armia i Mazury to niezwyky region Polski, przycigajcy zarwno wspania, rnorodn przyrod, jak i ladami minionych wiekw oraz

bogactwem kulturowym. Rozlege puszcze s ostoj zwierzt, take tych najrzadszych, chronionych. Krystalicznie czyste, polodowcowe jeziora, malownicze, morenowe wzgrza, to wszystko skada si na zapierajce dech w piersiach krajobrazy, ktre urzekaj turystw. Wielu odwiedzajcym region ten jawi si jako raj dla eglarzy. Nic dziwnego, bowiem Mazury nazywane s Krain Wielkich Jezior. Letni por na tutejszych akwenach, m.in. na najwikszych w Polsce jeziorach niardwy (114 km) i Mamry (104 km), tysice mionikw sportw wodnych oddaje si swoim pasjom. Tereny wojewdztwa warmisko-mazurskiego s take niezwykle cenione przez ornitologw, ktrzy przybywaj tu z caego wiata obserwowa unikalne gatunki ptakw (kormorany, perkozy czy abdzie nieme) w ich naturalnych siedliskach. Obto tutejszej ory i fauny sprawia, e rozlege obszary zostay objte ochron w ramach sieci NATURA 2000 i pozostaj istotnym ekosystemem w skali Europy. Ten pikny rejon odwiedzaj take turyci zafascynowani ladami przeszoci. Odnale tu mona pozostaoci dawnych grodw i tajemniczych kurhanw wymarego ludu batyckiego Jawingw. Pruskie plemi Bartw pozostawio znaki swej bytnoci w okolicach dzisiejszego Ktrzyna. lady plemienia Galindw, ktrzy budowali swe osady na terenach podmokych, napotka mona nieopodal dzisiejszego Olsztyna i Szczytna. W regionie Warmii i Mazur zachwycaj take wyranie zachowane zabytkowe ukady urbanistyczne, m. in. w Olecku. Wiele godnych uwagi atrakcji to obiekty hydrotechniczne i elementy

GDZIE PO PRZYGOD?...

Kierunek Mazury!

Kraina Wielkich Jezior Mazurskich fot. D. Zard

Staczyki, wiadukty fot. R. Kempa

infrastruktury komunikacyjnej, ktrych przykadem mog by 100-letnia Ecka Kolej Wskotorowa, wiadukty w Staczykach (najwysze mosty w Polsce) czy Kana Elblski (najduszy kana eglowny w Polsce). Wszyscy przybywajcy na Warmi i Mazury, czy to amatorzy mocnych wrae, czy mionicy spokojnego wypoczynku, zgodz si na pewno, e niekwestionowan atrakcj regionu s zabytki pomilitarne, obiekty forteczne i lady dziaa wojennych prowadzonych na tym terenie. Twierdza Boyen w Giycku, Wilczy Szaniec (niem. Wolfsschanze) w Gieroy czy bunkry w Mamerkach to niemi wiadkowie historii, ktrzy wci skrywaj wiele zagadek. Jednym ze szlakw znajdujcych si na terenie wojewdztwa jest Szlak Frontu Wschodniego I Wojny wiatowej. Na jego trasie odnale mona zatarte karty historii i miejsca upamitniajce oary jednej z najkrwawszych wojen w dziejach ludzkoci. Przygoda, nauka, reeksja to wszystko czeka na tych, ktrzy rusz tym niepowtarzalnym szlakiem.

Kana Elblski fot. D. Zard

ocztkowo Prusami nazywano pastwo zakonu krzyackiego. Od roku 1226 Krzyacy kontynuowali podbj otaczajcych terenw budujc i umacniajc swe pastwo. Niebezpieczna ekspansja zakonu doprowadzaa do coraz liczniejszych koniktw granicznych, a w latach 1409-1411 do wielkiej wojny, ktrej najsynniejszym starciem bya bitwa pod Grunwaldem. W 1466 roku mia miejsce II pokj toruski, zobowizujcy zakon do oddania Polsce Pomorza, Ziemi Chemiskiej i Warmii. Ponadto, na mocy postanowie pokoju, zakon zosta lennikiem Polski i przenis stolic Prus Zakonnych z Malborka do Krlewca. XVI wiek to okres upadku pastwa krzyackiego. W 1525 roku ostatni wielki mistrz Albrecht Hohenzollern zoy hod polskiemu krlowi Zygmuntowi Staremu. Tak powstay Prusy Ksice. Supremacja Polski nie trwaa jednak dugo. W 1618 roku Ksistwo Pruskie weszo w uni z Brandenburgi, a 1657 roku, kiedy Rzeczpospolita walczya z siami potopu szwedzkiego, na mocy traktatu welawskobydgoskiego uzyskao suwerenno. W wyniku I i II rozbioru Polski do Prus wczono midzy innymi Pomorze Gdaskie, Ziemi Chemisk, rejony Malborka i Elblga oraz Warmi. W 1871 roku Krlestwo Prus stao si czci Cesarstwa Niemieckiego. Od wschodu, poudnia i pnocy Prusy Wschodnie graniczyy z potnym Imperium Rosyjskim. Od pocztku XIX wieku prowadzono na ich terenie liczne prace fortykacyjne m. in. wybudowano sawn giyck Twierdz Boyen, nazwan w 1846 roku od nazwiska pruskiego ministra wojny. Prusy Wschodnie byy sabo rozwinit i mao zurbanizowan czci cesarstwa. W zwizku z tym, w planach obronnych, rwnie wan rol co fortykacje, peniy naturalne bariery terenowe. Nie tylko

ROZDZIA I.

Burzliwa historia Warmii i Mazur

Kruklanki, most kolejowy wysadzony w zawierusze wojennej w 1915 r. fot. R. Kempa

Ruiny zamku krzyackiego w Szczytnie fot. P. Dobrzyski

strefa Wielkich Jezior, uniemoliwiajca nacierajcej armii szerokie manewry, ale take specjalnie chronione przed wycink puszcze Piska, Romincka i Borecka, nie pozwalay na przemarsz duych jednostek armii wraz z zaopatrzeniem i sprztem, jak rwnie na podejcie do duych miast z niebronionej anki. Najlepszym poczeniem fortykacji z uwarunkowaniami terenu jest Pozycja Jezior Mazurskich na linii Bogaczewo (nad jeziorem Niegocin) Mikoajki Ruciane-Nida. Linie obronne rozbudowywano take w czasie trwania I wojny wiatowej. Giyck Pozycj Polow ukoczono w 1917 roku. Skadaa si ona z 255 umocnie zamykajcych przejcia midzy jeziorami, z Giyckiem w centrum. Pozwalaa na obron terenu nawet w okreniu. Przed 1914 rokiem powstaa take Szczycieska Pozycja Lena. Starsze zaoenia obronne wczano w nowe plany, a niektre fortykacje modykowano i uytkowano, a do 1944 roku.

