczta spartaskie, uczestniczce w biegu podczas wita Dionizosa. 155 Azjos z wyspy Samos, poeta grecki epicki, prawdopodobnie z poowy VII w. p.n.e., autor poematu genealogicznego o nieznanym tytule, z ktrego zachowao si kilkanacie fragmentw heksametrowych, np. pikny opis procesji Samijczykw, oraz fragmenty poematu w dystychach elegijnych, o charakterze satyryczno-parodystycznym, np. O ebraku na weselu Melesa. Wg MEA, s. 126. 156 Terminem ksoanon okrelali Grecy pocztkowo posgi drewniane duych rozmiarw. Wprowadzenie ich przypisywano Dedalowi, ktry by mitycznym patronem rzebiarzy (Platon, Prawa XI). W rzeczywistoci pojawiy si od VII w. p.n.e. Wierzono, e przedstawiaj samych bogw, i troszczono si o nie po ludzku: ubierano je, myto, karmiono. Miay form supa z opracowan gow, a czasem i rkami. W VI w. ksoana wykonywano take z kamienia i koci. B.F. 157 Zob. Pauz. III 15,7 i V 8,9.
153

Rozdzia XIV 1 Idc z agory w kierunku zachodzcego soca, spotkamy kenotaf158 wykonany dla Brazydasa, syna Tellisa. Niedaleko od niego jest teatr159 z biaego marmuru, godny obejrzenia. Naprzeciw teatru grobowiec Pauzaniasza, gwnodowodzcego pod Platejami, drugi za Leonidasa160. Przy nich corocznie wygaszane s mowy oraz wici si igrzyska sportowe, w ktrych oprcz Spartiatw nikt nie moe bra udziau. Koci Leonidasa w czterdzieci lat pniej sprowadzi spod Termopil Pauzaniasz. Znajduje si tu rwnie stela nagrobna wymieniajca nazwiska i rody tych, ktrzy wytrwali pod Termopilami w boju przeciw Persom. 2 Istnieje w Sparcie miejsce zw. Teomelida. S tutaj grobowce krlw z rodu Agidw i tu obok tzw. lesche161 Krotanw. T nazw obejmuje si cz terytorium Pitane162. Tu koo leschy jest przybytek Asklepiosa, zwany na placu Agidw". Uszedszy nieco naprzd, ujrzymy grobowiec Tajnarosa. Podobno od niego otrzyma nazw skalny przyldek, wrzynajcy si w morze. Obok grobowca s przybytki: Posejdona Hippokurios [tj. Opiekuna koni], i Artemidy Ajginaja [tj. Egineckiej]. A jeli std powrcimy w stron leschy, to trafimy na przybytek Artemidy Issoria163. Nosi ona take nazw Limnaja [tj. Botna], ale tu nie chodzi
Kenotaf, grb bez ciaa zmarego, symboliczny. W Grecji istniay dwa rodzaje kenotafw: 1. zaszczytne, wznoszone bohaterom w miejscu ich mierci, niezalenie od tego, gdzie znajdowa si ich prawdziwy grobowiec, a take herosom-zaoycielom miast, w miastach, ktrym patronowali, 2. puste, wznoszone tym, ktrych cia nie mona byo odnale. B.F. Brazydas, wdz spartaski w czasie wojny peloponeskiej, zgin pod Amfipolis w Tracji i tam zosta pochowany (Tuk. V 11) w r. 422 p.n.e. 159 Teatr w Sparcie pochodzi z przeomu II i I w. Jest bardzo zniszczony. Widownia o rednicy 140 m utracia marmurowe stopnie, ktre rozebrano w redniowieczu przy budowie pobliskiego miasta Mistra. Scena bya kilka razy przebudowywana w okresie rzymskim. B.F. 160 Wykopaliska angielskie odsoniy na zachd od akropoli ma wityk in antis 12,5x8,30 m, z pronaosem i cel, okrelan jako grobowiec Leonidasa (fig. 42). B.F. 161 Lesche, budynek, ktry suy jako schronienie przed upaem lub deszczem oraz jako miejsce noclegowe dla obywateli danego miasta. Lesche wznoszono najczciej w okrgach kultowych. B.F. 162 Pitane jest przedmieciem Sparty, pooonym na pnocno-zachodzie miasta. 163 Nazwa Issoria nie jest zupenie jasna. By moe, oznacza ona pochodzenie od gry Issorion niedaleko Pitany (Stefanos z Bizancjum sub voce; Plut. Ages. 32;
158

o Artemid, lecz o Britomartis164, bstwo Kreteczykw. O niej to wspomniaem ju w opisie Eginy. 3 Tu koo grobowcw wystawionych Agidom165 ujrzysz stel, a na niej wyliczone s zwycistwa, ktre odnis Chionis Lacedemoczyk w biegu podczas rnych igrzysk, a take w Olimpii166. Tam przypado mu w udziale razem siedem zwycistw: cztery na stadionie, tj. w biegu, reszta w biegu podwjnym167. Nie byo wwczas jeszcze biegu z tarcz168 na kocu igrzysk. Powiadaj, e ten Chionis wzi udzia w wyprawie razem z Battosem z wyspy Tera169, e razem z nim zaoy koloni Kyren i podbi ssiadw libijskich. 4 Przybytek Tetydy170 wzniesiono podobno z tej przyczyny. Mianowicie walczono przeciw zbuntowanym Meseczykom. Krl Lacedemoczykw, Anaksander, wpad do Mesenii i wzi do niewoli branki. Wrd nich znalaza si Kleo. Bya to kapanka Tetydy. T Kleo wyprosia dla siebie u ma ona Anaksandra, Leandris. Odkrywszy, e Kleo ma przy sobie drewniany posek Tetydy, razem z ni wzniosa wityni bogini. A wszystko to czynia Leandris na skutek pewnego widzenia sennego. Drewniany za posek bogini, tj. ksoanon, trzymany jest w ukryciu i pilnie strzeony. 5 Demetr Chtonia [tj. Podziemn] czcz Lacedemoczycy podobno na skutek inicjatywy Orfeusza. Wedle mego zdania, ten kult ustali si tutaj za spraw przybytku w Hermionie171, bo i tam wierz w DePolyainos II 1, 14). A wic byaby to witynia Artemidy, bogini gr. Wg HitzigaBlumnera, t. I, s. 785. 164 Zob. Pauz. II 30,3. 165 Mona mwi zamiennie Agidzi, tj. potomkowie Agisa, lub Agiadzi, jak brzmi tekst. 166 Jego zwycistwa olimpijskie przypady na lata: 668, 664, 660, 656 p.n.e. (por. Pauz. IV 23,4 i 10; VIII 39,3) w czasie olimpiad 28, 29, 30 31. 167 Bieg podwjny tzn. prosty do mety (, tj. stadion) i z powrotem do punktu startowego nosi nazw (diaulos), ktra oznaczaa podwjny akompaniament fletu (aulos). Zawodnik dobiegszy do linii mety musia znale miejsce odpowiadajce jego miejscu startowemu i dopiero z niego wyrusza z powrotem. 168 Bieg z tarcz pocztkowo by biegiem w penym uzbrojeniu, tj. w hemie i nagolennicach (zob. Pauz. VI 13,2). 169 Zob. Herod. IV 150 i nn. 170 Tetyda, nimfa morska, matka Achillesa. 171 Zob. Pauz. II 35,4; w Argolidzie.

metr Chtonia. Ma te Sparta wieo zbudowany przybytek Sarapisa172. Rwnie przybytek Zeusa z przydomkiem Olimpijskiego. 6 Mieszkacy Lacedemonu nazywaj pewne miejsce Dromos"173 [tj. Bieg]. Tu do dnia dzisiejszego jeszcze modzie wiczy si stale w biegu. Idc do tego miejsca, Dromos, od grobowca Agidw, spotkasz po lewej stronie mogi Eumedesa. [ on take by synem Hippokoonta. Nieco dalej jest tu take stary posg Heraklesa, ktremu ofiary skadaj sfajrowie. To s modzi ludzie na granicy efebw i mczyzn dojrzaych. Na miejscu zw. Dromos s dwa gimnazjony174. Jeden ufundowa Spartiata, Eurykles175. Na zewntrz tego miejsca Dromos, a w kierunku posgu Heraklesa jest domostwo, w naszych czasach nalece do osoby prywatnej, ongi do Menelaosa. Uszedszy natomiast nieco naprzd od Dromos, znajdziemy przybytki: jeden ku czci Dioskurw i Charyt, drugi Ejlejtyi176, Apollona Karnejosa i Artemidy Hegemone [tj. Wadczyni]177. 7 Po prawej stronie Dromosu wzniesiono przybytek Agnitas. To przydomek Asklepiosa, poniewa istnia posg, ku czci boga wykonany z drzewa agnos. A to jest rodzaj ozy, co jakby ramnos, tj. cier. Niedaleko od Asklepiosa stoi pomnik zwycistwa. Podobno wystawi go Polideukes z powodu zwycistwa nad Linkeusem178. I to take zdaje mi si potwierdza prawdopodobiestwo przypuszczenia, e synowie Afareusa nie zostali pogrzebani w Sparcie. U samego wejcia na Dromos stoj posgi Dioskurw zw. Afeterioj [tj. Startujcy]. Odszedszy kilka krokw naprzd, zobaczymy przybytek herosa Alkona, o ktrym mwi,
Nie odkopany. Poczynajc od III w. p.n.e. wznoszono w Grecji Serapejony powicone kultowi tego bstwa, ktre czyo w sobie, zgodnie z tendencjami okresu hellenistycznego, cechy greckiego Zeusa i egipskiego Ozyrysa. B.F. 173 Dromos i Platanistas mogy si znajdowa w zachodniej czci miasta Sparty, gdzie koo strumienia Magula. 174 Gimnazjony, specjalne budowle przeznaczone do wicze gimnastycznych, obejmujce: boiska, bienie, natryski, szatnie, portyki. Znane od VI w. Poczynajc od IV w. stanowiy konieczny element urbanistyczny miast greckich. Byy czynne cay dzie i dostpne dla wszystkich wolnych obywateli. B.F. 175 Zob. Pauz. II 3,5. 176 Ejlejtyja, bogini porodw. 177 Zob. Pauz. VIII 37,1; VIII 47,6. 178 Linkeus, syn Afareusa, brat wujeczny Dioskurw. Midzy nimi zaszed spr o woy. Polideukes zabi Linkeusa, zob. Pauz. IV 3,1; IV 2,7. Pindar (Oda nem. 10, 61) opowiada o nim, e odznacza si tak niezwyk ostroci wzroku, i przebija spojrzeniem pie dbu.
172

e by synem Hippokoona. Obok za przybytku herosa Alkona jest przybytek Posejdona. Nazywaj go tu Domatites [tj. Domowym]. 8 Miejsce Platanistas [tj. Platanowe], otrzymao nazw od drzew. Rosn wok niego gsto wysokie platany. Samo za. to miejsce, gdzie maj zwyczaj zaprawia si do walki efebowie, otacza kana, peen wody, zupenie tak samo, jak wysp morze. Wejcia przez mosty. Na kadym mocie posgi. Na jednym Heraklesa, na drugim Likurga. Bo to Likurg nada prawa, zarwno dotyczce w ogle ustroju pastwa, jak rwnie zaprawy bojowej efebw. 9 Oto za, jakie obrzdy speniaj efebowie. Przed walk skadaj ofiary w Fojbajon. Jest ono pooone ju poza miastem, niedaleko od Terapne. Tu obydwie grupy efebw skadaj ku czci boga Enyaliosa179 szczeni psa w tym przekonaniu, e dla najodwaniejszego bstwa najmilsza bdzie ofiara najodwaniejszego ze zwierzt oswojonych przez czowieka. O ile mi wiadomo, adne z plemion helleskich nie uwaa za stosowne skada w ofierze psich szczenit, prcz jednych Kolofoczykw. Oto oni ku czci bogini, ktr nazywaj Enodios [tj. Przydron], skadaj czarn, mod suk. Przy tym zarwno u Koofoczykw, jak u efebw lacedemoskich ofiary te skadane s w nocy. 10 Po spenieniu ofiar efebowie urzdzaj spotkania bojowe oswojonych odycw. Ktrej poowy efebw odyniec odniesie zwycistwo, ta przewanie odnosi potem przewag na Platanistas. To spotkanie urzdzaj w Fojbajonie. Dnia nastpnego, tu koo poudnia, przechodz efebowie przez mosty na wyej wymienione miejsce. Przez jakie wejcie ma wmaszerowa tutaj kada grupa, ustala w noc poprzedni losowanie. Walcz za rkoma, uderzajc w ataku stopami, gryz, wydubuj oczy. W wyej wymieniony sposb walczy m przeciw mowi, rwnie atakuj gst gromad w sposb gwatowny i spychaj si nawzajem do wody. Rozdzia XV 1 Koo Platanistas jest take przybytek heroizowanej Kyniski180, cry Archidamosa, krla Sparty. Ona to pierwsza z niewiast prowadzia hodowl koni i pierwsza odniosa zwycistwo w Olimpu na rydwanie.
Enyalios to nazwa Aresa. Kyniska (zob. Pauz. III 8,1; VI 12,5; VI 1,6) bya siostr krla spartaskiego, Agezylaosa, ktry y w latach 442 361 p.n.e.
180 179

Na tyach portyku, ktry zbudowany zosta przy Platanistas, stoj cztery przybytki herosw: jeden Alkimosa, drugi Enarajforosa; oddalony nieco Dorkeusa; a przy tym ostatnim Sebrosa. Powiadaj, e to synowie Hippokoonta. 2 Od Dorkeusa nazywaj krynic w pobliu jego przybytku Dorkej. Od Sebrosa plac zw Sebrion. Na prawo od Sebrionu jest grobowiec Alkmana181. Tak mistrzowsko ukada on swe pieni, e mowa lakoska, aczkolwiek bynajmniej nie melodyjna, uzyskaa u niego z najwiksz atwoci wdzik wysowienia. 3 Niedaleko od mogiy Alkmana jest przybytek Heleny. Tu koo muru miejskiego182 ma przybytek Herakles. W nim jest jego posg w zbroi. Mwi, e taki wygld nadano posgowi ze wzgldu na walk Heraklesa z Hippokoontem i jego synami. Podobno za Herakles powzi nienawi do domu Hippokoonta z tego powodu, e po zabjstwie Ifitosa183, gdy przyby do Sparty celem oczyszczenia si, Hippokoon uzna go niegodnym oczyszczenia.
Alkman z Sardes, z drugiej poowy VII w. p.n.e. Pochodzenia lidyjskiego, a przynajmniej maoazjatyckiego. Niskie pochodzenie spoeczne, moe nawet niewolnicze. Poeta dorycki. Nauczyciel chrw dziewczcych. Jego pieni byy te wykonywane podczas wit gymnopediw. Pisa hymny wszelkiego rodzaju: peany, partenia, hyporchematy; akompaniament dla nich to kitara lub flet, do marszu lub taca. Z miar wierszowanych, przeze uywanych, na pierwszym miejscu stoi daktyl, co wskazuje na intensywny spadek epicki, take czsto wystpuj trocheje i jamby w rnych ukadach, w pieniach procesyjnych anapesty. Kunsztowna kompozycja strof, z reguy triady: strofa, antystrofa, epoda. Alkman jest pierwszym autentycznym prawodawc liryki chralnej wyszego stopnia. Patos. Galanteria rycerska wzgldem kobiety. Wdzik. Wg RE I 2, szp. 1564 1572 (Crusius). 182 Mury obronne miasta zaczto wznosi w Sparcie dopiero w 317 r. i wzmacniano je w okresie walk w III i II w. p.n.e. Mury zostay zniszczone przez Lig Achajsk w 188 r. i ponownie odbudowane przez Rzymian w r. 184 p.n.e. Wykopaliska angielskie (1906 1910) odsoniy fragmenty tych zaoe obronnych. B.F. 183 Ifitos, syn Eurytosa. Posta zwizana z mitem o Heraklesie. Jako syn Eurytosa, krla Ojchalii, sam jest sawnym ucznikiem. Po mierci swego ojca odziedziczy boski uk, dar Apollona dla Eurytosa. Spotkawszy w Mesenii Odyseusza, ofiarowa mu uk, a Odys mu w zamian miecz i wczni. Z tego uku po powrocie z Troi zabije Odys zalotnikw. Ifitos wanie wtedy, kiedy spotka Odysa w Mesenii, szuka stada klaczy, ktre uprowadzi Herakles lub ktre Autolikos uprowadzi i sprzeda Heraklesowi. Ten jednak odmwi zwrotu zwierzt i zabi Ifitosa. (Wg: Grimal, s. 237). Pragnc oczyci si z morderstwa, uda si Herakles do synw Hippokoonta, ale nie tylko odmwili mu oczyszczenia z morderstwa Ifitosa, lecz wal181

4 Jeszcze inna okoliczno przyczynia si do wywoania lej wojny. Oto Ojonos, kuzyn Heraklesa, jako e by synem Likymniosa, brata Alkmeny, jeszcze w wieku pacholcym przyby z Heraklesem do Sparty. Tu wdrowa sobie po miecie rozgldajc si, a doszed w okolice domostwa Hippokoonta. Tam rzuci si na niego pies strzegcy domu. Ojonos rzuci kamie i zabi nim psa. Wybiegaj wic synowie Hippokoonta i uderzeniami drgw wykoczyli Ojonosa. 5 To rozwcieczyo Heraklesa w najwyszym stopniu przeciw Hippokoontowi i jego synom. Nie posiadajc si z gniewu, wystpi natychmiast do walki z nimi. Wtedy zosta raniony i chykiem si oddali. Ale pniej przyby do Sparty z wojskiem, pomci si na Hippokooncie, pomci si te na synach jego za zabjstwo Ojonosa. A grobowiec Ojonosowi wzniesiono obok przybytku Heraklesa. 6 Idc z Dromosu w kierunku wschodzcego soca, napotkamy po prawej stronie drogi cieyn i przybytek Ateny z przydomkiem Aksiopojnos. Oto gdy Herakles karzc Hippokoonta i jego synw wymierzy pomst rwn ich czynom poprzednim, wwczas wznis przybytek Ateny z przydomkiem Aksiopojnos [tj. Sprawiedliwej Mcicielki], poniewa dawniej oznaczano zemst sowem pojne. Idc nastpn drog od Dromosu, ujrzysz jeszcze inny przybytek Ateny. Mwi, e wystawi go Teras, syn Autezjona, wnuk Tysamenosa, a prawnuk Tersandra, kiedy zaoy koloni na wyspie, ktra teraz od Terasa otrzymaa nazw Tera, dawniej nazywaa si Kalliste. 7 Zaraz w pobliu jest witynia Hippostenesa, ktry odnis wiele zwycistw w walce na pici. Doznaje on ubstwienia z woli wyroczni, jak gdyby skadano w ten sposb cze samemu Posejdonowi. Naprzeciw wityni jest posg Enyaliosa [tj. Wojowniczego Aresa] majcy kajdany na stopach. Symbolika wzgldem tej rzeby u Lacedemoczykw jest taka sama, jak wzgldem posgu Nike Apteros184 [tj. Bezskrzydej] u Ateczykw. Mianowicie, Lacedemoczycy sdz, e sptany Enyalios nigdy ich nie opuci, ani nie ucieknie. Ateczycy za wierz, i Nike zawsze z nimi pozostanie, poniewa nie ma skrzyde.
czyli przeciw niemu pod dowdztwem Neleusa, krla Pylosu. Wtedy Herakles uda si do Amyklaj, gdzie zosta oczyszczony przez Dejfobosa, syna Hipolita. Zob. Graves, s. 496, na podstawie Apollodora (II 7,3), rwnie Frazer do tego miejsca: 15,3 (t. III, s. 336). 184 Zob. Pauz. I 22,4.

8 W ten sposb i z tak myl te miasta wzniosy drewniane posgi, tj. ksoana. W Sparcie jest lesche zw. Pojkile185 [tj. Wzorzysta], a przy niej przybytki heroizowanego Kadmosa, syna Agenora, oraz jego potomkw: Ojolika, syna Terasa, oraz Ajgeusa, syna Ojolika. Te przybytki wznieli podobno: Majsis, Lajas i Europas, synowie Hyrajosa, wnukowie Ajgeusa. Wznieli take przybytek heroizowanemu Amfilochowi, poniewa ich przodek Tysamenos mia za matk Demonass, siostr Amfilocha. 9 Jedyni spord Hellenw Lacedemoczycy zwykli nazywa Her przydomkiem Ajgofagos [tj. Poerajc Kozy] oraz skada bogini w ofierze kozy. Powiadaj, e to Herakles zbudowa przybytek i pierwszy zoy na ofiar kozy. Uczyni to dlatego, e w walce swej z Hippokoontem i jego synami nie dozna adnej przeszkody ze strony Hery, jak to przy innych sposobnociach liczy si musia z wrog wzgldem siebie postaw bogini. A e kozy ofiarowa, to, powiadaj, dlatego, e nie mia pod rk adnej innej zwierzyny. 10 Niedaleko od teatru jest przybytek Posejdona Genetlios [tj. Obecnego przy Urodzinach] i dwa przybytki herosw: Kleodajosa, syna Hyllosa, i Ojbalosa. Spord przybytkw powiconych Asklepiosowi, najsawniejszy jest ten, ktry wzniesiono w miejscu zw. Boeneta. Po lewej stronie jest przybytek herosa Teleklosa186. O nim jeszcze wspomn przy opisie Mesenii. Uszedszy kilka krokw naprzd, ujrzymy niewielkie wzgrze187, a na nim prastar wityni i drewniany posg, tj. ksoanon, Afrodyty w zbroi188. Spord wszystkich wity, jakie znam, ta jedna ma pitrow nadbudow, a w niej przybytek Morfo [tj. Piknoci]. 11 Jest to przydomek Afrodyty. Posg przedstawia bogini w pozycji siedzcej z zason na gowie i z kajdanami wok stp. Opowiadaj, e to Tyndareos189 spta jej nogi, symbolizujc kajdanami potrzeb dochowania wiernoci mom przez kobiety. Inne jeszcze istnieje podanie : jakoby Tyndareos spta nogi bogini z zemsty za to, e to za jej
Nazwa pochodzi prawdopodobnie od malowidel, ktrymi zdobiono ciany budowli. Por. analogiczny portyk na agorze w Atenach (Pauz. ks. I, przyp. 232). B.F. 186 Teleklos, zob. Pauz. IV 4,2; IV 31,3. 187 Wzgrze to nosio nazw wzgrza Uzbrojonej Afrodyty". Sanktuarium Afrodyty dotychczas nie odkopano. B.F. 188 Zob. Pauz. II 5,1; III 23,1. 189 Tyndareos, m Ledy, ojciec Dioskurw, Heleny i Klitajmestry.
185

spraw, jak sdzi, przypada jego crom haba cudzostwa. Ale t wersj ja absolutnie odrzucam. Byoby przecie ze wszech miar naiwne, wykonawszy figurk z cedru i dawszy jej miano Afrodyty, ywi nadziej, e dokona si pomsty na bogini. Rozdzia XVI 1 W pobliu jest przybytek Hilaejry i Fojby190. Twrca eposu Kypria uwaa je za cry Apollona. Im su, jako kapanki, dziewczta, tak samo jak te boginie nazywane Leukippidami. Ktra z dziewczt, Leukippida, zoywszy ofiar boginiom, ozdobia jeden z posgw w ten sposb, e zamiast archaicznego oblicza, daa mu nowe, wykonane w sposb wspczesny. Ale zjawa senna odradzia jej ozdobi analogicznie posg drugi. Tu z puapu zwisa jajo, zawieszone na wstgach. Jest to podobno to jajo, ktre, jak gosi podanie, zrodzia Leda191. 2 Corocznie tkaj kobiety chiton dla Apollona, tego w Amyklach, a dom, w ktrym przd, nazywaj Chitonem. Tu obok niego wzniesiono dom ktry pocztkowo zamieszkiwali podobno synowie Tyndareosa, a pniej przej w posiadanie Spartanin, Formion. Do niego przybyli Dioskurowie pod postaci goci. Powiedzieli, e przybywaj z Kyreny, prosili o przyjcie, domagajc si pewnego konkretnego pomieszczenia. A byo to wanie to, ktre najwicej lubili, gdy yli wrd ludzi. 3 Formion da im do rozporzdzenia ca reszt domu, gdzie by tylko chcieli zamieszka, ale odmwi udzielenia tego jednego pokoju, gdy wanie zajmowaa go crka, moda dziewczyna. Nazajutrz owa dziewica i caa jej opieka suebna znikny, a w pokoju znaleziono posg Dioskurw i st, a na nim ziele silfion. 4 Tak si to podobno miao odby. A jeli pjdziemy w kierunku bram miejskich od strony Chitonu, napotkamy przybytek herosa Chilona tzw. Mdrca, i Atenodora, jednego z tych, ktrzy razem z Dorieusem192,
Zob. Pauz. II 22,5; IV 31,9 i 12. Byy to crki Leukipposa, krla Mesenii. Zarczone z synami Afareusa: Idasem i Linkeusem, zostay porwane przez Dioskurw. 191 Leda, ona Tyndareosa, wedug zmysowej legendy helleskiej, miaa by ukochan Zeusa, ktry zstpi do niej w postaci abdzia. Dlatego powia jajo koloru hiacyntu. 192 Zob. Pauz. III 3,10; III 4,1; Herodot o sycylijskiej wyprawie Dorieusa V 43-48; VII 158.
190

synem Anaksandrydy, zostali posiani na Sycyli. Skolonizowali wic kraj erycyski w tym przekonaniu, e jest on wasnoci potomkw Heraklesa, a nie barbarzycw, ktrzy go wwczas faktycznie posiadali. Podanie gosi, e Herakles przystpi do walki zapaniczej z Eryksem pod nastpujcymi warunkami. Jeli Herakles zwyciy, ziemia Eryksa stanie si wasnoci Heraklesa. W wypadku, za jeli w walce na pici zostanie on sam pokonany przez Eryksa wwczas krowy Geryonesa, a pdzi je wtedy Herakles; mianowicie przepyny one na Sycyli w miejscu Elajos Kyfos [tj. Zgitej Oliwki], a Herakles rwnie si przeprawi, aby je odnale te wic krowy w wypadku poraki Heraklesa mia zabra z sob Eryks. Niejednakowo pomylny los przypad z woli bogw Heraklesowi, a pniej Dorieusowi, synowi Aleksandrydy. Bo Heraklesowi udao si zabi Eryksa, samego za Dorieusa i wiksz cz jego wojska wytracili mieszkacy Egesty193. 6 Rwnie prawodawcy, Likurgowi, wystawili Lacedemoczycy przybytek jakby bogu194. Na tyach wityni jest mogia syna Likurga, Eukosmosa, obok za otarza mogiy Latrii i Anaksandry; to byy bliniaczki, dlatego wzili je na ony synowie Arystodema, jako e sami te byli bliniakami. To crki Tersandrosa, syna Agamedidasa, krla Kleonaj, w czwartym stopniu potomka Ktezyppa, syna Heraklesa. Naprzeciw wityni jest grobowiec Teopompa, syna Nikandra, a drugi Eurybiadesa, ktry jako dowdca trjrzdowca wzi udzia w walce morskiej przeciw Persom pod Artemizjon195 i pod Salamin. Tu obok tzw. przybytek herosa Astrabaka. 7 Miejsce, tzw. Limnajos196, jest powicone Artemidzie OrEgesta = Segesta (w zachodniej Sycylii). Zob. Herod. I 66. 195 Artemizjon, przyldek pnocnej Eubei ze synn wityni Artemidy. Tu w r. 480 p.n.e. nastpia pierwsza bitwa morska midzy Grekami a Persami pod wodz Kserksesa. Herodot (VIII 2) opowiada, e Hellenowie, ktrzy przybyli pod Artemizjon, na widok okrtw perskich doznali przeraenia i zamylali ucieczk w gb Hellady. Za porednictwem Temistoklesa, wodza Ateczykw, ktry wrczy od Eubejczykw 5 talentw dowdcy floty Eurybiadesowi, udao si mieszkacom Eubei zatrzyma okrty Hellenw dla obrony wyspy. 196 Limnajon jest to podmoky teren nad brzegiem Eurotasu, na zachd od akropoli spartaskiej, poza zasigiem murw miasta. Staa tam sawna witynia Artemidy Ortia, ktrej pocztki sigaj po. VIII w. p.n.e. Wykopaliska, prowadzone przez Szko Angielsk w pocztkach naszego stulecia, odsoniy sze kolejnych
194 193

tia197 [tj. Prostostojcej]. Drewniany posg, tj. ksoanon, podobno jest tym, ktry Orestes i Ifigenia wykradli z Taurydy198. Lacedemoczycy twierdz, e ten posg zosta przewieziony do ich kraju, gdy i tutaj krlem by Orestes. Mnie si take wydaje, e ich przekaz jest bardziej prawdopodobny ni Ateczykw. Bowiem z jakiej przyczyny miaaby Ifigenia pozostawi posg w Brauronie? lub dlaczego Ateczycy, przygotowujc si do opuszczenia swego kraju, nie przenieli na okrty i tego posgu? 8 Zreszt imi bogini taurydzkiej zyskao i ma do dnia dzisiejszego tak saw, e take mieszkacy Kapadocji zamieszkujcy brzeg Morza Czarnego uparcie twierdz, e ten posg bogini jest wanie u nich. Walcz o take ci spord Lidw, ktrzy ju maj przybytek Artemidy Anaiitis199. Ateczycy widocznie przeoczyli, e ten posg sta si upem Persw. Bowiem posg z Brauronu zosta przewieziony do Suzy, a pniej na podstawie darowizny Seleukosa, maj go dotd u siebie mieszkacy Laodycei w Syrii. 9 A na dowd tego, e posg Ortii w Lacedemonie jest owym drewnianym posgiem przywiezionym z krajw barbarzyskich, mam nastpujce dane. Po pierwsze Astrabakos i Alopekos, synowie Irbosa, a wnukowie Amfistenesa, prawnukowie Amfiklesa, praprawnukowie Agisa, znalazszy posg natychmiast popadli w obd. Mieszkacy Sparty, tzw. Limnaci, i mieszkacy Kynosury oraz ci, ktrzy przybyli z Mezoi i Pitane, skadajc ofiary Artemidzie, wszczynali najpierw ktnie,
nawarstwie tego sanktuarium: otarz i mur okrgu kultowego z VIII w., lady wityni drewnianej na podmurowaniu kamiennym z VII w. wraz z charakterystycznymi exvotami z oowiu i gliny, zasig powikszonego okrgu z fundamentami wityni kamiennej z VI w., fundamenty maej wityni z II w. p.n.e. oraz amfiteatr z okresu rzymskiego. B.F. 197 W sanktuarium odbyway si od najdawniejszych czasw ceremonie kultowego oczyszczenia przez chost, ktr Spartanie przeksztacili w zawody wytrzymaoci dla modych ludzi. Wykonywano tam take tace z maskami, ktre ofiarowywano bogini (fig. 4344). Dla uatwienia obserwacji tych ceremonii przez uczestnikw i goci zbudowano w okresie rzymskim amfiteatr, ktry okala wityni jak scen. B.F. 198 Eurypides w Ifigenii w Taurydzie przedstawia przybycie do Taurydy Orestesa i Pyladesa, rozpoznanie siostry (Ifigenii) przez brata, wspln ucieczk z posgiem Artemidy. Dalsze losy posgu opisuje Pauzaniasz w I 33,1; VIII 46,3. 199 Z pochodzenia Anaiitis bya bogini babilosk, przejt przez Persw. Kult jej uleg rozszerzeniu na Armeni, Syri, Ma Azj, Kapadocj. W Armenii poczony ze wit prostytucj. Grecy identyfikowali t bogini z Afrodyt (Herod. I 131), ale najczciej z Artemid.

a nawet bjki koczce si morderstwem. Wielu pado przy otarzu, reszt wyniszczya choroba. 10 W zwizku z tym otrzymali Lacedemoczycy wyroczni: zla trzeba otarz ludzk krwi. O ile do czasw Likurga skadano ofiar z tego czowieka, na ktrego pada los, o tyle Likurg zmieni t ofiar na wymierzanie efebom razw bicza. I w ten take sposb przecie otarz spywa ludzk krwi. Podczas tego biczowania stoi obok kapanka z drewnianym wyobraeniem bstwa w rku. 11 Podobizna jest zreszt lekka z powodu maego rozmiaru poska. Jeli jednak biczujcy oszczdz razw ktremu z efebw czy to ze wzgldu na pikno chopca, czy zaszczytne jego pochodzenie, to wtedy posek zaczyna kobiecie ciy i staje si niemoliwy do udwignicia. Kapanka wwczas obwinia biczujcych i mwi, e przez nich ugina si pod ciarem. W ten sposb po ofiarach taurydzkich przetrwao w posgu lubowanie si krwi ludzk. Nazywaj to wyobraenie bogini nie tylko Ortia [tj. Prosto Stojc], lecz rwnie Ligodesma [tj. Zwizan przez oz], poniewa znaleziono ten posg w krzakach ozy. Ona tak cile go opasaa, e utrzymaa w postaci stojcej. Rozdzia XVII 1 Niedaleko posgu Ortii jest przybytek Ejlejtyi. Powiadaj, e zbudowano go i uznano Ejlejtyj za bogini na skutek udzielonej Lacedemonowi przez Delfy wyroczni. Lacedemon nie posiada akropoli, ktra wznosiaby si na tak znacznej wysokoci jak Kadmeja tebaska i Larysa argejska. W miecie jest take wiele wzgrz innych, ale to, ktre najbardziej wyrnia si wysokoci, nazywaj akropol. 2 Tu wzniesiono przybytek Ateny z przydomkiem Poliuchos [tj. Opiekunki Miasta]. Jej przysuguje take przydomek Chalkiojkos200 [tj. Majcej Spiowy Dom]. Jak utrzymuje wie ustna, budow tego przybytku201 rozpocz Tyndareos; po jego mierci synowie chcieli
Zob. Pauz. IV 15,5. Na akropoli w Sparcie wykopaliska Szkoy Angielskiej odsoniy fundamenty murw okrgu Ateny Chalkiojkos. Kultowy posg bogini Ateny wykona Gitiadas ze Sparty, poeta, architekt i rzebiarz z pierwszej po. VI w. p.n.e. Przypisuje mu si take dwa brzowe trjnogi w Amyklaj, z posgami Afrodyty i Artemidy, ofiarowane Apollonowi przez Spartan po pierwszej wojnie meseskiej (zob. Pauz. III 18, 7 8 oraz IV 14,2). W okrgu Ateny stay dwa posgi Pauzaniasza, ktrych kopi rzymsk jest najprawdopodobniej portret wodza w muzeum w Oslo (fig. 45). B.F.
201 200

wykoczy budowl, a podstaw finansow miay sta si dla nich upy, na ktre liczyli po zdobyciu Afidny202. Gdy i te zawiody, Lacedemoczycy dopiero w wiele lat pniej ufundowali wityni i brzowy posg Ateny. Wykona je budowniczy Gitiadas, obywatel tutejszy. On rwnie skomponowa pieni w mowie doryckiej, midzy innymi take i hymn do bogini. 3 Odtworzone zostay w brzie203 liczne tzw. prace Heraklesa, a take liczne te jego czyny, ktre podj dobrowolnie i z powodzeniem wykona. Nastpnie rne czyny synw Tyndareosa, midzy innymi porwanie crek Leukippa. Jest tam take Hefajstos uwalniajcy z wizw matk204. Opisaem ju i to take, zgodnie z przekazem ustnym, przedtem jeszcze w ksidze o Attyce. S te nimfy ofiarowujce Perseuszowi205 na wypraZob. Pauz. I 17,5. Afidna leaa w pnocnej Attyce. witynia Artemidy Chalkiojkos jest jedyn znan nam wityni greck, ktrej mury byy ozdobione okadzinami z pyt brzowych, na wzr wity orientalnych, np. paacu asyryjskiego w Balawat z drugiej poowy IX w. p.n.e. (Luwr i Muzeum Brytyjskie). Reliefy ze wity w Sparcie przypisywane s Gitiadasowi (zob. przyp. 201). B.F. 204 Zob. Pauz. I 20,3. 205 Perseusz, bohater pochodzenia argiwskiego. Akryzjos, dziad Perseusza, otrzyma wyroczni, e jego crka, Danae, bdzie miaa syna, ktry go zabije. Przeraony t perspektyw Akryzjos skonstruowa pokj z brzu, pod ziemi, i zamkn w nim Danae. Mimo jego ostronoci Danae pocza dzieci ze zotego deszczu, w ktrego postaci ukaza si sam Zeus. Dowiedziawszy si o narodzinach wnuka, Akryzjos kaza zamkn crk z wnukiem w drewnianej skrzyni i spuci na morze. Skrzynia dobia do brzegw wyspy Seryfos, gdzie przyj rozbitkw rybak Diktys, rodzony brat tyrana wyspy, Polidektesa. Dzieci wyroso na piknego modzieca, a tyran wyspy poczu namitno do Danae, ktrej obroc sta si syn. Podczas pewnej uczty Perseusz sprowokowany przez gospodarza aluzj do zoenia mu daru, przyrzek mu przynie gow Meduzy. Piknemu i odwanemu modziecowi pomogy bstwa: Hermes i Atena. Najpierw musia si uda Perseusz do trzech graj (Enyo, Pefredo, Dino), ktre wszystkie razem miay jedno oko i jeden zb. Perseusz zabra im je na chwil, aby zmusi do wskazania drogi do nimf posiadajcych uskrzydlone sanday i hem Hadesa, ktry mia waciwo czynienia niewidzialnym kadego, kto go na siebie woy. Wwczas skierowa si do gorgon. A byy trzy: Steno, Euryale i Meduza (ta ostatnia tylko miertelna). Ich wzrok zamienia patrzcego w kamie. Wznisszy si w powietrze i patrzc tylko w gadk spiow tarcz, dar Ateny, Perseusz stoczy bj z Meduz i zabi j. Wrzuci do worka i zawiz do Polidektesa, ktrego za jego postpowanie z Danae zamieni w kamie. Przybywszy do Grecji, chcia ujrze dziadka, ten jednak schroni si przed nim do Larysy, gdzie organizowano zawody sportowe. Wzi w nich udzia Perseusz i niechccy zabi dyskiem swego dziadka, przygldajcego si zawodom. Wg Grimala, s. 361.
203 202

w do Libii i przeciw Meduzie jako dary szyszak i sanday, ktre miay go ponie przez powietrze. Odtworzone s take szczegy narodzin Ateny oraz Amfitryta i Posejdon. Oto wanie najwiksze posgi i najbardziej, moim zdaniem, godne obejrzenia. 4 Jest tu take i inny przybytek Ateny, mianowicie Ergane [tj. Robotnicy]. (Przy nim dwa portyki.) Przy jednym, zwrconym ku poudniowi, jest witynia Zeusa z przydomkiem Kosmety [tj. Organizatora], a przed ni grobowiec Tyndareosa. Portyk, zwrcony ku zachodowi, ma dwa ory i na nich tyle Nik. Dar Lizandra, ku upamitnieniu dwu zwycistw: jednego pod Efezem206, gdy pokona Antiocha, sternika Alkibiadesa, i ateskie triery, a pniej drugiego pod Ajgospotamoj207, gdy zniszczy ca flot atesk. 5 Na lewo od Ateny Chalkiojkos wzniesiono przybytek muz, poniewa Lacedemoczycy rozpoczynali bitwy nie przy dwikach trb bojowych, lecz przy akompaniamencie208 fletw lub przy uderzaniu paeczk w struny liry i kitary. Na tyach przybytku Ateny Chalkiojkos jest witynia Afrodyty Areja [tj. Bitewnej]. W niej s tak stare drewniane posgi, jak chyba adne inne w caej Helladzie. 6 Z prawej strony Ateny Chalkiojkos wznosi si posg Zeusa Hypatos [tj. Najwyszego]; najstarszy to w ogle w posgw brzowych. Nie zosta wykonany od razu cay: odlano najpierw kad z czci pojedynczo. Potem dopasowano jedne do drugich, a z kolei gwodzie zabezpieczaj te czci przed rozpadniciem. Wie ustna gosi, e ten posg wykona Klearchos z Regium209, ucze podobno Dipojnosa i Skyllisa, wedug innych znowu ucze samego Dedala. Przed tzw. Skenoma jest posg kobiety. Lacedemoczycy mwi, e to Euryleonis. Odniosa zwycistwo w Olimpu na zaprzgu dwukonnym. 7 Obok otarza Ateny Chalkiojkos stoj dwa posgi Pauzaniasza, wodza naczelnego w bitwie pod Platejami. Jakie za s jego koleje losu, wiedzcym przecie opowiada nie bd. Wszystko, co przedtem napisano, i to wyczerpujco, wystarczy210. Ja poprzestan na dodaniu tego,
W r. 407. W r. 405 p.n.e. 208 Dla utrzymania rytmu marszu, a nie z wymaga religijnych. 209 Klearchos z Regium jest wspomniany w ogle tylko przez Pauzaniasza, i to tylko tutaj oraz VI 4,4. Okres jego aktywnoci datuj na lata 540 500 p.n.e. O Dipojnosie i Skyllisie mwi Pauzaniasz w II 15,1; V 17,1 2; VI 19,14. 210 Zob. Tuk. I 128-134.
207 206

co usyszaem od pewnego Bizantyjczyka. Oto przychwycono Pauzaniasza na planowaniu zdrady i on sam jeden spord bagalnikw bogini Chalkiojkos nie uzyska zwolnienia od kary z tej tylko przyczyny, e nie by w stanie oczyci si z plamy zabjstwa. 8 Kiedy bowiem przebywa w okolicach Hellespontu z flot innych Hellenw, a take Lacedemoczykw, zapon podaniem do jednej dziewczyny w Bizancjum. Zaraz wic z nadejciem nocy przyprowadzaj mu Kleonik (tak byo dziewczynie na imi) ci, ktrym poleci. Pauzaniasza ju zasypiajcego obudzi haas. Mianowicie ona wanie idc upucia niechccy palc si pochodni. Poniewa Pauzaniasz wiadom by swej zdrady w stosunku do Hellenw i dlatego pozostawa stale w stanie podranienia i obawy, zerwa si i uderzy dziewczyn miertelnie sztyletem. 9 Od tej zmazy nie udao si nigdy uj Pauzaniaszowi, cho podj wszelakie obrzdy oczyszczajce i bagalne wzgldem Zeusa Fyksios [tj. Wspomoyciela w ucieczce], cho uda si do Figalii arkadyjskiej do zaklinaczy duchw. Mimo tego musia ponie sprawiedliw kar jako zadouczynienie Kleonice i bogu. Lacedemoczycy, wypeniajc polecenie Delf, ustawili brzowe posgi i oddaj cze bstwu Epidotes211 [tj. Dobroczycy], mwic, e ten Epidotes odwraca gniew Zeusa Hikezjos [tj. Opiekuna bagalnikw], ktry wzniecio postpowanie Pauzaniasza. Rozdzia XVIII 1 W pobliu posgw Pauzaniasza stoi posg Afrodyty Ambologera, [tj. Odwracajcej Staro], wystawiony z woli wyroczni. Stoj take inne: Hypnos, bg snu, i Tanatos, bg mierci212. Te bstwa uznano za bratnie, wedle sw Iliady. 2 Jeli i w stron tzw. Alpijonu, napotkamy wityni Ateny Oftal213 mitis [tj. Chronicej Oczy]. Wznis j podobno Likurg, gdy mu jedno
Ten epitet przysuguje rwnie Snowi jako bstwu, Pauz. II 10,2; oraz bstwom nie okrelonym, Pauz. II 27,6. 212 Hypnos (sen) i Tanatos (mier) wystpuj jako bracia w Iliadzie XIV 231 i XVI 672, a rwnie w Teogonii Hezjoda, w 212 i 760. 213 Oftalmitis, od (oftalmos) oko, u Plutarcha w Likurgu, 11, jako Optilitis, gdzie autor dodaje, i Dorowie tamtejsi nazywaj oczy 'o (optiloj), a wic Atena Oczna, analogicznie do epitetu Ateny w Argos (Pauz. II 24,2) jako Bystrookiej (Oksyderkes).
211

oko wyupi Alkander, poniewa nie podobay mu si prawa wprowadzone przez Likurga. Schroniwszy si w to miejsce, dozna Likurg opieki ze strony Lacedemoczykw przed ewentualnoci utraty pozostaego; wic wznis wityni Ateny Oftalmitis. 3 Uszedszy std znowu nieco naprzd, zauwaymy przybytek Am214 mona . Zdaje si, e Lacedemoczycy od pocztku byli tymi spord Hellenw, ktrzy najwicej korzystali z wyroczni libijskiej. Opowiadaj take, i w czasie oblegania Afytis215 na Pallenie przez Lizandra ukaza si mu w nocy, w czasie snu, sam Ammon z ostrzeeniem, e byoby lepiej dla Lizandra i dla Lacedemoczykw zaprzesta wojny z mieszkacami Afytis. Wic Lizander zaniecha oblenia i zarzdzi w Lacedemonie jeszcze ywszy kult tego bstwa. Mieszkacy Afytis czcz Ammona nie mniej ni sami libijscy Ammoczycy. 4 Co za tyczy Artemidy Knagia216, to tak przekazuje legenda. Mianowicie powiadaj, e niejaki Knageus, czowiek pochodzenia miejscowego (tzn. Lacedemoczyk), ruszy na wypraw zbrojn przeciw Afidnie razem z Dioskurami. Zosta jednak w czasie bitwy wzity do niewoli i sprzedany na Kret, gdzie peni odtd sub przy przybytku Artemidy. Jednak po pewnym czasie zbieg i rusza w drog z powrotem, majc u boku dziewic kapank, wiozc z sob posg (bogini). Z tego powodu podobno nazywaj Artemid imieniem Knagia. 5 Wedle za mojego zdania, jako inaczej w ogle musiaa wyglda przyczyna przybycia owego Knageusa na Kret, a ju w adnym wypadku nie tak, jak to przedstawiaj Lacedemoczycy. Myl bowiem, e w ogle nie byo bitwy z Afidn, gdy Tezeusz wwczas by zajty u Tesprotw217, Ateczycy za nie wykazywali bynajmniej jednoKult Zeusa Ammona by w Grecji mato rozpowszechniony; poza Spart jeszcze Gytion byo siedzib tego kultu. 215 Afytis, trackie miasto nadbrzene na Chalcydyce (pwysep Pallene); tutaj zawina cz armii Kserksesa na okrtach. Afytis byo oblegane przez Lizandra prawdopodobnie jesieni r. 403 p.n.e. O tym obleniu pisze Plutarch w ywocie Lizandra (20). 216 Epitet Knagia pochodzi od doryckiego sowa , tj. tawy, powy. Tumacze jest mnstwo. Mona go tumaczy jako ty promie ksiyca Artemidy-Selene. Moe te oznacza pow barw grskich kozlw w odniesieniu do Artemidy owczyni, u Teokryta (3,5) wystpuje wyraz w znaczeniu koza. W arkadyjskich Kafyaj (VIII 23,3) bya czczona Artemida , a w Tegei (VIII 53, 11). 217 Zob. Pauz. I 17,4.
214

