Rozdział II.

Metodologia badań socjologicznych

2.1. SFORMUŁOWANIE PRZEDMIOTU I CELU BADAŃ

Przedmiotem badań jest zbiór rzeczowych zjawisk sprecyzowanych przez

terminy w pytaniach problemowych. Rozważając na temat przedmiotu badań,
analizujemy nie tylko o badane zjawiska, ale również te zjawiska, na które
chcemy rozszerzyć swoje wnioski. Przedmiot badań socjologii jest bardzo
szeroki, dokonuje się więc jego podziału na trzy główne działy, którymi są1:
- zbiorowości społeczne, czyli kręgi, grupy, klasy, warstwy, kategorie,
zbiorowości etniczne i terytorialne oraz inne, oparte na podobieństwie
zachowań;
- instytucje społeczne, które są definiowane jako historycznie ukształtowane
układy, skupiające ludzi w różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia,
wśród których można wyróżnić gospodarcze, kulturalne, medyczne,
naukowe, oświatowe, polityczne, religijne, socjalne i inne;
- procesy i zjawiska masowe, a wśród nich głównie ruchliwość społeczna,
industrializacja, urbaniazacja, alkoholizm, prostytucja, współzawodnictwo,
aktywność społeczna, wynalazczość, itp.
Jak widać z zaprezentowanego podziału przedmiot badań socjologii jest
wyjątkowo trudny i swoim zakresem ogarnia całą rzeczywistość społeczną.
Pod tym pojęciem socjolodzy rozumieją „różnorodne fakty, które się zdarzają
lub zdarzały bez względu na to, czy my jako jednostka je odbieramy czy też
nie, czyli realnie istniejące lub potencjalnie mogące się takimi stać.
Obiektywna rzeczywistość społeczna składa się z działań innych ludzi, ich
poglądów, postaw, aspiracji, przekonań i nastrojów oraz wytworów
działalności jednostek, zbiorowości i instytucji, a fundamentalnymi
komponentami rzeczywistości społecznej są same jednostki i zbiorowości
będące podmiotami rozmaitych działań i zjawisk społecznych.”2.

1
J. Karpiński, Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Warszawa 2006, s. 45.
2
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999, s. 69.
1
 Określając przedmiot badania należy również wskazać ramy czasowo-
przestrzenne występowania danego zjawiska.
Rzeczywistość społeczną bada wiele różnych nauk: socjologia, polityka,
ekonomia, z których zmierza do zanalizowania kolejnych jej fragmentów,
zgodnie ze swoją charakterystyką. W związku z tym, że najszersze podstawy do
penetracji rzeczywistości społecznej stwarza socjologia, rozważania dotyczące
przedmiotu badań zawężono właśnie do tej nauki. Przedmiotem
przeprowadzonych badań była absencja wyborcza po roku 1989. Przedmiotem
badań wg. Stefana Nowaka jest „interesująca badawcza dziedzina zjawisk
społecznych, ludzi, społeczności terytorialnych, zbiorów ludzi połączonych
wspólnotą terytorialną, układem wzajemnych zależności i powiązań”3.
Wynika stąd, że każdy z przedmiotów może zawierać się w drugim, bowiem,
np. zbiorowość ludzi połączonych wspólnotą terytorialną możemy określić jako
przedmioty wyższego poziomu, natomiast wiążący je ludzie zaliczają się
do poziomu niższego.
Stefan Nowak celem badania nazywa „uzasadnienie twierdzeń o pewnym
jednostkowym przedmiocie lub o pewnej ograniczonej czasowo - przestrzennie
określonej - klasie zjawisk”4. Badania empiryczne przyczyniają się do poznania
uwarunkowań i prawidłowości zjawisk i procesów społecznych, a tym samym
i do poszerzenia zarówno poznawczych, jak i praktycznych możliwości
socjologii5. W związku z powyższym wyróżnić możemy następujące rodzaje
celów badań:
• cel poznawczy – wiążę się z poznaniem danej kategorii zjawisk,
procesów,
• cel praktyczny – łączy się z wykorzystaniem wyników badań w
działalności społecznej
Celem poznawczym niniejszych badań było ukazanie w miarę
wszechstronnej i pogłębionej wiedzy na temat absencji wyborczej jaka pojawia
się w wyborach w Polsce po roku 1989. Natomiast celem praktycznym było

3
S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 30.
4
Ibidem, s. 44.
5
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005, s. 18-22.
2
pokazanie na podstawie analizy ilościowej i jakościowej zebranego materiału
empirycznego, jakich zmian i modyfikacji potrzeba, by sytuacja absencji
wyborczej uległa poprawie.

