Oblicza Zmiany Lokalnej

FUNDAC JA INSTYTUT SPRAW PUBLiCZNYCH (ISP)
jest jednym zwiodcych polskich think tankw, niezalenym orodkiem badawczo-analitycznym. ISP powsta w1995 roku. Poprzez prowadzenie bada, ekspertyz irekomendacji dotyczcych podstawowych kwestii ycia publicznego Instytut suy obywatelowi, spoeczestwu ipastwu. W celu jak najszerszego upowszechnienia wynikw prac badawczych, Instytut Spraw Publicznych prowadzi intensywn dziaalno wydawnicz. Pen list publikacji ISP mona znale na stronie internetowej Instytutu pod adresem www.isp.org.pl.
Oblicza zmiany lokalnej

pod redakcj Magdaleny Dudkiewicz
Projekt Tworzenie i rozwijanie standardw usug pomocy i integracji spoecznej ma na celu podniesienie profesjonalizmu i zwikszenie skutecznoci instytucji pomocy iintegracji spoecznej. W ramach projektu s przygotowywane, testowane oraz wdraane pilotaowo standardy dziaania instytucji i realizacji przez nie usug pomocy, a take integracji spoecznej. Projekt zosta zainicjowany przez Departament Pomocy iIntegracji Spoecznej Ministerstwa Pracy iPolityki Spoecznej irealizowany jest wramach partnerstwa publiczno-spoecznego. Jego liderem jest Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich.
Publikacja jest wspnansowana przez Uni Europejsk wramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

STUDIA PRZYPADKW
pod redakcj Magdaleny Dudkiewicz
Warszawa 2013
Spis treci
Magdalena Dudkiewicz Wprowadzenie .......................................................................................................................................7 Marek Rymsza Organizowanie spoecznoci lokalnej: midzy projektem arzeczywistoci ................................................................................. 13 Magdalena Dudkiewicz Metodologia iprzebieg bada, kategorie analityczne .......................................... 23
STUDIA PRZYPADKW
STUDIUM 1
Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej................................................. 37
STUDIUM 2
Dobroniega Trawkowska, Karolina Wojtasik O niektrych uwarunkowaniach procesu kreacji roli .................................... 63
STUDIUM 3
Marcjanna Nka, Konrad Stpnik Ogodzeniu wody z ogniem ...............................................................................................83
STUDIUM 4
Magdalena Dudkiewicz, Katarzyna Grniak Sukces w rednim miecie ........................................................................................... 103
S T U D I U M Z B I O RC Z E
Karolina Wojtasik, Konrad Stpnik Wchodzenie wrol organizatora spoecznoci lokalnej. Analiza projektw zpierwszej fazy badania .................................................... 121
Tomasz Kamierczak Projekty organizowania spoecznoci lokalnej komentarz teoretyczny ....................................................................................................... 145 Magdalena Dudkiewicz Jzyk jako odzwierciedlenie sposobu mylenia ospoecznociach projektowych ..................................................................................... 159 Magdalena Dudkiewicz Wewntrzne izewntrzne uwarunkowania organizowania spoecznoci lokalnej ............................................................................ 191 Noty o autorach ............................................................................ 205
Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw
Magdalena Dudkiewicz
Wprowadzenie
Oddajemy do rk Czytelnikw publikacj, stanowic rezultat dwuletniego projektu badawczego. Jego celem byo towarzyszenie dziaaniom praktykw, zbieranie informacji o ich sukcesach i porakach, sprzymierzecach i wrogach ich dziaa, trudnociach i uatwieniach, po prostu zarwno o potencjaach i zasobach, jak te zagroeniach i deficytach prowadzonych przez nich interwencji spoecznych. Prezentowane studia przypadku, a take pozostae, towarzyszce im, opracowania powstay na podstawie bada, prowadzonych w spoecznociach lokalnych, w ktrych pracownicy socjalni z orodkw pomocy spoecznej realizowali projekty oparte na zaoeniach 1 Modelu Organizowania Spoecznoci Lokalnej . Dziaania, podejmowane przez pracownikw socjalnych (organizatorw spoecznoci lokalnej, okrelanych dalej jako organizatorzy SL) stanowiy teren prb i wicze, swoiste laboratorium praktycznego wykorzystania treci, przekazywanych podczas programu szkoleniowego realizowanego przez Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL w projekcie Tworzenie i rozwijanie standardw usug pomocy i integracji spoecznej. Celem cyklu szkoleniowego i prowadzonych dziaa organizatorw SL byo przetestowanie, wypracowanego przez Laboratorium Innowacji Spoecznej (LIS), modelu rodowiskowej pracy socjalnej/ organizowania spoecznoci lokalnej. Celem, towarzyszcych tym dziaaniom, bada byo moliwie najpeniejsze opisanie uwarunkowa, a w konsekwencji diagnoza wpywu wywieranego przez organizatora SL na otoczenie spoeczne, ze szczeglnym uwzgldnieniem spoecznoci projektowej, tzn. spoecznoci, do ktrej bezporednio adresuje on swoje dziaania. Podstawow kategori analityczn stanowia wywoana przez prowadzon przez organizatora SL planow interwencj zmiana spoeczna. Jest
W momencie kocowej autoryzacji niniejszego tekstu (sierpie 2013) przygotowana ju zostaa zaktualizowana wersja modelu: B. Bbska, M. Dudkiewicz, P. Jordan, T, Kamierczak, E. Kozdrowicz, M. Mendel, M. Poposka-Kowalska, M. Rymsza, B. Skrzypczak, Model rodowiskowej pracy socjalnej / organizowania spoecznoci lokalnej, Stowarzyszenie Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL iInstytut Spraw Publicznych, Warszawa, sierpie 2013, maszynopis. Wersja modelu uwzgldnia dowiadczenia z programu szkoleniowego przetestowanego w fazie pilotau projektu.
ona rozumiana nie jako konkretny, jasno sprecyzowany, dajcy si zaobserwowa moment, lecz jako dugotrway, zoony proces spoeczny. Dlatego w badaniach nacisk pooono na identyfikacj czynnikw, ktre wywouj lub mog wywoa zmian oraz maj lub mog mie wpyw na jej przebieg, ze szczeglnym uwzgldnieniem znaczenia w tym procesie prowadzonej przez organizatora SL planowej interwencji. Naley jednak podkreli, e w ramach przeprowadzonych bada w peni odpowiedzialne i trafne wnioskowanie o tak zoonym i dugotrwaym procesie, jakim jest zmiana spoeczna, nie byo moliwe, przede wszystkim ze wzgldu na czas prowadzenia badania. Cztery spoecznoci byy poddawane obserwacji tylko przez kilka miesicy. Cztery, ktre zostay wybrane do drugiej fazy badania, przez kilkanacie miesicy. W tej sytuacji badacze koncentrowali swoj uwag przede wszystkim na dajcych si postrzec dziaaniach i ich efektach, budowanych przez organizatora SL relacjach oraz na inicjowanych przez niego procesach, zachodzcych w otoczeniu spoecznym i instytucjonalnym. 2 Podczas jednego ze spotka zespou badawczego przez uczestniczc w badaniach dr Magdalen Rosochack-Gmitrzak zostaa zaproponowana (i przyjta przez pozostaych jego czonkw) metafora siania ziarna. Punktem wyjcia jest w niej zaoenie, e organizator SL rozpoczynajc (wykorzystujc cykl szkole) swj projekt sieje, wprowadza go do spoecznoci lokalnej. Badacze staraj si obserwowa (monitorowa) zarwno owo sianie (inicjowane przez organizatora), jak i ewentualne dalsze rozsiewanie si (procesy inicjowane przez innych uczestnikw i obserwatorw dziaa organizatora SL), a take jak dalece byo to moliwe ze wzgldu na ograniczony czas badania pierwsze symptomy kiekowania wprowadzonych zmian. Kontynuujc t metafor mona powiedzie, e badaczy interesowaa przede wszystkim: gleba, czyli spoeczno lokalna (oglnie stan na tym terenie, ze szczeglnym uwzgldnieniem spoecznoci projektowej konkretna spoeczno); ogrodnik organizator SL, prowadzcy swj projekt socjalny; preparaty ogrodnicze wykorzystywane przez organizatora SL narzdzia i metody, czyli sposoby implementowania projektu w ycie spoecznoci, poddanej dziaalnoci zaoonej w projekcie; warunki klimatyczne otoczenie spoeczne i instytucjonalne organizatora SL.
Szczegy dotyczce przebiegu projektu badawczego zawiera rozdzia: Magdalena Dudkiewicz, Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne w tym tomie.
Magdalena Dudkiewicz Wprowadzenie
Struktura tomu
W efekcie do rk Czytelnikw trafia tom zrnicowany. Oblicza zmiany lokalnej dowiadczenia projektw organizowania spoecznoci lokalnej to przede wszystkim studia przypadkw: cztery pogbione, pochodzce z miejsc, ktre badacze obserwowali niemal przez dwa lata oraz jedno, zbiorcze, stanowice podsumowanie tego, co dziao si w czterech projektach, ktrym towarzyszyli jedynie przez kilka miesicy. Naley podkreli, e nie s to jedynie relacje z terenu autorzy poszczeglnych opracowa wyposayli je take w odnoszce si do realiw badawczych, lecz wychodzce poza nie komentarze teoretyczne. Pozostae opracowania zebray dowiadczenia caego projektu badawczego: ich autorzy starali si przyjrze bliej napiciom na linii: projekt rzeczywisto spoeczna, osadzi zaobserwowane przez badaczy zjawiska w oglniejszym kontekcie teoretycznym, przyjrze si jzykowi, jakiego uywa si do opisu beneficjentw projektw oraz zrekonstruowa uwarunkowania procesu organizowania spoecznoci lokalnej. Mamy nadziej, e taka praktyczno-teoretyczna formua tomu pozwoli dotrze do szerszego krgu odbiorcw, ale w nieco przewrotny sposb. Z jednej strony praktykom da wsparcie do dokonywania nieco bardziej uoglnionej refleksji nad prowadzonymi przez nich dziaaniami, a teoretykw odele do bogatej materii praktyki spoecznej.
12
Marek Rymsza
Organizowanie spoecznoci lokalnej: midzy projektami a rzeczywistoci
Uwagi wstpne
Na tom, ktry trafia do rk Czytelnikw, skadaj si pogbione analizy organizowania spoecznoci lokalnych w czterech miejscach w Polsce, uzupenione studiami o charakterze przekrojowym (jedno z nich obejmuje przy tym organizowanie spoecznoci w czterech kolejnych miejscowociach) i syntetyzujcym (z odniesieniem do teorii spoecznej i teorii rodowiskowej pracy socjalnej). Organizatorzy spoecznoci lokalnych i miejsca, w ktrych dziaali, zostay na potrzeby tej publikacji zakodowane. Czytelnik moe zastanawia si, po co w ogle opowiada o dziaaniach, ktre chocia prowadzone byy naprawd to nie wiadomo gdzie, nie wiadomo przez kogo i nie wiadomo dla kogo. Wyjanienia dotyczce anonimowoci i inne informacje na temat metodologii badania przedstawia w rozdziale metodologicznym 1 Magdalena Dudkiewicz ,kierujca pracami zespou badawczego, utworzonego przez wspautorw czterech studiw przypadku, stanowicych trzon prezentowanego Czytelnikom tomu. Tutaj sw kilka w odpowiedzi na pytanie: po co w ogle opisywa? Ot analizowane przypadki wybrane zostay spord przedsiwzi rodowiskowych, realizowanych przez 82 pracownikw socjalnych, uczestniczcych w dwuletnim szkoleniu przeprowadzonym w okresie zima 2010 jesie 2012. Szkolenie to (blisze informacje na jego temat podane s we Wprowadzeniu do niniejszego tomu) byo form pilotau w zakresie moliwoci prowadzenia pracy rodowiskowej przy wykorzystaniu zaoe i metodyki, zawartych w opracowaniu Ramowy model rodowiskowej pracy socjalnej / 2 organizowania spoecznoci lokalnej . Opracowanie to jest jednym z najwa-
Przywoujc teksty zamieszczone w tym tomie, podaj tylko nazwiska ich autorw. W przypadku innych publikacji podaj ich pene noty bibliograficzne. 2 B. Bbska, M. Dudkiewicz, P. Jordan, T, Kamierczak, E. Kozdrowicz, M. Mendel, M. Poposka-Kowalska, M. Rymsza, B. Skrzypczak, Ramowy model rodowiskowej pracy socjalnej / organizowania spoecznoci lokalnej, Stowarzyszenie Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL i Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, maszynopis. Wersja modelu uwzgldnia dowiadczenia z programu przetestowanego w fazie pilotau projektu.
14
niejszych rezultatw prac Laboratorium Innowacji Spoecznej, powoanego w 2010 roku przez ekspertw Stowarzyszenia Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL (dalej rwnie jako Stowarzyszenie CAL) oraz Fundacji Instytut Spraw 3 Publicznych (dalej rwnie jako Instytut Spraw Publicznych) . Model ten nie zosta jeszcze opublikowany, gdy dowiadczenia z pilotau suy maj 4 midzy innymi jego weryfikacji, opartej na dowiadczeniach praktycznych . O ile opracowanie modelu byo dzieem wsplnym ekspertw Stowarzyszenia CAL oraz Instytutu Spraw Publicznych, o tyle program szkoleniowy w caoci prowadzio Stowarzyszenie CAL, ktre ma bogate dowiadczenia edukacyjne oraz merytoryczny dorobek, zwizany z animowaniem spoecznoci metod centrw aktywnoci lokalnej (std nazwa tej organizacji). Zadania ekspertw Instytutu Spraw Publicznych nie maj charakteru wdroeniowego, ale bardziej analityczno-badawczy, odpowiadajcy profilowi organizacji typu think-tank. W pracach Laboratorium Innowacji Spoecznej uczestniczy troje ekspertw ISP: Magdalena Dudkiewicz, Tomasz Kamierczak i Marek Rymsza (autor tego opracowania), ale w rnych przedsiwziciach wsppracuje z nami szersza grupa badaczy i analitykw. Co to za przedsiwzicia? Przeprowadzilimy badanie na prbie reprezentatywnej 5 pracownikw socjalnych oraz badanie jakociowe tyche pracownikw, 6 zatrudnionych w orodkach pomocy spoecznej , a take opublikowalimy tom, przedstawiajcy dziaania aktywizujce w ramach pracy socjalnej na tle podobnie ukierunkowanej aktywnoci przedstawicieli innych zawodw 7 pomocowych (helping professions) . Obecnie (marzec 2013 roku) w kocowej fazie procesu wydawniczego znajduje si publikacja o charakterze dydaktycznym, przybliajca na konkretnych historycznych i wspczesnych 8 przykadach specyfik i metodyk pracy rodowiskowej . Niniejszy tom przedstawia rezultaty jeszcze innego przedsiwzicia badawczego, towarzyszcego wspomnianym dziaaniom szkoleniowym.
Por. opublikowane w ramach serii wydawniczej Prace LIS: B. Skrzypczak (red.), Organizowanie spoecznoci lokalnej. Analizy. Konteksty. Uwarunkowania, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011; T. Kamierczak, M. Rymsza (red.), W stron aktywnych sub spoecznych, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012. 4 Por. B. Bbska, Raport z fazy pilotau (wewntrzny materia projektowy), Centrum Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL, Warszawa 2013, maszynopis. W momencie kocowej autoryzacji niniejszego tekstu (sierpie 2013) przygotowana ju zostaa zaktualizowana wersja modelu: B. Bbska, M. Dudkiewicz, P. Jordan, T. Kamierczak, E. Kozdrowicz, M. Mendel, M. Poposka-Kowalska, M. Rymsza, B. Skrzypczak, Model rodowiskowej pracy socjalnej / organizowania spoecznoci lokalnej, Stowarzyszenie Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL i Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, sierpie 2013, maszynopis. Wersja modelu uwzgldnia dowiadczenia z programu szkoleniowego przetestowanego w fazie pilotau projektu. 5 Por. M. Rymsza (red.), Czy podejcie aktywizujce ma szans? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy spoecznej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011; M. Rymsza (red.), Pracownicy i praca socjalna w Polsce. Midzy sub spoeczn i urzdem, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012. 6 Por. M. Dudkiewicz (red.), Pracownicy socjalni: pomidzy instytucj pomocy spoecznej a rodowiskiem lokalnym, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011. 7 Por. T. Kamierczak, M. Rymsza (red.), W stron aktywnych sub spoecznych, op. cit. 8 Por. M. Rymsza (red.), Praca rodowiskowa. Tradycja i teraniejszo. Dobre praktyki, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013 (w druku).
3
Marek Rymsza Organizowanie spoecznoci lokalnej:midzy projektami a rzeczywistoci
15
Chodzio w nim o przyjrzenie si z pewnego dystansu i z nieco szerszej perspektywy dziaaniom rodowiskowym, podejmowanym przez uczestniczcych w szkoleniu pracownikw socjalnych. Przyjto zaoenie, e prac badawcz w terenie powinni wykona raczej eksperci niezwizani trwale z projektem systemowym. Dlatego tylko jeden z czonkw omioosobowego zespou Magdalena Dudkiewicz jest czonkiem wspomnianego Laboratorium Innowacji Spoecznej. Wstpna koncepcja badania i narzdzia badawcze zostay przygotowane wanie przez ni, gdy wymagao to dobrej znajomoci nie tylko formalnej treci, ale i ducha ramowego modelu OSL, a take specyfiki zaoe CAL-owskiego programu szkoleniowego. Koncepcja badania bya dyskutowana na spotkaniach zespou i zostaa dopracowana z uwzgldnieniem zgoszonych uwag i propozycji tak, e ostateczn jej wersj mona uzna za dzieo wsplne omioosobowego zespou eksperckiego. Wraz z Tomaszem Kamierczakiem rwnie uczestniczylimy w spotkaniach zespou, a nasz rol okreli mona jako 9 konsultacyjn .
Organizator spoecznoci: midzy instytucj a rodowiskiem