Grzybowo, schrony Giyckiej Pozycji Polowej fot. R. Kempa

a pocztku XX wieku sytuacja polityczna w Europie bya bardzo napita. Powodowane byo to wspzawodnictwem wielkich mocarstw i budzcych si de niepodlegociowych wrd zdominowanych przez nie krajw. Mocarstwa konkuroway ze sob o kolonie. Niemcy z Francj i Wielk Brytani spieray si o wpywy w Afryce Pnocnej i o poszerzenie swych terytoriw. Imperium Rosyjskie i Austro-Wgry szykoway si do podziau rozpadajcego si Imperium Osmaskiego. Wszystko to podyktowane byo poszukiwaniem nowych rynkw zbytu dla nadmiaru produkcji wywoanej rewolucj przemysow. Rosja wspieraa rwnie kraje bakaskie w deniach do uniezalenienia si od Austro-Wgier, liczc na osabienie konkurenta. Przeniesienie teorii ewolucyjnych Darwina na grunt spoeczny spowodowao, e europejskie imperia przykaday ogromn wag do przecigania si nawzajem, na kadym moliwym polu. Doprowadzio to do wycigu zbroje i tworzenia planw mobilizacyjnych majcych za wszelk cen wyprzedzi przeciwnika. Wycig na tym drugim polu spowodowa, e raz wprowadzony w ycie plan mobilizacji i przestawienie na ten cel gospodarki, uniemoliwiao jego zatrzymanie bez zaamania si przemysu i destabilizacji kraju. Wszystkie wymienione wyej czynniki doprowadziy do zawizania sojuszy, ktre zawayy na wiatowym zasigu nadchodzcej wojny. Niemcy i Austro--Wgry zawary sojusz, w ktrym Niemcy miay pomc Austriakom na wypadek wojny z Rosj. Austriacy mieli wspomc Niemcw, ktrzy na wypadek wojny z Francj zostaliby na drugim froncie zaatakowani przez Rosj. W celu zabezpieczenia swych granic od poudnia Niemcy wcigny w sojuszu Wochy, ktre mimo i skcone z Austriakami o sporne regiony, potrzeboway wsparcia nansowego. Francja podpisaa sojusz z Rosj, aby w razie wojny zmusi Niemcw do walki na obydwu frontach. Rosjanie z kolei potrzebowali sojusznika, ktry zwie cz si niemieckich na wypadek koniktu zbrojnego z Austro-Wgrami. Anglicy zaniepokojeni wzrostem potgi oty niemieckiej podpisali sojusz z Francj, obawiajc si o swoje panowanie na morzu. 28 czerwca 1914 roku, w Sarajewie, serbski zamachowiec zastrzeli austriackiego arcyksicia Franciszka Ferdynanda i jego maonk bya to iskra, ktra rozniecia I wojn wiatow.

ROZDZIA II.

W przededniu wiatowego koniktu

Gen. Rennenkampf i sztab armii rosyjskiej, 1914 r. fot. Wikimedia

ROZDZIA III.

W okopach i pod ostrzaem kul Front Wschodni I Wojny wiatowej

Marszaek Hindenburg aut. H. Vogel fot. Wikimedia

wojna wiatowa na froncie wschodnim rozpocza si 17 sierpnia 1914 roku uderzeniem dwch armii rosyjskich na tereny Prus Wschodnich od wschodu i poudnia. Tak szybkie posunicie Rosji moliwe byo ze wzgldu na powoln mobilizacj wojsk niemieckich, ktre przede wszystkim zwizane byy dziaaniami zbrojnymi na froncie zachodnim. Wojna na froncie wschodnim rnia si znacznie od tej na zachodzie. Ze wzgldu na due zrnicowanie terenu nie przypominaa kojarzonej z tym koniktem wojny w okopach, bo cho nie brakowao dugich bitew pozycyjnych, przewaaa tu wojna manewrowa z du liczb mniejszych potyczek. Do pierwszej bitwy na terenie Prus doszo 17 sierpnia pod Stoupianami. Bitwa ta, mimo i wygrana przez wojska niemieckie, nie powstrzymaa dalszego marszu wojsk rosyjskich. Wykazaa najwiksze saboci rosyjskiego ataku, a mianowicie nieumiejtno koordynacji dziaa wasnych wojsk i sab komunikacj midzy dowdcami. Trzy dni pniej doszo do bitwy pod Gbinem. Cho nie przyniosa ona zdecydowanego rozstrzygnicia, uwaana jest za zwycisk dla armii rosyjskiej. Wojska niemieckie zaday Rosjanom potne straty, nie zatrzymay jednak ich marszu na zachd. Po tej bitwie odwoano dowodzcego wojskami niemieckimi gen. Maximiliana von Prittwitz und Garon, zastpujc go marszakiem polnym Paulem von Hindenburgiem. Pod jego dowdztwem armia niemiecka stoczya najwiksz bitw w kampanii wschodniopruskiej bitw pod Tannenbergiem (pol. Stbark). Bitwa trwaa od 23 do 31 sierpnia. Rosja poniosa dotkliw klsk Mimo przewagi liczebnej stracia

Oddziay rosyjskie w trakcie przemarszu fot. Wikimedia

Cesarz Wilhelm II pod Ekiem archiwum R. Kempa

30 000 onierzy, a a 95 000 trao do niewoli. Niemcy potrzebowali szedziesiciu pocigw, aby przetransportowa jecw. Poza tym zdobyli take 500 rosyjskich dzia. Straty niemieckie byy trzy razy mniejsze, a armia rosyjska bya w rozsypce. Kontynuujc dziaania wojska niemieckie postanowiy rozprawi si z Rosjanami atakujcymi od wschodu. Bitwa nad jeziorami mazurskimi trwaa od 8 do 15 wrzenia 1914 roku. Zakoczya si na linii Mariampol Kalwaria nad Niemnem, gdzie zakoczono pocig za oddziaami rosyjskimi zmuszajc je do wycofania poza tereny Prus Wschodnich. 7 lutego 1915 roku wojska niemieckie przeprowadziy ostatni ofensyw na terenie Prus, znan jako II bitwa nad jeziorami mazurskimi, ktra miaa na celu wyparcie wojsk rosyjskich ze wschodniego pogranicza i zwizanie ich si, aby odciy walczcych na poudniu Austriakw. Trwaa do 18 lutego 1915 roku. Mimo sukcesu Niemcw, przeciwnatarcie armii carskiej 22 lutego doprowadzio do ustabilizowania si w tym miejscu frontu wschodniego. Front wschodni by bardzo rozlegy. Linia rozcigaa si a po Pwysep Bakaski. Najbardziej krwawe walki miay miejsce w Karpatach. Dziaania na froncie wschodnim trway do 3 marca 1918 roku, kiedy to po przejciu wadzy w Rosji bolszewicy zawarli z Niemcami traktat pokojowy w Brzeciu Litewskim. Do armii walczcych w I wojnie wiatowej zmobilizowano blisko 65 milionw onierzy, z ktrych 8,5 milionw stracio ycie. Rozejm Niemiec i pastw ententy podpisano w Compigne 11 listopada 1918 roku.

