You are on page 1of 96

NR 11(I)

INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS

IZ Policy Papers

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw


Anna Fi Agnieszka Legut Witold Nowak Micha Nowosielski Kamila Schll-Mazurek

IZ Policy Papers
W serii ukazay si:
Nr 1(I) Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939-1945-1949 Nr 2 (I) Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008 Nr 3(I) Midzynarodowa solidarno. Operacje pokojowe ONZ -NATO -UE Nr 4 (I) Polska i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania Nr 5(I) Przyszo NATO trudne decyzje Nr 6(I) Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy (Raport z bada) Nr 7(I) Stany Zjednoczone wobec kryzysw regionalnych aspekt transatlantycki Nr 8(I) Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Wizerunek Polski i Polakw w Niemczech Nr 9 (I) Dynamika niemieckiej opinii publicznej. Pozycja partii politycznych na podstawie sonday i wynikw wyborw do parlamentw krajowych (2011-2012) Nr 10 (I) Europa w strategii Baracka Obamy (2009-2012)

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw


Anna Fi Agnieszka Legut Witold Nowak Micha Nowosielski Kamila Schll-Mazurek

INSTYTUT ZACHODNI

Seria wydawnicza: Redakcja serii:

IZ Policy Papers nr 11(I) Joanna Dobrowolska-Polak (red. naczelna) Marta Gtz Marcin Tujdowski
Hanna Ranek Ewa Wsowska

Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:

Copyright by Instytut Zachodni


Pozna 2013 (wersja elektroniczna) Pozna 2013 (wersja drukowana) Wydawca: INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91, 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl, www.iz.poznan.pl ISBN 978-83-61736-46-2 Ekspertyza Postawy Polonii wobec polityki polonijnej jest dostpna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zostay zastrzeone na rzecz Autorw i Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Utwr powsta w ramach Planu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 r. realizowanego za porednictwem MSZ w 2013 r. Zezwala si na dowolne wykorzystanie utworu, pod warunkiem zachowania ww. informacji, w tym informacji o stosowanej licencji, o posiadaczach praw oraz o Planie wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 r.

Konsultacja merytoryczna:

Dr hab. Maciej Duszczyk Dr Micha P . Garapich Dr Elbieta Godziak Prof. dr hab. Marek Oklski

Projekt jest wspfinansowany ze rodkw finansowych otrzymanych z Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizacj zadania Wsppraca z Poloni i Polakami za granic w 2013 r.

Spis treci
1. Wprowadzenie............................................................................... 7 1. 1. Przedmiot bada.......................................................................... 7 1.2. Przemiany polityki polonijnej po 1989 r. ....................................... 9 1.3. Zaoenia projektu ..................................................................... 14 ANALIZA .......................................................................................16 2.Polityka wobec diaspory w teorii i praktyce.......................................... 16 2.1. Polityka wobec diaspory w krajach rozwijajcych si.................... 18

2.1.1. Zaoenia polityki wobec diaspory w krajach rozwijajcych si.................................................................... 19 2.1.2. Budowanie zdolnoci symbolicznej. ........................................ 21 2.1.3. Budowanie zdolnoci instytucjonalnej....................................22 2.1.4. Prawa..................................................................................... 23 2.1.5. Zobowizania........................................................................ 24 2.2.1. Zaoenia polityki wobec diaspory w krajach wysoko rozwinitych.......................................................................... 28 2.2.2. Budowanie zdolnoci symbolicznej. ........................................ 29 2.2.3. Budowanie zdolnoci instytucjonalnej....................................30 2.2.4. Prawa..................................................................................... 31 2.2.5. Zobowizania........................................................................ 32

2.2. Polityka wobec diaspory w krajach wysoko rozwinitych. ............. 27

3. Postawy przedstawicieli polskich instytucji wobec zaoe i realizacji polityki polonijnej. Wyniki badania jakociowego....... 35 3.1. Dotychczasowa realizacja polityki polonijnej i model jej koordynacji ............................................................... 36 3. 2. Zmiana polityki polonijnej ........................................................ 39 3. 3. Krytyka, zagroenia i obawy. ....................................................... 40 4. Polacy mieszkajcy za granic wobec kwestii zwizanych z polityk polonijn. Wyniki sondau ...................................... 43 4.1. Charakterystyka prac badawczych............................................... 45 4.2. Partycypacja spoeczna i jej obszary ............................................ 47
4.2.1. Kontakty spoeczne . .............................................................. 48 4.2.2. Partycypacja polityczna.......................................................... 49 4.2.3. Uczestnictwo w kulturze........................................................ 50 4.2.4. Partycypacja organizacyjna..................................................... 52

4.3. Gotowo do zaangaowania si w realizacj polityki polonijnej................................................................................... 53

4.3.1.Ocena polityki polonijnej ....................................................... 53

4.3.2. Ocena funkcjonowania instytucji polskich i organizacji polonijnych. ........................................................ 54 4.3.3. Poziom dotychczasowego zaangaowania na rzecz rodowiska polskiego ............................................... 55 4.3.4. Gotowo do zaangaowania si w dziaania na rzecz rodowiska polskiego . .............................................. 59 4.3.5. Preferowane sposoby i obszary zaangaowania si w realizacj polityki polonijnej. ............................................... 62

5. Polacy o wysokich pozycjach w strukturze spoeczestw przyjmujcych wobec kwestii zwizanych z polityk polonijn. Wyniki bada jakociowych........................................................ 65 5.1. Charakterystyka prac badawczych............................................... 65 5.2. Postawy wobec dotychczasowej i nowej polityki polonijnej.......... 66 5.3. Zaangaowanie w sprawy Polski i percepcja relacji z Polsk ........ 68 5.4. Dotychczasowa aktywno w obszarze dziaa zwizanych z realizacj polityki polonijnej. .................................................... 69 5.5. Zainteresowanie i gotowo do podejmowania dziaa zwizanych z realizacj polityki polonijnej.................................. 70 5.6. Potrzeby i bariery w zakresie dziaa zwizanych z realizacj polityki polonijnej. .................................................... 71

WNIOSKI....................................................................................... 75 ZALECENIA.................................................................................. 81 1.Usieciowienie................................................................................. 83 2.Wsparcie......................................................................................... 84 3.Dziaania wizerunkowe.................................................................. 87 4.Diagnoza Polonii. ............................................................................ 88 Literatura........................................................................................ 90 Strony internetowe.......................................................................... 93 Akty prawne i dokumenty oficjalne.................................................. 93

1.

Wprowadzenie
1.1. Przedmiot bada
Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie wynikw diagnozy dotyczcej opinii i postaw Polonii i Polakw mieszkajcych za granic wobec polityki polonijnej. Tak sformuowany przedmiot zainteresowania badawczego wymaga jednak zdefiniowania podstawowych poj, do ktrych si odnosi, a ktre s wieloznaczne zarwno na gruncie nauki, jak i praktyki spoeczno-politycznej. Nie ma zgody co do zakresu pojciowego terminu Polonia. Cho pierwotnie oznacza zarwno emigrantw z Polski, jak i osoby, ktre znalazy si poza krajem w wyniku zmiany granic, to z czasem jego znaczenie zaczto ogranicza tylko do tej pierwszej kategorii. Ponadto niektre zbiorowoci Polakw mieszkajcych za granic bd osb polskiego pochodzenia (np. Polacy w Niemczech) odegnyway si od tej etykiety. Te kontrowersje wynikaj nie tylko z rnicy podej teoretycznych, ale take, jeli nie przede wszystkim, z heterogenicznoci zbiorowoci Polakw i osb polskiego pochodzenia mieszkajcych za granic. Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ) rozrnia definicj Polonii1 w wskim i szerokim rozumieniu. W znaczeniu wskim s to ludzie, ktrzy urodzili si ju poza Polsk, jednak poczuwaj si do polskiego pochodzenia i zwizkw z polskoci, w znaczeniu szerokim za jest to caa polska diaspora2.
1

Ministerstwo Spraw Zagranicznych, http://msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/polonia/definicje_pojecia/ 2 Podobnie termin diaspora ma dug histori i zwizany z tym faktem baga semantyczny utrudniajcy aplikowanie tego pojcia do bada naukowych. Pierwotnie pojcie to zwizane byo cile z traumatycznym dowiadczeniem wygnania i tsknot za ojczyzn, wspczenie jednak, na fali rosncego zainteresowania tym problemem, jego zakres znaczeniowy zosta znacznie poszerzony (por. R. C o h e n, The Global Diasporas: An Introduction, Seattle 1997, s. 21). Przykadem takiego szerokiego, inkluzywnego sposobu definiowania jest ujcie MSZ: Polska diaspora jest pojciem najszerszym, obejmuje bowiem wszystkich Polakw, osoby polskiego pochodzenia i wywodzce swoje korzenie z Polski, yjcych poza granicami Polski (http://msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/polonia/definicje_pojecia/ data wejcia na stron: 21.10.2013). Naley tu take wspomnie o krytyce pojcia diaspora gwnie opartej na zarzucie metodologicznego nacjonalizmu (por. N. G l i c k S c h i l l er, A. W i m m e r, Methodological Nationalism, the Social Science and the Study of Migration: An Essay in Historical Epistemology, International Migration Review vol. 37(3), 2003) oraz nieprzystawalnoci tego terminu do wspczesnej, zwikszonej mobilnoci. W dyskursie naukowym pojawiaj si propozycje zastpienia go innymi pojciami, np. transnarodowymi polami spoecznymi, ktre w wikszym stopniu pozwalaj na uchwycenie sieciowych relacji midzy pastwem wysyajcym,

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

W dokumentach dotyczcych polityki polonijnej zazwyczaj wystpuje zbitka pojciowa Polonia i Polacy za granic, naley w zwizku z tym zdefiniowa take drugi jej element. Wedug MSZ Polacy za granic to nie liczc polskich obywateli, ktrzy znajduj si za granic czasowo i niedugo, jak np. turyci, osoby w trakcie podry subowych () Polacy (czsto polscy obywatele), ktrzy wprawdzie yj za granic ju od dawna, ale decyzja o pobycie za granic zapada bez ich udziau lub decydowali si pozosta za granic czasowo, wierzc, e po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci, powrc do niej. Biorc pod uwag fakt, i zbitka pojciowa Polonia i Polacy za granic jest albo niepena (w wskim rozumieniu Polonii nie uwzgldnia polskich emigrantw), albo jest pleonazmem (w szerokiej definicji Polonii Polacy za granic zawieraj si w niej) dla potrzeb niniejszego opracowania wykorzystywane bdzie pojcie Polonii. Przyjmujemy szerok definicj autorstwa Andrzeja Palucha, opisujcego Poloni jako mozaik grup genetycznie polskich, ale o rnych interesach, nieidentycznych celach dziaania, realizowanych w rnych rodowiskach spoecznych i kulturowych3, ktra wydaje si obejmowa do szerokie spektrum zrnicowanych polskich zbiorowoci, a jednoczenie odzwierciedla podejcie polskich wadz4. Drugim problematycznym pojciem jest polityka polonijna. Jest ona tu rozumiana jako caoksztat rozwiza prawno-instytucjonalnych oraz innych zaoe programowych, jak te podejmowanych w ich ramach dziaa wobec Polonii5. Jest wic bd te powinna by rodzajem strategii, cho wyej wymienione elementy czsto nie maj formy spjnej czy skoordynowanej6. W jednej z pierwszych prb konceptualizacji polityki polonijnej7 uyto wymiennie
przyjmujcym a migrantami (por. N. G l i c k S c h i l l e r, L. B a s c h, C. B l a n c - S z a n t o n, From Immigrant to Transmigrant: Theorizing Transnational Migration, Anthropological Quarterly vol. 68(1), 1995. . 3 A. K. P a l u c h, Inkluzywne i ekskluzywne rozumienie terminu Polonia, Przegld Polonijny nr 2, 1976, s. 22. 4 Jednoczenie abstrahujemy tu od dyskusji nad ideologicznymi i aksjologicznymi obcieniami pojcia Polonia oraz w konsekwencji sensownoci jego uywania w badaniach naukowych, por. M. G a r a p i c h, Migracje, spoeczestwo obywatelskie i wadza. Uwarunkowania stowarzyszeniowoci etnicznej i rozwoju spoeczestwa obywatelskiego wrd polskich emigrantw w Wielkiej Brytanii, w: M. Duszczyk, M. Lesiska (red.) Wspczesne migracje: dylematy Europy i Polski. Publikacja z okazji 15-lecia Orodka Bada nad Migracjami UW, Warszawa, 2009. 5 Por. A. L e g u t, Polityka angaowania diaspory w pracach Senatu RP w latach 2005-2010 (ze szczeglnym uwzgldnieniem obszaru UE-15), w: Pastwo polskie wobec Polakw w diasporze, Bielsko Biaa 2013 [w druku], s. 251-252. 6 A. G a m l e n, Diaspora Engagement Policies: What are they, and what kinds of states use them? COMPAS Working Papers (WP-06-32) 2006, s. 4. 7 G. B a b i s k i, Modele polityki wobec emigracji, Polonii i Polakw za granic. Sugestie dlapolskiej polityki zagranicznej, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej1992.

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

z polityk polonijn terminu polityka wobec diaspory, ktry jest szeroko stosowany w literaturze przedmiotu. Nadto niektrzy autorzy posuguj si w tym kontekcie okreleniem ukutym przez Alana Gamlena: polityka angaowania diaspory8. Polityka polonijna (polityka wobec diaspory, polityka angaowania diaspory) jest tu, co wicej, ujmowana inkluzywnie, tj. obejmuje take strategi sprzyjania powrotom. Ten ostatni obszar bywa wyodrbniany jako autonomiczny od polityki wobec diaspory. Oba te zagadnienia s wwczas zaliczane do polityki emigracyjnej, ktra obejmuje dodatkowo uatwianie mobilnoci pracownikw w przypadku nadwyek na rynku pracy, poprzez zawieranie umw bilateralnych z pastwami przyjmujcymi9.

1.2. Przemiany polityki polonijnej po 1989 r.

Polityka polonijna, jak kada z polityk szczegowych pastwa, podlega procesowi zmian. Mona zaryzykowa twierdzenie, i istotnym momentem definiujcym jej ksztat bya transformacja systemowa z 1989 r., kiedy to zredefiniowano nie tylko stosunek pastwa polskiego do Polakw mieszkajcych za granic, ale take rol jak Polonia moga odgrywa w procesach przemian politycznych i gospodarczych III RP . Z jednej strony zwrcono szczegln uwag na Polakw na terytoriach byego ZSRR, ktrych otoczono opiek i wspierano ich starania o zachowanie polskiej tosamoci i kontaktu kulturowego z Ojczyzn. Z drugiej strony Polacy mieszkajcy w krajach zachodnich mieli aktywnie wspiera procesy polskiej transformacji zarwno poprzez transfery finansowe, know-how, jak i wsparcie polityczne w dziedzinie dyplomacji (np. w kontekcie przystpienia Polski do NATO). Jednak z czasem zaczto zauwaa, e tak prowadzona polityka jest stosunkowo mao efektywna zarwno z perspektywy Polski, jak i Polonii. Na pocztku XXI w. zdano sobie spraw z koniecznoci stworzenia planu, ktry pozwoli zdynamizowa polityk polonijn tak, by peniej wykorzysta ogromny potencja wielomilionowej, zrnicowanej zbiorowoci osb narodowoci polskiej lub polskiego pochodzenia. W 2002 r. powsta Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic10, ktry jako punkt wyjcia przyjmowa stwierdzenie, i: Sprawy Polonii i Polakw zamieszkaych za granic i wsppraca z nimi stanowi istotny ele-

Ibidem. K. I g l i c k a, Kontrasty migracyjne Polski, Warszawa 2008, s. 10-11. 10 Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic zaakceptowany na posiedzeniu Rady Ministrw w dniu 10.12.2002 r., http://www.belgrad.msz.gov.pl/pl/polonia_w_serbii/rzadowy_program_wspolpracy_z_polonia/ data wejcia na stron: 1.11.2013.
8 9

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

ment polskiej polityki zagranicznej. Jednoczenie definiowa on 9 gwnych kierunkw polityki polonijnej: dziaania na rzecz zapewnienia Polonii i Polakom za granic prawa i moliwoci kultywowania polskoci w pastwach ich zamieszkania, rozwijania kontaktw z krajem oraz korzystania ze wszystkich praw mniejszoci narodowych; denie do podniesienia rangi i znaczenia Polonii i mniejszoci polskich za granic w yciu politycznym, spoecznym, gospodarczym, naukowym, naukowo-technicznym i kulturalnym pastw zamieszkania; wsparcie dziaalnoci gospodarczej Polonii i wsppracy biznesu polonijnego z krajem; rozwj aktywnoci modego pokolenia Polonii; rozszerzenie dostpu i moliwoci Polonii i Polakw za granic do nauczania i doskonalenia znajomoci jzyka polskiego; zapewnienie Polonii i Polakom za granic rzetelnej informacji o Polsce; stwarzanie Polonii i Polakom za granic warunkw do jak najszerszego dostpu do dbr polskiej kultury narodowej; pozyskiwanie Polonii i Polakw za granic do wspierania polskich interesw pastwowych i narodowych w sprawach, w ktrych s one zgodne z interesami pastw zamieszkania Polonii; szczeglna pomoc udzielana Polakom na Wschodzie, w tym w odbudowywaniu polskiej inteligencji. W programie podkrelono moliwo wykorzystania Polonii zachodnioeuropejskiej w procesie akcesji Polski do Unii Europejskiej oraz Polonii amerykaskiej w ksztatowaniu stosunkw bilateralnych midzy Polsk a USA. Wkrtce po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej zaobserwowano zwikszon fal emigracji zarobkowych, zdano sobie spraw z koniecznoci dokonania kolejnej redefinicji polityki polonijnej, ktra powinna w wikszym ni do tej pory stopniu uwzgldnia wspczesnych migrantw. W 2007 r. opracowano nowy, bardziej szczegowy Program11, uwzgldniajcy take nowe fale emigracji zwizanej z otwarciem rynkw pracy w niektrych pastwach UE. Poza rozszerzeniem grup docelowych objtych dziaaniem polityki polonijnej zmieniy si nieco take jej cele strategiczne, ktre zdefiniowano jako: ochron wynikajcych z prawa midzynarodowego i umw dwustronnych praw przysugujcych polskim mniejszociom narodowym;
11

Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic przyjty przez Rad Ministrw w dniu 30.10.2007 r., http://www.msz.gov.pl/resource/ad28993a-f211-4db2-8263-c655c928410b/ data wejcia na stron: 1.11.2013.

10

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

utrzymanie polskoci za granic, zwaszcza w krajach zwartego zamieszkiwania Polakw i osb polskiego pochodzenia, m.in. poprzez wspieranie procesw sucych wzmacnianiu rodowisk polskich, podnoszenie ich prestiu, wspieranie edukacji i kultury. Zachowanie polskiego dziedzictwa narodowego za granic; uatwienie powrotu do kraju Polakom i osobom polskiego pochodzenia, zwaszcza z pastw, w ktrych nastpuje szybka asymilacja, a take z tych, do ktrych nastpia migracja zarobkowa po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej; utworzenie propolskiego lobby oraz promocja Polski za granic. Od okoo 2011 r. daje si zaobserwowa kolejn zmian paradygmatu, ktr mona nazwa tworzeniem nowej polityki polonijnej. Naley podkreli, e zmiana ta w odrnieniu od wczeniejszych nie wyraa si w dokumentach o charakterze strategicznym12, ale raczej przyjmuje ksztat krtkoterminowych planw i konkretnych dziaa. Jednym z elementw realizacji nowej polityki polonijnej jest przeniesie gwnego ciaru finansowania polityki polonijnej i wsparcia Polakw mieszkajcych za granic i ich organizacji z Senatu na Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Zmiana ta cho wydaje si jedynie techniczna pociga jednak za sob istotne korekty praktyki polityki polonijnej, polegajce przede wszystkim na zmianie sposobu przyznawania funduszy na wsparcie dla instytucji dziaajcych na rzecz Polonii. Od 2011 r. MSZ organizuje konkursy, ktrych zaoenia oparte s na rokrocznie ogaszanych Planach wsppracy z Poloni i Polakami za granic. O tym jednak, e mamy do czynienia z powaniejsz zmian polityki nie tylko za z korekt praktyki wiadczy mog sowa wprowadzenia do Informacji na temat rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic oraz wykorzystania rodkw wydatkowanych z budetu pastwa na wspprac z Poloni i Polakami za granic w 2012 r.: W cigu ostatnich lat szczegowe cele Programu modyfikowano, natomiast priorytetowe strategiczne i podstawowe jego kierunki pozostaway bez zmian. Dotychczasowe dowiadczenia
12

W 2011 r. przygotowano projekt Rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic (http://www.msz.gov.pl/resource/13ff6551-d8aa-4799-91d3-efe4660b1417/ data wejcia na stron: 1.11.2013). Z Informacji na temat rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic oraz wykorzystania rodkw wydatkowanych z budetu pastwa na wspprac z Poloni i Polakami za granic w 2012 r., przedoonej przez Ministra Spraw Zagranicznych (https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/informacja-na-temat-rzadowego-programu-wspolpracy-z-polonia-i-polakami-za.html/ data wejcia na stron: 1.11.2013) wynika, i zakadano jego przyjcie w 2013 r.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

11

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

i dynamika zmian w kontaktach z rodakami za granic ujawniaj potrzeb przygotowania nowego programu, uwzgldniajcego wspczesne wyzwania i zmieniajc si rzeczywisto13. Ponadto do tej pory nie przyjty, cho oddajcy ducha nowej polityki polonijnej projekt Rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic z 2011 r. odnosi si do wczeniejszych dokumentw strategicznych, podkrelajc, i skupiay si one na akcentowaniu powinnoci Polski wobec Polonii zamiast potwierdzi oczywiste oczekiwanie wsparcia ze strony diaspory dla Pastwa. W projekcie Programu czytamy dalej: Polityka zagraniczna, a w jej ramach polityka wobec Polonii i Polakw za granic, czyli najczciej polityka wobec cudzoziemcw polskiego pochodzenia, lojalnych obywateli pastw, w ktrych yj, musi odwoywa si do hasa sformuowanego przez J.F . Kennedyego na potrzeby USA, aktualnego jednak pod niemal wszystkimi szerokociami geograficznymi: nie pytaj co Polska moe zrobi dla ciebie, zapytaj co ty moesz zrobi dla Polski jako miary polskiego patriotyzmu. Mimo i zaoenia nowej polityki polonijnej nie zostay w sformalizowany sposb wyraone w jednym dokumencie o charakterze strategicznym, to mona jednak stara si je odtworzy14. Jak si wydaje wrd najwaniejszych z nich mona wymieni nastpujce tezy: w dziaania polityki polonijnej aktywnie wczani maj by przedstawiciele Polonii, szczeglnie poprzez uzyskanie ich zrozumienia i poparcia dla polskiej racji stanu oraz wykorzystanie potencjau do promocji Polski i jej interesw; polityka polonijna suy jako instrument realizacji polityki pastwa polskiego, szczeglnie za polityki zagranicznej oraz polskiej racji stanu; podmiotem odpowiedzialnym za okrelanie celw polityki polonijnej, jak i koordynacj dziaa podejmowanych w celu jej realizacji, jest Minister Spraw Zagranicznych;
Informacja na temat rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic oraz wykorzystania rodkw wydatkowanych z budetu pastwa na wspprac z Poloni i Polakami za granic w 2012 r., przedoona przez Ministra Spraw Zagranicznych (https://www.premier.gov. pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/informacja-na-temat-rzadowego-programu-wspolpracy-z-poloniai-polakami-za.html). 14 Np. na podstawie cytowanej Informacji na temat rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic oraz wykorzystania rodkw wydatkowanych z budetu pastwa na wspprac z Poloni i Polakami za granic w 2012 r., Planu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku (http://www.msz.gov.pl/resource/7dc8cbce-9364-4a96-8c38-f56e71796c2d:JCR/ data wejcia na stron: 1.11.2013) czy te Planu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2014 roku (http://www.msz.gov.pl/resource/add94038-7544-40bc-8320-bc5363503be1:JCR/ data wejcia na stron: 1.11.2013) oraz projektu Rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic z 2011 r. (http://www.msz.gov.pl/resource/13ff6551-d8aa-4799-91d3-efe4660b1417/ data wejcia na stron: 1.11.2013).
13

12

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

realizacja polityki polonijnej odbywa si we wsppracy midzy rnymi organami administracji publicznej oraz innymi podmiotami nie nalecymi do sfery budetowej. Dokadna analiza projektu Rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic z 2011 r. pozwala wskaza jeszcze jedno istotne zaoenie. W czci dotyczcej zada priorytetowych czytamy: Dziaania podejmowane odtd przez wszystkie podmioty dziaajce w sferze wsppracy z Poloni i Polakami za granic powinny zawiera si w ramach kreatywnej, dynamicznej i spjnej polityki pastwa, ktre bdzie okrela swoje cele i oczekiwania wobec Rodakw za granic, a jednoczenie dy do zapewnienia warunkw do ich realizacji. Dziaania takie powinny powodowa interakcj ze strony Polonii i Polakw za granic w postaci weryfikacji ich celw i form dziaania z uwzgldnieniem przemian zachodzcych w rodowiskach polonijnych. W tak rozumianej polityce polonijnej ciar jej realizacji przeniesiony jest de facto na sam Poloni, ktra z jednej strony ma reagowa na cele polityki pastwa, z drugiej za w ramach relacji zwrotnej weryfikowa te oczekiwania. Zadaniem pastwa w takim ukadzie jest przedstawia cele polityki, zapewnia rodki na ich realizacj oraz dokonywa koniecznych jej korekt dziki interakcji z Poloni. To rozoenie ciaru realizacji polityki polonijnej midzy pastwo polskie a sam Poloni moe jednak budzi pewne wtpliwoci. Badania dotyczce Polakw w Niemczech prowadzone w Instytucie Zachodnim sugeruj, i istnieje wrd przedstawicieli Polonii zainteresowanie aktywnoci w tym zakresie15, nie ma jednak dokadnych danych, ktre okrelayby potencjaln wielko tego zaangaowania oraz co istotniejsze jego zakres i znaczenie dla realizacji celw polskiej polityki zagranicznej. Powodowa to moe, i cz dziaa podejmowanych w celu aktywizacji polskich rodowisk bdzie nieskuteczna, co utrudni w wielu przypadkach wspprac i rozwj tak rozumianej public diplomacy. Brak penej wiedzy na temat postaw polskich migrantw w stosunku do Polski i polityki polonijnej sprawia, e polska dyplomacja nie dysponuje udokumentowanymi przesankami do podejmowania trafnych decyzji dotyczcych ksztatowania polityki wobec Polakw yjcych za granic. Pojawia si zatem potrzeba zbadania gotowoci Polakw mieszkajcych za granic (w szczeglnoci za polskich elit osb zajmujcych wysokie stanowiska w strukturze spoecznej krajw przyjmujcych) do podjcia si zada zwizanych z realizacj polityki polonijnej, szczeglnie za promocj Polski
15

Por. M. N o w o s i e l s k i, Polish organizations in Germany their present status and needs, Frankfurt am Main 2012, s. 55.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

13

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

oraz prowadzeniem public diplomacy na jej rzecz. Wyniki niniejszego projektu, ktry jest odpowiedzi na zapotrzebowanie MSZ, mog stanowi podstaw stworzenia dugoterminowej strategii wobec Polonii.

1.3. Zaoenia projektu


Projekt Polityka polonijna w praktyce, finansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych w ramach Planu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 r., mia dwa podstawowe cele: poszerzenie wiedzy Polakw mieszkajcych za granic i zainteresowanych wsparciem w promocji Polski ipolskoci; dostarczenie decydentom z zakresu planowania i realizowania polityki polonijnej wiedzy na temat postaw Polakw mieszkajcych za granic wobec zaoe nowej polityki polonijnej. W zwizku z tak postawionymi celami projekt skada si z dwch komponentw. Pierwszy z nich badawczy mia dostarczy odpowiedzi na pytania: Czy Polacy mieszkajcy za granic s zainteresowani udziaem w promocji Polski? oraz w jaki sposb Polacy mieszkajcy za granic mog zosta zaktywizowani do popierania polskiej racji stanu? Poszukujc odpowiedzi na pytania badawcze postawione w projekcie: przeprowadzono badanie typu desk research polityk wobec diaspory w krajach wysoko rozwinitych oraz rozwijajcych si; dokonano analizy 11 wywiadw pogbionych z przedstawicielami polskich instytucji zajmujcych si planowaniem i realizacj polityki polonijnej, przeprowadzonych w ramach realizacji projektu Polacy w Niemczech; przeprowadzono 35 indywidualnych wywiadw pogbionych z przedstawicielami polskich elit mieszkajcych za granic oraz dokonano ich analizy jakociowej; zrealizowano sonda technik CAWI na prbie 3500 Polakw mieszkajcych w wybranych krajach Europy Zachodniej i USA oraz dokonano analizy statystycznej jego wynikw. Badanie przeprowadzi zesp w skadzie Agnieszka Fi, Agnieszka Legut, Witold Nowak, Kamila Schll-Mazurek pod kierownictwem Michaa Nowosielskiego. Drugi z komponentw upowszechniajcy zakada przygotowanie dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz innych podmiotw zajmujcych si kreowaniem polityki polonijnej raportu w formie ekspertyzy z zaleceniami

14

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

kompleksowo opisujcego postawy polskich migrantw wobec Polski i polityki polonijnej oraz warsztatw skierowanych do instytucji odpowiedzialnych za realizacj polityki polonijnej. Dodatkowo odbiorcami projektu mieli by take sami Polacy mieszkajcy za granic. W tym celu opracowano e-poradnik oraz zorganizowano webinarium dotyczce sposobw, w jaki mog si oni zaangaowa w realizacj polityki polonijnej. Jak wspomniano powyej, niniejszy dokument koncentruje si, z jednej strony, na syntetycznym sprawozdaniu wynikw zrealizowanych prac empirycznych i przeprowadzonych na tej podstawie analiz, a z drugiej strony, na przedstawieniu kluczowych wnioskw z nich pyncych i sformuowanych na tej podstawie rekomendacji. Std w pierwszej czci ekspertyzy umieszczone zostay rozdziay prezentujce: wyniki analizy danych zastanych dotyczcej podstaw teoretycznych ksztatowania polityk wobec diaspor i ich faktycznej realizacji przez inne kraje oraz rezultaty badania postaw przedstawicieli polskich elit i instytucji zajmujcych si wdraaniem polityki polonijnej. Nastpnie w strukturze opracowania znalazy si rozdziay dotyczce wynikw prac empirycznych przeprowadzonych w celu zdiagnozowania potencjau polskiej diaspory dla przyszej realizacji zamierze polityki polonijnej: sondau wrd osb polskiego pochodzenia przebywajcych za granic oraz pogbionego badania jakociowego z udziaem wybranych przedstawicieli wyszych warstw spoecznych Polonii. Kocowe czci prezentowanej ekspertyzy integruj wyniki przeprowadzonych analiz w postaci wnioskw i zbudowanych na ich podstawie rekomendacji dotyczcych dalszego planowania i realizacji polityki polonijnej. Ze wzgldu na swj silnie syntetyczny charakter, ostatnie dwie czci ekspertyzy wnioski i rekomendacje mog stanowi niezaleny od pozostaych rozdziaw przedmiot lektury.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

15

ANALIZA
2.