Model OSL opiera si na kilku podstawowych zaoeniach. Dziaania rodowiskowe powierza si w nim pracownikom socjalnym. Pracownicy ci podejmuj funkcj organizatorw spoecznoci lokalnej, zaprojektowan jako wizka trzech rodowiskowych rl zawodowych: animatora lokalnego, organizatora 10 sieci spoecznych (networkera) i lokalnego planisty (polityka spoecznego) . W myl propozycji ramowej pracownik socjalny w funkcji organizatora spoecznoci lokalnej moe by pracownikiem instytucji publicznej, podmiotu niepublicznego (organizacji trzeciego sektora), a nawet prowadzi wasn dziaalno w konwencji wolnego zawodu, ku ktremu dodajmy w niektrych pastwach, midzy innymi w Stanach Zjednoczonych, gdzie presti pracownikw socjalnych jest stosunkowo wysoki, ciy praca socjalna, jeli tylko wyrwie si j z urzdniczych ram. Co wicej, model OSL nie traktuje pracy rodowiskowej jako wycznej domeny sub spoecznych. Niemniej jednak ze wzgldu na formalne ramy projektu systemowego w szkoleniach pilotaowych wzili udzia wycznie pracownicy socjalni z orodkw
9 Autor tego krtkiego opracowania peni ponadto nadzr merytoryczny nad caoci prac prowadzonych przez ekspertw ISP w projekcie. 10 Por. B. Bbska i inni, Ramowy model rodowiskowej pracy socjalnej / organizowania spoecznoci lokalnej, op. cit., rozdz. 2.
16
pomocy spoecznej i w konsekwencji tylko ich zaangaowanie rodowiskowe analizowane jest w niniejszym tomie. Sytuacja ta wskazuje na rysujce si napicie midzy koncepcyjn i realizacyjn stron modelu OSL, co znalazo te pewne odzwierciedlenie w analizowanych studiach przypadku. Wie si ono z tym, e chocia organizator spoecznoci lokalnej powinien by w pierwszej kolejnoci 11 sojusznikiem spoecznoci , to jak zauwaaj Dobroniega Trawkowska i Karolina Wojtasik okazuje si on jednak przede wszystkim czowiekiem instytucji, cho oczywicie yczliwie nastawionym do spoecznoci. To jednak nie to samo. Praca rodowiskowa to praca dla spoecznoci, w spoecznoci i ze spoecznoci, gdzie wszystkie elementy rodowiskowej triady s rwnowane. By prowadzi w peni rodowiskow prac socjaln, trzeba niejako opuci instytucj i wej w spoeczno. Nie wszystkim pracownikom socjalnym to si udaje, nie wszyscy maj ku temu warunki. Niewtpliwie, wspomniane wyjcie z instytucji jest atwiejsze tam, gdzie pracownik socjalny wykonuje wolny zawd pomocowy (helping profession) i jego status zawodowy i moliwoci dziaania w terenie nie s prost pochodn znaczenia i pozycji na lokalnej scenie zatrudniajcej go instytucji. Jeeli zaleno ta jest tak jak w Polsce istotna, zaoenia pracy rodowiskowej napotykaj na istotn barier implementacyjn. Dlatego warto zastanawia si nad moliwociami rozwoju pracownika socjalnego w kie12 runku zawodu wolnego o cechach profesji zaufania publicznego . Dotykamy tutaj take istotnej psychologicznej okolicznoci zaangaowania rodowiskowego. Nie chodzi o to, aby wspomniane opuszczenie instytucji byo wynikiem osamotnienia pracownika socjalnego i dotykajcego go niezrozumienia ze strony przeoonych i wsppracownikw. Pozostawiony sam sobie traci znaczn cz instrumentarium dziaania rodowiskowego, a sytuacja niezrozumienia utrudnia mu pozytywn motywacj i zazwyczaj prowadzi do szybkiego wypalenia. Dobrze ilustruje to zamieszczone w tomie studium przypadku Dobroniegi Trawkowskiej i Karoliny Wojtasik. Wida wyranie, e tam, gdzie brakuje wsparcia przeoonych, trudno o rozmach podejmowanej pracy rodowiskowej, ktry jest niezbdny do osignicia pewnej masy krytycznej, uruchamiajcej zmian spoeczn. Z kolei Marcjanna Nka i Konrad Stpnik wskazuj na destrukcyjny wpyw zmiany przeoonych (skdind sytuacja w pracy normalna), gdy oznacza to konieczno budowania wewntrzinstytucjonalnej legitymacji dla swych dziaa praktycznie od pocztku. Powinno by jednak odwrotnie. Magdalena Dudkiewicz i Katarzyna Grniak pisz wrcz o parasolu ochronnym
M. Mendel, M. Rymsza, Po co nam pracownicy socjalni organizatorzy spoecznoci? Solidarno, partnerstwo, przymierze w rodowiskowej pracy socjalnej, w: M. Rymsza, Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce, op. cit. 12 Por. H. Izdebski, Uwarunkowania instytucjonalnoprawne ustanowienia zawodu pracownika socjalnego zawodem zaufania publicznego, Trzeci Sektor 2012/2013, numer specjalny.
11
17
ze strony kierownictwa orodka pomocy spoecznej dla pracy organizatorw spoecznoci oraz zgodzie na ich misyjne wychodzenie z instytucji. I chyba nieprzypadkowo wanie ta relacja jest najbardziej optymistyczna, jeli chodzi o prezentacj rezultatw pracy organizatorw spoecznoci lokalnej. Z kolei brak poparcia ze strony wadzy lokalnej nie uniemoliwia dziaa operacyjnych, lecz pozbawia je odpowiedniej legitymacji, niejako zatwierdzenia zachodzcej zmiany czy choby oficjalnej zgody na zmian dopiero wywoywan. Mwic najkrcej, dopki zmiana lokalna nie jest uznana przez wadze samorzdowe, oficjalnie nie istnieje. wietnie ilustruje to przypadek opisywany przez Magdalen Dudkiewicz i Katarzyn Grniak, ktre podkrelaj dysonans midzy wysokim poziomem sprawstwa organizatorw SL i niskim (praktycznie zerowym) poziomem uznania ze strony wadzy lokalnej.
Naturalne granice interwencji rodowiskowej

Inna, powodujca napicie, kwestia zwizana z interwencj rodowiskow to granice wejcia organizatora SL w spoeczno. Jak na przykad wzmacnia potencja spoecznoci spolaryzowanej, w widoczny sposb pknitej, gdzie gwny podzia spoeczny jest na tyle silny, e za milczc, dorozumian zgod mieszkacw take praca rodowiskowa czy tego chce organizator spoecznoci lokalnej, czy nie staje si elementem wzmacniajcym w podzia? Taki stan rzeczy dobrze ilustruje tekst Marioli Racaw i Magdaleny Rosochackiej-Gmitrzak. Nie mona prowadzi pracy rodowiskowej ze spoecznoci wbrew niej, wszak to wanie spoeczno wyznacza granice implementacji metody rodowiskowej. W skrajnych przypadkach organizator SL moe nawet realnie opuci instytucj, ale nie wej w spoeczno. Oczywicie zostaje wwczas praca z okrelon czci spoecznoci, grup mieszkacw yczliwie nastawion do organizatora (w przypadku analizowanym przez Racaw i Rosochack-Gmitrzak ze rodowiskiem aktywnych kobiet). Ale czy jest to w peni praca rodowiskowa? Wtpliwoci wydaj si mie te autorki przywoywanego studium, skoro pisz: Mamy wraenie, e w dotychczas podjtych przedsiwziciach organizatora SL zabrako owego najszerszego kontekstu dziaa w spoecznoci. Nadmiernie oparto si na wyraanych potrzebach jednej z grup, przy braku konstruktywnego dialogu z pozostaymi potencjalnymi interesariuszami dziaa w przestrzeni spoecznej. Pracujc w spoecznoci spolaryzowanej, organizator SL moe oczywicie przyzna racj ktrej ze stron i niejako wmontowa si w konflikt, dc
18
nie tyle do jego konsensualnego rozwizania czy przeamania podziau, ile do zwycistwa strony, ktra jego zdaniem ma racj. Ale czy nie jest to wwczas narzucanie spoecznoci rozwizania, ktre nie jest w jej ramach uwsplnione? Czy nie jest to interwencja rodowiskowa niebezpiecznie zbliajca si do inynierii spoecznej? Ot nie jest tak wwczas, gdy do pewnych racji organizator spoecznoci stara si przekona grupy niechtnie nastawione i krytykujce organizujc si wok owych racji aktywno innych mieszkacw i w ten sposb uywajc antropologicznego jzyka z tekstu Marioli Racaw i Magdaleny Rosochackiej-Gmitrzak przekroczy reguy wiedzy milczcej. Ale wymaga to czasu, ktrego, jak podkrelaj cytowane autorki, ich organizatorowi SL zabrako. Do podobnego wniosku dochodz Marcjanna Nka i Konrad Stpnik, analizujc moliwoci przeamania niechci jednego z lokalnych stowarzysze do wsppracy z mieszkacami nieswojego osiedla: tam rwnie starczyo czasu jedynie na to, aby wstpnie przeama wzajemne uprzedzenia. Odczytanie czy uznanie granicy interwencji to szerszy problem, dotyczcy wszystkich dziaa rodowiskowych ukierunkowanych na ograniczanie w imi integracji i spjnoci spoecznej siy lokalnych podziaw. Pojawia si przy tym pytanie, czy przypadkiem mieszkacy nie maj prawa do takich wyrnie i swoistego ich kultywowania (podtrzymywania), jeli tylko nie prowadzi to do naruszania zasad wspycia spoecznego czy wprost do podejmowania dziaa antyspoecznych? Dotykamy tu specyfiki pracy rodowiskowej, realizowanej w ramach pomocy spoecznej, ktra koncentruje si na spoecznociach sabszych, marginalizowanych. Interwencje o charakterze budowania mostw podejmowane przez pracownikw socjalnych wykorzystujcych metod rodowiskow polegaj na wspieraniu spoecznoci zmarginalizowanej w podnoszeniu potencjau przez ograniczenie konfliktw wewntrznych, czyli wzmacnianie kapitau spoecznego o charakterze spajajcym (ang. bonding social capital jak w przypadku analizowanym przez Magdalen Dudkiewicz i Katarzyn Grniak) lub na ograniczaniu dystansu midzy tak spoecznoci a lepiej sytuowanymi spoecznociami ssiednimi (raz jeszcze studium Dudkiewicz i Grniak, a take opracowanie Marcjanny Nki i Konrada Stpnika). Mona powiedzie, e w takim przypadku praca rodowiskowa polega na budowaniu kapitau spoecznego o charakterze wicym (ang. bridging social capital ). 13 Rozrnianie za Robertem Putnamem spajajcego i wicego kapitau spoecznego wydaje si mie podstawowe znaczenie dla interpretacji procesw zachodzcych w badanych spoecznociach. Rozwj kapitau spajajcego Magdalena Dudkiewicz i Katarzyna Grniak ilustruj nastpujco: istotne s zmiany, ktre zaszy w samej tkance spoecznej i jakoci relacji
R. Putnam, Samotna gra w krgle, Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, prze. P. Sadura. P. Szymaski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
13
19
wewntrz wsplnoty oraz z najbliszym otoczeniem. Po pierwsze, w spoecznoci projektowej wytworzyy si zrby nowego adu spoecznego, opartego na aktywnoci, odpowiedzialnoci za otoczenie i wzajemnoci. Przeamany zosta marazm i postawy biernego wyczekiwania na pomoc, pojawia si wiara we wasne (wsplnotowe) moliwoci i rosnce poczucie sprawstwa. Ale na tym nie koniec. Organizatorom SL udao si doprowadzi do nawizania relacji midzy mieszkacami baraku socjalnego i ssiadujcych domkw jednorodzinnych, chocia rwnoczenie, jak zaznaczaj cytowane autorki, mieszkacy blokw [wielorodzinnych przyp. M.R.] nadal pozostaj w dystansie do dziaa spoecznoci projektowej. Budowanie kapitau pomostowego (wicego) przychodzi wic jednak trudniej. I wymaga czasu. Sukcesy w pracy rodowiskowej to funkcja tyle umiejtnoci ze strony organizatora spoecznoci lokalnej, ile powiconego na ni czasu.
Zmiana spoeczna i jej wymiary