mylnoci, lecz przechylali si w swych sympatiach raczej na stron Menesteusa (ni na stron Tezeusza). A nawet w wypadku, gdyby istotnie bya stoczona ta walka, czy mgby ktokolwiek uwierzy, e zostali wzici do niewoli jecy spord zwycizcw, tym bardziej e zwycistwo byo tak znaczne, i sama Afidna zostaa zdobyta? 6 Tyle wyjanie uzna naley za dostateczne. Idcym do Amyklaj ze Sparty ukazuje si rzeka Tiasa218. To imi miaa mie podobno cra Eurotasu. Tu nad rzek jest przybytek charyt: Faenny i Klety, jak to ju opiewa Alkman. Przyjto uwaa, e to Lacedemon wznis tam ten przybytek charytom i umieci ich imiona. 7 Godne widzenia s w Amyklach nastpujce rzeczy. Na steli posg zawodnika picioboju, imieniem Ajnetos. Mwi, e on tu po odniesieniu zwycistwa na igrzyskach w Olimpu w chwili otrzymania wieca zakoczy ycie. Wic to jego jest posg i brzowe trjnogi. Podobno za starsze jeszcze trjnogi wykonane s z dziesiciny upw wojny tzw. meseskiej. 8 Pod pierwszym trjnogiem stoi posg Afrodyty, pod drugim Artemidy. Gitiadas jest twrc zarwno samych tych trjnogw, jak postaci pod nimi wykonanych. Trzeci trjng jest dzieem Eginety Kallona219. Pod nim stoi posg Kory, cry Demetry. Arystandros z Parosu220 i Poliklet z Argosu wykonali: pierwszy kobiet trzymajc lir, to jest oczywicie Spart, Poliklet za Afrodyt, tzw. przy Amyklajskim [dom. Apollonie]. Te dwa trjnogi wielkoci przewyszaj inne i zostay ustawione po zwycistwie pod Ajgospotamoj. 9 Batykles z Magnezji221, ktry wyrzebi tron Apollona AmyklajTiasa to moe dzisiejsza Magoula? Kallon z Eginy zob. Pauz. ks. II, przyp. 259; Gitiadas ze Sparty przyp. 201 w niniejszej ksidze. B.F. 220 Arystandros z Parosu, rzebiarz w brzie z koca V w. p.n.e. Razem z Polikletem (zob. Pauz. ks. II, przyp. 141) wykona brzowe trjnogi i posgi wotywne ofiarowane przez Spart do sanktuarium Apollona w Amyklaj po bitwie pod Ajgospotamoj w 405 r. B.F. 221 Batykles z Magnezji nad Meandrem, rzebiarz szkoy joskiej z VI w. p.n.e., zbudowa w Amyklaj, w miejscu pradawnego kultu Apollona, wok starego ksoanonu boga monumentalny otarz (zob. przyp. 254). W dekoracji otarza zastosowa szereg elementw zdobniczych sztuki wschodniej: fryz z korowodem postaci na grnych partiach cian budowli, kariatydy zamiast kolumn, stosowanie we fryzach, zdobicych ciany, odcinkami zmieniajcej si tematyki scen. Artysta korzysta take
219 218

skiego222, wykona i zoy w darze wotywnym za ukoczenie tronu jeszcze posgi charyt i Artemidy Leukofryene223. Czyim ten Batykles by uczniem lub za panowania ktrego z krlw lacedemoskich wykona ten tron, pomijam; tron widziaem i, co na nim byo, opisz. 10 Podtrzymuj go z przodu i tak samo z tyu dwie charyty i dwie hory. Z lewej strony stoi Echidna224 i Tyfos, z prawej trytony. Wszystkie
z miejscowych wzorw, na co wskazuj podobiestwa w repertuarze scen paskorzeb tronu oraz malowide na wazach lakoskich. Batykles ustawi w sanktuarium posg Artemidy Leukofryene, jako wotum swojej dalekiej ojczyzny. witynia Artemidy Leukofryene w Magnezji nad Meandrem istniaa do czasw Pauzaniasza. B.F. 222 Tron Apollona w Amyklaj powsta ok. 530 p.n.e. Wykopaliska Instytutu Niemieckiego, prowadzone w pocztkach naszego stulecia, odsoniy jedynie pkoliste fundamenty budowli oraz inskrypcj. Gwn podstaw do rekonstrukcji tronu jest opis Pauzaniasza. Wymienione przez niego posgi charyt i hor, podtrzymujce tron, ustawione byy w postaci kariatyd w fasadzie budowli. Pary rzeb, ktre wymienia Pauzaniasz po obu stronach wejcia (Echidna i Tyfos oraz trytony), stay prawdopodobnie na konsolach kolumn obrzeajcych wejcie. Budowla ozdobiona bya fryzami figuralnymi, obiegajcymi zarwno ciany zewntrzne (18,1013), jak i wewntrzne budowli (18,15). Tego typu fryzy znane s z orodkw kultowych Maej Azji (Assos, Ksantos, Efez, Sardes). Wymienione przez Pauzaniasza (18,14) rzeby Dioskurw (tj. synw Tyndareusa) na koniach, walczcych z panter i lwic stanowiy prawdopodobnie akroteriony, tj. ozdoby dachu. Umieszczone midzy nogami koni sfinksy miay charakter wycznie dekoracyjny, zgodnie z manier stylu orientalizujcego. Wieczcy gbiej i wyej pooon parti budowli fryz, z tanecznym korowodem mieszkacw Magnezji, utrzymany by take w tradycjach sztuki wschodniej (fig. 46). B.F. 223 Epitet Leukofryene, wedug Frazera (przyp. do Pauz. I 26,4), pochodzi od Leukofrys, miasta w dolinie Meandru. Bya to najprawdopodobniej inna nazwa miasta, nowej Magnezji, zaoonej przez Tibrona w r. 397. Bya tam witynia Artemidy, bardzo czczona (Ksenof. Hell. III 2, 19). Wg RE XII 2, szp. 2287, Burchner. witynia Leukofryene Artemidy w Magnezji nad Meandrem bya wspania budowl josk, wzniesion przez architekta Hermogenesa. Strabon powiada (XIV, p. 647), e bya to trzecia co do wielkoci witynia w Azji i aczkolwiek ustpujca wityni Artemidy Efeskiej co do obfitoci darw wotywnych i wielkoci, jednak przenosia j harmoni i wykoczeniem architektonicznym. Resztki wityni zostay wykopane w latach 1891 1893 przez Niemiecki Instytut Archeologiczny. Bya zbudowana z biaego marmuru na fundamencie z piaskowca. Wejcie od zachodu, w przeciwiestwie do praktyki stosowanej w greckich wityniach. Wg Frazera, przyp. do Pauz. I 26,4, t. II, s. 328. 224 Echidna, crka jakoby Pejrasa i Styksu, wzgldnie Tartaru i Ge, pkobieta-pw. Jej mem by Tyfos (= Tyfon), bstwo wiatru huraganowego, niszczycielskiego, pocztkowo posta rdzennie helleska, pniej dopiero poczona z wulkanicznymi okolicami Maej Azji. W mitologii greckiej wystpuje jako naj-

paskorzeby po kolei gdybym chcia przeledzi, byoby to dla czytelnikw nuce. Podam wic pewne informacje tylko w skrcie, gdy wikszo jest znana powszechnie. Oto mianowicie Posejdon i Zeus nios Tajget225, cr Atlasa, oraz siostr jej Alkion226. Wyrzebiony zosta take Atlas i pojedynek Heraklesa z Kyknosem227 oraz bitwa centaurw u Folosa228. 11 Nie wiem, dlaczego Batykles wykona tzw. Minotaura229 jako zwizanego i ywcem prowadzonego przez Tezeusza. Przedstawiony jest na tronie take taniec Feakw230 i piewajcy Demodok. Wyrzemlodszy syn Gai i Tartarosa, o ciele olbrzyma, z wami zamiast ng. Kiedy wczy si do walki z bstwami olimpijskimi, stawiali mu opr tylko Zeus i Atena. Pokonany, zostal przygnieciony wysp Sycyli, a gdy usiuje si stamtd wydosta, nastpuje trzsienie ziemi. Dziemi tej pary maeskiej byli: Ortos, pies Geryoneusa; Kerberos, Hydra, Chimera, Sfinks. Wg RE V 2, szp. 1919. 225 Tajget, crka Atlasa dwigajcego sklepienie niebieskie, oraz Plejony; zostaa przez Zeusa porwana i pocza z niego syna Lakedajmona (co znaczy dosownie: demona jeziora). Ze wstydu powiesia si na szczycie gry Amykleos, nazwanej pniej Tajgetem. Wg Gravesa, s. 431. 226 Alkion, wedug mitu beockiego, cra Atlasa i Plejony, a wedug mitu argiwskiego, cra Atlasa i Ajtry, ukochana Posejdona, porwana przez niego. Z nim miaa synw: Hyperesa i Antasa, od ktrych otrzymay nazw miasta: Hypereja i Anteja (Pauz. II 30,8). Wg RE I 2, szp. 1579. 227 Kyknos, syn Aresa, matk Pelopeja. Pojedynek Heraklesa z Kyknosem jest treci eposu pseudohezjodejskiego (Aspis), tj. Tarczy. Walka Heraklesa z Kyknosem naley do najulubieszych tematw sztuki archaicznej. Zob. take Pauz. I 27,6. 228 Folos, centaur, podejmowa gocinnie Heraklesa, gdy ten zda na gr Erymantos. Bya to miejscowo Foloj. Folos czstowa Heraklesa misem, lecz ba si napocz dzban wina, stanowicy wspln wasno centaurw. Herakles przypomnia mu, e w dzban przeznaczy na t okazj Dionizos, pozostawiajc go przed czterema pokoleniami w jaskini. Kiedy centaury poczuy zapach wina, rozgnieway si, chwyciy wielkie gazy, powywracay jody z korzeniami i ruszyy na jaskini Folosa. Ten si skry, walczy tylko Herakles i pokona wrogw. Wg Gravesa, s. 432. 229 Tu zachodzi chyba pomyka. Idzie raczej o byka maratoskiego (Pauz. I 27,9-10), zob. Frazer, t. III, s. 354, przyp. do Pauz. III 18,11. 230 Istnieje przypuszczenie, e jest to raczej taniec dziewczt i chopcw uratowanych przez Tezeusza od Minotaura oraz e ta posta, ktr tu przedstawia Pauzaniasz jako Demodoka, aojda Feakw, jest samym Tezeuszem. Wg Frazera przyp. do Pauz. III 18,11. Feakowie za wystpuj w Odysei jako mieszkacy bajecznej wyspy Scherii. Ich krlewna Nauzykaa zaprowadzia Odysa na dwr ojca Alkinoosa i matki Arete.

biony jest te Perseusz, walczcy z Meduz. Minwszy paskorzeby przedstawiajce bitw Heraklesa z Turiosem, jednym z gigantw, oraz bitw Tyndareosa z Eurytosem, zauway mona nastpn, przedstawiajc porwanie crek Leukippa; dalej widzimy Dionizosa i Heraklesa: jednego jeszcze jako dziecko unosi do nieba Hermes; Atena za prowadzi Heraklesa, ktry odtd bdzie zamieszkiwa wrd bogw. 12 Dalej widzimy, jak Peleus przekazuje Achillesa pod opiek Chejronowi, ktry go podobno take wyksztaci, jak Kefalosa231 z powodu jego piknoci porywa Hemera [tj. Bogini dnia], jak na lub Harmonii232 znosz dary bogowie. Wykonano te paskorzeb przedstawiajc pojedynek Achillesa z Memnonem233, dalej paskorzeb przedstawiajc zgon trackiego Diomedesa234 z rki Heraklesa i z tego rki mier Nessosa235 nad rzeczk Euenos. Dalej wida, jak Hermes prowadzi boginie na sd, do Aleksandra236; jak Adrastos237 i Tydeus powstrzyKefalos, niezrwnany myliwy, jeden z kochankw bogini Eos. Ta, jako bogini witu, jest jednoczenie bogini Dnia (Hemera). Najbardziej znany jest jednak jej romans z Tytonem, dla ktrego ubagaa u Zeusa niemiertelno, lecz zapomniaa uprosi wieczn modo. Wreszcie zamienia go w wierszcza, gdy si ponad wszelk miar zestarza. 232 Harmonia, crka Aresa i Afrodyty. Wysza za m za Kadmosa, krlaTeb. Na wesele przybyli bogowie. Od Afrodyty otrzymaa zoty naszyjnik, wykonany przez Hefajstosa. Osobie, noszcej naszyjnik, dawa on urod, ktrej nikt nie mg si oprze. 233 Memnon, krl Etiopw, sprzymierzeniec Trojan. Za zabicie Antylocha, syna Nestora, zemci si na nim Achilles i zabi go w pojedynku. Uchodzi za syna Eos. 234 Diomedes, krl Tracji, syn Aresa, pozwala swym klaczom poera cudzoziemcw przybyych do jego krlestwa. Herakles na rozkaz Eurysteusa uprowadzi te klacze, a Diomedesa zabi w ten sposb, e go rzuci wanie tym klaczom na poarcie. 235 Nessos, centaur, przewonik na rzece Euenos w Etolii (rodkowa Grecja). Podczas przeprawiania si Heraklesa i Dejaniry porwa j i chcia zgwaci. Herakles przebi go strza. Umierajc ju, a pragnc si zemci, szepn Dejanirze, e gdyby chciaa w pewnym momencie ycia zachowa mio ma, to niech zwily jego szat w kropli krwi Nessosa, ktr ma utoczy z jego rany, i niech ubierze ma w t szat. Gdy Herakles zakocha si w Joli, Dejanira posaa mu tak szat. Ta spowodowaa jego mier w mczarniach. Tre tragedii Sofoklesa Trachinki. 236 Spr o pikno midzy Aten (ofiarowaa Parysowi-Aleksandrowi mdro za palm pierwszestwa), Her (ofiarowaa mu krlestwo) oraz Afrodyt (ofiarowaa mu najpikniejsz kobiet, a bya ni wwczas Helena, ona Menelaosa, krla Lacedemonu). Wybra Afrodyt. 237 Adrastos, krl Argosu; Tydeus, syn krla Kalidonu, Ojneusa; Likurg, syn Pronaksa, wadca Nemei w Argosie, mia syna Ofeltesa. Tego piastunk bya
231

muj od bitwy Amfiaraosa i Likurga, syna Pronaksa; jak Hera spo13 glda na Ion238, cr Inacha, ju zamienion w krow; jak Atena ucieka przed cigajcym j Hefajstosem239. Oprcz tego przedstawiony jest po kolei przebieg prac Heraklesa: walka z Hydr i jak Herakles wycign na ziemi psa Hadesa, jak Anaksias i Mnazynus240 obydwaj siadaj na konie, jak znowu Megapentes, syn Menelaosa, i Nikostratos241 jad na jednym koniu; jak Bellerofontes zabija likijskiego potwora242, a Herakles pdzi woy Geryonesa. 14 Na grnych krawdziach tronu po obydwu stronach widniej na koniach synowie Tyndareosa243. Pod komi s sfinksy, a z gry na nich rzucaj si dzikie zwierzta, z jednej strony pantera, a na Polideuka lwica. Na szczycie tronu wykonany jest taniec mieszkacw Magnezji, ktrzy z Batyklesem wykonali paskorzeby tego tronu.
Hypsipyle, sprzedana w niewol Likurgowi przez piratw, ogni krlowa Amazonek na Lemnos. Wskazujc rdo bohaterom wyprawy siedmiu przeciw Tebom porzucia dziecko, ktre tymczasem umierci w (Pauz. II 15,2). Za to Likurg chcia si na niej zemci, a wtedy sprzeciwi si Tydeus. Amfiaraos i Adrastos zapobiegli bitwie. Amfiaraos (zob. przyp. 99 do Pauz. V 17,7), syn Ojklesa i Hypermestry, by wieszczkiem popieranym przez Zeusa i Apollona. W czasie pewnego konfliktu zabi ojca i zemci si w ten sposb, e zmusi Amfiaraosa do wzicia udziau w mierciononej dla Amfiaraosa wyprawie przeciw Tebom, przekupiwszy jego on, Eryfil, naszyjnikiem Harmonii, aby skonia ma do wyprawy. 238 Pikna Io, kapanka Hery argiwskiej, zostaa kochank Zeusa, lecz Hera z zazdroci zamienia j w jawk, ktr pdzi giez zoliwy, a przybya do Egiptu i urodzia tam z kontaktu z Zeusem syna Epafosa. Dzieje lony opisane s w dramacie Ajschylosa Prometeusz skowany i jego Hiketydach. 239 Atena przybya do Hefajstosa, aby sobie zamwi bro. Lecz boski kowal zapon do niej mioci i ciga j, lecz Atena odskoczya i nasienie Hefajstosa spado na jej udo, nieco powyej kolana. Stara je garci weny i rzucia. Wena spada na ziemi w pobliu Aten i zapodnia Matk Ziemi, ktra wanie tam przebywaa. Po urodzeniu dziecka nazwanego Erychtoniosem, tzn. pochodzcym od Ziemi, Atena oddaa je na wychowanie krlewnie Agraulos, najstarszej crce krla Kekropsa. Ale siostry jej zajrzay do koszyczka, w ktrym by umieszczony Erychtonios, i pod wpywem gwatownej obawy skoczyy z Akropolu. Erychtonios skry si w egidzie Ateny i odtd otaczaa go czu opiek. Dorsszy zosta krlem Aten. Wg Gravesa, s. 98-99. 240 Zob. Pauz. II 22,5. Byli to synowie Dioskurw. 241 Nikostratos, syn Menelaosa i Heleny (po powrocie spod Troi), Megapentes, syn Menelaosa i niewolnicy. 242 Chimer. Bellerofontes, syn krla Koryntu, Glaukosa, potomka Syzyfa. Jego dzieje: Pauz. II 1,9; II 2,4; II 3,5; II 4,1; II 4,2; II 18,13; II 27,2; II 31,9. 243 Dioskurowie: Kastor i Polideukes.

15 Gdyby kto podszed do wewntrznej czci tego tronu, to poczynajc od strony trytonw jest przedstawione: polowanie na dzika kalidoskiego244; Herakles zabijajcy synw Aktora245; Kalais i Zetes246 odpdzajcy od Fineusa Harpie. Przedstawione jest take porwanie Heleny przez Pejritusa247 i Tezeusza, Herakles duszcy lwa. Tityosa248 zabijaj strzaami z uku Apollon i Artemis. 16 Jest te przedstawiona bitwa Heraklesa z centaurem Orejosem i Tezeusza z Minotaurem. A take walka na pici Heraklesa z Acheloosem249. Rwnie to, co legenda podaje o Herze, e jakoby zostaa
Meleager, syn Ojneusa, krla Kalidonu (Grecja zach.-rodkowa). Jego matka, Altea, po urodzeniu syna miaa sen, e syn jej y bdzie dopty, dopki nie sponie gownia palca si w tej chwili na ognisku. Schowaa gowni do skrzyni. W czasie polowania na dzika pustoszcego pola Kalidonu zabi pikny Meleager dzika, ale w czasie sporu o up z brami matki zabi ich, ofiarowujc eb i skr dzika Atalancie, zamiast zachowa dla rodu. Altea na wie o tym spalia gowni. Syn umar. 245 Zob. II 15,1; V 2,1. 246 Kalais i Zetes, synowie Boreasza, czonkowie wyprawy Argonautw, powracajc z wyprawy po zote runo, odpdzili Harpie, straszliwe ptaki-kobiety, ktre pozbawiay Fineusa poywienia, zanieczyszczajc je swymi odchodami. Fineus, krl tracki, zosta ukarany przez Zeusa za to, e polubiwszy pikn Kleopatr, cr wiatru pnocnego, Boreasza, z ktr mia potem dwu synw: Pleksipposa i Pandiona, porzuci on i zalubi Idaj. Ta wyupia oczy synom Kleopatry. Zetes i Kalais, jak ju powiedziano, powracajc z wyprawy po zote runo uwolnili Fineusa od Harpii. synom Kleopatry przywrcili wzrok, a Idaj precz wypdzili. Legenda ma wiele wariantw. 247 Pejritus, pierwotnie heros tesalski, syn Zeusa i Dii albo Iksiona i Dii, przez Iksiona nalea do rodu Lapitw, uczestniczy w porwaniu Heleny przez Tezeusza, z kolei Tezeusz razem z nim zszed do podziemi, aby porwa Persefon, on Hadesa. Zeszli, ale nie mogli wyj z podziemia. Dopiero Heraklesowi udao si wyprowadzi Tezeusza na wiato dzienne, ale Pejritusa ju nie. Zob. Pauz. I 18,4; I 17,4; I 41,5. 248 Tityos, gigant, syn Zeusa i Elary, ktr brzemienn ukry Zeus przed okiem zazdrosnej Hery w gbinach ziemi. Tityos wic przy swych narodzinach wyszed z ziemi albo po prostu by synem Ziemi. Kiedy Latona narodzia ze zwizku z Zeusem Artemid i Apollona, Hera, zazdrosna o rywalk, namwia Tityosa, aby usiowa zgwaci Laton. Lecz Zeus zabi Tityosa piorunem. Umieszczony w podziemiu Tityos cierpi mki od dwu wy lub orw, ktre poeraj jego wtrob, odrastajc wedug faz ksiyca. Znowu inna legenda podaje, e to Apollo i Artemida, chronic sw matk przed Tityosem, przeszyli potwora strzaami. Na Eubei bya grota powicona jego czci. Wg Roschera, t. V, szp. 1033 i nn. 249 Acheloos, bstwo rzeki w Etolii, prosi o rk piknej Dejaniry ojca jej, Ojneusa, krla Kalidonu w Etolii. Mia dar zmieniania postaci, co przestraszyo
244

zwizana przez Hefajstosa250, i zawody, jakie urzdzi Akastos251 na cze ojca, oraz to, co w Odysei jest powiedziane o Menelaosie i egipskim Proteusie252. Ostatnia wreszcie paskorzeba przedstawia Admeta253, zaprzgajcego do rydwanu dzika i lwa, oraz Trojan skadajcych ofiary pynne Hektorowi. Rozdzia XIX 1 Ta cz tronu, gdzie mia siedzie bg, nie cakiem jest jednolita, lecz zawiera wiele siedze. Midzy kadym siedzeniem duo przestrzeni wolnej. Siedzenie rodkowe jest najbardziej obszerne. Tu sta posg254. 2 Nie znam nikogo, kto by wymierzy wielko posgu. Tak przypuszczalnie moe wyglda na trzydzieci okci. Nie jest on dzieem Batyklesa. Jest to posg bardzo stary i wykonany bez adnego artyzmu. Mianowicie, caa posta podobna jest do brzowej kolumny z wyjtDejanir. Herakles natomiast, zjawiwszy si na dworze Ojneusa, szybko otrzyma pozytywn odpowied krlewny. Nastpia walka rywali. Zosta pokonany Acheloos. To opisuje w prologu do Trachinek Sofoklesa sama Dejanira. 250 Zob. Pauz. I 20,3; III 17,3. 251 Akastos, syn Peliasa, krla Jolku w Tesalii, i Anaksybii; bra udzia w wyprawie Argonautw wbrew woli swego ojca. Bra rwnie udzia w polowaniu na dzika kalidoskiego. Po mierci Peliasa za spraw Medei, Akastos panowa na tronie Jolku. Wg Grimala, s. 3. 252 Proteus (Odyseja IV 384 i nn.), bstwo morskie, starzec, pasterz fok oraz innych zwierzt morskich nalecych do Posejdona. Mieszka na wyspie Faros, koo Nilu. Mia zdolno zmieniania postaci, mg by zarwno zwierzciem, jak ywioem. Posiada te dar proroczy. Z porady Ejdotei, cry Proteusa, Menelaos zapyta starca morskiego o sw przyszo. Ten wykrca si od odpowiedzi cig zmian postaci, a wreszcie uleg Menelaosowi. Wg Grimala, s. 398. 253 Admetos, krl miasta Fer w Tesalii; bra udzia w polowaniu na dzika kalidoskiego i w wyprawie Argonautw. Polubi Alkest, cr Peliasa, krla Jolku w Tesalii. Ten ostatni gotw by odda crk w zamcie tylko temu rycerzowi, ktry by potrafi zaprzc do jednego zaprzgu lwa i dzika. Apollon pomg Admetowi. W ten sposb Admet mg speni danie Peliasa i polubi Alkest. Wg Grimala, s. 10. 254 Apollo przedstawiony by z brod, w postawie stojcej, wys. ponad 13 m, w hemie, z ukiem i wczni. Posg znany jest z przedstawie na monetach Sparty. Baza ozdobiona bya dwoma fryzami, ustawionymi prawdopodobnie jeden nad drugim, obrazujcymi sceny apoteozy: Hyakinta i Periboi, Heraklesa oraz Semele i Ino, a take sceny z Posejdonem i Amfitryt. B.F.

kiem twarzy, czubkw stp i rk. Na gowie ma hem, a w rkach wczni i uk. 3 Podstawa posgu przedstawia ksztat otarza; podobno jest tu pogrzebany Hyakintos. A w czasie wit tzw. Hyakintiw jeszcze przed ofiar ku czci Apollona wnosi si ofiary na ten otarz ku czci Hyakinta przez wrota z brzu, bowiem z lewej strony s drzwi w otarzu. Paskorzeby na otarzu to posg Biris255, dalej Amfitryty256 i Posejdona. Obok grupy, przedstawiajcej jako rozmwcw Zeusa i Hermesa, stoi Dionizos i Semele257, obok za niej Ino. 4 Na otarzu przedstawiono: Demetr, Kor i Plutona, oprcz tego Mojry i Hory, z nimi za Afrodyt i Aten oraz Artemid. One unosz ku niebu Hyakinta i Poliboj, jego siostr podobno zmar jeszcze jako panna. Ten posg przedstawia Hyakinta ju z brod. Natomiast Nikiasz258, syn Nikomedesa, nada malowidu postaci Hyakinta wyjtkow pikno chopic, kac domyla si mioci, podobno ywionej do Hyakinta przez Apollona. 5 Na otarzu przedstawiono take scen, jak Atena i inni bogowie wiod Heraklesa do nieba. Wida take cry Testiosa259, muzy i hory. Co do
Biris, bliej nie znana posta bogini, o ktrej mwi te inskrypcja na skale, w pobliu wityni Apollona Karnejos, na wyspie Tera, kolonii lakoskiej. 256 Amfitryta, krlowa mrz, jedna z nereid, ona Posejdona. 257 Semele, crka Kadmosa i Harmonii. Kochanka Zeusa, pocza Dionizosa. Zazdrosna o ni Hera podsuna jej myl zadania od swego boskiego kochanka, aby ukaza si jej w swej caej mocy. Zeus, przyrzekszy uprzednio Semeli speni, cokolwiek ona zechce, zjawi si wobec niej w piorunach. Pada spalona. Dzieci z ona Semeli przenis Zeus do swego uda i zaszy je tam. Kiedy nadszed waciwy czas urodzin, wyszed Dionizos z uda Zeusowego cay i zdrowy. Zeus oddal Dionizosa na wychowanie krlowi Orchomenu, Atamasowi, i jego drugiej onie, Ino (pierwsz bya Nefele, matka Fryksosa i Helli). Poleci im ubiera Dionizosa w stroje kobiece, aby go nie dostrzega i nie umiercia zazdrosna o miostki ma Hera. Lecz nie uszo to oczu Hery. Piastunk Dionizosa, Inon, porazia szaem. Wtedy Zeus przenis Dionizosa do Nysy, miejscowoci w Azji Mn., zamieni w koltko z obawy przed zemst Hery. Dorsszy Dionizos odkry winn latorol i jej uytek. Wg Grimala, s. 126-127. 258 Nikiasz, syn Nikomedesa z Aten, wybitny malarz attycki z IV w. p.n.e. W modoci polichromowa, tj. barwi, rzeby Praksytelesa. By portrecist Aleksandra W. Wykona szereg sawnych kompozycji malarskich, ktre czciowo zachoway si w kopiach w malarstwie pompejaskim: strzeona przez Argosa, Uwolnienie Andromedy, Odyseusz w podziemiach i in. B.F. 259 Testios, krl Pleuronu, heros Etolii (Grecja zach.-rodk.). Mia wiele dzieci, m.in. Alte, matk Meleagra; Led, matk Dioskurw, piknej Heleny, zbrodniczej
255

wiatru, Zefiru, i jak to Hyakintos260 zgin niechccy z rki Apollona, albo to, co powiedziano o kwiecie, to mogo si mie zupenie inaczej, ale lepiej zostamy przy dawnym przekazie. 6 Amyklaj, doszcztnie zniszczone przez Dorw, odtd staj si wiosk. Jako godne widzenia zachoway: przybytek Aleksandry i jej posg. Mieszkacy Amyklw twierdz, e Aleksandr jest Kassandra261, cra Priama. Jest tu take podobizna Klitajmestry oraz domniemany grobowiec Agamemnona. Spord bogw czcz mieszkacy Amyklw [Apollona], tzw. Amyklajos, oraz Dionizosa, jak najsuszniej, wedle mego zdania, darzc go przydomkiem Psilaks [tj. Skrzydlaty]. Dorowie nazw psilon" oznaczaj skrzyda, ludzi za wino unosi do gry i uskrzydla ich myl w nie mniejszym stopniu, ni ptaki unosi sia skrzyde. Tyle oto przedstawiay godnego widzenia Amyklaj. 7 Druga droga ze stolicy [tj. Sparty] prowadzi do Terapny. Przy tej drodze stoi drewniany posg Ateny Alea262. Zanim przejdzie si Eurotas, tu nad wzniesieniem nadbrzenym pokazuj przybytek Zeusa Pluzjos [tj. Bogatego]. Po przejciu za Eurotasu ujrzysz wityni Asklepiosa Kotyleusa. Wznis j Herakles i nazwa Asklepiosa mianem Kotyleus, poniewa dozna uzdrowienia z rany, ktr mu zadano w staw biodrowy, tj. kotyle, podczas pierwszej bitwy przeciw Hippokoontowi263 i jego
Klitajmestry; synw Pleksipposa i Eurypylosa, braci Altei i wujw Meleagra. Wg Grimala, s. 455. 260 Hyakintos, syn Amyklasa i Diomedy, wnuk Lacedemona i Sparty. Modzieniec wyjtkowej piknoci i kochanek Apollona. Kiedy obydwaj pewnego razu rzucali dyskiem, Zefir, bg wiatru poudniowego, zazdrosny o t mio, zmieni kierunek leccego dysku i w ten sposb spowodowa mier Hyakinta. Apollo ku pamici swego przyjaciela stworzy kwiat (hiacynt), ktrego patki uzyskay znami aj", tj. krzyku boleci. 261 Kassandra, crka Priama i Hekaby, prorokini z daru Apollona, ktry go jej udzieli na przyrzeczenie wzajemnej z jej strony mioci. Ale zwioda go otrzymawszy dar. Apollo wwczas doda klauzul, e nikt jej wrbom nie uwierzy. Przybywszy po wziciu Troi do Argos razem z Agamemnonem jako jego branka zostaa zamordowana razem z nim przez Klitajmestr, zbrodnicz on krla. 262 Posg Ateny Alea zosta prawdopodobnie wzniesiony na tej drodze jako wotum wdzicznoci za udzielenie schronienia w wityni bogini w Tegei (zob. przyp. 41). Nie zachowany. B.F. 263 Hippokoon, zob. Pauz. II 18,7; III 1,4; III 10,6; III 14,6,7; III 15,1; 3,4,5,6; III 21,2.

synom. Ze wszystkich zabytkw, ktre stoj przy tej drodze, najstarszy jest przybytek ku czci Aresa. Wznosi si po lewej stronie drogi; posg za boga przywieli podobno Dioskurowie z Kolchidy. 8 Nazywaj go Teritas od niejakiej Tero. Podobno bya to piastunka Aresa. Moe nazywaj ten posg Teritas, przejwszy miano od Kolchw, gdy Hellenowie przynajmniej nie znaj piastunki Aresa, imieniem Tero. Mnie si wydaje, e nie ze wzgldu na adn piastunk otrzyma Ares ten przydomek, lecz poniewa prawdziwy wojownik, wdawszy si w walk, nie powinien okaza si agodny, podobnie jak to Homer wyrazi si o Achillesie. 9 Miejscowo Terapne265 otrzymaa nazw od cry Lelega. Jest tu witynia Menelaosa, a wie ustna przekazuje, e tu take zostali pogrzebani Menelaos i Helena. Mieszkacy Rodosu nie zgadzaj si z przekazem Lacedemoczykw i twierdz, e Helena po mierci Menelaosa, a jeszcze w czasie tuaczki Orestesa, wanie wtedy zostaa wypdzona przez Nikostratosa i Megapentesa i przybya na Rodos do Polikso, ony Tlepolema, z ni zaprzyjanionej. 10 Sama Polikso bya z pochodzenia mieszkank Argosu. Przedtem miaa za ma Tlepolema, a z kolei uczestniczya w jego ucieczce z kraju na Rodos. W chwili przybycia Heleny rzdzia wysp, jako opiekunka nieletniego syna sieroty. Ta Polikso, ponc podobno chci pomsty na Helenie za mier Tlepolema, wtedy wanie, dostawszy j w swe rce, nasaa na ni, w czasie kpieli, suebne w przebraniu Erynij266. Te j
Iliada XXIV 41. Miejscowo pooona w odlegoci 3,5 km na poudnie od Sparty. Na szczycie wzgrza wykopaliska Greckiego Towarzystwa Archeologicznego oraz Szkoy Brytyjskiej odsoniy w latach 19001909 tzw. Menelajon heroon ubstwionych Menelaosa i Heleny. Bya to maa witynia (5,45 x 8,60 m), do ktrej wioda rampa od strony pnocno-zachodniej. witynia zbudowana zostaa w V w. p.n.e. na miejscu sanktuarium z okresu mykeskiego. B.F. 266 Erynie, jedne z najstarszych bstw helleskich, w liczbie trzech. We wosach maj we, agwie w rkach lub bicze. Ich siedzib ciemnoci Erebu. Ich funkcj pomsta za zbrodnie w rodzinie. One spowodoway zemst Orestesa na zabjcach ojca, Agamemnona, z kolei cigay Orestesa za zabjstwo matki, Klitajmestry. Uagodzone przez Aten na sdzie nad Orestesem uzyskay kult w Atenach i siedzib w grocie na zboczu Akropolu jako yczliwe (tj. Eumenidy). Stanowi to tre trylogii Ajschylosa pt. Oresteja: Agamemnon, Choefory, Eumenidy. Polikso obciya Helen win za mier Tlepolema w wojnie pod Troj, ktr wywoaa Helena.
265 264

Podobny lwu rozmyla tylko o czynach okrutnych264.

schwytay i powiesiy na drzewie. Z tego powodu Rodyjczycy maj przybytek Heleny Dendrytis267 [tj. Drzewnej]. 11 Tu z kolei wspomn take o tym, co wedle moich informacyj opowiadaj mieszkacy Krotonu o Helenie, a z nimi zgadzaj si take mieszkacy Himery. Jest na Morzu Czarnym koo ujcia Dunaju wyspa powicona Achillesowi. Wyspa nazywa si Leuke. Jej obwd wynosi dwadziecia stadiw, caa pokryta borami i pena drapienych i oswojonych zwierzt. Tu jest witynia Achillesa, a w niej jego posg. 12 Na t wysp podobno pierwszy dopyn Leonimos z Krotonu. Oto mianowicie wybucha wojna Krotonu268 przeciw Lokrom italskim. Mieszkacy Lokrw italskich ze wzgldu na pokrewiestwo z mieszkacami Opus269 wzywaj na pomoc Ajasa, syna Ojleusa. Wtedy Leonimos dowodzcy wojskiem Krotonu uderzy na t cz armii przeciwnikw, o ktrej sysza, e dowdc jej zosta Ajas. Otrzyma ran w pier, i od tej rany zachorza. Udaje si do Delf. Gdy Leonimos tu przyby, Pytia wysya go na wysp Leuke. Tam, wedle jej sw, ukae mu si Ajas i uleczy go z rany. 13 Gdy po pewnym czasie, wyzdrowiawszy, powrci z Leuke, powtarza cigle, e widzia Achillesa, widzia Ajasa270, syna Ojleusa, oraz Ajasa271, syna Telamona, e przebywa z nimi take Patroklos i Antyloch272, e Helen polubi Achilles, e ona mu zlecia, aby popyn do Himery oznajmi Stezychorowi273, e utraci wzrok z powodu gniewu Heleny.
Porwnaj mit o uduszonej Artemidzie (Pauz. VIII 23,6) oraz o drzewie powiconym Helenie, onie Menelaosa (Pauz. VIII 23,4). 268 Wojna ta toczya si w VI w. p.n.e. 269 Opus, miasto nad brzegiem Zatoki Eubejskiej. 270 Ajas, syn Ojleusa, krla Lokrydy. Odwany. Nieodstpny towarzysz Ajasa Telamoskiego. Po zdobyciu Troi porwa Kassandre od otarza Ateny, ktra z kolei zesaa na burz w czasie jego powrotu spod Troi. Ajas schroni si na ska nadmorsk. Posejdon trjzbem rozupa ska i Ajas uton. Wg MEA, s. 25. 271 Ajas, syn Telamona, krla Salaminy. Najodwaniejszy po Achillesie bohater achajski pod Troj. Zwyciony przez Odysa w ubieganiu si o zbroj po Achillesie chcia zamordowa niesprawiedliwych, w jego mniemaniu, sdziw, Agamemnona i Menelaosa. Lecz Atena zesaa na obd i zamiast Atrydw wymordowa stado baranw. Omieszony w ten sposb przed wojskiem Achajw popeni samobjstwo, wbijajc si na miecz, ustawiony ostrzem do gry. Tre tragedii Sofoklesa Ajas. 272 Antyloch, syn Nestora. 273 Stezychoros z Himery na Sycylii. Liryczny poeta z przeomu VII na VI w. p.n.e. Napisa pie o Helenie, a potem palinodi, tj. odwoanie wersji poprzed267

Rozdzia XX 1 Z tego powodu Stezychoros napisa palinodi. W Terapne ujrzaem rdo Messeis274. Inni Lacedemoczycy mwi, e ongi nie to rdo nazywano Messeis, lecz to, ktre obecnie nosi miano Polideukeja. rdo Polideukeja i przybytek Polideukesa znajduj si po prawej stronie drogi wiodcej do Terapne. 2 Niedaleko od Terapne jest tzw. Fojbajon, a w nim witynia Dioskurw. Efebowie tam skadaj ofiary Enyaliosowi275. Niedaleko std stoi przybytek Posejdona z przydomkiem Gajaochos [tj. Ziemiodziercy]. Uszedszy std kilka krokw naprzd jakby w kierunku Tajgetu, znajdziemy wiosk o nazwie Alezjaj. Powiadaj, e tu Mye, syn Lelega, pierwszy ze wszystkich ludzi, wynalaz myn i e w tych Alezjach me mk. I tu jest przybytek heroizowanego Lacedemona, syna Tajgety. 3 A jeli z kolei przejdziemy rzek Fellia, dalej idc cigle droga amyklajsk naprzd prosto jakby w kierunku morza, natrafimy na bye miasto Faris, ongi w Lakonii zamieszkiwane. Skrcajc w prawo od Fellii, trafiamy na ciek, ktra prowadzi na gr Tajget. W dolinie znajduje si wity okrg Zeusa Messapeusa. Nazw otrzyma podobno od kapana boga276. Schodzcym z Tajgetu ukae si miejsce, gdzie ongi zamieszkiwano miasto Bryzeaj. Przetrwaa tam jeszcze witynia Dionizosa i posg boga pod goym niebem. To, co znajduje si wewntrz wityni, dostpne jest do ogldania tylko kobietom. Tylko bowiem kobiety speniaj tu posugi ofiarnicze, i to w gbokiej tajemnicy. 4 Sam szczyt Tajgetu, Taleton, wznosi si powyej Bryzejw. Ten szczyt uwaa si za powicony Heliosowi. Tu skadane s rne ofiary
niej i uznanie Heleny za niewinn. Z jego twrczoci zachoway si fragmenty. Legenda mwi, e Stezychoros olep po oskareniu Heleny i odzyska wzrok, gdy je odwoa. 274 Messeis wystpuje u Homera, Iliada VI 457. 275 tj. Aresowi, bogu wojny. 276 Nazwa Messapeus pochodzi nie tyle od kapana bstwa, ile od miejscowoci, gdzie by wity okrg, tj. Messapeaj. Wg Hitziga-Blumnera, t. I, s. 841, s.v. Zeus Messapeus.

krwawe Heliosowi, m.in. take konie. Wiem rwnie, e Persowie maj we zwyczaju skada takie same ofiary. Niedaleko od Taleton jest tzw. Euoras, dostarczajcy poywienia rnym dzikim zwierztom, a najwicej kozicom grskim. Dostarcza Tajget na caej swej przestrzeni moliwoci polowa na te kozy i na dziki, najwicej jednak na jelenie i niedwiedzie. 5 Przestrze midzy Taleton i Euoras nazywaj Teraj [tj. owisko]. Wie ustna gosi, e tu Latona wierzchokw* Tajgetu ... jest przybytek Demetry z przydomkiem Eleuzynia [tj. Eleuzyskiej]. Mieszkacy Lacedemonu powiadaj, e tu przez Asklepiosa ukryty zosta Herakles, leczcy swe rany. Jest tu rwnie posek drewniany, tj. ksoanon, Orfeusza, dzieo jakoby Pelazgw. Wiem, e tu przestrzega si pewnego odmiennego obyczaju, ktry poniej opisz. 6 Nad morzem by grd Helos, o ktrym nawet wspomnia Homer277 w katalogu Lacedemoczykw:
Jedni mieli Amyklaj i Helos, miasto nadmorskie.