Polityka wobec diaspory w teorii i praktyce


Zaangaowanie emigrantw w rozwj obszarw pochodzenia nie jest zjawiskiem nowym16. Jednake w obliczu istnienia szybkich i stosunkowo atwo dostpnych rodkw komunikacji czy transportu powstay okolicznoci szczeglnie sprzyjajce takiemu zaangaowaniu. W sytuacji wzrastajcej mobilnoci populacji, pastwa take te wysoko rozwinite dostrzegaj w diasporze szeroko rozumiany zasb rozwojowy. Podejmuj wic rnorakie dziaania, ktre stanowi szczeglny rodzaj polityki, gdy s realizowane w przestrzeni transnarodowej. Z jednej strony moe wic by mowa o podejmowaniu przez instytucje pastwa prby rozcignicia swej rzdnoci (governmentality)17 na obywateli i inne osoby zaliczane do diaspory. Z drugiej za o pewnej ograniczonoci (capability gap)18, wynikajcej z sigania przez pastwo w tej aktywnoci poza wasne terytorium. Wsppraca z diaspor wymaga przede wszystkim okrelenia charakteru danej diaspory oraz wybrania odpowiedniej metody angaowania owego potencjau. Poniewa diaspora nie jest jednorodna, wane jest znalezienie adekwatnych metod i instrumentw. Diaspora przybiera rny ksztat w zalenoci od nastpujcych charakterystyk jej czonkw: zamieszkiwanie w kraju pochodzenia przed emigracj, rodzaj warunkw w regionie docelowym i zachodzce tam procesy (integracja, asymilacja vs. konflikt), warunki polityczne i gospodarcze w kraju pochodzenia, istnienie lobby i sieci w otoczeniu midzynarodowym wspierajce kulturowy proces zachowania i kultywowania dziedzictwa i wsplnej pamici. Mona te mwi o diasporze jako o procesie wyaniania si (i zanikania) transnarodowych czy transpastwowych powiza.
D. R a n n v e i g A g u n i a s, K. N e w l a n d, Developing a Road Map for Engaging Diasporas in Development. A Handbook for Policymakers and Practitioners in Home and Host Countries, IOM, 2012, s.13. 17 A. G a m l e n, op. cit. 18 E. stergaard-Nielsen (ed.), International Migration and Sending Countries: Perceptions, Policies and Transnational Relations, Basingstoke 2003.
16

16

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

Przyjte ujcie diaspory winno uwzgldnia zakadany stopie pynnoci vel. staoci tych sieciowych struktur. Polityka kraju wysyajcego wobec wasnej diaspory zwana take w literaturze polityk angaowania diaspory (diaspora engagement policy)19 od stosunkowo niedawna jest przedmiotem bada porwnawczych i towarzyszcej im refleksji teoretycznej. Warto w tym miejscu wspomnie o prekursorskiej pracy Grzegorza Babiskiego, ktry na pocztku lat 90. podj jedn z pierwszych prb typizacji polityki polonijnej, jak te polityki wobec diaspory w ogle20. Prezentowany opis odnosi si do polityk podejmowanych przez kraje rozwijajce si i osobno tych realizowanych w pastwach wysoko rozwinitych21; jest ponadto uporzdkowany wedug kategorii wypracowanych w ramach dyskursu o polityce angaowania diaspory. Przyjmuje si wic, e pastwo pochodzenia podejmuje prb rozcignicia swej rzdnoci w transnarodowej przestrzeni w ramach nastpujcych trzech paszczyzn: budowania centrycznie zorientowanego narodowego spoeczestwa w transnarodowej przestrzeni (transnational national society) i stworzenia szeregu adekwatnych instytucji, nadawania uprawnie czonkom diaspory, prby wyegzekwowania domniemanych zobowiza, wychodzc z zaoenia, i czonkowie diaspory winni s lojalno wobec pastwa pochodzenia22. W budowaniu potencjau (capacity building) istotne s dwa elementy: a) odwoanie do symboliki narodowej (organizacja konferencji i kongresw, media i PR, promocja kultury, retoryka i symbole, tworzenie narracji o kraju pochodzenia) oraz b) budowanie instytucji i mechanizmw (ciaa konsularne i konsultacyjne, transnarodowe sieci, dziaania mentoringowe, biurokracja dedykowana, aktywno instytucji na szczeblu ministerialnym). Nadawanie praw czonkom diaspory realizowane jest poprzez a) partycypacj spoeczn (bierne i czynne prawo wyborcze, reprezentacja parlamentarna, gosowanie korespondencyjne, gosowanie w ambasadzie, gosowanie tylko w kraju pochodzenia) oraz poprzez b) prawa socjalne i obywatelskie (ochrona pastwa,
A. G a m l e n, op. cit. G. B a b i s k i, op. cit, s. 261-270. 21 Linia podziau pomidzy krajami rozwijajcymi si a wysoko rozwinitymi nie jest oczywista i pozbawiona kontrowersji (por. M.W . S o l a r z, Pnoc-Poudnie. Krytyczna analiza podziau wiata, Warszawa, 2009). W niniejszym opracowaniu zdecydowano si wczy do pierwszej z tych kategorii pastwa o rednim, niskim i bardzo niskim poziomie rozwoju spoecznego wedug Raportu o rozwoju spoecznym UNDP z 2012 r. 22 A. G a m l e n, op. cit.
19 20

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

17

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

serwis turystyczny). Egzekwowanie zobowiza dotyczy natomiast polityki inwestycyjnej oraz moe by realizowane za pomoc programw transferu rnego rodzaju kapitau zarwno finansowego (powoywanie specjalnych stref ekonomicznych, przelewy, spki, obowizkowe patnoci), jak i spoeczno-kulturowego, w tym wiedzy. W praktyce obserwowa mona znaczne zrnicowanie dziaa podejmowanych w ramach polityki wobec diaspory. Rna jest te ich intensywno i stopie rozbudowania, mieszczce si na skali, ktrej skrajne (cho stosunkowo rzadko wystpujce) punkty stanowi: z jednej strony polityka daltonistyczna (wedle jej zaoe nie podejmuje si adnych kierowanych pod adresem diaspory dziaa) oraz z drugiej polityka absorpcji, majca prowadzi do wchonicia danej czci diaspory wraz z terytorium przez ni zamieszkiwanym23. Poniszy szkic stanowi zestawienie realizowanych praktyk w ramach polityki angaowania diaspory i ma w zaoeniu nie tyle prowadzi do pogbionej analizy wybranych przypadkw, co suy jako egzemplifikacja spektrum podejmowanych dziaa.

2.1. Polityka wobec diaspory w krajach rozwijajcych si


Pocztkowo zainteresowanie diaspor czono z peryferyjnym pooeniem danego kraju, z jego zacofaniem gospodarczym24, same za dziaania w tym zakresie postrzegano jako w znacznej mierze pozbawione legitymizacji25. Jednake z czasem dostrzeono w diasporze szeroko rozumiany zasb rozwojowy. W programach organizacji czy instytucji midzynarodowych, takich jak Midzynarodowa Organizacja do spraw Migracji, Bank wiatowy, Unia
G. B a b i s k i, op. cit. N. H. G l i c k S c h i l l e r, L. B a s c h, C. B l a n c - S z a n t o n, Transnationalism: A New Analytic Framework for Understanding Migration, Annals of the New York Academy of Social Sciences 1992, no. 645, s.1-24; R. C. S m i t h, Reflections on Migration, the State, and the Construction, Durability and Newness of Transnational Life, Soziale Welt (Sonderband) 1997, no. 12, s. 197-217; P . L e v i t t, R. de la D e h e s a, Transnational Migration and the Redefinition of the State: Variations and Explanations, Ethnic and Racial Studies 2003, no. 4, s. 587-611; L. G o l d r i n g, The power of status in transnational social spaces, w: L. E. Guarnizo, M.P . Smith (eds.), Transnationalism from Below, New Jersey 1998; J. I t z i g s o h n, Immigration and the Boundaries of Citizenship: The Institutions of Immigrants Political Transnationalism, International Migration Review 2000, no. 4, s. 1126-54; A. G a m l e n, op.cit.; A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination, Political Geography 2008, no. 8, s. 840-856. 25 A. G a m l e n, op. cit., s. 4.
23 24

18

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

Afrykaska czy Komisja Europejska, zaczy si pojawia pierwszoplanowe odniesienia do roli diaspor w rozwoju. Szczeglnie w ostatnich latach wzrosa liczba krajw rozwijajcych si, ktre zinstytucjonalizoway swoje relacje z emigrantami czy te utrzymuj inn, mniej sformalizowan form kontaktw26. T ewolucj podejcia wida doskonale na przykadzie Indii, gdzie oficjalny obraz emigrantw mia pocztkowo charakter pejoratywny. Postrzegano ich jako tych, ktrzy opucili kraj i w ten sposb sprzeniewierzyli si jego interesom. Obecnie natomiast upatruje si w nich raczej aniow rozwoju27. Podobnie stao si w Meksyku, gdzie wczeniejsza ambiwalencja w stosunku do migrantw ustpia od lat 90. miejsca zaangaowaniu pastwa w rozwijanie kontaktw z diaspor28.

2.1.1. Zaoenia polityki wobec diaspory w krajach rozwijajcych si


Potencja rozwojowy, jaki dostrzega si obecnie w diasporze, dotyczy przede wszystkim sfery ekonomicznej, chociaby roli transferw finansowych (remittances). Ponadto wiele krajw postrzega emigrantw jako istotne rdo bezporednich inwestycji zagranicznych (FDI) czy technologicznych innowacji. Wskazuje si rwnie w tym kontekcie na dziaalno charytatywn. Diaspora to jednak nie tylko i wycznie aktor rozwoju gospodarczego. Innym prorozwojowym aspektem jej wpywu s tzw. transfery spoeczne, przez ktre rozumie si dyfuzj idei, wzorcw zachowa oraz zmiany tosamociowe i kapita spoeczny29. Wiedza i innowacje to kolejne obszary, w ktrych kapita diaspory zosta dostrzeony przez kraje rozwijajce si oraz organizacje midzynarodowe. Niekorzystne zjawisko odpywu wysoko wykwalifikowanych pracownikw rwnoway mona poprzez stymulowanie brain circulation lub brain gain, czyli sprzyjanie reemigracji czy te kontaktom rodzimych
D. R a n n v e i g A g u n i a s, Committed to the Diaspora: More Developing Countries Setting Up Diaspora Institutions, na: http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?ID=748/ data wejcia na stron: 21.08.2013. 27 S. C a s t l e s, Comparing the experience of five major emigration countries, w: S. Castles, R. D. Wise (eds.), Migration and Development: Perspectives from the South, Geneva 2008; B. K h a dr i a, India: Skilled migration to developed countries, labour migration to the Gulf, w: S. Castles, R. D. Wise (eds.), Migration and Development...; S. V e z z o l i, T. L a c r o i x, Building bonds for migration and development. Diaspora engagement policies of Ghana, India and Serbia, 2010, na: http://www.imi.ox.ac.uk/pdfs/building-bonds-for-migration-and-development/ data wejcia na stron: 10.07.2013. 28 K. N e w l a n d, E. P a t r i c k, Beyond Remittances: The Role of Diaspora in Poverty Reduction in Their Countries of Origin. A Scoping Study by the Migration Policy Institute for the Department of International Development, 2004. 29 P. L e v i t t, Social Remittances: Migration Driven Local-Level Forms of Cultural Diffusion,International Migration Review1998, no. 4, s. 927.
26

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

19

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

pracownikw lub ich potomkw, ktrym praca za granic umoliwia dalsze podwyszenie (lub uzyskanie) kwalifikacji. Kolejnym aspektem potencjau diaspory, ktrym s zainteresowane omawiane kraje, jest jej wpyw polityczny (advocacy), a precyzyjniej, moliwo lobbyingu na rzecz interesw pastwa pochodzenia czy te oddziaywania na jego sytuacj polityczn30. Niektrzy autorzy zwracaj uwag w tym kontekcie na ewentualno kontrrozwojowych dziaa diaspory31. Aktywno emigrantw bya wzmocnieniem dla konfliktu w Etiopii, Erytrei czy Somalii. Zaangaowanie czci diaspory hinduskiej ze stanu Gujarat w podsycanie antymuzumaskich i antychrzecijaskich nastrojw zyskao sobie miano bezporednich inwestycji zagranicznych w nienawi32. Znane s rwnie dziaania wysoce zorganizowanej diaspory tamilskiej podtrzymujce konflikt na Sri Lance33. Dla rwnowagi doda naley, e przedstawiciele diaspor angauj si take w agodzenie konfliktu 34 oraz wsparcie dla powojennej rekonstrukcji kraju35. Wspomniane trzy rodzaje kapitau diaspory: gospodarczy, spoeczno-kulturowy (w tym ludzki) oraz polityczny s przedmiotem zainteresowania pastw rozwijajcych si. To, jaki ksztat przybierze polityka wobec diaspory, jest zalene od szeregu czynnikw; jest, innymi sowy, wysokokontekstualne36. Rzdy przyjmuj ca gam postaw wobec diaspory: poczwszy od a) traktowania emigrantw jako wrogw czy zrwnywania ich z innymi cudzoziemcami (polityka odrzucania lub daltonistyczna)37, jak w przypadku Kuby; poprzez b) polityk selekcji, ktra polega na podejmowaniu kontaktw z wybranymi zbiorowociami czy krgami migrantw lub te ograniczaniu obszarw wsppracy na przykad do sfery gospodarczej, jak w Etiopii; a do c) aktywnego stymuJ. I t z i g s o h n, op. cit.; R. B a u b c k, Towards a Political Theory of Migrant Transnationalism, International Migration Review 2003, no. 3, s. 700-723; E. stergaard-Nielsen (ed.), op. cit. 31 H. Smith, P . Stares (eds.), Diasporas in Conflict: Peace Makers or Peace Wreckers? Tokyo, New York, Paris 2007. 32 W oryg. foreign direct investment in hatred okrelenie to zostao pierwotnie opublikowane w gazecie The Hindu (K. N e w l a n d, E. P a t r i c k, op. cit., s.19). 33 J. B r i n k e r h o f f, Creating an Enabling Environment for Diasporas Participation in Homeland Development, International Migration vol. 50 (1), 2009, s. 88. 34 J. B e r c o v i t c h, A neglected relationship: Diasporas and conflict resolution, w: H. Smith, P . Stares (eds.), op. cit. 35 K. K o s e r, African diasporas and post-conflict reconstruction: An Eritrean case study, w: H. Smith, P . Stares (eds.), op. cit. 36 J. B r i n k e r h o f f, op.cit; R. D a v i e s, African diasporas, development and the politics of context, Third World Quarterly vol. 33(1), 2012, s. 91-108; Y.M. A l e x - A s s e n s o h, African Americans, African Immigrants and Homeland-Diaspora Development in Africa,African Diaspora vol. 3, 2010, no. 2, s. 207-234. 37 G. B a b i s k i, op. cit.
30

20

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

lowania zaangaowania diaspory w rozwj kraju pochodzenia, jak chociaby w Meksyku, Indiach czy na Dominikanie38. Niniejszy krtki przegld polityk wobec diaspory, jakie mona obserwowa w krajach rozwijajcych si, ograniczony jest do wspomnianych wyej kategorii b) i c). Obejmuje przede wszystkim podmioty pastwowe aktywnie zainteresowane angaowaniem diaspory w sprawy kraju pochodzenia. Pomimo takiego zawenia, podkreli naley dodatkowo ogromn rnorodno form i stopni intensywnoci rzeczonych polityk, ktre w owym skrtowym przegldzie nie zostay uwidocznione. Szkic jest uporzdkowany wedug, wspomnianych ju na wstpie, paszczyzn rozcigania rzdnoci przez pastwo narodowe na swoj diaspor39. Po pierwsze, obok budowania zdolnoci w sferze symbolicznej oraz instytucjonalno-prawnej do prowadzenia takowej polityki, powstaje take struktura instytucjonalna, ktrej zadaniem jest konceptualizacja i zarzdzanie dziaaniami pastwa wobec diaspory. W tym obszarze mieci si te bezporednie budowanie lub wspieranie samoorganizacji diaspory oraz wyaniania si transnarodowych powiza. Polityka angaowania diaspory40 w pozostaych dwch filarach realizuje si poprzez rozciganie praw pastwa pochodzenia na czonkw diaspory oraz egzekwowanie od nich zobowiza wobec pastwa pochodzenia41.

2.1.2. Budowanie zdolnoci symbolicznej


Sytuacja migracji powoduje rozmaite przeobraenia kulturowe i tosamociowe. Pastwa rozwijajce si powszechnie stosuj jak form polityki symbolicznej wobec diaspory, chcc spowodowa, aby poczucie wizi z krajem pochodzenia stanowio istotny wtek w tosamoci migrantw czy ich potomkw. Dziaania podejmowane w tym celu mog na przykad przybiera charakter przemwie politykw, jak w przypadku Mwai Kibaki w Kenii, ktry na pocztku swojej kadencji wygosi apel adresowany do wszystkich Kenijczykw mieszkajcych za granic, aby wczyli si do dziea budowania narodu42. Mog te mie bardziej sformalizowany ksztat. Organizacja wydarze patriotycznych, nauka jzyka hiszpaskiego i historii kraju stanowi istotn cz meksykaskiego programu PCME kierowanego do Meksykanw w Stanach Zjednoczonych43. Od 2003 r. 9 stycznia dzie powrotu Ghandiego
J. B r i n k e r h o f f, op. cit., s.79. A. G a m l e n, Diaspora Engagement Policies. 40 Diaspora engagement policy termin Alana Gamlena, por. ibidem. 41 Ibidem. 42 S. V e r t o v e c, The Political Importance of Diasporas, COMPAS Working Papers 2005. 43 D. F i t z g e r a l d, Inside the Sending State: The Politics of Mexican Emigration Control, International Migration Review 2006, no. 2, s. 278.
38 39

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

21

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

z Poudniowej Afryki celebruje si w Indiach Pravati Bharatiya Divas (Nonresident Indian Day), majcy upamitnia wkad diaspory w rozwj kraju. Rzd Filipin, z kolei, sponsoruje wystpy filipiskich artystw w miejscach zamieszkania migrantw, jak te pomoc psychologiczn, w ktrej podkrela si znaczenie filipiskich wartoci44. W Armenii, na Jamajce i wielu innych krajach organizuje si kongresy przedstawicieli diaspory45. Zdolno symboliczn buduje si nie tylko na poziomie pastwowo-narodowym, ale take lokalnym. Ilustracj takich dziaa jest aktywno regionw w Meksyku, np. stanu Zacatecas.

2.1.3. Budowanie zdolnoci instytucjonalnej


Liczba instytucji pastwowych specjalizujcych si w programowaniu i realizacji polityki wobec diaspory wzrastaa w ostatnich latach lawinowo46. Przybray one ksztat: osobnych ministerstw ds. kontaktw z diaspor (Armenia, Bangladesz, Gruzja, Haiti, Indie, Somalia); jednostek w ministerstwach spraw zagranicznych (Dominikana, Sri Lanka, Tunezja, Benin, Meksyk); agend przy urzdzie gowy pastwa (Sierra Leone, Filipiny); instytucji na szczeblu lokalnym (Indie, Chiny, Somalia, Meksyk); cia konsultacyjnych (meksykaska Rada Konsultacyjna skadajca si z wybieralnych 105 przedstawicieli diaspory z terenu Kanady i Stanw Zjednoczonych); agend promocji handlu zagranicznego, w tym rwnie adresowanych do czonkw diaspory, jak w Indiach; jednostek przydzielonych do zada zwizanych z diaspor, np. w ramach poszczeglnych ministerstw47. Niektre z pastw rozwijajcych si podjy take dziaania majce na celu zdobycie informacji na temat kapitau ludzkiego diaspory. Dla przykadu, rzd Erytrei przeprowadzi swoisty spis Erytrejczykw mieszkajcych poza granicami kraju, ktry obj dane dotyczce ich kwalifikacji i umiejtnoci48. Aktywno polegajca na zbieraniu danych na temat migrantw moe te przybra charakK. N e w l a n d, E. P a t r i c k, op. cit., s.10. A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination..., s. 843. 46 D. R a n n v e i g A g u n i a s, op. cit. 47 J. B r i n k e r h o f f, op. cit., s. 81; D. R a n n v e i g A g u n i a s, op. cit. 48 K. N e w l a n d, E. P a t r i c k, op. cit., s. 9.
44 45

22

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

ter inwigilacji politycznej, ktrej celem jest zapanowanie nad dysydentami w diasporze, jak miao to miejsce chociaby w przypadku Maroka49. Inn form budowania zdolnoci instytucjonalnej jest wspieranie samoorganizacji diaspory i jej kontaktw z krajem, czyli tzw. diaspora networking50. Dziaania w tym zakresie polegaj czsto na prowadzeniu portalu internetowego zawierajcego rozmaite informacje dotyczce sytuacji w kraju, w tym moliwoci inwestycyjnych czy procedur prawnych, lub/jak te pozwalajcego na nawizanie kontaktw. Przykadem tego ostatniego zastosowania jest The Global Indian Network of Knowledge. Portal ten, uruchomiony w 2009 r., ma na celu skupianie specjalistw-praktykw i naukowcw z obszaru nauk cisych, stanowic swoiste sieciowe forum eksperckie umoliwiajce transfer wiedzy i technologii51. Agendy rzdowe krajw rozwijajcych si stosuj te bardziej tradycyjne metody wspomagajce wyanianie si powiza transnarodowych. Dla przykadu, przedstawiciele Ghany w Londynie organizuj coroczne spotkania, ktrych celem jest nie tylko integracja zbiorowoci Ghaczykw, ale take informowanie o zmieniajcych si przepisach prawnych czy procedurach inwestycyjnych w kraju pochodzenia52.

2.1.4. Prawa
W ostatnich latach wyranie zauwaalny jest trend wzrostowy, jeli chodzi o liczb krajw rozwijajcych si, ktre uznaj podwjne obywatelstwo53. Znany jest nawet (aczkolwiek stosunkowo odosobniony) przypadek objcia obywatelstwem wszystkich domniemanych czonkw diaspory, niezalenie od miejsca ich pobytu czy ich statusu prawnego. Takie rozwizanie zastosowano w Erytrei u progu niepodlegoci54. Katalog praw przyznawanych migrantom i ich potomkom moe by szeroki i obejmowa, na przykad, specjalne uprawnienia dotyczce nabywania ziemi w kraju pochodzenia, szczeglne warunki do inwestowania lub prawa wyborcze. Jeli chodzi o te ostatnie, to maj one najczciej charakter czynny (Filipiny)55, cho niekiedy czonkom diaspory przysuguje take bierne prawo wyborcze, jak na Dominikanie czy w Meksyku.
S. V e z z o l i, T. L a c r o i x, op. cit., s.18. A. G a m l e n, The Brain Drain is Dead, Long Live the New Zealand Diaspora, COMPAS Working Papers 2005. 51 S. V e z z o l i, T. L a c r o i x, op. cit., s.30. 52 Ibidem, s. 23. 53 D. R a n n v e i g A g u n i a s, op. cit., s.17. 54 Miao to zapewne zwizek z planowanym referendum w sprawie niepodlegoci. W efekcie wielu przedstawicieli diaspory wzio w nim udzia, niektrzy z nich partycypowali take w tworzeniu konstytucji pastwa (K. N e w l a n d, E. P a t r i c k, op. cit., s. 9). 55 Ibidem, s.10; D. F i t z g e r a l d, op. cit., s. 278.
49 50

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

23

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Rwnie sytuacja, w ktrej emigranci pozbawieni s prawa gosu, stwarza dodatkowe pole do rozwijania polityki symbolicznej, w tym kontekcie w wydaniu partyjnym. Kandydat na prezydenta Ghany odwiedzi Holandi, by tam wrd diaspory ubiega si o fundusze na prowadzenia kampanii wyborczej, dajc w ten sposb zainteresowanym migrantom moliwo poredniego wpywu na sytuacj polityczn w kraju pochodzenia56. Niektre kraje rozwijajce si57 obok przyznawania praw politycznych umoliwiaj czonkom wasnych diaspor dostp do usug w ramach systemw ochrony zdrowia czy szkolnictwa. Czsto nastpuje to na podstawie systemu identyfikacji przekadajcego si na posiadanie specjalnej karty, np. meksykaskiej Matricula Consular. Podobne karty wydaj m.in. Kolumbia, Salvador, Honduras, Indie, Maroko czy Pakistan58. Filipiny z kolei prowadz szeroko zakrojone dziaania majce na celu ochron praw pracownikw filipiskich zatrudnionych za granic59.