Schemat bitwy pod Tannenbergiem, aut. M. Homann fot. Wikimedia

ROZDZIA IV.
Szlak Frontu Wschodniego I Wojny wiatowej naprzd!
Szlak kierowany jest do turysty zmotoryzowanego. Na obszar wojewdztwa warmisko-mazurskiego wkracza z Mazowsza drog krajow nr 7 w okolicy wsi Napierki. Dalej prowadzi drogami po malowniczych terenach Warmii i Mazur.

Przebieg szlaku:
Kanigowo Podgrzyn Nidzica Dziadowo Uzdowo Dbrwno Frygnowo Stbark Mielno Olsztynek Mierki Kurki Jedwabno Pidu Wielbark Szymany Szczytno Stare Kiebonki Ruciane-Nida Ukta Mikoajki Wonice Szymonka Giycko Spytkowo Kolonia Pozezdrze Pozezdrze Wgorzewo Wicki Popioy Mieczniki Banie Mazurskie Surminy Bowinka Grabowo Godap Kowale Oleckie Olecko Wieliczki Cimochy Wierzbowo Kalinowo Dugie Skomtno Wielkie Ek Siedliska Chrzanowo Grabnik Czyprki Stawiny Miki Wyszowate Konopki Wielkie Orzysz Jeglin Pisz Biaa Piska Nowe Drygay Drygay Kosinowo Bajtkowo Nowa Wie Ecka Prostki

1 km 2 min.

Kanigowo najwiksz atrakcj miejscowoci jest gotycki koci paraalny. Na jego wschodniej elewacji znajduje si obelisk z ciosanego granitu upamitniajcy mieszkacw wsi polegych podczas I wojny wiatowej. Jego centralnym elementem jest charakterystyczny rwnoramienny krzy maltaski z datami 19141918. Podgrzyn znajduje si tu pierwsza pamitka bitwy tannenberskiej cmentarz wojenny, na ktrym pochowano 58 onierzy niemieckich i 117 rosyjskich, polegych w ostatnich dniach sierpnia 1914 roku. Polegli spoczywaj w czterech prostoktnych kwaterach. Nidzica w centrum miasta, przy ul. Traugutta, na dawnym cmentarzu rzymsko-katolickim, zlokalizowana jest kwatera wojenna, w ktrej zoono 47 onierzy niemieckich i 73 rosyjskich, polegych w walkach o Nidzic w 1914 i 1915 roku. Mogiy uoone s w jednym rzdzie, okolonym kamiennymi ciosami z pulpitowymi poduszkami z inskrypcjami.

2 km 3 min.
Nidzica, zamek krzyacki fot. P. Dobrzyski

24,3 km 24 min.

Zamek w Nidzicy jest klasyczn XIV-wieczn murowan konstrukcj krzyack na planie prostokta. Wysunit bram okalaj dwie kwadratowe wiee. Cao otacza sucha fosa. Obiekt jest dobrze zachowany i peni obecnie funkcje kulturalne, muzealne, hotelowe i gastronomiczne. W centrum miasta zlokalizowany jest take zabytkowy XIX-wieczny neoklasycystyczny ratusz oraz tzw. klasztorek gotycki budynek z fragmentem baszty, obecnie siedziba archiwum.

14,6 km 14 min.

Dziadowo w czasie I wojny wiatowej w Dziadowie pochowano 306 onierzy, w tym 208 niemieckich, 2 austroNa szczegln uwag w Dziadowie zasuguj: wgierskich i 96 rosyjskich. Nieopodal zamek krzyacki, pnobarokowy ratusz wjazdu do miasta znajduje si obelisk oraz gotycki, przebudowany w stylu barokow formie piramidalnej kolumny. Upamitwym, koci Podwyszenia Krzya witego. nia on dwch lotnikw niemieckiego Na odcinku pomidzy Dziadowem i rosyjskiego polegych pod Dziadowem w a Uzdowem rozciga si obszar, na ktrym 1915 roku. Poza pamitkowymi inskrypcjapomidzy 25 a 30 sierpnia 1914 roku rozemi na obelisku znajduj si dwa krzye: malgraa si cz walk bitwy pod Tannenbergiem. taski i prawosawny. Wikszo onierzy znalaza swj ostatni spoczynek na cmentarzu wojennym przy ul. Grunwaldzkiej. W pobliskim majtku Ksiy Dwr, na terenie parku paacowego, zlokalizowane s dwie mogiy oznaczone ogromnym gazem z wyrytym krzyem i pamitkow inskrypcj wspominajc 30 onierzy III. Batalionu 21 Puku Landwehry, ktrzy zginli w poarze podczas rosyjskiego ataku 16 listopada 1914 roku. Na oddalonym o 3 km cmentarzu ewangelickim znajdujemy centralnie ustawiony Niemieccy onierze gaz informujcy o miejscu spoczyn- w okopach frontu wschodniego ku kolejnych 42 onierzy III. Batalioarchiwum R. Kempa nu i 14 onierzy 2 Puku Landwehry. Uzdowo przy drodze nr 538 prowadzcej do Nowego Miasta Lubawskiego znajduje si obelisk upamitniajcy polegych w walkach pod Uzdowem w sierpniu 1914 roku Obelisk w formie gazu oznaczony jest trjjzyczn W Dbrwnie zachoway si ruiny tablic pamitkow: onierzom polegym w zamku zniszczonego przez wojska walkach o Uzdowo 26 sierpnia 1914 r., Spoepolsko-litewskie w drodze pod czestwo Uzdowa, 30 VIII 2009 r.. Grunwald. Ocalae fragmenty murw Dbrwno

12 km 9 min.

8,6 km 7 min.

miejskich, w tym wiea obronna, ktra od redniowiecza tradycyjobecnie peni funkcj dzwonnicy. ne miejsce przeprawy na trasie z Mazowsza w kierunku Warmii. Przy ul. Partyzantw, w miejscu lokalizacji pierwszego, historycznego grdka i zamku krzy- Paul von ackiego, zlokalizowany jest obelisk upamitniajcy polegych w I woj- Hindenburg nie wiatowej mieszkacw Dbrwna. Obelisk ma form prostopado- i Erich Ludendor ciennej kolumny wymurowanej z wykorzystaniem kamieni polnych. aut. H. Vogel fot. Wikimedia Na kadej z czterech fasad znajduje si nisza inskrypcyjna.

4,7 km 4 min.

Frygnowo znajduje si tu, wystawiony w latach 20-tych XX. wieku pomnik upamitniajcy stanowisko dowodzenia, z ktrego gen. Hindenburg kierowa bitw tannenbersk. Obelisk zosta w latach 80-tych XX. wieku przeniesiony pod Madyty, gdzie przy drodze krajowej nr 7 suy jako drogowskaz do pl grunwaldzkich.

Marsz. Hindenburg ze sztabem pod Tannenbergiem archiwum R. Kempa

4,6 km 4 min.