To miasto zaoy Helios, najmodszy z synw Perseusza. Dorowie zdobyli je pniej obleniem. I to byli pierwsi niewolnicy pastwa lacedemoskiego i pierwsi otrzymali nazw helotw. Helotami zreszt byli istotnie, jako mieszkacy miasta Helos. W stosunku do caej ludnoci niewolniczej, nabytej pniej a stanowili j teraz ju i doryccy Meseczycy w stosunku nawet do niej zwyciya nazwa helotw; podobnie jak Hellenami przyjto powszechnie nazywa ca ludno od tzw. Hellady ongi w Tesalii. 7 Z tego to Helosu w okrelonych dniach sprowadzaj posg drewniany Kory, cry Demetry, do Eleuzynion. Od tego Eleuzynion w odlegoci pitnastu stadiw ley Lapitajon, tak nazwane od pewnego miejscowego obywatela, Lapitesa. To wic Lapitajon znajduje si ju w samym Tajgecie, niedaleko std jest Derejon, a tam pod goym niebem posg Artemidy Dereatis, a przy nim rdo,
277

Iliada II 584; Helos, zob. Pauz. III 22,3.

ktre zw Anonos. Uszedszy poza Derejon tak do dwudziestu stadiw naprzd, trafimy na Harpleja, nacigajce si a po rwnin. 8 Idcym ze Sparty drog do Arkadii, ukae si posg Ateny z przydomkiem Pareja; za nim za przybytek Achillesa278, ktrego otwiera nie wolno. Przyjte jest natomiast, aby wszyscy efebowie, ilu tylko ma stan do zawodw w Platanistas, skadali ofiary religijne Achillesowi przed rozpoczciem zapasw. Spartanie powiadaj, e zbudowa im ten przybytek Praks, trzeci z kolei potomek Pergama, syna Neoptolema279. 9 Idc naprzd, napotkamy grb Konia. Mianowicie Tyndareos zoy tam w ofierze konia. A zalotnikom Heleny kaza stan nad jego trzewiami i przysic, e bd broni Heleny i tego, ktry zostanie wybrany na jej ma, w wypadku, jeli by ich kto usiowa skrzywdzi. Odebrawszy od nich t przysig, zakopa tu konia. Niedaleko od tego grobu stoi siedem kolumn... wykonanych, moim zdaniem, na sposb archaiczny, a ktre podobno s posgami planet. Przy drodze jest take okrg wity Kraniosa [Apollona] z przydomkiem Stemmatias [tj. Uwieczony], i przybytek Artemidy280 Myzja [tj. Myzyjskiej]. 10 W odlegoci tak trzydziestu stadiw od stolicy [Sparty] jest posg 281 Ajds [tj. Wstydliwoci]. Powiadaj, e to dar Ikariosa, a zosta wykonany z takiego podobno powodu. Kiedy Ikarios da Odysowi PeneJest te witynia Achillesa w Braziaj, Pauz. III 24,5; jeden z portw nazwano te portem Achillesa (Pauz. III 25,4). 279 Neoptolem, syn Achillesa i Dejdamii, crki Likomedesa, krla wyspy Skiros (na wschd od Eubei). Pozna j Achilles wtedy, gdy zosta przez matk sw, Tetyd, umieszczony wrd dworek Likomedesa, aby unikn wzicia udziau w wojnie trojaskiej. Ale Odys przybywszy tam w poszukiwaniu Achillesa zdemaskowa go przez upozorowanie bitwy odgosem trbki, na ktrej dwik Achilles wyczy si z grona dziewczt i pobieg w kierunku okrtw. Wwczas z Odysem popyn pod Troj na sw chwa i zgub zarazem. Neoptolem wzi udzia w wojnie trojaskiej po mierci Achillesa. Zosta obarczony, razem z Odysem, misj sprowadzenia pod Troj Filokteta, z jego sawnym ukiem i strzaami (Heraklesa) z wyspy Lemnos, gdzie go porzuciy wojska greckie z powodu straszliwie cuchncej rany. Dzieje tej misji przedstawia Sofokles w tragedii Filoktetos. 280 Por. Pauz. VII 27,9 i II 18,3, II 35,4 o Demetrze Myzja. 281 Zob. Pauz. I 17,1: w Atenach by otarz Ajdos.
278

lop za on, prbowa take samego Odyseusza osiedli w Lacedemonie. Gdy ten zamiar spez na niczym, znowu baga crk, aby z nim pozostaa. A nawet gdy ju wyruszaa do Itaki, idc tu przy wozie, jeszcze j uprasza. 11 Odyseusz znosi to dotychczas, wreszcie da do wyboru Penelopie: albo pj za nim z dobrej woli, albo, wybrawszy ojca, wrci do Lacedemonu. Na to podobno nic nie odpowiedziaa. Lecz na zapytanie [ojca] zarzucia zason na twarz. Ikarios zrozumia, e chce odej z Odyseuszem. Wtedy ju pozostawi j w spokoju, a wystawi posg Wstydliwoci. Tam bowiem, jakoby Penelopa, ju przebywszy kawaek drogi, zasonia twarz. Rozdzia XXI 1 Uszedszy z tego miejsca ze dwadziecia stadiw naprzd, napotkamy rzek Eurotas, ktra tu zblia si do samej drogi, i grobowiec Ladasa, ktry szybkoci biegu przewyszy wszystkich swych wspczesnych. Zdoby te wieniec na igrzyskach olimpijskich, zwyciajc w biegu dugodystansowym. Wydaje mi si, e zasab natychmiast po zwycistwie, by wieziony z powrotem i tu zaskoczya go mier. A grobowiec pozosta przy gocicu wojennym. Katalog elejski olimpionikw wymienia zawodnika o tym samym nazwisku, ktry take odnis zwycistwo w igrzyskach olimpijskich, ale nie w biegu podwjnym, tylko w stadionie282; mia to by Achajczyk z Ajgiw. 2 Idc naprzd jakby w kierunku Pellany, ujrzymy miejscowo zwan Charakoma i zaraz za ni jest Pellane, ongi miasto. Tu podobno zatrzyma si Tyndareos, uchodzc ze Sparty przed Hippokoontem i jego synami. Jako godne widzenia obejrzaem, jak pamitam, przybytek Asklepiosa i rdo, Pellanis. Do niego podobno wpada pewna dziewica, czerpic wod, a zasona na gow zaginionej dziewczyny ukazaa si w innym rdle: Lankia. 3 W odlegoci stu stadiw od Pellany znajduje si tzw. Belemina. Z caej ziemi lakoskiej Belemina jest miejscem najobfitszym w wod.
Bieg pojedynczy, tj. jedno przebiegnicie stadionu. Ladasa wspomina Pauzaniasz jeszcze w II 19,7; VIII 12,5.
282

Zarwno bowiem przepywaj tu przez ni fale Eurotasu, jak sama posiada niewyczerpane rda. 4 Schodzc za nad morze do Gytion, mona zauway wiosk lacedemosk, zwan Krokeaj, i kamienioomy. Ale nie przedstawiaj one skay zwartej i jednolitej, lecz wydobywa si tam gazy283 podobne do tych, jakie znajdujemy w strumieniach, trudne do obrbki. Ale gdyby zostay obrobione, mog zdobi przybytki bogw, a take suy ku piknemu wykoczeniu kpielisk i wodocigw. Tame s posgi bogw: u wejcia do wioski stoi wykonany z marmuru posg Zeusa Krokeatas, a przy kamienioomie stoj odlani w brzie Dioskurowie. 5 Za Krokeaj skrciwszy w prawo od gocica prowadzcego wprost do Gytion dojdziesz do osady Ajgiaj. Powiadaj, e Homer w swym poemacie nazywa t osad Augejaj284. Jest tu bagno, zwane bagnem Posejdona, a przy nim wznosi si witynia i posg boga. Ale (okoliczni mieszkacy) boj si owi tu ryby; powiadaj, e czowiek taki bywa zamieniany w drapien ryb (rybow)285. 6 Gytion286 odlege jest o trzydzieci stadiw od Ajgiw. Ley nad morzem i zamieszkae jest przez Eleuterolakonw, tj. tych, ktrych cesarz August287 wyzwoli z niewoli, jako poddanych dotychczas ludnoci lacedemoskiej, zamieszkaej w Sparcie. Morzem otoczony jest cay Peloponez z wyjtkiem Istmu Korynckiego. Nadbrzene morze Lakonii dostarcza skorupiakw do barwienia
Znaleziono niektre, zidentyfikowano jako zielony porfir. Wg Hitziga-Blumnera, t. I, s. 848 przy tym miejscu. 284 Iliada II 583. 285 Lophius piscatorius. Mwi o niej Arystoteles w Hist. anim. IX 37, p. 620b. 286 Gytion, port handlowy i wojskowy Lakonii pooony nad Zatok Lakosk. Odkopano akropole ze ladami murw, u pnocnych zboczy akropoli drony w skale teatr, w pobliu teatru wityni Augusta i Tyberiusza. Przypuszcza si, e wiele nadbrzenych budowli zostao zalanych wod. B.F. 287 Pauzaniasz jest w biedzi twierdzc, e dopiero August wyzwoli ich z niewoli. Inskrypcje wykazuj, e jeszcze przed czasami Augusta miasta te byy nie tylko niezalene od Lacedemonu, ale tworzyy rodzaj samodzielnej ligi. Tylko nazw Eleuterolakonw zawdziczaj Augustowi (zob. Frazer, t. III s. 376, do tego miejsca).
283

purpury, najlepszych tu po tych, jakie ywi morze przy brzegach Fenicji. Miast Eleuterolakonw jest osiemnacie. 7 Jeli zejdzie si do morza od strony Ajgiw, to pierwszym miastem Eleuterolakonw jest Gytion, za nim z kolei Teutrone, Las i Pyrrichos; na Tajnarze288 Kajnepolis, Ojtylos i Leuktry i Talamaj, dalej Alagonia i Gerenia. Poza Gytion nad morzem le: Azopos, Akriaj, Bojaj, Zaraks, Epidauros, Limera, Braziaj, Gerontraj, Marios. To s samodzielne miasta Eleuterolakonw, pozostae z dawnej liczby dwudziestu czterech. Co do innych, do ktrych moje opowiadanie take dojdzie, trzeba wiedzie, e s poczone ze Spart i nie tak samodzielne, jak poprzednio wymienione. 8 Mieszkacy Gytionu powiadaj, e nikt spord ludzi nie by zaoycielem miasta, lecz e Herakles i Apollon, stoczywszy bj o trjng, pogodzili si i po tym sporze wsplnie zaoyli miasto. Na agorze stoj posgi zarwno Apollona, jak Heraklesa, a niedaleko od nich stoi take Dionizos. A w innej czci jest posg Apollona Karnejos289 i przybytek Ammona290 oraz brzowy posg Asklepiosa. witynia nie ma dachu. Jest take rdo boga (Asklepiosa) i przewity przybytek Demetry oraz posg Posejdona Gajaochos291. 9 Co do bstwa, ktre zw mieszkacy Gytionu Starcem292, twierdzc, e mieszka on w morzu, to doszedem do wniosku, e tu chodzi o Nereusa. Nadanie tego przydomka podsun im chyba Homer w Iliadzie293 sowami Tetydy:
Teraz zanurzcie si oto w szerokie ono morza, aby zobaczy starca morskiego i ojca domostwo...

Znajduj si tu take tzw. Wrota Kastorw, na akropoli wznosi si witynia i posg Ateny.
Tajnaron, jest to przyldek Lakonii uwaany za najbardziej na poudnie wysunite miejsce Europy. Poblisk grot uwaano za wejcie do podziemi, ktrym Herakles wyprowadzi Cerbera. Na przyldku staa witynia Posejdona, ktra bya schronieniem dla piratw (zob. Pauz. III 25,45). B.F. 289 Zob. Pauz. II 10,2 i III 13,3-5. 290 O kulcie Ammona w Lakonii bya ju mowa w III 18,3. Bstwa egipskie w Lakonii wczone s w kult Asklepiosa, jak w Bojaj Sarapis i Izys (Pauz. III 22,13). 291 Epitet wystpi ju w ks. III 20,2. 292 Starcem morskim nazywa Homer nie tylko Nereusa, lecz take Forkysa i Proteusa. Przypuszczalnie chodzi tu o Glaukosa czczonego w Antedonie, miecie Beocji, nad brzegiem Zatoki Eubejskiej. 293 Iliada XVIII 140 i nn.
288

Rozdzia XXII 1 Najwyej na trzy stadia od Gytionu ley nie obrobiony kamie. Podobno Orestes294, usiadszy na nim, dozna uwolnienia od szau. Z tej przyczyny w kamie otrzyma nazw Zeusa z przydomkiem Kappotas [tj. Uspokoiciel], w jzyku Dorw. Wyspa Kranae ley na wprost Gytionu. Wedle przekazu Homera, to tutaj po raz pierwszy Aleksander po porwaniu Heleny skorzysta ze swej zdobyczy295. Naprzeciw wyspy, ju na ldzie staym, jest przybytek Afrodyty, tzw. Migonitis [tj. Opiekunki Zwizku Miosnego]. Caa okolica nosi miano Migonion [tj. Miejsca poczenia]. Przybytek wystawi podobno Aleksander. 2 Menelaos, zdobywszy Ilion, powrci cao i zdrowo do domu dopiero w osiem lat po zburzeniu Troi. Z tego powodu wystawi posg Tetydy i bogi Praksydyk [tj. Mcicielek], tu koo posgu [Afrodyty] Migonitis. Powyej Migonion jest wita gra Dionizosa, tzw. Larysjon296. Z pocztkiem wiosny obchodzi si tu wita Dionizosa. O tym, co si tam dzieje, opowiadaj rne szczegy, ale rwnie i to, e tam znajduj dojrzae winne grono. 3 W lewo od Gytion, uszedszy jakie trzydzieci stadiw, ujrzymy na ldzie staym mury tak zwanego Trinazosu. Mnie przynajmniej wydaje
Po zabiciu matki swej, Klitajmestry, i jej kochanka, Ajgistosa, jako po wypenieniu obowizku pomsty za mier ojca swego Agamemnona, z rki tej pary, Orestes jednake dozna przeladowania ze strony erynij, bstw karzcych zbrodnie w rodzinie. Od tego szau nie mg si dugo uwolni, a dozna oczyszczenia przez sd Areopagu w Atenach. Tu mamy inny przekaz. 295 Aluzja do miejsca Iliady III 443445. Niektrzy identyfikuj wysp Kranae z wysp Heleny u wybrzey Attyki, na pnocny wschd od Sunionu, zob. Pauz. I 35,1. 296 Laryston, miejscowo pooona na wzgrzu, powicona bya kultowi Dionizosa i bogi Mcicielek. U stp wzgrza odnaleziono skaln nisz z kamiennym otarzem powiconym Zeusowi. Otarz ten uwaano za kamie, na ktrym Orestes zosta uzdrowiony ze swego gniewu na matk. B.F.
294

si, e by to raczej zameczek ni miasto. Nazw otrzyma chyba od wysepek, ktre tu le naprzeciw ldu staego w liczbie trzech. Uszedszy za z osiemdziesit stadiw naprzd od Trinazosu, ujrzymy szcztki, pozostae po Helosie. 4 Za nim za, jeli ujdziesz naprzd trzydzieci stadiw, ley nad morzem miasto Akriaj. Godna jest tam widzenia witynia Matki bogw i posg jej z kamienia. Mieszkacy Akriw powiadaj, e to posg tej bogini najstarszy jest ze wszystkich, ile ich tylko posiadaj przybytki peloponeskie. Bo mieszkacy Magnezji, ktrzy zamieszkuj pnocne stoki Sipylosu297, maj najstarszy ze wszystkich w ogle posg Matki bogw na skale Koddinosa. Mia j wykona, wedle przekazu mieszkacw Magnezji, Broteas, syn Tantala. 5 Mieszkacy Akriaj wydali rwnie jednego olimpijczyka, nazwiskiem Nikokles, ktry w czasie dwu olimpiad odnis pi zwycistw w biegu. Wzniesiono mu pomnik nagrobny midzy gimnazjonem a murem portowym. 6 Od morza idc w gr, ujrzymy Gerontraj, oddalone od Akriw o sto dwadziecia stadiw. To miasto byo zamieszkae przed przybyciem Heraklidw na Peloponez, lecz Dorowie, w ktrych posiadaniu by Lacedemon, zburzyli je. Wypdziwszy z Gerontraj Achajw, osadzili swoich kolonistw. Za moich czasw jest ju to miasto czci posiadoci Eleuterolakonw. Przy drodze, ktra prowadzi z Akriw do Gerontrw, znajduje si miejscowo tzw. Palaja kome [tj. Starawie]. W samych za Gerontrach jest witynia Aresa i gaj. 7 Obchodz wita ku czci tego boga co rok, lecz w czasie tych wit kobietom wstp do gaju jest wzbroniony. Dokoa agory maj rda wody do picia. Na akropoli jest witynia Apollona i wyrzebiona w koci soniowej gowa posgu. Reszt posgu wraz z ca poprzedni wityni zniszczy ogie.
Sipylos, gra w Lidii, midzy dolnym biegiem rzeki Hermosu, a pnocnowschodnim wybrzeem Zatoki Hermejskiej. U stp jej mia si znajdowa grb Tantala i Niobe. Wg MEA, s. 795. Najstarszy posg Matki Bogw jest wzmiankowany u Pauz. V 13,7 jako przybytek matki Plastene.
297

8 Marios, inna jeszcze osada Eleuterolakonw, oddalona jest od Gerontrw o sto stadiw. Tam znajduje si stary przybytek, wsplny wszystkich bogw, a w koo niego gaj bogaty w rda. Rwnie w witym okrgu Artemidy s rda. Marios posiada obfito wd wiksz ni kada inna okolica. Powyej osady jest wie pooona w gbi kraju, Glippia. Do drugiej wsi, Selinus, prowadzi take droga z Gerontraj dugoci dwudziestu stadiw. 9 Takie oto s miejscowoci od Akriw w gr, tj. w gb ldu. Natomiast w kierunku morza idc od Akriaj, ujrzymy miasto Azopos, odlege od nich o szedziesit stadiw. W nim jest witynia rzymskich cezarw i powyej miasta tak okoo dwudziestu stadiw przybytek Asklepiosa. Bogu nadaj przydomek Filolaosa [tj. Przyjaciela Ludu]. Te koci, ktre otaczaj czci w gimnazjonie, chocia s nadludzkiej wielkoci, jednak to koci czowieka. Na akropoli wznosi si przybytek Ateny z przydomkiem Kiparysja [tj. Cyprysowa]. U stp akropoli s szcztki miasta, zwanego miastem Achajw Parakiparysjw. 10 Jest w tej okolicy take przybytek Asklepiosa, odlegy od Azopu o jakie pidziesit stadiw. To miejsce i na nim przybytek Asklepiosa nazywaj Hyperteleatonem. Przyldek, wysunity w morze, odlegy jest od Azopu o dwiecie stadiw. Nazywaj go Onugnatos [tj. Szczka Osa]. Tu jest przybytek Ateny, nie ma jednak posgu ani dachu. Podobno wystawi go Agamemnon. Jest te pomnik nagrobny Kinadosa. By to sternik okrtu Menelaosa. 11 Za tym przyldkiem zatoczka zw. Bojatyck. A przy jej najgbszym wygiciu miasto Bojaj. Zaoy je Bojos, jeden z Heraklidw; powiadaj nawet, e cign do tego miasta mw z trzech miast, mianowicie z Etis, Afrodizjas i Side. Powiadaj, e dwa z tych dawnych miast zaoy Eneasz298 uciekajcy do Italii i przez wichry
Eneasz, syn Anchizesa i Afrodyty, bohater trojaski, najdzielniejszy po Hektorze, wystpuje w Iliadzie. Od jego syna Askaniusza lub Iulusa wyprowadza swe
298

zniesiony do tej zatoki. Etias miaa by podobno cr Eneasza. Wedle miejscowego przekazu trzecie z tych miast zostao nazwane od Side, crki Danaosa. 12 A kiedy mieszkacy tych miast otrzymali polecenie ich opuszczenia, szukali miejsca, gdzie powinni si osiedli; otrzymali wyroczni, e Artemida im pokae, gdzie maj zaoy siedziby. Wszedszy na teren [pniejszego miasta], zauwayli zajca. Przyjli wic zajca za przewodnika drogi. Gdy ten zanurzy si w gstwin mirtw, zakadaj tam miasto, gdzie by w gszcz mirtowy. I czcz jeszcze do dnia dzisiejszego tamto drzewo mirtowe. Artemid za nazywaj Sotejra [tj. Zbawicielk]. 13 witynia Apollona wznosi si na agorze miasta Bojaj. W innym miejscu miasta s witynie: Asklepiosa, Sarapisa i Izydy. Ruiny Etis odlege s od Bojaj nie wicej ni na siedem stadiw. Idc do nich, napotkamy po lewej stronie drogi kamienny posg Hermesa. Wrd ruin widoczny jest przybytek Asklepiosa i Hygei. Rozdzia XXIII 1 Kytera ley naprzeciw Bojaj. Do Platanistus w tym bowiem miejscu Kytera najmniej jest odlega od przyldka ldu staego, zwanego Onugnatos jest okrtem czterdzieci stadiw. Na Kyterze znajduje si przysta nadmorska, Skandeja. Miasto Kytera, idc w gr (tj. w gb wyspy) od Skandei, odlege jest o jakie dziesi stadiw od niej. Najwiksz czci otaczaj mieszkacy miasta Kytery przybytek Uranii299. Jest to najstarszy z przybytkw Afrodyty, jakie maj Hellenowie300. Posg samej bogini jest uzbrojonym ksoanonem.
pochodzenie rzymski rd Juliuszw, ktrego najgenialniejszymi przedstawicielami byli Juliusz Cezar i cesarz August. 299 tj. Niebiaska. 300 Kult Afrodyty na wyspie Kyterze, pooonej u poudniowo-wschodnich brzegw Lakonii, jest jeszcze pochodzenia fenickiego (Astarte) lub asyryjskiego (Mylitta), albo syryjskiego (Derketo), wg objanienia S. Hammera do Herodota I 105. W syryjskim miecie Askalonie zauway Herodot wityni Niebiaskiej Afrodyty. Jest to, wg informacji Herodota, najstarsza witynia owej bogini. witynia na Cyprze zostaa zaoona na jej wzr,a wityni na Kyterze, znowu wg Herodota I 105,

2 Pync z Bojaj do przyldka Malea, zauwaymy port zwany Nymfajon i posg Posejdona w pozycji stojcej, oraz grot tu przy morzu, a w niej rdo ciepej wody. Wielu ludzi mieszka wkoo, upynwszy przyldek Malea i oddaliwszy si ode o sto stadiw, nad morzem ujrzymy miejsce pozostajce jeszcze w granicach Bojaj, a powicone Apollonowi, zwane Epidelion. Bowiem ksoanon, tj. posg drewniany Apollona, ktry obecnie tam jest, by wystawiony naprzd na Delosie. 3 Delos bya w swoim czasie targowiskiem caej Hellady i zdawaa si zapewnia kupcom bezpieczestwo dziki opiece boga. Tymczasem Menofanes, jeden z wodzw Mitrydatesa, czy z wasnej zuchwaoci, czy na zlecenie Mitrydatesa bo dla czowieka ogldajcego si tylko za zyskiem sprawy boskie s na drugim miejscu po korzyci materialnej 4 ten wic Menofanes jako e wyspa Delos nie miaa murw, a jej mieszkacy broni najecha j trjrzdowcami, wyci w pie zarwno przybyszw, ktrzy czasowo tu pozostawali, jak rwnie staych mieszkacw Delosu, przywaszczy sobie olbrzymie sumy kupcw oraz wszystkie dary wotywne, wzi do niewoli wszystkie kobiety i dzieci, a miasto Delos zburzy a do samego gruntu. W czasie pustoszenia i grabiey Delosu jeden z barbarzycw dopuci si zuchwaego czynu wobec bstwa, wrzuciwszy ksoanon do morza. Burza morska porwaa je i wyniosa a tutaj w okolice miasta Bojaj. I to miejsce z tego wzgldu nazywaj Epidelion. 5 Ale przed gniewem boym nie uszed ani Menofanes, ani sam Mitrydates. Oto skoro tylko Menofanes wypyn na pene morze po spustoszeniu Delosu, kupcy, ktrzy zbiegszy z wyspy zaczaili si na okrtach, natychmiast go zatapiaj. Mitrydatesa znacznie pniej po tych wypadkach zmusi bg do zadania sobie mierci wasnorcznie, mianowicie gdy po utracie wadzy cigany by przez Rzymian z miasta do miasta, a nawet, wedle pewnego przekazu, to on sam wyprosi sobie, jako ask, u pewnego onierza najemnego, e mu mier zada301.
zbudowali Fenicjanie, pochodzcy z teje Syrii. Por. Pauz. I 14,7. Posg Afrodyty w zbroi zob. Pauz. III 15,10. 301 Mitrydates VI, Eupator, zw. Wielkim, krl Pontu (120-63 p.n.e.), zacity wrg Rzymu, o niezwykych talentach wojskowych, zagraa silnie pastwu rzymskiemu. Trzy wojny z nim stoczyli Rzymianie: I w 89 84; II w 82 80; III w 74

6 To wic zdarzyo si tym, ktrzy dopucili si zniewagi bstwa. Ssiadem miasta Bojaj jest Epidauros Limera302, oddalony od Epidelion tak o dwiecie stadiw. Podobno nie jest to kolonia Lacedemonu, lecz mieszkacw Epidauru w Argolidzie. Ci, pync na Kos303 jako delegacja Epidauru do Asklepiosa, przybili w tym miejscu do brzegu Lakonii. Na skutek widze sennych, jakie otrzymali, ju tu pozostali i osiedlili si. 7 Wedle ustnego podania, oto oni z domu, z Epidauru zabrali z sob wa. Ten w uszed 7 okrtu. Uszedszy, znikn gdzie pod ziemi w pobliu morza. Wtedy eglujcy na okrcie uznali, na podstawie wieszczych widze sennych i na podstawie tego znaku z wem, e tu powinni pozosta i osiedli si. I tam, gdzie pod ziemi znikn w, tam s otarze Asklepiosa i rosn wkoo oliwki. 8 Jeli uj ze dwa stadia na prawo, ujrzymy tzw. wod Inony304. Jest
64. W r. 63 p.n.e. opuszczony przez wszystkich popeni samobjstwo (MEA, s. 571) w sposb powyej opisany przez Pauzaniasza, gdy trucizna nie poskutkowaa. Zdobycie Delosu przez flot Mitrydatesa w czasie jego jazdy do Aten nastpio w r. 88 p.n.e. Dowdc floty nazywa Appian (Mitryd. 28; Plut. Sul. 11) Archelaosem, a nie Menofanesem. Ten ostatni nie od razu zosta ukarany przez bstwo, jak utrzymuje Pauzaniasz. By jeszcze okoo 20 lat w subie u Mitrydata. Wg Hitziga-Blumnera, t. I, s. 859. 302 Limera, tj. Godowa, z powodu sabej urodzajnoci okolicy; jest to jedno z wyjanie. Inne traktuje Limera jako obfitujca w porty. Wg Hitziga-Blumnera, t. I, s. 859. 303 Kos, wyspa szczeglnie powicona Asklepiosowi. Odkryto tam resztki trzech sanktuariw bstwa. Mim IV Herondasa odbywa si w sanktuarium Asklepiosa na Kos. 304 Ino, druga ona Atamasa, krla Beocji. Bya cr Kadmosa, zaoyciela Teb. Zazdrosna o dzieci z pierwszego maestwa Atamasa, po zmarej Nefeli, chciaa je zabi, ale matka zesaa zotego baranka, na ktrym siadszy dzieci odleciay. Helia spada do morza, ktre od jej imienia zostao nazwane Hellespontem, a Fryksos dolecia do Kolchidy. Runo zotego baranka stao si z kolei podniet do wyprawy Argonautw. Pniej, po mierci Semeli, Ino jako siostra Semeli skonia Atamasa do przyjcia Dionizosa do ich domu i wychowywaa razem z synami: Learchosem i Melikertesem. Hera zazdrosna o utrzymanie przy yciu Dionizosa, owocu mioci Zeusa i Semeli, porazia oboje maonkw szaem, w ktrym zamordowali wasne dzieci. Ino z trupem Melikertesa skoczya do morza, gdzie przez bstwa morskie zostaa zamieniona w nereid, Leukote, a syn w Palajmona. S odtd pomoc dla eglarzy w czasie burz. W Rzymie Leukotea czczona bya jako wzr Mater Matuta, ktrej witynia znajdowaa si na Forum Boarium, a Palajmona identyfikowano z bogiem Portunus, opiekunem portw. Wg Grimala, s. 262.

to jezioro co do wielkoci szczupe, raczej idzie w gb ziemi. Do tej wody wrzuca si w czasie wita Inony mczne placki. Jeli kto wrzuci placki i woda je przyjmie, to dla niego dobrym jest znakiem; jeli je woda wyniesie na posierzchni, to uznane bywa za znak niepomylny. 9 T sam moc wieszcz posiadaj kratery Etny. Mianowicie, ludzie wrzucaj do nich przedmioty wykonane ze zota i srebra, a take zwierzta ofiarne. Jeli ogie je schwyci i strawi, ludzie ciesz si jakby dobrym znakiem; jeli za ogie wypchnie wrzucone przedmioty, sdz, e to bdzie nieszczciem dla tego, kto wrzuci. 10 Przy drodze wiodcej z miasta Bojaj do Epidauru-Limery stoi przybytek Artemidy Limnatis305 [tj. Botnej], ju na terenie Epidauru Limery. Samo miasto [tj. Epidauros-Limera] znajduje si niedaleko od morza i pooone jest na wysokim miejscu. Godne tam s widzenia: przybytek Afrodyty, przybytek Asklepiosa i jego kamienny posg w postawie stojcej; na akropoli za witynia Ateny, przed portem natomiast witynia Zeusa z przydomkiem Sotera [tj. Zbawcy]. 11 Przyldek wybiega w morze pod samym miastem. Zwie si Minoa. Zatoka niczym si nie wyrnia od innych w Lakonii zatoczek morskich. Jedynie brzeg morza t niezwyko posiada, i peen jest kamieni do piknego ksztatu oraz wszelakich kolorw. Rozdzia XXIV 1 O sto stadiw od Epidauru oddalone jest Zaraks. Miejsce zreszt ma dobr przysta, ale jak adne z miast Eleuterolakonw najwikszym ulego niepowodzeniom. Bo nawet Kleonimos306, syn Kleomenesa, a wnuk Agezypolisa, to jedno tylko spord miast lakoskich zniszczy doszcztnie. O Kleonimie ju gdzie indziej opowiedziaem307. W Zaraks nie ma niczego godnego widzenia,
Zob. Pauz. II 7,6 i III 14,2. Mona Limnatis tumaczy te jako Jeziorna. Pomyka Pauzaniasza. Kleomenes, by synem Kleombrota. Agezypolis to imi jego brata, a take stryja. Zob. Pauz. III 6,1 2; I 13,4. Zob. Frazer, t. III, s. 390 do 24,1. 307 tzn. w III 6,2.
306 305

prcz wityni Apollona i posgu boga z kitar w rku, stojcych w samym kocu portu. 2 Gdy pjdziesz z Zaraksu brzegiem morza jakie sze stadiw, a std zawrcisz w gb ldu, i znowu ujdziesz jakie dziesi stadiw, zobaczysz ruiny miasta Kyfant, a wrd nich grot powicon Asklepiosowi oraz jego posg z kamienia. Jest tu take krynica zimnej wody, bijca ze skay. Opowiadaj, e to Atalanta drczona pragnieniem w czasie polowania uderzya oszczepem w ska308 i tak wypyna woda. 3 Brazyaj309 s tutaj ostatnim osiedlem Eleuterolakonw nad morzem; od Kyfant odlege o dwiecie stadiw eglugi. Miejscowi ludzie powiadaj cho nikt spord Hellenw tego przekazu nie potwierdz e jakoby Semela urodzia tu dzieci Zeusa, lecz przyapana przez Kadmosa, zostaa razem z synkiem Dionizosem wrzucona do skrzynki. Burza morska miaa t skrzyni wyrzuci na brzeg Brazyaj, mieszkacy, jak mwi, znaleli Semel, wprawdzie ju nieyw, pochowali j okazale, a Dionizosa wychowali. 4 Z tego wzgldu swe miasto, dotychczas nazywane Orejataj, przemianowali na Brazyaj z powodu wyrzucenia na ich ziemi skrzyni. Podobnie i dzi o przedmiotach wyrzuconych przez burz na brzeg, powszechnie mwi si, e s wyrzygane przez fale na brzeg. Mieszkacy Brazyaj i to jeszcze dodaj, e do ich kraju przybya Ino310 w czasie swej tuaczki, a przybywszy zechciaa by piastunk Dionizosa. I jeszcze dotychczas pokazuj grot, gdzie Ino wychowywaa Dionizosa. Ca t rwnin nazywaj ogrodem Dionizosa. 5 Tu s przybytki: jeden Asklepiosa, drugi Achillesa, i corocznie obchodzi si tu wita ku czci Achillesa. W Brazyaj jest take may przyldek, agodnie zstpujcy w morze, a na nim stoj postacie z brzu nie wiksze ni na stop, majce czapki na gowach; nie wiem, czy uwaa si je tu za Dioskurw, czy zakorybantw311. S trzej, czwarty posg Ateny.
Zob. Pauz. IV 36,7. U innych staroytnych pisarzy wystpuje jako Prazyaj, zob. Tuk. II 56; VI 105; VII 18; Arystofanes, Ejrene, w. 242; Polib. IV 36 itd. 310 Ten wariant legendy o Ino zob. Pauz. III 19,3 i przyp. 261. 311 Korybanci, orszak matki bogw, Kybele (w liczbie 9). Wykonywali na jej cze taniec orgiastyczny przy wtrze bbenkw, cymbaw, fletw.
309 308

6 W prawo od Gytion jest Las312, od morza odlege o dziesi stadiw, od Gytionu za o czterdzieci. Zajmuje teraz, jako teren mieszkalny, przestrze midzy tymi trzema grami: tzw. llionem, Azj i Knakadionem. Ongi pooone byo na szczycie gry Azja; do dnia dzisiejszego s tu jeszcze ruiny dawnego miasta, a przed murami posg Heraklesa i pomnik zwycistwa nad Macedoczykami. By to oddzia wojska Filipa313 w czasie jego napaci na Lakoni; oderwa si od innych formacji i grabi osiedla nadmorskie Lakonii. 7 Wrd ruin jest witynia Ateny z przydomkiem Azja. Wystawili j podobno Polideukes i Kastor314 po szczliwym powrocie z Kolchidy. Bo i Kolchowie mieli jakoby przybytek Ateny Azja315. e w wyprawie Jazona wzili udzia synowie Tyndareosa, to wiem na pewno. Natomiast wiadomo o istnieniu kultu Ateny Azja u Kolchw podaj tylko na rachunek przekazu lacedemoskiego. Blisko miasta, dzi zamieszkaego, jest rdo, z powodu barwy wody zwane Galak [tj. Mleczne], a przed rdem jest gimnazjon. Tam stoi archaiczny posg Hermesa. 8 Spord gr, to na Ilionie jest witynia Dionizosa, a na samym jej szczycie witynia Asklepiosa; a na Knakadionie Apollona tzw. Karnejos. Uszedszy jakie ze trzydzieci stadiw od Karnejosa, ujrzymy miejscowo Hypsoj ju w granicach Sparty, a tam przybytek Asklepiosa i Artemidy z przydomkiem Dafnaja [tj. Laurowa]. 9 Nad morzem na przyldku jest witynia Artemidy Diktynny, jej co roku urzdza si tu wita. Na lewo od tego przyldka uchodzi do morza rzeczka Smenos. Woda w niej tak smaczna do picia, jakiej nie dostarczy adna inna rzeka. rda ma w grze Tajget. Przepywa obok miasta nie dalej, jak o pi stadiw. 10 W miejscowoci tzw. Arainon jest mogia asa oraz jego posg na pomniku nagrobnym. Ludzie miejscowi mwi, e ten Las jest zaoWspomina o nim Homer w Iliadzie II 585. Filip II, krl Macedonii: 359-336 p.n.e. ur. w r. 382. 314 Dioskurami te zwani, oficjalnie synowie Tyndareosa, faktycznie Zeusa, bracia Heleny, ony Menelaosa, uczestnicy wyprawy Argonautw po zote runo. 315 Przypuszczalnie od nazwy gry Azja, o ktrej ju bya mowa.
313 312

ycielem miasta i zgin podobno z rki Achillesa. Ten za mia tu przyby do ich kraju, aby zada od Tyndareosa Heleny za on. A prawd mwic, to Patrokles jest tym, ktry zabi Lasa. Mianowicie, to Patrokles ubiega si o rk Heleny. Ale okoliczno, e midzy zalotnikami Heleny w Katalogu niewiast nie jest wymieniony Achilles, nie moe stanowi jeszcze dowodu, e Achilles nie ubiega si istotnie o Helen. 11 Natomiast Homer na pocztku swego poematu316 poda, e Achilles zjawi si pod Troj z samej yczliwoci dla synw Atreusa, a nie dlatego, eby si czu zwizany wzgldem Tyndareosa jak przysig. W czci za poematu, powiconej igrzyskom, wkada w usta Antylocha317 zdanie, i Odys jest starszy od niego o cae pokolenie, a znowu samemu Odysowi kae opowiada u Alkinoosa318 o pobycie swym w Hadesie, midzy innymi take i o tym, e chcia zobaczy tam Tezeusza i Pejritusa, mw, ktrzy yli wczeniej od niego. A przecie wiemy, e to Tezeusz porwa Helen. W ten sposb nie mona w adnym wypadku przyj, eby Achilles by zalotnikiem Heleny. Rozdzia XXV 1 Uszedszy nieco naprzd od tego pomnika, ujrzymy wpadajc do morza rzeczk. Miano jej Skyras. Pozostawaa bezimienna, a Pyrros, syn Achillesa, wpyn na ni z okrtami, jadc ze Skiros na lub z Hermion 319. Jeli przejdziesz t rzeczk, ujrzysz stary przybytek... nieco oddalony od otarza Zeusa. W odlegoci czterdziestu stadiw od rzeczki ley Pyrrichos, ju w rdldziu. 2 Jedni powiadaj, e miasto otrzymao nazw od Pyrrosa, syna Achillesa. Inni znowu s zdania, e istnia jaki bg Pyrrichos, jeden
Iliada I 158. Iliada XXIII 790. 318 Odyseja XI 630. 319 Hermiona, crka Menelaosa i Heleny. Pyrros, zwany czciej Neoptolemem, por. Pauz. I 11,1 i I 33,8. Na pocztku IV ks. Odysei jest wzmianka o tym weselu.
317 316

z tzw. kuretw320. Niektrzy znowu twierdz, e z Malei przyby Sylen321 i tu zamieszka. e Sylen wychowa si w Malei, to powiadczaj nastpujce sowa z pieni Pindara322:
Namitny tancerz Sylenos, maonek nimfy Nais, ktrego gra Malei wypiastowaa.

Natomiast, e Sylen mia jeszcze imi Pyrrichos, tego ju Pindar nie powiedzia, ale tak podaj mieszkacy Malei. 3 W Pyrrichos na agorze jest studnia. Mieszkacy sdz, e to podarek dla nich ze strony Sylena. Cierpieliby niewtpliwie dotkliwy brak wody, gdyby ta studnia wyscha. W tej okolicy maj mieszkacy Pyrrichos nastpujce przybytki: Artemidy z przydomkiem Astrateja [tj. Zwolnionej od Suby Wojskowej], poniewa tu Amazonki ustay w swym pochodzie wojennym; oraz Apollona Amazonios [tj. od Amazonek]. Posgi obojga bstw to ksoana. Powiadaj, e ufundoway je kobiety, przybye znad Termodontu323. 4 Jeli z Pyrrichos zejdziesz ku morzu, ujrzysz Teutrone. Za jej zaoyciela podaj ludzie miejscowi Ateczyka, Teutrasa. Z bogw czcz szczeglnie Artemid Issoria. rdo maj imieniem Naja. Od Teutrone w odlegoci stu pidziesiciu stadiw wybiega w morze przyldek Tajnaron324. Ma dwa porty: jeden, tzw. port Achillesa,
Kureci, kapani kretescy, ktrym bogini Rea powierzya opiek nad maym Zeusem, uratowawszy z rk Kronosa i ukrywszy na Krecie. Haaliw muzyk i tacami zaguszali pacz Zeusa niemowlcia. Temu tematowi powici hymn do Zeusa Kallimach. Czsto utosamiani z korybantami, frygijskimi kapanami bogini Kybeli. 321 Sylen, najstarszy z satyrw, piastun i wychowawca Dionizosa. Uchodzi za syna boga pasterzy, arkadyjskiego Pana. 322 Pindar, ff. 156 Schrder. 323 tj. Amazonki. Wywodziy swj rd od Aresa i nimfy Harmonii. Zamieszkiway okolice nad rzek Termodont w Kapadocji (Azja Mn.), ze stolic Temiskyra. Zob. Pauz. I 2,1. Rzdziy si same, bez mczyzn. Miay krlow. Dzieci pci mskiej oddaway ojcom, w swym krlestwie zatrzymyway tylko dziewczynki; im obcinay praw pier, aby waday lepiej broni (std wywodzono nazw ich, jako pozbawionych piersi). Zajmoway si przede wszystkim wojn. Walczyy z Atenami i z innymi ludami helleskimi. Moliwe, i tu Termodont oznacza rzek nie w Kapadocji, lecz w Beocji, zob. Herod. IX 43. 324 Zob. przyp. 288. B.F.
320

drugi Psammaty325. Na samym cyplu przyldka jest witynia podobna do groty. Przed ni stoi posg Posejdona. 5 Niektrzy poeci hellescy podaj, jakoby Herakles wyprowadzi tdy psa Hadesowego326, chocia nie ma adnego przejcia podziemnego przez grot i niepodobna uzna za prawdopodobne, aby istniaa jaka podziemna siedziba bogw, w ktrej gromadz si dusze. Hekatajos z Miletu327 znalaz wyjanienie, mogce uchodzi za prawdziwe. Oto, jego zdaniem, na przyldku Tajnaron ya straszna mija, nazywano j psem Hadesowym, poniewa kady czowiek, ktry dozna jej ukszenia, nieodwoalnie umiera od jadu natychmiast. Hekatajos wic utrzymywa, e Herakles t mij zacign przed Eurysteusa. 6 Natomiast Homer on pierwszy nazwa psem Hadesu"328 tego potwora, ktrego wynis Herakles ani nie nada mu imienia, ani nie przedstawi jego wygldu, a przecie to zrobi w wypadku Chimery329. Dopiero pniejsi poeci nadali mu imi Kerbera i czynic go podobnym pod wieloma wzgldami do psa mwili, e ma trzy gowy. Tymczasem Homer w nie wikszym stopniu posuy si podobiestwem do psa, ktry wszak jest przyjacielem czowieka, ni gdyby mia uy miana pies Hadesu" w stosunku do tworu, bdcego mij. 7 Inne s jeszcze pamitki wotywne na Tajnaron: brzowy posg Ariona Kitaroda330 na delfinie. Herodot opowiedzia w swym opisie Lidii tylko to, co usysza na temat Ariona i historii z delfinem. Natomiast
Psamata bya nereid, ktra w zwizku z Hakiem urodzia syna Fokosa. Potem wysza za m za Proteusa, krla Egiptu. Wg Grimala, s. 400. 326 Zwanego Cerberem. 327 Hekatajos z Miletu (ok. 550ok. 479), logograf; tak nazywano najstarszych historykw. Napisa: Genealogiaj, Gesperiodos, tj. Opis ziemi i inne. Zachowane fragmenty. 328 Iliada VIII 368; Odyseja XI 623. 329 Iliada VI 181. 330 Arion, wedug opowieci Herodota I 23 24, piewak i lutnista, twrca gatunku lirycznego dytyrambu, czsto bywa na dworze Periandra, tyrana Koryntu. Pojechawszy raz na wystpy artystyczne do Italii, powraca z Tarentu z wielkimi skarbami na okrcie korynckim. Na otwartym morzu eglarze tego statku postanowili wrzuci go do wody i posi jego skarby. Wwczas Arion wyrazi prob, aby mu wolno byo raz jeden zapiewa i skoczy w to. Gdy to uczyni, delfin podpyn i zawiz go do Koryntu, gdzie Periander ukara nieuczciwych eglarzy po ich powrocie.
325

ja sam na wasne oczy widziaem tego delfina, ktry w Poroselene331 wynagrodzi chopca za to, e go ocalit leczc z ran zadanych przez rybakw; mianowicie posuszny woaniu chopca nosi go na grzbiecie, ilekro chopiec332 zechcia. 8 Jest rwnie na Tajnaron rdo nie przedstawiajce ju dla nas dzisiaj niczego godnego uwagi. Dawniej tym, ktrzy w jego wod spojrzeli, pozwalao podobno dojrze porty i okrty. T wod pozbawia ju na zawsze zdolnoci odtwarzania takich widokw pewna kobieta, wyprawszy w niej brudne szaty. 9 O jakie czterdzieci stadiw jazdy okrtem odlege jest od Tajnaron Kajnepolis [tj. Nowe Miasto]. Dawniej miao ono nazw take Tajnaron. Jest tu megaron Demetry333, a nad morzem witynia Afrodyty i jej posg z kamienia, w postawie stojcej. Std oddaliwszy si na jakie trzydzieci stadiw, ujrzymy Tyrydes, przyldek Tajnaru, i ruiny miasta Hippola, a w nim przybytek Ateny Hippolaitis. Nieco dalej ley miasto Messa i port. 10 Z tego portu jest sto pidziesit stadiw do Ojtylos. Heros, od ktrego miasto otrzymao nazw, pochodzi z Argos; syn to Amfianaksa, wnuk Antymacha. Godny widzenia jest w Ojtylos przybytek Sarapisa, a na agorze ksoanon Apollona Karnejos. Rozdzia XXVI 1 Dugo drogi z Ojtylos do Talamaj wynosi okoo osiemdziesiciu stadiw; po drodze ujrzymy przybytek Inony i wyroczni. Przepowiednie otrzymuje si w czasie snu. Bogini za porednictwem snw odsania, czego pielgrzymi pragn si dowiedzie. PosPoroselene jest wysepk midzy wysp Lezbos a ldem Azji Mn. T opowie o wdzicznym delfinie przytacza Aelian, Nat. anim. II 6. 332 Opowie o przyjani chiopca z delfinem relacjonuje te Plin. St., N.h. IX 26 i Plin. M. List IX 33. O delfinie zaprzyjanionym z ludmi mwi te Aulus Gellius, VI (VII) 8,4. 333 Megaron, najdawniejszy typ budowli paacowej greckiej, znany jest dobrze z okresu kultury mykeskiej. Najstarsze pozostaoci tego typu budowli, znane s
331

gi z brzu stoj w tej czci przybytku, ktra nie ma dachu. Jeden posg przedstawia Pazyfa334, drugi Heliosa. Posg znajdujcy si wewntrz wityni, jest sabo widoczny z powodu mnstwa zasaniajcych go wiecw. Powiadaj, e i on jest brzowy. Ze witego rda bije woda smaczna do picia. Pazyfa to przydomek Seleny, a nie bstwo miejscowe. 2 W odlegoci dwunastu stadiw od Talamaj ley nad morzem miejscowo zwana Pefnos. Tu przy brzegu jest wysepka, nie wiksza od wielkiego gazu, i ona take nosi miano Pefnos. Mieszkacy Talamw twierdz, e tu przyszli na wiat Dioskurowie. Wiem, e o tym wspomina w swej pieni take Alkman. Mieszkacy Talamw przyznaj jednak, e tu Dioskurowie si nie wychowywali, lecz e Hermes przenis ich do Pellany. 3 Na wysepce s rwnie posgi Dioskurw z brzu, wielkoci stopy, ustawione na wysepce pod goym niebem. Tych posgw nie mie naruszy morze, cho w czasie zimy zalewa sw fal ca ska. Tu jeszcze inny dziw wystpuje. Oto mrwki s tu bielsze ni zazwyczaj. Zdaniem Meseczykw kraj ten nalea ongi do nich, tak e Dioskurowie, wedle ich mniemania, raczej do nich przynale ni do Lacedemoczykw. 4 W odlegoci dwudziestu stadiw od Pefnos le Leuktry. Z jakiego powodu nadano miastu nazw Leuktra, nie wiem. Jeli od Leukippa, syna Perieresa, jak utrzymuj Meseczycy, to ta wersja wydaje mi si pochodzi std, e w tej okolicy najwicej z bogw czcz Asklepiosa, wywodzc jego synostwo od Arsinoi335, cry Leukippa. Stoj tam posgi z kamienia: Asklepiosa w jednym miejscu, Inony w innym.
z przeomu neolitu i brzu, z wybrzea matoazjatyckiego (Troja I i II) oraz Tesalii. Jest to pomieszczenie prostoktne, poprzedzone otwartym kolumnowym przedsionkiem z wejciem do wntrza, umieszczonym przy jednym z krtszych bokw. W okresie midzy XII a VIII w. megaron przeksztacio si w budowl kultow, tworzc podstawowy typ wityni greckiej, tzw. templum in antis. B.F. 334 Pazyfa, ona krla Minosa, crka boga soca, Heliosa. Ale tu chyba nie o niej mowa, lecz o Pazyfa, crce Atlasa, matce Ammona z woli Zeusa, wzgldnie o Pazyfa, a waciwie Kassandrze, crce Priama, ktra tu miaa umrze. 335 Zob. Pauz. II 26,7; IV 3,2, 31,12.