2.1.5. Zobowizania
Gwnym obszarem zainteresowania wielu krajw rozwijajcych si vis--vis diaspory s transfery finansowe i udzia w bezporednich inwestycjach zagranicznych. Te pierwsze wydaj si mie krytyczne znaczenie dla niektrych pastw60. Wrd najwikszych pastw-odbiorcw transferw sytuuj si Indie, Chiny, Filipiny i Meksyk, podczas gdy w Tadykistanie, Liberii, Kirgistanie, Lesoto i Modawii stanowi one najwikszy udzia w PKB61. Naturalnie tego typu przepywy finansowe adresowane s przede wszystkim do gospodarstw domowych i pastwa jako takie nie maj do nich bezporedniego dostpu. Zwizek przyczynowy midzy rozwojem a transferami od emigrantw te jest daleki od oczywistoci62. Czsto przychody z transferw wydawane s na
J. B r i n k e r h o f f, op. cit., s. 77. Przede wszystkim, jeli nie wycznie, chodzi tu o kraje ze rednim poziomem rozwoju spoecznego. 58 A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination., s. 849. 59 M. L. A l c i d, Overseas Filipino workers: Sacrificial lambs at the altar of deregulation, w: E. stergaard-Nielsen (ed.), op. cit. 60 J. B r i n k e r h o f f, op. cit.; A. A d e p o j u, Migration in Sub-Saharan Africa. A background paper commissioned by the Nordic Africa Institute for the Swedish Government White Paper on Africa, na: http://www.government.se/content/1/c6/08/88/66/730473a9.pdf/ data wejcia na stron: 10.08.2013. 61 The World Bank, Migration and Development Brief, no. 20, na: http://siteresources.worldbank. org/INTPROSPECTS/Resources/334934-1110315015165/MigrationandDevelopmentBrief20. pdf / data wejcia na stron: 12.09.2013. 62 Istnieje rozlega literatura na ten temat, ktrej wnioski w caej rozcigoci nie bd tutaj przywoywane ze wzgldu na skrtowo analizy.
56 57

24

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

biece potrzeby, co nie przyczynia si do rozwoju danej spoecznoci, a niekiedy nawet wzmacnia puapk migracyjn. Jednak s te takie przypadki, jak np. w Meksyku, gdy prawie jedna pita inwestycji w mikroprzedsibiorstwa pochodzi z omawianych transferw63. Niektre kraje rozwijajce si podejmuj prb uzyskania bezporedniego dostpu do omawianych przepyww. Lesoto podpisao w latach 70. umow bilateraln z RPA, na mocy ktrej 60% wynagrodze migrantw-pracownikw kopal byo obligatoryjnie transferowanych przez oficjalne kanay bankowe64. Rzd Erytrei wprowadzi natomiast podatek na rzecz kraju patny dobrowolnie w wysokoci 2% rocznych zarobkw danego migranta65. Nierzadko stosuje si te instrumenty prowadzce do obnienia kosztw przelewu, co ma miejsce na przykad na Filipinach66, gdzie dodatkowo zwolniono z ca tzw. balikbayan box, czyli przesyk o okrelonych wymiarach, ktrej nadawca jest Filipiczykiem-migrantem67. Znaczna cz krajw rozwijajcych si ogniskuje swe wysiki na wprowadzeniu szeregu zacht proinwestycyjnych kierowanych do czonkw diaspory68. Taktyka ta przyniosa szczeglnie spektakularne efekty w Chinach, gdzie a 70% FDI, ktre napyny do tego kraju od 1979 r., pochodzio od diaspory69. W Indiach natomiast powoano The Investment Information Centre (IIC), agend doradcz bdc centrum aktualnych informacji o warunkach inwestycyjnych, w tym o istnieniu specjalnych zacht dla inwestorw z diaspory czy o pomocy w uzyskiwaniu rozmaitych zezwole. Instytucja ta ma w zaoeniu dziaa kompleksowo, speniajc rol swoistego pojedynczego okienka70. Aby pozyska zasoby diaspory, takie jak innowacyjno technologiczna, know-how czy wspomniane ju rodki finansowe, rzdy podejmuj dziaania majce na celu zachcanie migrantw do uczestnictwa w projektach rozwojowych lub te ich tworzenia. Dobrym przykadem takiej aktywnoci jest zaangaowanie tzw. HTAs (Home Town Associations) w rozwj regionw meksykaskich. W stanie Zacatecas, bdcym w tym zakresie awangard, zaangaowanie wadz lokalnych, a pniej centralnych, jak te szeregu HTAs doprowadzio do utworzenia programu Trzy za Jeden (Tres por Uno), w ktrym do 1 peso zainwestowanego przez HTA w lokalny projekt rozwojowy instytucje pastwa pochodzenia (z poziomu
K. N e w l a n d, E. P a t r i c k, op. cit., s.17. A. A d e p o j u, op. cit., s. 12. 65 K. N e w l a n d, E. P a t r i c k, op. cit., s.9; R. D a v i e s, op. cit., s. 92. 66 Ibidem, s. 10. 67 A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination..., s. 850. 68 A. G a m l e n, The Brain Drain is Dead, Long Live the New Zealand Diaspora..., s. 20. 69 R. D a v i e s, op. cit., s. 93. 70 K. N e w l a n d, E. P a t r i c k, op. cit., s. 7.
63 64

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

25

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

lokalnego, regionalnego i krajowego) dokaday 3 kolejne. Stowarzyszenia tego typu s take obecne w fazie planowania projektw, ich wdraania oraz monitorowania efektw. W latach 80. na etapie wyaniania si HTAs wadze lokalne bray nierzadko aktywny udzia w ich formowaniu71. Odpyw wysoko wykwalifikowanego personelu, w tym medycznego, ma ogromny wpyw na rozwj spoeczny danego kraju. Zdarza si, i w exodus osiga moe wrcz krytyczne rozmiary. Dla przykadu, okoo 60% lekarzy pochodzcych z Ghany pracuje w krajach wysoko rozwinitych. Z kolei liczba lekarzy praktykujcych w Manchesterze, a wywodzcych si z Malawi, przewysza liczb ich odpowiednikw zatrudnionych w kraju pochodzenia72. Zapobieganie drenaowi mzgw stao si przedmiotem wielu programw organizacji midzynarodowych, takich jak chociaby TOKTEN UNDP, oraz podmiotw pozarzdowych, np. Interims for Development. Jeli natomiast chodzi o dziaania podejmowane w tym zakresie w ramach krajw rozwijajcych si, to s one w zasadzie dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, pastwa podejmuj wysiki w celu skonienia wysoko wykwalifikowanych migrantw do powrotu, za pomoc rozmaitych zacht. Program tego rodzaju uruchomi np. Meksyk na pocztku lat 90.73 Jednak umiarkowane efekty takiego podejcia oraz zwikszajce si moliwoci podejmowania aktywnoci transnarodowej skutkuj pojawianiem si drugiego rodzaju inicjatyw, a mianowicie takich, ktre nie zakadaj fizycznego przemieszczenia ekspertw i specjalistw do kraju pochodzenia. Koncentruj si one w zamian na budowaniu sieci kontaktw i tworzeniu platform pozwalajcych na przepyw wiedzy i technologii. Mieci si w tej kategorii wspomniana ju indyjska inicjatywa The Global Indian Network of Knowledge czy uruchomiony w Meksyku w 2002 r. program w zakresie nauk cisych74. Nieco inn strategi, wskazujc na daleko idce umidzynarodowienie rynku pracy, a stanowic prb wykorzystania mechanizmu cyrkulacji mzgw, mona zaobserwowa w Indiach. Wedug niektrych komentatorw nacisk, jaki kadzie si na ksztacenie specjalistw IT, wie si z popytem wystpujcym na rynku pracy Stanw Zjednoczonych. Zatrudnienie w tym kraju oznacza dla owych wykwalifikowanych pracownikw moliwo dalszego rozwijania swych umiejtnoci, ktre nastpnie mog by wykorzystane dla rozwoju rodzimego kraju75.
D. F i t z g e r a l d, op. cit. A. A d e p o j u, op. cit., s. 35. 73 C. T i g a u, A Very Expensive Gift. Mexicos Scientific Diaspora, Voices of Mexico 2009, no. 86, s. 50; D. F i t z g e r a l d, op. cit., s. 279. 74 C. T i g a u, op. cit., s. 51. 75 S. V e z z o l i, T. L a c r o i x, op. cit., s.16.
71 72

26

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

Ewentualny lobbying ze strony diaspory na rzecz pastwa pochodzenia rzadko jest w krajach rozwijajcych si przedmiotem kierowanych do niej programw. Zdarzaj si jednake wyjtki, do ktrych naley Meksyk z aktywnoci polegajc na wspieraniu profesjonalizacji organizacji diaspory poprzez szkolenie w zakresie technik lobbowania amerykaskich agend rzdowych76.

2.2. Polityka wobec diaspory w krajach wysoko rozwinitych


Jak ju wspomniano wczeniej, w literaturze przedmiotu czono fakt prowadzenia polityki angaowania diaspory z gospodarcz i polityczn peryferyjnoci danego kraju lub narodowym szowinizmem77. Szczegowa analiza wykazaa jednak, e podejmowanie dziaa wobec wasnej diaspory stao si take praktyk krajw wysoko rozwinitych78. Niemniej jednak w ich przypadku jest to problem stosunkowo rzadko podejmowany przez badaczy (cho sytuacja ta wydaje si zmienia). Czsto brak jest jakichkolwiek publikacji na ten temat, co stwarza moe wraenie, e takowej polityki si w tych pastwach nie prowadzi. Nowa Zelandia, ktrej okoo 20% populacji rodzimej, jak si szacuje, pozostaje poza granicami, jest tradycyjnym krajem imigracji, std temat transnarodowego zaangaowania emigrantw dotychczas tylko sporadycznie stawa si przedmiotem bada79. Jednoczenie kraj ten rozwija pewn form polityki angaowania diaspory80. Rwnie w nomenklaturze instytucji prowadzcych dziaania wobec diaspory okrelenie to, tradycyjnie, nieczsto byo stosowane. Zreszt sam termin diaspora nabra niezwykej popularnoci (zarwno w wiecie akademickim, jak i poza nim) stosunkowo niedawno. Dla przykadu, we Woszech Ministerstwo Spraw Zagranicznych posuguje si okreleniem Italiani allEstero, natomiast w Irlandii obok terminu the Irish Abroad zacz funkcjonowa w oficjalnym obiegu take termin the Irish Diaspora. Zmianom o charakterze terminologicznym towarzyszy te nierzadko nowe, intensywniejsze zainteresowanie emigrantami ze strony pastwa pochodzenia. Najczciej podobnie zreszt
J. B r i n k e r h o f f, op. cit., s. 78. A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination, s. 841. 78 Ibidem; A. G a m l e n, Diaspora Engagement Policies 79 Ibidem, s. 20. 80 A. G a m l e n, Engaging Asia. The Role of the Diaspora, Outlook 2011, no. 15, na: http:// asianz.org.nz/sites/asianz.org.nz/files/Asia%20NZ%20Outlook%2015.pdf/ data wejcia na stron: 12.10.2013.
76 77

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

27

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

jak ma to miejsce w przypadku wielu krajw rozwijajcych si nie mamy tu do czynienia z caociow, skoordynowan strategi. Tak jest chociaby w przypadku Nowej Zelandii81 czy Irlandii82. Nie znaczy to jednak, e nie s podejmowane pewne formy dziaa, majce na celu wykorzystanie potencjau diaspory83. Polityka wobec diaspor, prowadzona przez kraje wysoko rozwinite, stanowi konstelacj instytucjonalnych i prawnych uregulowa oraz programw, jak te dziaa ad hoc, podejmowanych w rnym czasie84.

2.2.1. Zaoenia polityki wobec diaspory w krajach wysoko rozwinitych


Podejmowanie przez kraje wysoko rozwinite dziaa majcych na celu zarzdzanie diaspor wynika z wielu przesanek. Pod wpywem wyzwa zwizanych z procesami globalizacji zmienia si struktura pastwa. Klasyczna Weberowska piramida biurokratyczna jest zastpowana przez sieciowe struktury horyzontalne wykraczajce poza granice85. Pastwo ma przy tym do czynienia z mobiln populacj, ktrej czonkowie maj z jednej strony moliwo przemieszczania si nawet na due odlegoci, a z drugiej intensywnego utrzymywania kontaktw z krajem pochodzenia. W tym kontekcie zarzdzanie potencjaem rozwojowym rodzimej populacji oznacza rwnie, czciej ni do tej pory, konieczno sigania poza granice wasnego terytorium. Zjawisko to szczeglnie widoczne wydaje si w warunkach jednolitego rynku, w ramach Unii Europejskiej. w potencja rozwojowy, podobnie jak w przypadku krajw rozwijajcych si, mona rozpatrywa na paszczynie spoeczno-kulturowej (w tym w odniesieniu do kapitau ludzkiego), gospodarczej i politycznej. Poniszy przegld dziaa w ramach polityki wobec diaspory, jakie mona obecnie obserwowa w krajach wysoko rozwinitych, uporzdkowany zosta, podobnie jak w przypadku krajw rozwijajcych si, na podstawie omwionego na pocztku schematu teoretycznego86.

A. G a m l e n, New Zealand and its diaspora, w: A. Trlin, P . Spoonley, R. Bedford (eds.), New Zealand and International Migration: A Digest and Bibliography, Auckland 2010, s.119. 82 D. A n c i e n, M. B o y l e, B. K i t c h i n, Exploring Diaspora Strategies: Lessons for Ireland, na: http://www.nuim.ie/nirsa/diaspora/PDFs/Exploring%20Diaspora%20Strategies%20Lessons%20 for%20Ireland.pdf/ data wejcia na stron: 12.09.2013, s. 4. 83 A. G a m l e n, Diaspora Engagement Policies; A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination 84 A. G a m l e n, Diaspora Engagement Policies 85 M. B u d y t a - B u d z y s k a, Socjologia narodu i konfliktw etnicznych, Warszawa 2010, s. 279. 86 A. G a m l e n, Diaspora Engagement Policies
81

28

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

2.2.2. Budowanie zdolnoci symbolicznej


Dziaania z zakresu wspierania wrd czonkw diaspory zainteresowania dla rodzimej kultury mog przybiera form polityki daltonistycznej, tj. takiego podejcia, wedle ktrego s oni ujmowani w ramach szerszej oferty zwizanej z popularyzacj kultury danego kraju kierowanej do cudzoziemcw na terytorium ich pastw. Dziaalno tak prowadz Instytuty Francuskie, Woskie, Instytuty Goethego czy Cervantesa. Z kolei w Irlandii od 2005 r. dziaa agencja rzdowa pod nazw Culture Ireland, ktrej celem jest promocja kultury tego kraju. Jednoczenie jednak jej dziaalno prowadzi moe, podobnie jak w przypadku wymienionych instytutw, do wzmacniania poczucia narodowej, w tym przypadku irlandzkiej, tosamoci87. Budowanie narodowego spoeczestwa w transnarodowej przestrzeni, a wic rozwijanie kodu kulturowego, dziki ktremu moliwe staje si prowadzenie polityki wobec diaspory, ma take charakter aktywnoci do niej adresowanych. Mog one przybiera form m.in.: zapisu w konstytucji, np. konstytucja Irlandii mwi o specjalnym zwizku (special affinity), jaki ma istnie midzy diaspor a narodem irlandzkim; jednym z konstytucyjnych celw Sowenii jest natomiast ciga troska (maintain concern) o dobro emigrantw88; gestw retorycznych a) podczas kampanii wyborczych, kiedy czonkowie diaspory w przypadku posiadania praw wyborczych staj si przedmiotem uwagi kandydatw, b) w ramach innych wypowiedzi politykw, np. mowa prezydent Irlandii Mary Robinson z lutego 1995 r., w ktrej odwoaa si ona do pojcia narodu irlandzkiego jako kategorii inkluzywnej, proponujc jednoczenie termin diaspora irlandzka w miejsce okrelenia emigranci irlandzcy; to ostatnie ma pejoratywny wydwik, bdc powizane z wychodstwem z czasu Wielkiego Godu, c) ceremonialnych potwierdze przynalenoci do diaspory/narodu, np. Centenarian Bounty Scheme kierowany do emigrantw irlandzkich, ktrzy ukoczyli setny rok ycia, czy Certificate of Irish Heritage stanowicy oficjalne uznanie irlandzkich korzeni, cho nie wicy si z przyznaniem jakichkolwiek uprawnie; organizacji zjazdw i uczestnictwa w nich przedstawicieli pastwa;
87 88

D. A n c i e n, M. B o y l e, B. K i t c h i n, op. cit., s. 8. A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination, s. 843.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

29

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

finansowania bada nad emigracj i powoywania instytucji majcych upamitnia wychodstwo (np. Muzeum Emigracji Woskiej w Rzymie); finansowania lub wspfinansowania organizacji diaspory w ich dziaalnoci kulturalnej; obchodw wit narodowych organizowanych przez konsulaty; promocji turystyki w ramach powrotu do korzeni (roots tourism), np. Irlandia, Izrael; szczegln odmian takiej turystyki diaspory stay si darmowe wycieczki do Izraela o charakterze edukacyjnym przeznaczone dla modziey ydowskiej w wieku od 18 do 26 lat w ramach programu Birthright89.

2.2.3. Budowanie zdolnoci instytucjonalnej


Szeroko pojte zagadnienia zwizane z diaspor bywaj przedmiotem zainteresowania szeregu instytucji pastw wysoko rozwinitych, zarwno z zakresu wadzy wykonawczej, jak i legislacyjnej. Istniej rwnie podmioty instytucjonalne, dla ktrych gwnym, staym obszarem dziaania s relacje kraj-diaspora. Najczciej s to departamenty w ministerstwach spraw zagranicznych, jak np. Irish Abroad Unit w ramach irlandzkiego MSZ lub DG Italiani allEstero, czyli jego woski odpowiednik. W Izraelu obok jednostki w MSZ funkcj t peni przede wszystkim Midzyresortowy Komitet ds. Diaspory (Inter- Ministerial Diaspora Committee), ktremu przewodniczy premier90. Co wicej, sprawy szczegowe s przedmiotem uwagi innych ministerstw, zajmujcych si turystyk, sportem, nauk, edukacj, gospodark, handlem, rynkiem pracy, jak te agend rzdowych czy cia doradczych, jak irlandzki the Dion Advisory Committee (ciao doradcze rzdu) oraz Enterprise Ireland, ktrego zadanie polega midzy innymi na wspieraniu rozwoju transnarodowych sieci biznesowych. Rozliczno struktur zajmujcych si polityk wobec diaspory prowadzi nierzadko do sporw kompetencyjnych i dublowania dziaa. Sytuacja taka miaa na przykad miejsce w Nowej Zelandii91, a take Irlandii92.

89

D. A n c i e n, M. B o y l e, B. K i t c h i n, op.cit., s. 9; R. S c h w a r t z, Israel and its Diaspora: A Case-Study. Policy and Institutional Coherence on Migration and Development within Government, na: http://www.cimiglobal.org/files/IsraelAndItsDiaspora.pdf/ data wejcia na stron:12.09.2013, s.10. 90 R. S c h w a r t z, op. cit., s. 2, 6. 91 A. G a m l e n, New Zealand and its diaspora..., s.123. 92 D. A n c i e n, M. B o y l e, B. K i t c h i n, op. cit., s. 6.

30

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

W krajach wysoko rozwinitych w architekturze instytucjonalnej polityki wobec diaspory istotne znaczenie maj take organizacje trzeciego sektora93. Szczeglny charakter ma w tym wzgldzie np. JAFI, czyli istniejca od 1929 r. Jewish Agency for Israel. Pocztkowo mocno zwizana z rzdem, odegraa kluczow rol w uatwianiu procesu napywu czonkw diaspory do Izraela, zarwno w okresie tworzenia si tego pastwa, jak i pniej. Z czasem zyskaa autonomi, ale nadal peni istotn rol w uatwianiu procesu zwanego aliya, jak te w budowaniu zwizkw z diaspor, chociaby poprzez program Partnership2gether, polegajcy na wspieraniu kontaktw midzy szkoami w Izraelu a tymi zwizanymi ze spoecznociami ydowskimi na wiecie94. Rwnie w Nowej Zelandii kluczow rol w dziaaniach wobec diaspory odgrywa wspfinansowana przez rzd KEA, majca przede wszystkim suy jako platforma nawizywania kontaktw pomidzy Nowozelandczykami wysoko wykwalifikowanymi czy zwizanymi z biznesem95. Budowanie sieci kontaktw i aktywizacja paszczyzn wsppracy jest dziaaniem realizowanym przez wiele krajw wysoko rozwinitych. Owo wspomaganie wyaniania si transnarodowych powiza obejmuje przede wszystkim tych przedstawicieli diaspory, ktrzy osignli wysokie kwalifikacje w swoich zawodach, czyli ekspertw z rnych dziedzin oraz osoby zwizane z biznesem. W ramach omawianej zdolnoci instytucjonalnej mieszcz si take wysiki krajw rozwinitych zwizane z rozpoznaniem aktualnego ksztatu zjawiska, jakim jest diaspora. W 2003 r. australijski Senat podj dziaania majce na celu zbadanie wielkoci australijskiej diaspory, czynnikw majcych na ni wpyw, korzyci i szans, jakie niesie ze sob ten fenomen oraz potrzeb Australijczykw. W konsekwencji w 2005 r. opublikowano raport, w ktrym znalazo si kilkanacie zalece dotyczcych nowej odsony polityki wobec diaspory. Jeden z nich dotyczy poprawienia jakoci danych statystycznych dotyczcych australijskich emigrantw.

2.2.4. Prawa
Zachowanie szeregu praw zwizanych z obywatelstwem kraju pochodzenia (od pomocy konsularnej po prawa wyborcze) staje si w coraz wikszym stopniu moliwe ze wzgldu na, wspomniany ju w odniesieniu do krajw rozwijajcych si, trend wzrostowy, jeli chodzi o liczb krajw uznajcych podwjne
Ibidem, s. 7; R. S c h w a r t z, op. cit., s. 3, 8. http://www.jafi.org.il/ data wejcia na stron: 12.09.2013. 95 http://www.keanewzealand.com/ data wejcia na stron: 14.09.2013.
93 94

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

31

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

obywatelstwo96. Zdarza si, e czonkowie diaspory, take ci nie posiadajcy obywatelstwa kraju pochodzenia, objci s przez tene kraj pomoc o charakterze socjalnym. Przykadem takiej dziaalnoci jest irlandzki program the Emigrant Support Programme (ESP), ktry ogniskuje si na udzielaniu wsparcia osobom starszym irlandzkiego pochodzenia, powracajcym do Irlandii. Przewiduje on zapewnienie im opieki i zakwaterowania z dofinansowaniem. Natomiast dla osb starszych, ktre nie mog z rnych powodw powrci do kraju pochodzenia, utworzono program Wakacje w Irlandii (Holiday in Ireland), pozwalajcy na dugoterminowy pobyt wypoczynkowy. Rzd w ramach ESP wspiera take inne zmarginalizowane grupy, takie jak bezdomni Irlandczycy przebywajcy w Wielkiej Brytanii, nielegalni irlandzcy emigranci w Stanach Zjednoczonych, a nawet irlandzcy winiowie odbywajcy kar za granic97.

2.2.5. Zobowizania
W odniesieniu do kapitau gospodarczego diaspory pastwa wysoko rozwinite podejmuj dziaania majce na celu, po pierwsze, pozyskanie kapitau i innowacyjnych rozwiza w ramach przycigania inwestycji zagranicznych oraz wyaniania si sieci transnarodowych kontaktw gospodarczych, a po drugie, wykorzystanie tych sieci do wchodzenia na zagraniczne rynki przez firmy i przedsibiorstwa nalece do czonkw diaspory. Dla przykadu, rzd irlandzki, gwnie poprzez The Industrial Development Agency (IDA) oraz Enterprise Ireland oraz ich przedstawicielstwa ulokowane za granic, prowadzi intensywne dziaania w tym zakresie. W wyniku tej aktywnoci udao si pozyska wiele inwestycji, ktrych dokonywali menederowie i przedsibiorcy pochodzenia irlandzkiego. Co wicej, obecnie Enterprise Ireland finansuje dziaalno ponad szedziesiciu transnarodowych sieci biznesowych, w ktrych uczestniczy ponad 30 tys. osb. Nacisk pooono wic nie tyle na stworzenie elitarnej platformy wsppracy skupiajcej jedynie osoby, ktre osigny najwikszy sukces i pozycj spoeczn w kraju zamieszkania, co na szerokie forum czce przedsibiorcw z rnych dziedzin oraz w rnej skali98. Taka strategia przyniosa pozytywne rezultaty. Uwaa si, e to diaspora przyczynia si w znaczcy sposb do irlandzkiego boomu gospodarczego lat 90.99 Wykorzystanie transnarodowych sieci biznesowych stworzonych na bazie diaspory zastosowano take w Nowej
M.P . V i n k, G.R. G r o o t, Citizenship Attribution in Western Europe: InternationalFramework and Domestic Trends, Journal of Ethnic and Migration Studies vol. 36(5), 2010, s.715. 97 D. A n c i e n, M. B o y l e, B. K i t c h i n, op. cit., s. 8, 20. 98 Ibidem, s.11. 99 A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination, s. 850.
96

32

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

Zelandii w ramach programu Beachheads, realizowanego przez Ministerstwo Handlu i Przedsibiorczoci100. W ramach podejcia przyjtego w Izraelu, kapita diaspory zdecydowano si przyciga poprzez adresowane do niej instrumenty finansowe w postaci obligacji. Owe Israel Bonds stay si zreszt take instrumentem symbolicznego zaangaowania, nabierajc znaczenia wskazujcego na trwa wi midzy diaspor a Izraelem101. W ramach docierania do kapitau ludzkiego diaspory, pastwa wysoko rozwinite prowadz rwnie polityk zachcania do powrotw. Wochy wprowadziy w 2010 r. zwolnienia podatkowe dla osb powracajcych. W Nowej Zelandii oprcz zastosowania technik marketingowych majcych przekona Nowozelandczykw mieszkajcych za granic do powrotu, rwnie zdecydowano si na zwolnienia fiskalne, w tym amnesti za niezapacone grzywny czy picioletni okres zwolnienia z podatku od dochodw uzyskiwanych za granic102. Szczeglnym zainteresowaniem krajw pochodzenia ciesz si, jak wspominano, przede wszystkim pracownicy wysoko wykwalifikowani. Australia ustanowia szereg stypendiw, ktre miay zachci wybitnych naukowcw-Australijczykw do powrotu staego lub czasowego103. Inn stosowan strategi jest tworzenie, podobnie jak w przypadku biznesu, sieci transnarodowych kontaktw, co ma umoliwi transfer technologii i innowacyjnoci, np. poprzez wsplne podejmowanie bada104. Przykadem takiej dziaalnoci moe by program World Class New Zealand105. Promocja powrotw do ojczyzny obejmowa moe take bardzo szerokie grono osb, jak czyni to od wielu dekad Niemcy, i odwoywa si do czynnikw kulturowo-pochodzeniowych, cho w tym konkretnym przypadku take mona mwi o pewnym zawaniu napywu osb z kategorii Aussielder. Aktywn polityk realizacj pewnych oglnych zaoe w tym zakresie prowadzi si na poziomie krajw zwizkowych, chociaby w Nadrenii Pnocnej-Westfalii106 czy Saksonii-Anhalt. Istotny jest te udzia w tych przedsiwziciach trzeciego sektora. Przykadowo fundacja GSO wraz z bawarskim Ministerstwem Gospodarki zorganizowaa program powrotw Back to Bavaria. W programach
http://www.nzte.govt.nz/ data wejcia na stron: 14.09.2013. R. S c h w a r t z, op. cit., s. 8. 102 A. G a m l e n, New Zealand and its diaspora, s.123. 103 A. G a m l e n, The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination..., s. 85. 104 Y. Kuznetsov (ed.), Diaspora Networks and the International Migration of Skills: How Countries Can Draw on Their Talent Abroad,Washington 2006. 105 A. G a m l e n, New Zealand and its diaspora, s. 120. 106 Program powrotw Nadrenii Pnocnej-Westfalii, http://www.wissenschaft.nrw.de/forschung/ foerderung/wissenschaftlichen-nachwuchs-foerdern/rueckkehrerprogramm/ data wejcia na stron: 13.09.2013.
100 101

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

33

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

takich wykorzystywane s dane statystyczne i analizy wskazujce, w ktrych pastwach zamieszkuje najwicej wysoko wykwalifikowanych pracownikw pochodzenia niemieckiego (zleceniodawc wykonania studiw jest Federalna Agencja Pracy (Bundesagentur fr Arbeit)107. Na koniec warto wspomnie o nielicznych dotychczas przykadach odmiany polityki wobec diaspory rozumianej jako affinity diaspora, do ktrej zalicza si osoby nie zwizane z danym krajem ani poprzez urodzenie na jego terytorium, ani poprzez wizi o charakterze etnicznym. Zwizek w ramach affinity diaspora ma charakter sympatii dla danego kraju, jaka narodzia si podczas duszego w nim pobytu danej osoby. Ilustracj takiej aktywnoci moe tu by program Scottish Networks International, polegajcy na stwarzaniu moliwoci zatrudnienia (na okres od 3 do 12 miesicy) w przedsibiorstwach na terenie Szkocji dla cudzoziemskich absolwentw szkockich uniwersytetw108.

107 108

Patrz http://www.work-in-bavaria.de/arbeitnehmer/arbeiten/return-to-bavaria/ D. A n c i e n, M. B o y l e, B. K i t c h i n, op. cit., s.14.

34

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

3.

Postawy przedstawicieli polskich instytucji wobec zaoe i realizacji polityki polonijnej. Wyniki badania jakociowego
Niniejsza cz raportu powstaa w wyniku analizy wywiadw pogbionych (IDI) na temat polityki polonijnej prowadzonych w ramach projektu badawczego Polacy w Niemczech109, realizowanego w Instytucie Zachodnim. Analizie poddano 11 wywiadw IDI z przedstawicielami instytucji kreujcych i realizujcych polityk polonijn110, a take polskich organizacji pozarzdowych zajmujcych si wspieraniem Polonii111. W wikszoci byy to osoby zajmujce wysokie pozycje w badanych instytucjach, w niektrych za przypadkach pozycje rednie. W kadym przypadku badaniem objto osoby bezporednio zaangaowane bd w projektowanie, bd w realizacj polityki polonijnej. Przeprowadzone wywiady skaday si z dwch czci. Pierwsza dotyczya takich problemw, jak: zdefiniowanie przedmiotu polityki polonijnej, opis i ocena jej podstawowych zaoe oraz realizacji, ewaluacja dziaalnoci instytucji zajmujcych si jej koordynacj, kreowaniem i realizacj. Druga cz wywiadu odnosia si bezporednio do polityki pastwa polskiego wobec Polakw w Niemczech i jej wyniki nie zostay wykorzystane w niniejszej ekspertyzie. Celem tego rozdziau jest dokonanie opisu i interpretacja postaw przedstawicieli polskich instytucji wobec zaoe i realizacji polityki polonijnej. Ze wzgldu na praktyczny charakter opracowania zaprezentowane bd jedynie wyniki, nie za pena analiza zgodna z naukow metodologi prezentowania wynikw bada IDI. Std brak cytatw na poparcie poszczeglnych tez stawianych w rozdziale112.

Projekt Polacy w Niemczech. Aspekty spoeczne, polityczne, ekonomiczne i prawne NN116 31639 finansowany by przez Narodowe Centrum Nauki, kierownik projektu: Micha Nowosielski. 110 MSZ, MEN, Komisji Spraw Emigracji i cznoci z Polakami za Granic Senatu, Komisji cznoci z Polakami za Granic, Kancelarii Senatu, Kancelarii Prezesa Rady Ministrw, Ambasady polskiej w Berlinie. 111 Stowarzyszenia Wsplnota Polska, Fundacji Semper Polonia. 112 Dodatkowym argumentem przemawiajcym za brakiem cytatw z poszczeglnych wywiadw jest wysokie prawdopodobiestwo identyfikacji interlokutorw.
109

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

35

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

3.1. Dotychczasowa realizacja polityki polonijnej i model jej koordynacji


Polityka polonijna realizowana po 1989 r. w duej mierze oparta bya na przesankach aksjologicznych. Jak wskazuj wyniki badania, jednym z jej celw stao si spacenie dugu szczeglnie wobec Polakw mieszkajcych na Wschodzie, ktrych Polska miaa jakoby porzuci. Std wynikao szczeglne traktowanie Polonii mieszkajcej na wschd od Polski. Ponadto skupiano si czsto na kwestiach zwizanych z podtrzymywaniem tosamoci narodowej polskich wychodcw szczeglnie nauk jzyka polskiego, kontaktem z kultur (zwaszcza tradycyjn i ludow). Priorytetem byy takie zadania, jak budowanie Domw Polskich, finansowanie zespow folklorystycznych i bibliotek. Jako gwnego kreatora zrbw tak rozumianej polityki polonijnej postrzega si Andrzeja Stelmachowskiego marszaka Senatu pierwszej kadencji oraz w latach 1990-2008 prezesa Stowarzyszenia Wsplnota Polska. Wydaje si, e jego koncepcja polityki polonijnej opartej na takich hasach, jak pomoc, wsparcie czy opieka i realizowanej w duej mierze przez Senat oraz Wsplnot Polsk aktualna bya a do pocztkw XXI w. Dotychczas w realizacj polityki polonijnej zaangaowanych byo kilka orodkw: parlament, administracja publiczna oraz organizacje pozarzdowe. Wysza izba parlamentu, a szczeglnie senacka Komisja Spraw Emigracji i cznoci z Polakami za Granic w zgodnej opinii badanych stanowia do niedawna jeszcze jeden z filarw polityki polonijnej, przy czym naley podkreli, e nie byo tak jedynie z powodu zarzdzania rodkami finansowymi przeznaczonymi na wspprac z Poloni. Senat i jego przedstawiciele odpowiedzialni za kontakty z Poloni penili przede wszystkim istotne funkcje reprezentacyjne zarwno wobec samych przedstawicieli Polonii, jak i wadz krajw jej pobytu. Naley podkreli wysok rang Senatu, wizerunek ponadpartyjnoci dziaa senackiej komisji oraz zbudowany na tej postawie kapita zaufania wrd Polakw na obczynie. Dziki swoim pionierskim dziaaniom majcym na celu wprowadzenie systemu ubiegania si o rodki organizacji pozarzdowych, Senat stworzy zrby polskiego spoeczestwa obywatelskiego na obczynie szczeglnie na wschodzie. Ten generalnie dobry wizerunek Senatu i sposobu realizacji przeze polityki polonijnej nie oznacza, e wszystkie aspekty jego dziaalnoci byy oceniane pozytywnie. Zarzuty, jakie paday wobec efektywnoci dziaa z zakresu polityki polonijnej, dotyczyy przede wszystkim braku kompetencji konstytucyjnych oraz zaplecza technicznego dla dziaa wykonawczych. Argumentowano, e Senat przede wszystkim powinien kreowa polityk polonijn w zakresie ustawodawczym.