Stbark z niem. Tannenberg, to wanie od nazwy tej miejscowoci przyjto nazw historycznej bitwy rozegranej w trjkcie OlsztynekNidzicaDbrwno. W zamyle gen. Ludendora miao to suy zatarciu pamici klski krzyackiej z 1410 roku.
ne s dwa cmentarze: wojenny i tzw. ocerski, na terenie ktrego, w prostoktnej mogile okolonej ciosami kamiennymi, spoczo 24 onierzy 5 Puku Landwehry polegych w dniach 25-28 sierpnia 1914 roku. U wezgowia ustawiony jest kamienny obelisk z pamitkow inskrypcj. Ok. 1 km za Mielnem, na poudnie od drogi 537, w lesie, do ktrego prowadzi polna droga, po 400 m marszu odnajdziemy duy cmentarz wojenny, na ktrym w zbiorowych mogiach zoono 209 onierzy niemieckich i 78 rosyjskich polegych pomidzy 2628 sierpnia 1914 roku. Centralnym elementem zaoenia cmentarnego jest prostopadocienny, kamienny pomnik z trjjzyczn tablic pamitkow.

W Stbarku warto zwiedzi XVII-wieczn barokow wityni oraz budynek szkoy, ktry w czasie bitwy tannenberskiej by siedzib sztabu 8 Armii.

Mielno ok. 500 m za Mielnem zlokalizowa-

17 km 19 min.

Olsztynek

3 km 4 min.
Olsztynek, Park Etnograczny fot. W. Mierzejewski

Bdc w Olsztynku koniecznie naley odwiedzi Muzeum Budownictwa Ludowego i Parku Etnogracznego (m.in. rekonstrukcja osady Prusw), zamek krzyacki oraz gotycki koci ewangelicki.

w okolicach leniczwki Jagieek mona odnale lady zniszczonego mauzoleum bitwy pod Tannenbergiem (bud. 19241927). W ssiedztwie mauzoleum zlokalizowane byy dwa cmentarze i pojedyncza mogia onierska. Cmentarze pooone s po obu stronach alei lipowej. Na wikszym spoczywa 137 onierzy niemieckich i 307 rosyjskich. W osi kwadratowego zaoenia stoi drewniany krzy, u podstawy ktrego znajduje si trjjzyczna tablica pamitkowa. Na mniejszym cmentarzu pooonym na skraju lasu, spoczo w pojedynczej mogile 63 onierzy niemieckich. W samym centrum Olsztynka, przy ul. Ratuszowej, vis a vis ratusza, zlokalizowany jest charakterystyczny pomnik z lwem. Pierwotnie obelisk ten znajdowa si w ssiedztwie mauzoleum i upamitnia onierzy 147 (2 Mazurskiego) Puku Piechoty ulubionego puku marsz. Hindenburga. Innym ladem wojny jest pamitkowa tablica na wewntrznej elewacji olsztyneckiego zamku (ul. Zamkowa). Pod Olsztynkiem, na zachd od wsi Sudowa, znajduje si kompleks nekropolii, na ktrych pochowano ponad 600 onierzy rosyjskich.

10

Mierki nieopodal szkoy zlokalizowany jest cmentarz wojenny, na

14,6 km 14 min.

ktrym pochowano 183 onierzy niemieckich i 213 rosyjskich. Zbiorowe mogiy oznaczone zostay drewnianymi krzyami. Na kocu alejki umieszczono pamitkowy gaz z inskrypcj.

Kurki w miejscowym XVIII-wiecznym kociele

21,3 km 21 min.

znajduje si tablica pamitkowa z nazwiskami polegych mieszkacw. na dawnym cmentarzu wiejskim odnale mona kwater, w ktrej spocz onierz niemiecki i 7 rosyjskich.

Jedwabno

6 km 8 min.

Pidu na poudniowym skraju drogi, w pobliu zabudowa, dostrzec mona pomnik polegych. Wielbark

17,3 km 17 min.

na skraju lasu, kilkadziesit metrw na pnoc od szosy, zlokalizowany jest may cmentarz wojenny, na ktrym pochowano 136 onierzy rosyjskich i bliej nieznan liczb niemieckich. Kilkaset metrw dalej, Na uwag w Jedwabnie zasuguje przy wjedzie zabytkowy koci o neorenesansowym do miejscowowntrzu, z drewnian wie i trjbocznie ci, znajduje si duy cmentarz wozamknitym prezbiterium. jenny, o czworobocznym zaoeniu i centraln alej. W miejscu historycznego pomnika obecnie stoi drewniany krzy. Cz pochowanych to onierze, ktrych nie udao si uratowa w wielbarskim lazarecie. Nieopodal, na trasie 604, w pobliu Leniczwki Karolinka, zlokalizowany jest pomnik upamitniajcy miejsce prawdopodobnej mierci i pierwotnego pochwku gen. Samsonowa, dowdcy Armii Narew. 10,5 km 8 min. Szymany na cianie miejscowej poewangelickiej wityni mieci si ufundowana w 1924 roku tablica pamitkowa z nazwiskami polegych mieszkacw Szyman i okolicznych wsi.

Wielbark, dawny koci ewangelicki fot. P. Dobrzyski

Niekwestionowan atrakcj Wielbarka jest koci ewangelicki projektu Karla Friedricha Schinkla, wybudowany w stylu eklektycznoklasycystycznym.

9,5 km 9 min.

Leniczwka Karolinka, Kamie Samsonowa fot. P. Dobrzyski

11

Na zwiedzanie Szczytna warto zarezerwowa wicej czasu. Turystw na pewno zachwyc ruiny zamku krzyackiego z XIV w., zabytkowe budynki starego browaru czy malowniczy budynek Hindenburgschule. Na uwag zasuguj te zbiory Muzeum Mazurskiego oraz ydowski kirkut z ponad 60 dobrze zachowanymi macewami.

Szczytno, budynek ratusza fot. P. Dobrzyski

31,6 km 26 min.

Szczytno najwiksza kwatera wojenna znajduje si na terenie cmentarza ewangelickiego przy ul. Pisudskiego. Spoczo w niej 170 onierzy niemieckich i 78 rosyjskich. Kolejna kwatera mieci si przy ul. Poznaskiej. Otoczono j niskim kamiennym murem z dbami w naroach. Spoczo w niej 20 rosyjskich onierzy 63 Puku Piechoty oraz 4 niemieckich ze 176 Puku Piechoty. W kociele ewangelickim przy ul. Warszawskiej znajdziemy trzy tablice z nazwiskami polegych paraan. Stare Kiebonki przed skrzyowaniem z drog nr 59, przed wsi, na skraju drogi pooony jest stary cmentarz z kwater wojenn i pomnikiem.

Ruciane-Nida na cmentarzu ewangelickim przy ul. Cichej znajduje si kwatera z mogiami 37 onierzy niemieckich i 6 rosyjskich. Mogiy wiecz betonowe krzye z inskrypcjami. W starej Nidzie, na cmentarzu u zbiegu ul. Lenej i Podlenej odnajdziemy kwater z 6 grobami onierzy niemieckich oraz rosyjskich. Od pocztku XX wieku miejscowo zamykaa poudniow Wielk atrakcj Rucianego jest, ank fortykacji okrelanych mianem Mazurskiej Pozycji dziaajca od 1900, roku luza Jeziornej. Punkt oporu Ruciane tworzyy 3 wiee karabinw w Guziance. Komora ma dugo 44 maszynowych (dwie znajduj si przy mocie kolejowym, m i szeroko 7,5 m. Obiekt niweluje jedna przy luzie Guzianka), 5 dzia piechoty, bateria przewonych dzia, ufortykowane stanowisko karabinu maszyrnic 2 m w wysokoci lustra wody nowego i dwa mae budynki koszarowe. pomidzy jeziorami Bedany a Guz17,2 km 15 min.

ianka Wielka.