2.2. PROBLEM BADAWCZY

Definiując problem badawczy, można go określić jako swoistego rodzaju

zbiór pytań problemowych, które zadaje sobie badacz. Celem badania jest
otrzymanie prawidłowo umotywowanych odpowiedzi na te pytania. Badania
socjologiczne pełnią znaczącą funkcję w społeczeństwie. Dają one
odpowiedzi na problemy ukryte, z których społeczeństwo do tej pory nie
zdawało sobie sprawy. Jeśli problem społeczny ma charakter jawny, tj.
społeczeństwo zdaje sobie sprawę z jego istnienia, badania socjologiczne
mogą odgrywać istotną rolę bliższym określeniu charakteru problemu. Mogą
uzyskać zasięg, lokalizację społeczną zjawiska, określić jakie grupy
społeczne czy regiony kraju są nimi szczególnie dotknięte itp. lub nakierować
do bliższego określenia mechanizmów, na wskutek działania, których to
zjawisko zachodzi. Badania mogą być świadomie ukierunkowane na
ujawnienie lub dokładniejsze poznanie problemu społecznego czy też na
znalezienie środków prowadzących do jego rozwiązania. Jednak często
ważne jest nie tylko stwierdzenie problemu społecznego, ale także podanie
jego diagnozy. Celem badania diagnostycznego jest stwierdzenie, czy lub jak
często w badanej zbiorowości występuje pewne zjawisko. Dla badacza lub
jego zleceniodawcy jest to istotne ze względów praktyczno- społecznych a
zarazem jakoś opisywalna, czyli dające się wyjaśnić w kategoriach
teoretycznych. Badania diagnostyczne często koncentrują się na problemach
społecznych. Diagnozą problemu społecznego jest wówczas takie opisanie
stanu rzeczy, które stanowiąc stwierdzenie dystansu między stanem
pożądanym a rzeczywistym, pozwala zarazem na teoretyczną interpretację

3
 tego stanu rzeczy. Badania przeprowadza się po to, by coś dzięki nim
osiągnąć6.
Na wybór problemu i jego określenie wpływają dwa rodzaje czynników7:
• czynniki społeczne - tu doniosłe, a zwłaszcza bolesne problemy danego
społeczeństwa przyciągają uwagę badaczy bardziej niż problemy błahe,
• czynniki teoretyczne - tu zainteresowany jakąś teorią badacz może chcieć
ją przetestować, może też chcieć sprawdzić wyniki innych badań
dotyczących interesujących ją kwestii.
Problemem głównym przeprowadzonych badań było pytanie: Jakie są
przyczyny absencji wyborczej wśród Polaków po roku 1989? Aby rozwiązać
problem główny, wyodrębniono następujące problemy szczegółowe:
1. Czy pozycja społeczna osób zdolnych do głosowania jest przyczyną
absencji wyborczej?
2.Czym kieruje się elektorat dokonując wyborów?
3.Jakie znaczenie ma wiek elektoratu na absencję wyborczą?
4.Od czego zależy spadek zainteresowania wyborami politycznymi?

5. Jaki wpływ ma sytuacja polityczna w kraju na absencję wyborczą?

Najczęściej o wyborze problematyki badawczej decyduje splot czynników

obu rodzajów. Oprócz ogólnego określenia problemu badań, ważna jest
również jego konkretyzacja, tzn. uściślenie problemu. Należy również
określić co nazywamy problemem społecznym. Można wyróżnić dwa
znaczenia tego terminu: szerokie i wąskie. W szerokim znaczeniu
posługujemy się nim wtedy, gdy stosujemy go do określenia różnych zjawisk
będących aktualnie lub potencjalnie przedmiotem zainteresowań socjologii
lub innej nauki, spośród tzw. nauk społecznych. W węższym znaczeniu tzn.
określamy tym terminem tylko te zjawiska spośród stanowiących przedmiot
zainteresowań socjologii lub innej nauki społecznej, które wywołują rezonans