36

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

Komisja cznoci z Polakami za Granic Sejmu peni szczegln rol. Cho czsto jej kompetencje bywaj postrzegane jako niewielkie gwnie ze wzgldu na brak rodkw finansowych przeznaczonych na wspprac z Poloni to de facto s one znacznie wiksze i obejmuj: ocen wydatkowania rodkw, kontrol dziaalnoci rzdu, opiniowanie budetu, zapraszanie osb odpowiedzialnych za polityk polonijn do zdawania relacji z jej realizacji, opiniowanie i inicjowanie ustaw o Polonii. Potencjalnie wic ze wzgldu na stosunkowo rozlege kompetencji opiniodawcze i legislacyjne Komisja ta mogaby odegra o wiele wiksz rol w przyszoci w kreowaniu polityki polonijnej. W obowizujcym do niedawna modelu rola MSZ zarwno na poziomie planowania, jak i realizowania polityki polonijnej bya mimo prerogatyw wynikajcych m.in. z ustawy o dziaach administracji rzdowej113 stosunkowo ograniczona i postrzegana jako okazjonalna. W wywiadach nie pojawiy si wyrane odniesienia do Rzdowych programw wsppracy z Poloni i Polakami za granic z 2002 i 2007 r. Nie odnotowano take opinii o konkretnych dziaaniach MSZ w zakresie realizacji polityki polonijnej z wyjtkiem najbardziej aktualnych problemw dotyczcych organizacji konkursw na finansowanie wsppracy z Poloni po 2011 r. Pewnym problemem znajdujcym swoje potwierdzenie take w dalszych fazach badania jest postrzeganie roli przedstawicielstw dyplomatycznych i konsulatw w realizacji efektywnej, nastawionej na jako polityki polonijnej. Z jednej strony obcione s one licznymi, czasem sprzecznymi, zadaniami, oraz musz stara si zachowywa rwnowag midzy rnymi, czsto skonfliktowanymi, spoecznociami polonijnymi, co jest zadaniem nieatwym. Z drugiej jednak strony daje si zaobserwowa szereg barier utrudniajcych realizacj polityki polonijnej na tym szczeblu, do ktrych nale m.in. czste rotacje ambasadorw, konsulw, osb odpowiedzialnych za kontakty z Poloni, co przeszkadza w zachowaniu cigoci dziaa wobec Polonii w danym kraju. Wanymi instytucjami dla realizacji polityki polonijnej powinny by take inne ministerstwa. Ministerstwo Edukacji Narodowej zaangaowane jest w zapewnianie funkcjonowania polskiej edukacji za granic, w tym take w dziaania majce na celu podtrzymanie tosamoci narodowej i kontaktu z Polsk modych przedstawicieli Polonii, co szczeglnie w przypadku dzieci nowych migrantw jest jedyn szans na ich pniejszy powrt do Polski. Ministerstwo Kultury jest postrzegane jako odpowiedzialne za organizowanie orodkw dokumentacji, opiek nad zabytkami czy muzeami. Z kolei
113

Ustawy z dnia 4 wrzenia 1997 r. o dziaach administracji rzdowej (Dz.U. 2007 nr 65, poz. 437), art. 32, ust. 1, p. 4.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

37

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, odpowiedzialne za dziaania wobec migrantw zarobkowych, silniej zaangaowao si w realizacj polityki polonijnej dopiero po 2004 r. Wyniki badania wskazuj jednak, e w opinii badanych rola i faktyczne zaangaowanie poszczeglnych resortw s ograniczone. By moe ograniczenia te wynikaj z przyjtego dotychczas sposobu koordynacji polityki polonijnej. Analiza zebranego materiau pokazuje, e nie mona mwi tu o jednym modelu koordynacji. Na podstawie zebranych wypowiedzi wskaza trzeba przynajmniej trzy orodki zarzdzania polityk polonijn realizowan przez rne instytucje. Pierwszym z nich jest MSZ, drugim Midzyresortowy Zesp do Spraw Polonii i Polakw za Granic, trzecim za Senat. To rozmycie organizacyjne na poziomie zarzdzania wydaje si wynika z niejasnoci przepisw114 oraz dotychczasowej praktyki115. Co ciekawe, problem koordynacji podnoszony by przez przedstawicieli waciwie wszystkich badanych instytucji, przy czym oceny dotychczasowego jej funkcjonowania byy zazwyczaj negatywne. Szczeglnie interesujca jest kwestia Midzyresortowego Zespou, ktry mimo swojego formalnie duego znaczenia nie peni do tej pory istotnej roli. Rzeczywicie w wielu wywiadach nie pojawi si on spontanicznie w ogle, jeli za zosta przywoany, to oceniany by jako mao decyzyjny, co miao wynika z faktu, i przedstawiciele poszczeglnych ministerstw byli reprezentowani na niskim szczeblu116. Koordynacja polityki polonijnej, a take dotychczasowy sposb jej planowania krytykowane byy nie tylko przez przedstawicieli instytucji spoza administracji publicznej, ale take przez przedstawicieli samego MSZ, co moe by interpretowane jako jeden z dowodw na zmian, lub przynajmniej ch zmiany, dotychczasowej polityki polonijnej. Jednym z wanych elementw tej
2, ust. 2 Zarzdzenia nr70 Prezesa Rady Ministrw z dnia 27czerwca 2008 r. w sprawie Midzyresortowego Zespou do Spraw Polonii i Polakw za Granic stanowi, i jednym z zada Zespou jest zapewnienie koordynacji dziaa organw administracji rzdowej realizujcej zadania w zakresie wsppracy z Poloni i Polakami za granic, za Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic przyjty przez Rad Ministrw w dniu 30.10.2007 r. system koordynacji polityki polonijnej opisuje w nastpujcy sposb: Za realizacj Rzdowego Programu odpowiedzialne s wszystkie podmioty administracji rzdowej. Koordynacj dziaa zagranicznych realizuje Ministerstwo Spraw Zagranicznych, koordynacj dziaa krajowych oraz wsppracy z Kancelari Prezydenta RP i Parlamentem realizuje Kancelaria Prezesa Rady Ministrw w porozumieniu z MSZ. Poszczeglne zadania realizuj ministrowie waciwi w przedmiotowych sprawach, w kwestiach wykraczajcych poza granice RP dziaaj oni w porozumieniu z MSZ. Bieca wsppraca resortw zaangaowanych w realizacj Rzdowego Programu jest realizowana na forum Midzyresortowego Zespou ds. Polonii i Polakw za Granic przy KPRM. 115 Szczeglnie odnosi si to do orodka senackiego. 116 Mimo i 3, ust. 3, p. 1 Zarzdzenia nr70 Prezesa Rady Ministrw z dnia 27czerwca 2008 r. w sprawie Midzyresortowego Zespou do Spraw Polonii i Polakw za Granic stanowi, i czonkami Zespou s sekretarze lub podsekretarze stanu poszczeglnych ministerstw.
114

38

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

krytyki jest wskazanie na brak jasno stawianych celw oraz wskanikw oceny ich realizacji. Dotychczas prowadzona polityka oceniana bya jako nieefektywna zarwno na poziomie caej polityki, jak i jej realizacji przez poszczeglne instytucje: ministerstwa, Senat czy organizacje pozarzdowe. Osobnym aktorem polityki polonijnej, dziaajcym na styku z administracj publiczn i wadz ustawodawcz, s organizacje pozarzdowe. Wskazywano na gwne organizacje wyspecjalizowane we wsppracy z Poloni: Stowarzyszenie Wsplnota Polska, Fundacja Semper Polonia, Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie117. Polskie organizacje pozarzdowe wspierajce Poloni s postrzegane jako istotni aktorzy polityki polonijnej. Podkrelano ich zasugi i kompetencje, zauwaajc jednoczenie, e styl ich dziaania jest ju niejednokrotnie archaiczny oraz e organizacje te skupione byy do tej pory przede wszystkim na wspieraniu Polakw na wschodzie, w mniejszym stopniu powicajc swoj uwag Polakom na zachodzie.

3.2. Zmiana polityki polonijnej


Analiza wywiadw wskazuje, e przedstawiciele administracji publicznej oraz wadzy ustawodawczej, a do pewnego stopnia take przedstawiciele organizacji pozarzdowych dostrzegaj potrzeb zmiany polityki polonijnej. Wynika to z opisanego wyej krytycznego stosunku do dotychczasowego sposobu jej planowania i realizacji. Ponadto potrzeba zmiany uwarunkowana jest takimi czynnikami, jak pojawienie si nowych wyzwa oraz moliwoci zwizanych z nowymi migracjami oraz przemiany charakteru i potrzeb polskich spoecznoci za granic. O ile jednak mona mwi o pewnego rodzaju konsensusie dotyczcym potrzeby zmiany polityki polonijnej, to poszczeglne instytucje rniy si w sposobie opisu tych zmian. Naley podkreli, e instytucje administracji publicznej, szczeglnie za MSZ wydaj si proaktywne maj okrelon wizj przemian zarwno zaoe, jak i sposobw ich realizacji. Pozostae instytucje organizacje pozarzdowe, a take wadza ustawodawcza s raczej reaktywne odnosz si do propozycji MSZ, oceniajc je pozytywnie bd negatywnie w zalenoci od uwarunkowa politycznych lub wasnego wczeniejszego zaangaowania w sprawy polonijne.

117

Sporadycznie wymieniano inne organizacje, ktre zajmuj si sprawami polonijnymi, ale nie jest to ich gwny obszar dziaania, np. Caritas czy harcerstwo.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

39

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Analiza wywiadw prowadzi do wniosku, i mona mwi o kilku wyranych kierunkach zmian sposobu programowania, koordynowania i realizacji polityki polonijnej: w aspekcie programowania polityki polonijnej najwaniejsza zmiana miayby dotyczy wyraniejszego ni do tej pory wyznaczania celw polityki polonijnej, przy czym celem dominujcym miaaby by realizacja polskiej racji stanu. Definiowanie celw powinno suy nie tylko zwikszeniu skutecznoci polityki polonijnej, ale take zwikszeniu efektywnoci wydawania publicznych rodkw; w aspekcie koordynacji polityki polonijnej planowane zmiany dotyczy miayby przede wszystkim zwikszenia roli Midzyresortowego Zespou (przy jednoczesnym zachowaniu dominujcej pozycji MSZ). Dla osignicia tego zamierzenia konieczna jest zmiana poziomu reprezentacji poszczeglnych resortw na jego posiedzeniach i tym samym zwikszenie jego decyzyjnoci; w aspekcie realizacji polityki polonijnej najczciej przywoywane zmiany dotyczy miayby sposobu finansowania wsppracy z Poloni118.

3.3. Krytyka, zagroenia i obawy


Poniewa badanie prowadzono w momencie rozpoczcia si procesu zmiany polityki polonijnej szczeglnie w zakresie jej koordynacji i finansowania, w wielu wywiadach pojawiay si oceny tych przemian. Podobnie jak w przypadku opisu zmian polityki polonijnej, oceny te take rni si w zalenoci od tego, jakiej instytucji przedstawicielem byli oceniajcy. Mona zauway, e z oczywistych wzgldw najmniej krytycznie na proponowane zmiany patrzyli przedstawiciele administracji publicznej, szczeglnie za MSZ. Bardziej ostrone, a czasami take krytyczne spojrzenie prezentowali przedstawiciele wadzy ustawodawczej i organizacji. Jednym z podstawowych zarzutw wobec nowej polityki jest cigy deficyt precyzyjnie nakrelonych priorytetw. Szczeglnie zwracano uwag na fakt, i obecnie realizowana polityka nie opiera si na dugofalowej strategii. Jej brak powoduje, i wystpuje zagroenie, e polityka polonijna w wydaniu MSZ bdzie si ogranicza do organizowania reglamentacji rodkw finansowych. Pojawiay si take zastrzeenia dotyczce problemu planowanych zmian w zakresie koordynacji polityki polonijnej. Z jednej strony zastrzeenia budzi
118

Wywiady przeprowadzano w czasie, gdy dyskusja nad przekazaniem rodkw finansowych na wspprac z Poloni z gestii Senatu do MSZ bya jeszcze cigle ywo dyskutowana.

40

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

brak przejrzystego podziau kompetencyjnego midzy poszczeglnymi kreatorami i wykonawcami polityki polonijnej. Z drugiej strony zwracano uwag na siln pozycj MSZ w kreowaniu, koordynowaniu i finansowaniu polityki polonijnej. Ta dominacja MSZ wywouje zarwno pozytywne, jak i negatywne komentarze. Oceny pozytywne odnosiy si przede wszystkim do takich kwestii, jak przewidywane zwikszenie efektywnoci wykorzystania rodkw oraz unowoczenienie sposobu rozdzielania funduszy. Z kolei krytyczne oceny koncentroway si przede wszystkim na zagroeniu dublowania si dziaa polityki polonijnej i polityki zagranicznej119 oraz moliwoci narzucania tematw czy problemw, jakimi bd zajmowa si finansowane w ramach polityki polonijnej instytucje. Ciekawym wtkiem, ktry pojawi si w kontekcie silniejszego zwizania polityki polonijnej z polityk zagraniczn, s pojawiajce si obawy wywoania konfliktu lojalnoci wobec pastwa pochodzenia czy pastwa przyjmujcego. Organizacje lub osoby, ktre miayby by finansowane przez MSZ w ramach programw wsppracy z Poloni i Polakami za granic, mogyby szczeglnie w reimach niedemokratycznych by postrzegane jako swoista pita kolumna. Innym problemem, na ktry zwracano uwag, byo odczytywane jako burzce stary porzdek zmniejszenie zainteresowania Polakami na wschodzie i przesunicie priorytetw polityki polonijnej na zachd. Konsekwencj tej zmiany miaoby by ograniczenie rodkw dla organizacji i rodowisk polonijnych na wschodzie, co z kolei moe sprawi, e niektre organizacje, ktre wczeniej aktywnie wspierano, nie bd zdolne do dalszego dziaania. W prowadzonych wywiadach pojawio si take wiele odniesie do szczegowych kwestii zwizanych ze zmianami w zakresie polityki polonijnej: wiksze ni do tej pory sformalizowanie grantw na realizacj polityki polonijnej powoduje obawy o to, e organizacje polonijne zaczn ze sob rywalizowa. W konsekwencji zmniejszy si moe pochwalana przez MSZ kooperacja midzy organizacjami; o ile sam pomys promocji Polski poprzez Poloni jest powszechnie akceptowany, to zwraca si jednak uwag, e nie powinien by to najwaniejszy cel polityki polonijnej. Ponadto wskazywano take, e Polacy mieszkajcy za granic nie maj wystarczajcej wiedzy na temat narzdzi promocji polskoci za granic; wsparcie inicjatyw gospodarczych bywa interpretowane jako dajce pole moliwoci do naduy. Szczeglne wsparcie polskiej przedsibiorczoci
119

W tym take dyplomacji publicznej oraz mechanizmu wsparcia wymiaru obywatelskiego i samorzdowego polskiej polityki zagranicznej.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

41

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

za granic moe powodowa zjawisko podobne do tego obserwowanego w przypadku aktywnoci w organizacjach, ktre bywa nazywane przez badanych jako zawd Polak; wtpliwoci budzi pooenie nacisku na powroty utalentowanych Polakw do Polski, aby ukoczyli tu studia wysze. Byy one dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, rozwizanie takie moe doprowadzi do pozbawienia spoecznoci polonijnych za granic modych elit. Po drugie, ze wzgldu na rnice w zarobkach i poziomie ycia brak jest gwarancji, e uda si w ten sposb przycign do Polski modych ludzi szczeglnie z krajw zachodu.

42

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

4.

Polacy mieszkajcy za granic wobec kwestii zwizanych z polityk polonijn. Wyniki sondau
Informacje zaprezentowane w tej czci opracowania pochodz z badania o charakterze ilociowym, zrealizowanego technik sondau internetowego. Podstawowym celem przeprowadzonego badania bya prba oszacowania gotowoci Polakw mieszkajcych za granic do zaangaowania si w zadania zwizane z szeroko pojt promocj Polski za granic. Istotne z punktu widzenia realizowanego projektu problemy badawcze obejmoway cay szereg zagadnie szczegowych, ktre miay w konsekwencji dostarczy odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: czy Polacy mieszkajcy za granic s zainteresowani udziaem w promocji Polski? w jaki sposb Polacy mieszkajcy za granic mog zosta zaktywizowani do dziaa na rzecz polskiej spoecznoci i co za tym idzie w realizacj zaoe polityki polonijnej? W zwizku z tym pytania zawarte w ankiecie koncentroway si wok czterech zasadniczych zagadnie: sytuacji spoecznej Polakw w kraju pobytu; analizy kontaktw i wizi spoecznych; identyfikacji skali uczestnictwa migrantw w yciu spoecznym, kulturowym i politycznym, a take ich gotowoci do zaangaowania w wyszczeglnione sfery ludzkiej aktywnoci. W prezentowanej czci raportu zostan przedstawione kolejno nastpujce zagadnienia: charakterystyka spoeczno-demograficzna badanej prby, analiza kontaktw spoecznych w warunkach migracyjnych, szczegowa analiza partycypacji spoecznej Polakw mieszkajcych za granic w trzech zasadniczych wymiarach spoecznej aktywnoci: politycznej, kulturowej oraz organizacyjnej wraz z diagnoz najistotniejszych uwarunkowa tej aktywnoci, diagnoza opinii badanych wzgldem funkcjonowania organizacji polonijnych, identyfikacja skali gotowoci do zaangaowania si w ycie organizacyjne polskiej spoecznoci w kraju pobytu, charakterystyka najbardziej preferowanych sposobw i obszarw zaangaowania si Polakw mieszkajcych za granic w realizacj polityki polonijnej.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

43

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Jak ju wspomniano podstaw empiryczn dla przeprowadzonej analizy stanowi badania o charakterze ilociowym. Wykorzystana zostaa technika CAWI (Computer Assisted Web Interviews), ktra stanowi w istocie adaptacj tradycyjnych metod gromadzenia informacji do nowego medium, jakim jest Internet120. Zalet zastosowania ankiety internetowej jest krtki czas realizacji badania, pewno standaryzacji oraz wzgldnie niskie koszty realizacji badania121. Badanie technik CAWI na zlecenie Instytutu Zachodniego przeprowadzia w dniach 21.06-17.07.2013 r. firma Centrum Bada Stosowanych Ultex Ankieter Sp. z o.o. na prbie 3500 Polakw mieszkajcych za granic. Badanie obejmowao osoby polskiego pochodzenia, ktre mieszkaj od co najmniej trzech miesicy w jednym z 11 krajw Europy Zachodniej (Irlandia, Wielka Brytania, Norwegia, Holandia, Hiszpania, Szwecja, Wochy, Belgia, Francja, Niemcy, Austria) lub w USA. Badanie realizowane byo za porednictwem stron internetowych polskich portali odwiedzanych z zagranicy (identyfikacja na podstawie numerw IP poczenia internetowego oraz pytanie filtrujce w kwestionariuszu). Kwotowy dobr prby zosta opracowany w oparciu o kryterium kraju pobytu respondenta. Na podstawie danych GUS o wielkoci migracji polskiej zaoono struktur prby przedstawion w tabeli 1.
Tabela 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Suma:
120

Struktura prby
USA Irlandia Wielka Brytania Norwegia Holandia Hiszpania Szwecja Wochy Belgia Francja Niemcy Austria 700 218 977 80 188 87 65 160 79 96 794 56 3500

T. m i j e w s k a - J d r z e j c z y k, Badania internetowe, w: P . B. Sztabiski, F . Sztabiski, Z. Sawiski (red.), Nowe metody, nowe podejcia badawcze w naukach spoecznych, Warszawa 2004, s. 245. 121 Ibidem.

44

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

Z uwagi na specyfik zastosowanej techniki oraz specyfik doboru prby wyniki badania nie s reprezentatywne. Oznacza to, e nie mog by uoglniane na ca populacj emigrantw, lecz jedynie na t cz, ktra za granic korzysta z witryn polskich portali. Bya to jednak jedyna moliwo dotarcia do tak duej liczby respondentw bdcych emigrantami, w tak krtkim czasie . Ponadto zastosowany dobr prby jest uzasadniony w przypadku bada dotyczcych zaangaowania migrantw w sprawy kraju pochodzenia.

4.1. Charakterystyka prac badawczych


Opisanym badaniem ilociowym objtych zostao 3500 osb. W prbie znalazy si osoby o bardzo zrnicowanych cechach spoeczno-demograficznych oraz historii migracyjnej. Z analizy okresu w jakim nastpowaa emigracja z Polski wynika, e prawie trzy pite badanej populacji (58,3%) stanowi ankietowani, ktrzy wyjechali z kraju po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej, czyli po 2004 r. Wychodstwo co trzeciego badanego (30,5%) przypada na przedzia czasowy 1990-2003 i tylko co dziewity wyemigrowa przed okresem transformacji ustrojowej w 1989 r. Zebrany materia empiryczny wykaza ponadto, e wrd wspczesnych emigrantw utrwala si trend migracji dugookresowej. W badanej prbie tylko nieznaczny odsetek respondentw (4,9%) przebywa w kraju imigracji od 3 miesicy do roku. Drug pod wzgldem liczebnoci grup tworzyy osoby, ktre przebyway w kraju obecnego pobytu od roku do 5 lat (19,5%). Pozostali, czyli de facto wikszo badanych, to osoby, ktre mieszkay we wskazanym kraju imigracji duej ni 5 lat (75,5%). Dane te koresponduj z informacjami na temat planw dotyczcych dalszego pobytu na emigracji. Okazuje si, e przeszo poowa respondentw nie zamierza wrci do Polski (55,7%) i tylko dla niewielkiej liczby badanych emigracja ma charakter intencjonalnie tymczasowy (16,8%). Poniewa w badanej prbie wzgldnie silnie reprezentowany by odsetek osb niezdecydowanych co do dalszych losw migracyjnych (27,5% dla odpowiedzi nie wiem/trudno powiedzie), na podstawie uzyskanych wynikw trudno wnioskowa o skali potencjalnych powrotw. Wany odnotowania jest take fakt, e zdecydowan wikszo respondentw (78,5%) tworzyy osoby, ktre nie posiaday obywatelstwa kraju przyjmujcego. Bardzo interesujco przedstawia si rwnie charakterystyka badanej prby pod wzgldem szeregu cech spoeczno-demograficznych. W badaniu wziy udzia 1782 kobiety oraz 1718 mczyzn, co oznacza, e w badanej populacji

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

45

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

rozkad pci jest wzgldnie proporcjonalny. Bardziej zrnicowana okazaa si struktura badanych wedug wieku. Najwikszy odsetek badanych stanowiy kolejno osoby w wieku od 25 do 34 lat (30,9%) oraz majce od 35 do 44 lat (25,5%). Praktycznie co pity badany mieci si w przedziale wiekowym 4454 lat (20,3%), a co sidmy posiada od 55 do 64 lat (15,4%). Wrd badanych niewiele byo osb powyej 65. roku ycia 3,2% oraz przedstawicieli modziey do 24. roku ycia 4,8%. Wyranie zatem wida, e grup badanych wspczesnych polskich migrantw, korzystajcych z Internetu, stanowi osoby mode, w wieku produktywnym, gwnie mobilnym. Istotnym elementem charakteryzujcym badan populacj jest okrelenie miejsca pochodzenia oraz miejsca zamieszkania respondentw. Zebrane na ten temat informacje rwnie pokrywaj si z oglnie obserwowanymi tendencjami oraz procesami opisywanymi obecnie w literaturze powiconej zagadnieniom migracyjnym. Najwikszy odsetek badanych stanowiy osoby pochodzce z wojewdztw o najwikszych odpywach migracyjnych, czyli kolejno z wojewdztwa: lskiego (14,6%), maopolskiego (13,1%), dolnolskiego (9,4%) oraz podkarpackiego (9%)122. W prbie znaleli si przede wszystkim ankietowani pochodzcy z rnej wielkoci miast i tylko co szsty badany (17,7%) pochodzi z obszarw wiejskich. Przebywajc na emigracji respondenci koncentruj si w orodkach miejskich, przy czym prawie co trzeci z nich (26,3%) wybiera due, przeszo jednomilionowe metropolie. Tumaczy to mona czynnikami ekonomicznymi, gwnie atwiejsz w duych miastach dostpnoci pracy. Z punktu widzenia prowadzonej analizy wane byo okrelenie sytuacji zawodowej Polakw mieszkajcych za granic. Wykonywany zawd jest bowiem zmienn atrybutywn, ktra niejednokrotnie wskazuje na status jednostki w systemie stratyfikacyjnym spoeczestwa przyjmujcego. Struktura zawodowa badanej populacji okazaa si do spolaryzowana. Przeszo co trzeci badany jest pracownikiem fizycznym (34,6%), za co czwarty (26,4%) jest zatrudniony na stanowisku menederskim/kierowniczym, specjalistycznym lub wykonuje wolny zawd. W dalszej kolejnoci wrd respondentw odnotowano: przedsibiorcw (7,8%), osoby prowadzce wasne gospodarstwo domowe (6,9%), pracownikw administracji i nauczycieli (4%) oraz rolnikw (0,3%). Niewielk grup stanowili rwnie emeryci i rencici (4,7%), bezrobotni (2,3%) oraz osoby pracujce dorywczo (1,9%). Podane statystyki mog wiadczy o wcale nie
122

Warto zaznaczy, e obszarami o duych odpywach migracyjnych s rwnie wojewdztwa opolskie i podlaskie; odsetek respondentw pochodzcych z tych wojewdztw wynosi dla kadego po 3% i by wzgldnie porwnywalny z odpowiednimi wartociami dla pozostaych wojewdztw.

46

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

tak trudnym pooeniu zawodowym badanych imigrantw, jak nakrela si to w debacie publicznej. Niemniej jednak z uwagi na specyficzny sposb doboru prby interpretacj tak naley traktowa bardzo ostronie. Ocena sytuacji ekonomicznej w analizowanej grupie osb przedstawia si dla respondentw do korzystnie. A dwie trzecie badanych (64,5%) ocenio j jako dobr i bardzo dobr i tylko jeden na 25 respondentw uzna swoj pozycj materialn za z i bardzo z (4,3%). Interesujcy przy tym jest fakt, e na ocen sytuacji ekonomicznej nie wpywa zasadniczo okres w jakim nastpia emigracja, co oznacza, e oceny formuowane przez respondentw z rnych okresw emigracji s wzgldnie porwnywalne. Na tej podstawie mona wysun niemia tez, e w przypadku badanej populacji nie czas pobytu poza granicami kraju, a okrelony kapita spoeczny, posiadane zasoby i predyspozycje warunkuj pozycj jednostki w spoeczestwie przyjmujcym.