6 min. Ruciane-Nida Bunkier wieowy wza obrony Ruciane Guzianka fot. P. Dobrzyski

5,7 km

Ukta w centrum wsi, przy poewangelickim kociele, znajduje si byy pomnik wojenny, obecnie przeksztacony w kapliczk Najwitszej Marii Panny. Mikoajki na cmentarzu komunalnym zlokalizowana jest tylko jedna mogia wojenna, natomiast

16 km 16 min.

Na uwag w Ukcie zasuguje wyjtkowa zabudowa stworzona przez miejscowych Filiponw, jedn ze wsplnot rosyjskich staroobrzdowcw.

warto przyjrze si pozostaociom tutejszych fortykacji, do ktrych zaliczaj

6,5 km 6 min.

si m.in. may schron bierny i dwie wiee wartownicze (poudniowa, mimo zaadoptowania na cele gospodarcze, zachowaa zewntrzne cechy obronne).

Mikoajki to wany przystanek na mazurskich, eglarskich szlakach. Odwiedzajcy miejscowo z pewnoci zachwyc si zabudow rynku i zbiorami Muzeum Reformacji, a take wiosk eglarsk.

12

5,7 km 8 min.

Wonice na starym i nowym cmentarzu zlokalizowane s pojedyncze mogiy wojenne, za na uku drogi przy linii kolejowej, dostrzec mona pozostao po wiejskim pomniku wojennym. Szymonka przy kociele znajduje si wiejski pomnik wojenny w formie prostopadociennej kolumny z list polegych mieszkacw Szymonki, Starej Rudwki, Olszewa i Grka. Na zakolu Kanau Szymoskiego mieszcz si elementy stanowiska baterii przewonych wieyczek artyleryjskich wraz z podrcznymi magazynkami amunicyjnymi. Bateria ta stanowia element szerszego punktu oporu Mazurskiej Pozycji Jeziornej. Giycko to bez wtpienia miasto najbogatsze w lady z okresu I wojny wiatowej. Na cmentarzu wojennym przy jeziorze Popwka Maa spoczo 243 onierzy niemieckich i 175 rosyjskich, ale take trzech Belgw, Turek i dwch Rumunw. Na starym cmentarzu komunalnym przy Placu Targowym zlokalizowana jest zbiorowa kwatera wojenna, w ktrej pochowano 264 onierzy niemieckich i 17 rosyjskich. W miejscu tym ustawiono ogromny gaz w tablic pamitkow. Na terenie tzw. Lasu Miejskiego zachowaa si podstawa pomnika wojennego dedykowanego onierzom 82 (2 Mazurskiego) Puku Artylerii Polowej. Konsekrowany w 1938 roku koci w. Brunona w zaoeniu by kocioem pamici niemieckiego czynu wojennego na froncie wschodnim (niem. St. Bruno-Gedchtniskirche). Kluczowym elementem przypominajcym wydarzenia 1914 i 1915 roku jest jednak Twierdza Boyen. Ten, wzniesiony na przesmyku pomidzy jeziorami Niegocin, Kisajno i Tajty, artyleryjski fort zaporowy z II po. XIX w., odegra kluczow rol podczas walk pomidzy sierpniem 1914, a lutym 1915 roku. W pocztkowym okresie skuteczna obrona twierdzy umoliwia stronie niemieckiej wykonanie gbokiego manewru przerzutu wojsk, co zakoczyo si zwycistwem pod Tannenbergiem. Nastpnie Giycko stao si punktem wyjcia dla manewru oskrzydlajcego podczas I bitwy nad jeziorami mazurskimi. W okresie zimowych zmaga twierdza bya gwnym punktem oporu caego frontu mazurskiego.

21 km 21 min.

Szymonka, obelisk fot. R. Kempa

Giycko, Inscenizacja przed Twierdz Boyen fot. M. Kdzierski

5,7 km 8 min.

Giycko zapewnia odwiedzajcym bogat palet atrakcji. Obok Twierdzy Boyen warto powici uwag neoklasycystycznemu kocioowi ewangelickiemu projektu K.F. Schinkla. Unikalnym na skal oglnopolsk zabytkiem techniki jest most obrotowy na Kanale uczaskim. 100-tonowa konstrukcja po dzi dzie otwierana jest i zamykana przez jednego operatora wykorzystujcego system przekadni mechanicznych. Dwa najwspanialsze punkty widokowe miasta to wiea cinie oraz wzgrze w. Brunona.

13

5 km 5 min.

Spytkowo

Na uwag zasuguje take poewangelicki koci w. Stanisawa Kostki oraz kompleks schronw Kwatery Naczelnego Dowdcy SS i Policji Heinricha Himmlera Hochwald, w ktrej przesuchiwany by gen. Wasow i najprawdopodobniej take gen. Grot-Rowecki.
2,7 km 4 min.

w pnocno-zachodniej czci wsi, przy cmentarzu ewangelickim, zlokalizowana jest kwatera wojenna, bdca miejscem spoczynku 21 onierzy niemieckich i 3 rosyjskich.

Kolonia Pozezdrze na skraju drogi krajowej, ok. 1,5 km za skrzyowaniem do Kruklanek, znajduje si cmentarz wojenny, na ktrym pochowano 82 onierzy niemieckich i 521 rosyjskich.

Pozezdrze, cmentarz wojenny fot. R. Kempa

Pozezdrze

Wgorzewo, cmentarz wojenny Jgerhhe fot. P. Dobrzyski

dojedajc do miejscowoci skrcamy w lewo w drog gruntow prowadzc do oznakowanego cmentarza wojennego Jgerhhe. Jest to jedna z najpikniejszych nekropoli na Mazurach. Cmentarz pooony jest na 8,7 km wysokim wzniesieniu nad brzegiem jeziora wicajty. Rozciga si std 9 min. urzekajcy widok na jezioro i pwysep Kal. Na cmentarzu spoczo 344 onierzy niemieckich i 234 rosyjskich. W centrum miasta, przy ul. Zamkowej, vis a vi Urzdu Miejskiego znajduje si Bdc w Wgorzewie warto wybra si na spacer w okolice zamku obelisk zoony z gazw krzyackiego (bud. 1398 rok), odwiedzi pnogotycki koci polnych, upamitniajcy w. Piotra i Pawa z pocztku XVII wieku oraz cerkiew prawosawn. nauczycieli i uczniw wPasjonaci tematyki rustykalnej z pewnoci zachwyc si zbiorami gorzewskiego seminarium Muzeum Kultury Ludowej przy ul. Portowej. Ponadto letni por port nauczycielskiego, polew Wgorzewie zapewnia prawdziwie eglarsko-szantowy klimat. gych podczas I wojny wiatowej.