5 Wzniesiono tu wityni i posg Kassandrze, crce Priama, zwanej przez ludzi miejscowych Aleksandr336. S tu ksoana Apollona Karnejos w ten sam sposb wykonane, jak to przyjte jest spord Lacedemoczykw u Spartan. Na akropoli jest przybytek i posg Ateny. W Leuktrach znajduje si te witynia i gaj Erosa. Woda por zimow zalewa gaj. Ale lici, strcanych wiatrem na to miejsce z drzew, woda std nie unosi, nawet gdy silnie przybiera. 6 Co za nowego, wedle moich informacyj, zdarzyo si wspczenie w pasie nadbrzenym ziemi nalecej do Leuktrw337, opisz z kolei. Oto wiatr zanis pomie do lasu i wiele drzew spono. Kiedy ukazaa si ziemia pozbawiona rolinnoci, znaleziono ustawiony posg Zeusa Itomaty. To dla Meseczykw stanowi dowd pierwotnej przynalenoci Leuktrw do Mesenii. Ale przecie nawet w wypadku, gdyby Leuktry naleay od najdawniejszych czasw do terenw zamieszkanych przez Lacedemoczykw, to przecie i tak mg Zeus Itomata doznawa u nich czci. 7 Kardamyle, o ktrej wspomina rwnie Homer338 w scenie skadania obietnicy darw przez Agamemnona, jest lennikiem Lacedemoczykw, zamieszkaych w Sparcie, odkd cesarz August odci j od Mesenii. Kardamyle odlega jest od morza o osiem stadiw, od Leuktrw za o szedziesit. Niedaleko od brzegu jest tam wity okrg cr Nereusa. Wie ustna gosi, e wyszy na to miejsce z morza, aby ujrze Pyrrosa, syna Achillesa, gdy do Sparty jecha na lub z Hermion. W osiedlu jest przybytek Ateny, a take Apollon Karnejos, w stylu przyjtym powszechnie u Dorw. 8 Miasto nazywane w epopei Homera339 Enope, zamieszkae przez Meseczykw, a nalece do zwizku miast Eleuterolakonw, nazywaj za naszych czasw Gereni340. Wie ustna gosi, e jest to miasto dziecistwa Nestora. Inni znowu twierdz, e on
Zob. 19,6. Wymienione przez Pauzaniasza zabytki nie zostay dotychczas odkopane. B.F. 338 Iliada IX 149 i 292; Herod. VIII 73. 339 Iliada IX 150. 340 Gerenia, miasteczko na poudnie od Sparty, ojczyzna Nestora, najstarszego z wodzw greckich pod Troj, bohatera Iliady. B.F.
337 336

tu tylko przyby, opuszczajc strony ojczyste, gdy Pylos zdobywa Herakles. 9 Tu w Gerenii jest grobowy pomnik Machaona341, syna Asklepiosa i jego przybytek otoczony wielk czci. U Machaona mog ludzie doznawa uzdrowie od chorb. wite miejsce nazywaj Rodosem. Jest tam posg Machaona z brzu, w pozycji stojcej. Na jego gowie spoczywa wieniec, ktry Meseczycy nazywaj w dialekcie miejscowym kifos". Twrca Maej Iliady podaje wiadomo, e Machaona zabi Eurypylos, syn Telefa. 10 Wedle moich informacyj, jest to take istotnym powodem powstania obyczaju zwizanego ze wityni Asklepiosa w Pergamie. Mianowicie, zaczyna si wprawdzie piewanie hymnw od wzmianki o Telefie342, ale dalej nastpuje w pieni przemilczenie o Eurypylu. W ogle w wityni nie wolno wymieni jego imienia, poniewa oczywicie wiadomo, e by zabjc Machaona. Podanie gosi, e koci Machaona ocali Nestor. Podalejrios w czasie powrotu wojsk helleskich, po zburzeniu Ilionu, zmyli kierunek eglugi; podobno fale zaniosy go a na brzeg Syrnosu, na ldzie karyjskim; tu si osiedli. 11 Do krainy gereskiej naley jeszcze gra Kalation: na niej znajduje si przybytek Klai, obok ktrego jest wita grota, majca wprawdzie ciasne wejcie, ale wntrze godne obejrzenia. Idc z Gerenii w gr jakby w gb ldu, napotkamy w odlegoci trzydziestu stadiw Alagoni. To osiedle zaliczyem ju take do miast Eleuterolakonw. Godne s tu widzenia przybytki: Dionizosa oraz Artemidy.
Machaon, brat Podalejriosa, syn Asklepiosa, bra razem z bratem udzia w wojnie trojaskiej, lekarz, zosta zraniony strza Parysa (ks. XI Iliady) i zawieziony przez Nestora do jego namiotu, gdzie go opatrzya branka Nestora, Hekamede. Zosta zabity przez Eurypylosa, syna Telefa, inni utrzymuj, e przez Pentezyle. 342 Telefos, syn Heraklesa i Auge, krl Myzji w Azji Mn.
341

KSIGA SIDMA

Rozdzia 1 1 Kraina leca pomidzy Elid i Sykioni, a dochodzca do samego morza zwrconego ku wschodowi, za naszych czasw nazywana Achaj od swych mieszkacw, ongi nosia miano Ajgialos2, a jej mieszkacy Ajgialejs. Wedle legendy sykioskiej ta nazwa pochodzi od Ajgialeusa, krla obecnej Sykionii. Inni znowu powiadaj, e nazwa kraju pochodzi od rzeby terenu, gdy wiksza cz tej ziemi stanowi brzeg morza, tj. ajgialos. 2 W jaki czas pniej, po mierci Hellena, reszta jego synw wypdza z Tesalii Ksutosa3, obwiniajc go o skryte przywaszczenie na swj prywatny uytek czci ojcowizny. Zbieg on wwczas do Aten i dozna zaszczytu otrzymania za on crki Erechteusa4. Mia z ni dwu synw: Achajosa oraz Iona. Po mierci Erechteusa zosta powoany na rozjemc midzy synami o dziedzictwo wadzy. Ksutos przyzna wadz krlewsk najstarszemu, Kekropsowi. Wtedy reszta synw Erechteusa wypdza go z kraju. 3 Ksutos przyby do Ajgialosu. Tam zamieszka i tam umar. Spord
Ksiga VII podobna jest do IV, opisujcej Meseni, o tyle, e w obydwu tych regionach mato byo zabytkw do ogldania. Dlatego Pauzaniasz da w tych dwu ksigach bardzo dugie wstpy historyczne; tu w ks. VII obejmujcy wicej ni poow ksigi. Siga on od dziejw mitycznych Achai a do panowania cesarza Wespazjana (6979). Szczeglnie wyczerpujco zostaa przedstawiona ostatnia wojna Zwizku Achajskiego przeciw Rzymowi (147/146 p.n.e.), co doprowadzio do podboju caej Grecji przez Rzym. W to opowiadanie historyczne (jest to tzw. logos) wplata Pauzaniasz opis godnych obejrzenia, gwnych obiektw Jonii, by moe ojczyzny Pauzaniasza. Wg Meyera, s. 638. 2 Iliada II 575: Ajgialeja. 3 Wedug Iona Eurypidesa (w. 63) Ksutos by synem nie Hellena, lecz Eola, a ten z kolei synem Zeusa. 4 Jej imi byo Kreuza (Ion Eurypidesa, w. 10 i nn.).
1

jego synw, Achajos, cignwszy sprzymierzecw z Ajgialosu i z Aten, wyruszy do Tesalii5 i obj wadz nalen mu po ojcu. A Ion6 wanie gromadzi wojsko przeciw mieszkacom Ajgialosu i przeciw ich krlowi, Selinusowi. Wtedy Selinus zaproponowa mu przez posw rk swej jedynej crki, Helike, oraz usynowienie jego samego z prawem dziedziczenia wadzy krlewskiej. 4 To wydao si Ionowi do przyjcia. Po mierci Selinusa obj wadz krlewsk nad Ajgialosem. Zaoy tam miasto Helike. Nazwa je tak od imienia swej ony. A wszystkich mieszkacw Ajgialosu od swego imienia nazwa Jonami. Waciwie nie nastpia tu zmiana nazwy, lecz jej rozszerzenie. Odtd nazywali si bowiem Ajgialejs Jonami. Ale kraj w dalszym cigu pozosta przy dawnej nazwie. Homer w swym katalogu si Agamemnona zadowala si podaniem dawnej nazwy kraju. Po caym Ajgialosie i wok szerokiej Heliki7 ... 5 Wtedy wanie, w czasie sprawowania wadzy krlewskiej w Ajgialosie przez Iona, wybucha wojna midzy Atenami i Eleuzys. Ateczycy powoali Iona na wodza swej armii. I tu w Attyce zaskoczya go mier. W demie Potamos8 jest grb ona. Potomkowie Iona utrzymali wadz nad Jonami do chwili, kiedy ulegli przewadze wojennej Achajw i oni, i lud. Sami za Achajowie zostali w tyme czasie wyparci z Lacedemonu i Argosu przez Dorw. 6 Dzieje wojny midzy Jonami i Achajami oraz wszystkie wypadki, jakie zaszy midzy nimi, przedstawi za chwil. Najpierw musz wyjani, dlaczego mieszkacy Lacedemonu i Argosu byli jedynymi mieszkacami Peloponezu, ktrzy otrzymali nazw Achajw jeszcze przed powrotem na Peloponez Dorw. Archander i Architeles, synowie Achajosa9, przybyli do Argosu z Ftiotis. Przybywszy zostali ziciami Danaosa. Mianowicie Architeles poj za on Automat, Archander za Skj. Jako dowd ich poprzedniego pobytu w Argosie suy i ta choby
Wedug innej znowu legendy Achajos zosta wypdzony z Aten z powodu jakiego przypadkowego zabjstwa i udai si do Lacedemonu. Wg Frazera, t. IV, s. 115, przyp. do I 3). 6 Wedug legendy attyckiej on by synem Apollona i Kreuzy, crki Erechteusa. 7 Iliada II 575. 8 Zob. Pauz. I 31,3. 9 Zob. Pauz. II 6,5.
5

okoliczno: Archander nada swemu synowi imi Metanastes [tj. Przesiedleniec]. 7 Kiedy synowie Achajosa umocnili sw wadz w Argosie i Lacedemonie, przyja si tam dla ludnoci przewanie nazwa Achajw. To bya nazwa dla obydwu krajw. Natomiast nazwa Danaw przysugiwaa tylko Argiwom. Ot Achajowie, wypdzeni10 przez Dorw z Argosu i z Lacedemonu, wysali heroldw do Jonw z zapytaniem, czy krl Tysamenos, syn Orestesa, i cay lud Achajw nie mogliby sta si wspmieszkacami ich kraju bez wojny? Krlw Jonw przej strach, eby w wypadku wymieszania Jonw z przybyszami achajskimi nie zosta wybrany wsplnym krlem Tysamenos ze wzgldu na zacno moraln i saw rodu. 8 Wic Jonowie odrzucili propozycje Achajw. Wyszli na spotkanie przybyszw z broni w rku. Tysamenos pad w walce. Achajowie zwyciyli Jonw. Ci schronili si do Helike. Achajowie przystpili do oblenia. Wreszcie po kapitulacji Jonw Achajowie pozwolili im opuci miasto. Zwoki Tysamenosa pogrzebali Achajowie w Helike. Pniej Lacedemoczycy na skutek upomnienia wyroczni delfickiej sprowadzaj koci jego do Sparty. Jeszcze za moich czasw by tam grb Tysamenosa w miejscu, gdzie Lacedemoczycy urzdzaj posiki zw. Fejditia. 9 Jonowie powdrowali do Attyki. Ateczycy oraz ich krl Melantos syn Andropomposa, przyjli ich na wspmieszkacw. Zachowali bowiem we wdzicznej pamici Iona i jego czyny, ktrych dokona jako wdz Ateczykw. Wie ustna podaje, e motywem przyjcia Jonw na wspmieszkacw nie bya ze strony Ateczykw yczliwo wzgldem nich, lecz potrzeba wzmocnienia si wewntrznych swego pastwa. Mieli bowiem w podejrzeniu Dorw, e mog ich zaatakowa. Rozdzia II 1 W kilka lat pniej Medon i Nejleus, najstarsi z synw Kodrosa11, pokcili si o wadz. Nejleus utrzymywa, e nie moe znie nad sob
10 11

Zob. Pauz. II 18,8; II 38,1; III 1,5. Kodros, syn Melantosa, ostatni krl Aten. Legenda opowiada o nim, e

wadzy Medona, poniewa Medon jest chromy na jedn nog. Postanowili wic w tej sprawie odnie si do wyroczni delfickiej. Pytia przyznaa wadz krlewsk w Atenach Medonowi. W ten sposb Nejleusowi12 i innym synom Kodrosa nie pozostao nic innego, jak pj na obczyzn na osiedlenie i wzi z sob ochotnikw z Aten. Wrd czonkw wyprawy wikszo stanowili Jonowie. 2 To ju trzecia z rzdu wyprawa z Hellady, podjta pod krlem z innego plemienia ni uczestnicy wyprawy. Najstarsz poprowadzi Jolaos13 z Teb, bratanek Heraklesa. Z Aten i z Tespiw na Sardyni. Na jedno pokolenie przed wypyniciem Jonw z Aten poprowadzi Lacedemoczykw i Minyw14, wyrzuconych przez Pelazgw z Lemnosu, Tebaczyk Teras15, syn Autezjona, na wysp, noszc teraz nazw od tego Terasa, a przedtem Kalliste. 3 W trzeciej, o ktrej ju wspomniaem, zostali postawieni na czele Jonw synowie Kodrosa, bez adnej z nimi wsplnoty rodowej; byli bowiem jednej krwi z Meseczykami z Pylosu po Kodrosie i Melantosie, natomiast po matce byli Ateczykami. Oprcz Jonw wzili udzia w wyprawie nastpujcy jeszcze Hellenowie. Oto grupa Teban razem z Filotasem, potomkiem Peneleosa. Oto Minyowie z Orchomenu, spokrewrieni z synami Kodrosa. Wzili te udzia Fokijczycy z wszystkich swych osiedli z wyjtkiem Delf oraz Abantowie z Eubei. 4 Fokijczykom dali okrty do przeprawy morskiej Ateczycy: Filogenes i Damon, synowie Euktemona. Sami rwnie objli nad nimi dowdztwo w zakadaniu kolonii. Kiedy wszyscy uchodcy przybili ju do brzegu Azji, skierowali atak jedni tu, drudzy tam, na miasta nadmorskie. Nejleus i jego grupa na Milet. 5 Sami mieszkacy Miletu tak o swych najdawniejszych dziejach przekazuj legend, Przez dwa pokolenia nazywaa si ta okolica Anakw czasie oblenia Aten przez Dorw (XI w. p.n.e.) powici swe ycie na zwycistwo Aten. A mianowicie bya przepowiednia, e Dorowie w tym tylko wypadku mieli zdoby miasto, gdyby nie zabili Kodrosa. Na wie o tym Kodros w przebraniu ebraka przedosta si do obozu Dorw, wywoa zajcie wewntrz obozu i zgin, W ten sposb ocali Ateny. 12 Por. Herod. I 145. 13 O sardyskiej wyprawie Jolasoa zob. Pauz. I 29,5; X 17,5. 14 Zob. Herod. IV 145. 15 Zob. Pauz. III 1,7; 15,6.

tori, za panowania rdzennie miejscowego krla Anakta i Asteriosa, syna Anakta. Gdy Miletos przyby do brzegu z flot Kreteczykw, ta ziemia, a take samo miasto otrzymay od niego now nazw. Miletos przyby z Krety razem ze swym wojskiem, chronic si przed Minosem, synem Europy. A Karowie16, dotychczasowi mieszkacy tej krainy, stali si z kolei wspmieszkacami Kreteczykw. 6 Gdy Jonowie opanowali dawny Milet, wtedy ca ludno msk wybili co do nogi. Uratowali si tylko ci, ktrzy zdoali uj w czasie zdobywania miasta. ony i siostry wymordowanych polubili zwycizcy. Idc do Didymw, moemy zauway na lewo od drogi, niedaleko ju bram miejskich, grb Nejleusa. Przybytek Apollona17 w Didymach i wyrocznia istniay przed przybyciem Jonw. A ju znacznie dawniejszy od czasu ich przybycia jest kult Artemidy Efeskiej18. 7 Pindar19 jednak nie wszystko dokadnie zbada o bogini, jak mi si zdaje. Utrzyrnywa mianowicie, e zbudoway ten przybytek Amazonki, wyruszajc na wypraw przeciw Atenom i Tezeuszowi. A przecie te kobiety z Termodonu zoyy ofiary efeskiej bogini wwczas nie po raz pierwszy. Znay przybytek od dawna. Zoyy ju ofiary bogini efeskiej, kiedy zdoay uj przed Heraklesem; a jeszcze inne spord nich skorzystay z jej azylu, kiedy jeszcze wczeniej uszy przed Dionizosem. A wic nie Amazonki wzniosy t wityni, lecz rdzennie miejscowy
O Karach, jako pierwotnych mieszkacach Miletu, mwi Homer w Iliadzie II 867. Jonowie przybyli na te tereny pod koniec II tysiclecia p.n.e., przede wszystkim z Attyki i z Eubei. Opanowali wybrzee Maej Azji midzy Zatok Hermajsk i Iazyjsk zakadajc miasta: Kladzomenaj, Erytraj, Teos, Lebedos, Kolofon, Efez, Priene, Myus nad ujciem Meandra oraz Milet. Twierdzenie Pauzaniasza, e sanktuarium Apollona w Didymach pod Miletem istniao ju przed przybyciem Jonw, wiadczy, e zostao tam zaoone przez pierwszych przybyszw greckich, tj. przez kolonistw achajskich, w drugiej poowie II tysiclecia. B.F. 18 Kult greckiej Artemidy na terenie Efezu mia prawdopodobnie powizania z wczeniejszymi kultami hetyckimi lub frygijskimi. Pierwsza witynia Artemidy w Efezie, tzw. witynia Krezusa, zostaa wzniesiona w latach 580 560 przez Chersifrona z Krety i Metagenesa. Podpalona przez szaleca Herostratosa w 356 r., ju w 323 r. p.n.e. zostaa odbudowana przez Dejnokratesa jako dipteros w stylu joskim. B.F. 19 Pindar fr. 174
17 16

Korezos i Efezos. Legenda czyni Efezosa synem rzeki Kaistros. To fundatorzy przybytku. Od Efezosa otrzymao take nazw miasto Efez. 8 Mieszkacami tego kraju byli wwczas: Lelegowie, plemiennie nalecy do Karw, oraz w przewaajcej iloci Lidowie. Wok wityni mieszkali take inni jeszcze ludzie, mianowicie potrzebujcy azylu oraz kobiety z rodu Amazonek. Androklos, syn Kodrosa jego wyznaczono krlem Jonw przybyych morzem do Efezu wypdzi std precz Lelegw i Lidw, zajmujcych wysz cz miasta. Mieszkacy przywitynni nie mieli si czego ba. Tyle tylko, e musieli Jonom zoy przysig lojalnoci oraz sami z kolei od nich j otrzymali. I to ju zabezpieczyo ich przed wojn. Androklos wyzu ponadto Samijczykw z posiadania wyspy. Przez jaki czas posiadali wic Efezyjczycy wysp Samos i inne z ni ssiadujce. 9 Kiedy jednak Samijczycy powrcili do swych dawnych siedzib, Androklos z kolei pomg mieszkacom Prieny w walce przeciw Karom. Hellenowie wyszli z bitwy zwycisko. Ale Androklos pad na polu walki. Efezyjczycy zabrali z sob ciao zmarego Androklosa i pogrzebali w swej ziemi tam, gdzie pokazuje si jego grb do dnia dzisiejszego przy drodze wiodcej z przybytku, obok Olimpiejon, w kierunku bramy Magnezyjskiej. Na grobie stoi posg mczyzny w penym uzbrojeniu. 10 A Jonowie, ktrzy znowu zawdrowali na zaoenie kolonii do Myus i Prieny, i oni take wyzuli Karw z ich miast. Zaoycielem Myusu sta si syn Kodrosa, Kyaretos. Miasto Priena z mieszan ludnoci tebaskojosk miao zaoycieli w osobach Filotasa, potomka Peneleosa, i Ajpytosa, syna Nejleusa. Mieszkacy Prieny, cho doznali wielu klsk20 od Persa Tabutesa, a pniej od miejscowego obywatela, Hierona, do dnia dzisiejszego wytrwali we wsplnocie joskiej.
Krezus, wadca Lidii, rozpocz wojn z krlem perskim Cyrusem w 550 r. W 546 r. Persowie zajli Sardes, a nastpnie miasta greckie na wybrzeu, m. in. Priene. Powstanie tych miast przeciw Persji spowodowao okres represji, zakoczony zburzeniem Miletu w 494 r. p.n.e. i klsk caej Jonii. B.F.
20

11 Ludno Myusu z nastpujcego zbiegu okolicznoci musiaa porzuci swe miasto. Na terenie nalecym do Myusu wrzynaa si w ld zatoczka, ktr rzeka Meander zamienia w bagno przez zablokowanie muem wejcia do morza. Kiedy woda morska stracia waciwe sobie zasolenie, wytworzya si tak straszliwa masa komarw z tej stojcej wody, e zmusia ludzi do opuszczenia miasta. Mieszkacy Myusu uszli do Miletu, wiozc z sob wszystkie swe ruchomoci, a take posgi bogw. Za moich czasw nic ju w miecie nie pozostao, prcz wityni Dionizosa21 z biaego marmuru. Mieszkacom Myusu zdarzyo si dozna tego samego, co mieszkacom Atarneusu pod Pergamem. Rozdzia III 1 Mieszkacy Kolofonu uwaaj, e przybytek w Klaros22 i wyrocznia tamtejsza istniej od pradawnych czasw. Powiadaj oto, e kiedy jeszcze ta ziemia bya we wadaniu Karw, przybyli tutaj jako pierwsi z Hellenw Kreteczycy, mianowicie Rakios z ca grup towarzyszy. Opanowali brzeg morski i mieli potn flot. Natomiast du cz ldu posiadali jeszcze cigle Karowie. Kiedy Tersander, syn Polinejkesa, i Argiwowie zdobyli Teby, wrd innych jecw zostaa wysana do Apollona delfickiego take Manto. Jej ojca, Tejrezjasza, w czasie drogi zaskoczya mier w Haliartii23. 2 Wyrocznia boga wysaa ich na zaoenie kolonii. Wic wsiedli na okrty i popynli do Azji. A kiedy znaleli si w Klaros, wybiegli na ich spotkanie Kreteczycy z broni w rku. Prowadz do Rakiosa. On za dowiedziawszy si od Manto24, kim s i z jakiej przyczyny
Wydarzenia, o ktrych mwi Pauzaniasz, musiay rozegra si najwczeniej w VI w. p.n.e., poniewa witynie z marmuru zaczto wznosi dopiero w tym okresie. B.F. 22 Pauzaniasz daje tu bardzo wane wiadectwo odnoszce si do kolonizacji wybrzey Maej Azji przez Achajw jeszcze w okresie istnienia pastwa kreteskiego, tj. przed 1400 r. p.n.e. Wg jego wiadectwa zaoycielk wyroczni przy wityni Apollona w Klaros koo Kolofonu byaby mieszkanka Beocji, wieszczka Manto. B.F. 23 Haliartos, miasto w Beocji. 24 Manto, zob. Pauz. IX 33,1 i nn.; odziedziczya dar wieszczy po ojcu, Tejrezjaszu, lepym wru tebaskim.
21

przybyli, poj Manto za maonk, a ca wypraw osiedlecz przyj na wspmieszkacw. Mopsos, syn Rakiosa i Manto, wypchn do reszty Karw z tej ziemi. 3 Z kolei Jonowie [przybywszy tutaj] zoyli przysig lojalnoci w stosunku do Hellenw, zamieszkaych ju w Kolofonie, i na rwni z nimi stali si obywatelami miasta bez adnych dodatkowych przywilejw. Wadz krlewsk nad Jonami objli wodzowie: Damazychton i Prometos, synowie Kodrosa. Pniej Prometos zabi brata i zbieg na Naksos. Tame zmar. Jego zwoki przewieziono do domu i tu przyjli je synowie Damazychtona. Miejsce, gdzie jest grb Prometosa, nosi nazw Politejchides. 4 W jakich okolicznociach wypado miastu Kolofon ulec wyludnieniu25, to ju przedstawiem przy sposobnoci opisu dziejw Lizymacha. Spord Hellenw, ktrzy wyldowali w Efezie na osiedlenie, tylko Kolofoczycy podjli walk z Lizymachem i Macedonami. Grb polegych w walce Kolofoczykw oraz Smyrnejczykw ujrzysz, idc do Klarosu, po lewej stronie drogi. 5 Miasto Lebedos zrwna z ziemi Lizymach tylko dlatego, aby przysporzy ludnoci Efezowi. Ziemia Lebedosu jest zreszt wyjtkowo urodzajna i ma ciepe rda, najprzyjemniejsze i najliczniejsze spord wszystkich tutejszych nadmorskich. Ongi take miasto Lebedos zamieszkiwali Karowie. A wypdzi ich stamtd Andrajmon, syn Kodrosa, i Jonowie. Ma on grobowiec przy drodze wiodcej z Kolofonu, po lewej stronie, ju po przejciu rzeki Kalaon. 6 Teos skolonizowali Minyowie z Orchomenu, przybyli tam z Atamasem. Powiadaj, e ten Atamas26 jest potomkiem Atamasa, syna Ajolosa. I tam pomieszani byli z ywioem helleskim Karowie. Do Teosu wprowadzi Jonw Apojkos, czwarty z kolei potomek Melantosa. W stosunku do kolonistw z Orchomenu, jak i w stosunku do rdzennych mieszkacw Teosu nie podj adnych krokw zaczepnych. W niewiele lat pniej przybyli jeszcze uchodcy
25 26

Zob. Pauz. I 9,7. Zob. Pauz. I 24,2; I 44,7.

z Aten i z Beocji. Ateczykw prowadzi Damazos i Naoklos, synowie Kodrosa, Beotw Geres z Beocji. Te obydwie grupy przyj Apojkos i mieszkacy Teosu w poczet ludnoci miejscowej. 7 Erytrajczycy ongi przybyli podobno z Krety, z Erytrosem, synem Radamantysa. Zaoycielem miasta ma wic by w Erytros. Razem z Kreteczykami mieszkali tu Likowie, Karowie, Pamfilowie. Z takich oto przyczyn. Likowie, bo byli spokrewnieni z Kreteczykami; mianowicie Likowie27 pochodzili pierwotnie z Krety, od tych jej mieszkacw, ktrzy uszli razem z Sarpedonem. Karowie, bo czya ich z dawien dawna przyja z Minosem. Pamfilowie, poniewa i oni mieli w sobie krew hellesk, jako pochodzcy od tych Hellenw, ktrzy po zdobyciu Ilionu tuali si z Kalchasem. Taki, powyej wymieniony, konglomerat ludnociowy przedstawiao miasto Erytraj jeszcze przed przybyciem Jonw. Wreszcie Kleopos, syn Kodrosa, zebra ze wszystkich bez wyjtku miast joskich tylu ludzi, ilu si tylko dao z kadego, oraz osiedli w Erytrach, wcielajc do ludnoci dotychczasowej. 8 Miasta Kladzomenaj i Fokaja przed przybyciem Jonw do Azji nie istniay jeszcze. Dopiero po przybyciu Jonw cz ich po dugim wasaniu si tu i tam przeja od Kolofoczykw Parforosa na wodza i zaoya miasto u stp Idy. Wnet potem je porzucia, powrcia znowu do Jonii i zaoya Skyppion na terytorium Kolofonu. 9 Wkrtce i std ustpili. Bez adnego znikd nacisku. I zajli terytorium, ktre posiadaj po dzie dzisiejszy. Zaoyli tu na ldzie staym miasto Kladzomenaj. Na wysp przenieli si dopiero w obawie przed Persami. Aleksander, syn Filipa, zamierza z czasem zmieni Kladzomenaj w pwysep, projektujc wykonanie nasypu midzy ldem staym a wysp. Wikszo ludnoci Kladzomen stanowili nie Jonowie, lecz wychodcy z Kleonaj oraz z terenu Fliusu, ktrzy uszli ze swych miast po powrocie Dorw na Peloponez. 10 Mieszkacy Fokai wywodz si pierwotnie z Fokidy, lecej u stp Parnasu i do dnia dzisiejszego tak nazywanej. Oni to pod dowdztwem
27

Zob. Herod. I 173; VII 92.

Ateczykw Filogenesa i Damona przeprawili si do Azji. Terytorium uzyskali nie wojn, lecz w drodze dobrowolnej zgody od mieszkacw Kyme. Kiedy Jonowie nie chcieli ich dopuci do Zwizku Wszechjoskiego, zanim nie przyjm krlw z rodu Kodrosa, przyjmuj od mieszkacw Erytraj i z Teosu: Deojtesa, Peryklosa i Abartosa. Rozdzia IV 1 Miasta joskie na wyspach to: Samos powyej Mykale oraz Chios naprzeciw (przyldka) Mimas. Azjos z Samosu, syn Amfiptolemosa, opowiada w swym poemacie epickim, e Fojniks z Perimed, cr Ojneusa, mia crki: Astypalaj i Europ, e ze zwizku Posejdona z Astypalaj urodzi si syn Ankajos; e z kolei by on krlem tzw. Lelegw; e Ankajos poj za on crk bstwa rzeki Meander, Samie, oraz e z tego zwizku urodzili si: Perylaos, Enudos, Samos, Haliterses, a take crka Partenopa; za ze zwizku teje Partenopy, crki Ankajosa, z Apollonem urodzi si Likomedes. 2 Tyle powiadczy Azjos w swym poemacie. Ale wczeni mieszkacy wyspy raczej pod przemoc ni z yczliwoci przyjli Jonw na wspmieszkacw. Wodzem Jonw by Prokles, syn Pityreusa, sam rodem z Epidauru, i wid take kolonistw przewanie z Epidauru, ktrzy musieli uj stamtd przed Dejfontem i Argiwami. w Prokles pochodzi od Iona, syna Ksutosa. Mieszkacy Efezu pod dowdztwem Androklosa urzdzili zbrojn wypraw przeciw Leogorosowi, synowi Proklesa, panujcemu po ojcu na Samosie. Zwyciyli go w bitwie. Samijczykw wypdzili z wyspy. Jako powd swej napaci podawali domniemane knowanie Samijczykw z Karami na niekorzy Jonw. 3 Jedni spord zbiegych Samijczykw osiedlili si na trackiej wyspie, zwanej dotychczas Dardani. Od chwili za osiedlenia si tu mieszkacw Samosu otrzymaa nazw Samotraki. Inna cz mieszkacw Samosu razem z Leogorosem wzniosa mur obronny wok Anai poo-

onej naprzeciw Samosu, ju na ldzie staym. Po dziesiciu latach przeprawia si na Samos, wypdzia Efezyjczykw i odzyskaa wysp. 4 Co do przybytku Hery na Samos28, to niektrzy powiadaj, e wznieli go Argonauci, a posg przywieli z Argosu29. Natomiast mieszkacy Samosu utrzymuj, e bogini urodzia si na wyspie nad rzek Imbrazos, pod wierzb, do dnia dzisiejszego rosnc w witym okrgu Hery. Jest to wic przybytek jeden z nastarszych. Szczeglnie mona o tym wnioskowa z posgu. Mianowicie wykona go Smilis30, syn Euklejdesa, z Eginy. w Smilis by wspczesny Dedalowi, aczkolwiek nie dorwnywa mu saw. 5 Dedal31, rodowity Ateczyk, pochodzi z krlewskiej krwi, tzw. Metionidw. Swym artyzmem, tuaczk yciow i nieszczciami zyska wyjtkowy rozgos u wszystkich ludzi. Oto jego dzieje. Zabi syna siostry i wiadom tego, co go czeka ze strony ojczystych praw, uszed dobrowolnie do Minosa na Kret. Tu wykona posgi dla samego Minosa oraz dla jego crek, jak to poda Homer w Iliadzie32. 6 Uznany przez Minosa winnym nowego przestpstwa i wtrcony do
Herajon ley na zachodnim wybrzeu wyspy naprzeciw azjatyckiego przyldka Mykale. Wykopaliska Instytutu Niemieckiego pod kierunkiem Wieganda (1910 1914) i Buschora (od 1925) odsoniy plan wityni z okresu tyranii Polikratesa (537522), dziea Teodorosa i Rojkosa (zob. Pauz. ks. III, przyp. 145), dipteros 8x17 kolumn, spalonej przez Persw oraz tzw. wielk wityni, na tym samym planie, ktr zaczto odbudowywa po wojnach perskich i nigdy nie ukoczono. B.F. 29 Kult Hery przywieli na wysp osadnicy joscy. Cytowana przez Pauzaniasza opinia, e posg przywieziono z Argos, nie ma, jak si wydaje, adnych podstaw. B.F. 30 Smilis, syn Euklejdesa, pochodzi z Eginy, ale pracowa na Samos. Pauzaniasz uwaa go za wspczesnego mitycznemu Dedalowi ateskiemu. W rzeczywistoci y prawdopodobnie w kocu VII lub pocztku VI w., jako jeden z dedalidw (zob. Pauz. ks. II, przyp. 118). Rzebi w drzewie i koci soniowej. B.F. 31 Dedal z Aten, rzebiarz i genialny wynalazca, znany wycznie z przekazw literackich, posta, ktrej istnienia nie daje si uchwyci historycznie. Wg tradycji pracowa na Krecie i tam udoskonali swj talent, dziaa take na Sycylii oraz w Egipcie. Dedala uwaali Grecy za protoplast rzebiarzy i wyprowadzali od niego pierwsz archaiczn szko rzebiarsk (zob. Pauz. ks. II, przyp. 118). B.F. 32 Iliada XVIII 591.
28

wizienia razem z synem33, ucieka z Krety i przybywa do miasta sycylijskiego, Inykosu, na dwr Kokalosa. Stal si z kolei przyczyn wojny Sycylii z Kret. Mianowicie Minos zada wydania Dedala, a Kokalos go nie odesa. Przy tym sw sztuk zyska tak wielki podziw ze strony cr Kokalosa, e nawet zamierzay zabi Minosa, aby si przypodoba Dedalowi. Jasne, e sawa Dedala rozesza si po caej Sycylii, a take 7 po przewaajcej czci Italii. Natomiast, Smilis, o ile nam wiadomo, nigdzie nie by za granic z wyjtkiem Samosu i Elidy. W kadym razie na Samosie by on faktycznie i jest tym, ktry wykona posg Hery na Samos. 8 Ion34, poeta tragiczny, w swej historii poda, co nastpuje: Oto Posejdon przyby na wysp zupenie jeszcze nie zamieszkan. Tu z pewn nimf poczy si zwizkiem miosnym. A gdy ona w czasie porodu wydawaa straszliwe jki, nieg spad z nieba na ziemi i od niego Posejdon nada chopcu imi Chios. I drug jeszcze nimf obdarzy sw mioci. A ta znowu urodzia mu synw: Agelosa i Melasa. Po pewnym czasie przyby jeszcze na Chios Ojnopion z Krety na okrtach. Towarzyszyli mu synowie: Talos, Euantes, Melas, Salagos, Atamas. 9 Za panowania Ojnopiona przybyli te na wysp Karowie oraz Abantowie z Eubei. Wadz krlewsk po Ojnopionie i jego synach obj Amfiklos. Przyby z miasta Histiaja na Eubei, z polecenia wyroczni delfickiej. Hektor w czwartym pokoleniu po Amfiklosie bo i on take obj wadz krlewsk zwyciy na drodze wojennej Abantw i Karw, mieszkacw wyspy. Jednych wyci w czasie bitew, innych zmusi pod przysig do opuszczenia wyspy. 10 W ten sposb mieszkacy Chiosu zakoczyli wojny. Wtedy przyszo do gowy Hektorowi, e trzeba zoy wsplne ofiary wraz z Jonami
Ikar. Wedug innej znowu legendy Ikar zgin w drodze, wznisszy si zbyt wysoko na skrzydach z wosku. 34 Ion z Chios (V w. p.n.e.), poeta i dziaacz polityczny w Atenach, autor traktatu Epidemiaj. Jego pobyt w Atenach przypada na lata okoo 452. W czasie wojny samijskiej 441/440 p.n.e. przebywa na Chios, gdzie spotka Sofoklesa jako stratega. Pisa dytyramby ku czci Dionizosa, tragedie, peany ku czci Apollona, hymny, elegie itd.; tragediopisarz, liryk, filozof. Zachoway si fragmenty. Owe Epidemiaj s to wspomnienia z rnych podry i ze spotka ze synnymi ludmi, np. z Peryklesem w czasie wojny samijskiej, z Sofoklesem, Kimonem, Temistoklesem.
33

w Panjonion35. Ion mwi dalej, e Hektor otrzyma od Zwizku Jonw trjng jako nagrod za waleczno. Tyle znalazem, u Iona o dziejach Chiosu. Jednego tylko nie przekaza, z jakiej przyczyny mieszkacy Chiosu zaliczaj si do Jonw. Rozdzia V 1 Smyrna, jedno z dwunastu miast eolskich, pooona bya w tym miejscu, ktre do dnia dzisiejszego jeszcze nazywaj Dawnym Miastem. Jonowie, przybywszy z Kolofonu, wyzuli Eolw z ich stanu posiadania i opanowali miasto. W czasach pniejszych Jonowie dopucili mieszkacw Smyrny do udziau w naradach w Panjonion. Obecne miasto Smyrn zaoy dopiero Aleksander, syn Filipa, pod wpywem widzenia sennego. 2 Legenda przekazuje, e Aleksander polowa raz na grze Pagos. Po ukoczeniu polowania mia zaj do przybytku bogi Nemezyd36. Natrafi na rdeko i platan przed przybytkiem, rosncy nad wod. A kiedy zasn pod platanem, miay mu si ukaza boginie Nemezydy i poleci mu zaoenie tutaj miasta i przesiedlenie Smyrnejczykw do tego miasta z poprzedniego. Wic mieszkacy Smyrny l uroczyste poselstwo do Klarosu z zapytaniem, co w tych okolicznociach maj 3 czyni. Bstwo tak im dao wyroczni:
Trzykro, czterykro szczliwi ci bd mowie, ktrzy osid w Pagos za witym Meletem.

W ten sposb dali si przesiedli dobrowolnie. A zamiast jednej Nemezydy czcz dwie. Za matk ich podaj Noc. Znowu Ateczycy wymieBya to witynia dwunastu miast joskich oraz Smyrny, wzniesiona na przyldku Mykale, powicona przez Jonw helikoskiemu Posejdonowi. wicono te uroczysto ku jego czci, Panjonia. Zob. Herod. I 143 i 148. 36 Nemezys, pierwotnie bstwo pasterskie (Graves, 7,3; 32a), z czasem bogini sprawiedliwej zemsty, mieszkajca w attyckim miecie Ramnus; jako symbol ma w rce ga jaboni, w drugiej koo, a na gowie wieniec z jeleni, z jej pasa zwisa bicz. Crka Okeanosa, ukochana Zeusa. Jej dzieje przedstawia Pauzaniasz (I 33,2 3). Utosamiana te z Mojr. Bya rwnie czczona w Smyrnie; tam istnia wanie kult dwu Nemezyd. Zob. Pauz. I 33,7; IX 35,6. Znano Nemezydy take w Aleksandrii. Uyte tu pluralis wskazuje na pochodzenie ze Smyrny.
35

niaj Okeanosa jako ojca bogini Nemezydy, czczonej w Ramnus37. 4 Przypada Jonom w udziale kraina o najwspanialszym klimacie38. Ma ona take wite przybytki takie, jakich nie ma nigdzie. Na pierwszym miejscu trzeba wymieni wity przybytek bogini Efeskiej39 z powodu wielkoci i wszelkiego bogactwa. Dalej dwa przybytki Apollona, co prawda, niewykoczone: jeden w Branchidaj40 na terenie nalecym do Miletu, drugi w Klarosie na terenie Kolofonu41. Dwie inne witynie spotkao spalenie przez Persw. Mianowicie wityni Hery na Samos, a w Fokai wityni Ateny42. Nawet strawione przez ogie przedstawiaj obiekty godne podziwu. 5 Mona dozna oczarowania na widok wityni Heraklesa43 w Erytraj i wityni Ateny w Prienie44. Tej ostatniej z powodu posgu;
Zob. Pauz. ks. I, przyp. 486. B.F. Herodot, I 142, mwi: Ci Jonowie, do ktrych naley take Panjonion, pobudowali swe miasta w kraju z caego, znanego nam wiata najpikniejszym ze wzgldu na klimat i temperatur. Albowiem ani wyej pooone okolice nie dziaaj zdrowotnie w tym samym stopniu, co Jonia, ani te niej lece... ile e jedne nkane s zimnem i wilgoci, drugie gorcem i posuch (przek. S. Hammera, Herodot, Dzieje, Warszawa 1954). 39 Przybytek bogini Efeskiej, zob. Pauz. IV 31,8 i przyp. 124. 40 Branchos, ulubieniec Apollona, protoplasta rodu Branchidw, dziedzicznych kapanw Apollona w wityni i wyroczni Apollona w Didymach pod Miletem. Owe Didymy z biegiem czasu zaczto nazywa od nazwy tego rodu te Branchidj. Wyrocznia jest prawdopodobnie kreteskiego pochodzenia; moe orfickiego. Rozkwit wyroczni przypada na w. VI p.n.e. Cieszya si wysokim autorytetem zarwno wrd Grekw, jak barbarzycw. Wojny perskie przymiy nieco ten rozkwit, skarby witynne wywieziono w gb Persji, wityni zburzono. Odbudowana na wielk skal. W czasach rzymskich cieszya si opiek cezarw. Najwyszy kapan co rok wybierany nosi miano profetes. Cezar Julian Apostata peni funkcj owego profetes w Didymach. Kaza wwczas zburzy wszystkie kaplice chrzecijaskie zbudowane wok wityni. Wg RE III 1, szp. 809-813 (F. Cauer); Pauz. II 10,5; V 13,11; I 16,3; V 7,5 i in. 41 witynia Apollona pod Miletem, tzw. Didymajon, pochodzca z pierwszej po. VI w., zostaa dwukrotnie spalona przez Persw. Odbudowana w latach 335 320 przez Dafnisa z Miletu jako dipteros w stylu joskim, 10 x 21 kolumn. B.F. 42 W Fokai witynia Ateny, nie zachowana, Pauz. II 31,6. 43 witynia Heraklesa w Erytraj zostaa wzniesiona prawdopodobnie na przeomie VII i VI w. B.F. 44 Peripteros joski 6x11 kolumn, dzieo Pyteosa z r. 335 p.n.e. B.F.
38 37

wityni Heraklesa z powodu jej staroytnoci. Tu sam posg nie jest podobny ani do stylu posgw tzw. egineckich45, ani do najstarszych attyckich46. Jeli co innego przypomina, to chyba rzeb egipsk47. Mianowicie jest to drewniana tratwa, a na niej pynie bg z Tyru w Fenicji. Z jakiej jednak przyczyny, tego nie podaj nawet sami mieszkacy miasta Erytraj. 6 Legenda gosi, e gdy tratwa wpyna na morze Jonw, najpierw dobia do przyldka tzw. Mesate. Jest on wprawdzie na ldzie staym, ale w stosunku do pyncych na wysp Chios z portu miasta Erytraj, znajduje si akurat na poowie drogi. Gdy tratwa zatrzymaa si przy samym przyldku, wtedy wiele trudu zuyli zarwno mieszkacy miasta Erytraj, jak mieszkacy Chiosu, gorliwie usiujcy i jedni, i drudzy przycign posg do swego brzegu. Ale tratwa ani drgna. Dopiero pewien mieszkaniec miasta Erytraj, ktry y z morza i z poowu ryb, 7 lecz na skutek choroby straci wzrok, a nazywa si Formion, ten to rybak dozna w sennym widzeniu upomnienia, eby kobiety z miasta Erytraj ostrzygy wosy, a mczyni spltszy z tych wosw lin dopiero za jej pomoc przycignli do siebie tratw. 8 Jednake obywatelki miasta nie chciay w ogle sysze o podporzdkowaniu si woli zjawy sennej. Dopiero kobiety trackiego pochodzenia wszystkie, ile ich tylko byo w Erytraj, niewolne i te, ktre pdziy tam ywot wolny, ofiarowuj swe wosy do ostrzyenia. Na tym sznurze mieszkacy miasta Erytraj przycignli wreszcie tratw do swego brzegu. Odtd wstp do witego okrgu Heraklesa dozwolony jest spord kobiet tylko Traczynkom. A ten sznur z wosw przechowuj ludzie miejscowi z wielk pieczoowitoci do dnia dzisiejszego. Ci sami opowiadaj, e rybak przejrza i do koca ycia zachowa ju wzrok. 9 W Erytraj jest rwnie witynia Ateny Polias [tj. Opiekunki Miasta]. A w niej posg tej bogini z drzewa, ogromny, w postawie siedzcej na tronie. Bogini w kadej rce trzyma kdziel, a na gowie ma sklepienie
Egina bya w VI w. p.n.e. jednym z najczynniejszych orodkw rzebiarskich Grecji. Przedstawicielami szkoy egineckiej byli: Smilis, Kallon, Onatas (zob. Pauz. ks. II, przyp. 259; ks. VII przyp. 30). B.F. 46 Archaiczne rzeby attyckie cechowaa wiksza swoboda w ustawieniu postaci i umiejtnoci podchwytywania tematw z ycia. B.F. 47 Motyw postaci ludzkiej na tratwie jest nieznany w ikonografii rzeby greckiej, wystpuje natomiast czsto w drewnianej plastyce egipskiej, np. w formie modeli wkadanych do grobw. B.F.
45

niebieskie48. e to robota Endojosa49, mog wnioskowa z rnych wskazwek, szczeglnie jednak z analizy techniki wykonania posgu, a take z porwnania tego posgu z posgami charyt i hor, ktre stoj przed wejciem do wityni pod goym niebem, a wykonane s z biaego marmuru. Za moich ju czasw mieszkacy Smyrny wznieli wityni Asklepiosowi midzy gr Koryfe [tj. Szczytem], a czci morza odcit od dopywu innych wd. 10 Oprcz witych przybytkw i wspaniaego klimatu przedstawia Jonia jeszcze inne osobliwoci, godne pisemnej wzmianki. Terytorium Efezu posiada rzek Kenchrios, szczegln gr Pion i rdo Alitaj. Na terytorium Miletu jest. rdo Biblidy50, ktrej mio na wszelkie sposoby opiewaj poeci. Na terytorium Kolofonu naley wymieni wspaniay gaj jesionowy, powiecony Apollonowi, niedaleko od gaju rzek Ales o najzimniejszej wodzie z rzek Jonii. 11 Miasto Lebedos ma kpieliska, urzekajce czowieka piknem, a przy tym poyteczne. Take miasto Teos ma tereny kpielowe na przyldku Makria. Jedno kpielisko to zagbienie skalne, wypeniajce si w czasie przypywu. Drugie zabudowane wspaniale i okazale. Miasto Kladzomenaj ma rwnie tereny kpielowe, nawiasem mwic powicone Agamemnonowi. Ma take grot tzw. matki Pyrrosa. Ale istnieje tu poza tym legenda o pasterzu Pyrrosie. 12 Na terytorium nalecym do miasta Erytrj, jest miejscowo Chalkis, od ktrej trzecia z miejskich fyl otrzymaa nazw. Z tej Chalkidy wybiega w morze przyldek i na nim jest sone zdrojowisko, najbardziej lecznicze z joskich kpielisk. Miasto Smyrna posiada rzek Meles o najpikniejszej wodzie i grot u jej rde, gdzie podobno Homer ukada swoje poematy. 13 Wyspa Chios posiada grobowiec Ojnopiona51, godzien obejrzenia, oraz legendy o czynach Ojnopiona. Wyspa Samos ma na drodze do Herajonu grobowce Radiny i Leontichosa. Tu zwykle przychodz modli si ludzie udrczeni przez mio. Oglnie biorc Jonia posiada mnstwo osobliwoci, niewiele mniej od osobliwoci Hellady.
Nakrycie gowy ozdobione przedstawieniem sklepienia take posg Afrodyty z Sykionu (zob. Pauz. ks. II, przyp. 92). B.F. 49 Zob. Pauz. ks. I, przyp. 396. B.F. 50 rdo Biblidy, zob. Pauz. VII 24,5. 51 Zob. Pauz. VII 4,8.
48

niebieskiego" mia

Rozdzia VI 1 Po emigracji Jonw52 Achajowie rozdzielili ich ziemi w drodze losowania midzy siebie i osiedlili si w ich miastach. A byo tych miast dwanacie53, przynajmniej tych, ktre s znane wszystkim Hellenom. Oto one: Dyme, pierwsze od strony Elidy, za nim tu Olenos, dalej Faraj i Triteja, i Rypes, i Ajgion, i Keryneja, i Bura, oprcz tych Helike, Ajgaj, Ajgejra, Pellene, ostatnie miasto przed granic z Sykioni. W tych miastach osiedlili si Achajowie ze swymi krlami. Przedtem zamieszkiwali je Jonowie. 2 Najpotniejszymi wadcami Achajw byli synowie Tysamenosa: Daimenes, Sparton, Tellis, Leontomenes. Natomiast Kometes, najstarszy z synw Tysamenosa, jeszcze przedtem przeprawi si na okrtach do Azji. Tamci w tym czasie panowali nad Achajami. Oprcz nich jeszcze Damazjas, syn Pentilosa, a wnuk Orestesa, kuzyn synw Tysamenosa ze strony ojca. Znaczenie rwne temu, jakie posiadali wyej wymienieni, uzyskali take Preugenes i jego syn imieniem Patreus, obaj Achajowie z Lacedemonu. Achajowie pozwolili im zaoy miasto na swym terenie. Nadano mu nazw od Patreusa. 3 Dzieje wojenne Achajw przedstawiaj si nastpujco. W czasie wyprawy Agamemnona pod Ilion Achajowie, bdc mieszkacami Lacedemonu i Argosu, stanowili trzon armii helleskiej. Natomiast ju podczas najazdu Kserksesa i Persw na Hellad nie wzili Achajowie w sposb widoczny udziau ani w pochodzie Leonidasa na Termopile54, ani razem z Ateczykami i Temistoklesem w bitwie morskiej u brzegw Eubei i pod Salamin, a take nie wymieniaj ich spisy sprzymierzecw ani lakoski, ani attycki.
Herodot, I 142, wylicza dwanacie miast Jonw: Milet, Myus, Priene, Efez, Kolofon, Lebedos, Teos, Kladzomeny, Pokaja, na Samosie, na Chios, Erytry. 53 Tych samych dwanacie miast Achajw wylicza Herodot I 145, stawiajc Patraj na miejscu Kerynei. 54 Rok 480 p.n.e.
52