Najwaniejszym elementem pracy rodowiskowej, take wedug modelu OSL, jest intencjonalne doprowadzenie do zmiany spoecznej, ktra przynosi korzyci spoecznoci i ma charakter trway. Studia nad dziaaniami rodowiskowymi jednoznacznie pokazuj, e wywoanie takiej zmiany spoecz14 nej jest procesem dugofalowym, mierzonym w latach, a nie w miesicach . Dwuletnie zaangaowanie terenowe pracownikw socjalnych towarzyszce ich szkoleniu, czemu przypatrywali si badacze, to zdecydowanie za krtko, aby tak zmian wywoa. Zmiana taka bdzie moliwa, jeli organizatorzy SL doo, ju od siebie (po zakoczeniu projektu), przynajmniej kolejne dwatrzy lata pracy rodowiskowej. Dodajmy, e szkoleni pracownicy socjalni podejmowali interwencj rodowiskow w spoecznociach, gdzie na co dzie prowadz dziaalno zawodow i mog t aktywno kontynuowa takie byy zreszt zaoenia szkolenia. Po dwch latach mona ewentualnie zaobserwowa pierwsze symptomy nadchodzcej lub wywoywanej zmiany. Oznaki takie zaobserwowali w badanych spoecznociach Magdalena Dudkiewicz i Katarzyna Grniak oraz w mniejszym stopniu Marcjanna Nka i Konrad Stpniak; niespecjalnie mogy je za zauway Dobroniega Trawkowska i Karolina Wojtasik oraz Mariola Racaw i Magdalena Rosochacka-Gmitrzak. Z oczywistych wzgldw
Por. analiz kilkunastoletniego rozwoju Liskowa od etapu zacofanej wsi do wsi wzorcowej dziki dziaalnoci spoecznikowskiej ks. Wacawa Bliziskiego: T. Kamierczak, P. Sobiesiak, Liskw: Model rozwoju lokalnego, w: T. Kamierczak, Zmiana w spoecznoci lokalnej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007. Jak si wydaje, minimalny okres dla wywoania zmiany, to okoo 5 lat pracy rodowiskowej, prowadzonej w sposb cigy.
14
20
zmiany nie mona byo zaobserwowa w czterech kolejnych miejscowociach, gdzie badania objy tylko kilkumiesiczn prac organizatorw SL. Powicony im tekst Karoliny Wojtasik i Konrada Stpnika, ktry uzupenia cztery pogbione studia przypadkw, dotyczy wic bardziej wchodzenia pracownikw socjalnych w rol organizatorw SL ni intencjonalnego wywoywania zmiany spoecznej. Wojtasik i Stpnik skupiaj si na porwnaniu sytuacji wyjciowej czterech spoecznoci projektowych i podejcia pracownikw socjalnych, podejmujcych interwencj rodowiskow. W sytuacji trudnoci z uchwyceniem zmiany stricte rodowiskowej analiza badaczy w naturalny sposb skupia si te na zmianach, wywoywanych w instytucji pomocy spoecznej, ktre ze wzgldu na swj charakter zachodz w perspektywie krtko-, a nie dugookresowej. Chodzi o zmiany w strukturze orodka pomocy spoecznej i organizacji pracy jego kadry (dowartociowanie pracy socjalnej jako takiej i jej rodowiskowego rysu), ale take o zmiany wizerunku placwki: z instytucji koncentrujcej si na pomocy (gwnie materialnej) dla najuboszych w placwk, prowadzc dziaania rodowiskowe korzystne dla szerszej kategorii mieszkacw. Jak podkrelaj Marcjanna Nka i Konrad Stpnik, metoda ta pozwala na prezentowanie pomocy spoecznej jako instytucji, ktra ma ofert edukacyjn, kulturaln i jest gotowa do dialogu. Na podobny efekt wskazuj Dobroniega Trawkowska i Karolina Wojtasik. Mona przy tym pokusi si o refleksj, czy przypadkiem w sytuacji silnego pozycjonowania organizatora spoecznoci lokalnej jako pracownika socjalnego (co wprost zakada ramowy model OSL), bdcego nie tyle sojusznikiem spoecznoci, ile przedstawicielem instytucji publicznej orodka pomocy spoecznej (co nie jest warunkiem modelu, ale realnym rozwizaniem upowszechnianym w ramach szkole) oraz takich, a nie innych, czasowych ram realizacji projektu (cztery lata, w tym dwa na pilotaowy program szkoleniowy) zmiana w instytucji pomocy spoecznej nie jest w gruncie rzeczy zmian podstawow. Czynnikiem rozstrzygajcym moe by tu profil projektu systemowego, w ktrym chodzi o wdraanie standardw usug pomocy i integracji spoecznej (rodowiskowa praca socjalna jest tu traktowana jako jedna z usug spoecznych, wiadczonych w ramach instytucji pomocy spoecznej). Tyle e dla Stowarzyszenia Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL udzia w projekcie systemowym jest tylko etapem na drodze upowszechniania pracy ze spoecznoci lokaln, a organizacja ta promuje animowanie wsplnot terytorialnych take za porednictwem domw kultury, szk i organizacji trzeciego sektora oraz przez tworzenie partnerstw lokalnych, 15 przekraczajcych podziay instytucjonalne i sektorowe .
Por. B. Skrzypczak, W poszukiwaniu partnerstwa: z dowiadcze programu Centra Aktywnoci Lokalnej, w: M. Rymsza (red.), Wsppraca sektora obywatelskiego z administracj publiczn, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004.
15
21
Z kolei wanym aspektem dziaa ekspertw Fundacji Instytut Spraw Publicznych jest oddziaywanie na rodowisko pracownikw socjalnych tak, aby kierunkowa profesjonalizacj tej grupy zawodowej przez rozwj orientacji tosamociowej na prac socjaln i budowane relacji z innymi zawodami pomocowymi (pracownicy socjalni jako kwalifikowani specjalici od pomagania), a nie aktywno stricte urzdnicz (pracownicy socjalni jako 16 urzdnicy instytucji pomocy spoecznej) . Podsumowujc, mona powiedzie, e ramowy model OSL ukierunkowany jest na wywoanie intencjonalnej zmiany spoecznej na trzech poziomach: funkcjonowania spoecznoci lokalnej (perspektywa dugookresowa), organizacji instytucji pomocy spoecznej (perspektywa krtkookresowa), wiadomoci pracownikw socjalnych (perspektywa redniookresowa). Perspektywa pierwsza jest programowo najwaniejsza, ale rwnoczenie czasowo najbardziej odlega. Logika projektu systemowego niejako otwiera podejmowane dziaania rodowiskowe na perspektyw drug (cele moliwe do osignicia w trakcie trwania projektu). Perspektywa trzecia za jest niejako wartoci dodan odpowiednio prowadzonych i sprofilowanych dziaa projektowych. Logika rodowiskowa zderza si tutaj z logik projektow i nawet jeli podejmowane s dziaania z uwagi na ich efekty dugookresowe, to wywoywane s w pierwszej kolejnoci zmiany o charakterze krtkoi redniookresowym. Duo to czy mao?
Por. M. Rymsza (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce, op. cit.; T. Kamierczak, M. Rymsza (red.), W stron aktywnych sub spoecznych, op. cit.
16
22
Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne
Zaoenia organizacyje
Badania zostay przeprowadzone przez zesp badaczy, podzielony na cztery dwuosobowe podzespoy, z ktrych kady skada si z badacza i jego asystenta. W trakcie dwuletniego projektu badawczego cay omioosobowy zesp pozostawa w staym kontakcie mailowym, telefonicznym, a take zebra si na trzech spotkaniach roboczych, ktre miay podsumowywa kolejne, zakoczone etapy bada oraz pozwalay przedyskutowa dalsze dziaania w tym zwaszcza wprowadza modyfikacje do zaproponowanych narzdzi badawczych. W spotkaniach brali udzia take pozostali eksperci, reprezentujcy Instytut Spraw Publicznych oraz koordynatorzy projektu, co pozwalao, z jednej strony, na uzyskanie istotnego wsparcia merytorycznego, a z drugiej, na utrzymanie terminowoci i prawidowoci przebiegu caego przedsiwzicia. Projekt badawczy obejmowa zrealizowanie omiu studiw przypadku. Konkretne realizowane przez organizatorw projekty zostay wybrane do bada na podstawie obserwacji, prowadzonych przez ekspertw i koordynatorw ISP podczas pierwszych spotka w ramach cyklu szkole realizowanych przez Stowarzyszenie CAL. Eksperci obserwowali wwczas pracownikw socjalnych, planujcych dziaania w swoich spoecznociach lokalnych i, spord szedziesiciu, wybrali osiem miejsc do badania. Pod uwag wzito trzy grupy pracownikw socjalnych: z maych miast lub wsi, rednich miast oraz duych miast. Zdecydowano nie wcza do badania projektw realizowanych przez edukatorw, ze wzgldu na trudno w porwnywaniu ich dziaa, kierujcych si nieco innymi zaoeniami ni pozostae projekty socjalne. W efekcie, do bada zakwalifikowano dwa projekty realizowane w duych miastach i po trzy prowadzone w rednich miastach oraz w maych miastach lub wsiach. Kady dwuosobowy zesp badawczy zrealizowa dwa studia przypadku. Podzia spoecznoci midzy poszczeglne zespoy zosta wypracowany podczas spotkania przedstawia go tabela.
24
Tabela 1. Skad zespow i badane przez nie spoecznoci w pierwszej fazie bada
Skad zespou: badacz/asystent badacza dr Mariola Racaw / dr Magdalena Rosochacka-Gmitrzak dr Marcjanna Nka / mgr Konrad Stpnik dr Dobroniega Trawkowska / mgr Karolina Wojtasik dr Magdalena Dudkiewicz / dr Katarzyna Grniak
Badane spoecznoci mae miasto / wie; rednie miasto due miasto; mae miasto / wie due miasto; rednie miasto rednie miasto, mae miasto / wie
Przebieg bada
Badanie zostao zrealizowane w dwch fazach, z ktrych kada trwaa okoo p roku: pierwsza od czerwca do listopada 2011 roku, druga od marca do padziernika 2012 roku. W pierwszej fazie zostay zrealizowane badania we wszystkich omiu spoecznociach. Badanie kadej z nich obejmowao dwa wyjazdy badawcze w odstpach okoo 34 miesicy, trwajce przecitnie 3 dni (pierwsze wyjazdy odbyy si w czerwcu i lipcu, a drugie w padzierniku 2011 roku). Podczas kadej z wizyt stosowano kilka metod zbierania materiau, przede wszystkim indywidualne wywiady swobodne z kluczowymi dla projektu osobami, jawn obserwacj spoecznoci lokalnej, dotyczc otoczenia instytucjonalnego i spoecznego projektu oraz analiz istotnych dla projektu dokumentw. Przebieg kadego wyjazdu by dokumentowany przez zespoy z wykorzystaniem schematu raportu technicznego, ktrego celem byo zebranie informacji o zrealizowanych dziaaniach (przeprowadzonych wywiadach, analizowanych dokumentach, prowadzonych obserwacjach), ale take oglnej atmosferze, jaka towarzyszya realizacji badania, ewentualnych kopotach i nieprawidowociach (nieporozumieniach i/lub konfliktach) w kontaktach z badanymi osobami i instytucjami. Raporty techniczne stanowiy take podstaw wprowadzania ewentualnych zmian w stosowanych przez badaczy narzdziach badawczych oraz istotne rdo wiedzy, potrzebnej do planowania organizacji kolejnych wyjazdw badawczych czy zmian w koncepcji bada (np. wprowadzania pojawiajcych si, nieprzewidzianych wczeniej zagadnie). Niestety, ograniczenia czasowe i finansowe nie pozwoliy kontynuowa bada we wszystkich omiu miejscach na podstawie raportw badawczych z pierwszej fazy bada zostay wybrane (we wsplnej dyskusji) cztery studia przypadku do etapu drugiego. Kady zesp badawczy w drugiej fazie kontynuowa badania w jednej z dwch swoich spoecznoci. W ten
Magdalena Dudkiewicz Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne
25
Skad zespou: badacz/asystent badacza dr Mariola Racaw / dr Magdalena Rosochacka-Gmitrzak dr Marcjanna Nka / mgr Konrad Stpnik dr Dobroniega Trawkowska / mgr Karolina Wojtasik dr Magdalena Dudkiewicz / dr Katarzyna Grniak
Badane spoecznoci mae miasto / wie due miasto due miasto rednie miasto
Tabela 2. Skad zespow i badane przez nie spoecznoci w drugiej fazie bada
sposb okoo ptorarocznej, systematycznej obserwacji poddane zostay spoecznoci wskazane w tabeli. W ramach kadego z czerech studiw badanych w drugiej fazie znalazy si elementy analogiczne do etapu pierwszego. Podobnie jak poprzednio, take teraz badania byy realizowane podczas dwch wizyt pierwsze wyjazdy odbyway si od marca do kwietnia, a drugie od wrzenia do padziernika 2012 roku.
Zaoenia merytoryczne
Obie fazy bada znaczco si midzy sob rniy. Celem pierwszej fazy byo przeanalizowanie sytuacji wyjciowej w spoecznoci, wstpne scharakteryzowanie projektu, w tym oszacowanie szans na jego powodzenie (poprzez zdiagnozowanie wpywu wywieranego przez organizatora spoecznoci lokalnej), scharakteryzowanie organizatora i jego relacji z otoczeniem. Istotnym zadaniem by wybr na podstawie zebranego materiau czterech spoecznoci do drugiej fazy badania. W tym celu sformuowano kryteria, wrd ktrych najwaniejsze to: prawdopodobiestwo, e dziaania organizatora SL wywieraj wpyw na spoeczno projektow, na otoczenie spoeczne i instytucjonalne (przede wszystkim w wymiarze informowania i angaowania osb i rodowisk wok projektu) oraz na instytucj pomocy spoecznej, w ktrej organizator jest zatrudniony, przede wszystkim w wymiarze interpersonalnym (przychylno kierownictwa, zainteresowanie i wczanie innych pracownikw socjalnych); poziom potencjaw sprzyjajcych realizacji projektu, w tym zwaszcza:
26
potencja osobowociowy i organizacyjny organizatora SL (autokoncepcja roli, profesjonalizm w kontaktach z innymi w tym z badaczami, zaangaowanie, charakter i jako relacji ze spoecznoci projektow , a take dojrzao metodyczna podejmowanych dziaa, w tym midzy innymi zdolno organizatora do refleksji nad dziaaniami i ich skutkami, umiejtno wycigania wnioskw, formuowania uoglnie, krytycyzm, czyli samowiadomo w tym zakresie, ktra pozwoli na pniejsze wykorzystanie jego dowiadcze w trakcie edukacji pracownikw socjalnych; potencja spoecznoci projektowej (szanse na wspprac, aktywno liderw, poziom akceptacji organizatora, gotowo na zmiany, ch podejmowania wysiku, wczeniejsze dowiadczenia z podobnymi dziaaniami, charakter istniejcych wizi, relacje wewntrz spoecznoci projektowej); potencja otoczenia spoecznego i instytucjonalnego, przejawiajcy si w istnieniu (powstawaniu, inicjowaniu) systemu wsparcia dziaa organizatora: ze strony orodka pomocy spoecznej, wadz lokalnych, innych instytucji i oglnie postawa tych podmiotw wobec problemw, ktrymi zajmuje si organizator, podejmowanych przez niego dziaa i zainicjowanego procesu; w tym kontekcie pod uwag brana bya take trafno kategorii projektowych do polityki lokalnej (wpisanie si w strategi lokaln, szanse na przychylno wadz lokalnych i uzyskanie legitymacji podejmowanych przez organizatora dziaa). Naley zaznaczy, e wybierajc projekty do drugiej fazy bada nie stosowano zasady, e im lepiej zosta on oceniony na poszczeglnych wymiarach, tym mia wiksze szanse. Przyjto zaoenie, e rwnie istotnym czynnikiem jest to, czy badany projekt mona uzna za wartociowy poznawczo, co czsto stanowi wanie raczej konsekwencj napotykanych problemw, a nie dziaania stanowicego pasmo sukcesw. Wane kryterium stanowia take rnorodno dobranych do drugiej fazy bada przypadkw, by wyniki mogy stanowi moliwie wyczerpujc panoram uwarunkowa i dowiadcze realizacji projektw socjalnych metod OSL. Takie kryteria zastosowano ze wzgldu na zakadany walor edukacyjny bada i bdcej jego rezultatem publikacji. Przyjto take pomocnicze kryterium doboru, polegajce na tym, e jeli okae si to moliwe starano si, by kady zesp badawczy mg w drugiej fazie kontynuowa badania w swojej spoecznoci. Okazao si, e zaoenie to udao si zrealizowa, co pozwolio unikn sytuacji, w ktrej badacze stanliby przed koniecznoci pracy na materiaach przygotowanych przez kogo innego i poznawania w drugiej fazie nowego dla siebie projektu i rodowiska.
27
Druga faza bada miaa by pogbion analiz wpywu projektu na spoeczno projektow oraz blisze i dalsze otoczenie spoeczne. W trakcie dwch wyjazdw badawczych badacze mieli za zadanie poszukiwa symptomw (ewentualnie szans na ich zaistnienie w przyszoci) zachodzcej pod wpywem dziaa organizatora zmiany spoecznej. W praktyce badawczej zarysowane zostay w tym celu trzy podstawowe zagadnienia: wadza lokalna celem byo zdiagnozowanie sposobu traktowania kwestii spoecznych (w tym midzy innymi podejcie do problemw spoecznych, postrzeganie wykluczonych i defaworyzowanych rodowisk, gotowo do wprowadzania zmian i innowacji, otwarto na wspprac) przedstawicieli wadzy lokalnej oraz poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak ich postawa wpynie na prowadzenie w tej spoecznoci kolejnych dziaa metod OSL; osadzenie metody OSL wewntrz instytucji OPS celem byo zdiagnozowanie, jak dalece prowadzony przez organizatora projekt wpyn na funkcjonowanie orodka pomocy spoecznej, czyli dziaania kierownictwa w tym zakresie, relacje midzy pracownikami socjalnymi, stosowane procedury, organizacj pracy caej instytucji itd. Badacze starali si zarysowa kierunek dokonanych i planowanych zmian oraz wskaza, czy praca metod rodowiskow i organizowanie spoecznoci lokalnej ma szanse zakorzeni si w instytucji i stanowi trway element jej funkcjonowania; otoczenie spoeczne i instytucjonalne zbudowane przez organizatora w ramach realizowanego przez niego projektu celem byo zdiagnozowanie, jak bardzo prowadzony projekt zbudowa wok spoecznoci projektowej rnorodn, trwa, wspprac sieci ludzi i instytucji wsparcia. Przeprowadzone badania, analiza zebranych materiaw i zawarta w poszczeglnych, autorskich rozdziaach publikacji diagnoza na kadym etapie uwzgldniay trzy poczone ze sob wymiary: wymiar wiadomociowy organizatora SL, charakteryzujcy go jako jednostk w dziaaniu: jego kompetencji, postrzegania i podejcia do spoecznoci, w ktrej realizuje projekt, osadzenia w instytucji pomocy spoecznej, pozycji w spoecznoci lokalnej, wczeniejszych dowiadcze, aspiracji, planw. Istotnym kryterium byo take odniesienie do predyspozycji i moliwoci realizowania przez organizatora rl zawodowych, opisanych w modelu, czyli animatora, mediatora oraz lokalnego polityka spoecznego; wymiar realizacyjny, odnoszcy si do dziaa podejmowanych przez organizatora. Pomocnicz kategori stanowiy w tym kontekcie typy interwencji metody rozwijania spoecznoci lokalnej, a gwne
28
pytanie dotyczyo tego, czy s to dziaania realizowane raczej ze spoecznoci, czy dla spoecznoci, a wic czy organizator SL dziaa raczej jako animator, czy jako lider; wymiar otoczenia lokalnego instytucjonalnego i spoecznego, ktry dotyczy zarwno spoecznoci lokalnej, w ktrej realizowany by projekt (nazywanej spoecznoci projektow), jak i caego otoczenia lokalnego, w tym wadzy lokalnej. Zainteresowanie badaczy skupiao si i na wyjciowej charakterystyce lokalnej spoecznoci, i na jej reakcji (obserwowanej i/lub prognozowanej) na dziaania, podejmowane w ramach organizowania spoecznoci lokalnej, Analizy w obrbie wskazanych powyej wymiarw uwzgldniay zarwno szanse, zasoby oraz potencjay, jak i deficyty oraz problemy, co bezporednio wynika z przyjtego w modelu zaoenia, e projekty oparte na metodzie OSL realizowane s jako metoda interwencji w spoecznociach obarczonych deficytami.
Swoboda badawcza rola narzdzi badawczych