12 km 16 min.

miejscowo bya orodkiem cikich walk w 1914 roku. W centrum Pozezdrza zlokalizowany jest obelisk upamitniajcy 60 mieszkacw, ktrzy zginli w 1914 roku. Na miejscowym cmentarzu wydzielono kwater wojenn, w ktrej pochowano 62 onierzy niemieckich.

Wgorzewo

14

7,9 km 6 min.

Wicki na starym cmentarzu wiejskim znajduje si rodzinny grb Contagw upamitniajcy dwjk synw polegych w 1918 roku. Na uwag zasuguje take sama siedziba Contagw klasycystyczny paac w Wickach, obecnie siedziba szkoy. Popioy
przed wsi, na pnoc od szosy pooony jest may cmentarz miejscowego majtku, w obrbie ktrego znajduj si groby 7 nieznanych onierzy rosyjskich. Z kolei na pooonym po przeciwlegej stronie wsi cmentarzu zlokalizowana jest zniszczona mogia rodziny Tarrachw, upamitniajca dwjk synw polegych w 1914 roku.

4,7 km 4 min.

2,5 km 3 min.

Mieczniki na pnoc od drogi wojewdzkiej, w kierunku miejscowoci Miczuy, znajduje si cmentarz wojenny, na ktrym pochowano, w czterech mogiach, 19 onierzy rosyjskich. Banie Mazurskie przy zabytkowym kociele umieszczono obelisk pamitkowy (obecnie brak tablicy i krzya maltaskiego) z gurk Chrystusa. W ssiedztwie kocioa, na tzw. starym cmentarzu, spoczo w kwaterze wojennej 14 onierzy rosyjskich, natomiast na przylegym do kocioa tzw. nowym cmentarzu jest kwatera z dwiema mogiami onierzy niemieckich.

Banie Mazurskie, obelisk wojenny, obecnie postument dla gury Chrystusa fot. P. Dobrzyski Grabowo, kapliczka Najwitszej Marii Panny niegdy pomnik wojenny fot. P. Dobrzyski

4,2 km 3 min.

11,6 km 10 min.

Surminy cmentarz wojenny, miejsce spoczynku 25 onierzy rosyjskich. Grabowo

przy kociele znajduje si kapliczka Najwitszej Marii Panny, ktra pierwotnie bya pomnikiem upamitniajcym polegych mieszkacw. Na miejscowym cmentarzu znajduj si dwie mogiy onierzy niemieckich.

10 km 12 min.

15

 onierze polegli w okolicach Godapi zoeni zostali na cmentarzach wojennych przy ul. Bocznej i Suwalskiej oraz na cmentarzu ewangelickim przy ul. Cmentarnej. Przy ul. Bocznej spoczynek znaGodap, lazo blisko 145 onierzy rosyjskich. Na skraju cmentarza znajduje si kwatery wojenne okazay obelisk zwieczony prawosawnym krzyem, pozbawiony tana cmentarzu blic pamitkowych. Przy ul. Suwalskiej pochowano bliej nie okrelon fot. P. Dobrzyski liczb onierzy niemieckich i rosyjskich. Wrd nich zidentykowano 62 onierzy niemieckich i 7 rosyjskich. Na cmentaW Godapi warto przej rzu ewangelickim znajduj si po rozlegym rynku. si trzy kwatery wojenne. W pierwszej zgrupowaPonadto na uwag turysno mogiy 16 onierzy tw zasuguje gotycki, niemieckich. Wrd poleprzebudowany koci gych spoczywa dowdNajwitszej Marii Panny ca 3 Puku Grenadierw Matki Kocioa i paraalny (2 Wschodniopruskiego). koci w. Leona, wiea Towarzyszy im obelisk widokowa, kompleks rekupamitniajcy mier reacyjny Pikna Gra dowdcy saksoskiego, i cmentarz ydowski. gwardyjskiego puku jazdy oraz trzech innych ocerw tego puku. 19 km 18 min. Kowale Oleckie przejedajc przez wie mijamy cmentarz wojenny z okresu 1914-1918. Spoczywa na nim 46 onierzy niemieckich 17,9 km i 141 rosyjskich. Centralnie ustawiona kolumna zawiera czciowo 17 min. zniszczone inskrypcje z list polegych. po zniszczeniu mauZnakiem szczeglnym Olecka zoleum Hindenjest jeden z najwikszych burga w Olsztynku, rynkw w Polsce, ktrego obecnie najwikdugo bokw przekracza szym zachowanym 200 m. Szczeglne walory pomnikiem upawidokowe zapewnia przechadzka mitniajacym 12-kilometrow tras rowerowoI wojn wiatow jest pomnik spacerow wok jeziora, noszca w Olecku. Obiekt nazw Wiewircza cieka. pooony jest w parku, w centrum miasta, w pobliu jeziora. Pomnik wybudowano w 1927 roku. Ma ksztat kamiennej protundy o szerokoci 20 m i wysokoci 10 m. Obecnie obelisk pozbawiony jest pamitkowej inskrypcji i suy jako amteatr. 7,6 km 9 min. Wieliczki przed Olecko, wsi, na zachodnim skrapomnik oar W Wieliczkach znajduje si najstarszy I wojny wiatowej ju drogi zlokalizowany fot. P. Dobrzyski jest cmentarz wojenny, na Warmii i Mazurach drewniany, modrzemiejsce spoczynku 10 wiowy koci z 1676 roku. Z zewntrz 8,9 km onierzy niemieckich witynia zostaa oszalowana, wewntrzny 8 min. i 26 rosyjskich. wystrj pozosta w stylu barokowym.
3,2 km 4 min.

Godap

Olecko

Cimochy zachowa si tu postument spod pomnika wojennego, na ktrym wspczenie ustawiono krzy.

16

10,3 km 9 min.

Wierzbowo na cmentarzu ewangelickim znajduje si kwatera wojenna, w ktrej pochowano 12 onierzy rosyjskich i 5 niemieckich. Kalinowo
na cmentarzu gminnym znajduj si pojedyncze mogiy. Przy miejscowym kociele mieci si pomnik pamici, aktualnie pozbawiony tablicy pamitkowej, z ustawiona na nim gurk Najwitszej Marii Panny.

1,4 km 1 min.

20,6 km 17 min.

Dugie na cmentarzu wojennym zlokalizowanym w zachodniej czci wsi spoczywa prawdopodobnie 55 onierzy niemieckich i 39 rosyjskich. Ek najbardziej reprezentacyjn i najlepiej zachowan nekropoli wojenn Eku jest sektor wojenny cmentarza komunalnego przy ul. Cmentarnej. Znajduje si tu 136 imiennych mogi onierzy niemieckich, a wrd nich dowdcy 33 Brygady Landwehry. Mogiom towarzyszy okazaa, pamitkowa, kamienna kolumna zwieczona krzyem maltaskim. Na cmentarzu wojennym przy ul. 11 listopada pochowano 82 Ek, kwatery bezimiennych onierzy rosyjskich. Na cmentarzu przy ul. Kajki pooo- onierzy z I wojny wiatowej na jest kwatera wojenna, w ktrej spoczywa 9 lub 10 onierzy niemiec- fot. P. Dobrzyski kich. Kolejna zbiorowa mogia jest na terenie szpitala wojskowego. Przy ul. Kolejowej, na obszarze dzielnicy Szyba, znajdziemy cmentarz wojenny, na ktrym spoczo 109 nieznanych onierzy rosyjskich. Na skwerze przy ul. 3 Maja odrestaurowano miejsce, w ktrym ustawiony by pomnik pamici W Eku naley koniecznie obejrze

grujc w pejzau wie cinie z 1895 roku, pozostaoci zamku krzyackiego, witynie katedralne w. Wojciecha i Najwitszego Serca Pana Jezusa, a take XIX-wieczne kamienice w centrum miasta. Do niekwestionowanych atrakcji Eku nale take Ecka Kolejka Wskotorowa, skansen pszczelarski oraz rozlega promenada nad samym brzegiem jeziora w centrum miasta.