4.2. Partycypacja spoeczna i jej obszary


Jednym z podstawowych celw badania byo oszacowanie poziomu i zakresu szeroko pojtej aktywnoci spoecznej Polakw mieszkajcych za granic i co za tym idzie sformuowanie wnioskw na temat stosunku polskich migrantw wobec kwestii realizacji dziaa na rzecz polityki polonijnej. W literaturze socjologicznej akcentuje si, e aktywno spoeczna jednostek i grup wzmacnia poczucie wsplnoty i przeciwdziaa marginalizacji spoecznej. Uznaje si jednoczenie, e jest ona narzdziem kapitau spoecznego (wzmacnia go) oraz spoecznej integracji: w przypadku grup migracyjnych integracji ze spoeczestwem przyjmujcym oraz z wasnym rodowiskiem imigracyjnym. Aktywno spoeczna artykuuje si w rnych formach. W prezentowanym opracowaniu uwaga zostanie skupiona na trzech zasadniczych: politycznej, kulturowej oraz aktywnoci w organizacjach obywatelskich. Istotnym uzupenieniem tych rozwaa jest charakterystyka kontaktw spoecznych Polakw przebywajcych za granic i sformuowanie wnioskw na temat charakteru wizi spoecznych budowanych przez nich w warunkach migracyjnych. Pozwoli to na pniejsze nakrelenie zalenoci pomidzy poczuciem zwizku z wasn grup narodow a postawami wzgldem polityki polonijnej i gotowoci do zaangaowania si w dziaania na rzecz jej realizacji.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

47

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

4.2.1. Kontakty spoeczne


W warunkach migracyjnych bardzo istotn rol w podtrzymywaniu wizi z wasn grup odgrywaj rnego rodzaju kontakty spoeczne. Chcc zdiagnozowa wystpujce w tym zakresie wrd polskich migrantw tendencje, w trakcie badania poproszono ankietowanych o wskazanie w jakiego rodzaju relacje spoeczne wchodz najczciej. Analiza zebranych informacji wykazuje, e Polacy mieszkajcy za granic wchodz w rnego rodzaju i o rnym stopniu intymnoci kontakty spoeczne zarwno z czonkami wasnej grupy, jak i czonkami spoeczestwa przyjmujcego. Osobiste relacje zawizywane przez Polakw mieszkajcych za granic w obrbie wasnej grupy etnicznej najczciej dotycz kolejno: kontaktw z krewnymi i czonkami najbliszej rodziny, pozostaymi w Polsce a 88,2% wskaza na kontakty regularne i czste123; kontaktw ze znajomymi i przyjacimi, przebywajcymi w kraju pobytu odpowiednio 79,8%; kontaktw z krewnymi i czonkami najbliej rodziny, przebywajcymi w kraju pobytu 67,4%; kontaktw ze znajomymi i przyjacimi pozostaymi w Polsce 55,8%; kontaktw ze wsppracownikami w kraju pobytu 54,6%; kontaktw ze wsppracownikami pozostaymi w Polsce 16,7%. Osobiste relacje zawizywane przez Polakw mieszkajcych za granic na zewntrz wasnej grupy najczciej dotycz kolejno: kontaktw ze znajomymi i przyjacimi 74,4% wskaza na kontakty czste i regularne; kontaktw ze wsppracownikami 65,3%; kontaktw rodzinnych 49,4%. Ciekawe jest przy tym to, e na istnienie rozbudowanych wielokulturowych krgw przyjacielskich i towarzyskich124 zwraca uwag przeszo poowa respondentw (55,7%). Co wicej, analogiczny jest odsetek badanych, ktrzy akcentuj posiadanie rozbudowanych krgw towarzyskich o charakterze monokulturowym (56,5%). Na struktur spoecznych kontaktw Polakw przebywajcych za granic wpyw ma szereg czynnikw. Analiza zalenoci midzy rnymi zmiennymi spoeczno-demograficznymi wykazaa, e powizana jest ona z wiekiem badanych oraz z dugoci pobytu na emigracji. Przykadowo
Jako kontakty regularne i czste rozumiemy kontakty: codzienne, odbywajce si kilka razy w tygodniu oraz odbywajce si kilka razy w miesicu 124 Mamy tu na uwadze krgi znajomych liczce kilkanacie osb i wicej.
123

48

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

w przypadku kontaktw wewntrzgrupowych zaobserwowano, e czstotliwo i regularno kontaktw z przyjacimi i znajomymi w kraju pobytu zmniejsza si wraz z wiekiem. Ponadto na si i intensywno relacji z rodzin mieszkajc w Polsce wskazuje dodatkowo fakt, i poowa ankietowanych przyznaa si do przesyania jej rodkw pieninych (50,1%). Na podstawie uzyskanych wynikw mona wysnu kilka oglnych wnioskw. Po pierwsze stwierdzi naley, e polscy migranci nie tylko podtrzymuj relacje z rodakami, ale i buduj i podtrzymuj sieci relacji spoecznych z innymi czonkami spoeczestwa przyjmujcego. Zapewne wpywa to nie tylko na stosowane strategie adaptacji, ale wskazuje wyranie na postpujce procesy spoecznej integracji i akulturacji do spoeczestwa przyjmujcego. Po drugie, odnoszc uzyskane wyniki do problematyki wizi spoecznej, stwierdzi mona, e dla Polakw mieszkajcy za granic wan form zachowywania wizi z krajem jest utrzymywanie kontaktw z rodzin (zarwno t przebywajc w kraju, jak i na emigracji) oraz budowanie relacji z rodakami w warunkach migracyjnych.

4.2.2. Partycypacja polityczna


Kolejny obszar problemowy uwzgldniony w ramach analizy rnych form aktywnoci spoecznej Polakw mieszkajcych za granic dotyczy ich partycypacji politycznej. Poziom aktywnoci politycznej migrantw oszacowano na podstawie deklaracji respondentw na temat uczestnictwa w wyborach. Zwrcono przy tym uwag zarwno na uczestnictwo w wyborach przed wyjazdem za granic, jak i w warunkach migracyjnych. W badaniu nie zdefiniowano o jaki rodzaj wyborw chodzi (samorzdowe, krajowe, europejskie), by nie zawa spektrum uzyskanych odpowiedzi. Generalnie na podstawie uzyskanych wynikw stwierdzi mona, e poziom partycypacji wyborczej respondentw przed opuszczeniem kraju nie by bardzo wysoki: do regularnego udziau w wyborach przyznaa si tylko nieco ponad poowa ankietowanych (55,5%); co trzeci badany uczestniczy w wyborach nieregularnie (27,8%), za jeden na szeciu nigdy (16,7%). Zaskakujcy jest zwaszcza wysoki odsetek osb, ktre nigdy nie partycypoway politycznie, gdy w badanej prbie stosunkowo niewielka bya liczba osb modych, ktre mogyby opuci kraj przed ukoczeniem 18. roku ycia; znikomy by rwnie odsetek osb bez prawa wyborczego. Zebrane statystyki wykazay ponadto, e w warunkach migracyjnych i tak ju niski stopie partycypacji politycznej obnia si. Na pytanie: Jak czsto obecnie uczestniczy Pan(i) w wyborach (zarwno wadz Polski, jak i w kraju
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

49

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Pana(i) pobytu)? co trzeci badany (29,2%) wskaza na nieregularny udzia, jeden na czterech respondentw zadeklarowa regularn frekwencj (23,2%), za blisko poowa ankietowanych potwierdzia cakowit bierno w tym zakresie (47,6%). Bardziej szczegowa analiza wykazaa, e najwikszy odsetek badanych regularnie uczestniczcych w wyborach to osoby zamieszkujce obecnie: USA (35,9%), Belgi (27,8%), Szwecj (26,2%) oraz Austri (25%); natomiast cakowit bierno polityczn przejawiaj najczciej Polacy przebywajcy w Holandii (61,7%), Hiszpanii (57,5%) oraz we Woszech (56,3%). Partycypacja polityczna w warunkach migracyjnych jest silnie skorelowana z okrelonymi zmiennymi demograficzno-spoecznymi. Po pierwsze, zaley od pci badanych. Okazao si, e regularne uczestnictwo w wyborach deklaruje jedna trzecia badanych mczyzn (27,6%) i jedynie co pita respondentka (18,9%). Po drugie, uzaleniona jest od wieku ankietowanych. Zebrany materia empiryczny pozwala zaobserwowa prawidowo, e im wyszy wiek badanych, tym czciej uczestnicz oni w wyborach. Przykadowo regularn partycypacj wyborcz deklaruje 58% osb po 65. roku ycia i tylko co pity badany (21,1%) majcy od 35 do 44 lat. Zaleno t tumaczy mona przynajmniej dwoma czynnikami. Po pierwsze, grup respondentw majcych 65 lat i wicej w wikszoci przypadkw tworzy mog tzw. migranci reaktywni, ktrzy wyjechali z Polski przed 1989 r. czsto z przyczyn politycznych, co wpywa moe na ich aktywniejsze postawy. Po drugie, w grupie modszych migrantw znaczny moe by odsetek osb, ktre nie posiadaj obywatelstwa kraju pobytu i w konsekwencji nie posiadaj prawa wyborczego. Zaobserwowane tendencje potwierdza niejako analiza zwizku midzy partycypacj polityczn a czasem udania si na emigracj: jej poziom jest znacznie wyszy w grupie badanych, ktrzy wyjechali z Polski przed okresem transformacji ni wrd najnowszych poakcesyjnych migrantw. Generalnie zaobserwowany niski poziom deklarowanej frekwencji wyborczej w badanej grupie migrantw pokrywa si z tendencjami obserwowanymi w tym zakresie w Polsce. Wnioskowa rwnie mona, e niski poziom partycypacji politycznej ma swoje przeoenie na postawy Polakw mieszkajcych za granic wzgldem polityki polonijnej.

4.2.3. Uczestnictwo w kulturze


Kolejn uwzgldnion w badaniu paszczyzn spoecznej aktywnoci Polakw mieszkajcych za granic jest uczestnictwo w kulturze. Uczestnictwo to definiuje si jako korzystanie z zasobw tworzonych przez rne instytucje kulturowe (Cultural Statistic 2011). Wyniki analizy uczestnictwa badanych

50

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

migrantw w rnych wydarzenia kulturowych125, zarwno w kraju, jak i w warunkach migracyjnych, tylko nieznacznie si pokrywaj i wskazuj jednoczenie na wzgldnie niski poziom korzystania z oferty kulturowej. W warunkach migracyjnych odsetek Polakw biorcych regularny i czsty udzia126 w wydarzeniach kulturowych wynosi jedynie 18,6%. Dwie pite ankietowanych (42,7%) uczestniczy w wydarzeniach kulturowych kilka razy w roku, a co smy w ogle (12,4%). Badania wykazay jednoczenie, e odsetek respondentw, ktrzy deklarowali absencj kulturow, zwiksza si w warunkach migracyjnych i analogicznie zmniejsza si na emigracji udzia regularnie partycypujcych w kulturze127. Oznacza to, e proces migracyjny wpywa negatywnie na zachowania i postawy Polakw mieszkajcych za granic wzgldem ich uczestnictwa w kulturze. Oczywicie wniosek ten z uwagi na charakter badanej prby naley traktowa w kategoriach oglnych spostrzee; wymaga on bowiem bardziej pogbionych analiz. Wiele bada z zakresu uczestnictwa Polakw w kulturze wskazuje, e zachowania i preferencje wzgldem tego rodzaju aktywnoci uzalenione s od rnych czynnikw obiektywnych, takich jak: wiek, sytuacja ekonomiczna, wykonywany zawd. Niestety na podstawie uzyskanych danych trudno oszacowa wpyw tych zmiennych na partycypacj kulturow Polakw mieszkajcych za granic. Obserwacj jakiej zdoano dokona jest jedynie brak zalenoci pomidzy uczestnictwem w wydarzeniach kulturowych w kraju pobytu a pci, co oznacza, e zachowania kobiet i mczyzn s tu komparatywne. Generalnie podsumowujc t cz uwag stwierdzi naley, e na podstawie otrzymanych wynikw zauway mona, i poziom uczestnictwa badanych Polakw mieszkajcych za granic w rnych wydarzeniach kulturowych nie jest wysoki.

W opracowaniu tym celowo uywamy do nieostrego okrelenia wydarzenia kulturowe, gdy zgodnie z przyjt definicj uczestnictwa w kulturze, chodzi tu o caoksztat aktywnoci jednostek zwizanej z uczestnictwem w wydarzeniach z rnych dziedzin kultury wysokiej, jak i kultury popularnej (a zatem koncertach, pokazach publicznych, wystawach, festiwalach, spektaklach teatralnych, ekspozycjach muzealnych etc.), ktre inicjowane s przez rnego rodzaju instytucje prowadzce dziaalno kulturaln (zarwno instytucje kraju osiedlenia, jak i instytucje polonijne). Jest to rozumienie wskie, przyjte na potrzeby badania, pozwalajce uzyska oglne (nie szczegowe) informacje o aktywnoci kulturowej Polakw mieszkajcych poza granicami Polski. 126 Kilka razy w tygodniu i kilka razy w miesicu. 127 Odsetek ankietowanych, ktrzy deklarowali czsty i regularny udzia w rnych wydarzeniach kulturowych przed wyjazdem z kraju, wynis 24,5%, a tych ktrzy deklarowali bierno w tym zakresie 29,9%.
125

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

51

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

4.2.4. Partycypacja organizacyjna


Trzeci uwzgldnion w analizie paszczyzn aktywnoci spoecznej Polakw mieszkajcych za granic jest ich zaangaowanie w dziaalno organizacji pozarzdowych, nie bdcych organizacjami polonijnymi. Analiza wypowiedzi respondentw na ten temat wykazaa, e w warunkach migracyjnych poziom zaangaowania Polakw w dziaalno trzeciego sektora nieco si obnia. O ile ten rodzaj spoecznej aktywnoci przed wyjazdem z kraju deklarowa prawie co pity ankietowany (18,5%), o tyle do zaangaowania w dziaalno NGO w warunkach migracyjnych przyzna si tylko co sidmy badany (13,7%). Wrd angaujcych si w dziaalno organizacji pozarzdowych w warunkach migracyjnych najwicej jest osb w rodkowych przedziaach wiekowych, tj. 25-34 oraz 35-44 lat (stanowi oni odpowiednio 28 i 23,2% ogu128), oraz tych, ktrzy opucili Polsk w okresie poakcesyjnym stanowi oni blisko poow angaujcych si w dziaalno trzeciego sektora. Analiza zalenoci pomidzy pci badanych a zaangaowaniem w dziaania organizacji pozarzdowych wykazaa, e w warunkach migracyjnych nieco bardziej chtnie tego typu aktywno spoeczn podejmuj mczyni stanowi oni bowiem 53,7% ogu deklarujcych partycypacj organizacyjn. Niestety na podstawie otrzymanych wynikw trudno wnioskowa o wpywie zmiennych atrybutywnych na podejmowan w opisywanym tu zakresie dziaalno Polakw mieszkajcych za granic. Reasumujc, przedstawione w tej czci raportu wyniki pozwalaj na sformuowanie dwch zasadniczych tez istotnych z punktu widzenia analizowanego problemu. Po pierwsze, przypuszcza naley, e polscy migranci stosunkowo atwo wchodz w spoeczestwo przyjmujce. Wskanikiem tego jest midzy innymi tworzenie wieloetnicznych krgw towarzyskich i, w zasadzie, ograniczanie relacji endogamicznych do podtrzymywania wizi z rodzin w kraju i z najbliszymi przyjacimi w warunkach migracyjnych. Oczywicie na podstawie zebranych danych nie sposb orzeka na temat intensywnoci tych kontaktw. Drugim faktem jest to, e znamienn cech badanych jest niski poziom ich aktywnoci spoecznej praktycznie we wszystkich analizowanych wymiarach: politycznym, kulturowym i organizacyjnym. Co wicej, ulega on dalszemu obnieniu w wyniku procesu migracyjnego. Jest to o tyle niepokojce, e bierna postawa utrudnia moe podejmowanie rnych inicjatyw, w tym tych, ktre zwizane s z realizacj polityki polonijnej.
128

Zaobserwowano, e poziom zaangaowania obnia si wraz z wiekiem badanych. Przykadowo zaangaowanie w dziaalno NGO deklarowao 19,6% badanych majcych od 55 do 64 lat i tylko niecae 5% osb powyej 65. roku ycia.

52

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

4.3. Gotowo do zaangaowania si w realizacj polityki polonijnej


Gwne zaoenia polityki polonijnej odnosz si do szeregu dziaa podejmowanych w celu aktywizacji polskich rodowisk za granic. Aby mc oszacowa wielko potencjalnej gotowoci do zaangaowania si Polakw mieszkajcych za granic w realizacj zada zwizanych z polityk polonijn, w tej czci raportu dokonano szczegowego opisu nastpujcych zagadnie: identyfikacja opinii badanych migrantw wzgldem polityki pastwa polskiego wobec emigrantw oraz funkcjonowania polskich instytucji i organizacji polonijnych; charakterystyka dotychczasowego poziomu angaowania si w dziaania na rzecz rodowiska polskiego za granic oraz gotowoci do takiego zaangaowania si w przyszoci; charakterystyka najbardziej preferowanych sposobw i obszarw zaangaowania si polskich migrantw w dziaania zwizane z realizacj zaoe polityki polonijnej.

4.3.1. Ocena polityki polonijnej


Diagnoza dokonana na podstawie wypowiedzi Polakw mieszkajcych za granic wskazuje na istnienie wrd nich nieprzychylnych opinii na temat polityki pastwa polskiego wobec emigrantw. Odsetek badanych deklarujcych uznanie dla realizowanej dotychczas polityki Polski wobec Polakw mieszkajcych za granic wynis jedynie 8,1%, natomiast ponad dwie pite ankietowanych ocenio j negatywnie (44,9%). Oceny te s zbiene we wszystkich wyodrbnionych grupach spoeczno-demograficznych, a jedyn zmienn rnicujc opinie respondentw okaza si czas emigracji z Polski. Zebrane statystyki wskazuj, e stosunkowo wicej negatywnych opinii wystpuje wrd migrantw nowych: zarwno poakcesyjnych, jak i tych, ktrzy opucili kraj w przedziale czasowym 1990-2003 (odpowiednio: 47,8% i 42%). Wiza si to moe ze stosunkowo wieym dowiadczeniem emigracji oraz z opisanym, nieco niszym poziomem partycypacji tych grup badanych w politycznej sferze ycia spoecznego. Ponadto formuowane opinie na temat polityki polonijnej s zrnicowane ze wzgldu na kraj pobytu migranta. Najwicej opinii negatywnych formuuj Polacy mieszkajcy w Wielkiej Brytanii (55,8%), Irlandii (54,1%) oraz Norwegii i Holandii (po 50%); natomiast stosunkowo najwicej opinii pozytywnych pojawia si wrd Polakw w Stanach Zjednoczonych,
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

53

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Austrii (po 14,3%) i Szwecji (10,8%). Zwraca rwnie uwag fakt, e stosunkowo wysoki odsetek badanych nie sformuowa adnych ocen wzgldem polityki polonijnej (24,3%), a co pity deklarowa opinie ambiwalentne, nie oceniajc jej ani le, ani dobrze (22,7%).

4.3.2. Ocena funkcjonowania instytucji polskich i organizacji polonijnych


Aby mc scharakteryzowa opinie Polakw mieszkajcych za granic na temat funkcjonowania organizacji polskich i polonijnych, poproszono respondentw o ustosunkowanie si do dwch typw instytucji: po pierwsze, do instytucji polskich (tj. m.in. Ambasady RP , Konsulatu RP , Instytutu Polskiego), z ktrymi mieli do czynienia; po drugie, do organizacji polonijnych dziaajcych w kraju ich pobytu. Zgromadzone informacje pozwalaj zaobserwowa, e wikszo Polakw mieszkajcych za granic miaa rnego typu kontakty z dziaajcymi tam instytucjami polskimi, za niecae dwie pite respondentw wskazao na ich brak (38,8%). Najwikszy odsetek badanych mia do czynienia z Konsulatem RP (33,7%) i dopiero w dalszej kolejnoci wskazywano na kontakt z Ambasad RP (17,9%) i Instytutem Polskim (4,5%). Nieznaczny by te odsetek badanych 5,1%, ktrzy deklarowali wspprac z innymi ni wymienione instytucje129. Poniewa stosunkowo znaczny jest odsetek respondentw, ktrzy nie mieli adnych kontaktw z polskimi instytucjami w kraju pobytu, trudno dokona jednoznacznej oceny opinii badanych, tym bardziej e a dwie pite ankietowanych nie wypowiedziao si na ten temat (41%). Wrd pozostaych opinii przewaay oceny pozytywne (25,6%) oraz ambiwalentne (18,7%), a co sidmy badany oceni funkcjonowanie polskich instytucji w kraju pobytu negatywnie (14,8%). Na og dobrze o polskich instytucjach na obczynie wypowiadali si polscy imigranci w USA (42,5% ocen pozytywnych), Austrii (32,3%) oraz
129

Wrd wskazanych innych instytucji polskich znalazy si przede wszystkim organizacje polonijne, ktre funkcjonoway w kraju pobytu respondenta. Nierozrnienie przez badanych tych dwch typw instytucji mona interpretowa jako wskanik bardzo maej wiedzy Polakw mieszkajcych za granic na temat struktury organizacyjnej polskich spoecznoci imigracyjnych. Warto w tym miejscu doda, e z odpowiedzi respondentw wynika, i w warunkach migracyjnych najczciej maj oni kontakt z nastpujcymi organizacjami polonijnymi (wymieniono wedug liczebnoci wskaza): a) instytucje edukacyjne i kulturowe, np. polskie szkoy, muzea, biblioteki, orodki spoeczno-kulturowe, domy polskie; b) instytucje religijne koci, parafia, Polska Misja Katolicka; c) instytucje naczelne (umbrella organization), np. Kongres Polonii Amerykaskiej w USA; d) instytucje naukowe oraz branowe; e) organizacje prowadzce dziaalno finansow. Co ciekawe, minimaln liczb wskaza odnotowano w odniesieniu do kontaktu z organizacjami politycznymi oraz kombatanckimi, ktre cieszyy si ogromn popularnoci jeszcze dwie, trzy dekady temu.

54

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

we Woszech (32,5%). Natomiast ze oceny najczciej wystawiali Polacy mieszkajcy w krajach skandynawskich: Norwegii 27,6% ocen negatywnych i Szwecji 23,1% oraz w Hiszpanii (25,3%). Bardziej pogbiona analiza wykazaa, e formuowane opinie nie zale w sposb istotny od zmiennych spoeczno-demograficznych, co oznacza, e w wikszoci wyszczeglnionych grup s one porwnywalne. Wzgldnie podobnie jak ocena polskich instytucji za granic przedstawia si rwnie nastawienie badanych do organizacji polonijnych. Dziaalno organizacji polonijnych oceniana jest dobrze przez jedn pit respondentw (21,2%), natomiast przez co dziewitego negatywnie (11,4%). Blisko poowa badanych nie potrafia dokona takiej oceny (47,1%), a co pity respondent wykazywa postaw ambiwalentn, deklarujc jednoczenie, e nie ocenia ich ani dobrze, ani le. Pozytywne oceny wystawiaj na og Polacy mieszkajcy w USA (36% ocen pozytywnych), Austrii (32,2%) oraz w Belgii (30,4%); natomiast stosunkowo najwicej wypowiedzi negatywnych pojawio si wrd polskich imigrantw w Holandii (28,1%), Wielkiej Brytanii (27,1%) oraz w Norwegii (23,8%). Nie odnotowano przy tym zalenoci pomidzy dokonywanymi ocenami a zmiennymi o charakterze spoeczno-demograficznym, co wie si z faktem, e opinie na temat funkcjonowania organizacji polonijnych w kraju pobytu przedstawiaj si podobnie we wszystkich wyrnionych grupach badanych. Trudnoci z dokonaniem oceny funkcjonowania organizacji polskich i polonijnych przez respondentw id w parze z bardzo niskim poziomem wiedzy badanych o tego typu instytucjach. Tylko poowa badanych przyznaa, e wie o dziaalnoci organizacji polonijnych w kraju obecnego pobytu (52,5%).

4.3.3. Poziom dotychczasowego zaangaowania na rzecz rodowiska polskiego


Bardzo niski okaza si rwnie poziom dotychczasowego zaangaowania Polakw mieszkajcych za granic w dziaalno organizacji polonijnych. Zadeklarowa je tylko co smy respondent (11,9%), co stanowi 22,8% osb znajcych organizacje polonijne dziaajce w kraju pobytu. Zebrany w trakcie bada materia empiryczny pozwala zauway, e stosunkowo najwiksz aktywno w tym zakresie wykazywali Polacy przebywajcy we Francji (35,3% spord osb znajcych organizacje polonijne zadeklarowao takie zaangaowanie), w Stanach Zjednoczonych (30,9%) oraz w Szwecji (28,6%). Najniszy poziom aktywnoci charakteryzowa natomiast polskich imigrantw w Hiszpanii, Belgii oraz we Woszech. W wietle uzyskanych wynikw postawi mon tez, e
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

55

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

partycypacja imigrantw w yciu organizacyjnym wasnej zbiorowoci uzaleniona jest od swego rodzaju tradycji stowarzyszeniowoci z jak mamy do czynienia na przykad w przypadku USA oraz swoistej atmosfery panujcej w spoeczestwie przyjmujcym. Jak stwierdza bowiem G. Babiski, nie bez znaczenia s rwnie tradycje pluralizmu kulturowego i tolerancji wobec obcych130. Tak te naley tumaczy wzgldnie wysoki poziom zaangaowania na rzecz rodowiska polskiego we Francji, gdzie jak wskazuje G. Babiski, znaczny stopie ksenofobii i poczucia wyszoci ze strony tego spoeczestwa utrudnia asymilacj i uatwia utrzymywanie odrbnoci organizacyjnej131. Kolejnym wnioskiem, ktry nasuwa si po przeanalizowaniu zgromadzonego materiau, jest spostrzeenie, e poziom dotychczasowego zaangaowania badanych w dziaalno na rzecz wasnego rodowiska imigracyjnego uzaleniony jest od szeregu innych czynnikw obiektywnych. Bardzo wan rol zdaje si przy tym odgrywa czas w jakim doszo do emigracji oraz dugo pobytu w okrelonym kraju. Okazao si bowiem, e postawy aktywne przewaay w grupie osb, ktre wyjechay z Polski przed transformacj ustrojow. W grupie tej przeszo co trzeci badany deklarowa zaangaowanie w dziaalno organizacji polonijnych (33,6%). Stosunkowo dua aktywno spoeczno-organizacyjna emigrantw sprzed 1989 r. warunkowana jest prawdopodobnie wczesn sytuacj polityczn Polski, ktra niejednokrotnie bya czynnikiem mobilizujcym do dziaa na rzecz polskich interesw narodowych i pastwowych. W grupie emigrantw poakcesyjnych, ktrych wyjazdy nie s w aden sposb determinowane sytuacj polityczn kraju, odsetek zaangaowanych w dziaalno organizacji polonijnych wynis jedynie 19%. Poziom uczestnictwa w yciu spoecznoci imigracyjnej okaza si wyszy take w przypadku osb, ktre przebyway w danym kraju duej ni 5 lat co czwarty z nich deklarowa zaangaowanie w dziaanie organizacji polonijnych (24,1%). Dla porwnania, w grupie ankietowanych, ktrzy przebywali w danym kraju krcej ni rok, odsetek osb aktywnie uczestniczcych w yciu organizacyjnym spoecznoci polonijnej wynis tylko 5,3%. Oznacza to, e duszy pobyt na emigracji wzmacnia moe postawy proaktywne. Co wicej, dokonana analiza statystyczna wykazaa, e poziom zaangaowania uzaleniony jest rwnie od wieku badanych. Najniszy odsetek aktywnie uczestniczcych w yciu spoecznoci imigracyjnej odnotowano w grupie osb ze rodkowych przedziaw wiekowych: 24-34 oraz 35-44 lat. Stosunkowo
G. B a b i s k i, Uwarunkowania przemian organizacji polonijnych w Europie i Ameryce, w: B. Szydowska-Ceglowa (red.), Polonia w Europie, Pozna 1992, s. 79. 131 Ibidem, s. 82.
130

56

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

wikszym zaangaowaniem w polonijn dziaalno organizacyjn cechuj si najmodsi badani do 18. roku ycia132 oraz osoby po 45. roku ycia. Natomiast okazao si, i przynaleno zawodowa nie determinuje w zasadniczy sposb dotychczasowego zaangaowania w dziaalno organizacji polonijnych. Kolejnym faktem godnym podkrelenia jest rwnie to, e niski poziom uczestnictwa w yciu organizacyjnym rodowiska imigracyjnego nie wyklucza prywatnego (nie publicznego i zinstytucjonalizowanego) angaowania si na rzecz szeroko pojtych interesw polskiej grupy. Badania wykazay, e blisko trzy czwarte ankietowanych deklaruje emocjonalne przywizanie do ojczystego kraju (72,7%), a przeszo trzy pite czuje si reprezentantem swego narodu w codziennym yciu na obczynie (61,5%). Wikszo respondentw deklarowaa jednoczenie podejmowanie rnego rodzaju dziaa majcych na celu promocj Polski w kraju pobytu. Przykadowo, z deklaracji badanych wynika, e 75,5% z nich w prywatnych, codziennych rozmowach promowao polskie produkty. Podobny odsetek ankietowanych przedstawia Polsk w dobrym wietle (74%), prawie trzy czwarte deklarowao promocj turystyki do Polski (72,6%), a dwie trzecie przyznao, e promowao polsk kultur (65,5%). Aktywno ta ma jednak jedynie podoe prywatne i waciwie nie wykracza zasadniczo poza sfer kontaktw towarzyskich. Tendencja ta znajduje swoje potwierdzenie w analizie analogicznych dziaa w sferze kontaktw zawodowych. Okazuje si, e w miejscu pracy jedynie co trzeci badany przedstawia Polsk w dobrym wietle, promowa polskie produkty oraz promowa turystyk do Polski (odpowiednio: 36,2%, 31,3%, 29,3%). Jeszcze mniejszy by odsetek badanych, ktrzy deklarowali promocj polskiej kultury (26,5%). Badania wykazay ponadto, e tego rodzaju aktywno nie jest na szerok skal podejmowana rwnie w Internecie. Do promocji polskiej kultury za porednictwem mediw spoecznociowych przyzna si tylko co czternasty ankietowany (6,8%), a do promocji turystycznych walorw kraju pochodzenia tylko co szesnasty (5,8%).

132

Tendencj t tumaczy mona zwikszonym uczestnictwem tej grupy osb w instytucjach edukacyjnych, gownie polskich szkoach.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

57

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Tabela 2.