Kady wyjazd badawczy by poprzedzany dyskusj wok zaproponowanych narzdzi badawczych. Przyjto ogln zasad, e generalnie chocia szczegowo opracowane stanowi one dla badaczy raczej istotny punkt odniesienia ni obligatoryjny zestaw do precyzyjnego wykorzystania. Takie swobodne podejcie stanowi konsekwencj specyfiki tematyki badawczej swoboda i otwarto badaczy dawaa szanse na indywidualne i pogbione rozpoznanie sytuacji w poszczeglnych, znacznie rnicych si midzy sob analizowanych spoecznociach. Ze wzgldu na do dugie trwanie obserwacji poszczeglnych projektw, w miar upywu czasu badacze uzyskiwali coraz wicej swobody w zakresie poruszania si i metod pozyskiwania informacji o badanych spoecznociach po prostu coraz lepiej je znali i rozumieli, zatem ograniczanie ich przez restrykcyjne stosowanie narzdzi badawczych (np. wymaganie precyzyjnego zadania wszystkich pyta zawartych w scenariuszu wywiadu) przyniosoby skutek odwrotny od zamierzonego. Swobodne podejcie do uywania narzdzi badawczych nie oznacza, e nie zostay one precyzyjnie przygotowane. Wrcz przeciwnie szczegowe rozpisanie zagadnie do poruszenia podczas wywiadw z poszczeglnymi typami respondentw pozwalao badaczom uzyskiwa konkretne informacje, umoliwiajce pogbion diagnoz sytuacji w badanych spoecznociach. Dodatkowe wsparcie merytoryczne stanowiy dokumenty, porzdkujce teoretyczne konteksty prowadzonych bada, dotyczce
29
midzy innymi typw interwencji (metod rozwijania spoecznoci lokalnej), wymiarw istotnych dla przeprowadzenia pogbionej diagnozy i scharakteryzowania spoecznoci lokalnej, teoretycznych ram zmiany spoecznej czy bada aktywizujcych. Zasada postpujcej swobody badawczej znalaza swoje pene zastosowanie podczas drugiej fazy bada, a zwaszcza podczas ostatniego wyjazdu badawczego, ktrego celem byo zebranie informacji koniecznych do podsumowania caego badania. Badacze przeprowadzali pogbione wywiady z gwnymi aktorami oraz przedstawicielami kluczowych instytucji, ktre bray udzia w projekcie, w tym przede wszystkim z organizatorami SL, kierownictwem OPS, przedstawicielami wadzy lokalnej oraz z czonkami spoecznoci projektowej. W ramach przygotowania do tej fazy bada badacze zostali poproszeni o signicie do pierwszych (prowadzonych okoo ptora roku wczeniej) wywiadw z tymi osobami i skonfrontowanie rozmwcw z ich wasnymi opiniami zabieg ten mia uatwi ocen przebiegu projektu, procesw zachodzcych w badanych spoecznociach, zdiagnozowa ewentualne zmiany w myleniu organizatorw oraz osb wanych dla realizacji podobnych dziaa w przyszoci. Zestaw najwaniejszych, stosowanych podczas bada narzdzi obejmowa: schemat charakterystyki spoecznoci lokalnej; scenariusze indywidualnych wywiadw pogbionych (modyfikowane w kolejnych fazach badania): z organizatorem (organizatorami) SL realizujcymi projekt; z kierownikiem lub dyrektorem orodka pomocy spoecznej, w kt rej zatrudniony jest organizator SL; z bezporednim przeoonym organizatora SL lub istotnym wsppracownikiem w ramach OPS; z przedstawicielem wadz samorzdowych miejscowoci (lub dziel nicy), na terenie ktrej realizowany jest projekt (wjt, burmistrz, przewodniczcy rady, przewodniczcy odpowiedniej komisji w radzie, osoba odpowiedzialna za lokaln polityk spoeczn); z osobami reprezentujcymi podstawowe dla realizacji projektu instytucje lokalne; z przedstawicielami spoecznoci projektowej oraz innymi miesz kacami z bliskiego ssiedztwa; formularz zapisu wnioskw z obserwacji; schematy analizy dokumentw (materiaw rdowych), w tym: dokumentw wewntrznych projektu przygotowywanych przez organizatora SL w ramach szkole (prace domowe) oraz innych dokumentw, wytwarzanych i gromadzonych przez niego (np. diagnoza spoecznoci, w ktrej realizuje on projekt);
30
dokumentw zewntrznych, istotnych dla realizacji projektu: dokumentw wadz samorzdowych (np. strategie rozwizywania problemw spoecznych), dokumentw orodka pomocy spoecznej, w ktrej zatrudniony jest organizator SL (np. regulaminy, strategie, plany pracy); schemat raportu technicznego; schemat raportu merytorycznego, wraz ze schematem analizy SWOT.
Zasada zachowania anonimowoci: ludzi, instytucji i miejscowoci

Celem niniejszej publikacji jest zaprezentowanie pogbionej analizy wewntrznych i zewntrznych uwarunkowa, wpywajcych na wdraanie w spoecznociach lokalnych Modelu OSL. Poniewa w przeprowadzonych badaniach nie chodzio o stworzenie katalogu dobrych praktyk, najwaniejszym kryterium wyboru badanych i prezentowanych w publikacji spoecznoci i projektw nie by sukces notabene bardzo trudny do zdiagnozowania podczas maksymalnie ptorarocznej obserwacji. Za podstawowy cel badacze stawiali sobie moliwie gbokie wniknicie w realia prowadzonych projektw, a zwaszcza jak najlepsze rozpoznanie wszelkich wtpliwoci, kontrowersji, napotykanych w ich realizacji trudnoci. Osignicie tego celu wymagao zdobycia zaufania badanych w znacznie wikszym stopniu, ni gdyby byli oni proszeni o przedstawianie swoich projektw jedynie z dobrej strony, a przedmiotem badania byy inicjatywy uznane za sukces, majce ugruntowan renom i cieszce si prestiem. Z tego powodu przyjto zasad penej anonimowoci nie tylko co oczywiste, osb udzielajcych wywiadw, ale take wszystkich przywoywanych instytucji, a nawet caych spoecznoci nie zostay ujawnione miejsca (nazwy miejscowoci, ani nawet cechy charakterystyczne regionw). Z tego samego powodu nie zostay przywoane adne dokumenty lub inne publikacje, ktre mogyby identyfikowa opisywane miejsca. Istotn przesank takiej decyzji by te fakt, e zachowanie penej anonimowoci w adnym stopniu nie wpywa na walor poznawczy i edukacyjny publikacji, bowiem chodzio w niej o odtworzenie przede wszystkim moliwe uniwersalnych uwarunkowa, a przypisanie ich do konkretnych miejsc nie wnosi do tego rodzaju analizy adnej wartoci dodanej. By jednak prezentowane studia przypadku mogy by porwnywane, konieczne byo wypracowanie ujednoliconego sposobu zapisu kodowanych informacji, ktry przedstawia tabela. Przy kodowaniu konkretnych osb przyjto zasad, e skrt Kier oznacza osob zarzdzajc dan instytucj,
31
a skrt Prac innego przedstawiciela danej instytucji; jeeli pojawiaj si przy nich kolejne numery, to znaczy, e w konkretnym studium jest wicej ni jedna osoba zakwalifikowana do tej kategorii.
Desygnaty miejsca Due miasto, rednie miasto, mae miasto/wie Ulice, dzielnice, gminy Desygnaty instytucje Orodek pomocy spoecznej, w ktrym zatrudniony jest organizator spoecznoci lokalnej Inna publiczna instytucja pomocowa, poza OPS (Gminny Orodek Pracy z Rodzin, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Gminna Komisja Rozwizywania Problemw Alkoholowych, rodowiskowy Dom Samopomocy, Dzienny Dom Pomocy Spoecznej, Centrum Aktywizacji i Rozwoju Seniorw, wietlica Socjoterapeutyczna (jeli nie s to placwki pozarzdowe, wtedy s kodowane jak niej) Organizacja pozarzdowa, stowarzyszenie, fundacja Instytucja zarzdzajca mieniem komunalnym (np. Zarzd Nieruchomoci Komunalnych, podmiot administrujcy budynkami) Instytucja kultury (Dom Kultury, Centrum Kultury) Policja Instytucja edukacyjna Instytucja rynku pracy Instytucja religijna Desygnaty osoby Organizator spoecznoci lokalnej Pracownik OPS, niezwizany formalnie z projektem Przedstawiciel kierownictwa OPS miejsca zatrudnienia OSL Przedstawiciel innej publicznej instytucji pomocowej, poza OPS (Gminnego Orodka Pracy z Rodzin, PCPR, Gminnej Komisji Rozwizywania Problemw Alkoholowych, DS, Dziennego Domu Pomocy Spoecznej, Centrum Aktywizacji i Rozwoju Seniorw, wietlicy Socjoterapeutycznej (jeli to nie s dziaania pozarzdowe, wtedy s kodowane jak niej)
stosowane kody DM, M, MM/W X, Y, Z stosowane kody OPS
Tabela 3. Zestawienie kodw zastosowanych w analizach studiw przypadku
InstPom
NGO ZarzKom Kul Polic Edu IRP Rel stosowane kody OSL OPSPrac OPSKier
InstPomKier, InstPomPrac
32
Tabela 3. cd.
Desygnaty osoby Przedstawiciel NGO, dotyczy to take czonkw stowarzysze i wolontariuszy Przedstawiciel instytucji zarzdzajcej mieniem komunalnym (Zarzdu Nieruchomoci Komunalnych, administrator bloku socjalnego) Przedstawiciel instytucji kultury Przedstawiciel wadzy lokalnej na szczeblu miejscowoci: burmistrz (wiceburmistrz), prezydent (wiceprezydent), wjt, sotys, przewodniczcy rady, radny, przewodniczcy komisji Przedstawiciel rady dzielnicy, wsplnoty mieszkaniowej (chodzi o osob formalnie przynalen) Przedstawiciel policji (policjant, dzielnicowy) Przedstawiciel Stray Miejskiej Przedstawiciel instytucji edukacyjnej (nauczyciel, dyrektor szkoy) Przedstawiciel instytucji rynku pracy Przedstawiciel instytucji religijnej (ksidz, siostra zakonna) Mieszkaniec terenu objtego projektem, beneficjent projektu, przedstawiciel spoecznoci projektowej
stosowane kody NGOKier, NGOPrac ZarzKomKier, ZarzKomPrac KulKier, KulPrac JST
RepMiesz PolicKier, PolicPrac SMKier, SMPrac EduKier, EduPrac IRPKier, IRPPrac RelKier, RelPrac PSpProj
STUDIA PRZYPADKW
Studium 1
Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak
Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej 1
Spoeczne ramy realizacji projektu

Gmina X
Gmina X znajduje si w rodkowej czci wojewdztwa mazowieckiego, od Warszawy oddalona jest kilkadziesit kilometrw i jest obszarem wpyww stolicy. Zajmuje teren blisko 100 km2 o istotnej funkcji turystyczno-rekreacyjnej o znaczeniu regionalnym. W skad gminy wchodzi ponad 20 soectw. W badanym okresie (tj. w latach 20112012) w gminie wystpowa ujemny przyrost naturalny i rzeczywisty oraz relatywnie wysoki udzia osb w wieku poprodukcyjnym (blisko 20%). Stopa bezrobocia wynosia okoo 4% i oscylowaa wok stopy charakterystycznej dla bezrobocia frykcyjnego. Gmina X stanowi element systemu obszarw chronionych. We wschodniej czci gminy znajduje si wiele stanowisk archeologicznych, co jak wynika z informacji zawartych na stronach internetowych gminy przyczynia si do jej walorw kulturowych . W dokumentach strategicznych gminy X za nadrzdny cel rozwoju uznano popraw warunkw ycia mieszkacw, przy zachowaniu rwnowagi midzy dziaalnoci gospodarcz a ochron rodowiska przyrodniczego i kulturowego. Mona to interpretowa jako denie do osignicia zrwnowaonego rozwoju spoeczno-gospodarczego, gdzie wzrostowi gospodarczemu powinny towarzyszy prby ograniczania problemw spoecznych. Analiza wspomnianych dokumentw, jak i dane uzyskane podczas rozmw z przedstawicielami rnych podmiotw, przeprowadzone w trakcie czterech kolejnych wyjazdw, pozwalaj wskaza na prymat celw odnoszcych
1
Terminu arystokracja chopska uywamy za . M. Stanaszkiem, ktry opisuje wten sposb ludno zamieszkujc analizowany teren w pracy Na uycu. W zapomnianym regionie etnograficznym nad Wis (Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddzia wCzersku, Pastwowe Muzeum Archeologiczne wWarszawie, Warszawa-Czersk 2012, s. 100) odwoujc si do spostrzee pamitnikarskich midzy innymi Tadeusza Daszewskiego [Z minionej epoki. Fragmenty pamitnika w: Grjeckie we wspomnieniach, seria VI, Grjec, 2006] iKornela Kozowskiego [brak zapisu bibliograficznego] oraz anegdot ipieni dotyczcych regionu.
38
si do sfery gospodarczej i infrastruktury technicznej nad celami spoecznymi. Cele spoeczne, rozumiane jako proces zmian postaw, motyww, przeksztacanie przestrzeni spoecznej, s drugorzdne dla przedstawicieli wadz lokalnych. Jest to wane uwarunkowanie wprowadzania metody pracy rodowiskowej w gminie X. Wspczenie gmin t cechuje znaczna homogeniczno (narodowociowa, materialna, zawodowa) ludnoci. Ograniczone s zasoby usug (co wynika z wielkoci gminy, poniej 100 km2), funkcjonuje podstawowa infrastruktura charakterystyczna dla gmin wiejskich. Wikszo mieszkacw posiada wasne domy jednorodzinne i yje z sadownictwa w okresie letnim, caorocznie za gros z nich dojeda do pracy do Warszawy i innych miast w bezporednim ssiedztwie.
ycie na bogato spoeczno gminy X o sobie