4,6 km 7 min.

onierzy 147 Puku Piechoty (2 Mazurskiego). W Zespole Szk nr 1 przy ul. 11 Listopada znajduje si tablica upamitniajce uczniw i nauczycieli miejscowego gimnazjum, polegych podczas wojen.

Ek, obelisk na cmentarzu komunalnym fot. P. Dobrzyski

17

Siedliska, kwatera wojenna fot. P. Dobrzyski

2 km 2 min.

5,9 km 5 min.

Siedliska tu koo wiaduktu kolejowego przy ul. 11 Listopada zlokalizowana jest kwatera wojenna, w ktrej pochowano 15 saperw z 23 Batalionu Saperw. Kolejnych 21 onierzy, tym razem 228 Rezerwowego Puku Piechoty spoczo w kwaterze wojennej pooonej na poudnie od wsi, przy drodze prowadzcej w kierunku jeziora Sunowo. Chrzanowo na wiejskim cmentarzu trzy mogiy z dwoma nieznanymi onierzami niemieckimi i dwoma rosyjskimi.

Grabnik
witynia w Grabniku zawdzicza aktualny ksztat przebudowie z 1865 roku Najcenniejszym jej elementem s XVIII-wieczne organy.

przy kociele zlokalizowany jest jeden z najwikszych pomnikw powiconych pamici polegych czonkw parai Grabnik. Na walcu o rednicy ok. 3 m umieszczono 8 tablic z listami polegych. Z kolei na cmentarzu nad jeziorem Grabnik w miejscu pomnika upamitniajcego miejsce, z ktrego cesarz obserwowa 14 lutego 1915 roku walki o Ek, ustawiono drewniany krzy. Na cmentarzu spoczo 218 onierzy niemieckich i 112 rosyjskich.

Grabnik, pomnik polegych mieszkacw fot. P. Dobrzyski

23,4 km 21 min.

6,8 km 7 min.

Czyprki we wsi, na prywatnej posesji, znajduje si kamie pamitkowy z zatart inskrypcj. Z kolei poza wsi, w kierunku na Lipiskie, na starym cmentarzu wiejskim mieci si kwatera wojenna. W gbi cmentarza znajduje si maa mogia dwjki onierzy niemieckich oraz dwie mogiy zbiorowe z ponad setk onierzy rosyjskich.

18

Stawiny na szczycie witej Gry zachowa si schron Giyckiej

Pozycji Polowej. Na wschodnim skraju drogi, ok. 200 m od skrzyowania, znajduje si cmentarz z kwater wojenn, w ktrej pochowano 34 nieznanych onierzy rosyjskich. W ssiedztwie mogi pozostay lady po dwch schronach biernych Giyckiej Pozycji Polowej. wita Gra w Stawinach to miejsce pogaskiego

2,7 km 2 min.

kultu i najprawdopodobniej lokalizacja grodu. To take doskonay punkt widokowy.

2,6 km 2 min.

Miki przy ogrodzeniu kocioa mieci si pomnik pamici z zatart inskrypcj i motywem hemu. W miejscu krzya maltaskiego wstawiono nowy aciski. We wntrzu wityni, w oknach na prawo od otarza, widnieje witra z motywem onierzy maszerujcych na tle zniszczonego kocioa.
Mikowska witynia to jeden z najstarszych kociow murowanych na Mazurach. Posiada trjnawowy ukad z kolebkowym sklepieniem. Wybudowano go z kamienia i cegy w XV wieku. Przesza odbudow po najedzie tatarskim. Wiea, a take wyposaenie (otarz, empora organowa) pochodz z XVII wieku. Najstarsz, gotyck cz stanowi omioboczne prezbiterium ze szkarpami.

Stawiny, schron Giyckiej Pozycji Polowej fot. R. Kempa

Wyszowate

3,5 km 3 min.

na wzgrzu nad wsi cmentarz wojenny ze zbiorow mogi 14 onierzy rosyjskich.

nim skraju drogi, na wzniesieniu ustawiony jest pomnik pamici mieszkacw wsi. Na podstawie kamiennej wznosi si betonowa kolumna zwieczona krzyem maltaskim z centralnie ulokowan tablic inskrypcyjn z 13 nazwiskami i hemem na liciach laurowych u podstawy.

Konopki Wielkie na wschod-

Miki, kocielny witra z motywem maszerujcych onierzy fot. P. Dobrzyski

10 km 8 min.

19

W Orzyszu warto odwiedzi dwie witynie oraz zabytkowy cmentarz ewangelicki.

20,5 km 16 min.

Orzysz na cmentarzu wojskowym znajduj si pojedyncze groby. Na zniszczonym cmentarzu wojennym, pooonym za miejscowoci, zoono ciaa 87 onierzy niemieckich i 124 rosyjskich.

Jeglin, tablica nagrobna z cmentarza fot. P. Dobrzyski

3,5 km 4 min.

Jeglin kwatery wojenne zlokalizowane s na terenie cmentarza przy drodze 63, ok. 500 m na poudnie od wsi. Spoczo w nich 26 onierzy niemieckich i 2 rosyjskich. Pisz
kwatera wojenna znajduje si przy cmentarzu komunalnym przy ul. Dworcowej. Spoczo tu 99 onierzy niemieckich i 61 rosyjskich. Przy ul. Olsztyskiej, nieopodal dworca PKP, znajduje si mogia zbiorowa 49 onierzy rosyjskich.

17,3 km 17 min.

Pisz, rynek miejski fot. P. Dobrzyski

6,9 km 7 min.

Biaa Piska kilkunastu onierzy rosyjskich i 42 niemieckich pochowanych zostao w kwaterze na cmentarzu komunalnym przy ul. Sikorskiego. Przy wyjedzie na Kumielsk, przy ul. Konopnickiej, w ssiedztwie kwatery z II wojny wiatowej, znajduje si mogia zbiorowa miejsce spoczynku 60 onierzy rosyjskich.

W Piszu zlokalizowane s, jedne z najwyszych w Polsce, wiee cinie. Warto ponadto odwiedzi XVII-wieczny koci w. Jana Chrzciciela z pnorenesansowym otarzem i barokow ambon. Interesujcymi przykadami budownictwa miejskiego s: tzw. Dom Krlewski, a take kamienice wok rynku oraz przy ul. Rybackiej i Sowiaskiej. W ratuszu znajduje si Muzeum Ziemi Piskiej. Interesujc atrakcj stanowi schrony Piskiej Pozycji Ryglowej. Wielu odwiedzajcych intryguje take posg tajemniczej Kamiennej Baby.