4 Uchylili si tae od bitwy pod Platejami55. Jasne przecie, e w innym wypadku na darze wotywnym w Olimpu wrd innych Hellenw byliby take wymienieni Achajowie. Wydaje mi si, e przez pozostanie w domu kady z nich pragn uratowa sw ojczyzn. Przy tym dumni ze swych osigni pod Troj uwaali za niegodne siebie podlega zwierzchnictwu Lacedemoczykw, a wic Dorw. Te motywy ujawnili dopiero z biegiem czasu. A gdy pniej Lacedemon popad w konflikt zbrojny z Atenami56, Achajowie wiadczyli gorliw pomoc sojusznicz miastu Patraj57. Niemniej przyjanie ustosunkowali si do Aten. 5 Co do wojen stoczonych pniej przez zjednoczonych Hellenw, to pod Chajrone58 wzili udzia w bitwie przeciw Filipowi i Macedonom. Natomiast nie wyruszyli do Tesalii na tzw. wojn lamijsk59 z tej, jak powiadaj, przyczyny, e jeszcze nie doszli do siebie po klsce beockiej60. Pewien przewodnik miejscowy po miecie Patraj opowiada mi, e spord Achajw tylko jeden, mianowicie piciarz Chilon, wzi udzia w bitwie pod Lami. 6 Sam wiem dobrze, e pewien Lidyjczyk, Adrastos walczy po stronie helleskiej jako ochotnik, cho lidyjska wsplnota zachowaa rezerw. Brzowy posg tego Adrastosa ustawili Lidowie przed wityni perskiej Artemidy61 w darze wotywnym i umiecili napis, e Adrastos zgin, walczc przeciw Leonnatowi62 w obronie Hellenw. 7 Wymarsz do Termopil63 przeciw wojsku Galatw zlekcewayli nie
Rok 479 p.n.e. Wojna peloponeska trwaa od r. 431 p.n.e. do r. 404. 57 W r. 419 p.n.e. 58 W r. 338 p.n.e. 59 W r. 323 p.n.e. 60 Klska beocka, tzn. bitwa pod Chajrone. 61 Artemida Efeska, przedstawiana jako bogini podnoci, otaczana bya w Lidii szczeglnym kultem. B.F. 62 Leonnatos z Pelli w Macedonii, ze stray przybocznej Filipa II, po mierci Aleksandra W. otrzyma Frygi nad Hellespontem. W czasie wojny lamijskiej walczy po stronie Antypatra, wadcy Macedonii, zgin w bitwie pod ami w r. 322 p.n.e. Wg MEA, s. 479. 63 W r. 279 p.n.e.
56 55

tylko Achajowie, ale jednakowo wszyscy mieszkacy Peloponezu. Poniewa barbarzycy nie mieli okrtw, wic mieszkacy Peloponezu nie spodziewali si z ich strony adnego niebezpieczestwa, jeli tylko odgrodz murem Istmos Koryncki na przestrzeni midzy jednym morzem przy Lechajonie a drugim przy Kenchreaj. 8 Taka bya wwczas postawa polityczna wszystkich mieszkacw Peloponezu. Kiedy jednak Galaci na okrtach w jaki sposb przeprawili si do Azji64, tak si przedstawia ukad si w Helladzie. Ju adne z miast helleskich nie byo w stanie uzyska hegemonii nad reszt. Lacedemoczykom nie pozwoliy odzyska dawnej wietnoci nastpujce wypadki: klska pod Leuktrami65, powstanie ligi arkadyjskiej w Megalopolis66, wskrzeszone ssiedztwo Meseczykw67. 9 Teby zniszczy Aleksander tak doszcztnie, e cho w niewiele lat pniej Kassander przywrci Tebaczykom ich ojczyzn68, to jednak nie byli ju w stanie dwign jej z upadku. A znowu Ateczycy, wprawdzie popularni wrd Hellenw z powodu gwnie ich ostatnich czynw wojennych, nie mogli si ju odpry po zmaganiach z Macedoni. Rozdzia VII 1 Poniewa w owym czasie Hellenowie ju nie stanowili adnej wsplnoty, lecz kade miasto oddzielnie decydowao o sobie, Achajowie w tym stanie rzeczy gwatownie wzrastali w si. Oto przez cay dotychczasowy okres swych dziejw miasta achajskie, z wyjtkiem Pelleny, wystrzegay si konsekwentnie ustroju tyrannicznego. Poza tym nie ucierpieli Achajowie w tym stopniu, jak reszta Hellenw, od klsk wojny lub epidemii.
W r. 278 p.n.e.: zajli cz Frygii. Leuktry w Beocji. W r. 371 p.n.e. Epaminondas, hegemon beocki, odnis tam zwycistwo nad wojskami Lacedemonu. 66 Zwizek Achajski powsta w Megalopolis w r. 280 p.n.e. 67 W r. 369 p.n.e. Epaminondas przywrci Meseczykom niepodlego pastwow. 68 Kassander, syn Antypatra (355 296 p.n.e.), w r. 335 p.n.e. Zob. Pauz. IV 27,10.
65 64

Powsta wic tzw. Zwizek Achajski69. On ustala wytyczne wsplnej: polityki achajskiej i podejmowa wspln akcj. 2 Ustalono jako miejsce zgromadze zwizkowych miasto Ajgion70. Helike bowiem zostaa pochonita przez morze. Z innych natomiast miast achajskich Ajgion wyrniao si od najdawniejszych czasw znaczeniem, a wwczas byo ju w wielkim rozkwicie. Spord reszty Hellenw pierwsi weszli do Zwizku Achajskiego Sykioczycy. Po Sykioczykach wchodzili inni take mieszkacy Peloponezu. Jedni od razu, inni po pewnej zwoce. Widok wzrastajcej bez przerwy siy Zwizku skania stopniowo innych jeszcze Hellenw, zamieszkaych ju poza Istmem, do wejcia w jego szeregi. 3 Lacedemoczycy byli jedynymi wrd Hellenw, ktrzy ustosunkowali si wrogo do Achajw i wyranie parli do wojny z nimi. Agis71, syn Eudamidasa, panujcy w Sparcie, zdoby Pellen, miasto achajskie. Ale wnet musia je opuci na skutek kontrakcji Aratosa72 i Sykioczykw. Natomiast Kleomenes73, syn Leonidasa, wnuk Kleonima, krl z drugiego domu, w walnej bitwie pod Dynie74 rozbi w puch Achajw, ktrzy tu wystpili przeciw niemu pod dowdztwem Aratosa. A pniej, zawar pokj z Achajami i Antygonosem. 4 w Antygonos75 peni wwczas funkcj regenta Macedonii, jako
Zwizek Achajski, powstay w r. 280, pierwotnie jako federacja czterech miastpastw w pnocnej czci Peloponezu, stopniowo obj cay pwysep. 70 Przy sanktuarium Zeusa Homagyrios. Zob. Pauz. VII 24,24. 71 Agis IV, syn Eudamidasa, krl Sparty od r. 245 p.n.e., reformator spoeczny. 72 Do najwikszego znaczenia doszed Zwizek Achajski w latach 251 224 p.n.e., kiedy pod dowdztwem Aratosa z Sykionu usun kontrol macedosk z Peloponezu. Aratos y w latach 272213. Prowadzi najpierw polityk antymacedosk, pniej zmieni j na sojusz z Macedoni, przeciw Sparcie, poniewa spoeczne reformy spartaskie stanowiy niebezpieczestwo dla klas posiadajcych Zwizku Achajskiego. 73 Kleomenes III, syn Leonidasa II, kontynuowa reformy Agisa IV. Wtedy Aratos z Sykionu, zagroony przez niego, przywoa z powrotem Macedoczykw na Peloponez. 74 Bitwa pod Dyme koo Patraj w Achai w r. 225 p.n.e. 75 Antygonos III Doson (263 221), bratanek Antygona Gonatasa, by najpierw regentem i opiekunem krla Filipa V (238 179 p.n.e.), syna krla Demetriosa II. Pniej samodzielnym krlem (229 221).
69

opiekun Filipa, syna Demetriosa, jeszcze chopicia. By przy tym kuzynem Filipa i mem jego matki. Z tym to Antygonosem i Achajami zawar pokj Kleomenes. Wnet jednak naruszy zaprzysiony ukad. Oto napad i zdoby arkadyjskie miasto Megalopolis76. Z kolei sami Lacedemoczycy ponieli klsk pod Selazj77 w starciu z Antygenem i z Achajami, wywoanym zdrad Kleomenesa. O Kleomenesie wspomn po raz wtry w zwizku z opisem Arkadii78. 5 Filip, syn Demetriosa79, doszedszy do lat mskich, przej wadz krlewsk z rk powolnego mu Antygona. Strach ogarn ca Hellad na widok naladowania przez niego Filipa, syna Amyntasa, cho ten nie by bynajmniej jego przodkiem, a prawd mwic wacicielem i panem. Naladowa go pod wieloma wzgldami, szczeglnie za w schlebianiu ludziom, ktrzy chtnie dopuszczali si zdrady ojczyzny za cen zyskw wasnych. Z yczliw kurtuazj podczas uczt wznosi toasty pucharami nie wina, lecz trucizny80, ludziom na zgub; uycie bowiem trucizny byo dla Filipa, syna Demetriosa, dziecinn igraszk. A o tym Filip, syn Amyntasa, moim zdaniem, nawet by nie pomyla. 6 Obsadzi garnizonami trzy orodki polityczne, jako bazy operacyjne przeciw Helladzie. Nazwa je butnie, lecz w stosunku do Hellady wzgardliwie Kluczami Hellady". Oto przeciw Peloponezowi ufortyfikowa Korynt i jego akropole; przeciw Eubei, Beocji, Fokidzie Chalkid nad Euryposem. Oto przeciw samej Tesalii i plemieniu Etolw obsadzi Magnezj, pooon u stp Pelionu. Najwicej jednak nka Ateczykw i Zwizek Etolski bezustannymi wypadami wojennymi i napaciami zbjw. 7 Ju uprzednio, przy opisie Attyki81 wspomniaem, jakie to ludy helleskie lub barbarzyskie przyszy z pomoc Atenom przeciw FiliW r. 223 p.n.e. W r. 222 p.n.e. 78 Pauz. VIII 8,11; VIII 27,15; VIII 29,4. 79 Filip, syn Demetriosa II, krl Macedonii w latach 221 179 p.n.e. Mia lat siedemnacie, kiedy obejmowa tron. 80 Zob. Pauz. II 9,4. 81 Zob. Pauz. I 36,5-6.
77 76

powi i jak z powodu saboci sprzymierzecw musiay Ateny uciec si do pomocy Rzymu. Ju nieco przedtem posali Rzymianie jakie posiki pozornie przeciw Filipowi, a na pomoc Etolom, faktycznie za na obserwacj wypadkw macedoskich. 8 Teraz na wyrane wezwanie Aten wysyaj Rzymianie armi pod dowdztwem Otyliusza82. To z jego imion najbardziej znane. Rzymianie bowiem nie nadaj imion patronimicznych83. Odmiennie od Hellenw. Nadaj kademu przynajmniej trzy imiona, albo i wicej84. Otyliuszowi polecili Rzymianie osoni Ateny i Zwizek Etolski przed orem Filipa. 9 Otyliusz w innych sprawach postpi tak, jak mu polecono, ale nastpujcy jego czyn ugodzi najwyraniej w polityk Rzymu. Oto zdobywszy miasta: Hestiaj85 na Eubei i Antykir w Fokidzie, penice dotychczas wol Filipa tylko z koniecznoci, zrwna je z ziemi. Z tego powodu, jak mi si zdaje, gdy tylko senat otrzyma o tym wiadomo, wysano mu z Rzymu nastpc w osobie Flamininusa86. Rozdzia VIII 1 Flamininus natychmiast po przybyciu zwyciy w bitwie zaog macedosk Eretrii i miasto spldrowa87. Std od razu pody przeciw
Waciwe jego nazwisko: Publius Vilius Tappulus. Wg RE XVIII 2,1, szp. 1876. Imiona patronimiczne, tzn. imiona pochodzce od imion ojcw, np. Achillesa nazywa Iliada take Pelid, tj. synem Peleusa; Agamemnona Atryd, jako syna Atreusa. Istniej obecnie w jzyku rosyjskim, np. Iwan Iwanowicz. 84 Np. Marcus Porcius Cato, a wic praenomen, nomen, cognomen, tj. imi, nazwisko rodowe, nazwisko rodzinne. Albo Marcus Tullius Cicero. Mona byo dodawa indywidualne przezwisko np. Marcus Porcius Cato Maior albo Marcus Porcius Cato Uticensis. 85 Hestiaja zostaa zdobyta przez armi rzymsk pod dowdztwem Apustiusza w r. 200 p.n.e. (Liw. XXXI 46). Antykira za przez Flamininusa w r. 198 p.n.e. (Liw. XXXI 18). Ale Pauzaniasz stale utrzymuje (X 36,6), e Antykira zostaa zdobyta przez Otyliusza. 86 Titus Quinctius Flamininus (230175 p.n.e.), konsul w r. 198 p.n.e. W tekcie greckim Pauzaniasza nazwisko to wystpuje jako Flaminios. 87 Eretria, miasto na Eubei, na wybrzeu zwrconym do ldu staego Grecji, na poudnie od m. Chalkis i cieniny Eurypos. W 198 r. p.n.e. (Liw. XXXII 16) zdobyte przez Rzymian.
83 82

Koryntowi, ktry Filip obsadzi swym garnizonem. Flamininus rozpocz regularne oblenie. Jednoczenie wysa posw do Achajw z wezwaniem do przybycia z wojskiem pod Korynt, aby stali si godnymi miana sprzymierzecw narodu rzymskiego, a zarazem by okazali sw yczliwo dla caego ywiou helleskiego. 2 Ale Achajowie byli gboko uraeni na Flamininusa, jak poprzednio jeszcze na Otyliusza, e tak okrutnie potraktowali staroytne miasta helleskie, ktre nic nie zawiniy Rzymianom oraz chyba nie z dobrej woli podlegay rozkazom Macedoczykw. Przewidywali ju, e Rzymianie przybyli do nich, aby zaj miejsce Filipa i Macedonw, i narzuci sw wadz absolutn caej Helladzie. Na zebraniu Zwizku Achajskiego wielu przemawiao z rozbienych w stosunku do siebie punktw widzenia. Wreszcie zwyciyli zwolennicy Rzymian i Achajowie przystpili do oblenia Koryntu wsplnie z Flamininusem. 3 Mieszkacy Koryntu, uwolnieni od panowania macedoskiego, natychmiast przyczyli si do Zwizku Achajskiego. Waciwie to weszli do ju wczeniej, mianowicie gdy Aratos i Sykioczycy wypchnli z Akrokoryntu garnizon macedoski88 i zabili Perseusza, dowdc garnizonu z ramienia Antygonosa89. Odtd Achajowie otrzymali miano sprzymierzecw narodu rzymskiego i faktycznie okazywali we wszystkim ulego Rzymianom. Oto pocignli za nimi do Macedonii przeciw Filipowi. Wzili te udzia w wyprawie wojennej do Etolii. Po raz trzeci razem z Rzymianami stoczyli wojn z Antiochem90 i Syri.
W maju r. 243 Aratos zdoby Korynt i twierdz pooon powyej na skale, zw. Akrokoryntem. Zob. interesujcy i dramatyczny opis zdobywania Koryntu przez Aratosa u A. widerkwny, Hellada krlw, Warszawa 1967, s. 206 i nn. Nastpnie obdarowa wolnoci, zob. Pauz. II 8,4. 89 W r. 247 Antygon Gonatas podstpnie posiad Korynt i Akrokorynt obiecawszy wdowie po Aleksandrze, Nikai, maestwo ze swym synem Demetriuszem i krlestwo Macedonii. Oczywicie po opanowaniu Akrokoryntu do tego maestwa nie doszo. Zob. widerkwna, op. cit., s. 205. 90 Antioch III Wielki (242-187 p.n.e.), wstpi na tron w r. 223. Walczy przeciw Rzymianom wraz z Egiptem. Zosta pokonany najpierw przez konsula, Marka Acyliusza Glabriona pod Termopilami, potem przez konsula Lucjusza Korneliusza Scypiona w r. 190 pod Magnezj i zmuszony do zawarcia bardzo twardego dla siebie pokoju. Wg MEA, s. 60.
88

4 Udzia Achajw w wojnie przeciw Macedonii lub przeciwko wojsku syryjskiemu wynikn wycznie z ich przyjani dla Rzymu. Natomiast z Etolami mieli od dawna dug list wasnych porachunkw. Ledwie za spartaska tyrania Nabisa91, ktry doszed do dzikiego wprost okruciestwa, zostaa obalona, Achajowie momentalnie zaangaowali si w stosunki wewntrzne Lacedemoczykw. W tym mniej wicej czasie poddali ich zwierzchnictwu Zwizku Achajskiego. 5 Zastosowali do nich najsurowszy wymiar sprawiedliwoci. Zrwnali z ziemi mury Sparty wzniesione nieco wczeniej w sposb dorywczy w czasie ataku Demetriosa92, a pniej mieszkacw Epiru pod dowdztwem Pyrrosa93, natomiast przez tyrana Nabisa umocnione w sposb jak najtrwalszy. Te wic mury Sparty Achajowie zburzyli. Znieli z kolei przepisy wprowadzone jeszcze przez prawa Likurga, a regulujce wiczenia efebw, polecili natomiast stosowa przepisy obowizujce efebw achajskich. 6 To zreszt szerzej omwi jeszcze w zwizku z opisem Arkadii94. Lacedemoczycy, czujc si gboko dotknici zarzdzeniami Achajw, skierowali prob o opiek do Metellusa95 i jego kolegw, ktrzy przybyli z Rzymu jako posowie wraz z Metellusem. A przybyli nie po to, aby wypowiedzie wojn Filipowi i Macedonii, poniewa ju uprzednio zosta zawarty zaprzysiony ukad pokojowy midzy Filipem a Rzymianami, ale celem rozpatrzenia zaale, jakie wnieli pod adresem Filipa Tesalowie czy mieszkacy Epiru. 7 W gruncie rzeczy Filip z ca potg macedosk zosta ju przez Rzymian unicestwiony. Oto w bitwie stoczonej z Flamininusem
Nabis by tyranem Sparty w latach 207192 p.n.e. W r. 195 zosta pokonany, wadz jego ograniczono do Sparty, a w trzy lata pniej (r. 192) ponis klsk w walce ze Zwizkiem Achajskim, po czym zosta zdradziecko zamordowany w Sparcie przez Aleksamenesa, wodza Etolczykw. Sparta przyczona zostaa do Zwizku Achajskiego. Wg MEA, s. 587. 92 Zob. Pauz. I 13,6. Tu idzie o atak Demetriusza Poliorketesa w r. 295. 93 Pyrros oblega Spart w latach 273-272. Zob. Pauz. III, przyp. 185. 94 Zob. Pauz. VIII 51,3. 95 W r. 192 p.n.e. Quintus Caius Metellus, pniejszy pretor w r. 148.
91

i Rzymianami w miejscowoci zw. Kynoskefalaj96 ponis porak. Mianowicie, cho wyty wszystkie siy bojowe, do tego stopnia zosta pobity w spotkaniu, e straci wiksz cz armii, ktr dowodzi, oraz na podstawie ukadu z Rzymem musia wycofa swe garnizony ze wszystkich miast helleskich, ktre zaj uprzednio przemoc wojenn. 8 W drodze wszelkiego rodzaju prb i olbrzymich danin pieninych wyebra od Rzymian formalne sowo pokj". A Sybilla z boskiego natchnienia przepowiedziaa, e caa ta potga, ktr uzyskaa Macedonia za Filipa, syna Amyntasa, ulegnie zupenemu unicestwieniu za pniejszego Filipa. Przepowiednia brzmi:
O, z krlw Argosu dumni Macedonowie, dla was najwyszym dobrem i ziem krl Filip. Oto starszy miastom i ludom wadcw narzuci, ten modszy za wietno ca pastwa zagubi, jarzmo przyjmie od ludzi z Zachodu i Wschodu.

Istotnie bowiem tymi, ktrzy zniszczyli potg macedosk, byli z jednej strony Rzymianie, mieszkajcy wszak na zachodzie Europy, a znowu spord wojsk sojuszniczych Attalos...97 (ktry take dowodzi) armi z Myzji. A przecie Myzja zwrcona jest raczej ku wschodowi soca. Rozdzia IX 1 Wtedy Metellus i inni posowie postanowili nie przej do porzdku dziennego nad zatargiem midzy Lacedemoczykami a Achajami. Wic polecili urzdnikom Zwizku Achjskiego wezwa Achajw na zebranie, aby ich pouczy publicznie o potrzebie agodniejszego traktowania Lacedemonu. Ale urzdnicy achajscy odpowiedzieli, e nie zwoaj
W r. 197 p.n.e. Kynoskefalaj znaczy Psie Gowy, blisko miasta Skotussy w Tesalii. Wtedy Flamininus proklamowa wolno miast greckich. 97 Attalos I, panowa od r. 241 p.n.e. do r. 197 p.n.e. By od r. 211 w przymierzu z Rzymem. Wielki mecenas nauki i sztuki. Fundator Biblioteki Pergameskiej, otarza tzw. pergameskiego oraz wielu posgw sawicych jego zwycistwo nad Galatami, tj. Galiami azjatyckimi.
96

zebrania Achajw ani dla Metella, ani nikogo innego, kto nie wykae si posiadaniem oficjalnej uchway senatu, aprobujcej cel, dla ktrego ma si zwoa zebranie. Metellus i jego towarzysze uznali si za obraonych przez Achajw. Przybywszy wic do Rzymu posowie zgosili przed senat liczne i nie zawsze prawdziwe wzgldem nich zarzuty. 2 Ale jeszcze wicej od Rzymian oskarali Achajw Areus i Alkibiades, Lacedemoczycy cieszcy si wielkim powaaniem w Sparcie, ale w stosunku do Achajw niewdziczni. Oto w swoim czasie Achajowie przyjli ich gocinnie u siebie, gdy wygnani zostali przez Nabisa, a po jego mierci sprowadzili ich98 z powrotem do kraju wbrew uchwale lacedemoskiego zebrania ludowego. A teraz ci Lacedemoczycy znowu wystpili i przed senatem z najwiksz gwatownoci atakowali Achajw. Ci ostatni w zamian za to w czasie ich nieobecnoci uchwalili na zebraniu Zwizku Achajskiego kar mierci na nich99. 3 Senat rzymski wysya delegacj z Appiuszem na czele celem przeprowadzenia arbitrau midzy Lacedemoczykami i Achajami. Ale ju sam widok Appiusza i delegacji nie mia by miy Achajom. Wieli bowiem z sob Areusa i Alkibiadesa, ludzi wwczas najbardziej nienawistnych Achajom. Posowie rzymscy zranili Achajw jeszcze bardziej, gdy przybywszy na zebranie Zwizku Achajskiego przemawiali, raczej gniewem si unoszc ni usiujc przekona suchaczy. 4 Ale Likortas100, mieszkaniec Megalopolis, pierwszy pod wzgldem znaczenia obywatel Arkadii, tym pewniejszy siebie, e przyjani si z Filopojmenem101, podj obron susznoci roszcze Achajw, a nawet robi krytyczne aluzje pod adresem Rzymian. Ale Appiusz i jego deleSzczeglnie Filopojmen. W r. 185 p.n.e. Wyrok ten nie zosta jednak wykonany wskutek interwencji Appiusza Klaudiusza. 100 Likortas, ojciec historyka Polibiusza, strateg Zwizku Achajskiego, czynny jeszcze w r. 183, kiedy pokona Meseczykw, mszczc si za mier Filopojmena. 101 Filopojmen z Megalopolis (ok. r. 254183 p.n.e.), przywdca Zwizku Achajskiego, zwycizca Spartan, zmusi ich do przystpienia do Zwizku Achajskiego. Meseczycy za namow Rzymian zwyciyli go, uwizili i skazali na wypicie cykuty. Wg MEA, s. 306.
99 98

gaci skwitowali kpinami przemwienie Likortasa i uchylili w stosunku do Areusa i Alkibiadesa zarzut wyrzdzenia jakiejkolwiek krzywdy Achjom. Jednoczenie pozwalaj Lacedemoczykom wysa poselstwo do Rzymu. To pozwolenie byo zupenie sprzeczne z ukadem rzymsko-achajskim, ktry przewidywa wysanie poselstwa z ramienia Zwizku Achajskiego do senatu rzymskiego, jednoczenie zabraniajc wysyania poselstw na wasn rk przez jakiekolwiek miasto nalece do Zwizku Achajskiego. 5 Wic Achajowie wysyaj od siebie kontrposelstwo przeciw lacedemoskiemu. Obydwie strony przemwiy wobec senatu. Rzymianie znowu l tych samych posw celem przeprowadzenia arbitrau midzy Lacedemoczykami i Achajami, tzn. Appiusza i cay zesp poselski, ktry ju przedtem goci w Helladzie. Rzymianie sprowadzaj z powrotem do Sparty obywateli usunitych przez Achajw. Darowali take grzywny, naoone na tych, ktrzy uchyliwszy si przed rozpraw otrzymali zaoczne wyroki skazujce. Natomiast nie wyczono Lacedemonu ze wsplnoty Zwizku Achajskiego. Jednake sdownictwo gardowe nad nimi oddano w rce obce. W zakresie innego rodzaju spraw sdowych wczono Lacedemoczykw cakowicie do jurysdykcji Zwizku Achajskiego bez wzgldu na to, czy byli stron pozywajc, czy powodem. Odbudowano piercie murw wok Sparty wprost od fundamentw. 6 Repatrianci lacedemoscy, ktrzy wszelkimi sposobami motali zdrad przeciw Achjom, spodziewali si w nastpujcy sposb najdotkliwiej ich udrczy. Achajowie wygnali ze swego kraju tych Meseczykw, ktrych uznano wspwinnymi zabjstwa Filopojmena. Owych Meseczykw i jeszcze pewnych banitw achajskich namawiaj teraz repatrianci lacedemoscy do zgoszenia si w Rzymie. Sami take z nimi pojechali i zabiegali o uzyskanie pozwolenia na ich powrt z wygnania. Appiusz arliwie popiera Lacedemoczykw, a przeciw Achjom wystpowa na kadym kroku. Musiay wic atwo uzyska wynik zabiegi Meseczykw i wygnacw achajskich. Wnet senat rzymski sa ju pisma do Aten i do Etolii, aby odstawiono owych Meseczykw i Achajw do ich kraju z powrotem.

7 To najbardziej rozgoryczyo Achajw, e nigdy nie doznali sprawiedliwoci ze strony Rzymu i e nic im nie przyszo z tych wszystkich usug, jakie wywiadczyli Rzymianom. Przecie tylko dla przypodobania si Rzymianom wystpili zbrojnie przeciw Filipowi, Etolom, a potem przeciw Antiochowi. A teraz jak s traktowani? Gorzej od bandy banitw i ludzi splamionych skrytobjstwem. Jednake postanowili ustpi. Rozdzia X 1 Najbardziej plugawa zbrodnia, tj. zdrada ojczyzny i obywateli dla prywatnej korzyci, miaa si" sta rwnie dla Achajw pocztkiem nieszcz. Zreszt, niestety, nigdy nie opuszczaa ona Hellady. Oto kilka przykadw. Za panowania w Persji krla Dariusza sprawa Jonii ulega niemal zupenemu zaprzepaszczeniu, poniewa wszyscy samijscy kapitanowie trjrzdowcw z wyjtkiem jedenastu zdradziecko opucili flot josk102. 2 Po pokonaniu Jonw Persowie podbili take Eretri. Zdrajcami okazali si obywatele103 najbardziej powaani w miecie: Filagros, syn Kyneasa, oraz Euforbos, syn Alkimachosa. W czasie marszu Kserksesa na Hellad Tesali otworzy Aleuades104, Teby105 wydaj: Attaginos i Tymegenidas, pierwsze miejsce zajmujcy w Tebach. W czasie wojny mieszkacw Peloponezu z Ateczykami obywatel Elidy106, Ksenias, usiowa wyda Elid Agisowi lacedemoskiemu. 3 Tzw. przyjaciele Lizandra107 ani na moment nie ustawali w wydawaW r. 494 p.n.e. rdem w tym wypadku jest dla Pauzaniasza Herodot, ktry w VI 101 opowiada, i niej wymienieni obywatele w r. 490 przed wyldowaniem Persw pod Maratonem wydali im Eretri na Eubei, cho miasto mogo si obroni dziki murom. 104 Aleuadzi, krlowie tesalscy, potomkowie Aleuasa. Tu chodzi o stosunek do Persw w r. 480 p.n.e. Zob. Herod. VII 7 i 130. 105 Byo to w zwizku z wypraw Mardoniosa, wodza perskiego, do Beocji; wyprawa skoczya si klsk Persw pod Platejami w r. 479. 106 Zob. Pauz. III 8,4; V 4,8. 107 Lizander, dowdca wojsk spartaskich, ktry w r. 404 p.n.e. zwyciy Ateczykw pod Ajgospotamoj i zdoby Ateny. Zgin w r. 395 w walce z Tebaczykami. Wg MEA, s. 496.
103 102

niu mu swych ojczystych miast. Za panowania krla Filipa, syna Amyntasa, nie mona znale jednego miasta helleskiego, ktre by si ustrzego zdrady, prcz samej Sparty. Wszystkie pozostae giny od zdrady jedno po drugim, wicej jeszcze ni dawniej od dumy. Niesabnce powodzenie Aleksandra, syna Filipa, zwolnio go od potrzeby korzystania z usug zdrajcw z wyjtkiem kilku wypadkw, niegodnych wzmianki. 4 Kiedy Hellenowie ponieli klsk pod Lami108, Antypater109, gorliwie pragnc przeprawi si na wojn w Azji, skonny by jak najprdzej zawrze pokj i nie zrobioby mu adnej rnicy pozostawi wolno Atenom i caej Helladzie. Ale Demades i inni zdrajcy atescy, ilu ich tylko tam byo, skonili Antypatra do poniechania wszelkiej ludzkiej ustpliwoci wzgldem Aten. Sterroryzowali lud ateski i sprawili, e do Aten i do wielu innych miast wprowadzono zaogi macedoskie. 5 Moj tez popieraj nastpujce fakty. Oto Ateczycy po beockim niepowodzeniu110 bynajmniej nie uznali nad sob wadzy Filipa, cho po tej klsce wzito im do niewoli dwa tysice ludzi, a w czasie bitwy wybito tysic. Tymczasem po Lamii, cho tam pado nie wicej ni dwustu ludzi, od razu popadli w niewol macedosk. Oto dowd, e nigdy nie opucia ziemi helleskiej epidemia zdrady. Za w tym czasie, o ktrym teraz mwi, Achajw cakowicie podda panowaniu rzymskiemu tylko jeden czowiek, i to obywatel achajski, Kallikrates. Pocztkiem ich nieszcz stao si zgniecenie przez Rzymian potgi Perseusza i Macedonii. 6 Perseusz, syn Filipa, pozostawa w stanie pokoju z Rzymianami na skutek ukadu, jaki zawar z nimi ojciec jego, Filip. Ale Perseusz naruszy
W r. 322. Antypater (400319 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych wodzw i doradcw Filipa II Macedoskiego i Aleksandra Wielkiego. Regent Macedonii w czasie nieobecnoci Aleksandra W. Po bitwie pod ami Antypater poczy swe wojska z posikami Kraterosa, odnis zwycistwo pod Krannon w Tesalii. Teraz przybyo do niego poselstwo z Aten skadajce si z samych przyjaci Macedonii, m.in. Fokion. Antypater zada bezwarunkowego poddania Aten. We wrzeniu 322 r. p.n.e. garnizon macedoski wkroczy do twierdzy Munichii, znajdujcej si w ateskim porcie Pireusie. Wwczas Antypater ruszy przeciw Etolom, ale musia przerwa t wypraw na rzecz wyprawy do Azji przeciw Perdikkasowi, ktry zagraa jego regencji. (widerek, op. cit., s. 25, 26, 27, 28, 29). 110 Tzn. po Chajronei w r. 338 p.n.e.
109 108

przysig pokojow. Oto najecha z wojskiem na Sapajw111 i ich krla, Abrupolisa, oraz spustoszy ziemi Sapajw, bdcych sprzymierzecami narodu rzymskiego, tych wanie Sapajw, o ktrych wspomina w swych jambach rwnie Archiloch112. 7 Rzymianie z kolei za krzywd Sapajw nawiedzili wojn Macedoni i Perseusza oraz odnieli nad nimi zwycistwo113. Wtedy wysano dziesiciu przedstawicieli senatu rzymskiego, aby uoyli jak najdogodniej dla interesw Rzymu stosunki macedoskie. O aski przybyych zabiega Kallikrates nie pomijajc adnej sposobnoci, by im pochlebi sowem lub czynem. Zwaszcza jednego114 z nich, czowieka w adnym wypadku nieskorego do wiadczenia sprawiedliwoci, tak dalece sobie zjedna, e skoni go nawet do przyjcia na zebranie Zwizku Achajskiego. 8 Kiedy w senator wszed na zebranie, od razu wystpi z zarzutem, e najbardziej wpywowi z Achajw dostarczyli pienidzy Perseuszowi w czasie jego wojny z Rzymem, a nadto poparli go jeszcze w inny sposb. Zada ukarania ich mierci. W wypadku uchway skazujcej obiecywa poda list imienn. Jego przemwienie wszystkim bez wyjtku wydao si niesprawiedliwe. Obecni na zebraniu czonkowie Zwizku Achajskiego uwaali, e powinien poda po kolei nazwiska tych wszystkich, ktrzy przedtem znosili si z Perseuszem; inaczej niepodobna ich skazywa. 9 Na ten kontrargument Rzymianin omieli si odpowiedzie, e wszyscy dowdcy achajscy podlegaj takiemu oskareniu; wszyscy bowiem sprzyjali Macedonii i Perseuszowi. Oczywicie, to wszystko mwi Rzymianin pod dyktando KalSapajowie byli plemieniem trackim w ssiedztwie Abdery. Archiloch z Paros (po. w. VII p.n.e.), twrca elegii i jambografii, uda si na wysp Tazos, gdzie walczy przeciw plemieniu trackiemu Sajw (Sapajw). Fr. 49 (Bergk). 113 Perseusz, syn Filipa V, ostatni krl macedoski (179168 p.n.e.); zosta pokonany przez wodza rzymskiego, Lucjusza Emiliusza Paulusa w r. 168 pod Pydn. Internowany przez Rzymian w Albie zmar po dwu latach niewoli. MEA, s. 678. 114 Wedug Polibiusza (XXX 13,8) do Zwizku Achajskiego wysaa komisja rzymska (tzw. dziesiciu) dwu najznakomitszych swych czonkw: Gajusza Klaudiusza i Gneusza Domicjusza.
112 111

likratesa. Wtedy powsta po nim Ksenon a mia on nie najmniejszy autorytet midzy Achajami i rzek: W zwizku z oskareniem rzecz si ma w sposb nastpujcy: I ja byem jednym z wodzw achajskich, a nie dopuciem si ani zdrady Rzymu, ani przyjani z Perseuszem. Dlatego pragn si podda badaniu na zebraniu Zwizku Achajskiego, nawet wobec samych Rzymian". 10 To powiedzia Ksenon odwanie, majc czyste sumienie. Ale Rzymianin chwyci si natychmiast pretekstu. Komu bowiem Kallikrates zrobi zarzut sprzyjania Perseuszowi, tych wszystkich pose rzymski wysya do Rzymu, jako podsdnych na rozpraw sdow. Nigdy nic podobnego nie zdarzyo si uprzednio Hellenom. Bo nawet najpotniejsi z Macedoczykw, Filip, syn Amyntasa, i Aleksander, nie zmuszali nigdy swych przeciwnikw helleskich do poddania si wysyce w gb Macedonii, lecz pozwalali oddawa spraw do rozstrzygnicia amfiktyonom. 11 Wtedy natomiast, kogo tylko z plemienia Achajw zechcia oskary Kallikrates, winnego czy niewinnego, kadego uchwalano wysa do Rzymu. W rezultacie byo tych wywiezionych z tysic. Ich uznali Rzymianie za skazanych ju przez Achajw i bez sdu zostali rozesani po miastach Etrurii115. A cho Achajowie sali coraz to gdzie indziej poselstwa i hikezje116, nie zwracano na nie adnej uwagi. 12 A pniej, w roku szesnastym od tych wydarze, trzystu obywateli, a moe mniej, pozostaych jeszcze przy yciu spord wszystkich Achajw, puszczaj Rzymianie wolno w przekonaniu, e ju dostatecznie ich ukarali117. Natomiast ci, ktrzy zbiegli zaraz podczas ich transportu do Rzymu albo pniej z miast, do ktrych Rzymianie ich zesali, ci w wypadku schwytania podlegali karze w sposb bezwzgldny.
Stao si to w r. 167. Wrd tych zakadnikw znalaz si pniejszy wielki historyk grecki, Polibiusz, ktry dosta si do domu Scypiona Modszego. Mia ju wtedy przeszo trzydzieci lat. 116 Hikezj nazywali staroytni Hellenowie poselstwo lub jednostkow petycj o charakterze religijnym zwrcon o azyl do kogo potniejszego z zachowaniem rytuau: z gazk oliwn w rku, z gestem bagalnym dotknicia brody lub kolan tego, do kogo zanosio si petycj. Tak np. Tetyda w Iliadzie wnosi hikezje do Zeusa obejmujc jego kolana, aby pomci zniewag wyrzdzon jej synowi, Achillesowi. Tak pidziesit Danaid prosio krla Pelazgosa z gazkami w rkach, u witych otarzy, o opiek nad nimi przeciw pidziesiciu Ajgiptiadom, ktrzy chcieli je polubi wbrew ich woli (temat Hiketyd Ajschylosa). 117 W r. 151. Wrci te Polibiusz.
115

Rozdzia XI 1 Rzymianie znowu l czonka senatu do Hellady. Nazywa si Gallus118. Zosta wysany na rozjemc sporu o granice midzy Lacedemonem i Argosem119. Ten Gallus stale wyraa si i postpowa bardzo wyniole w stosunku do Hellenw, a mieszkacw Lacedemonu i Argosu potraktowa w sposb wrcz kpicy. 2 Oto miasta, ktre doszy do tak wielkiego znaczenia, ktre od wiekw prowadziy sawn wojn o granice swych krajw i dokonay tylu ofiarnych czynw nie szczdzc krwi, ktre pniej poddane zostay arbitraowi samego Filipa, syna Amyntasa, te oto miasta w Gallus uzna za niegodne swego personalnego arbitrau, lecz rozstrzygnicie midzy nimi sporu powierzy Kallikratesowi, zemu duchowi caej Hellady. 3 Przybyli te do Gallusa Etolowie zamieszkali w Pleuronie, a pragncy uzyska oderwanie od wsplnoty Zwizku Achajskiego Gallus poleci im wysa wasne, oddzielne poselstwo do Rzymu. Z kolei Rzymianie polecili im ustpi ze Zwizku Achajskiego. Jednoczenie senat rzymski nakaza Gallusowi w pierwszym rzdzie oderwa jak najwicej miast, ile tylko jest w stanie, od wsplnoty Zwizku Achajskiego. 4 Te rozkazy Gallus skwapliwie wypeni. Lud ateski raczej z koniecznoci ni z ochoty zupi120 miasto Oropos, podlege Atenom. W tym bowiem czasie Ateczycy doszli do ostatecznej ndzy, poniewa ze wszystkich Hellenw najbardziej ucierpieli od wojny z Macedoni. Mieszkacy Oropu z miejsca zwracaj si do senatu rzymskiego z prob o opiek. Senat rzymski doszed do wniosku, e mieszkacy Oropu doznali krzywdy. Wic Sykionowie otrzymali od senatu rzymskiego rozkaz naoenia na Ateny grzywny odpowiedniej do wartoci straty, jak wyrzdziy. 5 Ateczycy nie stawili si na dzie sdu. Sykioczycy wic nakadaj na nich grzywn piciuset talentw. Senat rzymski na proby AteczyWaciwie wysano dwu. Byli to: Gajusz Sulpicjusz Gallus i Maniusz Sergiusz. Wedug Polibiusza (XXXI 9) spr powsta nie midzy Lacedemonem i Argosem, lecz midzy Lacedemonem i Arkadi. 120 W r. 156 p.n.e.
119 118

kw121 obniy wysoko grzywny do stu talentw. Ale nawet i tej sumy Ateczycy nie zapacili. Natomiast obietnicami i darami ugaskali mieszkacw Oropu i zawarli z nimi ukad, na mocy ktrego zaoga ateska miaa wej do Oropu i Ateczycy mieli wzi zakadnikw z miasta. Ukadowi towarzyszya klauzula, e w wypadku jakiej nowej skargi na Ateczykw ze strony mieszkacw Oropu, Ateczycy bd musieli wwczas wyprowadzi zaog z miasta oraz zwrci zakadnikw. 6 Niewiele czasu upyno od tej chwili, a ju onierze z garnizonu ateskiego dopucili si gwatu na ludnoci miejscowej. Wic mieszkacy Oropu l poselstwo do Aten z daniem zwrotu zakadnikw i wycofania garnizonu zgodnie z umow. Ateczycy odpowiedzieli, e nie zrobi ani jednego, ani drugiego. Uchybienia, ich zdaniem, dopucili si czonkowie garnizonu, a nie lud ateski. Jednoczenie zapewniali poselstwo, e sprawcw spotka kara. 7 Wic mieszkacy Oropu uciekli si do Achajw z prob o pomszczenie ich krzywd. Ale Achajowie postanowili nie dochodzi tego na Ateczykach z przyjani i z szacunku dla nich. Wwczas mieszkacy Oropu przyrzekaj da dziesi talentw Menalkidasowi, rodem z Lacedemonu, wczesnemu wodzowi si achajskich, w wypadku jeli sprowadzi im Achajw na pomoc. Ten z kolei obieca poow z tej sumy przekaza Kallikratesowi, ktry ze wzgldu na przyja z Rzymem najwicej znaczy midzy Achajami. 8 Kallikrates przychyli si do propozycji Menalkidasa. Uchwalono poprze mieszkacw Oropu przeciw Ateczykom. Ale kto im o tym donis. Wic ci, ile si mia w nogach kady, pospieszyli do Oropu, zagrabili jeszcze to, co uszo ich uwagi w czasie poprzednich grabiey, uprowadzili swj garnizon. Achajowie spnili si z pomoc. Menalkidas i Kallikrates zachcali ich to ataku na Attyk. Ale wobec sprzeciww z rnych stron, a szczeglnie ze strony Lacedemonu, Achajowie zawrcili swoje wojsko do domu. Rozdzia XII 1 Chocia mieszkacy Oropu nie doznali spodziewanej korzyci od Achajw, jednak Menalkidas umwion sum na nich wymusi. Gdy
Ateny w r. 155 wysay w tej sprawie do Rzymu trzyosobowe poselstwo filozofw: akademika Karneadesa, stoika Diogenesa oraz perypatetyka Krytolaosa.
121

dar mia ju w rku, zacza go drani myl o grocym mu podziale pienidzy z Kallikratesem. Najpierw uciek si do zwoki, wykrtw od wypaty, a potem ju zupenie jawnie omieli si zagrabi ca sum. 2 To potwierdza prawd przysowia, e bywa ogie gorejcy silniej od ognia, wilk dzikszy od innych wilkw, jastrzb szybszy od innych jastrzbi, jeli Kallikratesa, najnikczemniejszego ze swych wspczesnych, przewyszy zdradliwoci Menalkidas. Kallikrates, ktry nie gardzi adnym zyskiem, a tym razem cign na siebie nienawi pastwa ateskiego bez adnego wasnego zysku, po wyganiciu czasu wadzy Menalkidasa oskary go przed Achajami o spraw gardow. Mianowicie wystpi z zarzutem, e Menalkidas sprawujc poselstwo do Rzymu dziaa na niekorzy Achajw i e usilnie zabiega o wyczenie Sparty ze Zwizku Achajskiego. 3 Menalkidas znalazszy si wwczas w miertelnym niebezpieczestwie odstpuje trzy talenty z sumy otrzymanej od mieszkacw Oropu obywatelowi miasta Megalopolis, imieniem Diajos. To on obj po nim wadz nad Achajami. Wwczas zjednany pienidzmi Diajos dooy wszelkich stara, aby nawet wbrew woli Achajw ocali Menalkidasa122. Ale Achajowie obciaj go odpowiedzialnoci za uwolnienie Menalkidasa, zarwno kady z osobna, jak wszyscy razem. Diajos chcc odwrci uwag od tych oskare, pobudzi ich do wzniolejszych de, chwytajc si nastpujcego pozoru dla oszustwa. 4 Oto Lacedemoczycy nie mogc sobie da rady ze sporem granicznym, uciekaj si do interwencji senatu rzymskiego. Ich delegacji odpowiada senat, e wszystkie sprawy sporne oprcz gardowych123 nale do jurysdykcji Zwizku Achajskiego. Tak dosownie brzmiaa odpowied senatu. Ale Diajos nie poda do wiadomoci Achajw cisego brzmienia odpowiedzi. Natomiast dla pochlebienia im opowiada, e senat rzymski powierzy Achajom take sdownictwo w sprawach gardowych nad obywatelami Lacedemonu. 5 Wic Achajowie uznali si za upowanionych do sprawowania sdw nad Lacedemonem w kadej sprawie gardowej. Ale Lacedemoczycy zgodnie utrzymujc, e Diajos nie powiedzia prawdy, powtrnie
122 123