Dotychczasowe dowiadczenia promocji Polski


Czy zdarzyo si Panu(i) podejmowa wymienione poniej dziaania reprezentujce Polsk w Pana(i) obecnym kraju pobytu Przedstawianie Polski w dobrym wietle Promowanie polskiej kultury Promowanie turystyki do Polski Promowanie wsppracy gospodarczej z firmami w Polsce Promowanie polskich produktw

Tak, w rozmowach prywatnych

Tak, w rozmowach zawodowych

Tak, poprzez media spoecznociowe

Nie podejmowaem takich dziaa

74,0%

36,2%

6,5%

19,8%

65,6%

26,5%

6,8%

27,2%

72,6%

29,3%

5,8%

20,4%

16,5%

15,9%

1,9%

72,9%

75,7%

31,3%

4,7%

17,7%

Uzyskane wyniki skaniaj zatem do wniosku, e Polacy mieszkajcy za granic maj tendencj do wycofywania si do sfery prywatnej i unikaj wszelkich zinstytucjonalizowanych form aktywnoci na rzecz wasnej zbiorowoci. Nie oznacza to oczywicie braku wizi z wasnym krajem. Ta wi istnieje, ale jak udowodni to wiele lat temu w swoich badaniach G. Babiski133 oznacza ona utosamianie si z narodem i kultur przy zachowaniu dystansu wobec rnych instytucji, zwaszcza pastwowych. Taka antyinstytucjonalna postawa wskazuje rwnie, e obecne organizacje polonijne s dla imigrantw mao atrakcyjne, co wynika moe z faktu, e tradycyjne organizacje polonijne, powstae do
133

G. B a b i s k i, Wi etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, Warszawa 1986, s. 46.

58

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

realizacji wewntrznych celw Polonii, nie nadaj si do penienia nowych rl134. Oczywicie wniosek ten naley traktowa ostronie, gwnie z uwagi na brak odpowiednich bada empirycznych, ktre umoliwiaby formuowanie wnioskw na temat przemian organizacji polonijnych (zwaszcza w Europie) na tle przemian zbiorowoci etnicznych w poszczeglnych krajach.

4.3.4. Gotowo do zaangaowania si w dziaania na rzecz rodowiska polskiego


Kolejny obszar problemowy podjty w ramach analizy dotyczy okrelenia poziomu gotowoci Polakw mieszkajcych za granic do zaangaowania si w dziaalno organizacji polonijnych. Na pytanie: Czy byby Pan(i) w stanie zaangaowa si w dziaanie organizacji polonijnych w kraju pobytu? ponad jedna trzecia udzielia odpowiedzi twierdzcej (35,6%), przy czym tylko co dziewity z tej grupy wykazywa zdecydowanie pozytywn postaw w tym zakresie (10,6% odpowiedzi zdecydowanie tak). Prawie dwie pite ankietowanych nie wyrazio gotowoci do podjcia jakiejkolwiek aktywnoci organizacyjnej w rodowisku polonijnym (37%), a co trzeci badany nie mia zdania na ten temat (27,4%). Na podstawie uzyskanych wynikw sdzi zatem mona, e poziom gotowoci badanych do angaowania si w dziaania organizacji polonijnych jest redni. Deklarowany poziom gotowoci do zaangaowania si w dziaalno organizacyjn rodowiska imigracyjnego okaza si podobny we wszystkich ujtych w badaniu krajach, przy czym najwikszy odnotowano wrd Polakw mieszkajcych we Francji i we Woszech (odpowiednio 43,7% i 46,3%).

134

G. B a b i s k i, Uwarunkowania przemian organizacji polonijnych w Europie i Ameryce, s. 87.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

59

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Tabela 3.

Gotowo do reakcji na stereotypowe wypowiedzi na temat Polski


Czy gdyby: by(a)by Pan(i) gotw(owa): odnie si bezporednio do takich wypowiedzi i je prostowa trudno powiedzie zaangaowa si w dziaania organizacji polonijnych obalajce takie stereotypy trudno powiedzie zainicjowa akcj za porednictwem portali spoecznociowych

Spotyka(a) Pan(i) osoby wypowiadajce si o polskich obozach mierci Spotyka(a) si Pan(i) z wypowiedziami opisujcymi Polakw za granic jako przestpcw i nacigaczy Spotyka(a) si Pan(i) z wypowiedziami przedstawiajcymi Polsk jako zacofany kraj

81,6%

6,8%

11,6% 42,9% 23,9% 33,2% 43,2% 23,8% 33,0%

71,7% 13,3% 15,7% 33,7% 30,2% 36,1% 32,9% 31,2% 35,9%

78,6% 11,0% 10,3% 39,3% 28,6% 32,1% 40,3% 28,0% 31,7%

60

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

trudno powiedzie

tak

tak

tak

nie

nie

nie

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

Interesujce byo rwnie poznanie czynnikw najbardziej wpywajcych na poziom gotowoci do zaangaowania si w dziaalno organizacyjn. W analizie uwarunkowa aktywnoci zwraca uwag fakt, e zmienne takie, jak: wiek, pe, dugo pobytu w danym kraju oraz czas emigracji nie maj istotnego wpywu na poziom deklarowanej gotowoci do zaangaowania si w dziaanie organizacji polonijnych. Przeprowadzona analiza wskazuje natomiast, e czynnikiem determinujcym ewentualn aktywno organizacyjn jest ocena wasnej sytuacji ekonomicznej. Wyranie wida, e poziom gotowoci do uczestnictwa w yciu organizacyjnym rodowiska polonijnego zmniejsza si wraz z coraz to lepsz ocen sytuacji materialnej. Przykadowo, w grupie osb, ktre okreliy swoj sytuacj jako z135, odsetek gotowych do zaangaowania si w dziaania organizacji polonijnych obj poow ankietowanych (47,7%); natomiast w grupie osb oceniajcych swoj sytuacj ekonomiczn jako dobr, ju tylko co trzeciego badanego (34,1%). W wietle uzyskanych wynikw postawi mona do ostron tez, i jednym z istotnych motyww generujcych gotowo do zaangaowania si w dziaalno organizacji polonijnych jest potrzeba/ch uzyskania konkretnej pomocy od rodakw. Warto doda, e wniosek ten koresponduje z przedstawionymi niej preferowanymi formami i obszarami zaangaowania si w dziaalno na rzecz rodowiska polonijnego. Co wicej, przeprowadzona analiza wykazaa, e gotowo Polakw mieszkajcych za granic do zaangaowania si w dziaania organizacji polonijnych ma charakter kontekstualny. Oznacza to, e pojawia si ona i/lub wzrasta w momencie zagroenia szeroko pojtych interesw narodowych. Wskanikiem tego trendu jest deklaracja zaangaowania si badanych w dziaania organizacji polonijnych w sytuacji: a) pojawienia si informacji o polskich obozach mierci (42,9% badanych), b) przedstawiania Polakw w sposb negatywny, stereotypowy (33,7%) oraz c) przedstawiania Polski w sposb negatywny, jako kraj zacofany (39,3%). Naley z tych danych wycign wniosek, e pomimo i badani charakteryzuj si wzgldnie niewysokim poziomem gotowoci do zaangaowania si w dziaalno organizacyjn i maj tendencj do wycofywania si do sfery prywatnej, to w przypadku naruszenia polskich interesw narodowych wzrasta ich gotowo do podjcia wsppracy z organizacjami polonijnymi. Pamita przy tym naley, e opisana tu tendencja dotyczy tylko okrelonych sytuacji i co za tym idzie dziaa i nie ma przeoenia na gotowo do zaangaowania si w ycie organizacyjne wasnej spoecznoci imigracyjnej w przyszoci. Okazuje si bowiem, e a 70% badanych, ktrzy wyrazili ch wsppracy z organizacjami polonijnymi w sytuacji pojawienia si informacji
135

Odpowied: yjemy skromnie, musimy na co dzie oszczdnie gospodarowa pienidzmi.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

61

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

o polskich obozach mierci, nie zadeklarowaa uczestnictwa w yciu organizacyjnym wasnej zbiorowoci w przyszoci. Z uwagi na podjt problematyk istotne wydaje si rwnie zaprezentowanie wpywu partycypacji spoecznej badanych na prezentowan przez nich gotowo do zaangaowania si w dziaalno organizacji wasnego rodowiska imigracyjnego. W analizie uwzgldnione zostay wszystkie cztery opisane wyej sfery partycypacji spoecznej, a zatem: kontakty spoeczne, partycypacja polityczna, kulturowa oraz obywatelska. Analiza zalenoci wykazaa, e gotowo do zaangaowania si w dziaalno organizacji polonijnych w najwikszym stopniu zaley od trzech czynnikw: oceny organizacji polonijnych im bardziej pozytywne oceny, tym wiksza jest liczba badanych deklarujcych gotowo do zaangaowania si; poziomu partycypacji politycznej im wikszy jest odsetek osb regularnie i/lub nieregularnie uczestniczcych w wyborach w kraju pobytu, tym wikszy jest odsetek osb, ktre deklaruj gotowo do zaangaowania si; dotychczasowego zaangaowania w dziaania organizacji polonijnych respondenci, ktrzy deklarowali takie angaowanie si dotychczas, nieco czciej wyraali gotowo do tego typu aktywnoci w przyszoci. W wietle przeprowadzonych analiz pozostae wymienione czynniki zdaj si nie mie wpywu na poziom gotowoci Polakw mieszkajcych za granic do uczestnictwa w yciu organizacyjnym wasnej zbiorowoci imigracyjnej. Podsumowujc t cz uwag stwierdzi naley, e deklarowany przez badanych poziom zaangaowania si w realizacj dziaa zwizanych z polityk polonijn w najwikszym stopniu uzaleniony jest od: oceny wasnej sytuacji ekonomicznej przez badanych, oceny organizacji polonijnych i poziomu partycypacji politycznej oraz poziomu dotychczasowego angaowania si w dziaalno organizacyjn zbiorowoci imigranckiej. Co wicej, zmienia si on moe w zalenoci od okrelonej sytuacji, co oznacza, e niektre dziaania mog by podejmowane tylko w momentach zagroenia polskich interesw.

4.3.5. Preferowane sposoby i obszary zaangaowania si w realizacj polityki polonijnej


W trakcie bada starano si ustali, jakie s najbardziej preferowane przez ankietowanych sposoby angaowania si w dziaania organizacji polonijnych. Uzyskane wyniki pozwalaj stwierdzi, e respondenci, ktrzy wyrazili gotowo do uczestnictwa w yciu organizacyjnym wasnej spoecznoci

62

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

imigracyjnej, wymienili w nastpujcej kolejnoci takie sposoby aktywnoci, jak: a) czonkostwo (14,1%), b) wolontariat (12,3%), c) korzystanie z oferty organizacji polonijnych (8,1%); d) zaoenie/powoanie organizacji (2,5%) oraz e) finansowe wsparcie organizacji (2,1%). A co smy z tej grupy badanych nie by w stanie okreli swoich preferencji odnonie do sposobw partycypacji w organizacjach polonijnych (12,9%) i tylko znikomy odsetek respondentw (0,7%) wskazywa na inne sposoby zaangaowania si, w tym na: dziaalno informacyjn, udzia w inicjatywach na rzecz spoecznoci polonijnej (np. pomoc ofiarom przemocy, pomoc w adaptacji nowo przybyych) oraz zatrudnienie w tego typu organizacji.
Tabela 4.

Gotowo do zaangaowania si w dziaalno organizacji polonijnych


W jaki sposb by(a)by Pan(i) gotowy(a) zaangaowa si w dziaanie organizacji polonijnych w Pan(i) obecnym kraju pobytu? poprzez czonkostwo poprzez wolontariat poprzez korzystanie z ich oferty chcia(a)bym zaoy tak organizacj poprzez udzielanie im wsparcia finansowego Procent ogu 14,1% 12,3% 8,1% 2,5% 2,1% Procent osb gotowych do zaangaowanania 39,6% 34,5% 22,7% 6,9% 5,9%

Podsumowujc przedstawione informacje mona wysun tez, e poziom zaangaowania Polakw mieszkajcych za granic w dziaania na rzecz rodowiska polskiego jest stosunkowo niski. Badani imigranci niechtnie dziaaj w polonijnych organizacjach; wykazuj te wzgldnie niewysoki poziom gotowoci do tego typu zaangaowania si w przyszoci. Tendencje te koreluj z negatywn ocen polityki Polski wzgldem Polakw mieszkajcych za granic, ambiwalentnymi ocenami funkcjonowania polonijnych organizacji, jak rwnie z nikym poziomem wiedzy o nich. Generalnie zgromadzone informacje pozwalaj na nakrelenie cztery podstawowych typw migrantw (profili migrantw): migranci aktywni angaujcy si dotychczas w dziaania organizacji polonijnych (s to gwnie mieszkacy Francji i USA); przebywajcy w kraju pobytu duej ni 5 lat; w znacznej mierze osoby, ktre opuciy

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

63

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Polsk przed 1989 r.; bardziej ni inni cechujcy si wysokim poziomem partycypacji politycznej; osoby najmodsze do 24. roku ycia i/lub majce wicej ni 45 lat; migranci o postawach proaktywnych wyraajcy gotowo do zaangaowania si w dziaania organizacji polonijnych (s to gwnie mieszkacy Francji); czciej osoby zaangaowane ju w dziaania organizacji polonijnych i oceniajce pozytywnie ich funkcjonowanie; charakteryzujcy si wyszym poziomem partycypacji politycznej oraz czciej osoby oceniajce gorzej wasn sytuacj materialn; migranci o postawach proaktywnych w sytuacji zagroe polskich interesw narodowych deklarujcy gotowo do zaangaowania si w dziaalno organizacji polonijnych tylko w momentach zagroenia rnie rozumianych interesw narodowych; prezentujcy kontekstualn postaw proaktywn, uzalenion od danej sytuacji, kontekstu, nie zwizan z ogln gotowoci do zaangaowania si; migranci o postawach antyinstytucjonalnych niezaangaowani i nie deklarujcy gotowoci do zaangaowania si w dziaania organizacji polonijnych (gwnie emigranci poakcesyjni); wykazujcy niski poziom aktywnoci w rnych sferach ycia spoecznego, a zwaszcza politycznego; negatywnie oceniajcy polityk polonijn oraz funkcjonowanie organizacji polonijnych; nieco czciej osoby dobrze i bardzo dobrze postrzegajce wasn sytuacj ekonomiczn.

64

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

5.

Polacy o wysokich pozycjach w strukturze spoeczestw przyjmujcych wobec kwestii zwizanych z polityk polonijn. Wyniki bada jakociowych
5.1. Charakterystyka prac badawczych
Sprawozdawane badanie zostao zrealizowane w okresie 23.07-7.09.2013 r. wrd osb polskiego pochodzenia zajmujcych wysokie pozycje w strukturze spoecznej pastw przyjmujcych: Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Szwecji, Francji, USA i Norwegii. Respondenci, z ktrymi przeprowadzono indywidualne wywiady pogbione, reprezentowali nastpujce kategorie zawodowe: prawnik, lekarz, pracownik naukowy, przedsibiorca, architekt, meneder, kurator wystaw artystycznych, dziennikarz, tumacz czy urzdnik. Specyficzna struktura prby badawczej bya podyktowana celami badania odnoszcymi si cile do zamierze realizowanej polityki polonijnej. Dokumenty takie, jak Plan wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku czy jego odpowiednik dotyczcy 2014 r. podkrelaj bowiem znaczenie wsppracy z elitami polonijnymi, budowania prestiu i pozycji osb polskiego pochodzenia za granic oraz wzmacniania ich wpyww spoeczno-politycznych. Std majc na uwadze rol przypisywan w polityce polonijnej osobom polskiego pochodzenia zajmujcym wysokie pozycje w strukturze spoecznej pastw przyjmujcych, powicono zbadaniu postaw tyche cay segment omawianego badania. Ze wzgldu na trudnoci w dostpie do powyej opisanej grupy badanych, zastosowano nielosow technik doboru prby, tzw. kuli nienej, ktra polegaa na czciowym udziale ankietowanych w rekrutowaniu kolejnych respondentw. Decyzj o zastosowaniu takiego schematu doboru prby podjto z powodu istnienia barier w dotarciu do respondentw oraz maego zainteresowania potencjalnych badanych udziaem w wywiadach. Szczeglnie niskie zainteresowanie odnotowano wrd osb, ktre nie miay dowiadcze zwizanych z udziaem w yciu spoecznoci polskiej, dziaalnoci w organizacjach polonijnych ani nie przejawiay wczeniej aktywnoci, ktr mona by okreli mianem promocji Polski czy dbania o jej interesy. Taki stan rzeczy, z jednej strony, wpyn na wyniki, bowiem w prbie badawczej dominoway osoby, ktre choby w niewielkim stopniu byy zaangaowane wczeniej w wymienione powyej dziaania, a z drugiej strony, stanowi sam w sobie podstaw
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

65

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

istotnych wnioskw badania, ktre przedstawione zostan w dalszej czci opracowania. Kolejne akapity maj na celu syntetyczne zaprezentowanie wynikw analiz treci kilkudziesiciu godzin przeprowadzonych rozmw.

5.2. Postawy wobec dotychczasowej i nowej polityki polonijnej


Zdiagnozowana wiedza badanych dotyczca zaoe polityki polonijnej bya generalnie ograniczona przy czym wzrostowi zaangaowania w sprawy spoecznoci polskiej niekoniecznie towarzyszya wiksza wiadomo uwarunkowa strukturalnych. Odnotowane utosamianie polityki polonijnej z konkretnymi przedsiwziciami czy inicjatywami podejmowanymi przez placwki dyplomatyczne i konsularne moe dowodzi, e te najatwiej dostrzegalne formy w znacznym stopniu buduj obraz polityki pastwa polskiego wobec Polonii. Ze wzgldu na nisk wiadomo zaoe polityki polonijnej oraz kierunkw jej zmian respondentom przedstawiano ich syntetyczny zarys. Zarejestrowane oglnikowe pozytywne opinie, do rzadko poparte bardziej szczegowymi ocenami, i zasygnalizowane powyej deficyty wiedzy wydaj si po prostu wiadczy o tym, e w wikszoci przypadkw nie s to sprawy stanowice zasadniczy obszar zainteresowania badanych. Z kolei do zidentyfikowanych krytycznie ocenianych obszarw prowadzonej polityki polonijnej (przy czym warto zaznaczy, e postawy krytyczne wydaj si zwizane z wikszym zaangaowaniem i wiedz badanych na temat zaoe oraz realizacji polityki polonijnej) naley zaliczy: znikom zauwaalno dziaa bdcych jej wyrazem, niewystarczajc realizacj funkcji opieki nad osobami polskiego pochodzenia przebywajcymi za granic, dezintegracj aspektw socjalnych, kulturalnych i ekonomicznych polityki polonijnej, instrumentalizacj Polonii do celw polskiej polityki wewntrznej, wzmacnianie zjawisk wykluczenia spoecznego polskich migrantw w wyniku silnej koncentracji na dziaaniach promocyjnych, a rezygnacji ze wsparcia opiekuczego, prowadzenie polityki polonijnej bez konsultacji z Poloni i jej przedstawicielami w oderwaniu od jej potrzeb, nieprzejrzyste i nieracjonalne z perspektywy lokalnych spoecznoci decyzje dotyczce likwidowania placwek konsularnych i Instytutw Polskich,

66

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

nieadekwatno finansowania do zamierzonych celw, pomijanie znaczenia nauczania jzyka polskiego wrd kolejnych pokole migrantw oraz w regionach przygranicznych pastw ssiadujcych. Nie zabrako rwnie silnie krytycznych opinii podwaajcych realne istnienie polityki polonijnej z perspektywy dowiadcze Polonii. Analiza treci materiau badawczego z wywiadw pogbionych pozwolia zdiagnozowa zaoenia reformy polityki polonijnej mogce budzi kontrowersje przede wszystkim ambiwalencj wywoywa moe jej reorientacja w stron nasilenia uwagi kierowanej na Poloni w pastwach wysoko rozwinitych oraz zmiana modelu wsppracy z mediami polonijnymi. W pierwszym z wymienionych obszarw rda napi mog by dwojakie z jednej strony dotychczasowe skupienie polityki polonijnej na wschodzie bywa uznawane za archaiczne i nieuzasadnione ze wzgldu na zanik tamtejszej Polonii w wyniku procesw demograficznych, z drugiej strony wrd badanych majcych kontakt z przedstawicielami tamtejszej spoecznoci polonijnej zdiagnozowano postulaty kierowania do niej wikszego wsparcia ze wzgldu na nieporwnywalnie lepsze pooenie materialne i polityczne osb polskiego pochodzenia w krajach wysoko rozwinitych. Z kolei zmiana modelu wsppracy z mediami polonijnymi w kierunku koncentracji na silniejszych orodkach moe wywoywa aprobat ze wzgldu na pojawiajce si krytyczne oceny roli niskonakadowych mediw skupionych na sprawach dotyczcych bardzo nielicznych kategorii czonkw Polonii, ale rwnie obawy o wpyw takiego posunicia na jako dostpnej oferty medialnej. Potencjalnym rozwizaniem tego problemu moe by wczanie kryteriw innych ni tylko zasig danego medium (np. jako oferty) do procedury decydowania o przyznaniu wsparcia (za negatywny punkt odniesienia w przypadku relacji zasigu do jakoci oferty przywoywana bywa krytycznie oceniana TVP Polonia). Naley jednoczenie bra pod uwag zdiagnozowane w trakcie wywiadw pogbionych wyanianie si w rodowiskach polonijnych przekonania, e ze wzgldu na zmiany wspczesnych mass mediw zwizane z atw dostpnoci Internetu, media polonijne nie s priorytetowym obszarem dziaania. W wietle zarejestrowanych wypowiedzi naley zwrci uwag na znaczenie wpywu faktycznej, operacyjnej realizacji zaoe polityki polonijnej na jej percepcj wrd czonkw Polonii. Wyniki badania dowodz bowiem, e pomimo dobrej oceny kierunku planowanej zmiany polityki polonijnej, bardzo krytyczne postrzeganie dziaa poszczeglnych ambasad i konsulatw w zakresie realizacji tych zaoe moe znaczco rzutowa na postawy czonkw Polonii. Percepcja jakoci polityki polonijnej wrd jej adresatw w praktyce
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

67

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

niejednokrotnie okazuje si zatem w bardzo duym stopniu uwarunkowana kompetencjami i osigniciami indywidualnych przedstawicieli sub dyplomatycznych oraz konsularnych, ktrzy za ni odpowiadaj. W tym kontekcie szczeglnego znaczenia moe nabiera zidentyfikowany w trakcie wywiadw pogbionych postulat wprowadzenia procedur szczeglnie starannej weryfikacji umiejtnoci, ale rwnie predyspozycji osb piastujcych kluczowe stanowiska w placwkach zagranicznych (przede wszystkim ambasadorw, konsulw i attach kulturalnych). Analiza treci zarejestrowanych wypowiedzi pozwala postawi tez o wyanianiu si w czci rodowisk polonijnych przewiadczenia o tym, e ze wzgldu na zmiany geopolityczne, zwizane choby z polityk wolnego przepywu osb w obrbie Unii Europejskiej, polityka polonijna powinna w wikszej mierze zrwnywa status Polakw przebywajcych w kraju i za granic na poziomie administracji pastwowej. Kwestionowanie tradycyjnego podziau na Polakw mieszkajcych w kraju i przebywajcych za granic moe stanowi istotne wyzwanie dla przyszej polityki polonijnej. Zgodnie z takim stanowiskiem dziaania wchodzce w zakres polityki polonijnej powinny zosta przeformuowane w kierunku denia do zbudowania platformy tworzenia relacji, wymiany wiedzy oraz rozwijania wsppracy pomidzy tymi dwiema zbiorowociami. Ponadto w trakcie wywiadw pogbionych zdiagnozowano postulat pogbienia midzyresortowego prowadzenia polityki polonijnej. Takie oczekiwanie wynika z wieloaspektowoci zarwno potrzeb oraz problemw, jak i potencjaw Polonii i koniecznoci zaangaowania w jej sprawy Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego czy wreszcie Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej.

5.3. Zaangaowanie w sprawy Polski i percepcja relacji z Polsk


Wypowiedzi zarejestrowane w trakcie wywiadw pogbionych mog wiadczy o wysokim zainteresowaniu respondentw sprawami Polski i zaangaowaniu w nie na poziomie deklaratywnym. Ze wzgldu na ograniczone moliwoci uoglniania wynikw dotyczcych czstotliwoci pojawiania si pewnych wypowiedzi na populacj generaln, ciekawsze jest zidentyfikowanie motywacji i uzasadnie, ktre byy podstaw formuowania takich opinii. Przypisywanie duej wagi do stanu polskiego spoeczestwa i pastwa oraz wizerunku, jaki im towarzyszy poza granicami kraju, dostrzegalne wrd badanych przedstawicieli Polonii, zwizane byo w dominujcym stopniu z przewiadczeniem, e

68

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

percepcja Polski i Polakw/osb polskiego pochodzenia ma wpyw na sytuacj indywidualnych czonkw Polonii w ich miejscu ycia i pracy. Wspomniany wizerunek ma bowiem w pewnym stopniu wpywa na jednostkowe relacje tyche osb z otoczeniem spoecznym czy instytucjonalnym w krajach obecnego pobytu. Wydaje si to istotn konstatacj w perspektywie projektowania systemu motywatorw czy te samych przekazw skierowanych do grup docelowych przeformuowanej polityki polonijnej. Naley rwnie zwrci uwag, e przeprowadzone analizy pozwalaj postawi tez o istnieniu zwizku pomidzy pozytywn ocen zmian nastpujcych w Polsce i skonnoci do deklaracji o zaangaowaniu w jej sprawy oraz odpowiednio krytyczn opini o zjawiskach zachodzcych midzy innymi w polskim yciu publicznym i zdystansowaniem si do skadania takich deklaracji. Naley jednoczenie zaznaczy, e powysza teza wymaga dalszej weryfikacji empirycznej. W tym te kontekcie odnotowano wystpowanie ambiwalencji postaw wobec aktywnej obecnoci w yciu spoecznoci polonijnej, a szczeglnie przynalenoci do organizacji polonijnych. Wiele spord odnotowanych wypowiedzi wiadczy o rozgraniczaniu przez cz czonkw Polonii tych spraw uczestnictwo w dziaalnoci organizacji polonijnych (szczeglnie majcych dusz histori dziaania), ktremu wicej uwagi powicone zostanie w dalszych rozwaaniach, oraz zaangaowanie w sprawy Polski nie zawsze traktowane s jako tosame. Indywidualne, oddolne formy reprezentowania kraju i jego interesw w niektrych rodowiskach polonijnych uznawane s za bardziej istotny wyznacznik zaangaowania ni stowarzyszeniowo.

5.4. Dotychczasowa aktywno w obszarze dziaa zwizanych z realizacj polityki polonijnej


Obok majcych indywidualny charakter dowiadcze z udziau w rnorodnych przedsiwziciach czy wydarzeniach, zdecydowanie dominujc deklarowan form dotychczasowej aktywnoci badanych osb polskiego pochodzenia na rzecz Polski i reprezentowania jej interesw bya swego rodzaju praca u podstaw. Zdiagnozowano powszechne wystpowanie w badanej zbiorowoci stanowiska opierajcego si na zaoeniu, e to codzienna praca zawodowa, funkcjonowanie w krgach towarzyskich czy spoecznoci lokalnej w sposb, ktry jest pozytywnie oceniany przez otoczenie, stanowi znaczcy wkad osb polskiego pochodzenia w ksztatowanie wizerunku Polski i Polakw za granic. Szczeglne znaczenie moe mie w tym wzgldzie polski etos pracy, ktry ma by dobrze rozpoznawalny w licznych krajach bdcych kierunkami intensywnych migracji Polakw. W zwizku z tym to rzetelne i uczciwe funkcjonowanie
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

69

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

w spoeczestwie przyjmujcym ze wiadomoci jednostkowego wpywu na percepcj caej grupy etnicznej moe stanowi dla czci czonkw Polonii najbardziej podan form wspierania interesw kraju pochodzenia. Jednoczenie w trakcie wywiadw pogbionych zidentyfikowano swoiste balansowanie na granicy otwartego komunikowania o swoim pochodzeniu w sytuacjach prywatnych i publicznych oraz swoistego obnoszenia si z narodowoci, ktre w niektrych rodowiskach polonijnych nie jest uznawane za podane. Istnienie takiego napicia w postawach czci osb polskiego pochodzenia mieszkajcych za granic jest czsto zwizane ze zdystansowaniem do organizacyjnych form aktywnoci na rzecz Polski i Polakw wynikajcym z negatywnej oceny funkcjonowania rodowisk polonijnych (uzasadnianej ich archaicznym charakterem, istnieniem wewntrznych konfliktw czy tendencjami do ekskluzji). Naley zwrci rwnie uwag na znaczenie dowiadcze w kontaktach z przedstawicielami polskich sub dyplomatycznych i konsularnych dla przebiegu aktywnoci czonkw Polonii mianowicie silnie negatywna ocena wsppracy w momencie intensywnego zaangaowania w realizacj przedsiwzi promujcych Polsk w ich kraju pobytu moe by czynnikiem decydujcym o trwaym porzuceniu zorganizowanych form tego typu aktywnoci.

5.5. Zainteresowanie i gotowo do podejmowania dziaa zwizanych z realizacj polityki polonijnej


Wrd badanych, ktrzy nie mieli dotychczas lub mieli bardzo ograniczone dowiadczenia dotyczce udziau w promocji Polski czy te prowadzenia public diplomacy na jej rzecz, dominowao deklaratywne due zainteresowanie i gotowo do podejmowania tego typu aktywnoci bez pogbionego wyobraenia o tym, jakie mogyby to by dziaania. Z jednej strony mona traktowa taki stan rzeczy jako prognostyk istnienia niewielkiego potencjau do samoorganizowania i wykazywania inicjatywy ze strony respondentw, ale z drugiej strony wiadczy to o braku istotnych uprzedze w wiadomoci badanych i otwartoci na przysze moliwoci. Nie naley jednoczenie pomija wystpowania wiadomych postaw wyraajcych si poprzez otwarte warunkowanie gotowoci do podejmowania dziaa apolitycznoci podejmowanych przedsiwzi, zgodnoci z obszarem zainteresowa zawodowych lub hobby czy te poczuciem, e pastwo polskie nie traktuje Polonii instrumentalnie do realizacji swoich celw i oferuje jej wsparcie.