W Biaej Piskiej nie sposb nie zachwyci si XVIII-wiecznym ratuszem z charakterystyczn piciokondygnacyjn, omioboczn wie. Na uwag zasuguje ponadto XVII-wieczny barokowy koci w. Andrzeja Boboli z wie projektu K.F. Schinkla, 34-metrowa wiea cinie oraz XVIII-wieczne kamienice.

Nowe Drygay kwatera wojenna pooona jest w obrbie cmenta2,6 km 2 min.

rza zlokalizowanego na pnoc od wsi, 100 m od drogi do Dryga. Centralnie ustawiony pomnik zawiera inskrypcje z nazwiskami 10 zidentykowanych i 7 nieznanych onierzy niemieckich.

20

Drygay
8,9 km 7 min.

w kwaterze wojennej przy kociele, w omiu mogiach pochowano 42 onierzy niemieckich. Centralnie ustawiono obelisk z pamitkow inskrypcj. Kolejnych 5 onierzy niemieckich znalazo spoczynek w kwaterze na cmentarzu wiejskim.

2,4 km 3 min.

Kosinowo na cmentarzu pooonym o ok. 150 m na wschd od szosy do Eku, spoczo 48 onierzy niemieckich i 21 rosyjskich. Mogiy zwieczono kamiennymi krzyami z inskrypcjami. Na skraju cmentarza postawiono pomnik z trjjzyczn tablic.

Unikalnym zabytkiem Kosinowa jest zesp dworski z XVIII wieku oraz tzw. Ariaska Gra najwikszy w Polsce cmentarz ariaski.

Bajtkowo

7,1 km 5 min.

cmentarz wojenny przy kociele, to miejsce spoczynku 37 onierzy niemieckich i 23 rosyjskich. Centralnym elementem zaoenia jest pomnik z tablic powicon 79 polegym mieszkacom parai Bajtkowo z okolicznych wsi. Cmentarz wojenny zlokalizowany jest w centrum wsi i spoczo na nim 66 onierzy z 264 Rezerwowego Puku Piechoty.

Kosinowo, cmentrz wojenny fot. P. Dobrzyski

Nowa Wie Ecka w centrum wsi, na

10,6 km 9 min.

skrzyowaniu drg, wystawiono okazay pomnik pamici mieszkacw wsi z 68 nazwiskami. W pnocnej czci wsi, na zachodnim brzegu rzeki, znajduje si cmentarz wojenny z mogiami 36 onierzy niemieckich, 29 rosyjskich i 21 osb cywilnych.

Prostki nieopodal budynku szkoy znaj-

duje si stary pomnik pamici, obecnie pozbawiony inskrypcji, symboliki i przeksztacony w pomnik A. Mickiewicza. W kwaterze wojennej na starym cmentarzu ewangelickim pochowano 5 onierzy niemieckich, 1 rosyjskiego i 14 oar cywilnych.
Prostki, zabytkowy sup graniczny fot. P. Dobrzyski

Prostki nierozerwalnie kojarz si z historyczn bitw rozsawion na stronach sienkiewiczowskiego Potopu. Unikalnym zabytkiem jest synny sup graniczny ustawiony pomidzy Prostkami a Boguszami w 1545 roku w miejscu styku granic Korony, Litwy i Prus Ksicych. Obiekt przypomina kapliczk. Opatrzony jest herbem Litwy i Prus oraz tablic fundacyjn.

21

ODWIED TAKE...
Atrakcje turystyczne, znajdujce si w pobliu szkalku:

Biaa Olecka neobarokowy paac, majtek ziemski z XVI wieku, Dbrowskie grodzisko Szwedzki
Szaniec,

Doba koci z XVI wieku,

cmentarz i mauzoleum z 1848 roku,

Drozdowo majatek ziemski, zaoony

na prawie lennym w 1562 roku,

Dziadowo zamek krzyacki, kamieniczki

przy ul. Bielnikowej, wiea cinie oporu, kana i Mazurski Rwnik, ornamentami z pocztku XX w.

Fort Kula zesp zniszczonego punktu Gordejki Mae dwr z secesyjnymi Gaznoty koci ewangelicki, Goubie XIX-wieczny paac,

Martiany, schron Giyckiego Rejonu Ufortykowanego fot. R. Kempa

Iznota osada Galindw, Janowiec Kocielny koci w. Jana Chrzciciela, Jee schrony Pozycji Piskiej i Granicznej, Kadzidowo park dzikich zwierzt i osada kulturowa, Klusy koci Matki Boej Wspomoycieli Wiernych z 1884 roku, Kosewo Grne stacja badawcza PAN, ferma danieli, jeleni,
muzeum hodowli,

Kruklanki koci, cieka przyrodnicza, fortykacje,

szlak rzeki Sapiny,

niemieckiego pisarza,

Kruty Mazurski Park Krajobrazowy, szlak kajakowy na Krutyni, Lenarty dwr z pocztku XIX wieku, Leniczwka Piersawek miejsce urodzin E. Wiecherta, Leniewo Kana Mazurski, pocztek budowy 1911 rok, Lisi Ogon to najwikszy zachowany punkt oporu Giyckiej
Pozycji Polowej,

22

uknajno wiee widokowe,

rezerwat faunistyczny, nego Dowdztwa Niemieckich Wojsk Ldowych,

Mamerki kompleks schronw kwatery Naczel-

Martiany najwikszy i najlepiej zachowany schron Giyckiego Rejonu Ufortykowanego, Ogrdek Muzeum Michaa Kajki, Okowizna neobarokowy paac Ostryk drewniany koci, Pisz/Snopki schrony Piskiej Pozycji Ryglowej, Ponica koci w. Barbary, Pranie leniczwka K. I. Gaczyskiego,
spotkania z poezj,

z przeomu XIX i XX wieku,

zabudowa wsi

Puszcza Romincka szlak gazw cesarskich, Rapa piramida Fahrenheitw, Rydzewo zabytkowy koci z 1579 roku, Ryn zabudowa maomiasteczkowa,
zamek krzyacki,

osada ekologiczno-kulturowa, muzeum i stacja PAN,

Straduny dworek, koci i myn wodny, Sztynort paac Lehndorw, ciborki Republika ciborska, Wierzba/Popielno przeprawa promowa,
Rapa, piramida Fahrenheitw fot. R. Kempa Wgorzewo, port eglarski fot. D. Zarod

Wojnowo klasztor, cmentarz i molenna starowiercw, dzieje Filiponw na Mazurach, Zakacze Wielkie kaplica Steinerw, Zotowo drewniany koci z pocztku XVIII wieku.

23

Schemat bitwy na jeziorach Mazurskich w dniach 9-12 wrzenia 1914 roku. Wycofywanie si wojsk rosyjskich z Prus Wschodnich aut. prof. dr hab. Wiesaw Bolesaw ach

24