6
R. Mayntz, K. Holm, H. Hubner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN,
Warszawa 1985, s. 31
7
Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań
2002, s. 67.
4
 w świadomości ludzi danego społeczeństwa lub społeczności. Są to zatem
problemy będące przedmiotem zainteresowań nie tylko uczonych, ale
również grona ludzi danego społeczeństwa. Są to zatem problemy wynikające
z sytuacji, jakie nie dają się pogodzić z powszechnie uznanymi w danym
społeczeństwie normami, standardami, czy też takie, co do których istnieje
przekonanie, że mogą być rozwiązane poprzez zbiorową aktywność8.

2.3. METODY I TECHNIKI BADAWCZE

Definiując metodę badawczą możemy ja scharakteryzować jako
powtarzalny oraz efektywny sposób rozpatrywania głównego problemu
badawczego. Z tym pojęciem wiąże się świadomie wykorzystywana metoda
postępowania, który dąży do sprecyzowanego celu w określonej sytuacji.
Natomiast technika to szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań
badawczych, sposób gromadzenia materiałów i jest ona elementem metody9.
Do stosowanych w praktyce metod badań socjologicznych należy między
innymi metoda wywiadu socjologicznego. 10.
Metodą wywiadu zbiera się dane jednostkowe, aby następnie uzyskać z
nich dane zagregowane. Znaczy to, że pytania zadaje się wprawdzie
pojedynczym osobom, ale badacza interesują cechy zbiorcze klas, grup bądź
typów ludzkich. Celem jest przy tym nie tylko opis, lecz także ujawnienie lub
sprawdzenie występowania określonych relacji.
Za pomocą ankiety można uzyskiwać informacje o stanach nie tylko
subiektywnych, ale także obiektywnych. W związku z tym wyróżnia się pytania
o fakty i pytania o opinie. Pytania o fakty odnoszą się do faktów sprawdzalnych
dotyczących albo samego respondenta (takich, jak jego wiek, stan majątkowy,
częstość bywania w kinie itp.), albo znanych mu osób czy grup (zawód, ojca,
liczba rodzin zamieszkujących w jednym domu itp.). Pytania o opinie mają na
celu poznanie subiektywnych nastawień respondenta. Należą do nich pytania o
poglądy i oceny faktów obiektywnych, o postawy, życzenia, uczucia, motywy i
8
J. Sztumski, dz. cyt., s. 42-43.
9
Z. Zimny, Metodologia badań społecznych. Wprowadzenie, Częstochowa 2000
10
M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych. Zysk i S-ka, Poznań 2000, s.64.
5
normy indywidualnych zachowań. Granica między pytaniami o fakty a pytaniami
o opinie jest przy tym dość płynna. Deklaracje dotyczące zachowań przyszłych
odnoszą się w pewnym stopniu do faktów obiektywnych (np. w jakiej
miejscowości zamierza się spędzić przyszły urlop lub na którą partię zamierza się
głosować), ale często wyrażają także opinie, życzenia czy nadzieje. Odpowiedzi
na niektóre pytania, mogą informować zarówno o faktach, jak o poglądach; np.
odpowiedzi na pytanie, czy próbne eksplozje bomb jądrowych powodują
szkodliwe skutki dla zdrowia ludzi, jeśli są to odpowiedzi naukowców bądź osób
dysponujących informacjami naukowymi, mogą informować o faktach,
natomiast większość pytanych będzie wyrażać w nich tylko swoje poglądy.
Wywiad socjologiczny jest bodaj najczęściej stosowaną w socjologii
metodą badawczą. Umożliwia on zwłaszcza uzyskanie subiektywnych
wypowiedzi o faktach, często jednak stosowany jest również zamiast
czasochłonnych, kosztownych lub ze względów praktyczno-technicznych
zawodnych metod bezpośredniego gromadzenia danych. Przy braku
jakichkolwiek innych realnych możliwości — rozwiązanie tego rodzaju trzeba
uznać za usprawiedliwione. Na przykład poznanie cech agregatywnych
wielotysięcznej czy nawet wielomilionowej zbiorowości możliwe jest, na dobrą
sprawę, tylko metodą ankiety przeprowadzonej na próbie tej zbiorowości. To
samo dotyczy sytuacji przyszłych lub sytuacji, których przebieg jest niedostępny
obserwacji (np. zachowań o charakterze intymnym, zachowań lekarzy względem
pacjentów, wydarzeń w grupach osób z kręgów władzy). Natomiast nie należy
uciekać się do wywiadu wówczas, gdy można posłużyć się obserwacją lub inną
metodą bezpośrednią, ponieważ niewiedza, pomyłki, luki pamięci i kłamliwość
respondentów podważa wartość ich wypowiedzi jako wskaźników faktów
obiektywnych. W pewnych jednak przypadkach praktyczne zalety wywiadu
socjologicznego usuwają w cień jego słabości jako metody ustalania faktów.
Terminem „wywiad socjologiczny" określa się metody znacznie różniące
się w szczegółach. Można je klasyfikować przyjmując cztery kryteria podziału:
l. Według stopnia standaryzacji wyróżnić można wywiad swobodny, wywiad
pogłębiony i wywiad prowadzony według standaryzowanego kwestionariusza.