Obraz badanej spoecznoci, jawicy si z przeprowadzonych rozmw, ukazuje mieszkacw gminy jako ludzi generalnie ciko pracujcych, zajmujcych si w wikszoci sadownictwem i rolnictwem. Wszystkim w opinii przedstawicieli wadzy lokalnej (JST1 i JST2) yje si tu dobrze, gdy s to zdrowe, zielone tereny, niedalekie od Warszawy (wielu mieszkacw dojeda tam do pracy, ktra jest dla kadego, kto chce pracowa JST1). OPSKier podkrelia jednak, e dua cz gospodarzy w gminie jest zaduonych w bankach i w kadej chwili moe im grozi bankructwo dobrostan jest zatem umowny, a przy tym moe by tymczasowy. JST3 i ona JST4 (przedstawiciele innej ni spoeczno projektowa wsi w tej gminie) dodali, e opisywany dobrostan wynika z ograniczonej wielkoci miejscowoci, co uatwia ludziom komunikacj interpersonaln wszyscy si dobrze znaj w obrbie soectw, czsto osobicie. W opinii JST1, ludziom w gminie nic nie doskwiera, yje si niele, bogato na kadym podwrzu stoi kilka dobrych aut, gmina sama w sobie jest biedna, ale ma bogatych mieszkacw, to gmina, w ktrej nigdy nie wystpowao bezrobocie, bo 5% to nie bezrobocie. Ale nie wszystkim chce si tu pracowa, czasem potrzeba pomocy ludzi ze Wschodu, zwaszcza latem, bo lokalnym nie zawsze si chce. Niektrzy wol dosta byle jaki, skromny zasiek, bo to im na piwo wystarczy, ni wzi si do pracy. Dopytany o problemy, ktrych mog dowiadcza mieszkacy tych terenw, JST1 stwierdzi: nie syszaem. Po krtkiej refleksji doda, e jedynym mankamentem moe by brak drg dojazdowych (asfaltowych) do wszystkich posesji. Podobnego zdania do JST1 bya JST2 oraz JST3 i ona JST4: nie ma tu dla nas powodw do narzekania . Rwnie porwnania z poprzednimi okresami s korzystne yje si coraz lepiej, modernizuje si infrastruktura techniczna. Warto podkreli pewien dwugos, dotyczcy zasobw edukacyjnych: w opinii JST1 w gminie du wag przykada si do rozwoju tego zasobu, a w opinii mieszkacw
Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej
39
wci za mao wida dziaa podejmowanych w tej materii, zwaszcza gdy chodzi o placwki przedszkolne. W opinii JST1 i JST2 aktywno mieszkacw gminy zdaje si wzrasta, niektrzy ludzie zaczynaj si jednoczy, midzy innymi za spraw projek2 tw (np. wok Programu Leader ), powstaj te wsplne miejsca zabaw, wsplne przestrzenie spotka (przykadem moe by wietlica wybudowana we wsi Z w gminie X, w ktrej organizuje si zajcia dla dzieci). Jednoczenie wielu mieszkacw gromadzi si wok grup interesu, na przykad tworzc grupy producenckie, na ksztat wczeniejszych spdzielni, ale 3 sama nazwa ludziom le si kojarzy (z okresem PRL), zatem wol odwoywa si do nomenklatury bardziej kapitalistycznej (JST1). Ludzie maj coraz wiksz potrzeb wychodzenia poza cztery ciany, chc spdza czas wolny poza domem, w miejscach publicznych. Zdaniem JST1 owa tendencja do jednoczenia si, aktywizowania mieszkacw jest skorelowana z bezporedni , indywidualn korzyci , jaka pynie z takich wsplnotowych dziaa: jeli ja jako Kowalski bd mia w tym korzy dla siebie, wejd w to, to nasza cecha Sowian. Zatem mona wnioskowo, e lokalna ludno dziaa razem, ale wwczas gdy dostrzega w tym przede wszystkim jednostkowy interes. Z drugiej 4 jednak strony, sytuacje kryzysowe, takie jak powd lub nawet zagroenie ni, w ocenie JST1 s w stanie wywoa u mieszkacw ch niesienia pomocy i wsparcia, przekadajc si na faktyczne czyny i pen gotowo dziaania. Z kolei JST2 podkrelaa, e w porwnaniu do minionych 2030 lat coraz wicej modych ludzi decyduje si pozosta w gminie, nie migrowa do wikszych miejscowoci czy do Warszawy, a ci, ktrzy kiedy wyjechali, czciej ni w przeszoci wracaj. Jakkolwiek panoway podzielone opinie o aktywnoci spoecznej rnych grup wiekowych (niekiedy podkrelano wiksze zaangaowanie tzw. redniego pokolenia, niekiedy modych osb), wskazywano, e za spraw ludnoci napywowej (i powracajcej), wzrostu poziomu wyksztacenia i przenoszenia innych stylw ycia, poszczeglne spoecznoci gminy dojrzewaj do zmian i aktywnoci pojmowanej w duchu odpowiedzialnoci spoecznej. Zauwaalne (wskazane tylko przez JST1) konflikty w gminie to te polskie, historyczne, midzyssiedzkie, mona byoby si spodziewa, e te
Program Leader realizowany w Europie od 1991 roku, a w Polsce od 2004 roku jest czci wikszego Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich PROW, okrelony jako tzw. O 4 Leader w tym Programie. PROW jest jednym z kilku tzw. programw operacyjnych, ktre okrelaj sposb wykorzystania rodkw unijnych w Polsce i dotyczy rozwoju obszarw wiejskich i maych miast (Narodowe Centrum Bada i Rozwoju 2010, informacja dostpna na stronie internetowej: www.ncbir.pl) . 3 Chocia pierwsza taka spdzielnia powstaa na terenie dzisiejszej gminy jeszcze w okresie midzywojennym. 4 W kuluarowych rozmowach z pracownikami OPS kilkakrotnie pojawia si opinia, e JST1, wybrany po raz trzeci na to stanowisko, wygra ostatnie wybory (w 2010 roku), poniewa stan razem z mieszkacami przy waach wilanych i razem z innymi pilnowa, czy wytrzymaj napr wody. Caa akcja prewencyjna miaa trwa 34 dni i JST1 by tam obecny a do zaegnania niebezpieczestwa przerwania waw.
40
stare konflikty o miedz umr mierci naturaln, ale tutaj u nas nie, ludzie maj takie tendencje genetyczne chyba . Cz takich spraw na terenie gminy trwa ju 30 lat, obejmujc swoim zasigiem kolejne pokolenia. Jednak badania ujawniy spr, ktry mia miejsce w spoecznoci projektowej we wsi Y. Okaza si on podstawowy dla powodzenia dziaa organizatora spoecznoci lokalnej (wtek ten zostanie podjty w dalszej czci tekstu).
Jestemy jedn wielk rodzin spoeczno projektowa ze wsi Y

Projekt, bdcy czci szerszego projektu, jest realizowany w miejscowoci Y, jednym z soectw gminy X, liczcym okoo 500 mieszkacw. Jest to relatywnie maa spoeczno wiejska; zdaniem JST1 i jednej z mieszkanek silnie skoligacona (tu kady jest czyim kuzynem lub szwagrem; jest to jedna wielka rodzina), wczeniej bardzo zyta, bo nie byo telewizji, teraz siedz w tych swoich domach i ogldaj seriale, nie wyjd do ssiada, nie zagadaj . Rozmwcy uwaaj rwnie, e jeszcze 20 lat temu bya to miejscowo niezwykle hermetyczna, ktrej czonkowie nie wchodzili w relacje maeskie z nikim spoza wasnej wsplnoty. Ta sytuacja powoli ulega zmianie. W przeszoci, gdy pojawiay si jakie propozycje inicjatyw na poziomie gminy, udzia mieszkacw w nich musia zosta zaaprobowany przez nieformaln starszyzn wsi (rekrutujc si z grona mczyzn, zgrupowanych przy lokalnym NGO2). Swoistym centrum wsi jest sklep monopolowy, wok ktrego codzienne zbieraj si mczyni spoywajcy alkohol. Zdaniem JST1 problem z naduywaniem alkoholu jest znaczny w tej miejscowoci (nie potwierdzi tego JST5 ani organizator SL). W opinii JST1 i mieszkanek Y jest to bogata wie. JST5 akcentowa du przedsibiorczo modych gospodarzy, ktrzy sigaj po kredyty ( ale rozsdnie w granicach swych, skalkulowanych bez rozmachu, moliwoci), dopaty i inwestuj we wasn produkcj roln. Rozmwcy, pytani o zmiany w yciu wsi z perspektywy czasu dostrzegli jej technologiczn modernizacj: ta wie zawsze bya troch zacofana, jeszcze dwadziecia lat temu nie byo telefonw, nie wyjedao si std z rodzicami do kina do Warszawy, ale teraz na pewno zmienia si na dobre JST1 nam zrobi teraz asfalt wszdzie pooony, a to dua sprawa dla nas, naprawd, w czasie roztopw nie mona byo nigdzie przejecha. Ludzie si robi chtni do nowoci, otwieraj si (NGO1Prac). Najprniej dziaajc w Y organizacj jest wspomniana wczeniej NGO2, a zdaniem JST1 wszystko, co dobre wydarzyo si w Y, to dziki mczyznom [z NGO2 uzupenienie wasne]. Dum z przynalenoci do tej organizacji podkrela JST5. Jednoczenie przynaleno do NGO2 nosi cechy
41
spajajcego kapitau spoecznego , z ktrego korzyci odnosz tylko czonkowie stowarzyszenia, czerpicy z tego profity towarzyskie (znajomo, wzajemna pomoc) i finansowe (odpatne odnajmowanie siedziby stowarzyszenia, sprzeda alkoholu w czasie festynw, przestrze remizy jest monopolizowana przez czonkw NGO2). W opinii jednej z mieszkanek (nauczycielki), wie jest bardzo podzielona, wszyscy znaj si od pokole, lecz wiedz t przekuwaj zazwyczaj na wzajemne wypominanie konfliktw, ktrych bohaterami byy czsto odlege pokolenia. Podobnie jak JST1, wskazywaa na grup mczyzn z NGO2 jako znaczc dla ycia miejscowoci, ale w jej odczuciu wie dzieli si wanie na osoby nalece do tej organizacji lub z nimi solidaryzujce si (przewanie mczyzn) oraz ca reszt. Ta pierwsza grupa, w jej ocenie, roci sobie prawo do monopolu decyzyjnego w sprawach wsi oraz deprecjonuje potrzeby zgaszane przez innych mieszkacw na wsplnych spotkaniach. Jak wic yje si w Y? Jedna z mieszkanek, zaangaowana w dziaania projektowe, wsppracujca bezporednio z OSL, uja to nastpujco: tu si yje rnie, zaley od sytuacji, jak jest potrzeba zjednoczenia, tak jak przy powodzi, to ludzie potrafili si zebra i sobie pomaga, ale na og jest podzielona. To s takie zaszoci od pokole, znaj si od pokole, z dawien dawna. Jednoczenie ta sama rozmwczyni dodaje: jak si mieszka na wsi i ta wie nie kojarzy si z obciachem, a zna si miasto i jego spaliny, ruch samochodw, czas na dojazdy z A do B, to chce si tu mieszka, wychodzi si w kapciach na traw wasnego trawnika i ma si cisz. Sielsko zamieszkania zakca zatem historia (przeszo).
Rodzinne swary o uyczenie przestrzeni zycznej i spoeczne uznanie