W r. 149 p.n.e. Zob. Pauz. VII 9,5.

chc si odnie do senatu rzymskiego. Achajowie w tym momencie powouj si na inny argument, a mianowicie, e miasta nalece do Zwizku Achajskiego nie maj adnego prawa sa poselstw do Rzymu bez upowanienia Zwizku. 6 Z tych sporw doszo do otwartej wojny midzy Achajami i Lacedemoczykami. Wnet ci ostatni zdali sobie spraw, e nie sprostaj jako przeciwnicy Achajom. Wic sali poselstwa do ich miast i prywatnie pertraktowali z Diajosem. Miasta day jednobrzmic odpowied, e nie mog okaza nieposuszestwa, gdy wdz daje haso do wymarszu. A znowu sprawujcy wadz Diajos utrzymywa, e wypowiada wojn nie Sparcie, lecz mcicielom jej spokoju. 7 Na zapytanie czonkw geruzji, kogo on uwaa za winnych owego zamtu, Diajos wysya im dwadziecia cztery nazwiska czoowych pod kadym wzgldem obywateli Sparty. Wtedy zwyciyo zdanie Agazystenesa, ktry ju przedtem cieszy si wysokim powaaniem, ale od chwili, gdy da t rad, uzyska najwysz popularno. Mianowicie, poradzi wymienionym przez Diajosa obywatelom i dobrowolnie na wygnanie z Lacedemonu i przez pozostawanie na miejscu nie naraa Sparty na wojn. A jeli si schroni do Rzymu, to, mwi, wnet ich Rzymianie sprowadz z powrotem do ojczyzny. 8 Wic odjechali. Tymczasem Spartiaci pozwali ich niby przed sd i skazali na mier zaocznie. Jednoczenie rwnie ze strony Achajw wyruszyo poselstwo do Rzymu w osobach Kallikratesa i Diajosa, aby wiadczy przed senatem rzymskim na niekorzy zbiegw spartaskich. Z tych dwu posw achajskich jeden, tj. Kallikrates, zachorowa i zmar w czasie drogi. Nie wiem zreszt, czy nawet w wypadku przybycia do Rzymu pomgby skutecznie Achajom, czy raczej, odwrotnie, staby si dla nich rdem nowych i jeszcze wikszych nieszcz. Diajos stawi si na posiedzenie senatu jako przeciwnik Menalkidasa. Polemika midzy nimi bya niewtpliwie oywiona, ale w nieprzyzwoitym tonie. 9 Senat im odpowiedzia, e wyle posw dla rozstrzygnicia wzajemnych rozbienoci midzy Lacedemoczykami i Achajami. Drog z Rzymu odbywali posowie senatu na tyle powoli, e w tym czasie hellescy przedstawiciele zdoali jeszcze przed przybyciem posw rzymskich

wprowadzi w bd swych rodakw: Diajos Achajw, Menalkidas Lacedemoczykw. Diajos przekona Achajw, e senat rzymski wyrokiem swym zleci Lacedemoczykom lepe we wszystkim posuszestwo wzgldem Achajw. Menalkidas wszelkimi podstpami usiowa przekona Lacedemoczykw, e Rzymianie uwolnili ich cakowicie ze wsplnoty Zwizku Achajskiego. Rozdzia XIII 1 Na skutek tych sprzecznoci interpretacyjnych Achajowie wznowili dziaania bojowe przeciw Lacedemonowi. Damokrytos, ktrego wanie wybrano wodzem124, rozpocz mobilizacj wojska przeciw Sparcie. W tym samym czasie wkroczya do Macedonii armia rzymska pod dowdztwem Metella, aby stoczy wojn z Andryskosem125, synem Perseusza, a wnukiem Filipa, za odstpstwo od Rzymu. Wojna w Macedonii miaa si wprawdzie rozegra byskawicznie, jak najpomylniej dla Rzymu, ale tymczasem 2 Metellus poleca posom rzymskim do spraw Wschodu, przed przepraw do Azji, wej w pertraktacje z wodzami Achajw, aby im zabroni rozpoczynania wojny ze Spart oraz aby zapowiedzie z gry, e maj czeka na przybycie senatorw, wyznaczonych ju na arbitra midzy Lacedemonem i Achajami. 3 Wic si zgosili ze zleceniami Metella do Damokryta i Achajw. Ale ci zdyli ju wyruszy na wojn. Widzc, e nic nie wskraj na upr Achajw, wyjechali do Azji. Tymczasem Lacedemoczycy wicej zaufawszy odwadze ni sile chwycili za bro i wyszli w pole, aby broni ojczyzny. Pokonani, stracili w bitwie do tysica ludzi modych i penych mstwa. Reszta wojska, ile kto mia siy w nogach, skrya si co ywo do miasta. 4 Gdyby Damokrytos zdoby si na energiczny wysiek, to razem ze zbiegami z szyku lacedemoskiego wpadliby take Achajowie w obrb
W r. 148 p.n.e. Zgodnie z Liwiuszem (Epit. XLVIII, XLIX) ten Andryskos by czowiekiem z gminu, a tylko podawa si za Filipa, syna Perseusza; y w 180148 r. p.n.e. W r. 149 zwyciy prefekta rzymskiego, P. Juwencjusza, podbi Tesali, zawar przymierze z Kartagin. W roku nastpnym sam zosta pobity przez Kwintusa Cecyliusza Metella. Potem go stracono.
125 124

murw Sparty. Tymczasem odwoa Achajw z pocigu i pniej rwnie stosowa raczej taktyk wycieczek i grabiey ni wytrwaego oblenia. 5 Kiedy Damokrytos powrci z wojskiem, Achajowie naoyli na pidziesit talentw kary, jako na zdrajc. Nie majc czym zapaci tej sumy, potajemnie opuci Peloponez. Na jego miejsce wybrali Achajowie wodzem Diajosa. Gdy po raz drugi zjawio si poselstwo u Metella, Diajos przyrzek nie wszczyna wojny z Lacedemonem, ale czeka na przybycie rozjemcw z Rzymu. 6 Natomiast zastosowa inny, takt oto, podstp wzgldem Lacedemonu. Zjedna sobie yczliwo osad otaczajcych Spart oraz obsadzi je garnizonami, aby stanowiy dla Achajw bazy wypadowe przeciw niej. 7 Lacedemoczycy z kolei wybrali na wodza przeciw Diajosowi Menalkidasa. W zakresie zaopatrzenia wojennego i pod wzgldem finansowym Lacedemoczycy przedstawiali si bardzo sabo, przy tym ich ziemia leaa odogiem, nie zasiana. Mimo tego Menalkidas odway si zama ukad. Nagym atakiem zdoby osad Jazos i zupi. Jazos ley wprawdzie w granicach Lakonii, ale wtedy podlega wadzy Zwizku Achajskiego. 8 W ten sposb Menalkidas wywoa znowu wojn midzy Lacedemoczykami i Achajami. Ale znalazszy si pod obstrzaem oskare obywatelskich i nie widzc moliwoci ocalenia wspobywateli lacedemoskich od grocego niebezpieczestwa, popeni dobrowolnie samobjstwo, napiwszy si trucizny. Tak oto skoczy ycie Menalkidas. Sprawujc wadz wwczas nad Lacedemonem, okaza si wodzem najbardziej nieudolnym, przedtem za, gdy sta na czele Achajw, okaza si ze wszystkich ludzi najbardziej wiaroomnym. Rozdzia XIV 1 Przybyli wreszcie do Hellady senatorowie, wysani na rozjemcw midzy Lacedemonem a Zwizkiem Achajskim. Na ich czele Orestes126.
126

Aureliusz Orestes.

Wezwa do siebie127 wadze achajskie ze wszystkich miast oraz Diajosa. Gdy przybyli tam, gdzie si on zatrzyma, przedstawi im bez ogrdek cay rzymski punkt widzenia. Mianowicie senat uwaa za rzecz suszn wyczy ze wsplnoty Zwizku Achajskiego zarwno Lacedemon, jak sam nawet Korynt, zwolni take Argos i Herakle pooon u stp Ojty i Orchomen arkadyjski z zalenoci od Zwizku Achajskiego. Przecie plemiennie nie nale do Achajw i bardzo pno przyczyy si jako pastwa do Zwizku Achajskiego. 2 Wobec tych sw Orestesa urzdnicy achajscy nawet nie wysuchali do koca caego jego przemwienia, lecz wybiegli z domu i zwoali Achajw na zebranie ludowe. Gdy Achajowie dowiedzieli si o decyzjach rzymskich, rzucaj si natychmiast na Spartiatw, ktrzy wtedy przypadkiem zatrzymali si w Koryncie. Chwytaj kadego. I tego, o ktrym wiedzieli, e z pewnoci jest Lacedemoczykiem, i takiego, o ktrego lacedemoskiej przynalenoci wnioskowa tylko mogli z uczesania, obuwia, szaty lub imienia. A jeli kto zdoa, ubiegajc apank, schroni si do mieszkania Orestesa, to i stamtd usiowali go wywlec. 3 Orestes i jego wita prbowali zapanowa nad szaem Achajw i polecili ich pamici fakt, e pierwsi dopuszczaj si wzgldem Rzymian aktw gwatu i zuchwalstwa. W kilka dni potem Achajowie wtrcili do wizienia wszystkich Lacedemoczykw, ilu ich tylko mieli zatrzymanych, reszt oddzielili, jako obcych, i pucili wolno. Jednoczenie Achajowie l do Rzymu poselstwo swych wadz pod przewodnictwem Tearydasa. Ruszyo w drog. W czasie podry spotkao nowych rozjemcw rzymskich128, wysanych na arbitra midzy Lacedemonem i Achajami, ju po poselstwie Orestesa. Na ten widok zawrcio i ono do Hellady. 4 Tymczasem wygas okres wadzy Diajosa i na wodza wybrali Achajowie Krytolaosa129. Tego ogarna natychmiast gwatowna i zupenie
Do Koryntu. Pod dowdztwem Sekstusa Juliusza Cezara. Ta komisja na zebraniu Zwizku Achajskiego w Ajgion w r. 147 powtrzya dania senatu. 129 Krytolaos zosta achajskim strategiem na 147/6 r. p.n.e.
128 127

niedorzeczna ch walki z Rzymem. Wanie wtedy przybyli nowi rozjemcy rzymscy dla rozstrzygnicia sporu lacedemosko-achajskiego. Krytolaos przyby na rozmow z nimi do Tegei arkadyjskiej. Ale kategorycznie nie chcia zwoa zebrania wszystkich Achajw na wspln z nimi rozmow. Oficjalnie ku wiadomoci Rzymian wysa gocw z wezwaniem czonkw Zwizku Achjskiego na zebranie, a prywatnie czonkom Zwizku z rnych miast le polecenie, aby na to zebranie si nie stawili. 5 Kiedy zwizkowcy na zebranie nie przybyli, wtedy w caej okazaoci ujawnio si dwulicowe postpowanie Krytolaosa wzgldem Rzymian. Co wicej. Z jednej strony poleca im poczeka na najblisze zebranie Achajw, ktre miao si odby za sze miesicy. Z drugiej strony twierdzi, e nie moe absolutnie w swym prywatnym imieniu z nimi rozmawia, bez odniesienia si do wsplnoty Zwizku. Wtedy rozjemcy zrozumieli ostatecznie, e zostali oszukani. Odjechali do Rzymu. Tymczasem Krytolaos zgromadzi Achajw w Koryncie130 oraz namwi do wypowiedzenia wojny Sparcie. Skoni ich take do jawnego podjcia wojny z Rzymem. 6 Jeli krl i pastwo podejmuj wojn i nie wychodz z niej pomylnie, zdarza si to czciej z powodu zawici bogw ni tych, ktrzy wojn podjli. Ale zuchwao w poczeniu z bezsi moe otrzyma nazw raczej szalestwa ni braku powodzenia. To wanie poczenie zgubio Krytolaosa i Achajw. Szczeglnie podjudza Achajw Pyteas, wczesny naczelnik beocki, a Tebaczycy owiadczyli, e z zapaem podejm wsplnie t wojn131. 7 A to dlatego, e Tebanie zostali skazani wyrokiem Metella: po pierwsze na zapacenie grzywny Fokijczykom, gdy wtargnli z broni w rku na ziemi Fokidy; po drugie na zapacenie grzywny mieszkacom Eubei, gdy spustoszyli take ich ziemi; po trzecie na zapacenie grzywny mieszkacom Amfissy132 za to, e zniszczyli ich kraj w samym momencie dojrzewania zboa.
Z wiosn 146 r. p.n.e. Do koalicji antyrzymskiej przyczyo si te miasto Chalkis na Eubei. Na czele armii rzymskiej w Macedonii i Grecji sta wwczas Metellus. 132 Miasto w Lokrydzie.
131 130

Rozdzia XV 1 Rzymianie dowiedzieli si o tych wypadkach od posw, ktrych skierowali do Hellady oraz ze sprawozda Metella. Uznali Achajw winnymi. Wtedy wanie wybrany zosta konsulem Mummiusz. Jemu powierzono flot i armi piesz na wojn przeciw Achajom. Metellus dowiedzia si natychmiast, e Mummiusz ze swym wojskiem cignie ju przeciw Achajom. Dooy wic wszelkich stara, aby skoczy wojn przed jego przepraw do Hellady. 2 Wysya gocw do Achajw, rozkazujc wyczy ze wsplnoty Zwizku Achajskiego Lacedemon i inne pastwa, wymienione przez Rzymian. Obiecywa jednoczenie, e Achajowie nie ponios adnej kary za swe dotychczasowe nieposuszestwo wzgldem Rzymian. To poda do wiadomoci Achajw. Jednoczenie opuszcza z wojskiem Macedoni, spieszc przez Tesali wzdu Zatoki Lamijskiej. Krytolaos i Achajowie nie przyjli adnej propozycji, prowadzcej do zgody. Co wicej, otoczyli Heraklej, ktra nie chciaa nalee do Zwizku Achajskiego, i zamierzali j regularnie oblega. 3 Gdy Krytolaos dowiedzia si przez wywiadowcw, e Metellus i Rzymianie przeszli ju Sperchejos, usiowa schroni si w Skarfei w Lokrydzie. Nie wykaza nawet tyle odwagi, aby ustawi wojsko achajskie w wwozie midzy Heraklej a Termopilami i oczekiwa tam na Metella. Ale ogarna go taka panika, e nie zdoao natchn go wiksz otuch nawet miejsce, gdzie Lacedemoczycy dokonali cudu odwagi wobec Persw w obronie Hellenw133, a gdzie Ateczycy nie mniej zaszczytnie walczyli przeciw Galatom134. 4 Jednak Metellus ze swoim wojskiem ubieg ucieczk Krytolaosa i Achajw. Mianowicie, zaskoczy ich tu pod Skarfej. Wycito tam mnstwo Achajw, wzito do niewoli okoo tysica. Po bitwie ani nie dojrzano Krytolaosa wrd ywych, ani nie znaleziono wrd trupw. Jeli istotnie zaryzykowa skok do grzskiej topieli morskiej pod gr Ojt, to bez wtpienia musia pj na dno, nie rozpoznany i bez wieci.
133 134

W r. 480 p.n.e. W r. 279 p.n.e.

5 O mierci Krytolaosa inne jeszcze kr wersje. Tymczasem wyborowy oddzia Arkadw w sile tysica ludzi, opowiedziawszy si po stronie Krytolaosa, wyruszy w pole i doszed a pod Elatej w kraju Fokis. Tam zosta przyjty przez ludno do miasta ze wzgldu na wizy dawnego jakiego pokrewiestwa. Kiedy Fokijczykom doniesiono o klsce Krytolaosa i Achajw, rozkazuj Arkadom opuci Elatej. 6 Wracali wic na Peloponez. Ale w okolicy Chajronei trafi na nich. Metellus z wojskiem rzymskim. Tu spotkaa Arkadw kara zesana przez bogw helleskich. Oto oni, ktrzy podczas bitwy pod Chajronej135 przeciw Filipowi i Macedonom haniebnie opucili Hellenw, teraz na tyme samym miejscu zostali wycici przez Rzymian. 7 Tymczasem znowu naczelne dowdztwo armii achajskiej przechodzi w rce Diajosa. Wic przede wszystkim nadaje on wolno niewolnikom, naladujc czyn Milcjadesa i Ateczykw przed bitw pod Maratonem136. Z miast achajskich i arkadyjskich powouje pod bro mczyzn w wieku poborowym. Wymieszawszy pospou zgromadzon ludno woln i niewoln, wystawi do szeciuset konnych oraz do czternastu tysicy hoplitw. 8 Wreszcie Diajos w ogle straci rozum. Oto, cho wiedzia, e caa sia zbrojna Krytolaosa i Achajw w rozprawie ornej z Metellem tak poniosa klsk, jednak uszczupli trzon armii, wydzieliwszy z niej jakie cztery tysice. Na ich czele postawi Alkamenesa i wysa do Megary, aby stanowili garnizon tego miasta. Na wypadek nadejcia armii rzymskiej z Metellem mieli powstrzyma ich pochd naprzd. 9 Tymczasem Metellus znis w okolicach Chajronei wyborowy oddzia Arkadw i wnet poderwa wojsko do marszu przeciw Tebom. A to dlatego, e Tebanie razem z Arkadami obiegli miasto Heraklej i wzili udzia w bitwie pod Skarfej po ich stronie. Na wie o zblianiu si Metella pod Teby caa ludno obydwu pci i wszelkiego wieku opucia miasto, rozsypaa si po caej Beocji, a nawet chroniono si na szczyty grskie. 10 Tymczasem Metellus nie pozwoli ani pali witych przybytkw, ani niszczy domostw, edyktem zabroni mordowania pozostaych
135 136

W r. 338 p.n.e. W r. 490 p.n.e.

w Tebach mieszkacw lub chwytania zbiegw. A gdyby schwytano Pyteasa, miano go przyprowadzi do niego. Znaleziono go natychmiast. Doprowadzono do Metella. Zosta stracony. Gdy wojsko rzymskie zbliao si ju do Megary, grupa Alkamenesa nie dotrzymaa pola i co rychlej zbiega do Koryntu do obozu Achajw. 11 Megarejczycy wydali miasto Rzymianom bez walki. Metellus przybywszy na Istmos, raz jeszcze obwieci Achajom przez heroldw wezwanie ze swej strony do pokoju i do zgody. Pragn bowiem gorco we wasnym zakresie zaatwi spraw Macedonii i Achajw137. Jego usilnemu deniu sprzeciwi si Diajos z gupoty. Rozdzia XVI 1 Mummiusz zjawi si rankiem przed wojskiem rzymskim. Wid z sob Orestesa, poprzednio przybyego arbitra do sporu lacedemoskoachajskiego. Z punktu odesa do Macedonii Metella i jego wojsko. Sam czeka na Istmie, a nadcignie caa jego sia zbrojna. Przybya wic jazda w sile trzech tysicy piciuset ludzi, piechota do dwudziestu trzech tysicy, nadeszli ucznicy kretescy, a z Pergamu, lecego nad Kaikiem, przyby Filopojmen, wiodc pomoc wojskow od Attala. 2 Metellus umieci w odlegoci dwunastu stadiw cz oddziaw italskich i wojska sprzymierzecw, aby stanowiy stra caego wojska. Ale Rzymianie ze zbytniej pewnoci siebie niezbyt czujnie sprawowali strae. Wic Achajowie napadli na nie co koo pierwszej wigilii. Jednych zabili, wikszo cigali a do obozu i zdobyli okoo piciuset tarcz. Rozzuchwaleni powodzeniem omielili si sami wyj w pole, nie czekajc na atak rzymski.
Poselstwo achajskie pod dowdztwem Andronidasa przyj bardzo yczliwie i obieca wszelkie ulgi.
137

3 Tymczasem Mummiusz wprowadzi sw armi do boju138. Jazda achajska natychmiast podaa tyy w ucieczce przed konnic rzymsk, nie wytrzymawszy nawet pierwszego uderzenia. Armia piesza stracia nieco ducha na widok odwrotu jazdy, ale wytrzymaa uderzenie rzymskiej cikozbrojnej piechoty. A chocia uginaa si pod przewag liczebn wojska rzymskiego i saba od ran, jednak trzymaa si jeszcze sam odwag. Nagle tysic wyborowego onierza rzymskiego, uderzywszy z boku, wywouje paniczn ucieczk Achajw. 4 Gdyby Diajos potrafi po bitwie cofn si do Koryntu i przyj w obrb obwarowa rozproszonych zbiegw, to jeszcze mogliby Achajowie uzyska od Mummiusza jakie lejsze warunki poddania, gdy ewentualno oblenia przewlekaa wojn. Tymczasem Diajos za pierwszym zachwianiem si Achajw zbieg natychmiast do Megalopolis139, zupenie inaczej postpiwszy wzgldem Achajw ni ongi Kallistratos, syn Empedosa, wzgldem Ateczykw. 5 w Kallistratos sprawowa dowdztwo jazdy ateskiej podczas wyprawy na Sycyli. Gdy Ateczycy i ich sprzymierzecy, ktrzy wzili udzia w tej wyprawie, ginli nad rzek Azynaros140, w Kallistratos wwczas odwanie przedar si przez armi wroga na czele swej konnicy. Wielu uratowa i doprowadzi do Katany. Mao tego. Zawrci t sam drog do Syrakuz, a zastawszy wrogw upicych obz ateski, zabi ich chyba z piciu. Lecz sam wraz z koniem odnis cikie rany i razem z nim wyzion ducha. 6 Oto zdoby dla Aten i dla siebie dobr saw, ocali tych, ktrymi dowodzi, i zgin z dobrej woli. Diajos natomiast narazi na zgub wojsko Achajw, przyby do Megalopolis jako zwiastun grocych nieszcz, zabi wasnorcznie sw on, aby nie wpada w niewol, sam skoczy ycie wypijajc trucizn. Okaza tak sam chciwo na
W miejscowoci Leukopetra na Istmie w r. 146 p.n.e. Nazwa ta jest podana tylko u Aureliusza Wiktora 60. Wg RE, t. XI, szp. 189. 139 W Arkadii, na Peloponezie. 140 W r. 413 p.n.e.
138

pienidze, jak Menalkidas; tak sam tchrzliwo jak on, w chwili mierci. 7 Ci z Achajw, ktrzy zdyli schroni si po bitwie do Koryntu, uciekli dalej, ledwie noc zapada, a z nimi take dua ilo Koryntian. Bramy Koryntu stany otworem przed Mummiuszem. Ale on jeszcze zwleka z wejciem w obawie przed ukryt wewntrz murw zasadzk. 8 Wreszcie trzeciego dnia po bitwie wzi szturmem Korynt i spali141. Wikszo zastanych tam mczyzn Rzymianie wybili. Kobiety i dzieci Mummiusz sprzeda do niewoli, sprzeda rwnie byych niewolnikw, ktrzy utrzymawszy wolno wzili udzia w walce po stronie Achajw, a w bitwie nie zginli. Dary wotywne dla bogw i inne dziea sztuki, godne podziwu, zabra Mummiusz z sob, dziea mniejszej wartoci da Filopojmenowi, wodzowi wysanemu przez Attala. Jeszcze do moich czasw przechowuje Pergam upy korynckie. 9 Mury miast, ktre podjy wojn z Rzymianami, Mummiusz kaza rozwali, mieszkacom odebra bro, zanim jeszcze wysano mu z Rzymu doradcw142. Gdy wreszcie przybyli jego przyszli doradcy, wszdzie kaza usun ustrj demokratyczny143. Ustanowi natomiast rzdy oparte na ocenie majtku. Naoy kontrybucj na Hellad. Ludziom bogatym wzbroniono nabywa majtnoci za granic. Znis narady poszczeglnych plemion, jak np. Achajw, Fokijczykw, Beotw lub z innych czci Hellady. 10 W kilka lat pniej zlitowali si Rzymianie nad Hellad pozwalajc urzdza, jak dawniej, narady plemienne oraz kupowa ziemi za granic. Darowali take grzywny tym, ktrym Mummiusz je wymierzy. Mianowicie, kaza Beotom i mieszkacom Eubei144 zapaci sto talentw na rzecz mieszkacw Heraklei, Achajom za dwiecie talentw na rzecz mieszkacw
Na specjalny rozkaz senatu Korynt zrwnano z ziemi, odbudowa za miasta zostaa wzbroniona po wieczne czasy. 142 Tych doradcw bylo dziesiciu (Polib. XXXIX 17). Mummiusz ozdobi wityni w Olimpu (Pauz. V 24,4) brzowym posgiem Zeusa z upw zdobytych na Achajach. 143 Podda Hellad jurysdykcji namiestnika Macedonii. 144 Waciwie mieszkacom Chalkidy.
141

Lacedemonu. Wprawdzie Hellenowie zwolnienie od tych sum uzyskali u Rzymian, ale do dnia dzisiejszego wysyaj Rzymianie do Hellady swego wielkorzdc. Nazywaj go jednak wielkorzdc Achai, a nie Hellady, poniewa podbili Hellenw dopiero wtedy, gdy zwierzchnictwo nad nimi sprawowali ju Achajowie. Wojna achajska skoczya si za archontatu w Atenach Antyteosa, w czasie sto szedziesitej olimpiady145, kiedy zwyciy Diodor z Sykionu. Rozdzia XVII 1 Wtedy wanie porazia Hellad ostateczna niemoc. Wszake jej poszczeglne czci ju od pradawna nawiedzao bstwo ruin i zniszczeniem. Miasto Argos, ktre doszo do szczytu potgi w czasach tzw. heroicznych, stracio przychylno losu wraz z przejciem wadzy w rce Dorw. 2 Szczep attycki po wojnie peloponeskiej i epidemii146 podwign si i znowu z toni wypyn na wierzch, ale w niewiele lat pniej miaa go skruszy potga macedoska. Gniew Aleksandra run z Macedonii na Teby beockie147. Lacedemoczykw zniszczy Epaminondas tebaski148, a z kolei wojna z Achajami. Pno i z trudem, jak czasem z pnia ju mocno uszkodzonego i w wikszej czci zmurszaego wyronie wiey pd, tak z Hellady wyoni si Zwizek AchajW r. 140 p.n.e. Wojna peloponeska trwaa od r. 431 do 404 i skoczya si klsk Aten. W czasie tej wojny w r. 429 wybucha epidemia, ktra zabraa m.in. Peryklesa. 147 W czasie wyprawy Aleksandra W. na Trakw i Illirw w r. 335 p.n.e. Teby otrzymay jesieni tego roku faszyw wiadomo o mierci Aleksandra W. Wtedy wycito przywdcw stronnictwa macedoskiego, wezwano ludno do powstania. Nawizano natychmiast kontakt z innymi miastami, szczeglnie z Atenami, gdzie dziaa Demostenes. Aleksander zjawi si wnet i obieg miasto. Zburzy je wraz z murami. Ludno sprzedano do niewoli. Stao si to na pocztku padziernika 335 r. p.n.e. Wg RE V A2, szp. 1482-1483. 148 Epaminondas (y w latach 420362 p.n.e.) pobi Spart w r. 371 p.n.e. pod Leuktrami i w r. 362 pod Mantyne, gdzie sam zgin.
146 145

ski149, lecz jego rozwojowi stana na przeszkodzie niegodziwo dowdcw. 3 W czasach pniejszych wadza cesarska w Rzymie przesza na Nerona. Przywrci on Helladzie cakowit wolno150. Dokona takiej oto wymiany. Na miejsce Hellady darowa narodowi rzymskiemu wysp Sardyni, pod kadym wzgldem bogato wyposaon. Rozmylajc nad czynem Nerona, doszedem do wniosku, e najtrafniej powiedzia Platon151, syn Arystona, i wystpki wyrniajce si wielkoci i zuchwalstwem nie s dzieem pierwszych lepszych ludzi, ale dusz szlachetnych zepsutych przez niedorzeczne wychowanie. 4 Niedugo przyszo Helladzie korzysta z tego daru. Za panowania bowiem Wespazjana, nastpcy Nerona, Hellenowie wpltali si w wojn domow. Wtedy Wespazjan znowu podda Hellenw ciarom podatkowym i wadzy wielkorzdcy, poniewa, jak powiada, Hellenowie ju si odzwyczaili od wolnoci152. 5 To znalazem w swych badaniach na temat historii Achai. Granic krajw: Achai i Elidy tworzy rzeka Larisos. Nad ni wznosi si witynia Ateny Larysaja [tj. Larysajskiej]. Miasto, achajskie, Dyme, odlege jest od Larisosu jakie do trzydziestu stadiw. Filip syn Demetriosa, to jedno tylko z miast achajskich uczyni sobie podlege153.
Zwizek Achajski powsta w r. 280 i trwa do 146 p.n.e. Zgromadzenia jego odbyway si przy otarzu Zeusa Hamarios pod Ajgion. Najwiksze mia znaczenie w latach 251224 pod strategi Aratosa z Sykionu, kiedy usun kontrol macedosk z Peloponezu. Wg MEA, s. 11 12. 150 Swetoniusz (Nero, 24) powiada, e uczyni to Neron na stadionie w Koryncie w dniu igrzysk istmijskich. Inskrypcja podajca tekst przemwienia Nerona zostaa zachowana. Z niej wynika, e stao si to 28 listopada 66 r. p.n.e., wedug Swetoniusza w 67 r. n.e. 151 Platon, Politeja 491 E. 152 Filostratos, Vita Apollon. V 41. Wespazjan, cesarz rzymski w latach 6979 n.e. (ur. w r. 9 n.e.), odebra wolno Grekom (Swet. Wesp. 8). Prowincj otrzyma senat. Odtd miaa by Hellada rzdzona przez propretora z tytuem prokonsula. Prowincja ta zostaa prawdopodobnie przez Wespazjana uszczuplona przez oddanie Tesalii prowincji Macedonii, za Epir z Akarnani stay si odrbn prowincj. Dziao si to w czasie od 1 padziernika 73 r. do 30 wrzenia 74 r. Wg RE t. VI2, szp. 2657. 153 W czasie wojny sprzymierzecw, tj. midzy 220217 r. Wojn prowadzi
149

Z tego powodu Sulpicjusz154, take wdz rzymski, poleci wojsku zupi Dyme. Pniej August przydzieli je do obszaru miasta Patraj. 6 Ongi nazywao si Palej. Jeszcze za panowania Jonw nadano mu dzisiejsz nazw; nie wiem dobrze, czy od miejscowej kobiety Dyme, czy od niejakiego Dymasa, syna Ajgimiosa. Nikt jednak nie powinien da si wprowadzi w bd przez elegijny napis na posgu Ojbotasa w Olimpu. Mianowicie Ojbotas155 z Dyme odnis zwycistwo w biegu na szstej olimpiadzie, natomiast posgiem zaszczycono go dopiero w czasie osiemdziesitej olimpiady na yczenie wyroczni delfickiej. Napis na nim jest nastpujcy: 7
Ten oto syn Ojniasa, Ojbotas, Achaj, pomnoy Ojczystej Palei cze w biegu zwycistwem swym.

Nie powinno nikogo wprowadza w bd to, e napis nazywa miasto Palej, a nie Dyme. Hellenowie mieli bowiem zwyczaj wprowadza do poezji raczej nazwy archaiczne ni pniejsze, tak np. Amfiaraosa i Adrastosa nazywali Foronidami156 [tj. synami Foroneusa], a znowu Tezeusza Erechtyd [tj. potomkiem Erechteusa]. 8 Tu pod miastem Dyme jest na prawo od gocica grb Sostratosa157. To jeden z miejscowych modzieniaszkw. Powiadaj, e by on kochankiem Heraklesa, e umar jeszcze gdy Herakles pozostawa wrd ludzi oraz e sam Herakles mia by tym, ktry mu wznis grobowiec i zoy na nim w ofierze swe wasne cite wosy. Jeszcze do moich czasw dotrwaa tam stela wzniesiona na kopcu ziemi, a na niej paskorzeba przedstawiajca Heraklesa. Powiadano, e okoliczni mieszkacy skadaj Sostratosowi cze jako herosowi.
Zwizek Helleski pod kierunkiem Filipa, ze Zwizkiem Etolskim. W Dyme zachoway si jedynie lady akropoli. B.F. 154 Liwiusz (XXXII 22,10) pod r. 198 p.n.e. wspomina o niedawnym zdobyciu i zupieniu miasta Dyme przez armi rzymsk. P. Sulpicjusz w r. 208 p.n.e. spustoszy cay brzeg morski midzy Koryntem a Sykionem (Liw. XXVII 31). 155 Zob. Pauz. VI 3,8. Posg Ojbotasa by wystawiony w r. 460 p.n.e. Zwycistwo Ojbotasa w biegu przypada na r. 756. Inskrypcja delficka pochodzi z lat 460 457 p.n.e. 156 O Foroneusie zob. Pauz. II 15,5. 157 Wg komentarza Frazera do tego miejsca (t. IV, s. 136) modzieniec nazywa si Polistratos.

9 Ludno miasta Dyme posiada wityni Ateny z wyjtkowo staroytnym posgiem bogini. Ma take inny przybytek, zbudowany ku czci Macierzy Dindymene158 i Attysa159. Kim by w Attys, niepodobna dociec. To tajemnica. Ale elegik Hermezjanaks160 poda w swym poemacie, e Attys by synem Fryga Kalaosa, eunuchem od urodzenia. Wedle wersji Hermezjanaksa, Attys ju jako modzieniec przenis si do Lidii i dla jej mieszkacw odprawia orgiastyczne uroczystoci ku czci Matki Bogw oraz do takich ask doszed u bogini, e Zeus rozgniewa si na ni i zesa dzika, aby pustoszy uprawne pola Lidw. 10 Wtedy wielu Lidw, midzy nimi sam Attys, zginli od tego dzika. Galatowie zamieszkujcy Pessinus postpuj w sposb potwierdzajcy t tradycj, mianowicie, nie jedz misa wini. Ale o Attysie nie t gosz legend, lecz inn, miejscow. Oto, wedle niej, Zeus we nie dozna wytrysku nasienia i uroni je na ziemi; ta we waciwym czasie wydaa demona majcego narzdy pciowe podwjne: mczyzny i kobiety. Otrzyma miano Agdistis. Ale bogowie z obawy przed jego si wycili mu narzdy mskie. 11 Z tych narzdw mskich wyroso drzewo migdaowe i wydao dojrzay owoc. Cra nurtu rzecznego, Sangariosu, chwycia owoc i pooya na swym onie. Owoc znik natychmiast, ona za staa si brzemienna i urodzia syna. A po urodzeniu porzucia chopca. Wykarmia go koza. W miar jak Attys dorasta, stawa si pikny ponad miar ludzk. Wtedy Agdistisa ogarna mio do niego. Gdy Attys doszed do wieku modzieczego, wysyaj go krewni do Pessinuntu na zalubiny z crk krlewsk. 12 Ju zaczto piewa pie weseln... A tu zjawia si Agdistis. Wtedy poraony szaem Attys sam sobie odcina narzdy mskie. Odci sobie i jego te. Wtedy Agdistisa ogarna skrucha za to, czego si dopuci w stosunku do Attysa. Uzyska wic u Zeusa taki przywilej dla Attysa,
Dindymene, nazwa pochodzi od gry Dindyma we Frygii w pobliu miasta Pessinus. 159 Attys, symbol odradzajcej si na wiosn przyrody. Jego kult rozwin si najpierw we Frygii, stamtd przenis si do Pergamonu, skd rozpowszechni si po. Helladzie. Po wprowadzeniu kultu Kybeli do Rzymu nie pozwolono obywatelom rzymskim peni funkcji kapanw jej i Attysa z powodu orgiastycznego i ekstatycznego charakteru kultu. 160 Hermezjanaks z Kolofonu (w. III p.n.e.), autor elegijnego utworu, pt. , Leontion, zachowanego fragmentarycznie.
158

e jego ciao nie ulegnie rozkadowi lub gniciu. Tyle mwi o nim wie powszechna. 13 Na obszarze nalecym do miasta Dyme jest take grobowiec biegacza Ojbotasa. By to pierwszy zwycizca olimpijski wrd Achajw. Nie otrzyma jednak od nich za to adnego szczeglnego wyrnienia. Za to rzuci Ojbotas na Achajw takie przeklestwo, mianowicie, eby wicej ju aden z nich nie odnis zwycistwa w Olimpu. I znalazo si jakie bstwo, ktre nie zlekcewayo przeklestw Ojbotasa. Wreszcie dowiedzieli si Achajowie, z jakiej przyczyny omija ich stale wieniec olimpijski. Dowiedzieli si mianowicie, wysawszy poselstwo do Delf. 14 Dopiero gdy uczcili pami Ojbotasa midzy innymi wystawieniem mu rwnie posgu w Olimpu, wtedy nareszcie Sostratos161 z Pelleny odnis zwycistwo w biegu w grupie chopcw. A do moich czasw Achajowie majcy zamiar przystpi do zawodw olimpijskich przestrzegaj skrupulatnie obyczaju skadania ofiar Ojbotasowi, jako herosowi, a take w razie zwycistwa ozdabiania wiecem jego posgu w Olimpu. Rozdzia XVIII 1 Jeli ujdziesz naprzd od Dyme tak ze czterdzieci stadiw, zauwaysz ujcie rzeki Pejros do morza. Nad ni leao ongi zamieszkane miasto achajskie, Olenos. Wszyscy poeci, ktrzy w swych poematach opiewali Heraklesa i jego czyny, znaleli wdziczny temat w opowieci o 162 Deksamenosie , krlu Olenosu,
Zob. Pauz. VI 4,12. Pauzaniasz popeni bd twierdzc, e od czasu Ojbotasa do Sostratosa aden Achajczyk nie uzyska wieca olimpijskiego. Bo Ojbotas odnis zwycistwo w ol. 6, tj. w r. 756 p.n.e.; w ol. 23, tj. w r. 688 p.n.e. zwycistwo w biegu krtkim uzyska w Olimpu Ikaros z Hyperezji w Achai (Pauz. IV15,1); w ol. 67, tj. w r. 512, zwyciy w biegu podwjnym Fanas z Pelleny w Achai; a w ol. 71, tj. w r. 496, Patajkos z Dyme w Achai w wycigu klaczy kusem (tzw. kalpe). Sostratos odnis po raz pierwszy zwycistwo w Olimpu w ol. 104, tj. w r. 364 p.n.e. Zob. Frazer do 17,13, t. IV, s. 140. 162 Deksamenos przyrzek rk swej crki Mnezymachy Heraklesowi, ktry pniej poszed na wypraw. Gdy powrci, zasta krlewn zarczon wbrew swej woli z centaurem Eurytionem, ktry zmusi Deksamenosa do tego. Herakles zabi centaura i oeni si z Mnezymach. Inny wariant legendy identyfikuje Mnezymach z Dejanir i ca scen umieszcza w Kalidonie na dworze Ojneusa, gdzie rozegraa si analogiczna bitwa midzy Heraklesem i Acheloosem o Dejanir. Wg Grimala, s. 123-124, 154.
161

oraz o dowodach jego gocinnoci wzgldem Heraklesa. To moje zdanie, e Olenos byo od pocztku niewielkim miasteczkiem, potwierdza take elegia napisana ku czci centaura Eurytiona przez Hermezjanaksa. Ale podobno z upywem lat mieszkacy porzucili miasto Olenos z powodu jego zastoju i przenieli si do Pejraj i Eurytejaj. 2 W odlegoci okoo osiemdziesiciu stadiw od rzeki Pejros jest miasto Patraj, a niedaleko od niego rzeka Glaukos uchodzi do morza. Znawcy zamierzchych dziejw miasta Patraj powiadaj, e pierwszy zamieszkiwa ten kraj, jako autochton, krl Eumelos i panowa nad szczup garstk ludnoci. Do niego przyby z Attyki Tryptolem163. Od niego otrzyma Eumelos ziarno pod zasiew. A nauczywszy si od niego take budowy miast, zaoy miasto i nazwa Aro od uprawy roli. 3 Kiedy pewnego razu Tryptolem zasn, podobno Antejas, syn Eumelosa, zaprzg smoki do rydwanu Tryptolema i sam zapragn dokona zasiewu, ale spad z rydwanu i zgin na miejscu. Wic Tryptolem i Eumelos zakadaj wsplnie miasto Antej, jako imienniczk syna Eumelosa. 4 Zaoono te trzecie miasto, midzy Antej i Aro, mianowicie Mesatis. Temu, co opowiadaj mieszkacy Patraj o Dionizosie, e jakoby wychowywa si w Mesatis i e tam zasadzk na niego urzdzili tytani164 i e wskutek tego dozna
Tryptolem, heros eleuzyski, zwizany z mitem o Demetrze. Pierwotnie uwaany po prostu za krla Eleuzyny. Pniej dopiero za syna Keleosa i Metaniry. Demeter w nagrod za gocin, jakiej doznaa w Eleuzys, ofiarowaa Tryptolemowi rydwan zaprzony w skrzydlate smoki i polecia mu przejecha cay wiat, celem zasiewu ziarna, jej daru. Hymn homerycki do Demetry opowiada, jak Demeter w aobie po stracie Kory, ktr porwa bg podziemia, Hades, przybya, w poszukiwaniu Kory, take do Eleuzys, gdzie Metanira przyja j jako piastunk (nie ujawnia wszak swego bstwa) do swego syna Demofonta, ktrego Demeter noc wkadaa do ognia, chcc go zahartowa przed mierci i obdarzy niemiertelnoci. Lecz krlowa pewnej nocy wypatrzya praktyki Demetry, wydaa okrzyk, Demeter upucia dziecko na ziemi i ukazaa si w swej boskiej postaci. Wariant inny nazywa tego wychowanka Demetry Tryptolemem. 164 Tytani, synowie Uranosa i Gai, tj. Ziemi. Najmodszym z nich by Kronos. Szeciu tytanw miao sze sistr-on, tytanid. Zbuntowali si przeciw panowaniu
163

wszelakiego rodzaju niebezpieczestw, tej calej opowieci mieszkacw Patraj bynajmniej si nie przeciwstawiam, przyznaj im chtnie przywilej podawania wasnego wywodu pochodzenia nazwy Mesatis. 5 Wreszcie Achjowie wypdzili Jonw. Patreus, syn Preugenesa, a wnuk Agenora, zabroni Achajom osiedla si w Antei i Mesatis. Aro obwid nowym, znacznie rozleglejszym murem tak, eby caa znalaza si wewntrz niego. A nowo zaoone miasto nazwa od siebie Patraj. Agenor, ojciec Preugenesa, by synem Areusa, ten z kolei Ampyksa. w Ampyks by synem Peliasa, z kolei Pelias pochodzi od Ajginety, ten od Derejtesa, syna Harpalosa, wnuka Amyklasa, prawnuka Lacedemona. 6 Takich mia przodkw Patreus. W pniejszych czasach mieszkacy Patraj na wasn rk przeprawili si do Etolii, sami jedni spord Achajw; a to z przyjani do Etolw, aby wsplnie z nimi walczy przeciw Galatom. Ale doznali niewymownej poraki w wielu bitwach, jednoczenie wikszo popada w dotkliwy niedostatek. Wic z nielicznymi wyjtkami opuszczaj Patraj. Wszyscy poza tymi rozproszyli si po okolicy z chci uprawy ziemi ojczystej i zajli osiedla niedaleko Patraj, jak Mesatis, Antej, Bolin, Argyr i Arb. 7 Lecz August, majc na wzgldzie czy to dogodne pooenie miasta Patraj jako przystani dla okrtw, czy co innego, cign z powrotem ludno z okolicznych osad do Patraj. Przyczy do mieszkacw tego miasta take Achajw z Rypes, zrwnawszy z ziemi to ostatnie miasto. Spord wszystkich Achajw obdarzy wolnoci tylko mieszkacw
Zeusa, co znalazo wyraz w tytanomachii, opowiedzianej przez Hezjoda w Teogonii. Dionizos, mityczny syn Zeusa i Semeli, bg winnej latoroli oraz ekstazy mistycznej, gdy si tylko urodzi, zosta podstpnie zwabiony przez tytanw (opiekowali si Zeusem kureci kretescy) i rozszarpany przez nich na kawaki. Nastpnie gotowali rozszarpane jego ciao w kotle. Uratowaa go jednak i scalia Rea, po czym Dionizos zmartwychwsta (Wg Gravesa, s. 104). Inna znowu legenda opowiada o tytanach w zwizku z Zagreusem. By to owoc mioci Zeusa i Persefony, zanim jeszcze zostaa porwana przez Hadesa. Po urodzeniu si zosta powierzony przez Zeusa kreteskim kuretom na wychowanie. Ale Hera podjudzia tytanw, wrogw Zeusa, do dziaania przeciw Zagreusowi. Tytani rozszarpali go zbami i zjedli na surowo. Atena ocalia tylko serce. Zeus zabi tytanw piorunem oraz sprawi, e serce Zagreusa zostao wchonite przez Semel. W ten sposb Semele pocza drugiego Dionizosa. Istnieje te wersja, e to sam Zeus wchon serce Zagreusa, zanim posia Dionizosa w Semeli. Wg Grimala, s. 477; Gravesa, s. 117.