6
Wywiad swobodny ma charakter rozpoznawczy : pomaga w sprecyzowaniu
problemu, uporządkowaniu głównych wątków badania. Jest to swobodna
rozmowa respondenta z osobą prowadzącą wywiad na zadany temat, przy czym
rola osoby prowadzącej polega jedynie na wtrącaniu od czasu do czasu pytania,
prośby o bliższe sprecyzowanie wywodu itd. Wywiad pogłębiony ma za
podstawę ustalony schemat wątków tematycznych, ale same pytania nie są
standaryzowane; o kolejności i sposobie formułowania pytań decyduje osoba
prowadząca wywiad, która może stawiać także pytania dodatkowe. Wywiady
pogłębione prowadzi się przede wszystkim z osobami o szczególnych cechach
lub kwalifikacjach w fazie przygotowawczej badań, które mają być prowadzone
metodami ściśle standaryzowanymi.
Wybór konkretnej metody badawczej zależy tego, co chcemy uzyskać
poprzez przeprowadzenie danych badań i jaki problem dzięki nim rozwiązać.
W badaniach nad problemem zjawiska absencji wyborczej posłużę się
metodą wywiadu socjologicznego pogłębionego, jak również zastosuję ankietę.

2.4. NARZĘDZIA BADAWCZE

Narzędzia badawcze są ściśle związane ze sposobem zbierania informacji,

danych, w oparciu o które weryfikuje się hipotezy robocze i operacyjne oraz
problem badawczy (na przykład kwestionariusz wywiadu, ankieta)11.
Narzędzia badawcze stosowane w badaniach socjologicznych nie są
uniwersalne. Do narzędzi badawczych w socjologii zaliczane są przede
wszystkim wszelkiego rodzaju kwestionariusze (wywiadu, ankiety, obserwacji),
następnie schematy i klucze kategoryzacyjne ( w analizie treści różnego rodzaju
dokumentów ) oraz instrukcje i schematy umożliwiające gromadzenie informacji.
Budowa narzędzi badawczych może być rozpoczęta dopiero po skonstruowaniu,
eksplikacji i operacjonalizacji problematyki badawczej, a także po wyborze

11
Tamże, s. 73.
7
populacji, w której będą realizowane badania. Każde narzędzie badawcze pełni w
badaniach podwójną rolę12:
1) umożliwia zebranie potrzebnych informacji;
2) jest najbardziej szczegółowym przełożeniem problematyki badawczej na język
pytań i problemów jednostkowych. Ostateczny kształt (zawartość, budowę )
narzędzia wyznaczają następujące czynniki w następującej kolejności :
- zakres problematyki badawczej
- swoiste wymogi techniki badawczej, jaka będzie zastosowana
- cechy specyficzne zbiorowości, w której badania będą realizowane
- warunki techniczno – organizacyjne badań (zespół badaczy, czas, miejsce badań
itp.)
W badaniach nad absencją wyborczą posłużyłem się scenariuszem
wywiadu pogłębionego jak również kwestionariuszem ankiety.

12
Tamże, s. 88.
8