W trakcie kolejnych wizyt badawczych zaobserwowaymy silny konflikt midzy dwiema organizacjami, dziaajcymi na terenie miejscowoci projek6 towej: czonkami NGO2 (mczyni) a czonkiniami reaktywowanego NGO1 (kobiety). Oficjalnie spr dotyczy zakazu dostpu kobietom do lokalu NGO2 przez mczyzn z tej organizacji. Konflikt ten ma dwie paszczyzny. Jedna zwizana jest z obszarami deklarowanej dziaalnoci organizacji: NGO2: dziaania pokazowe (wita, uroczystoci lokalne), pomocowe (powd, wycinka drzew, prace porzdkowe i remontowe wok lub
Spajajcy kapita spoeczny tworzy si w grupach, ktre przez wybr czy konieczno s nakierowane do wewntrz i maj tendencj do wzmacniania okrelonych tosamoci i wasnej homogenicznoci A. Rymsza, Klasyczne koncepcje kapitau spoecznego, w: T. Kamierczak, M. Rymsza (red.), Kapita spoeczny. Ekonomia spoeczna, ISP, Warszawa 2007, s. 36. 6 Organizacja ta dziaaa ju w latach trzydziestych XX wieku na terenie wsi oraz w okresie powojennym.
42
w remizie, prace budowlane na planowanym placu zabaw), organizacja imprez dla wsi (sylwestry, doynki); NGO1: dziaaniami kulturalne (upowszechnianie wiedzy o tradycjach i zwyczajach lokalnych, zapraszanie ciekawych ludzi na spotkania z czonkiniami NGO1 i z ca spoecznoci, rkodzielnictwo) i samopomocowe (pomoc wzajemna). Druga paszczyzna dotyczy kwestii aktywnoci kobiet, naruszajcej utrwalony podzia rl spoecznych, w tym rodzinnych. W trakcie swobodnej rozmowy z OSL pado stwierdzenie, e konflikt ten wywoali mczyni z NGO2, niezadowoleni z aktywnoci kobiet, ktrzy woleliby, aby na wsi nadal byo tak jak kiedy, gdy kobiety rodziy duo dzieci, robiy w polu i w sadzie, a nie chodziy po wsi i spotykay si nie wiadomo, po co. Z kolei inna rozmwczyni ze wsi Y tak relacjonowaa spr: jest podzia na [czonkw NGO2], ktrzy uwaaj si za siln grup, za wiodc i uwaaj, e zawsze maj racj. Nie powiem, robi te duo dobrego. Ale prawda jest taka, e uwaaj, e dobre jest tylko to, co my robimy i jak my to robimy. Pogldy, ktre pochodz od innych ludzi, nie s ju tak dobre. My mamy jako NGO1 z nimi taki konflikt, nie chc z nami wsppracowa, podzieli si lokalem, ktry zajmuj. Cho chyba nie s przeciwni samej idei Koa, tylko to s jakie takie zaszoci personalne, ktry z panw z OSP nie lubi mamy jednej z czonki i o to tu chodzi, czyli takie personalne historie. To przykre, bo my jestemy jednak skoligaceni, jestemy jedn wielk rodzin, szkoda, e nas odsunli, e moemy dysponowa tylko maym pomieszczeniem. A my tu nie chciaymy nic zego robi, chciaymy zaj si kobietami, umawia si na spotkania, organizowa wyjazdy do kina, teatru, chciaymy poprzynosi kredensy i stare krosna, co to kada ma na strychu, chciaymy dziaa kulturalnie, zaprasza ciekawych ludzi. Nie adne czyny spoeczne, od tego s mczyni. I oni duo robi, przygotowuj altan na dyskoteki latem, plac odnowy na wsi. C, to przykre, wszyscy popeniamy przecie bdy. Czuj al. () Bo mymy chciay to reaktywowa, to Koo, ktre dziaao tu jeszcze przed II wojn wiatow, w dwudziestoleciu midzywojennym, tu si duo dziao, byy kursy darcia pierza. To byo bardzo nowoczesne, przyjedali ludzie z innych miejscowoci. My te tak chciaybymy. OSL, opowiadajc o spoecznoci projektowej i toczcym si konflikcie, wspomniaa o drodze edukacyjnej miejscowych kobiet, ktrym niczym we wspczesnej Japonii rodziny pochodzenia czy ju prokreacyjne pozwalaj na podjcie studiw i ewentualnej pracy (w przypadku Y tej poza rolnictwem), dopki nie urodz pierwszego dziecka. Pniej za mczyni, ktrzy dopuszczaj prac najemn on (poza gospodarstwem), s zazwyczaj stygmatyzowani przez innych mieszkacw okreleniami pantoflarza. W spoecznoci tej praca najemna kobiet jest dyskredytowana, te za, ktre podejmuj si jej, utajniaj przed mami wysoko swoich dochodw.
43
Wydawa by si te mogo, e w miejscowoci o tak silnych wizach krwi sytuacja modych matek powinna by korzystniejsza, gdy chodzi o moliwo korzystania ze wsparcia starszych kobiet w opiece nad dziemi aby modsze pokolenie mogo w miar aktywnie, gdy jest taka potrzeba lub tego pragnie, uczestniczy w yciu zawodowym. Tak nie jest. Po pierwsze, zdaniem jednej z mieszkanek i OSL, mczyni przewanie nie toleruj innej opieki do dzieci ni matczyna, nawet jeli ta inna kobieta jest babk lub osob spokrewnion. Po drugie, co nasze rozmwczynie zgodnie podkrelay, nie ma pozwolenia mczyzn na korzystanie z opieki przedszkolnej w penym zakresie. Dzieci maj by odbierane przez matki do godz. 13.00, bo to godziny objte pastwow podstaw programow, za ktre rodzice dodatkowo nie pac. JST5 podkreli obowizek opieki rodziny nad seniorami w miejscu zamieszkania osoby starszej lub razem z dziemi. By zbulwersowany sugesti, e mona powierza tak opiek innym ludziom (innym opiekunom) lub gwarantowa j w instytucji. Opieka nad seniorami te jest zadaniem kobiet, ktre (podobnie jak w innych rejonach Polski) troszcz si i pielgnuj zarwno swoich rodzicw, jak i teciw. Dziaania projektowe organizatorki spoecznoci lokalnej nie wywoay ani nie ujawniy toczcego si konfliktu. Nastpia tu koincydencja chtne do dziaa kobiety ze wsi Y zrzeszyy si, a OSL uznaa je za dobre partnerki 7 do planowanych w projekcie przedsiwzi . Projekt, ktry realizuje organizatorka, ma (w oglnej deklaracji) zintegrowa wszystkich mieszkacw wsi. Kwestie podziaw wewntrznych w spoecznoci (ze wzgldu na pe) nie stanowi centrum zainteresowania na poziomie opracowywania (oficjalnej werbalizacji) planu dziaania. W praktyce jednak w konflikt warunkuje dziaania OSL, ktra utosamia si z aktywistkami z NGO1, w nich szuka oparcia i prbuje je pozyska jako sojusznikw. Projekt odpowiada te potrzebom, wyraonym przez miejscowe dziaaczki (NGO1Prac): eby ludzie si zjednoczyli, eby ju przestali si tak oglda w przeszo, bo jest tu co robi, trzeba budowa zgod, a do tego najlepsi s ci w rednim wieku, oni maj najwikszy zwizek z wsi, najbardziej [im] zaley. Jednak panuje pewien sceptycyzm. I tak mieszkanka, aktywnie biorca udzia w dziaaniach NGO1 i w projekcie, nie obiecuje sobie wiele po samym uczestnictwie w projekcie, mimo odczuwania koniecznoci wprowadzenia zmian w miejscowoci Y. W ostatniej fazie dziaa, ju podczas nieobecnoci organizatora SL spowodowanej zmian jego sytuacji yciowej, pojawio si wiateko w tunelu (NGO1Prac), pozwalajce sdzi, e istnieje moliwo porozumienia midzy obydwiema organizacjami. Konieczno wykorzystania funduszy zewntrznych na rzecz wsi przyczynia si do otworzenia siedziby NGO2 dla kobiet.
Znamienne z perspektywy konfliktu, e w poowie trwania projektu o dziaaniach nie by poinformowany JST5, przedstawiciel wadz w miejscowoci Y, a jednoczenie czonek NGO2. Organizator SL uznaa, e on nie pomoe jej w dziaaniach we wsi Y.
44
Rysunek 1. Uwarunkowania realizacji projektu OSL szanse i zagroenia

WIEDZ A
WADZA ADMINISTRACYJNA
sukces administracyjny (akceptacja wadzy)
CAL
JST1
BRAK
JEDNOSTKA WYKONAWCZA ZALENO
ZESP PRACOWNIKW OPS OPS KIER

WSPA RCIE
sukces instytucjonalny (replika dziaa)
NIEPEWNY
OSL
OBSERWACJA
sukces merytoryczny (integracja)
MOE Z AISTNIE
KOBIET Y NGO1
MCZYNI NGO2
kapita spoeczny w budowie (z elementami pomostowego)

SPOECZNO PROJEKTOWA
ekskluzywny kapita spoeczny
rdo: opracowanie wasne na podstawie zgromadzonego materiau
Prawdopodobnie mczyni pozwol kobietom skorzysta z lokalu uytecznoci publicznej, aby mc sign po rodki finansowe na wyremontowanie remizy. By moe ta instrumentalizacja NGO2 przyczyni si paradoksalnie do upodmiotowienia dziaaczek we wsi Y.
Co (i jak) czy mieszkacw gminy X?

Na podstawie danych zgromadzonych w trakcie dotychczasowych rozmw z mieszkacami gminy i analizy dostpnych dokumentw, odwoujc 8 si do wizi spoecznej w rozumieniu Pawa Rybickiego , mona wnioskowa, e jest to spoeczno o do silnej historycznie, i odbudowujcej si wspczenie, wizi zrzeszeniowej (organizowanie si wok Ochotniczych Stray Poarnych, K Gospody Wiejskich, Spdzielni Rolniczych obecnie grup producenckich). Na poziomie psychospoecznym wysok warto osiga identyfikacja realna, ktra notabene przyczynia si do zwycistwa
P. Rybicki, Wi spoeczna i jej przemiany, w: P. Sztompka (red.), Socjologia, lektury, Wydawnictwo Znak, Krakw 2006, s. 1331.41.
8
45
obecnego JST1 po raz trzeci w wyborach. Ponadto, sytuacje kryzysowe zdaj si wyzwala naturaln dno do wspdziaania, ktra moe by skorelowana z czynnikami geograficznymi (gmina znajduje si w bezporednim ssiedztwie wylewajcej raz na jaki czas Wisy; genius loci?). Przeprowadzone w trakcie wizyt badawczych, rozmowy skaniaj badaczki do przychylenia si do opinii o wikszym znaczeniu wizi dystrybucyjnej, wynikajcej z poczucia cznoci z czonkami grupy ni wizi korelatywnej (odwoujcej si bezporednio do cznoci z celami spoecznoci). Wi korelatywna bowiem zdaje si dopiero rozwija (chodzi o przykady grup producenckich i wznowionego zainteresowania wielowymiarowymi prowsplnotowymi dziaaniami Ochotniczych Stray Poarnych). W przypadku strukturalnego aspektu wizi, mona doszukiwa si raczej jego podstaw o charakterze subiektywnym (majcym swe rdo w indywidualnych zamierzeniach jednostki), o czym wiadczy mog wypowiedzi JST1, w ktrych wspomina o angaowaniu si poszczeglnych mieszkacw wwczas, gdy widz w tym swj wasny interes.
Instytucjonalne ramy dziaa projektowych

Wadze lokalne o rozdawnictwie pienidzy i etyce cikiej pracy
Wadze lokalne reprezentuje JST1, ktry nie tyle zarzdza, ile rzdzi jednoosobowo (nie ma formalnie wyznaczonych stanowisk zastpcy), opierajc si na sprawdzonych osobach i organizacjach (midzy innymi NGO2, ktrej przedstawicieli niezwykle ceni: cae dobro, ktre wydarzyo si w Y, pochodzi od mczyzn skupionych wok NGO2). Jest czowiekiem std: zrodzony tu nad Wis , po to, by dziaa na rzecz swoich bez wzgldu na emocje, ktre wzbudza wrd innych, bo nie jest od tego, eby mnie lubili. Jest to niewtpliwy lider gminny, ktry sprawuje urzd od trzech kadencji i przeszed wszystkie szczeble kariery administracyjnej w gminie (zaczynajc od referenta). Jak stwierdzi, potrafi zastpi kadego pracownika, zrobi wszystko, od A do Z. Podkrela, e zna wszystkie wane osoby w gminie i poza ni, w pobliskich miejscowociach. Naley w tym miejscu zaznaczy, e ton wypowiedzi JST1, sposb mwienia o swojej pracy, skania raczej do postrzegania tego gminnego czowieka orkiestry jako dumnego si cikiej i dugiej pracy, ogromu dowiadcze, nie za dumy, ktrej podstaw byaby swoista buta funkcyjna. Daje si odczu, e lubi i ceni swoj prac oraz to, e jest w stanie wiele dla niej powici. Co istotne, na podstawie wypowiedzi JST1 mona odnie wraenie, e odczuwa misyjno penionej funkcji. Jest osob znan w spoecznoci od
46
wielu lat, poprzedzajcych jeszcze okres sprawowania urzdu, jest doskonale rozpoznawany w rodowisku. Zakadajc, e w budowaniu czy socjalizowaniu liderw (w rnych dziedzinach) czsto istotn rol odgrywa relacja mistrzucze, mona mie obawy co do zastpienia tego lidera, zwaszcza, e nie ma nawet jego formalnego zastpcy. Od urzdu gminnego dzieli orodek pomocy spoecznej niewielka odlego, ale jest to bardzo duy dystans instytucjonalny i spoeczny. JST1 pytany o ocen OPS, prowadzone przez nich dziaania, stwierdzi: ja na swj GOPS nie narzekam, robi to, co robi, co do nich naley, ja mam swoje odczucia na ten temat, inaczej bym to wszystko urzdzi, w ogle w skali kraju. Bo co jest tutaj nie tak pracownik GOPS ma mniej pod sob ludzi ni lekarz w orodku zdrowia. () Jestemy bogatym pastwem, rozdajemy pienidze na prawo i lewo, za nasze pani i moje pienidze. JST1 nie powaa klientw pomocy spoecznej, nie ceni systemu wsparcia publicznego. W zdawkowych wypowiedziach JST1 pomoc spoeczna jawia si jako wymuszona systemem prawa konieczno: jest, bo zostaa przewidziana w administracji samorzdowej. Jest to element niesprzyjajcy wspieraniu dziaa GOPS (zwaszcza innowacji) oraz bariera w odniesieniu do przedmiotowego projektu i innych. Przyjta przez JST1 definicja sytuacji stawia pracownice socjalne (w tym te odgrywajce rol organizatora rodowiska lokalnego) na pozycji przegranych wojowniczek. Wprawdzie po udanych dziaaniach metod OSL w innej ni badana tu wie, tj. w soectwie Z na poziomie deklaratywnym pojawiaa si akceptacja JST1 dla metody rodowiskowej (ludzie zaczli wychodzi z domw ), lecz zostaa ona oboona warunkiem dofinansowania zewntrznego: sfera spoeczna nie powinna generowa kosztw, bo priorytetem jest rozwj gospodarki i infrastruktury. Istnieje zatem potrzeba zmiany wizerunku instytucji pomocy spoecznej w oczach wadzy lokalnej oraz potrzeby wsparcia pracownikw socjalnych, tak aby potrafili przeciwstawia si zachowaniom dyskryminujcym.
Wszystko i nic w orodku pomocy spoecznej

Organizator spoecznoci lokalnej pracuje w maym wiejskim orodku pomocy spoecznej. Zatrudnionych jest tam trzech pracownikw socjalnych. Pracownice wspieraj si nawzajem, pomagaj w wykonaniu zada i przejmuj swoje obowizki w sytuacji, kiedy spitrz si prace rutynowe i projektowe. OSL podkrelaa, e kada dusza nieobecno, np. zwizana z wyjazdem na szkolenia, powoduje tygodnie pracy po godzinach. Do momentu wprowadzenia projektu orodek realizowa gwnie dziaania standardowe zapisane w ustawie (w OPS robimy wszystko i nic OSL). W gminie, w ktrej mieszkacy na og nie borykaj si z problemem braku pienidzy i zatrudnienia, OPS jest postrzegany jako instytucja-zasikodawca,
47
wspierajcy osoby wykraczajce poza normy solidnej pracy (JST1, OPSKier, OPSPrac). Pracownice socjalne zgodnie podkrelay nisk pozycj orodka wrd podmiotw administracji samorzdowej. Udzia w projekcie dwch z nich (realizuj odrbne dziaania w dwch rnych wsiach) by wyrazem buntu przeciwko codziennoci, nieprzynoszcej im satysfakcji i rozwoju. Wykroczenie poza schemat rutynowych dziaa kierownik OPS zaakceptowaa, jednak w nawarstwieniu prac biecych i dodatkowych (projektowych) widziaa utrudnienia w funkcjonowaniu orodka. Innymi sowy, organizatorowi SL przyszo dziaa w niesprzyjajcych warunkach organizacyjnych i instytucjonalnych: may orodek, bez spoecznego prestiu, uznawany (przez JST1) za symbol nagannego pastwowego rozdawnictwa. Jednak, pomimo zdystansowania kierowniczki OPS w stosunku do przedsiwzicia opartego na metodzie OSL i nikego wsparcia z strony wadz lokalnych (ograniczao si do niewielkich nakadw finansowych), w innej ni badana spoecznoci gminy (we wsi Z) dziaania metod OSL animujce mieszkacw powiody si. Osignito zamierzone efekty powstaa wietlica wiejska, mieszkacy zaczli si integrowa wok wsplnych przedsiwzi. Zatem w podobnych warunkach organizacyjnych i instytucjonalnych organizacja rodowiska lokalnego w tej wsi odniosa sukces merytoryczny i po czci instytucjonalny. W miejscowoci Y tak si nie stao. Std nasz namys nad cechami wsplnoty, ktre takie powodzenie mog gwarantowa, podjte w dalszej czci tekstu.
OSL kreacja roli w poszukiwaniu wsparcia