70

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

5.6. Potrzeby i bariery w zakresie dziaa zwizanych z realizacj polityki polonijnej


Ze wzgldu na wielowtkowo potrzeb i barier realizacji polityki polonijnej, zidentyfikowanych podczas wywiadw pogbionych, zostan one przedstawione w zsyntetyzowanej formie kilku wyodrbnionych na podstawie zebranego materiau badawczego kategorii. Do pierwszej kategorii istniejcych w wiadomoci respondentw potrzeb zaliczy naley postulaty dotyczce funkcjonowania placwek dyplomatycznych i konsularnych: zachowanie cigoci realizacji polityki polonijnej i bdcych jej wyrazem przedsiwzi bez wzgldu na zmiany kadrowe w placwkach dyplomatycznych i konsularnych; rozszerzenie zakresu usug proponowanych Polakom przebywajcym za granic, zarwno dostpnych w placwkach konsularnych, jak i oferowanych przez organizacje pozarzdowe wsppracujce ze strukturami administracyjnymi (wsparcie prawne, administracyjne itp.), przypisanie roli mediacyjnej przedstawicielom sub konsularnych i dyplomatycznych w sytuacji konfliktw pojawiajcych si w spoecznoci polskiej. Druga kategoria spord zidentyfikowanych w trakcie rozmw z badanymi potrzeb dotyczy przede wszystkim zmian w dotychczasowej realizacji zada promocyjnych, ktre z jednej strony s zorientowane na tworzenie wizerunku Polski w poszczeglnych pastwach, z drugiej jednak stanowi okazj do wykorzystania potencjau osb zajmujcych wysokie pozycje w strukturach ich spoeczestw. Naley w tym miejscu zwrci uwag na: wspieranie wzrostu obecnoci sztuki (prac plastycznych, performatywnych, filmu, muzyki, literatury itp.) polskich artystw lub artystw polskiego pochodzenia w przestrzeni publicznej pastw przyjmujcych; tworzenie zwizkw pomidzy sztuk a przedsibiorcami w rodowiskach polonijnych sprzyjajcych mecenatowi; zmian treci i form organizowanych przedsiwzi (m.in. odejcie od dominacji motyww folklorystycznych czy martyrologicznych w kierunku bardziej wspczesnych i uniwersalnych przekazw oraz formu) pozwalajc dotrze do nowych grup docelowych, np. niszych kategorii wiekowych Polonii i spoeczestw przyjmujcych, organizacj przedsiwzi promocyjnych zorientowanych na wywoanie mody na polsko.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

71

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Do trzeciej wyodrbnionej kategorii potrzeb przyporzdkowano kwestie zwizane ze wspieraniem procesu tworzenia sieci spoecznych, ktre naley uzna za podstaw realizowania polityki spoecznej majc bardzo duy potencja. W tym wzgldzie za podane mona uzna: organizowanie przedsiwzi sprzyjajcych tworzeniu sieci spoecznych zarwno w obrbie spoecznoci polskiej, jak i w spoeczestwie przyjmujcym; selektywne docieranie do elit zawodowych przy wykorzystaniu zabiegw networkingowych; wykorzystanie wikszej skonnoci nowych migrantw do integrowania si w rodowiskach polskich, zwizanej z potrzeb zapewnienia poczucia bezpieczestwa w nowym miejscu ycia i radzenia sobie z napotykanymi problemami, ni osb, ktre osigny wysze pozycje w strukturze spoecznej, do budowania dugoterminowych relacji wewntrz spoecznoci polskich; utworzenie portalu stanowicego uniwersalne medium dla organizacji polonijnych na caym wiecie oraz narzdzie networkingu czonkw spoecznoci polonijnych (lub planowe i systematyczne wykorzystanie portali spoecznociowych do tego celu). Ostatni z wymienionych powyej punktw stanowi swoiste przejcie do kolejnego obszaru tematycznego strukturyzujcego potrzeby realizacji polityki polonijnej zidentyfikowane w trakcie badania przedstawicieli Polonii zajmujcych wysokie pozycje w strukturze spoecznej pastw przyjmujcych. Dotycz one funkcjonowania organizacji polonijnych: wspieranie powstawania i dziaania tematycznych, zawodowych, specjalistycznych form stowarzyszania, dla ktrych element etniczny nie jest jedyn platform integrowania Polonii, wydaje si bardziej perspektywiczne choby ze wzgldu na to, e w wietle wypowiedzi badanych sprzyjaj one np. samorealizacji; promowanie przejrzystoci wyaniania liderw rodowisk i organizacji polonijnych na podstawie kryteriw merytokratycznych (obok kryteriw zaangaowania w dziaalno czy dostpnoci zasobw); zaangaowanie przedstawicieli rodowisk (w tym reprezentantw organizacji) polonijnych do projektowania polityki polonijnej i wypracowywania w jej ramach konkretnych rozwiza. Nastpny obszar dotyczy zidentyfikowanego we wczeniejszych czciach opracowania zapotrzebowania na podejmowanie dziaa skierowanych do czonkw Polonii nalecych do niszych kategorii wiekowych. Ze wzgldu na

72

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

dostrzegany przez cz badanych problem swoistego wykluczenia z centrum uwagi polityki polonijnej i ycia spoecznoci polskich za granic modych osb podane moe by: wsparcie inicjatyw wyjazdw i wymian uczniowskich i studenckich organizowanych dla osb polskiego pochodzenia; zorganizowanie i wsparcie systemu nauczania jzyka polskiego dla dzieci emigrantw polskiego pochodzenia; wdroenie programu praktyk/stay studentw uczelni zagranicznych w polskich instytucjach administracji publicznej. Ostatnia z wyodrbnionych kategorii potrzeb grupuje kwestie o bardziej oglnym charakterze, ktre niewtpliwie s nie mniej istotne od wymienionych powyej, a niejednokrotnie cz kwestie zarysowane wczeniej: utworzenie programu promowania i uatwiania inwestycji przedstawicieli Polonii w Polsce, stymulowanie i wspomaganie aktywnoci politycznej (czynnej i biernej) Polakw i osb polskiego pochodzenia za granic, zwikszenie rodkw finansowych na realizacj polityki polonijnej we wszystkich jej wymiarach, dostosowanie realizacji polityki polonijnej do specyfiki poszczeglnych pastw przyjmujcych oraz potencjaw i potrzeb zamieszkujcych je czonkw Polonii. Z kolei bariery realizacji dziaa zwizanych z promocj Polski, reprezentowania jej interesw i prowadzenia public diplomacy na jej rzecz wyranie dostrzegalne byy przede wszystkim dla osb majcych stosunkowo bogate dowiadczenia w zakresie aktywnoci na rzecz Polonii. Do zidentyfikowanych problemw naleay: biurokratyzacja i rytualizacja dziaa bdcych wynikiem zaoe polityki polonijnej prowadzce do ich nieefektywnoci, temporalny charakter pobytu czci Polakw w krajach przyjmujcych utrudniajcy ich trwae osadzenie w spoecznociach lokalnych, nieprzejrzysto procesw decyzyjnych dotyczcych wsparcia inicjatyw organizacji polonijnych, nieracjonalno polityki likwidowania konsulatw i Instytutw Polskich (decyzje okrelano jako podejmowane zza biurka bez rozpoznania sytuacji i potrzeb poszczeglnych spoecznoci), budowanie tosamoci rodowisk polonijnych i wyanianie si ich liderw gwnie na podstawie przedsiwzi o charakterze reaktywnym (np. przeciwdziaanie uywaniu okrelenia polskich obozw mierci),
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

73

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

utrata zaufania w czci rodowisk polonijnych do organizacji stanowicych dotychczas ich reprezentacj, pomijanie przedstawicieli niszych kategorii wiekowych (np. studentw studiujcych na zagranicznych uczelniach) w polityce polonijnej i dziaaniach stanowicych jej wyraz, istniejce podziay i dezintegracja czci rodowisk polonijnych, swoiste wyczerpanie klasycznej formuy stowarzyszeniowoci polonijnej i stopniowa utrata znaczenia tradycyjnych organizacji polonijnych, lekcewaenie potrzeby zajcia si socjalnymi problemami Polakw na zachodzie.

74

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

WNIOSKI
Polska jako kraj emigracyjny musi podejmowa dziaania, ktre pozwoliyby na wykorzystanie ogromnego potencjau spoecznego, ekonomicznego i politycznego Polonii. Wielko spoecznoci polonijnej, ale take jej wewntrzne zrnicowanie stawia przed polskim pastwem ogromne wyzwanie. Jednym z narzdzi majcych suy rozwojowi relacji midzy Polsk a Poloni jest polityka polonijna. Jednak jej dotychczasowe zaoenia i sposb ich realizacji nie pozwalay w sposb w peni efektywny osign stawianych przed ni celw. Dodatkowym wyzwaniem, przed jakim stany polskie instytucje planujce i realizujce te polityk, by dynamicznie zmieniajcy si charakter i skad spoeczny Polonii po 2004 r. Z tych przesanek wynika koniecznoci zmiany polityki polonijnej zarwno jej celw i zaoe, jak i konkretnych sposobw wdraania. Prby dokonania takiej zmiany cho nie usankcjonowane przez oficjalne dokumenty takie, jak np. Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic, obserwujemy od okoo 2011 r. Do najwaniejszych zaoe tej nowej polityki polonijnej nale: definiowanie polityki polonijnej przez pryzmat polityki pastwa polskiego, szczeglnie za polityki zagranicznej oraz polskiej racji stanu; dominujca rola MSZ zarwno w zakresie programowania, koordynacji, jak i finansowania i realizacji polityki polonijnej; pozyskiwanie zrozumienia i poparcia dla polskiej racji stanu wrd przedstawicieli Polonii oraz aktywizowanie ich dla realizacji tych celw w szczeglnoci do promocji Polski oraz prowadzenia public diplomacy na jej rzecz. Tak zdefiniowane podstawy nowej polityki polonijnej wymagaj jednak weryfikacji. Wynika std potrzeba zbadania i przeanalizowania gotowoci przedstawicieli spoecznoci polonijnych do realizacji tej polityki oraz ich postaw wobec niej. Punktem wyjcia analiz prezentowanych w opracowaniu bya prezentacja podstaw teoretycznych ksztatowania polityk wobec diaspor i ich faktycznej realizacji przez inne kraje. Reasumujc, przegld praktyk stosowanych w ramach polityki angaowania diaspory wskazuje na ich znaczne zrnicowanie. Jeli natomiast chodzi o przeoenie owych aktywnoci na rozwj spoeczno-gospodarczy danego kraju, a zatem o efektywno podejmowanych dziaa, niemoliwe wydaIZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

75

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

je si dokonywanie tu rozstrzygajcych ocen na wysokim poziomie oglnoci. Nie pozwala na to chociaby obecny stan wiedzy. Jak wspomniano, badania porwnawcze zostay zainicjowane dopiero niedawno, a czsto brak take analiz na poziomie krajowym. Dodatkowo, przy wyciganiu wnioskw w zakresie efektywnoci, konieczne wydaje si kadorazowe odniesienie badanej polityki do kontekstu regionalnego, krajowego czy nawet lokalnego. Niemniej jednak wskaza mona na poszczeglne typy praktyk jako warte podkrelenia i by moe zastosowania, przy zastrzeeniu, e jest mowa nie tyle o konkretnych dziaaniach w ich szczegowym przebiegu, co raczej o pewnym ksztacie aktywnoci w ramach polityki wobec diaspory. Podkreli mona tu przede wszystkim podejmowanie dziaa na poziomie lokalnym przez organizacje diaspory zwizane z dan ojczyzn prywatn, wspomaganych zaangaowaniem ze strony lokalnych i regionalnych wadz. Warty uwypuklenia wydaje si ten typ dziaa, w ktrym pastwo podejmuje starania majce na celu wspieranie procesw tworzenia si powiza transnarodowych, chociaby w odniesieniu do sfery przedsibiorczoci, przy czym s to dziaania zakrojone szeroko, inkluzywne, to znaczy nakierowane na wyonienie szerokiej platformy wsppracy pomidzy przedsibiorcami rnego szczebla w kraju i tych o rodowodzie emigranckim. Niezalenie od efektywnoci poszczeglnych dziaa, liczba zaangaowanych w nie podmiotw pastwowych, ponadpastwowych i pozarzdowych wskazuje, e prowadzenie pewnej formy polityki wobec diaspory staje si przy wspczesnych uwarunkowaniach swoist koniecznoci. Mobilno populacji i stosunkowa atwo zawizywania kontaktw transnarodowych powoduje, e o diasporze coraz czciej mwi si w kategoriach nowego podmiotu stosunkw midzynarodowych, a nie tylko jako o sumie zbiorowoci mniejszociowych zamknitych w granicach poszczeglnych pastw narodowych. Pastwa i to zarwno te rozwijajce si, jak i wysoko rozwinite, podejmuj dziaania majce na celu moliwe zagospodarowanie potencjau spoeczno-kulturowego, gospodarczego i politycznego diaspory. Kolejn kwesti analizowan w opracowaniu byy postawy wobec przemian polityki polonijnej przedstawicieli polskich instytucji zajmujcych si jej projektowaniem i wdraaniem. Analizie poddano trzy bloki problemw: po pierwsze, ocen dotychczasowej realizacji polityki polonijnej oraz jej koordynacj, po drugie, postrzeganie proponowanych zmian, po trzecie za, antycypowane zagroenia majce wynika z realizacji zaoe nowej polityki. Analiza wypowiedzi przedstawicieli instytucji zajmujcych si projektowaniem i wdraaniem polityki polonijnej wykazaa, i dotychczas prowadzona

76

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

polityka polonijna spotyka si z krytyk i uznawana jest za mao efektywn. Jak si wydaje, jedn z przyczyn tej krytyki moe by rozproszenie odpowiedzialnoci pomidzy rnych aktorw, a w szczeglnoci dotychczasowy sposb koordynacji dziaa. Poszczeglne instytucje zaangaowane w realizacj polityki polonijnej (MSZ, inne ministerstwa, parlament i jego komisje powicone sprawom polonijnym, organizacje pozarzdowe wsppracujce z Poloni) oceniane byy zazwyczaj niejednoznacznie z jednej strony podkrelano ich znaczenie, z drugiej za zwracano uwag na konkretne problemy negatywnie wpywajce na ich funkcjonowanie w przedmiotowym zakresie. Krytyka dotychczas realizowanej polityki polonijnej pociga za sob take wiadomo koniecznoci jej korekt bd nawet zmiany optyki. Wyranie inicjatorem tych zmian jest MSZ. Analiza wywiadw wskazuje, i przedstawiciele instytucji zajmujcych si realizacj polityki polonijnej widz potrzeb przeprowadzenia tych zmian w trzech wyranych kierunkach. Pierwszy kierunek to zmiana w zakresie zaoe i celw i dotyczy ona pooenia wyranego nacisku na podporzdkowanie polityki polonijnej polskiej racji stanu. Drugi kierunek dotyczy koordynacji polityki zwikszenia roli Midzyresortowego Zespou do Spraw Polonii i Polakw za Granic przy jednoczesnym zachowaniu dominujcej roli MSZ. Trzeci kierunek zmian najbardziej praktyczny dotyczy zmian w sposobie finansowania wsppracy z Poloni. Planowane zmiany spotykaj si z rnymi ocenami. Niektre z nich budz obawy instytucji zajmujcych si realizacj polityki polonijnej. Gwne zarzuty wobec zaoe nowej polityki polonijnej dotyczyy cigle nie do jasno sformuowanych celw w ramach oficjalnie przyjtej strategii. Wtpliwoci budziy take kwestie zwizane z koordynacj polityki polonijnej i dominujc rol MSZ. Pewne obawy budzi take odejcie od priorytetowego traktowania Polakw na wschodzie. W ramach zaprezentowanej diagnozy gotowoci Polakw mieszkajcych za granic do zaangaowania si w dziaania zwizane z realizacj polityki polonijnej zebrano wieloaspektowy i szczegowy materia badawczy. Pozwala on na udzielenie odpowiedzi na postawione pytania: czy Polacy mieszkajcy za granic s zainteresowani udziaem w promocji Polski? oraz w jaki sposb Polacy mieszkajcy za granic mog zosta zaktywizowani do realizacji polskiej racji stanu? Zebrany materia empiryczny z bada technik CAWI wskazuje, e poziom zainteresowania wrd ogu Polakw mieszkajcych za granic podjciem jakichkolwiek dziaa zwizanych z realizacj polityki polonijnej (w tym dziaa promocyjnych) jest redni. Na postawy takie wpywaj rnorodne czynniki.
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

77

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Po pierwsze, grup wspczesnych polskich migrantw w znacznej mierze stanowi osoby mode, w wieku produktywnym, gwnie mobilnym, ukierunkowane na dugookresowy pobyt za granic. Nastawione s one gwnie na jak najszybsze wejcie w struktury spoeczestwa przyjmujcego, o czym wiadczy chociaby fakt, e prawie poowa badanych migrantw buduje i podtrzymuje sieci relacji spoecznych z osobami spoza wasnej grupy etnicznej. W znacznie mniejszym stopniu zainteresowane s one angaowaniem si w dziaania zwizane z realizacj polityki polonijnej. Ponadto istotn cech ankietowanych okaza si bardzo niski poziom aktywnoci spoecznej w rnych obszarach ycia spoecznego: politycznym, kulturowym i organizacyjnym. Co wicej, okazao si, e w warunkach migracyjnych stopie spoecznej aktywnoci znacznie si obnia. Niski poziom partycypacji spoecznej, zwaszcza politycznej jest szczeglnie zauwaalny wrd migrantw nowych, zarwno tych, ktrzy wyjechali z Polski w latach 1990-2003, jak i wrd emigrantw poakcesyjnych. Jest to o tyle niepokojce, e bierna postawa utrudnia moe podejmowanie rnych inicjatyw, w tym takich, ktre zwizane s z realizacj polityki polonijnej. Kolejnym wnioskiem, ktry nasuwa si przy interpretacji wynikw, jest bardzo niski poziom zaangaowania badanych w dziaalno organizacyjn wasnej spoecznoci. Zgodnie z uzyskanymi od respondentw informacjami, badani imigranci niechtnie dziaaj w polonijnych organizacjach, jak rwnie wykazuj wzgldnie niewysoki poziom gotowoci do tego typu zaangaowania w przyszoci. Generalnie na podstawie uzyskanych wynikw zaobserwowano: niski poziom wiedzy badanych na temat organizacji polonijnych, niski poziom aktywnoci w organizacjach polonijnych, jak rwnie niski poziom gotowoci do zaangaowania si w dziaalno organizacji polonijnych. Tendencje te id niejako w parze z negatywn ocen polityki Polski wzgldem Polakw mieszkajcych za granic, ambiwalentnymi ocenami funkcjonowania polonijnych organizacji oraz polskich instytucji za granic, jak rwnie z nikym poziomem wiedzy na ich temat. Pokreli naley take fakt, e w wielu przypadkach gotowo do zaangaowania si w dziaania na rzecz spoecznoci polonijnej ma charakter kontekstualny i wyraana jest tylko w sytuacji zagroenia rnie rozumianych interesw narodowych (np. negatywne, stereotypowe przedstawianie Polski i Polakw). Co wicej, zauwaono rwnie, e wiele dziaa podejmowanych przez badanych i zwizanych z jakkolwiek promocj Polski czy polskoci w kraju pobytu odbywa si w sferze ycia prywatnego i nie ma wymiaru instytucjonalnego. Naley zatem postawi tez, e ankietowani maj tendencj do wycofywania

78

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

si do sfery prywatnej i niechtnie dziaaj publicznie na rzecz swoich spoecznoci. Tendencje te maj swoje bezporednie przeoenie na zaobserwowan bierno w zakresie podejmowania szeregu czynnoci zwizanych z realizacj polityki polonijnej. Jak wykazaa analiza, unikanie wszelkich zinstytucjonalizowanych form aktywnoci na rzecz wasnej zbiorowoci tumaczy naley brakiem atrakcyjnoci (niespenianiem funkcji zaspokajania potrzeb imigrantw) istniejcych organizacji polonijnych z jednej strony, z drugiej za z ich wyranego elityzmu. Natomiast nie naley umniejsza roli nieformalnych dziaa polskich migrantw. Co wicej, uzna je mona za efekt ekskluzywistycznego charakteru formalnych dziaa. W zwizku ze wskazanymi problemami powstaje pytanie, w jaki sposb Polacy mieszkajcy za granic mog zosta zaktywizowani do dziaa na rzecz polskiej spoecznoci? Innymi sowy, jakie s sposoby i mechanizmy, dziki ktrym mona poprawi t sytuacj? Problematyczno wskazanych kwestii wymaga wieloaspektowych i skoordynowanych przeobrae odbywajcych si na rnych poziomach, w tym gwnie wiadomociowym i instytucjonalnym. Jednym z waniejszych wnioskw z badania sondaowego jest obserwowany rozdwik midzy deklarowan chci zaangaowania si (zarwno w dziaalno organizacji polonijnych, jak i w dziaania na rzecz polityki polonijnej) a jednoczesn nik rzeczywist partycypacj. Rnica ta wskazuje na moliwoci rozwoju zaangaowania Polakw za granic przy spenieniu pewnych warunkw, ktre szerzej opisane zostan w czci rekomendacyjnej. Na podstawie przeprowadzonej analizy treci wywiadw pogbionych z osobami polskiego pochodzenia zajmujcymi wysokie pozycje w strukturach spoecznych pastw przyjmujcych wiedz badanych o prowadzonej dotychczas i planowanej polityce polonijnej mona okreli jako bardzo ograniczon. Naley rwnie zwrci uwag, e podejmowanie przez czonkw Polonii aktywnoci, ktre mona okreli mianem promowania Polski za granic czy dbania o jej interesy, niekoniecznie wie si ze wzrostem zainteresowania tymi kwestiami. Zaoenia zmian polityki polonijnej oceniano do dobrze, jednak oglnikowo. Za do pewnego stopnia kontrowersyjne uzna mona kwestie: reorientacji dziaa z dotychczas skupionych geograficznie na wschodzie w stron wikszej aktywnoci w pastwach zachodu oraz skoncentrowania wsparcia dla mediw polonijnych wrd wikszych orodkw. Wyranie podkrelan kwesti by silny wpyw dziaa podejmowanych przez poszczeglne placwki dyplomatyczne i konsularne oraz ich przedstawicieli na ogln ocen polityki polonijnej pastwa. Przy czym w wielu
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

79

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

przypadkach to wanie operacyjna dziaalno polskich placwek w zakresie realizacji zaoe o charakterze systemowym podlegaa intensywnej krytyce. Wanym postulatem zidentyfikowanym w trakcie badania jest oczekiwanie przez cz rodowisk polonijnych odejcia w ramach przyszej polityki od sztywnego rozgraniczenia na Polakw przebywajcych w kraju i za granic z uwagi na zmiany wzorcw migracji i ich uwarunkowa geopolitycznych (np. wolny przepyw ludzi w obrbie UE), a take konieczno prowadzenia w wikszym stopniu dziaa midzyresortowych. Zdiagnozowane pozytywne postawy wobec perspektywy przyszego zaangaowania w promocj Polski i reprezentowania jej interesw wydaj si opiera przede wszystkim na oglnikowych deklaracjach nie popartych raczej konkretn wizj, na czym taka aktywno miaaby polega. Jednoczenie przewiadczenie, e percepcja Polski i Polakw w kraju staego pobytu rzutuje na relacje osb polskiego pochodzenia z otoczeniem, moe skania czonkw Polonii do traktowania wizerunku Polski i Polakw jako istotnej dla siebie kwestii. Jednoczenie mona postawi rwnie tez, e dla czci osb polskiego pochodzenia yjcych za granic blisze s raczej indywidualne formy dziaania (jak np. pielgnowanie polskiego etosu pracy czy promowanie polskiej kultury artystycznej wrd znajomych) ni formuy oparte na stowarzyszeniowoci, co w pewnej mierze wynika na pewno z obserwowanych krytycznych postaw wzgldem niektrych spord istniejcych organizacji polonijnych. Jest to zatem stan rzeczy, ktry pozwala z pewnym optymizmem myle o perspektywach wdraania nowych zaoe polityki polonijnej, jednak obrazuje rwnie potencjalne wyzwania, ktre przed ni stoj. Zidentyfikowane w trakcie wywiadw pogbionych potrzeby zwizane z perspektyw przyszego promowania Polski i reprezentowania jej interesw za granic dotyczyy szeciu zasadniczych obszarw: poprawy funkcjonowania placwek dyplomatycznych i konsularnych, gruntownej reorientacji przedsiwzi promocyjnych w kierunku przekazw i formu bardziej uniwersalnych i czytelnych za granic, skupienia uwagi i dziaa na procesie tworzenia sieci spoecznych w obrbie Polonii (networking), modernizacji funkcjonowania organizacji polonijnych i ich wczenia w planowanie polityki polonijnej, traktowania czonkw Polonii nalecych do niszych kategorii wiekowych jako penoprawnego i znaczcego adresata polityki polonijnej oraz bardziej oglnych postulatw, takich jak poprawa finansowania, wdroenia systemu promowania inwestycji w Polsce dla Polonii czy stymulowania aktywnoci politycznej Polakw za granic.

80

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

ZALECENIA
Zalecenia, ktre s wynikiem zaprezentowanych bada i analiz, mona przedstawi w dwch grupach: dyrektyw i rekomendacji. Te pierwsze wyznacza maj proponowany kierunek zmian zaoe polityki polonijnej. Te drugie pogrupowane w czterech blokach tematycznych wskazuj na bardziej konkretne rozwizania, ktre mogyby poprawi realizacj polityki polonijnej. Pierwsza grupa zalece majcych charakter oglnych dyrektyw dotyczy zmiany zaoe polityki polonijnej. Obecne jej przesanki, mocno akcentujce powizanie tej polityki z racj stanu i instytucjami pastwa, definiuj rzd polski, a konkretniej Ministerstwo Spraw Zagranicznych nie tylko jako koordynatora, ale jako centralnego aktora w tej domenie. Podejcie takie wydaje si problematyczne szczeglnie biorc pod uwag zakadan aktywizacj przedstawicieli Polonii i ich upodmiotowienie. Rola pastwa w zakresie realizacji polityki polonijnej powinna zosta okrelona jako koordynujca, wspomagajca i powinna polega na tworzeniu waciwych warunkw (finansowych, prawnych, dyplomatycznych, organizacyjnych) dla maksymalizacji potencjau i zasobw polskiej diaspory. Sowami kluczowymi polityki polonijnej powinny sta si wsppraca i dialog, decentralizacja oraz dywersyfikacja. Wsppraca i dialog nawizanie staej wsppracy z Poloni moliwe jest tylko w wyniku budowania partnerstwa opartego na zaufaniu i solidarnoci. Zainicjowanie tego typu wsppracy wymaga podmiotowego traktowania partnerw z diaspory. Konieczne jest w zwizku z tym stworzenie nie tylko mechanizmw finansowania, ale take dwustronnej, nieskrpowanej komunikacji na rnym szczeblu. Zaakceptowanie dialogu i wsppracy jako podstawy realizacji polityki polonijnej wymaga take wprowadzenia w ycie zasady wzajemnoci nie ograniczajcej si jedynie do finansowania, ale przede wszystkim do zdefiniowania celw stron oraz wsplnej ich realizacji. Decentralizacja potrzebne jest znacznie szersze, ni ma to miejsce obecnie, zaangaowanie Polonii we wspprac z krajem macierzystym na szczeblu lokalnym i regionalnym, w tym stymulowanie powstawania form organizacyjnych typu HTA (Hometown Associations). W zwizku z tym warto wcza w realizacj zada z zakresu polityki polonijnej take instytucje administracji samorzdowej oraz sektora pozarzdowego w
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

81

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

kraju, dziaajce na szczeblu regionalnym i lokalnym. Ten specyficzny, zdecentralizowany typ kontaktw powinien by nawizywany zwaszcza przez przedstawicieli Polonii ze spoecznoci miejscowoci ich pochodzenia, czsto majcych charakter zagbi migracyjnych. Mogoby to zwikszy potencja zaangaowania spoecznoci polonijnych (podobn decentralizacj uwzgldnia program MSZ Wsparcie obywatelskiego i samorzdowego wymiaru polskiej polityki zagranicznej). Dywersyfikacja tworzc strategi polityki polonijnej, naley zwrci uwag na zrnicowanie Polonii pod wieloma wzgldami. Sama strategia oraz konkretne dziaania podejmowane w ramach jej realizacji powinny by w wikszym ni do tej pory stopniu szyte na miar, przy czym powinno bra si pod uwag takie cechy, jak: charakterystyka kraju przyjmujcego (jego sytuacja polityczna, relacje z Polsk, w tym podpisane umowy bilateralne dotyczce diaspory, sytuacja gospodarcza, polityka integracyjna) czy charakterystyka grup odbiorcw (wiek, sytuacja ekonomiczna i pooenie spoeczne, stopie integracji w spoeczestwie przyjmujcym, rodzaj relacji z ojczyzn, identyfikacja etniczna). Zwaszcza istotne wydaje si powaniejsze uwzgldnienie w dokumentach strategicznych i dziaaniach operacyjnych szczeglnego znaczenia i potencjau niszych kategorii wiekowych czonkw Polonii dla dugoterminowej realizacji polityki polonijnej (np. poprzez tworzenie systemu wsppracy z polskimi studentami na znaczcych zagranicznych uczelniach wyszych) oraz osb o mniej uprzywilejowanych pozycjach spoecznych, ktre cho s postrzegane jako nie majce specjalnego potencjau promocyjnego, pozostaj wanym skadnikiem spoecznoci polonijnych (np. poprzez podejmowania dziaa przeciwdziaajcych marginalizacji i wykluczeniu spoecznemu, bezdomnoci czy rasizmowi, z jakimi spotykaj si przedstawiciele polonijnych spoecznoci). Druga grupa zalece rekomendacji ma charakter bardziej szczegowy i dotyczy konkretnych narzdzi bd dziaa, ktre mogyby pozytywnie pyn na efektywno realizacji polityki polonijnej. S one pogrupowane w czterech blokach tematycznych.