miasta Patraj. Nada im take inne przywileje, jakie maj zwyczaj nadawa Rzymianie swym kolonistom. 8 Na akropoli miasta Patraj jest przybytek Artemidy Lafria165. Nie miejscowy to przydomek bogini, posg take sprowadzony skdind. Mianowicie cesarz August ogooci z ludnoci Kalidon i reszt Etolii, aby przesiedli rwnie ludno Etolii do Nikopolis, zaoonego powyej Przyldka Aktyjskiego. W ten sposb posg Lafrii przeszed w rce Etolw. 9 O ile wikszo posgw z Etolii i z Akarnanii kaza166 August przewie do Nikopolis, o tyle mieszkacom Patraj darowa wrd innych upw z Kalidonu posg bogini Lafria. Jeszcze do moich czasw by on czczony na akropoli miasta Patraj. Podobno przydomek Lafria nadano posgowi bogini od nazwiska mieszkaca Fokidy. Mianowicie w Lafrios, syn Kastaliosa, wnuk Delfosa, mia wystawi dla mieszkacw Kalidonu staroytny posg Artemidy. 10 Inni znowu powiadaj, e gniew Artemidy na Ojneusa167 sta si z biegiem czasu w stosunku do Kalidonu sabszy [elafroteros] i to podaj za przyczyn przydomka bogini. Posg przedstawia bogini w postaci owczyni. Wykonany jest ze zota i koci soniowej. Twrcami jego s dwaj rzebiarze z Naupaktu: Menajchmos168 i Soidas169. Przypuszczalnie yli oni niewiele pniej od Kanacha170 z Sykionu i Kallona171 z Eginy. 11 Mieszkacy Patraj wic corocznie ku czci Artemidy uroczystoci Lafria. Miejscowy obyczaj skadania ofiar jest nastpujcy. Oto wok otarza ukadaj w ksztat koa zielone jeszcze kloce drzewne, kady na szesnacie okci. Natomiast wewntrz na otarzu umieszczaj najbardziej
Nie odkopana. Posg nie zidentyfikowany. B.F. Podbojom rzymskim towarzyszyo zwykle poszukiwanie zdobyczy wojennych w postaci dzie sztuki. B.F. 167 Ojneus, krl Kalidonu, ojciec Meleagra, dopuci si zaniedbania ofiar dla Artemidy podczas wita, cho innym bogom ofiary zoy. Wtedy Artemida zesaa strasznego dzika, ktry pustoszy pola (por. Iliada IX 333 i nn.). 168 Menajchmos z Naupaktos, mao znany rzebiarz z pierwszej po. V w. p.n.e. Ok. r. 460 wykona razem z Soidasem posg Artemidy Lafria dla Kalidonu w Etolii. Boginii przedstawiona bya jako owczyni. B.F. 169 Soidas z Naupaktos w Lokrydzie znany jest tylko z tego przekazu Pauzaniasza. B.F. 170 Zob. Pauz. VI 13,7 oraz przyp. 92 do ks. II. B.F. 171 Zob. Pauz. II 32,5 i przyp. 259. B.F.
166 165

suche. Z chwil zbliania si uroczystoci uatwiaj dostp do otarza, sypic ziemi na jego schody. 12 Najpierw urzdzaj przewspania procesj ku czci Artemidy. Na samym kocu procesji jedzie dziewicza kapanka bogini na rydwanie zaprzonym w jelenie. Dnia nastpnego przystpuj ju do skadania przepisanych ofiar wadze pastwowe w imieniu obywateli; z nie mniejsz czci take odnosz si do uroczystoci ludzie prywatni. Mianowicie rzucaj na otarz ywe jeszcze ptaki jadalne i w ogle wszelkiego rodzaju zwierzta ofiarne, jak dzikie winie, jelenie, dzikie kozy, niektrzy szczenita wilkw i niedwiedzi, inni znowu dorose ju sztuki dziczyzny. Skadaj na otarzu rwnie owoce drzew szczepionych. 13 Nastpnie podpalaj drwa. Tam widziaem niedwiedzia i inne zwierzta, usiujce si wydosta na zewntrz przy pierwszym wybuchu ognia; niektrym nawet udao si wyrwa si. Ale ci, ktrzy je rzucili na otarz, zaganiali je teraz z powrotem na stos. Jednak miejscowa ludno nie przypomina sobie, aby ktokolwiek zosta zraniony przez zwierz ofiarne. Rozdzia XIX 1 Midzy wityni Artemidy Lafria a otarzem wznosi si grobowiec Eurypylosa. Kim on by i dlaczego przyby w te strony, przedstawi dopiero po uprzednim opisie tutejszych stosunkw, panujcych przed przybyciem Eurypylosa. Jonowie, zamieszkali ongi w Aroi, Antei i Mesatis, mieli wsplny okrg witynny Artemidy172 z przydomkiem Triklaria173 oraz corocznie obchodzili ku jej czci wito z caonocnym czuwaniem. wit sub przy bogini penia dziewicza kapanka tylko do chwili zampjcia. 2 Oto podobno zdarzyo si pewnego razu, i kapank bogini zostaa Komajto, dziewczyna wyjtkowej urody. I dziwnym przypadkiem pokocha j Melanippos, wrd swych rwienikw wyrniajcy si innymi zaletami, szczeglnie jednak wspania urod. Kiedy Melanippos zdoa skoni dziewczyn do odwzajemnienia mioci, prosi ojca o jej
Okrg nie odkopany. B.F. Triklaria, nazwa etymologicznie przejrzysta, oznacza zwizek trzech osad, wzgldnie gmin. Dlatego naleaoby to miano (, epiklesis) przetumaczy, jako Trjgminna.
173 172

rk. Ale staro midzy innymi ma t cech, e przeciwstawia si modym, a ju szczegln okazuje niewraliwo na ich uczucia miosne. Oto i w tym wypadku Melanippos, cho sam pragn polubi Komajto i cho ona tego samego pragna, nie mg uzyska przychylnoci dla swych zamiarw ani ze strony swoich rodzicw, ani rodzicw Komajto. 3 Mnogie inne przykady, a take cierpienia Melanippa wykazay, e mio potrafi przekreli normy ludzkie, a nawet naruszy cze dla bogw. Oto wwczas Komajto i Melanippos wypenili swj pd miosny w przybytku Artemidy. I na przyszo mieli zamiar uywa wityni bstwa jako onicy mioci. Ale natychmiast gniew bogini zacz wyniszcza ludno. Ziemia nie uyczaa owocw. Niezwyke choroby spady na mieszkacw, a z kolei zgony nawiedzay ich czciej. 4 Wtedy mieszkacy uciekli si do pomocy wyroczni delfickiej. Pytia uznaa Melanippa i Komajto winnymi gniewu bogini. Wrba zlecia ich samych zoy w ofierze Artemidzie oraz odtd co rok skada na otarzu bogini dziewic i chopca, ktrzy oka si najpikniejsi. Z powodu tej ofiary rzeka pynca obok przybytku Artemidy Triklaria otrzymaa przydomek Amejlichos [tj. Nieubagana]. Dotychczas nie miaa adnej nazwy. 5 W najwyszym stopniu godny litoci by los dziewczt i chopcw, ktrzy w niczym nie zawiniwszy bogini ginli przecie tylko z powodu Melanippa i Komajto, godny litoci take los ich najbliszych. Ale Melanippa i Komajto nie uwaam osobicie za nawiedzonych nieszczciem. Bowiem w peni dozna mioci odwzajemnionej, to jedno przedstawia dla czowieka warto rwn yciu. 6 Mieszkacy utrzymuj, e ofiary ludzkie ku czci Artemidy ustay dopiero w sposb nastpujcy. Od dawna mieli ju przepowiedziane przez Delfy, e pewien krl przybdzie z obcych stron, przywiezie z sob obcego boga i pooy koniec ofiarom na cze Triklarii. Po zdobyciu Ilionu, przy podziale upw midzy Hellenami Eurypylos, syn Euajmona, otrzyma skrzyni. A wewntrz niej by posg Dionizosa, duta jakoby Hefajstosa, darowany Dardanowi przez Zeusa. 7 O tej skrzyni dwie jeszcze kr legendy. Jedni powiadaj, e to Eneasz porzuci j w czasie ucieczki. Inni znowu, e to Kassandra pozostawia j na nieszczcie dla tego z Hellenw, ktry j znajdzie. W kadym razie otworzy j Eurypylos i zobaczy posg. Na jego widok natychmiast dozna szau. Odtd przewanie by nieprzytomny, a wiadomo wracaa mu tylko od czasu do czasu. Tak si majc nie popyn do Te-

salii, ale tylko do Kirry i do jej zatoki. Przybywszy do Delf poradzi si wyroczni w sprawie swej choroby. 8 Powiadaj, e otrzyma tak wrb: gdziekolwiek spotka ludzi skadajcych ofiary wedug jakiego cudzoziemskiego obyczaju, tam ma na ld wyadowa skrzyni, sam take w tym miejscu zamieszka. Wiatr zanis okrty Eurypylosa na morze w okolicy Aroi. Wyszedszy na ld spotyka Eurypylos chopca i dziewczyn doprowadzonych do otarza Triklarii. Bez trudu mg zrozumie czno tych ofiar ze sowami wyroczni. Ale i ludzie miejscowi na widok krla, ktrego nigdy przedtem nie widzieli, przypomnieli sobie o wyroczni, jak ongi otrzymali, a w stosunku do skrzyni powzili przypuszczenie, e jej wntrze zawiera jakiego boga. 9 W ten sposb Eurypylos uwolni si od choroby, a tutejsi ludzie od owych ofiar. Rzeka otrzymaa nazw: Mejlichos [tj. agodna]. Niektrzy pisarze twierdz, e to wszystko co opowiedziaem, zdarzyo si nie Eurypylosowi z Tesalii, lecz Eurypylosowi, synowi Deksamenosa, krla Olenu. Mianowicie utrzymuj, e ten ostatni Eurypylos razem z Heraklesem wzi udzia w wyprawie na Ilion i od niego otrzyma t skrzyni. Reszt wypadkw przedstawiaj i oni tak samo. 10 Lecz ja nie jestem skonny przyj wersji, wedle ktrej Herakles mg nie wiedzie, co byo w skrzyni, ani te nie mog sobie wyobrazi, aby mg ofiarowa towarzyszowi broni taki dar w wypadku, gdyby wiedzia, co zawiera. Poza tym mieszkacy Patraj wspominaj wycznie o Eurypylosie, synu Euajmona. wic corocznie jego pami jako herosa, ilekro obchodz uroczystoci ku czci Dionizosa. Rozdzia XX 1 Bstwo umieszczone w skrzyni ma przydomek Ajsymnetes [tj. Rozkazodawcy]. Na czele suby kultowej stoi dziewiciu mczyzn, ktrych lud wybiera spord wszystkich obywateli wedle zasugi, oraz tyle kobiet. W czasie wit ku czci bstwa kapan na jedn noc wynosi skrzyni na zewntrz. Tego przywileju dostpuje tylko ta jedna noc. Do Mejlichosu schodz wwczas pewni synowie miejscowych obywateli, majcy na gowach wiece z kosw. W ten sposb wieczono ongi wiedzionych na ofiar Artemidzie. 2 Za naszych czasw wiece z kosw zdejmuj i skadaj u stp bogini, natomiast sami, obmywszy si w rzece i znowu naoywszy

wiece z bluszczu, id do przybytku Ajsymnetesa. Taki przebieg uroczystoci maj ustalony. Wewntrz okrgu witynnego Artemidy Lafria jest take witynia Ateny z przydomkiem Panachais [tj.Wszechachajskiej]. Posg wykonany w technice chryzelefantyny. 3 Na drodze do niej pooonej czci miasta ujrzymy przybytek Macierzy Dindymene174. Tu odbiera cze rwnie Attys. Ale adnego jego posgu nie pokazuj. Natomiast posg Macierzy jest wykonany z kamienia. Na agorze stoi witynia Zeusa Olimpijskiego175. Sam bg siedzi na tronie, Atena w pozycji stojcej obok tronu. Naprzeciw Zeusa Olimpijskiego posg Hery. Rwnie wzniesiono przybytek Apollonowi, a w nim Apollo z brzu176, obnaony z szat, ale w sandaach na nogach, jedn stop postawi na czaszce wou. 4 e Apollo wyjtkowo lubi woy, to poda do wiadomoci Alkajos177. Mianowicie w hymnie ku czci Hermesa178 napisa, e Hermes uprowadzi woy Apollona, a jeszcze przed Alkajosem Homer w swym poemacie podaje, e Apollo za zapat pasa stada Laomedonta. Mianowicie w Iliadzie179 tak kae mwi Posejdonowi: 5
Jam to wkoo obwid Trojanom miasto murami, na przestrzeni szerokiej, piknymi niezmiernie, by miasto niezwycione zostao, a ty, o Fojbie, wtedy woy wczce nogami pasae i krtorogie. Gwn siedzib kultu bogini, zwanej take Kybele, byy gry Ida w Troadzie. Na terenie Maej Azji bya czczona jako Wielka Macierz. W Grecji kult jej rozpowszechni si od koca III w. p.n.e., Grecy utosamiali j z Re, matk Zeusa. B.F. 175 Przydomek Olimpijski pochodzi od acucha grskiego oddzielajcego Macedoni od Tesalii. Pasmo to uchodzio za siedzib trzeciej dynastii bogw, w ktrej Zeus mia wadz najwysz. Zwyczajowo przydomek ten wyprowadza si od Olimpii w Elidzie, ktra bya gwnym orodkiem kultu Zeusa. witynie pod wezwaniem Zeusa Olimpijskiego stawiano w caej Helladzie. B.F. 176 Ciekawy motyw ikonograficzny posgu, niestety nie zachowany nawet w kopiach rzymskich. B.F. 177 Fr. 7 (Bergk). Alkajos z Mityleny na Lezbosie, wielki poeta liryczny w zakresie meliki monodycznej, modszy rodak Safony (ur. koo 620 p.n.e., a ycie Safony mieci si w granicach 644/650604/590). Pisa hymny, pieni wojenne (), biesiadne (), miosne. Stworzy wasn strof, tzw. alcejsk, czsto uywan przez Horacego. 178 Hermes uprowadzi woy Apollona, aby z kiszek ich wykona struny do liry, ktrej pudem uczyni skorup wia. Mwi o tym Hymn homerycki do Hermesa; oraz dramat satyrowy Sofoklesa, pt. (Ichneutaj), tj. Psy gocze, gdzie mowa o satyrach, ktrzy szukali tych wow na rozkaz Apollona. 179 Iliada XXI 446-448.
174

Z takiej to przyczyny, mona przypuszcza, wykonano gow wolu. Na agorze jest jeszcze pod goym niebem posg Ateny, a przed nim grobowiec Patreusa. 6 Tu obok agory jest odeon180. Stoi tam posg Apollona, godny widzenia. Wykonany zosta z upw, gdy mieszkacy Patraj przyszli z pomoc Etolczykom przeciw wojsku Galatw181. Jedyni z Achajw. Ten odeon ozdobiono w sposb najwspanialszy ze wszystkich odeonw Hellady, z wyjtkiem, rzecz oczywista, ateskiego182. Ten ostatni niewtpliwie nie ma sobie rwnego wielkoci i oglnym wystrojem, a wystawi go Herodes z Aten ku pamici zmarej ony183. O tej budowli nie wspomniaem w swym opisie Attyki dlatego, e sw prac o Atenach ju skoczyem, zanim jeszcze Herodes zacz t budowl. 7 Wychodzc z agory w Patraj tdy, gdzie jest przybytek Apollona, ujrzymy na wprost tego wyjcia bram184, a nad ni zocone posgi: Patreusa, Preugenesa i Ateriona, ktrzy podobnie jak Patreus, s przedstawieni w wieku dziecicym. Naprzeciw agory od strony tego wylotu jest okrg powicony Artemidzie185 i witynia Artemidy z przydomkiem Limnatis186 [tj. Jeziorna].
le zachowany. Mia 25 stopni z cegie, ktre niegdy byy kryte okadzinami z marmuru. Scena zniszczona. B.F. 181 W r. 279 Etolczycy pobili Brennusa, wodza Galatw, ktry napad na Hellad. Zob. rozdzia Wybawcy Hellady" w monografii Hellada krlw A. widerkwny, Warszawa 1967, s. 130-135. 182 Odeon w Atenach zosta wzniesiony u poudniowo zachodnich zboczy Akropolu w 161 r. n.e. przez Herodesa Ateczyka (zob. Pauz. ks. I, przyp. 290) jako sala koncertowa i scena dramatyczna. Wejcie prowadzi do od poudnia przez jednopitrowy przedsionek o trzech przejciach, dobudowany do budynku scenicznego. Budynek sceniczny d. 92 m by w czci rodkowej dwupitrowy, a w bocznych skrzydach trzypitrowy i ozdobiony niszami na posgi. Mieciy si tam szatnie i schody oraz wejcia na widowni. Trzydzieci dwa stopnie widowni mogy pomieci 5000 suchaczy. Scena d. 35,40, szer. 9 m miaa podog oraz sufit z drzewa cedrowego. Pkolista orchestra w redn. 18,80 m bya kryta okadzinami z biaego marmuru. B.F. 183 Appia Atilia Regilla, ktr polubi koo 140 r. n.e., a przy przedwczesnych urodzinach dziecka straci w r. 160 n.e. 184 Typ bramy ze stojcymi na attyce posgami wiadczy, e bya wzniesiona w okresie rzymskim, prawdopodobnie za rzdw (31 r. p.n.e. 14 r. n.e.) Augusta, wielkiego dobroczycy miasta. B.F. 185 Okrg powicony Artemidzie, zob. Pauz. II 7,6; III 23,10; IV 4,2; IV 31,3. 186 Wg Pauzaniasza przydomek Artemidy Limnatis wykazuje zwizek Achai z reszt Peloponezu, gdzie czste s sanktuaria tej boginii, patronki okolic pooonych nad bagnami, wilgotnych, o bujnej rolinnoci. B.F.
180

8 Kiedy Dorowie znaleli si ju w posiadaniu Lacedemonu i Argosu wtedy, jak powiadaj, Preugenes na skutek pewnego widzenia sennego uwiz ze Sparty posg bogini Limnatis. W wykonaniu tego zamiaru pomg mu najbardziej zaufany z jego niewolnikw. Posg z Lacedemonu pozostaje przewanie w Mezoa, poniewa od samego pocztku w tym miejscu umieci go Preugenes. W czasie uroczystoci witecznych ku czci bogini Limnatis jeden z niewolnikw ze suby bogini przybywa z Mezoa, wiozc w dawny posg drewniany do witego okrgu w miecie. 9 Blisko okrgu witynnego maj mieszkacy Patraj jeszcze inne sanktuaria. Nie wzniesiono ich pod goym niebem, lecz wejcie do nich prowadzi przez portyki187. Posg Asklepiosa, oprcz szaty, cay z kamienia. Atena wykonana jest w technice chryzelefantyny. Przed przybytkiem Ateny jest grobowiec Preugenesa. Co rok, w czasie uroczystoci witecznych ku czci bogini Limnatis, skadane s ofiary Preugenesowi jaka herosowi, a rwnie Patreusowi. Tu koo teatru jest witynia Nemezydy188, a druga Afrodyty. W nich olbrzymie posgi bogi z biaego marmuru. Rozdzia XXI 1 W tej samej czci miasta jest rwnie przybytek Dionizosa189 z przydomkiem Kalidoskiego. A to dlatego, e rwnie posg Dionizosa przewieziono z Kalidonu. Dopki Kalidon by jeszcze zamieszkany, wrd miejscowych kapanw boga znalaz si rwnie niejaki Korezos, ktry dozna wyjtkowych nieszcz z powodu mioci. Oto pokocha on dziewczyn Kalliroe. Lecz sile jego mioci do Kalliroe dorwnywa stopie nienawici dziewczyny do niego. 2 Kiedy mimo wszelkich prb Korezosa i wszelakich obietnic nie udao mu si zmieni uczuciowej postawy dziewczyny, siad jako bagalnik u stp posgu Dionizosa. Bg wysucha modlitw swego kapana. Oto mieszkacy Kalidonu natychmiast, jakby wskutek pijastwa, stracili wiadomo. W tym stanie obdu umierali. Wic uciekli si
Por. analogiczne rozwizanie w Portyku Poudniowym na agorze w Koryncie (zob. Pauz. ks. II, przyp. 21). B.F. 188 Nie odkopane. B.F. 189 Pooenie wityni nie ustalone. B.F.
187

do rady wyroczni w Dodonie190. Mieszkacy tej czci ldu, mianowicie: Etolowie oraz ich ssiedzi Akarnanowie, a take mieszkacy Epiru przypisywali najwiksz moc widzenia prawdy gobiom i wrbom z dbu. 3 Wwczas wyrocznia dodoska orzeka, i klsk spowodowa gniew Dionizosa oraz e nie wczeniej ulegnie on umierzeniu, a Korezos zoy na ofiar bogu albo sam Kalliroe, albo kogo, kto odway si za ni umrze. Dziewczyna nie widzc adnej moliwoci ocalenia, ucieka si o pomoc do tych, ktrzy j wychowali. Ale zawioda si i na rodzicach191. Nie pozostawao jej wic nic innego, jak ofiara z wasnego ycia. 4 Przygotowano wszystko, co naleao do obrzdku ofiarnego zgodnie z poleceniem wyroczni dodoskiej. Pozostawaa tylko do wykonania ofiara z dziewczyny. Wic zaprowadzono j przed otarz, jak zwierz ofiarne. Korezos stan, gotowy do zoenia ofiary. Ulegszy jednak impulsowi mioci, a niepamitny ju swego gniewu, zabi siebie samego zamiast Kalliroi. Tym czynem da dowd najprawdziwszej mioci, jak kiedykolwiek ywi ktokolwiek z ludzi, o ile nam wiadomo.
Wyrocznia w Dodonie w Epirze bya po Delfach najsawniejsz wyroczni greck. Powicona Zeusowi. Pooona w dolinie dugoci 12 km, u stp gry Tomaros lub Tamares. Zadrzewienie dbowe. Liczne rda. By tam okrg witynny (temenos) Zeusa i Diony. By moe nawet, i jest to najstarsza wyrocznia grecka. W Iliadzie wzmianka w XVI 233. W Odysei widzimy peny rozkwit tej wyroczni (XIV 327 = XIX 296). Kapanami wyroczni byli Sellowie. Wrono z szumu lici dbowych. Przypuszczalnie pierwotnym bstwem lokalnym byo bstwo rde, ktre zostao utosamione z bstwem Zeusa panhelleskiego, o czym wiadczy przydomek Zeusa dodoskiego , tj. Kryniczny. Dione te musiaa by miejscowym bstwem wodnym. Szczegln rol w kulcie odgryway gobie, ktre sadowiy si na gaziach drzew dbowych (Herod. II 55). Byway okazjonalnie prorokinie. Wg wiadectwa tabliczek oowianych pytano o wrb zawsze kapanw, a nie kapanki. Okrg wity uleg zniszczeniu w r. 219 p.n.e. przez Etolw z Dorimachosem na czele. Wyrocznia czynna bya chyba do epoki Konstantyna Wielkiego. Wg RE V 1, szp. 1265 (Kern). 191 Tu nasuwa si analogia literacka do motywu fabularnego, stanowicego zaoenie tragedii Eurypidesa Alkestis. Oto Admet otrzymawszy od Apollona obietnic niemiertelnoci w zamian za danie zastpcy, znalaz si w sytuacji trudnej, gdy przyby po niego bg mierci, Tanatos. Nikt nie chcia za Admeta odda swego ycia, nawet stary, zgrzybiay ojciec Feres. Jedynie modziutka ona Alkestis ofiarowaa swe ycie. Przybyy jednak wanie do domu Admeta Herakles pokona Tanatosa i uratowa Alkest.
190

5 Wwczas Kalliroe ujrzawszy nieywego Korezosa, doznaa gwatownej zmiany uczucia. Ogarna j zarwno lito nad Korezosem, jak skrucha z powodu tego, czego si dopucia wzgldem niego. I podcia sobie gardo nad rdem, ktre znajduje si w Kalidonie, niedaleko od jeziora. Od niej nastpne pokolenia ludzkie nazywaj to rdo Kalliro. 6 Blisko teatru znajduje si w Patraj okrg powicony pewnej miejscowej niewiecie. Stoi w nim tyle posgw Dionizosa, ile byo tam pierwotnie oddzielnych osad; o identycznych z nimi nazwach. Oto bowiem tak si te posgi nazywaj: Mesateus, Anteus i Aroeus. W czasie wita ku czci Dionizosa te posgi przenosi si do przybytku Ajsymnetesa, ktry znajduje si po prawej stronie drogi, jeli idziesz od rynku ku nadmorskiej czci miasta. 7 Schodzc w d od przybytku Ajsymnetesa, ujrzysz inny jeszcze przybytek, a w nim posg z kamienia; nazywa si przybytkiem Ocalenia [tj. Soteria]. Powiadaj, e wznis go Eurypylos, gdy tylko pozby si szalestwa. Blisko przystani jest witynia Posejdona: posg boga w postawie stojcej, z kamienia. Oprcz przydomkw, ktre mu poeci nadali dla ozdoby swych pieni, oraz lokalnych, ktre mu na wasn rk nadaj rne miejscowoci, nastpujce jeszcze przydomki tego bstwa s w powszechnym uyciu: Pelagios [tj. Morski], Asfalios [tj. Zapewniajcy Bezpieczestwo], Hippios [tj. Koski]. 8 Nadanie Posejdonowi przydomka Koski" mona prbowa wyjani w sposb wieloraki. Ja przypuszczam, e bdc wynalazc sztuki hipicznej otrzyma take to miano. Homer192 przy opisie zawodw hipicznych wkada w usta Menelaosa danie zoenia przysigi na tego boga:
Chwyciwszy konie, przysignij na Ziemiotrzsc, Ziemi Dziercego, e mi nie zechcesz wiadomie wozu zatrzyma podstpem.

9 Pamfos193, twrca najstarszych hymnw ateskich, powiedzia, e Posejdon jest

dawc koni i statkw o aglach napitych

A wic Posejdon otrzyma przydomek z powodu sztuki hipicznej, a nie z jakiego innego powodu.
192 193

Iliada XXIII 584-585. Pamfos, mityczny poeta hymniczny, na rwni z Orfeuszem.

10 W Patraj niedaleko od wityni Posejdona s przybytki Afrodyty. Jeden z posgw, na jedno pokolenie przede mn, rybacy wycignli w sieci194. S rwnie tu koo portu dwa posgi z brzu: jeden przedstawiajcy Aresa, drugi Apollona. Afrodyta ma swj okrg witynny take przy porcie. Posg jej posiada twarz i palce rk i ng z marmuru, reszta ciaa wykonana jest z drzewa. 11 Patraj posiada take gaj nadmorski, ktry dostarcza najlepszych terenw jako bieni, a w ogle miego pobytu w porze letniej. W tym gaju s rwnie witynie bogw: Apollona, druga Afrodyty. Posgi i tutaj wykonano z kamienia. Z gajem graniczy przybytek Demetry195. J sam i jej crk przedstawiono w pozycji stojcej, posg Gai w pozycji siedzcej. 12 Przed wityni Demetry bije rdo. Od strony wityni wznosi si tu przed nim ogrodzenie kamienne. Od strony zewntrznej zrobiono do niego sztuczne zejcie. Tu jest miejsce wyroczne, wprost nieomylne, ale nie w kadej sprawie, tylko w zwizku z chorobami. Oto zawieszaj lusterko na cienkim sznurku i spuszczaj je, tak rwnowac, eby si nie zanurzyo. Na tyle tylko opuszczaj, aby musn wod obwodem lusterka. Wtedy modl si do bogini i pal kadzida. Nastpnie patrz w lusterko. Ono wskazuje czy chory umrze, czy wyzdrowieje. 13 Taka moc nieomylna jest w tej wodzie. Natomiast pod sam miejscowoci Kyaneaj, w Likii, jest wyrocznia Apollona Tyrkseusa. Woda tutaj ma tak waciwo, e, jeli kto spojrzy w rdo, od razu zobaczy wszystko, co tylko pragnie ujrze. W Patraj obok gaju s jeszcze dwa przybytki Sarapisa. W jednym wznosi si grobowiec Ajgyptosa, syna Belosa. Mieszkacy Patraj powiadaj, e Ajgyptos zbieg do Aroe z aoci nad niedol swych synw196, doznajc panicznego przeraenia
Rzymianie po zajciu Grecji, zwaszcza na przeomie II i I w. p.n.e. wywozili masowo rzeby greckich mistrzw do Italii. Wiele statkw, nadmiernie obcionych adunkiem, zatono. B.F. 195 Zidentyfikowano miejsce, gdzie staa witynia, w poudniowej czci miasta, nad samym brzegiem morza. Znajdujce si w pobliu rdo jest do dzi kryte sklepieniem. B.F. 196 Danaidy, cry (50) krla Argosu, Danaosa, zmuszone zostay do polubienia synw (50) swego stryja, Ajgyptosa. Dramatyczne dzieje ich oporu przedstawia Ajschylos w swej tragedii Hiketides, tj. Bagalnice. Wiemy, e potem zabiy w noc polubn swych mw z wyjtkiem jednej, Hypermestry, ktra pokochaa swego ma, Linkeusa. Za t zbrodni zostay ukarane w podziemiu noszeniem wody sitami do kadzi bez dna.
194

na sam dwik wyrazu Argos, a jeszcze bardziej z obawy przed Danaosem. 14 Maj Patraj take przybytek Asklepiosa197. Znajduje si on ju poza akropol, blisko bramy miejskiej, ktrdy prowadzi droga do Mesatis. Osobliwoci miasta Patraj jest dwukrotnie wiksza ilo kobiet ni mczyzn. I one take maj duo wdziku, jak inne kobiety. Wiele z nich utrzymuje si z tkania cienkiego lnu198, rosncego w Elidzie. Wyrabiaj z niego chustki na gow i inne czci odziey. Rozdzia XXII 1 Faraj, miasto achajskie, z nadania Augusta naley do Patraj. Odlego od miasta Patraj do Faraj wynosi sto pidziesit stadiw, od morza natomiast ldem jest do Faraj tak okoo siedemdziesiciu. Tu koo Faraj pynie rzeka Pieros; zdaniem moim to ta sama rzeka, ktra przepywa koo ruin Olenu, a przez ludno nadmorsk zwana Pejros. Nad rzek rozciga si gaj platanw199. Liczne z nich wydry czas, a przy tym doszy do takich rozmiarw, e mona w ich dziuplach je, a jeli si komu podoba, to nawet pooy si spa. 2 Obwd agory200 w Faraj jest bardzo duy, zgodnie z dawnym stylem. W rodku agory jest posg brodatego Hermesa. Posg stoi po prostu na ziemi, ksztat ma czworoktny, jest nieduy. Na nim napis, e wystawi go Simylos z Mesenii. Ma przydomek Agorajos [tj. Rynkowy]. Przy nim ustanowiono take wyroczni. Przed posgiem Hermesa umieszczono kamienne ognisko. Do niego przymocowane s oowiem lampy z brzu. 3 Pielgrzym, radzcy si boga, musi przyby wieczorem, spala kadzido na ognisku, napenia oliw lampy, zapala je. Nastpnie kadzie na otarzu, na prawo od bstwa, monet miejscow, zwan miedziakiem,
Miejsce pooenia wityni Asklepiosa jest nieznane. W konsulacie brytyjskim w Patraj znajduje si pikny relief wotywny pochodzcy z tego sanktuarium. B.F. 198 Zob. Pauz. V 5,2. 199 Zob. Pauz. IV 34,4 o podobnym platanie. 200 Ciekawy i rzadki przykad specyficznej kultowej funkcji agory. Hermes Agorajos ma tu nie spotykan gdzie indziej funkcj: peni rol wyroczni. Zgromadzone wok Hermesa bezksztatne kamienie, w iloci 30, reprezentuj w sposb symboliczny zgromadzenie bogw. Tego rodzaju zgromadzenia" obserwujemy zwykle poza agor np. w Argos na wzgrzu za miastem. B.F.
197

oraz pyta boga na ucho o to, co ma kady do zapytania. Nastpnie opuszcza agor, zasoniwszy uszy rkoma. Gdy wyjdzie na zewntrz agory, ma uszy odsoni. Pierwsz wypowied, jak usyszy, uznaje za wrb. 4 Podobny sposb wrenia stosuje jeszcze inna wyrocznia, mianowicie przy przybytku Apisa201 w Egipcie. W Faraj jest take woda powicona Hermesowi. rdo nazywa si Potokiem Hermesa". Ryb si w nim nie owi202. Uwaane s za powicone bstwu. Tu koo posgu boga stoi tak ze trzydzieci czworoktnych kamieni. Mieszkacy Faraj otaczaj je czci, nadajc kademu z nich miano jakiego boga. A w czasach od'egej staroytnoci wszyscy Hellenowie oddawali cze nieobrobionym kamieniom203, jak si czci posg bstw. 5 Mieszkacy Faraj maj w odlegoci do pitnastu stadiw od miasta gaj Dioskurw. Przewaaj w nim wawrzyny. Nie ma tu ani wityni, ani posgw bstw. Wedle wersji miejscowej, posgi bstw wywieziono do Rzymu. W tym gaju jest tylko otarz uoony z polnych kamieni. Nie mogem si dopyta, czy zaoycielem miasta by Fares, syn Fylodamei, cry Danaosa, czy tylko jaki jego imiennik. 6 Triteja jest take miastem achajskim. Pooona w rdldziu. Popada rwnie, jak Faraj, w zaleno od Patraj na skutek zarzdzenia cesarza204. Od Faraj odlega o sto dwadziecia stadiw. Tu przed wejciem do miasta jest grobowiec z biaego marmuru, godny obejrzenia midzy innymi szczeglnie ze wzgldu na malowida nagrobne, pdzla Nikiasa205. Pomnik nagrobny206 przedstawia mod, pikn kobiet siedzc na krzele z koci soniowej, obok stoi suebna trzymajca nad ni parasolk. 7 Stoi te modzieniaszek bezbrody, odziany w chiton i chlamid purpurow na chitonie, przy nim jest sucy z oszczepami w rku,
Mowa o tzw. Serapeum przybytku byka Apisa powiconego Ozyrysowi w Memfls w Dolnym Egipcie. B.F. 202 Inne przykady witych ryb w Pauz. I 38,1; III 21,5. 203 Zob. Pauz. I 44,2; II 31,4; III 22,1. 204 Razem z Faraj wesza Tryteja w skad uformowanej za Augusta nowej jednostki miejskiej: Colonia Augusta Aroe Patrae. 205 Zob. Pauz. III 19,4 i przyp. 262. B.F. 206 Sdzc z opisu jest to charakterystyczny dla przeomu V i IV w. typ steli grobowej marmurowej z przedstawieniem dwu postaci zwrconych ku sobie: siedzcej na krzele zmarej i stojcej przed ni suebnej. B.F.
201

prowadzcy psy myliwskie. Nie mogem jednak dopyta si ich imion. Lecz kady moe atwo zgadn, e tu pochowani zostali we wsplnym grobie m i ona. 8 Jako zaoyciela Tritei jedni wymieniaj Kelbidasa, przybyego z 207 Kum pooonych w ziemi Opikw208. Inni znowu gosz, e Ares poczy si zwizkiem miosnym z Tritaj, crk Tritona, dziewicz kapank Ateny; a syn Aresa i Tritei, Melanippos, gdy dors, sta si zaoycielem miasta i nada mu nazw od imienia matki. 9 W Tritei jest rwnie przybytek tzw. Wszechmocnych Bogw209. S tam posgi bogw wykonane z gliny. Corocznie obchodzi si tu ich wito absolutnie nie inaczej ni to, ktre wszyscy Hellenowie urzdzaj ku czci Dionizosa. Jest tu rwnie witynia Ateny. Posg z kamieni, dzieo wspczesne. Dawny, wedle wersji tutejszej, zosta zabrany do Rzymu. Obyczaj miejscowy przestrzega tu skadania ofiar ku czci Aresa i Tritei. 10 Te oto miasta s dalej od morza i zdecydowanie w rdldziu. Pync z Patraj ku Ajgion, ujrzysz najpierw przyldek nazywany Rion210, oddalony od Patraj o pidziesit stadiw, oraz port Panormos211, odlegy od przyldka o pitnacie stadiw. O tyle stadiw oddalony jest od Panormosu z kolei tzw. tejchos Atenajon, tj. mur ateski. Std do portu Erineos drog morsk dziewidziesit stadiw, a znowu z Erineosu do Ajgion szedziesit. Droga piesza jest krtsza o jakie czterdzieci stadiw od powyej opisanej. 11 Niedaleko od miasta Patraj jest rzeka Mejlichos i przybytek Triklarii,
Kumy, pooone w Kampanii, niedaleko Neapolu. Najstarsza kolonia grecka w Italii (koo r. 1050 p.n.e.) z Kyme w Eolidzie. Skutecznie opieraa si atakom Etruskw. W r. 338 p.n.e. dostaa si pod panowanie Rzymu. Tu udzielaa przepowiedni Sybilla. Zachowa si tunel ok. 1 km, czy Kumy z Jeziorem Awerneskim. Wg MEA, s. 196. 208 Opikowie albo Oskowie, bitne plemi italskie, zamieszkae w czci Lacjum, Samnium i Kampanii. lady ich jzyka przetrway w acinie potocznej. Wg MEA, s. 642. 209 Mog to by albo Dioskurowie (por. Pauz. I 31,1; VIII 21,4), albo Demeter i Kora (por. Pauz. IV 1,5,7,8; IV 2,6; IV 3,10 etc.; VIII 31,1). 210 Byo tam sanktuarium ku czci Posejdona (Strabon, VIII, p. 336). 211 Tu rozegraa si bitwa morska midzy flotami: atesk i peloponesk w r. 429 p.n.e. (Tuk. II 86).
207

ale obecnie ju bez adnego posgu. Stoi w prawo od drogi. Jeli ujdziesz nieco naprzd od rzeki Mejlichos, ujrzysz rzek nastpn. Nazywa si Charadros. Jeli bydo por wiosenn pije z niej wod, to rodzi si przewanie potomstwo mskie. Z tego powodu pasterze w inne okolice pdz swe trzody, z wyjtkiem krw. Te pozostawiaj tutaj, poniewa zarwno do ofiar, jak do prac polnych byki s dla nich waciwsze od krw. Wrd innych gatunkw byda samice s cenniejsze. Rozdzia XXIII 1 Za rzek Charadros stercz niezbyt wane ruiny miasta Argyra i tryska rdo Argyra w prawo od bitego gocica, a rzeka Selemnos uchodzi do morza. Miejscowa legenda gosi, e Selemnos by adnym chopcem i pasa tutaj trzody. Argyra, jedna z nimf morskich, poczua do niego mio. Wynurzaa si wic z fal morskich, odwiedzaa go i dzielia z nim oe. 2 Po niedugim czasie Selemnos nie wydawa si ju tak pikny i nimfa nie chciaa go ju odwiedza. Selemnos, opuszczony przez Argyr, umar z mioci. Afrodyta zamienia go w rzek. Ale przytaczam tylko to, co opowiadaj sami mieszkacy Patraj e ju w wod zamieniony cigle jeszcze kocha Argyr, podobnie jak Alfejos212 w legendzie nie zaprzesta kocha Aretuzy, wic Afrodyta
Alfejos by myliwym; zakocha si w Aretuzie te owczyni. Ale ona nie chciaa go polubi. Zamieniona przez Artemid w rzek pyna pod ziemi, a ukazaa si w postaci rda w Syrakuzach, na wyspie Ortygii, powiconej Artemidzie. Alfejos te zamieni si w rzek, aby w ten sposb wiadczy jej mio i przynajmniej poczy swe wody z jej wodami (por. Pauz. V 7,2). O innej mioci Alfejosa opowiada Pauzaniasz w ks. VI 22,9. Oto Alfejos tu sign wyej w swej namitnoci miosnej. Zapragn samej bogini Artemidy. Nie mogc uzyska wzajemnoci, zamierzy przemoc osign cel. Przyby do Letrynw (w Elidzie) na wito caonocne, obchodzone przez Artemid i nimfy. Bogini powziwszy podejrzenie co do zamiarw Alfejosa, pomazaa sobie twarz botem i to samo polecia towarzyszcym jej nimfom. Alfejos, cho przyczy si do boskiego orszaku, nie mg odrni Artemidy od towarzyszek i odszed z niczym.
212

obdarzya Selemnosa, ju jako rzek, dodatkowo jeszcze zapomnieniem o Argyrze. 3 Syszaem take inn o nim legend. Mianowicie, wedle niej, woda Selemnosu jest dla mczyzn i kobiet skutecznym lekiem na mio. Ktokolwiek wykpie si w rzece, zapomina o swej mioci. Jeli ta legenda zawiera cho uamek prawdy, to woda Selemnosu cenniejsza jest dla ludzi od wielkich skarbw. 4 Nieco za Argyr jest rzeka zwana Bolinajos. Nad ni leao ongi miasto Bolina. Legenda powiada, e w pewnej dziewczynie imieniem Boline, zakocha si Apollo. Dziewczyna w panicznej przed nim ucieczce rzucia si do miejscowego morza. Lecz dziki asce Apollona uzyskaa niemiertelno. Z kolei wida przyldek wrzynajcy si w morze. I o nim mwi legenda. Oto Kronos mia jakoby do tutejszego morza wrzuci sierp, ktrym okaleczy213 swego ojca, Uranosa. Z tego powodu ten przyldek nosi nazw Drepanon [tj. Sierp]. Nieco powyej bitego gocica stercz ruiny miasta Rypes214. Ajgion odlege jest od Ryp okoo trzydziestu stadiw. 5 Przez ziemi nalec do Ajgion przepywa rzeka Fojniks, przepywa take druga rzeka, Mejganitas. Obydwie wpadaj do morza. Tu pod miastem wystawiono portyk215 ku czci zawodnika Stratona216, ktry
Okrelenie okaleczy", jest okreleniem zagodzonym, eufemizmem; faktycznie pozbawi mskoci. Mianowicie Matka Ziemia, zrodziwszy z Uranosem tytanw, namwia ich, aby napadli na swego ojca, co uczynili pod przewodnictwem najmodszego, Kronosa. Uzbroia go w kamienny sierp. Zaskoczyli Uranosa we nie, a bezlitosny Kronos wykastrowa go tym sierpem. Krople krwi ciekajce z rany pady na Matk Ziemi i urodzia ona erynie (furie), mcicielki zbrodni w rodzinie: Alekto, Tyzyfone, Megajra. Wystpuj take w micie o Orestesie. Wg Gravesa, s. 46. 214 Zdaje si, e Rypes ulegy zniszczeniu wskutek trzsienia ziemi. Ruiny zajmuj szczyt gry w ksztacie stou, zw. Trapeza. W czasach Strabona (w drugiej poowie I w. p.n.e.) zostay ju wyludnione, a ich terytorium naleao do Ajgionu i Faraj (Strabon, VIII, p. 387). 215 Portyk ten stanowi rodzaj pomnika honoryfikacyjnego, podobnie jak portyk perski w Sparcie (zob. Pauz. ks. III, przyp. 107, VI 24,4 oraz VIII 30,7). B.F. 216 Zob. Pauz. V 21,9, gdzie jest on opisany jako pochodzcy z Aleksandrii. To nie przeczy temu, e mg si osiedli w Ajgion. Zwycistwa odnis w r. 68 p.n.e., w czasie olimpiady sto siedemdziesitej smej.
213

w czasie olimpiady jednego dnia odnis dwa zwycistwa: w pankrationie i piciarstwie. Wzniesiono mu portyk, aby mg si tam wiczy. Mieszkacy Ajgionu maj staroytny przybytek Ejlejtyi. Posg bogini od gowy a po czubki stp pokryty jest cieniutk tkanin217. Twarz i palce rk i ng wykonane s z marmuru pentelickiego, reszta tuowia z drzewa. 6 Posg jedn rk ma wycignit wprost, w drugiej trzyma do gry pochodni. Mona przypuszcza, e Ejlejtyi przysuguj pochodnie dlatego, i kobiety rodzce doznaj takich blw jak ogie. Mona by i tym jeszcze tumaczy atrybut pochodni, e Ejlejtyja jest t, ktra na wiato dzienne wyprowadza dzieci. Posg jest dzieem Damofona218 z Mesenii. 7 Niedaleko od przybytku Ejlejtyi jest okrg powicony Asklepiosowi oraz stoj posgi Hygei i Asklepiosa. Napis jambiczny219 na bazie posgw podaje, e tym, ktry je wykona, jest Damofon z Mesenii. W tym to przybytku Asklepiosa podj ze mn spr pewien przybysz z Sydonu, ktry upiera si przy zdaniu, e Fenicjanie maj w ogle trafniejszy pogld na istot bstwa ni Hellenowie, szczeglnie jednak w przypadku Asklepiosa: oto uznajc go tak samo za syna Apollona, kategorycznie odmawiaj pochodzenia od matki miertelnej220.
Okrywanie posgu bstwa szatami praktykowano w caej Grecji. W samych Atenach w czasie uroczystego wita Panatenajw wkadano na bogini Aten Partenos wieo utkany i wyhaftowany przez Atenki peplos, wieziony specjalnym wozem podczas procesji na Akropol, do Partenonu. Ejlejtyja to bogini porodw. 218 Damofon z Mesenii, rzebiarz z pierwszej po. II w. p.n.e., najbardziej znany ze swych prac konserwatorskich przy posgu Zeusa Olimpijskiego (zob. Pauz. IV 31,6). Wykona w Likosura w Mesenii grup: Demeter, Kora, Artemida i Anytos, ktrej fragmenty znajduj si w miejscowym muzeum. By znanym twrc akrolitw, archaizujcych posgw drewnianych z kamienn gow, ktrych przykadem jest posg Ejlejtyi w Ajgion. B.F. 219 Napis jambiczny sylaba krtka i duga akcentowana, rytm: la la. 220 Asklepios uchodzi za syna Apollona i miertelnej Koronis, crki krla tesalskiego, Flegyasa, ktr Apollo uwid, wedug jednej wersji. A znowu wedle innej, Koronis majc ju w onie dzieci Apollona, ulega mioci pewnego miertelnika, imieniem Ischys, syna Elatosa. Apollo powiadomiony przez wron o zdradzie, zabi niewiern i w momencie, kiedy ciao Koronis zoone na stosie miao ju ulec spaleniu, wyrwa z jej ona dzieci jeszcze ywe (Grimal, s. 53 54). Inny wariant legendy przypisuje urodzenie Asklepiosa crze Leukippa, Arsinoi, a nie Koronis (zob. Pauz. IV 3,2).
217