Organizator spoecznoci lokalnej jest osob std. Zbiorowo projektowa (teren wsi) jest bardzo dobrze znana OSL ze wzgldu na penione funkcje (to jej rejon) i ze wzgldu na osobiste zwizki jej m pochodzi z Y. Posiada ona zatem wiedz nie tylko urzdnicz, ale i prywatn, potoczn o poszczeglnych osobach i sytuacji mieszkacw. Metoda organizowania rodowiska lokalnego bya nowym dowiadczeniem dla tej pracownicy. Ani w trakcie formalnej edukacji, a tym bardziej w praktyce zawodowej nie spotkaa si z tego rodzaju dziaaniami. Podkrelaa, e potrzebuje mentora, osoby merytorycznie j wspierajcej oraz rodzimych przykadw, zaznajomienia si z dobrymi praktykami krajowymi, aby zobaczy, jak w polskich warunkach orodki o podobnej strukturze i zasobach, dziaajce w granicach jednolitego prawa radz sobie z okrelonymi problemami, trudnociami lub buduj swj potencja zmian. Potrzebowaa mistrza, od ktrego mogaby si uczy i wzorowa postpowanie. Tak wyeksplikowana potrzeba jest cakowicie naturalnym elementem procesu uczenia si nowych rzeczy, na kadym etapie ycia. Sdzimy, e pojawienie si mistrza mogoby usprawni zarwno realizacj projektu, jak i wspomc i przyspieszy internalizacj tej metody pracy ze rodowiskiem. Warto by moe rozway w przyszoci uzupenienie szkole
48
o bardziej zindywidualizowan prac mentorsk (wyduon w czasie w trakcie projektu i po jego zakoczeniu), faktycznie dostosowan do uwarunkowa konkretnej osoby i rodowiska. Wskazanie roli (zwaszcza w kontekcie zawodowym), jak odgrywa lub ktrej si uczy, nie jest proste. Jako osoba prywatna jest po prostu on i matk , powizan z Y, jako przedstawicielka pomocy spoecznej jest tam pani od zasikw dla ubogich. W okresie prowadzenia bada OSL (co rozmwczyni podkrelaa) nie w peni udao jej si wej w rol organizatora rodowiska lokalnego. Zawaya na tym midzy innymi zmiana jest sytuacji rodzinnej oraz zwizany z tym krtszy czas dziaa, ktre do pewnego stopnia przerway procesy socjalizacji i kreacji roli organizatora rodowiska lokalnego. Nasze kolejne wizyty ujawniy te gbsze motywy OSL w realizacji projektu, takie jak ch aktywizowania kobiet, poczucie solidarnoci z nimi i funkcje terapeutyczne podejmowanych dziaa (bo to troch jakbym samej sobie pomagaa), ktre mogy wygenerowa poboczne role odgrywane przez OSL. Konflikt, jaki napotkaa w miejscowoci projektowej, wskaza na ograniczenia w kreowaniu podstawowej roli, czyli OSL w badanym rodowisku. Trudno jest diagnozowa zdolno wpywu OSL na otaczajc rzeczywisto projektow, spoeczn czy instytucjonaln. Nie wynika to z jej cech osobowych, ale z warunkw spoecznych i instytucjonalnych, w ktrych dziaa. Warunki te (o czym dalej) stanowiyby przeszkod w realizacji planw i dziaa dla jak przypuszczamy kadego pracownika socjalnego. Przypominamy, e OSL pracuje w OPS, ktry jest marginalizowany przez wadze (symbolicznie i materialnie), w gminie, gdzie publiczna dziaalno kobiet nie jest oczekiwana i uznawana oraz na terenie wsi o specyficznej historii osadnictwa.
Dziaania projektowe
Celem projektu byo zintegrowanie mieszkacw przez stworzenie im wsplnej przestrzeni spotka. W ocenie OSL powizania we wsi byy mocne, bazujce na wizi wsplnotowej, jednak mieszkacy nie byli chtni do dziaa. Mimo wsplnoty panowa swoisty indywidualizm, zwizany z koncentracj na pracy w swoim gospodarstwie rolnym i ignorowaniu sfery dziaa wsplnych. Zadania projektowe nie byy przeprowadzane wedug cisego harmonogramu. Zarwno pocztkowa diagnoza (rozmowy z matkami z Y pobierajcymi zasiek), jak i pniejsze przedsiwzicia byy podejmowane ad hoc. Wydaje si, e stanowiy wizki niestrukturalizowanych lub mao strukturalizowanych dziaa. Pod koniec drugiego roku trwania projektu, w listopadzie 2011 roku powstaa koalicja osb i organizacji przyjaznych projektowi, zrzeszajca
49
gwnie kobiety (czonkinie NGO1, mieszkanki Y i Z, JST3) . W jzyku szkolenia OSL zawizano partnerstwo. Na spotkaniu z koalicjantami projektw 10 CAL wypracowano cele i priorytety dziaa oparte na zdiagnozowanych w Y deficytach, tj. braku: miejsca spotka dla mieszkacw, organizacji i czasu wolnego (priorytet), chodnikw, zej komunikacji publicznej i prywatnej. Istotne, e w rozmowie sumujcej dziaania projektw organizowania rodowiska lokalnego inna pracownica socjalna, OSL dziaajca na terenie wsi Z w tej samej gminy, stwierdzia, e koalicja ta od samego pocztku nie rokowaa powodzenia, bya fasadowa zawizana jedynie ze wzgldu na sztywne warunki szkolenia projektowego. W listopadzie 2011 roku oby si w Y piknik, skierowany do wybranej grupy mieszkacw, analogiczny do tego 11 organizowanego w drugiej spoecznoci projektowej we wsi Z . W tym czasie OSL podja rwnie mediacje pomidzy skonfliktowanymi organizacjami, niestety bez powodzenia. W chwili obecnej projekt we wsi Y jest w stanie hibernacji zamroony czeka na powrt OSL do pracy po jej duszej nieobecnoci. Przypadek wsi Y stanowi znakomite studium przebijania si inicjatyw w opornym, skonfliktowanym rodowisku, w ktrym nie chodzi o wytworzenie wizi pomidzy pynn zbiorowoci , lecz o zmian utrwalonego spoecznego postrzegania grup opartych na podziale poprzecznym (tj. pe), ktrych czonkw cz bliskie relacje pokrewiestwa i powinowactwa. Jest to proces wyjtkowo dugotrway, trudny, w ktrym zagroona jest pozycja prywatna i zawodowa organizatora rodowiska lokalnego. Jednoczenie naley zda sobie spraw, e sytuacja w Y moe by typow dla relatywnie bogatych miejscowoci, gdzie pomoc spoeczna (OPS) nie bdzie postrzegana jako instytucja wana ze wzgldu na udostpnianie ludnoci niezbdnych do przeycia zasobw, a bdzie musiaa budowa swoj pozycj (i funkcje uytecznoci) w rodowisku o ubogim pomosto12 wym kapitale spoecznym , wrd klik i ambiwalentnych obserwatorw (por. rysunek. 1).
Formalna koalicja organizacji powstaa jako wsplne ciao do dwch realizowanych w OPS projektw CAL, tzn. uczestnicz w nim te same podmioty i wsplnie si spotykaj, omawiajc dziaania podejmowane w dwch rnych spoecznociach projektowych. Co istotne, w spotkaniach tych uczestnicz wycznie kobiety. JST1 nie przyby na pierwsze spotkanie koalicjantw. 10 Potrzeby mieszkacw OSL diagnozowaa w trakcie swobodnych rozmw z kobietami, ktre przychodziy do orodka, aby otrzyma zasiek rodzinny (nie byo zatem profesjonalnie skonstruowanego narzdzia diagnozy, a ujawnione potrzeby to potrzeby percypowane przez matki z Y). 11 We wsi Y, gdzie by ju taki piknik, impreza cieszya si wielkim powodzeniem. Poprzedni piknik (w 2010 roku), ktry zorganizowano dla caej gminy, nie uda si (OPSKier podkrelia niech mieszkacw gminy do integracji w ramach wsplnej zabawy ze wzgldu na istniejce podziay midzy soectwem X a innymi wsiami). 12 Kapita pomostowy (wczajcy) tworz grupy nakierowane na zewntrz i obejmujce osoby z rnych warstw i grup spoecznych, M. Rymsza, Klasyczne koncepcje kapitau spoecznego, op. cit., s. 36.
50
Czy organizowanie arystokracji chopskiej jest moliwe?

Projekt jest realizowany od 2011 roku w dwch ssiadujcych ze sob wsiach na terenie jednej gminy. We wsi Z projekt odnosi duy sukces (merytoryczny, 13 instytucjonalny) . Powstaa tam wietlica wiejska, w ktrej prowadzone s zajcia dla dzieci i mog gromadzi si mieszkacy wsi, w tym co warto podkreli osoby starsze. Zorganizowany w tej wsi piknik uaktywni starszych mieszkacw soectwa, a udostpniona przestrze do spotka zachcia ich do wychodzenia z domu i odchodzenia od telewizorw (JST1). W tym soectwie metoda organizowania rodowiska lokalnego oznacza w rzeczywistoci powrt do korzeni wsplnotowych. Mona odczyta to jako paradoksalne cofnicie si w czasie za pomoc wspczesnych instytucjonalnych narzdzi pracy ze spoecznoci. Jednoczenie taki powrt jest podan zmian spoeczn, odpowiadajc koncepcjom i strategiom reformowanej polityki spoecznej, jak i oddolnym potrzebom mieszkacw, ktrzy w swych narracjach z pewnym rozrzewnieniem wspominali czasy wietnoci wsplnoty. Darcie pierza, wsplne piewy, zdobienie wielkanocnych jaj i lokalnych ozdb sezonowych, przetwarzanie podw rolnych, zrzeszenia mczyzn w celu utrzymania dobrego stanu waw rzecznych byy rytuaami (a niekiedy jeszcze s), podtrzymujcymi spjno mieszkacw i wsplnotowe wizy. Jednak w okresie zmian powojennych aktywnoci kobiet zawziy si do prowadzenia gospodarstwa domowego i krtkotrwaej pracy zarobkowej do momentu urodzenia pierwszego dziecka. Aktywno spoeczna mczyzn ograniczona zostaa do akcji ratowniczych w sytuacjach powodziowych i poarowych. Natomiast we wsi Y, ktra bya obiektem naszych gwnych eksploracji badawczych, nie stwierdzamy analogicznych do wsi Z efektw wdraania metody OSL. Od samego pocztku, tj. od lipca 2011 roku, w przypadku tej wsi dostawaymy sygnay o kolejnych trudnociach, ktre pojawiay si w pracy z tym rodowiskiem. W zestawieniu z przypadkiem wsi Z trudno jest nie szuka gbszych ni te obserwowalne i werbalizowane przez naszych rozmwcw uwarunkowa, blokujcych wprowadzane rozwizania. W obu wsiach mamy do czynienia z podobnymi uwarunkowaniami organizacyjno-administracyjnymi: to teren dziaania tego samego orodka pomocy spoecznej, ta sama wadza lokalna i gminne zaplecze infrastrukturalne. Rniy si osoby organizatorw spoecznoci lokalnych oraz spoecznoci, ktre wybrano do wdraania projektw. Osobowoci OSL oraz ich warsztat pracy s odmienne, ale nie tumaczy to w naszej opinii tak niejednorodnych rezultatw tej metody.
O typach sukcesw programw spoecznych patrz midzy innymi w: K. W. Frieske, Utopie inkluzji. Sukcesy i poraki programw reintegracji spoecznej, IPiSS, Warszawa 2004.
13
51
Poszukujc uwarunkowa, wychodzcych poza wspomniane, zastanawiaymy si nad specyfik spoecznoci Y. Starajc si odpowiedzie na tytuowe pytanie, analizowaymy materia badawczy z kilku perspektyw interpretacyjnych. Pierwsza z nich dotyczy przeszoci to historyczno-antropologiczna paszczyzna docieka, pozwalajca nam na wskazanie historycznie utrwalonych praktyk dziaania spoecznego i wyeksponowanie wtku poczucia wyjtkowoci i odrbnoci badanej zbiorowoci. Naley dobitnie podkreli, e ustalenia zewntrznych obserwatorw (np. badaczy czy znawcw tego obszaru), dotyczce charakterystyki spoecznoci ze wsi Y, s spjne z postrzeganiem, kategoryzowaniem i opisywaniem wiata przez reprezentantw danej spoecznoci (co zarejestrowano w materiale badawczym). Zatem moemy mwi, e pewne pojcia, np. arystokracja chopska, niezaleno, buta, rogato dusz, ktre Czytelnik odnajdzie poniej, s uywane zarwno w sensie emic, jak i etic. Druga paszczyzna interpretacji wie si z socjologicznym spojrzeniem na spr pomidzy tym, co prywatno-publiczne i publiczno-polityczne, czego egzemplifikacj jest pozycjonowanie dziaa kobiecych we wsi Y. W tej czci zastanawiamy si take nad podziaami rl rodzinnych, ich zmianami. Sigamy rwnie po socjologiczno-filozoficzne rozwaania o lokowaniu kobiet i ich samopozycjonowaniu si w rodowisku lokalnym.
1. Paszczyzna historyczno-antropologiczna: odrbno mieszkacw wsi Y na tle gminy