82

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

1. Usieciowienie
Pierwsza grupa rekomendacji zwizana jest z postulatem oparcia polityki polonijnej na budowaniu rnorodnych sieci. Sieci te czyyby nie tylko samych migrantw, ale take instytucje planujce i realizujce polityk wobec Polonii. Naley podkreli, e metafora sieci wydaje si szczeglnie trafna w przypadku zarzdzania relacjami z czsto niezorganizowanymi zbiorowociami polonijnymi. Tworzenie i wspieranie rozwoju sieci kontaktw i kooperacji midzy Polakami mieszkajcymi za granic moe by jednym z bardziej efektywnych sposobw budowania spoecznego zaplecza polityki polonijnej. W zwizku z powyszym potrzebne jest wypracowanie programw oraz narzdzi inicjowania i stymulowania procesw tworzenia sieci spoecznych w obrbie Polonii i z udziaem jej przedstawicieli. Mona w tym celu wykorzysta dowiadczenia innych diaspor, ale take wiedz z zakresu nauk spoecznych. Istotne wydaje si tworzenie i wspieranie sieci tematycznych o stosunkowo wskim profilu uczestnikw, np. sieci branowych (lekarze, informatycy, naukowcy, studenci), wiekowych (modzi, seniorzy), pciowych, regionalnych i lokalnych (zarwno w kontekcie regionu pochodzenia, jak i obecnego zamieszkania), statusowych (polscy obywatele, obywatele pastw przyjmujcych, Polacy pozostajcy w zwizkach z osobami nie majcymi etnicznych i kulturowych powiza z Polsk etc.). Pozwoli to na zbudowanie sieci o wikszej gstoci i potencjalnie silniej angaujcych uczestnikw. Jednym z elementw bdcych podstaw budowania tak zdefiniowanych polonijnych sieci kontaktw mogyby by dedykowane narzdzia internetowe uatwiajce kontakty oraz jednoczenie umoliwiajce dostp do sieciowych zasobw, np. aktualnej wiedzy o moliwociach inwestycyjnych, czy podejmowanie wsplnych projektw badawczo-rozwojowych. Jednoczenie naley zadba o tworzenie powiza pomidzy sieciami tematycznymi. Szczeglne znaczenie naley powici budowaniu relacji: midzypokoleniowych, midzy poszczeglnymi falami polskiej migracji, midzy spoecznociami polonijnymi w rnych krajach poniewa podziay wystpujce wrd tych zbiorowoci mog prowadzi do dezintegracji rodowisk polskich. Relacje te mog by budowane np. poprzez organizacj spotka stymulujcych wymian dowiadcze midzy poszczeglnymi grupami czy te stymulowanie powstawania partnerstw dla realizacji wsplnych projektw.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

83

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Osobnym zadaniem powinno by stworzenie i ciga aktualizacja bazy danych kontaktowych sieci, organizacji i instytucji zaangaowanych w dziaania polityki polonijnej. Moe ona by pomocna w nawizywaniu kontaktw midzy aktorami, wymianie dowiadcze i dalszym rozwoju ich dziaalnoci. Naley wspiera kooperacj midzy polonijnymi organizacjami a instytucjami dziaajcymi na rzecz diaspory innych krajw w celu wymiany dowiadcze oraz nawizania gbszej wsppracy na rzecz imigranckich spoecznoci w rnych krajach przyjmujcych, np. poprzez stymulowanie realizacji wsplnych projektw bd organizacj spotka czy te szkole. Wanym elementem zwikszenia usieciowienia polskiej polityki polonijnej powinna by take integracja w aspekcie infrastrukturalnym tworzenie wsplnych centrw czcych np. placwki dyplomatyczne, Instytuty Polskie, izby handlowe, organizacje pozarzdowe czy jednostki naukowe, ktre skuteczniej mogyby realizowa zadania polityki polonijnej.

2. Wsparcie
Analiza wynikw materiau zebranego przez zesp badawczy pozwolia take na sformuowanie szeregu rekomendacji bdcych bardziej konkretnymi propozycjami wsparcia skierowanego do Polakw mieszkajcych za granic, a majcego na celu skonienie ich do aktywniejszego udziau w realizacji polityki polonijnej. Biorc pod uwag obecne zaoenia polityki polonijnej oraz jej proponowane zmiany, potrzebne s dalsze dziaania na rzecz aktywizacji w wymiarze kulturowych, spoecznym i politycznym przedstawicieli Polonii. Istotn rol odgrywa uwiadomienie spoecznociom polonijnym, e aktywno spoeczna jest podstawowym narzdziem ich integracji nie tylko z wasnym rodowiskiem, ale przede wszystkim ze spoeczestwem przyjmujcym, jak rwnie jest narzdziem rozwoju kapitau spoecznego. Programy aktywizacyjne powinny wykorzystywa dowiadczenia i potencja instytucji kraju przyjmujcego oraz jednoczenie dowiadczenia polskich instytucji trzeciego sektora z zakresu problematyki uspoecznienia. Jedn z barier rozwoju aktywnoci Polakw mieszkajcych za granic jest saby rozwj organizacji. Naley rozway wspieranie nie tylko projektw celowych, ale w przypadku wybranych, strategicznie istotnych organizacji polonijnych take przynajmniej czasowo ich dziaalnoci podstawowej. Sfinansowanie przez pewien czas kosztw administracji,

84

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

szkole, wykwalifikowanego personelu pozwolioby na wzmocnienie, rozwj i zwikszenie konkurencyjnoci tych organizacji. Naley take prowadzi szerzej zakrojone dziaania stymulujce modernizacj organizacji polonijnych dla wypracowania bardziej wspczesnych i efektywnych form dziaania. Naley pooy szczeglny nacisk na finansowanie bd organizacj szkole z zakresu funkcjonowania organizacji (zarzdzania, finansowania, pozyskiwania rodkw etc.) w kraju pobytu. W celu lepszego rozwoju instytucji polonijnych naley rozway bardziej aktywne wspieranie projektw realizowanych z wykorzystaniem rodkw finansowych pochodzcych z programw realizowanych przez kraj przyjmujcy, np. poprzez zapewnianie tzw. wkadu wasnego czy kofinansowanie konkretnych pomysw. Wymaga to jednak dobrego rozpoznania w zakresie polityki integracyjnej i programw integracyjnych pastw przyjmujcych. Wiksz uwag naley powici programom wsppracy z organizacjami polonijnymi wiadczcymi rnorodne usugi pomocy dla diaspory polskiej w zakresie spraw socjalnych (szczeglnie zwizanych z przeciwdziaaniem marginalizacji i wykluczeniu spoecznemu oraz jego konsekwencjami), rzecznictwa, wsparcia na rynku pracy etc. Ten rodzaj opieki moe zwikszy rnorodno polonijnych organizacji, ale take by namacalnym dowodem na wsparcie Polakw mieszkajcych za granic. Konieczna jest redefinicja roli placwek dyplomatycznych, szczeglnie za konsulatw, w realizacji polityki polonijnej. Dotychczasowe dowiadczenia wskazuj, e praktyka w tym zakresie jest w wielu przypadkach uzaleniona od woli bd uzdolnie konkretnych osb zaangaowanych w kontakty z Poloni. W wielu wypadach obecna dziaalno placwek ogranicza si do roli reprezentacyjnej, ograniczajcej gbsze i intensywniejsze kontakty. Tymczasem konsulaty powinny sta si centrami biecego roboczego kontaktu midzy pastwem polskim a przedstawicielami Polonii. Dziaania podejmowane dla zrealizowania tego postulatu powinny by dwutorowe. Po pierwsze, naley pooy wikszy nacisk na odpowiedni polityk kadrow wobec konsulw czy pracownikw konsulatw odpowiedzialnych za kontakty z Poloni (bardziej rygorystyczna polityka zatrudnienia oraz system szkole). Lokalne spoecznoci polskie powinny take by angaowane w decyzje zwizane z funkcjonowaniem placwek w domenie relacji z diaspor. W tym celu naley rozbudowa system rad konsultacyjnych przy polskich placwkach, skadajcych si z przedstawicieli Polonii.
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

85

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

Powanym problemem w realizacji polityki polonijnej jest brak cigoci zarwno na poziomie jej zaoe, szczegowych celw, jak i w dziaaniach zaangaowanych instytucji. Problem ten wynika z rnych powodw: w przypadku strategii z przyczyn politycznych, w przypadku instytucji ze wzgldu na du fluktuacj kadr placwek dyplomatycznych i konsularnych. O ile w przypadku przyczyn politycznych jako potencjalne rozwizanie problemu naley wskaza nieco utopijn konieczno osignicia konsensusu w sprawie tak istotnej, jak polityka wobec Polonii, to w przypadku instytucji warto zadba o to, by osoby zajmujce si Poloni w placwkach dyplomatycznych, szczeglnie te, ktrych praca daje podane efekty, zajmoway swoje stanowiska przez duszy okres. Potrzebne jest wiksze ni do tej pory zorientowanie dziaa placwek dyplomatycznych i konsularnych na wspieranie oddolnych inicjatyw przedstawicieli diaspory zgodnych z zaoeniami polityki polonijnej oraz likwidowanie potencjalnych barier napotykanych przez takie inicjatywy. Istotnym elementem takiej zmiany mogoby by take doszkolenie osb zajmujcych si kontaktami z Poloni w zakresie komunikacji interpersonalnej, zarzdzania projektami, aktywizacji spoecznej, tak by stali si oni w wikszym ni do tej pory stopniu partnerami inicjatyw polonijnych. Naley rozway stworzenie perspektywicznego programu majcego na celu rozwj modych elit polonijnych. Powinien on opiera si na czterech filarach. Pierwszym z nich powinna by redefinicja polityki edukacji wobec spoecznoci polonijnych. Przede wszystkim naley dy do rozbudowy moliwoci bezpatnej nauki jzyka polskiego, ktrego znajomo jest podstaw powizania z Polsk. Drugim filarem powinno by wspieranie podnoszenia kwalifikacji. W tym kontekcie naley dokona analizy skutecznoci programw stymulujcych podejmowanie przez przedstawicieli Polonii studiw w Polsce i rozway, czy bardziej efektywne nie byoby stworzenie systemu stypendialnego, wspierajcego edukacj modych Polakw na dobrych uniwersytetach w kraju pobytu. Trzecim filarem powinno by budowanie wielopoziomowych zwizkw z Polsk, m.in. poprzez organizowanie kolonii, krtkoterminowych stypendiw czy wizyt studyjnych. Czwarty filar polegaby na aktywizowaniu oraz podnoszeniu spoecznych kompetencji modych liderw. W ramach realizacji polityki polonijnej zwizanej ze stymulowaniem powrotw naley pooy szczeglny nacisk na programy zwizane

86

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

z brain gain wykorzystaniem potencjau przedstawicieli Polonii, ktrzy za granic zdobywali wyksztacenie lub dowiadczenie istotne z punktu widzenia potrzeb modernizacyjnych Polski. Wymaga to jednak stworzenia systemu zacht sprzyjajcych przyciganiu takich osb, ktry zmniejszyby rnice w poziomie zarobkw, jakoci ycia czy moliwoci rozwoju, oraz otwarcie cieek szybkiego dostpu dla przedstawicieli Polonii chccych podejmowa dziaalno gospodarcz w Polsce.

3. Dziaania wizerunkowe
Jednym z istotnych wnioskw z badania jest potwierdzony stosunkowo saby wizerunek pastwa polskiego i jego polityki wobec emigrantw wrd przedstawicieli Polonii. Moe on by przeszkod w realizowaniu celw polityki polonijnej zwizanych z promocj Polski za granic i budowaniem polskiego lobby. Std wynika konieczno zaproponowania rozwiza majcych na celu zmian takiego stanu rzeczy. Konieczna jest zmiana wiadomoci spoecznoci polonijnych. Naley podj dziaania majce na celu kreowanie i podtrzymywanie pozytywnego obrazu Polski nie tylko jednak jako ojczyzny, ale take jako pastwa, ktre aktywnie wspiera swoich wychodcw. Poprawi trzeba rwnie wizerunek polskich instytucji za granic: ambasad, konsulatw, Instytutw Polskich. Dla osignicia takiego celu naley opracowa strategi promocji Polski i polskich instytucji wrd Polonii okreli podany wizerunek Polski, charakterystyk szczegowych grup docelowych, skuteczne kanay i narzdzia komunikacji. Podstaw tego wizerunku powinno by odwoanie si do zasad wsppracy i dialogu z Poloni oraz, w wikszym ni do tej pory stopniu, otoczenie patronatem. Szczeglne znaczenie powinno mie zobowizanie do wspierania przedstawicieli Polonii, ktre mona rozumie dwojako. Po pierwsze, jako ch otoczenia opiek zwaszcza tych osb, ktre podlegaj procesom wykluczenia i marginalizacji. Po drugie, stworzenie systemu szybkiego reagowania w sytuacji amania praw Polakw przebywajcych za granic. Elementem tej strategii powinno by take przedstawienie spjnej i konsekwentnej narracji Polski zestawu symboli, zachowa czy specyficznego jzyka, ktry mgby sta si wsplny dla zrnicowanej wewntrznie Polonii (np. retoryka globalnej irlandzkiej rodziny). Istotne jest take budowanie przekazu zachcajcego do zaangaowania si w public diplomacy, uywajc do tego jzyka korzyci dla
IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

87

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

przedstawicieli Polonii, np. stymulowanie lobbyingu dziki przyznawaniu nagrd dla przedstawicieli Polonii angaujcych si w dziaania lobbingowe na rzecz Polski. Jednym z filarw poprawy wizerunku Polski w oczach Polonii mogoby by stworzenie osobnego okrgu wyborczego w kraju i moliwo wyboru przedstawiciela Polonii do polskiego parlamentu. Pastwo polskie powinno take wyraniej cho symbolicznie uzna rol Polonii w procesach transformacji i modernizacji Polski. Szczeglnie naley podkreli rol przekazw pieninych bdcych istotnym elementem polskiego PKB. Niezalenie od powyszego, stawiajc przed Poloni zadania dotyczce promocji Polski oraz lobbowania na jej rzecz, naley zaproponowa jej przedstawicielom zestaw gotowych elementw podanego wizerunku Polski oraz narzdzi do jego promowania. Powierzenie zada zwizanych z promocj Polski osobom, ktre niejednokrotnie opuciy j przed wieloma laty i mog nie zna zaoe promocji Polski, jest ryzykowne. Wynika std konieczno zmiany orientacji przedsiwzi promocyjnych w kierunku przekazw i formu bardziej uniwersalnych oraz czytelnych dla wspczesnych odbiorcw, spjnych ze strategi promocji Polski.

4. Diagnoza Polonii
Skuteczna aktywizacja przedstawicieli Polonii powinna by oparta na waciwym rozeznaniu w zakresie dzisiejszego stanu emigracji oraz stanw przewidywanych. Naley zbiera informacje o konkretnych spoecznociach imigracyjnych: jej zasobach, potrzebach, oczekiwaniach, a nastpnie konkretne dziaania kierowa do okrelonej grupy. Co wicej, powinno si stale monitorowa i ocenia efekty podejmowanych dziaa. Polonia jest bardzo zrnicowania. Konieczne jest dopasowanie polityki i instrumentw do konkretnych grup docelowych i ich problemw. Do tego potrzebna jest jednak wiedza na temat ich specyfiki. Wynika std potrzeba finansowania bada zarwno szczegowych, jak i przekrojowych, ktre pomogyby stworzy moliwie wyczerpujcych obraz wspczesnej Polonii, a co za tym idzie polityk polonijn dopasowan do specyfiki rnorodnych grup. Elementem diagnozy sytuacji polskich spoecznoci powinna by take analiza pastw przyjmujcych pod ktem istotnych informacji dotyczcych funkcjonowania w nich emigrantw: edukacji, suby zdrowia,

88

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

jakoci ycia etc. Szczegln uwag naleaoby take powici politykom integracyjnym pastw pobytu. Pozwolioby to skuteczniej planowa polsk polityk wspierajc Poloni mieszkajc w tych krajach. Naley monitorowa, a nastpnie nagania szczeglne osignicia Polakw mieszkajcych za granic. Moe by to dziaanie o charakterze nie tylko promocyjnym, ale take grupotwrczym.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

89

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek

LITERATURA
A d e p o j u A., Migration in Sub-Saharan Africa. A background paper commissioned by the Nordic Africa Institute for the Swedish Government White Paper on Africa, na: http:// www.government.se/content/1/c6/08/88/66/730473a9.pdf/ A l c i d M.L., Overseas Filipino workers: Sacrificial lambs at the altar of deregulation, w: E. stergaard-Nielsen (ed.), International Migration and Sending Countries: Perceptions, Policies and Transnational Relations, Basingstoke 2003. A l e x - A s s e n s o h Y.M., African Americans, African Immigrants and Homeland-Diaspora Development in Africa, African Diaspora vol. 3, 2010, no. 2. A n c i e n D., B o y l e M., K i t c h i n B., Exploring Diaspora Strategies: Lessons for Ireland, na: http://www.nuim.ie/nirsa/diaspora/PDFs/Exploring%20Diaspora%20Strategies%20 Lessons%20for%20Ireland.pdf/ B a b i s k i, G., Modele polityki wobec emigracji, Polonii i Polakw za granic. Sugestie dlapolskiej polityki zagranicznej, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1992. B a b i s k i, G., Uwarunkowania przemian organizacji polonijnych w Europie i Ameryce, w: B Szydowska-Cegowa (red.), Polonia w Europie, Pozna 1992. B a b i s k i G., Wi etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, Warszawa 1986. B a u b c k, R., Towards a Political Theory of Migrant Transnationalism, International Migration Review 2003, no. 3. B e r c o v i t c h J., A neglected relationship: Diasporas and conflict resolution, w: H. Smith, P . Stares (eds.), Diasporas in Conflict: Peace Makers or Peace Wreckers? Tokyo, New York, Paris 2007. B r i n k e r h o f f J., Creating an Enabling Environment for Diasporas Participation in Homeland Development, International Migration vol. 50(1), 2009. C a s t l e s S., Comparing the experience of five major emigration countries, w: S. Castles, R. D. Wise, (red.), Migration and Development: Perspectives from the South, Geneva 2008. C o h e n R., The Global Diasporas: an Introduction, Seattle 1997. D a v i e s R., African diasporas, development and the politics of context, Third World Quarterly vol. 33(1), 2012. F i t z g e r a l d D., Inside the Sending State: The Politics of Mexican Emigration Control, International Migration Review 2006, no. 2. G a m l e n A., The Brain Drain is Dead, Long Live the New Zealand Diaspora, COMPAS Working Papers 2005. G a m l e n A., Diaspora Engagement Policies: What are they, and what kinds of states use them? COMPAS Working Papers (WP-06-32) 2006. G a m l e n A., The Emigration State and the Modern Geopolitical Imagination, Political Geography 2008, no. 8. G a m l e n A., Engaging Asia. The Role of the Diaspora, Outlook 2011, no. 15, na: http:// asianz.org.nz/sites/asianz.org.nz/files/Asia%20NZ%20Outlook%2015.pdf/ G a m l e n A., New Zealand and its diaspora, w: A. Trlin, P . Spoonley, R. Bedford (eds.),New Zealand and International Migration: A Digest and Bibliography, Auckland 2010, s. 119.

90

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw G a r a p i c h M., Migracje, spoeczestwo obywatelskie i wadza. Uwarunkowania stowarzyszeniowoci etnicznej i rozwoju spoeczestwa obywatelskiego wrd polskich emigrantw w Wielkiej Brytani, w: M. Duszczyk, M. Lesiska (red.) Wspczesne migracje: dylematy Europy i Polski. Publikacja z okazji 15-lecia Orodka Bada nad Migracjami UW, Warszawa 2009. G l i c k S c h i l l e r N., B a s c h L., B l a n c - S z a n t o n C., From Immigrant to Transmigrant: Theorizing Transnational Migration, Anthropological Quarterly vol. 68(1), 1995. G l i c k S c h i l l e r N., B a s c h L., B l a n c - S z a n t o n C., Transnationalism: A New Analytic Framework for Understanding Migration, Annals of the New York Academy of Social Sciences 1992, no. 645. G l i c k S c h i l l e r N., W i m m e r A., Methodological Nationalism, the Social Science and the Study of Migration: An Essay in Historical Epistemology, International Migration Review vol. 37(3), 2003. G o l d r i n g L., The power of status in transnational social spaces, w: L. E. Guarnizo, M.P . Smith (eds.), Transnationalism from Below, New Jersey 1998. I g l i c k a K., Kontrasty migracyjne Polski, Warszawa 2008. I t z i g s o h n J., Immigration and the Boundaries of Citizenship: The Institutions of Immigrants Political Transnationalism, International Migration Review 2000, no. 4. K h a d r i a B., India: Skilled migration to developed countries, labour migration to the Gulf, w: S. Castles, R. D. Wise (eds.), Migration and Development: Perspectives from the South, Geneva 2008. K o s e r K., African diasporas and post-conflict reconstruction: An Eritrean case study, w: H. Smith, P . Stares (eds.), Diasporas in Conflict: Peace Makers or Peace Wreckers? Tokyo, New York, Paris 2007. Kuznetsov Y. (ed.), Diaspora Networks and the International Migration of Skills: How Countries Can Draw on Their Talent Abroad,Washington 2006. L e g u t A., Polityka angaowania diaspory w pracach Senatu RP w latach 2005-2010 (ze szczeglnym uwzgldnieniem obszaru UE-15), w: Pastwo polskie wobec Polakw w diasporze, Bielsko Biaa 2013 [w druku]. Levitt P ., de la D e h e s a R., Transnational Migration and the Redefinition of the State: Variations and Explanations, Ethnic and Racial Studies 2003, no. 4. Levitt P ., Social Remittances: Migration Driven Local-Level Forms of Cultural Diffusion, International Migration Review 1998, no. 4. N e w l a n d K., P a t r i c k, E., Beyond Remittances: The Role of Diaspora in Poverty Reduction in their Countries of Origin. A Scoping Study by the Migration Policy Institute for the Department of International Development, 2004. N o w o s i e l s k i M., Polish organizations in Germany their present status and needs, Frankfurt am Main 2012. stergaard-Nielsen E. (ed.), International Migration and Sending Countries: Perceptions, Policies and Transnational Relations, Basingstoke 2003. P a l u c h A. K., Inkluzywne i ekskluzywne rozumienie terminu Polonia, Przegld Polonijny 1976, nr 2.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

91

A. Fi, A. Legut, W. Nowak, M. Nowosielski, K. Schll-Mazurek R a n n v e i g A g u n i a s D., Committed to the Diaspora: More Developing Countries Setting Up Diaspora Institutions, na: http://www.migrationinformation.org/Feature/display. cfm?ID=748/ R a n n v e i g A g u n i a s D., N e w l a n d K., Developing a Road Map for Engaging Diasporas in Development. A Handbook for Policymakers and Practitioners in Home and Host Countries, IOM, 2012. S c h w a r t z R., Israel and its Diaspora: A Case-Study. Policy and Institutional Coherence on Migration and Development within Government, na: http://www.cimiglobal.org/files/ IsraelAndItsDiaspora.pdf/ Smith H., Stares P . (eds.), Diasporas in Conflict: Peace Makers or Peace Wreckers? Tokyo, New York, Paris 2007. S m i t h R. C., Reflections on Migration, the State, and the Construction, Durability and Newness of Transnational Life, Soziale Welt (Sonderband) 1997, no. 12. S o l a r z M.W ., Pnoc-Poudnie. Krytyczna analiza podziau wiata, Warszawa 2009. The World Bank, Migration and Development Brief, no. 20, na: http://siteresources.worldbank.org/INTPROSPECTS/Resources/334934-1110315015165/MigrationandDevelopmentBrief20.pdf/ T i g a u C., A Very Expensive Gift. Mexicos Scientific Diaspora, Voices of Mexico 2009, no. 86. V e r t o v e c S., The Political Importance of Diasporas, COMPAS Working Papers 2005. V e z z o l i S., L a c r o i x T., Building bonds for migration and development/ Diaspora engagement policies of Ghana, India and Serbia, 2010, na: http://www.imi.ox.ac.uk/pdfs/ building-bonds-for-migration-and-development/ V i n k M.P ., G r o o t G.R., Citizenship Attribution in Western Europe: InternationalFramework and Domestic Trends, Journal of Ethnic and Migration Studies vol. 36(5), 2010. m i j e w s k a - J d r z e j c z y k T., Badania internetowe, w: P . B. Sztabiski, F . Sztabiski, Z. Sawiski (red.), Nowe metody, nowe podejcia badawcze w naukach spoecznych, Warszawa 2004.

92

IZ Policy Papers nr 11(I) www.iz.poznan.pl

Polityka polonijna w ocenie jej wykonawcw i adresatw

STRONY INTERNETOWE
Ministerstwo Spraw Zagranicznych, http://msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/polonia/ definicje_pojecia/ Program powrotw do Bawarii, http://www.work-in-bavaria.de/arbeitnehmer/arbeiten/ return-to-bavaria/ Program powrotw Nadrenii Pnocnej-Westfalii, http://www.wissenschaft.nrw.de/forschung/ foerderung/wissenschaftlichen-nachwuchs-foerdern/rueckkehrerprogramm/

AKTY PRAWNE I DOKUMENTY OFICJALNE


Informacja na temat rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic oraz wykorzystania rodkw wydatkowanych z budetu pastwa na wspprac z Poloni i Polakami za granic w 2012 r., przedoonej przez Ministra Spraw Zagranicznych, https:// www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/informacja-na-temat-rzadowego-programuwspolpracy-z-polonia-i-polakami-za.html/ Plan wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2013 roku, http://www.msz.gov.pl/resource/7dc8cbce-9364-4a96-8c38-f56e71796c2d:JCR/ Plan wsppracy z Poloni i Polakami za granic w 2014 roku, http://www.msz.gov.pl/resource/ add94038-7544-40bc-8320-bc5363503be1:JCR/ Projekt Rzdowego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic z 2011 r., http:// www.msz.gov.pl/resource/13ff6551-d8aa-4799-91d3-efe4660b1417/ Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic przyjty przez Rad Ministrw w dniu 30.10.2007 r., http://www.msz.gov.pl/resource/ad28993a-f211-4db2-8263c655c928410b/ Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic zaakceptowany na posiedzeniu Rady Ministrw w dniu 10.12.2002 r., http://www.belgrad.msz.gov.pl/pl/polonia_w_serbii/ rzadowy_program_wspolpracy_z_polonia/ Ustawa z dnia 4 wrzenia 1997 r. o dziaach administracji rzdowej (Dz.U. 2007 nr 65, poz. 437). Zarzdzenie nr 70 Prezesa Rady Ministrw z dnia 27czerwca 2008 r. w sprawie Midzyresortowego Zespou do Spraw Polonii i Polakw za Granic.

IZ Policy Papers 11(I) www.iz.poznan.pl

93

CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO


Biuletyn Instytutu Zachodniego Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik

KSIKI INSTYTUTU ZACHODNIEGO


2010 Piotr Eberhardt, Migracje polityczne na ziemiach polskich (1939-1950), 264 ss., cena 30 z Maria Tomczak, Ewolucja terroryzmu. Sprawy metody finanse, 297 ss., cena 35 z 2011 Joanna Dobrowolska-Polak, Ludzie w cieniu wojny. Ludno cywilna podczas wspczesnych konfliktw zbrojnych, 224 ss., cena 25 z Gospodarka niemiecka 20 lat po zjednoczeniu. Praca zbiorowa pod red. Tomasza Budnikowskiego, 238 ss., cena 30 z Radosaw Grodzki, Problemy bezpieczestwa Czech, Polski i Wgier w kontekcie poszerzania NATO, 368 ss., cena 30 z Jadwiga Kiwerska, Bogdan Koszel, Maria Tomczak, Stanisaw erko, Polityka zagraniczna zjednoczonych Niemiec, 399 ss., cena 35 z Polski Ziemie Zachodnie. Studia socjologiczne. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Michalaka, Andrzeja Saksona, anety Stasieniuk, 288 ss., cena 30 z Andrzej Sakson, Od Kajpedy do Olsztyna. Wspczeni mieszkacy byych Prus Wschodnich: Kraj Kajpedzki, Obwd Kaliningradzki, Warmia i Mazury, 828 ss., cena 45 z Stabilizacja nieadu i destabilizacja adu. Praca zbiorowa pod red. Joanny DobrowolskiejPolak, 262 ss., cena 25 z 2012 Bogdan Koszel, Krzysztof Malinowski, Zbigniew Mazur, Niemiecka polityka wobec Polski 1990-2010, 344 ss., cena 35 z Solidarno humanitarna. Praca zbiorowa pod red. Joanny Dobrowolskiej-Polak, 260 ss., cena 25 z Stosunki gospodarcze midzy Polsk a Niemcami 20 lat po zjednoczeniu. Praca zbiorowa pod red. Piotra Kalki, 200 ss., cena 25 z 2013 Zbigniew Mazur, Hubert Orowski, Maria Wagiska-Marzec, Kultura zjednoczonych Niemiec. Wybrane problemy,353 ss., cena 40 z Joanna Dobrowolska-Polak, Natalia Jackowska, Micha Nowosielski, Marcin Tujdowski, Niemcy po zjednoczeniu. Spoeczestwo - wielokulturowo - religie, 257 ss., cena 35 z Polsko-niemieckie stosunki spoeczne i kulturalne. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Saksona, 264 ss., cena 30 z Polityka budowy pokoju. Pomoc humanitarna i rozwojowa. Praca zbiorowa pod red. Joanny Dobrowolskiej-Polak, 232 ss., cena 25 z

INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl

ISBN 978-83-61736-46-2

You might also like