8 Asklepios bowiem to powietrze221 waciwe pod wzgldem zdrowotnym dla rodu ludzkiego i dla wszelkiego ywego stworzenia, Apollon to soce i jak najsuszniej nazywany jest ojcem Asklepiosa, poniewa soce, odbywajc swj bieg w zgodzie z porami roku, udziela take powietrzu waciwoci zdrowotnych. Ja za w odpowiedzi wyraaem zgod na powysze pogldy, ale uwaaem je w rwnym stopniu za pomys Fenicjan jak Hellenw. Za dowd suy moe choby fakt, i np. w Titanie, miecie nalecym do Sykionu, ten sam posg ma nazw Heliosa i Hygei [tj. Zdrowia]. Dziecko nawet rozumie, e bieg soca przynosi ludziom zdrowie. 9 Mieszkacy Ajgionu maj wityni Ateny i gaj Hery222. S tu dwa posgi Ateny, z biaego marmuru. Posg Hery niedostpny do ogldania dla nikogo, prcz tej z kobiet, ktra peni wanie sub kapask. Tu obok teatru zbudowano przybytek Dionizosa, w nim stoi bezbrody posg bstwa. Jest rwnie na agorze okrg witynny Zeusa z przydomkiem Soter [tj. Zbawcy] oraz posgi boga, gdy wchodzisz to na lewo, obydwa z brzu; ten, ktry nie ma brody, mnie przynajmniej wydawa si starszy. 10 W pomieszczeniu na wprost od wejcia s nastpujce posgi, take z brzu: Posejdona i Heraklesa, jest rwnie Zeus i Atena. Te posgi nosz nazw bstw z Argosu"; wedle wersji argiwskiej dlatego, e zostay wykonane w miecie Argos; wedle wersji miejscowej, poniewa zostay powierzone mieszkacom Ajgionu przez Argiww jako depozyt. 11 Mieszkacy Ajgionu powiadaj, e jednoczenie otrzymali zalecenie codziennego skadania ofiar tym posgom. Wymylili wic taki fortel. Zabijaj na ofiar od razu duo zwierzt, a potem spoywajc te ofiarne sztuki na wsplnej biesiadzie publicznej, nie ponosz adnego wydatku specjalnie na nie. Wreszcie mieszkacy Argosu zadali zwrotu posgw. Mieszkacy Ajgionu w zamian zadali zwrotu wydatkw na ofiary dla nich. Argiwowie z kolei, nie majc czym si wypaci, pozostawili mieszkacom Ajgionu swe posgi.
Jest to typowa alegoreza, stosowana przez rne szkoy filozoficzne greckie, a szczeglnie przez stoick, do wyjanienia postaci mitologicznych jako symboli pewnych zjawisk przyrody, szczeglnie meteorologicznych. 222 Wymienione przez Pauzaniasza budowle nie zostay dotychczas odkopane. B.F.
221

Rozdzia XXIV 1 Mieszkacy Ajgionu maj na agorze wityni wspln Apollona i Artemidy. Jest poza tym na agorze oddzielna witynia Artemidy. Bogini przedstawiona w chwili napinania uku. Jest tu take grobowiec herolda Taltybiosa. Usypano mu rwnie inn mogi w Sparcie223. Obydwa miasta skadaj mu ofiary jako herosowi. 2 W nadmorskiej dzielnicy Ajgionu jest przybytek Afrodyty, zaraz za nim Posejdona, rwnie wystawiono przybytek dla Kory, cry Demetry, czwarty224 dla Zeusa z przydomkiem Homagyrios225. W tym ostatnim znajduj si posgi: Zeusa, Afrodyty, Ateny. Przydomek Homagyrios [tj. Zbierajcy] nadano Zeusowi dlatego, e Agamemnon w tym miejscu zebra najznakomitszych przedstawicieli Hellady, aby wzili udzia we wsplnej naradzie, w jaki sposb naley urzdzi wypraw wojenn przeciw pastwu Priama. Agamemnon godzien jest pochway midzy innymi dlatego, e z pierwotn si towarzyszcych mu wojsk, bez adnego pniejszego kontyngentu posikowego, zburzy Ilion i okoliczne miasta. 3 Zaraz za przybytkiem Zeusa Homagyrios jest przybytek Demetry Panachajskiej [tj. Wszechachajskiej]. Brzeg morski, nad ktrym mieszkacy Ajgionu wznieli wyej wymienione przybytki, dostarcza jeszcze w obfitoci wody rdlanej226, przyjemnej dla oczu i do picia. Maj te przybytek Ocalenia227 [tj Soteria]. Widok posgu bstwa dostpny
223 224

Zob. Pauz. III 12,7. Zidentyfikowano miejsce, gdzie leaa witynia Zeusa Homagyrios, sanktuarium Ligi Achajskiej. B.F. 225 Zeus Homagyrios, tj. Zbierajcy. Zdaniem Frazera (t. IV, s. 162 do 24,2) by to niewtpliwie wity gaj Zeusa, znany jako Hamarion (), gdzie si odbyway m. in. najwaniejsze zebrania Zwizku Achajskiego. Sta tam otarz Hestii. Zdaniem Polibiusza: Warunki, na ktrych czonkowie Zwizku Achajskiego poniechali wzajemnego pornienia, spisano na kolumnie, ktr powicili przy otarzu Hestii w Hamarion" (Polib. V 93,10; przek. S. Hammera, 1957). Na wzr gaju Zeusa Hamariosa wznieli w Italii poudniowej, tzw. Wielkiej Grecji, mieszkacy Krotonu, Sybaris i inni wspln wityni Zeusa Hamariosa, celem odbywania przy niej obrad (Polib. II 39). 226 Niewtpliwie chodzi tu o dwie rzeczuki wymienione w VII 23,5. 227 Porwnaj VII 21,7. Hellenowie wystawiali chtnie przybytki i posgi bstwom abstrakcyjnym: Zwycistwu (Nike), Wolnoci, Ludowi, Pomylnoci.

jest tylko sprawujcym ofiary. Tam dokonywa si take i takiego obrzdu. Oto bierze si od bogini jakie osobliwe miejscowe placki i wrzuca je w morze, jakoby lc do Aretuzy228 syrakuzaskiej. 4 Mieszkacy Ajgionu maj jeszcze inne posgi wykonane z brzu, jak Zeusa w wieku pacholcym i bezbrodego Heraklesa. Dziea Ageladasa229 z Argosu. Dla tych posgw wybierani s co rok kapani i kady z dwu posgw pozostaje w mieszkaniu swego kapana. W dawniejszych czasach do suby kapaskiej przy posgu Zeusa wybierano spord chopcw takiego, ktry przewysza wszystkich innych sw urod. Gdy zaczynaa mu ju sypa si broda230, godno, przyznawana piknoci, przechodzia na innego chopca. Taki to by obyczaj. Za naszych jeszcze czasw zbiera si w Ajgionie na narady Zwizek Achajski231, podobnie jak w Termopilach i w Delfach amfiktyonowie232. 5 Idc prosto naprzd z Ajgionu, ujrzysz rzek Selinus, a w odlegoci jakich czterdziestu stadiw od Ajgionu nad morzem miejscowo Helike. Leao tam ongi miasto Helike ze wityni Posejdona tzw. Helikonios, najbardziej czczon przez Jonw. Wytrwali w kulcie Posejdona Helikoskiego zarwno po wysiedleniu ich przez Achajw i w czasie wdrwki do Aten, jak z kolei w czasie
Porwnaj Pauz. V 7,2 oraz VII 23,2 o Alfejosie (przyp. 212). Ageladas z Argosu, rzebiarz grecki z przeomu VI i V w., by wg Pauzaniasza nauczycielem Polikleta, Fidiasza i Myrona. Posg Zeusa ciskajcego grom, dzieo Ageladasa, znamy z przedstawienia na monetach Meseny. B.F. 230 Czsto syszymy o tym obyczaju powoywania do godnoci kapaskiej chopca lub dziewczyny tylko do czasu ich dojrzaoci, por. Pauz. II 33,2; VII 26,5; VIII 47,3; X 34,8. Oczywicie intencj byo utrzymanie czystoci kapastwa. Zob. Frazer, t. IV, s. 164 do 24,4. 231 Porwnaj Pauz. VII 7,2. 232 Amfiktyonia to zwizek miast-pastw greckich, zorganizowany dla opieki nad jakim sanktuarium lub wityni. Wchodziy tu w gr przede wszystkim sprawy natury kultowej oraz organizacji igrzysk, ale stopniowo wczay si w nie sprawy polityczne. Wojny prowadzone w obronie wityni nosiy nazw witych. Najwaniejsza ze wszystkich staa si amfiktyonia delflcka. Obja Grecj pnocn i rodkow do Istmu Korynckiego. W jej skad weszo dwanacie plemion. Kade z nich miato dwa gosy na zebraniu (, synedrion) zwoywanym dwa razy do roku. Po r. 355 p.n.e. gosy Fokejczykw przej Filip II macedoski i wywar wielki nacisk na Amfiktyoni. W w. IV i III staa si ona terenem rnych wpyww politycznych, szczeglnie za narzdziem Zwizku Etolskiego. Wg MEA, s. 45.
229 228

swej przeprawy z Aten do nadmorskich terenw Azji233. Istotnie w Milecie na drodze do rda Biblis ujrzysz pod miastem otarz Posejdona Helikoskiego. Tak samo w Teos jest okrg i otarz Posejdona Helikoskiego, godzien obejrzenia. 6 W poemacie Homera234 s rwnie wzmianki o Helike i o Posejdonie Helikoskim. W pniejszych czasach zdarzyo si, e Achajowie tam mieszkajcy wypdzili bagalnikw z przybytku i zabili. Gniew Posejdona wystpi niezwocznie. Natychmiast trzsienie235 ziemi porazio kraj. Dokonao zupenego zniszczenia konstrukcji domw, a razem z budowlami sam teren, na ktrym stao miasto, usuno bez ladu sprzed oczu potomnych. 7 Trzsienia ziemi, ktre wyrniaj si wielkoci i szerokim rozrzutem, poprzedza bg znakami wieszczymi. Rodzaj tych znakw jest na og zawsze ten sam. Przed wstrzsami ziemi wystpuj albo uporczywe deszcze, lub, odwrotnie, przewleke susze przez nieprzecitnie dugi czas. Pogoda kadorazowo niezgodna z waciw por roku. Albo zbyt duszna w zimie, albo znowu w lecie ze sta skonnoci do mgie, tarcza soneczna przedstawia niezwyk barw, przechodzc nieznacznie w odcie czerwieni lub czerni. 8 rda przewanie wysychaj, silne podmuchy wiatrw spadaj na kraj, wywracajc drzewa, niekiedy po niebie przebiegaj jaskrawe pomienie, mona dojrze jakie ksztaty gwiezdne, dotychczas ludziom nie znane i trwog gwatown przejmujce widzw. Z gbi ziemi wydobywa si silne dudnienie pary. Innymi jeszcze wieloma znakami pragnie bstwo ostrzec przed silnym trzsieniem. 9 Niejeden jest rodzaj wstrzsw ziemi. Badacze oryginalni albo ich uczniowie zdoali pozna nastpujce rodzaje trzsie. Najagodniejsze
W czasach historycznych wielkim sanktuarium Grekw joskich by przybytek Posejdona w Panjonion (Herod. I 148). Na temat Panjonion porwnaj VII 5,1; pooone w Azji Mn. na przyldku Mykale, ktry si cignie na zachd ku Samos. Tam gromadzili si Jonowie ze swych miast i obchodzili uroczysto Panjonia, tzn. jakby Wszechjoskie wita. 234 Zob. Iliada II 575; VIII 203; XX 404. 235 Zburzenie Helike nastpio w r. 373 p.n.e., tj. na dwa lata przed bitw pod Leuktrami. Miasto pooone byo bardzo niedaleko od morza i cala przestrze midzy nim a Helike zostaa zalana przez fale. Eratostenes, ktry zwiedzi teren miasta w kilka lat potem, opowiada, e brzowy posg Posejdona zosta nienaruszony (Strabo VIII, p. 384 i nn.). Wg Frazera, t. IV, s. 165 do 24,6.
233

z nich zdarza si wtedy o ile oczywicie jestemy w stanie dopuci myl o moliwoci jakiego stopniowania przy tak straszliwym nieszczciu gdy pierwszemu wstrzsowi z przechyem budynkw ku ziemi przeciwdziaa natychmiast wstrzs w odwrotnym kierunku i prostuje to, co si ju zupenie odchylio od pionu. 10 Przy tego rodzaju trzsieniu ziemi mona zaobserwowa, jak kolumny, ktrym ju niewiele brakowao do zupenego upadku, prostuj si do gry, a szczeliny w cianach zasklepiaj si do stanu pierwotnego, belki, ktrym wstrzs pozwoli wylizn si na zewntrz, wracaj znowu do swego dawnego pooenia. Podobnie jak przy urzdzeniach rynien lub innych kanaach wodnych to, co si rozszczepio, zasklepia si samo lepiej, niby to uczynili budowniczowie ludzcy. Drugi rodzaj trzsienia ziemi wywouje unicestwienie rzeczy lejszych, a na co rzuci sw si uderzeniow, to rozwala na podobiestwo maszyn oblniczych. 11 Najbardziej zgubne trzsienie ziemi skonni s badacze przedstawi nastpujcym porwnaniem. Podobnie jak oddech czowieka na skutek uporczywej febry ulega przyspieszeniu i wypychany jest z wielkim trudem na zewntrz, a objawy tego stanu daj si zauway w rnych czciach ciaa, szczeglnie jednak w przegubach obu rk, tak samo, ich zdaniem, trzsienie ziemi podsuwa si bezporednio pod domostwa i wyrzuca w gr fundamenty, podobnie jak kretowiska wyrzucane s z gbi ziemi na powierzchni. Jeden taki wstrzs nie pozostawia na ziemi nawet ladu, e czowiek tu mieszka. 12 W tym wypadku, o ktrym tu mwiem, podobno ten ostatni rodzaj trzsienia zdarzy si miastu Helike, ten rwnajcy z ziemia. Razem z nim, jak powiadaj, jeszcze inne nieszczcie nawiedzio je w porze zimy. Mianowicie morze zalao wikszo kraju i otoczyo wkoo ca Helike. A nawet gaj Posejdona do tego stopnia zalaa powd, e widzialne byy tylko same wierzchoki drzew. I wtedy bg zesa nagle trzsienie ziemi, a jednoczenie wtargno morze. Fala pochona miasto Helike. Nie uszed z yciem ani jeden czowiek. 13 Co podobnego, ale odmiennego co do rodzaju, zdarzyo si z miastem na grze Sipylos236. Mianowicie znikno w rozpadlinie skalnej. A z tego miejsca, gdzie pka gra, natychmiast wytrysna woda i na miejscu tej rozpadliny powstao jezioro nazwane Saloe. Szcztki miasta
236

Gra Sipylos, zob. Pauz. V 13,7.

widoczne byy na jeziorze, a je przykryy wody potoku. Szcztki miasta Helike s jeszcze widoczne, ale ju nie tak wyranie, gdy ich cz zniszczya woda morska. Rozdzia XXV 1 Zarwno to, co si stao z miastem Helike, jak liczne inne przykady mog pouczy, e gniew bstwa Hikezjos, opiekuna bagalnikw, jest nieprzejednany. Bg w Dodonie zupenie wyranie zaleca przestrzega czci dla bagalnikw. Oto za czasw chyba Afejdasa przysza, do Ateczykw taka wieszczba z Dodony:
Dbaj o Aresa wzgrze237 i wonne otarze Eumenid238. Tutaj wszak przyjd ci baga synowie Lacedemonu, wczni wojenn drczeni. Tych strze si zabi elazem. Baga gdy przyjd, nie krzywd. Wielk witoci-bagalnik.

2 O tym przypomnieli sobie Hellenowie, kiedy na Ateny napadli mieszkacy Peloponezu za panowania w Atenach krla Kodrosa, syna Melantosa. Mianowicie, wwczas reszta wojska peloponeskiego oddalia si z Attyki na wie o mierci Kodrosa239 i jej okolicznociach. Nie miaa ju nadziei odniesienia zwycistwa, zgodnie z przepowiedni Delf. Ale cz Lacedemoczykw noc niepostrzeenie wtargna w obrb murw. Tymczasem gdy dzie nadszed, zauwayli, e rodacy ju odeszli. Na widok gromadzcych si przeciw nim Ateczykw schronili si na Areopag i do otarzy bogi zwanych Semnaj [tj. Dostojne]. Wwczas Ateczycy pozwolili bagalnikom odej bezkarnie. 3 W jaki czas potem sami archontowie zabili bagalnikw Ateny. A byli to towarzysze Kylona240, ktrzy z nim razem zajli akropole. Odtd zarwno sami zabjcy, jak ich potomkowie zostali uznani za
tj. Areopag, miejsce wymiaru sprawiedliwoci w sprawach najciszych, gardowych. 238 Eumenidy, tj. yczliwe, to dawne Erynie, ktre stanwszy przed sdem na Areopagu w sprawie zabjstwa Klitajmestry przez syna, Orestesa, podday si wyrokowi uniewinniajcemu go, Ateny za wyniosy je na otarze jako boginie askawe dla grodu. 239 Kodros, zob. przyp. 11. 240 Kylon Ateczyk, znakomitego rodu (eupatryda), ok. r. 632 p.n.e., pragn dokona zamachu stanu, usun instytucje archontatu (kolegialnoci wadzy) i samemu obj wadz naczeln w Atenach. Obsadzi swymi ludmi Akropol. Na wezwanie archonta Megaklesa z potnej rodziny Alkmeonidw ludno wiejska obiega
237

obcionych kltw bogini. Oto znowu Lacedemoczycy zabili bagalnikw, ktrzy schronili si do przybytku Posejdona241 na Tajnaronie. Wnet potem miasto ulego trzsieniu ziemi, zarwno uporczywemu, jak silnemu. W Lacedemonie nie pozosta kamie na kamieniu. 4 Zagada miasta Helike nastpia jeszcze za archontatu Astejosa w Atenach, w czwartym roku sto pierwszej olimpiady242, w ktrej Damon z Turioj243 zwyciy po raz pierwszy. Poniewa nie pozosta przy yciu nikt z mieszkacw Heliki, wic mieszkacy Ajgionu zajli ich ziemi. 5 Za miastem Helike, oddaliwszy si od morza w prawo, dojdziesz do miasteczka Kerynei. Zostao zaoone powyej bitego gocica, na grze. Nazwa pochodzi bd od wadcy miejscowego, bd od rzeki Kerynites, ktra wypywajc z arkadyjskiej gry Kerynei przepywa przez t cz ziemi achjskiej. Do Kerynei zgosili si, jako osadnicy, mieszkacy Myken z Argolidy, przynagleni nieszczciem. 6 Oto, chocia Argiwowie oblegajcy Mykeny nie zdoali zdoby murw miasta z powodu ich siy byy bowiem wzniesione przez tzw. Cyklopw podobnie jak w Tyrynsie jednak obleni, wyczerpawszy wszelkie rodki ywnoci, sami musieli podda miasto i wyj z niego. Jedni z nich oddalili si z Myken do Kleonaj. Wicej ni poowa ludnoci schronia si do Macedonii do Aleksandra244, mianowicie tego, ktremu Mardonios, syn Gobryasa245, powierzy poselstwo do Aten.
Akropol. Kylon zdoa zbiec. Ale jego zwolennicy, cho schronili si jako bagalnicy na otarzu Ateny, zostali oderwani od otarza przemoc na rozkaz Megaklesa i zabici. To byo sprzeczne ze wit zasad azylu (zob. Tuk. I 126; Herod. I 59). 241 Zob. Pauz. IV 24,5 6. Urzdujcy tu eforowie dokonali tego przewinienia. Zdarzyo si to w 79 olimpiadzie, tj. w r. 464 p.n.e. witynia Posejdona na Tajnaronie miaa prawo azylu, zob. Pauz. III, przyp. 249. 242 W r. 373 p.n.e. 243 Damon zwyciy jeszcze po raz drugi w trzecim roku 102 olimpiady, tj. w r. 371 p.n.e. Eponimem kadej olimpiady, tj. tym, od ktrego braa ona nazw, by zawsze zwycizca w biegu krtkim, poczynajc od Korojbosa w r. 776, odkd zaczynaj si liczy systematycznie olimpiady. 244 Aleksander, syn Amyntasa, spokrewniony z Persami, a ponadto proksenos i dobroczyca Ateczykw. Proksenos tzn. przedstawiciel interesw jakiego pastwa (tu Aten) w obcym pastwie (tu w Macedonii). 245 Mardonios, syn Gobryasa, oraz zi Dariusza Hystaspesa, wdz pierwszej wyprawy perskiej na Grecj w r. 492 p.n.e., ktra zakoczya si rozbiciem u przyldka Atos. Podczas trzeciej wyprawy perskiej na Grecj po salamiskiej klsce

Jeszcze inna cz ludnoci przybya do Kerynei. Na skutek przyrostu ludnoci Keryneja staa si silniejsza, a pniej nawet sawniejsza dziki osiedleniu si tu byych mieszkacw Myken246. 7 W Kerynei jest przybytek Eumenid. Podobno zbudowa go Orestes247. Kto tu wejdzie pragnc obejrze, a splamiony jest krwi lub inn zmaz, lub zgoa bezbony, ten natychmiast doznaje gwatownego lku i popada w obd. Taka kry wersja. Z tego powodu nie wszyscy maj dostp do przybytku; nie pierwszy lepszy z brzegu. Posgi, wykonane z drzewa..., nie s wielkie. U wejcia stoj pikne rzeby kamienne, przedstawiajce postacie kobiece; jak powiadaj ludzie miejscowi, kapanek Eumenid. 8 Jeli z Kerynei wycofasz si na bity gociniec i ujdziesz kawaek drogi, to znowu musisz skrci do Bury. Ley ona w prawo od morza, na grze. Miasto podobno otrzymao nazw od pewnej kobiety, imieniem Bura. Miaa to by crka Iona248, syna Ksutosa i Heliki. Kiedy bg zmit Helik sprzed oczu ludzkich, wtedy take i miasto Bura ulego tak gwatownemu trzsieniu ziemi, e nie ostay si nawet stare posgi w przybytkach.
Kserksesa (480) pozosta w Grecji i zaproponowa Ateczykom za porednictwem Aleksandra, aby poczyli si z Persami i wystpili przeciw reszcie Grecji. Ateczycy odpowiedzieli odmownie (Herod. VIII 136): ... My sami wiemy, e Med posiada o wiele wiksz potg ni my... Ale mimo to, spragnieni wolnoci, bdziemy si broni tak, jak potrafimy. ebymy za mieli zawrze ukad z barbarzyc, do tego nie prbuj nas nakoni, bo my nie usuchamy. Teraz wic oznajmij Mardoniosowi, e Ateczycy owiadczaj: Dopki soce t sam bdzie odbywa drog co teraz, my nigdy nie porozumiemy si z Kserksesem, lecz bronic si wyruszymy przeciw niemu... (przek. S. Hammera, j.w.). Mardonios zgin w bitwie pod Platejami w Beocji w r. 479 p.n.e., tj. w rok po Salaminie. 246 Zniszczenie Myken przez Argos ok. 468 r. p.n.e. B.F. 247 Orestes, syn Agamemnona i Klitajmestry, po zamordowaniu ojca swego przez matk przy pomocy kochanka, Ajgistosa (temat tragedii Ajschylosa Agamemnon), dorsszy zabi z kolei matk i jej kochanka, zasiadajcych na tronie ojca (temat nastpnej czci Orestei, Choefor), z kolei Erynie, boginie pomsty za mier matki, zaday jego ukarania. Sd na Areopagu w Atenach z Aten jako przewodniczc, przy rwnej iloci gosw za i przeciw, uniewinni, przez gos Ateny za obwinionym, Orestesa od zmazy. Erynie byy odtd czczone w Atenach pod nazw Eumenid. Orestes mg wrci do Argos (tre trzeciej czci Orestei, Eumenid). 248 Wedug tragedii Eurypidesa, Ion, mia on by nie synem Ksutosa i Heliki, lecz Apollona i Kreuzy, krlewny ateskiej, a Ksutos mia by jej mem ludzkim krlem Aten.

9 Wwczas spord mieszkacw miasta ocaleli tylko ci, ktrzy przypadkiem znaleli si poza miastem bd z powodu suby wojskowej, bd z jakiej innej przyczyny. Ci stali si powtrnymi jego zaoycielami. Jest tam witynia Demetry, druga Afrodyty i Dionizosa, wreszcie Ejlejtyi. Posgi z marmuru pentelickiego, dziea Euklejdesa z Aten249. Posg Demetry ustrojony jest w szat250. Wzniesiono take przybytek Izydzie. 10 Jeli skrcisz w d w kierunku morza, to ujrzysz rzek, nazywan Buraikos, a w pobliskiej grocie niewielki posg Heraklesa, rwnie z przydomkiem Buraikos. Mona tu zasign wyroczni z tabliczki i kostek do gry. Odbywa si to w sposb nastpujcy. Oto kto pragncy usysze wyroczni boga, modli si najpierw przed posgiem; po modlitwie wybiera cztery kostki do gry spord innych lecych w obfitoci u stp Heraklesa i rzuca je na st. Na kadej kostce wykonany jest jaki obrazek, ktrego wyjanienie odpowiednio podaje napis na tabliczce. 11 Z Helike drog jak strzeli, jest do Heraklesa jakie ze trzydzieci stadiw. Jeli wyszedszy z groty Heraklesa pjdziesz naprzd, zobaczysz ujcie do morza rzeki nigdy nie wysychajcej, ktra wypywa z gry w Arkadii. Zarwno rzeka, jak gra, gdzie s rda tej rzeki, nosz t sam nazw Kratis. Od tej rzeki Kratis italska rzeka koo Krotonu otrzymaa nazw Kratis251. 12 Nad achajsk Kratis leao ongi achajskie miasto Ajgaj. Podobno z biegiem czasu zostao opuszczone przez mieszkacw z powodu sabego rozwoju. O tych Ajgach wspomnia take Homer w przemwieniu Hery252:
Wszak ci dary przynosz do Ajgaj i do Helike. Euklejdes z Aten, rzebiarz szkoty attyckiej, dziaa w po. IV w. p.n.e., gwnie na terenie Bura w Achai, ktre w tym okresie odbudowywao si po trzsieniu ziemi. B.F. 250 Byo to prawdopodobnie stare ksoanon bogini, ktre przetrwao okres trzsienia ziemi. Ubierano je tradycyjnie w szat z materiau (zob. Pauz. ks. III, przyp. 159). B.F. 251 Zob. Herod. I 145. 252 Iliada VIII 203.
249

Jasne wic, e Posejdon w rwnym stopniu doznawa czci w Helike, jak w Ajgach. 13 Niedaleko od Kratis po prawej stronie drogi znajdziesz grobowiec, a na pomniku nagrobnym spowiae ju malowido253 z przedstawieniem mczyzny stojcego obok konia. Droga od tego grobowca do tzw. Gajos wynosi okoo trzydziestu stadiw. Tak si nazywa przybytek Gai z przydomkiem Eurysternos [tj. Szerokopiernej]. Posg bogini jest jednym z najstarszych posgw drewnianych, tak zwanych ksoana. Kobieta, obejmujca funkcj kapask, od tej chwili musi pozostawa do koca ycia w stanie czystoci, chocia i przedtem nie moga wicej ni raz wstpi w zwizek maeski. Kandydatki s poddawane prbie picia krwi byka. Ktrej z nich zdarzy si nie wyzna prawdy, natychmiast doznaje kary. Jeli o godno kapanki ubiega si wicej kobiet, o pierwszestwie w wyborze decyduje losowanie. Rozdzia XXVI 1 Do portu miasta Ajgejra miasto i port maj t sam nazw ot do portu Ajgejry s siedemdziesit dwa stadia od Heraklesa przy drodze do Bury. Nadbrzena cz miasta Ajgejra nie posiada adnego obiektu godnego wzmianki. Z portu do wyszej czci miasta droga wynosi dwanacie stadiw. 2 W poemacie Homera nosi nazw Hyperezja254. Obecn nazw otrzymao miasto jeszcze za pobytu tu Jonw, otrzymao za z nastpujcej przyczyny. Nieprzyjacielskie wojsko Sykionu zamierzao uderzy na Hyperezj. Jej mieszkacy, nie czujc si na siach sprosta Sykioczykom w bitwie, spdzili w jedno wszystkie kozy, jakie mieli w swej okolicy; zebrawszy przywizali im do rogw pochodnie i zapalili. 3 Tymczasem Sykioczycy spodziewali si przecie, e nadejd sprzymierzecy do Hyperezji i wzili ten blask za ognie wojsk sojusz253 254

O malowaniu pomnikw nagrobnych zob. Pauz. II 7,3; VII 22,6. Iliada II 573.

niczych zawrcili do domu, a mieszkacy Hyperezji zmienili dawn nazw miasta na now, od kz [ajges]: Ajgejra. Tam, gdzie pooya si najpikniejsza z nich i prowadzca inne, zbudowano przybytek Artemidy Agrotera [tj. owczyni], w tym przekonaniu, e podstp w stosunku do Sykioczykw nie mg im przyj do gowy bez pomocy Artemidy. 4 Nie od razu jednak zwyciya nazwa Ajgejra dawn nazw Hyperezji. Podobnie za moich jeszcze czasw znaleli si nieraz tacy, ktrzy miejscowo Oreos na Eubei nazywali dawnym mianem Hestiai. Ajgejra posiada, jako rzecz godn wzmianki, przybytek Zeusa i jego posg255 w postawie siedzcej, z marmuru pentelickiego, dzieo Euklejdesa z Aten. W tym przybytku stoi take posg Ateny. Twarz, palce u rk i stopy ma z koci soniowej; reszta jest z drzewa, tj. ksoanon, powleczona z wierzchu zotem i rnymi farbami. 5 Jest tu take witynia Artemidy z posgiem bogini w stylu wspczesnym. Kapank jest dziewica do chwili zampjcia. Stoi tu take staroytny posg, przedstawiajcy Ifigeni256, crk Agamemnona, jak powiadaj ludzie miejscowi. Jeli mwi prawd, to jasne, e witynia bya pierwotnie wzniesiona dla Ifigenii. 6 Jest tu rwnie przybytek Apollona, w najwyszym stopniu staroytny, przynajmniej jeli idzie o sam budowl i rzeby przyczkowe257. Staroytny jest rwnie posg boga, nagi, wyjtkowej wielkoci. Ale nikt z ludzi miejscowych nie umia mi wymieni twrcy tego dziea. Ktokolwiek jednak obejrza ju Heraklesa258 w Sykionie, atwo moe
Znaleziono gow tego posgu. Opracowanie cechuje patos, wprowadzony w tym okresie przez Skopasa z Paros (fig. 47). B.F. 256 Ifigenia, crka Agamemnona, zostaa w Aulidzie z woli Artemidy zoona na ofiar bogini (por. ofiar z Izaaka), celem uzyskania pomylnego wiatru dla floty greckiej pyncej pod Troj. Lecz zostaa w ostatniej chwili uniesiona przez bogini i umieszczona w Taurydzie, gdzie penia sub kapask przy wityni Artemidy. Dwie tragedie powici Ifigenii Eurypides: Ifigenia w Aulidzie i Ifigeni w Taurydzie. O wityni Ifigenii mwi jeszcze Pauzaniasz w II 33,1. 257 witynie doryckie z okresu archaicznego miay cechy charakterystyczne, atwe do wyrnienia: 1. bardziej przysadziste proporcje kolumn, np. w VI w. stosunek rednicy do wysokoci kolumny wynosi w wikszoci wity 1:4,5, podczas gdy w po. V w. 1:5,6, a w IV w. 1:6,5; 2. nieproporcjonalnie wysokie przyczki; 3. architraw wszy od fryzu; 4. rzeby przyczkowe ustawione frontalnie i rozmieszczone symetrycznie po obu stronach osi pionowej przyczka. B.F. 258 Zob. Pauz. II 10,1.
255

doj do wniosku, e take Apollon w Ajgejrze jest dzieem tego samego Lafaesa259 z Flius. 7 W wityni s jeszcze posgi Asklepiosa w postawie stojcej, a znowu gdzie indziej Sarapisa i Izydy, te rwnie z pentelickiego marmuru. Najwicej czci doznaje Urania, ale wejcie do jej przybytku jest ludziom wzbronione. Do przybytku bogini zwanej tu Syri260, wstp jest wolny tylko w pewne, z gry przewidziane dni. Przedtem jednak musz by zastosowane wzgldem ptnikw wstpne, przepisem objte oczyszczenia, a take posty. 8 Zwiedziem, pamitam, pewne pomieszczenie take w Ajgejrze, w ktrym by posg Tyche261 dwigajcej w rku rg Amaltei262. Obok niej stoi Eros skrzydlaty. Rzebiarz chce w ten sposb wyrazi myl, i powodzenie w mioci jest dzieem raczej przypadku [tyche] ni urody. Ja przyznaj suszno pewnej pieni Pindara263 midzy innymi w tym, e zaliczy do muz rwnie Tyche i uczyni j potniejsz od sistr. 9 W tyme samym budynku w Ajgejrze jest grupa rzeb: starzec w postawie aobnika, obok niego trzy niewiasty zrywajce bransolety, przy nich trzech modzieniaszkw i jeden mczyzna okryty pancerzem. W zwizku z t grup powiadaj, e ten ostatni przedstawia najdzielLafaes z Flius, mao znany rzebiarz z VI w. p.n.e.Pauzaniasz przypisuje mu, obok Apollona z Ajgejry: Heraklesa w Sykionie (II 10,1) oraz ksoana Dioskurw i Apollona dla Hermonu w Trojdzenie (II 31,6). B.F. 260 Syria, tj. Astarte. 261 Bogini Tyche, tj. Przypadku lub Pomylnoci. Rozdaje najczciej nagrody zupenie dowolnie, biegnie onglujc pik, co ma symbolizowa niepewno przypadku. Najwiksze nasilenie osiga jej kult w epoce hellenistycznej. Szczeglnie czczona w Antiochii syryjskiej. Zob. Pauz. IV 30,6. 262 Amaltea to boska koza, ktra wykarmia Zeusa jako niemowl, na wyspie Krecie. Jeden z jej rogw otrzyma cudown waciwo sczenia nektaru i ambrozji, czy te staego napeniania si podami ziemi. Zwany te rogiem obfitoci, zosta umieszczony przez Zeusa wrd konstelacji. Inna znowu wersja tego mitu opowiada, e Amaltea bya nimf piastunk malekiego Zeusa na wyspie Krecie. Do pomocy miaa kuretw, ktrzy zabawiali Zeusa. Amaltea zawiesia dziecitko na drzewie, by jego ojciec (Kronos) nie mg go znale ani w niebie, ani na ziemi, ani w morzu. A koza karmica Zeusa miaa si po prostu nazywa Koz, tj. Aiks. Bya bardzo szpetna i wszyscy si jej bali. May Zeus bawic si pewnego dnia z t koz mia jej zama jeden rg i ofiarowa Amaltei, obiecujc stale napenia go wszelkimi owocami ziemi. Pniej, w walce z tytanami uy jej skry (egidy) do osony. Wg Grimala, s. 30. 263 Fr. 41 (Schrder).
259

niejszego wojownika spord onierzy Ajgejry, polegego w czasie wojny achajskiej; pozostali przy yciu bracia zanieli wie o jego mierci do domu; z tego powodu siostry, bolejc nad jego strat, zrzucaj ozdoby. Ludno miejscowa nazywa starca Sympates [tj. Wspczujcym], poniewa i na rzebie jest on postaci wyraajc ao. 10 Prosta droga z Ajgejry od przybytku Zeusa biegnie stromo przez gry. Dugo tej drogi wynosi czterdzieci stadiw. Prowadzi ona do Feloe, skromnego miasteczka, nawet jeszcze za pobytu tu Jonw264 nie zawsze zamieszkanego. Okolica Feloi nadaje si do hodowli winoroli. W skalistej czci tej okolicy rosn dby, a dzikie zwierzta tu spotykane to jelenie i dziki. 11 Jeli ktre z miasteczek helleskich obfituj szczodrze w wody biece, to bez wtpienia zaliczy do nich mona Feloe. S tam przybytki bogw: Dionizosa i Artemidy. Posg bogini wykonany jest z brzu. Przedstawia Artemid wyjmujc strza z koczanu. Posg Dionizosa zabarwiony jest cynobrem265. Jeli z Ajgejry zej do portu i znowu uj kilka krokw naprzd, to po prawej stronie drogi mona ujrze przybytek Agrotery, gdzie, jak powiadaj, spocza na ziemi koza266. 12 Terytorium nalece do Ajgejry, graniczy bezporednio z terytorium Pelleny. Jest ona ostatnim miastem achajskim w kierunku Sykionu i czci Argolidy. Nazwa miasta, zdaniem jego mieszkacw, pochodzi od Pallanta, ktrego wliczaj do tytanw; wedle natomiast opinii Argiww od pewnego Pellena z Argosu, ktrego uwaaj za syna Forbasa, a wnuka Triopasa. 13 Midzy Ajgejr i Pellena jest miasteczko podlege zwierzchnictwu Sykionu, a nazywa si Donussa. Zburzyli je sami Sykioczycy. Powiadaj, e wspomina o nim ju Homer267 w zestawie si, przybyych razem z Agamemnonem, taki wiersz uoywszy:
Ludno dorycka Peloponezu jest pniejsza. Nieznany artysta chcia, by moe, nada ciau Dionizosa bardziej ciep barw i w tym celu wciera w powierzchni marmuru rozpuszczony wosk lekko podbarwiony cynobrem. Jest te moliwe, e cynobrem zabarwione byy tylko wargi, wosy i broda boga lub tylko twarz (zob. Pauz. ks. II, przyp. 21). B.F. 266 Zob. Pauz. VIII 26,3. 267 Iliada II 573.
265 264

Ktrzy Hyperezj wwczas i Donoess grzyst

Pizystrat268, kiedy gromadzi rozproszone oraz tu i wdzie wspomniane wiersze Homera, wtedy albo on sam, albo kto z jego towarzyszy wskutek niewiedzy przekrci nazw. 14 Miasteczko Pellene ma przysta Arystonautaj. Do tego miejsca z nadbrzea Ajgejry jest sto dwadziecia stadiw. A z przystani znowu do Pelleny poowa tej drogi. Powiadaj, e przysta otrzymaa nazw std, e do tego portu przybili eglarze okrtu Argo. Rozdzia XXVII 1 Miasto Pellene wznosi si na stoku, ktry prowadzi na szczyt sterczcy w ksztacie szpica. Ta cz gry jest bardzo stroma i dlatego nie zamieszkana. Zabudowa miasta na niszych partiach stoku nie ma charakteru cigego, ale podzielona jest na dwie czci przez szczyt wznoszcy si porodku. Idc do Pelleny, ujrzysz przy drodze posg Hermesa z przydomkiem Dolios [tj. Przemylnego]. Chtnie spenia on ludzkie modlitwy. Ksztatu jest czworoktnego, brodaty, na gowie ma wyrzebion czapk. 2 Przy drodze do samego miasta, tu u wejcia, jest witynia Ateny269, z miejscowego kamienia. Posg w technice chryzelefantyny. Powiadaj, e jest dzieem Fidiasza; mia go wyrzebi podobno jeszcze przed wykonaniem posgu Ateny na akropoli ateskiej oraz drugiego w Platejach. Mieszkacy powiadaj, e adyton270 Ateny mieci si gboko pod
Pizystrat, tu Pejzystratos, ateski tyran (560 527 p.n.e.), przez matk spokrewniony z prawodawc i poet Solonem. Doszed do wadzy jako przedstawiciel warstwy chopskiej (maorolnych grali). Uly wydatnie doli chopa. Syn jako mecenas literatury i sztuki. Panatenaje, wito dotychczas ludowe, podnis do rangi wita pastwowego. Ustanowi Wielkie Dionizje (koniec marca) jako wito nie tylko ku czci Dionizosa, ale jako agon tragedii i komedii. Mia spisa i uporzdkowa pieni Homera. Dzi jest nam wiadome, e czasy Homera znay ju pismo i e pieni Homera nie byy twrczoci oraln, tj. ustn. 269 Archeologowie przypuszczaj, e zachowany w bibliotece w Watykanie fragment gowy Ateny w hemie, z koci soniowej, pochodzi z posgu Ateny z Pellene (zob. Picard, Manuel, I, Paris 1935, s. 161, przyp. 4). B.F. 270 Bya to najbardziej ukryta cz sanktuarium, do ktrej w zasadzie mieli wstp tylko kapani. B.F.
268

ziemi, pod sam baz posgu. Z tego adytonu wydobywa si wilgotne powietrze i dlatego doskonale konserwuje ko soniow. 3 Powyej wityni Ateny jest gaj otoczony murem, powicony Artemidzie z przydomkiem Sotejra [tj. Zbawicielki]. Na ni przysiga si tylko w sprawach najwaniejszych. Wejcie do gaju nikomu niedostpne z wyjtkiem kapanw. Na kapanw wybiera si ludzi miejscowych najznakomitszego pochodzenia. Naprzeciwko gaju Sotejry jest przybytek Dionizosa z przydomkiem Lampter [tj. Pochodni]. Na jego cze obchodzone s tu wita Lampteria271. Wtedy do przybytku boga noc wnosi si pochodnie, po caym miecie ustawiane s mieszalniki z winem. 4 Mieszkacy Pelleny maj te przybytek Apollona Teokseniosa [tj. Bstwa Goci]. Posg wykonany z brzu. Na cze Apollona urzdzane s zawody, tzw. Teoksenia; jako nagrod za zwycistwo ustanowiono pienidze. Do zawodw maj prawo przystpowa tylko obywatele miejscowi. Tu koo przybytku Apollona jest witynia Artemidy272. Posg bogini w postawie napinajcej uk. Zbudowano te zbiornik wody na agorze. Do kpieli suy woda deszczowa, gdy wody do picia jest zaledwie troch ze rde pod miastem. To miejsce, gdzie bij rda, nazywa si Glikejaj. 5 Stare gimnazjon jest przeznaczone przede wszystkim do wicze efebw273. Nie wolno wpisa si na list obywateli nikomu, kogo zabrako uprzednio w spisie efebw. Tu stoi posg obywatela z Pelleny, nazwiskiem Promachos, syna Dryona, ktry odnis w pankrationie nastpujce zwycistwa: jedno na olimpiadzie, trzy na igrzyskach istmijskich, dwa w Nemei. Na jego cze wznieli mieszkacy Pelleny dwa posgi: jeden ofiarowali do Olimpu, drugi umiecili w gimnazjonie; ten ostatni nie z brzu, lecz z kamienia. 6 Legenda gosi, e w Promachos w czasie wojny rozgorzaej midzy Koryntem a Pellen zabi wielk ilo przeciwnikw. Co wicej, powiaPewn odmian wit pochodni s tzw. Lampadedromia, obchodzone w Atenach w czasie wikszych wit. By to bieg modziecw z zapalonymi pochodniami. B.F. 272 Wymienione przez Pauzaniasza witynie nie zostay dotychczas odkopane. B.F. 273 Efebowie, modziecy greccy w wieku 18 20, odbywajcy obowizkow sub wojskow. Przyjcie w poczet efebw byo jednoczenie wpisaniem modzieca na list obywateli. Suba wojskowa nie ograniczaa si do wicze strategicznych i gimnastycznych, ale obejmowaa pewne zajcia umysowe, jak recytacje poezji, muzyk, piew. Wg MEA, s. 249.
271

daj, zwyciy w Olimpii samego Pulidamasa274 ze Skotussy. Mianowicie ten ostatni wwczas po raz drugi mia stan do zawodw olimpijskich, powrciwszy szczliwie od krla perskiego do domu. Ale mieszkacy Tesalii kategorycznie utrzymujc, e Pulidamas nie mg by przez nikogo pokonany, przytaczaj midzy innymi na dowd tego napis elegijny na jego posgu:
Skotoesso, piastunko zwycistw Pulidamasa275

7 Mieszkacy Pelleny odnosz si wic z wielk czci do Promachosa Natomiast w ogle jednym sowem nie wspomn o Chejronie276, cho odnis dwa zwycistwa w zakresie piciarstwa na igrzyskach istmijskich, a w Olimpu cztery. Dlatego, myl, e obali konstytucj Pelleny. Oto z rk Aleksandra, syna Filipa, przyj dar budzcy najwysz nienawi: wyniesienie na tyrana swej wasnej ojczyzny. 8 Mieszkacy Pelleny maj take przybytek Ejlejtyi. Wznosi si w mniejszej czci miasta. Tak zwane Posejdion byo w czasach wczesnej staroytnoci dzielnic miasta, dzi jest nie zamieszkane. Pooone poniej gimnazjonu. Ale do dnia dzisiejszego nie przestao by uwaane za miejsce powicone Posejdonowi. 9 Od Pelleny o jakie szedziesit stadiw odlege jest Myzajon, przybytek Demetry Myzja. Powiadaj, e ten przybytek wznis Myzjos z Argos. Wedle wersji argiwskiej, Myzjos w swym domu podejmowa gocin Demeter. W tym Myzajonie ronie gaj wszelkich gatunkw drzew, ze rde bije obficie woda. 10 Obchodzi si tam rwnie wito ku czci Demetry, przez dni siedem. W trzecim dniu witecznym wszyscy mczyni musz opuszcza
Pulidamas ze Skotussy (zwycizca z r. 408, w ol. 93), opisany szczegowo u Pauz. VI 5, 1 9, np. na grze Olimpie zabi lwa bez pomocy adnej broni, chcc wspzawodniczy z Heraklesem; wszed midzy stado byda, chwyci najwikszego i najdzikszego byka za jedn z tylnych ng i mocno trzyma racice, a byk natywszy wszystkie siy, zdoa si wyrwa, ale pozostawi w rku Pulidamasa racice; potrafi zatrzyma rydwan pdzcy w penym galopie, chwytajc tylko jedn rk ty rydwanu. Zgin z nadmiaru dufnoci w swe siy. Wszedszy do groty, ktrej sklepienie silnie si ju zarysowao i miao za chwil run, nie uciek, lecz podnis rce, aby podeprze spadajce sklepienie. Zosta zgnieciony. 275 Dla wzgldw metrycznych zosta ten wiersz przetumaczony nieco swobodniej. W oryginale jest powiedziane: piastunko niezwycionego Pulidamasa", co nie moe da rytmu heksametru. 276 Tyran Chejron by uczniem Platona i Ksenokratesa.
274

przybytek. Pozostae w nim niewiasty speniaj w nocy nakazane im obrzdy. Nie tylko wykluczaj mczyzn, ale nawet psy rodzaju mskiego. Dnia nastpnego wracaj mczyni do wityni. Wtedy kobiety do mczyzn, mczyni nawzajem do kobiet zwracaj si z artami i dowcipami. 11 Niedaleko od Myzajonu jest przybytek Asklepiosa, zwany Kyros. Tu ludzie doznaj od boga uzdrowie. Wody i tu jest obfito. Przy najsilniej bijcym rdle wzniesiono posg Asklepiosa. Z gr powyej Pelleny ciekaj rzeki. Od strony Ajgejry tak zwany Krios. Nazwa jego pochodzi od tytana Kriosa. 12 T sam nazw posiada jeszcze inna rzeka, ktra biorc pocztek z gry Sipylos spywa do Hermosu. Tam, gdzie terytorium Pelleny graniczy z Sykioni, w tym miejscu rzeka Sytas, ostatnia z rzek achajskich, spywa do Morza Sykioskiego.