Rezultatem docieka bya rozmowa z antropologiem i archeologiem uka14 szem M. Stanaszkiem, zajmujcym si naukowo tym terenem . Okazao si, e podstawowe dla zrozumienia sytuacji we wsi Y jest przeledzenie losw 15 tej spoecznoci . Powstaa ona z osadnictwa holenderskiego i niemieckiego. Pierwsza fala napywu na te tereny miaa miejsce w I poowie XVI wieku. Geneza tej kolonizacji zwizana jest przede wszystkim z protestanckimi ruchami reformacyjnymi i emigracj przeladowanych Mennonitw (nalecych do jednego z nurtw anabaptyzmu) z Fryzji i Niderlandw. () Nadrzeczne warunki rodowiskowe wymagay opanowania specjalnych technik gospodarczych, a podejmowane dotychczas prby osadzenia tam paszczynianych 16 chopw z grnych pl koczyy si zwykle niepowodzeniem . Dobrze
14
Wspomniana rozmowa miaa miejsce 5.10.2012 roku w Pastwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Skadamy dr. . M. Stanaszkowi podzikowanie za moliwo przeprowadzenia tej niezwykle interesujcej dyskusji, ktra zostaa nagrana. 15 Badana przez nas spoeczno projektowa zamieszkuje mikroregion, ktry pooony jest na zalewowej i czciowo nadzalewowej terasie w pnocnej czci mezoregionu Doliny rodkowej Wisy, po jej prawym i lewym brzegu. . M. Stanaszek, Na uycu. W zapomnianym regionie etnograficznym nad Wis, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddzia w Czersku, Pastwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Warszawa Czersk 2012, s. 19. 16 . M. Stanaszek, Na uycu, op. cit., s.141152.
52
gospodarujca ludno, relatywnie zamona, o wysokiej pozycji spoecznej, posugujca si technikami nieznanymi okolicznym mieszkacom stosunkowo krtko stanowia odrbn grup etniczn. Na przestrzeni ycia dwch trzech pokole: Cakowicie spolonizowani osadnicy (...) stali si z czasem in17 tegraln czci miejscowego spoeczestwa. , ze wzgldu na konieczno (wynikajc z kontraktw osiedleczych) praktykowania religii katolickiej i posugiwania si mow polsk. Jednak, co podkrela .M. Stanaszek, pozostaa do dzi swoista odrbno charakterologiczna dawnych osadnikw 18 (taka trudna, zadziorna ludno ). Uznawani oni byli, co dokumentuj rda pisane i podania ustne, za ro19 gate dusze . W pracach pamitnikarskich T. Daszewskiego, przywoywanych przez .M. Stanaszka, pojawiaj si okrelenia wskazujce na wielk niezaleno lokalnych gospodarzy, nieuznajcych zwierzchnoci. Wspomniany pamitnikarz nazywa ich arystokracj chopsk, ktrej stosunek do 20 ziemiastwa odzwierciedla raczej poczucie rwnoci ni podlegoci . Jest on konsekwencj wyznawania przez nich podstawowej zasady egzystencji, jak jest zachowanie osobistej nietykalnoci. Jej zewntrznymi oznakami 21 zdaj si by buta i nadmierne poczucie wolnoci . Postawa rwnorzdnoci rogatych dusz arystokracji chopskiej wobec okolicznego ziemiastwa dodatkowo oparta bya na kulcie w. Izydora, rozpowszechnionym w tym regionie od koca XVII wieku. Co ciekawe, szlachta rwnie znakomicie przyswoia sobie posta w. Izydora nie widzc adnej niestosownoci ani kolizji w zestawieniu symboliki rycerskiej z jego rolniczymi insygniami. () By to wic w pewnym sensie idea agrarny, postrzegajcy wiat w wymiarze 22 wiejskim, a nie za przez pryzmat rnic stanowych . Charakter mieszkacw wsi Y opiera si na protestanckiej etyce pracy, opisanej ju przez Maksa Webera, ktra podkrelaa konieczno koncentracji na pracy (tu: prowadzeniu gospodarstwa) jako zadaniu czowieka, danym od Boga i nierozpraszaniu si w wiecie zewntrznym. W pojciu zawodu-powoania zawiera si w centralny dogmat wszystkich denominacji protestanckich (), za jedyny rodek ycia akceptowanego przez Boga uwaa nie doskonalenie moralne ziemsk drog zakonnej ascezy, lecz wycznie spenienie ziemskich obowizkw wynikajcych z pozycji kadego czowieka, ktre staje si w efekcie jego zawodem powoaniem, () ziemska praca w zawodzie jest zewntrznym wyrazem mioci bliniego i uzasadnia si to () poprzez wskazanie na to, e podzia pracy zmusza kadego do tego, by
. M. Stanaszek, Na uycu, op.cit., s.144. Kursyw oznaczone zostay cytaty, pochodzce z nagranej 5.10.2012 rozmowy dr. . M. Stanaszka z badaczkami. 19 . M. Stanaszek, Na uycu, op.cit., s.100. 20 Ibidem, s.100. 21 Ibidem, s.164. 22 Ibidem, s. 102104, podkrelenie wasne.
17 18
53
pracowa d l a innych . W badanym rodowisku zdaniem ekspertw, pro24 wadzcych tam badania antropologiczne , zaszczyty, funkcje spoeczne czy suba dla kraju odryway chopw od roli, czyli przeszkadzay w wypenianiu boskiego powoania. Koncentracja na pracy agrarnej, poczona z deniem do niezalenoci, powoduje, e opisywana spoeczno zachowaa tradycyjne podziay rl spoecznych, zarwno na poziomie mikro, jak i mezo. Jednoczenie, pomimo spolonizowania i zatracenia odrbnoci etnicznej, nie zaprzestano kategoryzacji wiata wedug schematu swj i obcy. Wedle Georga Simmla, podzia na swoich i obcych moe zaistnie jedynie w sytuacji, gdy mamy do czynienia ze stycznociami pomidzy osobami. W pewnym sensie obcy jest jednoczenie daleki i bliski w sposb charakterystyczny dla stosunkw opartych tylko na podobiestwie oglnoludzkim. Midzy tymi obydwoma elementami bliskoci i dystansem utrzymuje si szczeglne napicie, gdy w wiadomoci, dla ktrej wsplne jest to, co powszechne, ze szczegln wyrazistoci rysuje si to, co odrbne, swoiste. () Dlatego te obcy to dla nas nie 25 poszczeglne jednostki, ale pewna kategoria ludzi o charakterze oglnym . Wydaje si, e taka klasyfikacja stosowana przez dawnych i wspczesnych mieszkacw wsi Y, przetrwaa. Wspmieszkacy gminy X to obcy dla ludzi ze wsi Y; gmina X nie stanowi wsplnoty terytorialnej, lecz zbiorowo egzystujc na jednym, administracyjnie wydzielonym obszarze gmina X to taka 26 27 mieszanka . Jak stwierdzi wspomniany wczeniej ekspert : oni [mieszkacy wsi Y] tego nie powiedz, ale z pumiechem traktuj tych wszystkich z pasa zza drog Oni maj to wpojone od rodzicw, e dla nich to co gorszego, e nie warto si na tym wzorowa [nawet, jeeli s to udane przedsiwzicia 28 u obcych, jak we wsi Z] i to jest strasznie silne . Silna klasyfikacja swoi obcy, poczona z nadmiernym poczuciem wolnoci, mog w naszym odczuciu generowa mniej lub bardziej uwiadomiony opr wobec zmian, wywodzcych si z zewntrz (egzogennych), spoza grupy swoich. Tez t potwierdzi .M. Stanaszek, zajmujcy si regionem, na terenie ktrego prowadziymy badania. Take w jego ocenie, egzogenne innowacje nios za sob ryzyko poraki: nawet jak nie maj wiadomoci, to maj instynktowne przeczucie, kto tutaj jest [swj i obcy]; zewntrzne jest dla nich czym gorszym, nie traktuj tego jako nobilitacj; trudny teren, bardzo trudny do badania. Ryzyko poraki w wypadku badanego projektu byo tym wiksze,
23
M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Wydawnictwo TEST, Lublin 1994, s. 6465, wyrnienie za oryginaem. 24 . M. Stanaszek, Na uycu, op.cit. 25 G. Simmel, Obcy, w: idem, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 304; podkrelenie jak w oryginale. 26 Rozmowa z dr. .M. Stanaszkiem z Pastwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, przeprowadzona w dniu 05.10.2012 roku. 27 Ibidem. 28 Ibidem.
23
54
e pochodzi on od instytucji przeznaczonej w powszechnym odbiorze dla tych, ktrzy nie potrafi samodzielnie zapracowa na wasne utrzymanie. Metoda organizowania spoecznoci lokalnej napotkaa na trudno wdroeniow we wsi Y. By moe, w przypadku tej konkretnej miejscowoci, naleao przeprowadzi wstpne rozeznanie, ktre daoby szanse pewnych modyfikacji czy uzgodnie, odnoszcych si do realizacji metody, ale razem z mieszkacami. Zdajemy sobie spraw, e takie wskazanie znajduje si poza zaproponowan w szkoleniach procedur wdraania metody OSL. Nie chodzi tu bowiem o wstpn diagnoz potrzeb i problemw mieszkacw terenu objtego dziaaniami OSL, lecz o moliwo wpywania, w tym znaczcego modyfikowania metody, przez osoby ni objte. Spoeczno projektowa, w prezentowanym wypadku odznaczajca si tak siln potrzeb partycypacji, tak wiadoma swojej tosamoci, wymagaa potraktowania odmiennego ni przewidziana procedur realizacja projektu. W praktyce oznaczaoby to podjcie rozmw z mieszkacami o charakterze przebiegu zdarze. Projekt musiaby zatem by szyty przez spoeczno i na jej miar. Konflikt, opisany w pierwszej czci tekstu (pomidzy czonkiniami NGO1 i aktywistami z NGO2), nie jest wycznie konfliktem opartym na podziale poprzecznym (pe). Ujawnia on, przy znajomoci genezy zasiedlania terenu bada, znaczenie potrzeby zachowania spjnych praktyk ycia codziennego. Mimo upywu czasu i zmian, spoeczno projektow tworz ludzie, ktrzy nie wyraajc (i nie uwiadamiajc sobie) tego wprost s wierni tradycji przodkw (bricolage protestantyzmu z kultem w. Izydora). Upyw czasu wymusi modernizacj na poziomie technologii, ale nie na poziomie rl spoecznych. Zaakceptowane zostay przez nich spoeczne udogodnienia, lecz nie zapomnieli, kim niegdy byli. W myl zasady szlacheckiej nic o nas 29 bez nas (Nihil novi ) to, co wdraane we wsi Y, musi by przedyskutowane i uznane za wasne przez spoeczno. Zatem moemy pokusi si o paralel, przyrwnujc rol OSL w dziaaniach w ramach projektu do sytuacji monarchy, ktry aby uzyska kompetencje prawodawcze, musia zdoby zgod sejmu, reprezentujcego powszechny interes szlachty (a w naszym wypadku mieszkacw wsi Y).
2. Paszczyzna socjologiczna: pozycjonowanie dziaa spoecznych kobiet

Kwestia zmian spoecznych, zwizana z przeobraeniami w obrbie rl rodzinnych, jest w zasadzie spraw wnikania nowego w stare (nie za przenikania si i uspjniania). Kobiety z tzw. pokolenia rodka, czsto
Nihil novi (ac.), czyli nic nowego jest potoczn nazw konstytucji sejmu radomskiego w 1505 roku, stwierdzajcej, e krl bez zgody sejmu nie moe stanowi nic nowego, co by godzio w interesy i prawa szlachty. Nihil novi dawaa przewag szlacheckiej izbie poselskiej nad senatem, torujc drog do przewagi szlachty w Rzeczypospolitej.
29
55
Obszary rozumienia i dowiadczania spoecznoci/obszary partycypacji w spoecznoci lokalnej Praca
Kobiety
Mczyni zarwno w rodowisku lokalnym, jak i poza nim zarwno w rodowisku lokalnym, jak i poza nim zarwno w rodowisku lokalnym, jak i poza nim zarwno w rodowisku lokalnym, jak i poza nim
gwnie w rodowisku lokalnym gwnie w rodowisku lokalnym gwnie w rodowisku lokalnym gwnie w rodowisku lokalnym
Tabela 1. Ujcie historyczne dowiadczania, rozumienia oraz aktywno kobiet i mczyzn w rodowisku lokalnym
Organizacja czasu wolnego
Socjalizacja wtrna
Kontakty spoeczne
rdo: opracowanie wasne na podstawie V. E. Cree, Sociology for Social Workers and Probation Officers , Routledgle, London and New York 2010, s. 110111.
bardzo dobrze wyksztacone (dyplomy uczelni wyszych z duych orodkw miejskich, aktywno zawodowa, doszkalanie si), stay si w pewnym sensie ambasadorkami nowego. Ich indywidualne przemiany jak do tej pory nie zmieniy spoecznoci. Jak twierdzi Richard Sennett, W idealnym wiecie grupy zmieniayby si, czerpic z opowieci o jednostkowych transformacjach charakterw, wywoanych ciekawoci, nieocze30 kiwan przyjemnoci lub niespodziewanym cierpieniem . Takiego idealnego wiata nie ma, ale te nie spodziewaymy si go zasta. To, czego mogybymy si spodziewa, to prby ujawniania wiedzy milczcej na etapie wstpnego rozpoznawania spoecznoci projektowej metod OSL. Wedug Senneta wiedza milczca to nawyki, ktre przestaj by uwiadomione daje nam [ona] wic obraz wiata, ktry mamy za oczywisty, i pozwala na efektywn komunikacj, skupienie si na konkretnych dzia31 aniach, ufanie innym i pewno siebie . W wypadku projektu we wsi Y wiedza milczca zostaa ujawniona ale w sposb poredni przez konflikt midzy organizacjami pozarzdowymi, ktry wyhamowa dziaania OSL, poprzez opr wywoany dziaaniami kobiet, niezalenymi w duej czci od inicjatyw podejmowanych przez organizatora SL. W socjologicznych rozwaaniach nad prac socjaln, w ujciu historycznym, podkrela si odrbno dowiadczania i rozumienia oraz aktywnoci
R. Sennett, Szacunek w wiecie nierwnoci, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2012, s. 252. 31 Ibidem, s. 243.
30
56
kobiet i mczyzn w rodowisku lokalnym, zarwno gdy chodzi o jego lokalizacj, relacje spoeczne i identyfikacje (tabela 1). 32 Podobnie jak Viviene E. Cree , stawiamy pytanie o przystawalno perspektywy historycznej do wspczesnych realiw danego kraju (w naszym wypadku realiw Polski, a w szczeglnoci wsi Y). Obserwacje, poczynione w miejscowoci naszych bada, i zebrane tam dane potwierdzaj odrbno kobiecego i mskiego postrzegania rodowiska lokalnego. Z kolei Fiona Wil33 liams kwestionuje historycznie ugruntowany pogld, goszcy nadmierne orientowanie si kobiet na rodowisko lokalne i wywodzc si z tego ide ich wykluczenia ze wiata zewntrznego. Zgadza si jednak, e czynniki takie, jak: bieda, brak czasu wolnego, brak moliwoci dysponowania niezalenym transportem, identyfikowanie miejsc uytecznoci publicznej, zwizanych z czasem wolnym jako miejsc przynalenych mczyznom, w poczeniu z obaw przed dowiadczaniem w nich przemocy, powodoway zamykanie si kobiet i ich izolowanie w grupach ssiedzkich. Williams stwierdza jednak , e kobiety zdoay przeku wspomniane odosobnienie w korzy. Rozwijay wspierajce relacje spoeczne i angaoway si w dziaania na rzecz rodowiska lokalnego, czego rezultatem byy bezpieczniejsze przestrzenie publiczne. Innymi sowy, rodowisko lokalne byo i jest aren negocjacji i organizowania wysikw zwizanych z kwestiami dobrobytu i dobrostanu spoecznego. Dla kobiet na rozumienie rodowiska lokalnego nakadaj si rne perspektywy, na dwch poziomach. Na pierwszym z nich mamy do czynienia z zachodzeniem na siebie kwestii prywatnych i publicznych. Na drugim obszarw prywatnych i politycznych. W rezultacie zatem relacja kobiet ze rodowiskiem lokalnym jest w swej istocie wewntrznie sprzeczna: jest ono dla nich miejscem, ktre prbuj identyfikowa jako swoje oraz z drugiej strony miejscem, w ktrym byy (s?) izolowane. Grupowanie si kobiet w reaktywowanej organizacji pozarzdowej we wsi Y stanowi proces przeksztacania rodowiska lokalnego we wasn przestrze, gdzie mog dziaa poza obrbem wasnego gospodarstwa domowego. Jak wskazano wczeniej, d do zwikszenia dobrobytu i dobrostanu 34 spoecznoci lokalnej , korzystajc z ssiedzkich zasobw (w tym wzajemnego wsparcia). Z tej perspektywy konflikt pomidzy grup kobiet i mczyzn we wsi Y ma charakter tak prywatny, jak i polityczny oraz prywatny i publiczny (w rozumieniu F. Williams). Sdzimy, e spr o dostp do miejsca uytecznoci publicznej zaistniaby niezalenie od dziaa organizatora SL. Miaby (i ma) wymiar publiczny (dychotomia prywatnypubliczny). Uznajmy przy tym za suszny pogld Macieja Chrabonszczewskiego o przenikaniu si
V. E. Cree, Sociology for Social Workers and Probation Officers, Routledge, London and New York 2010, s. 110111. 33 Za: V. E. Cree, Sociology for Social Workers and Probation Officers, op.cit. 34 Przykadowo jedna z naszych rozmwczy, czonkini NGO1 jest autork projektu zagospodarowania placu zabaw dla dzieci we wsi Y. Projekt ten wykonaa w ramach pracy ochotniczej, poniewa kto to musia zrobi.
32
57
tego co, prywatne z tym, co publiczne. Nie istnieje wyrana granica midzy 35 sfer prywatn a publiczn . Jednak, jak podkrela cytowany Autor za zwolennikami personalistycznej koncepcji ycia spoecznego, do prawidowego rozwoju kadej osoby niezbdne jest uczestnictwo zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym. Deformacja ktrejkolwiek z wymienionych sfer pociga znieksztacenia drugiej. Deformacja ycia publicznego przejawia si w braku partycypacji jednostki we wspdecydowaniu o sprawach publicz36 nych , z kolei deformacja ycia prywatnego oznacza nadmierny konformizm jednostek i poczucie zewntrznej determinacji. W analizowanym wypadku nastpia w odczuciu kobiet z NGO1 deformacja sfery publicznej i d one do przywrcenia rwnowagi midzy obiema wspomnianymi sferami ycia. Ze wzgldu na wczenie organizacji kobiet do dziaa organizatora SL spr nabra charakteru politycznego (dychotomia prywatnypolityczny), przy czym tak mog prbowa definiowa go zewntrzni obserwatorzy (np. badacze, eksperci, urzdnicy, mentorzy, szkoleniowcy itd.), nie za bezporedni zainteresowani. Prba spolityzowania tego, co jedynie publiczne dla uczestnikw konfliktu, mogoby by nieudan prb zastosowania okrelonego mechanizmu retoryki, zwanego przez Chrisa Becketta osadzaniem. Przez osadzanie rozumie on uycie sw i pogldw, ktre daj wraenie, e rzeczy s inne ni naprawd, a nawet i s odwrotne ni naprawd, tak w jak w synnej powieci Georgea Orwella (1979) zatytuowanej Rok 1984 , w ktrej ministerstwo rzdowe odpowiedzialne za racjonowanie towarw nazywao si Ministerstwem Obfitoci, a ministerstwo odpowiedzialne za 37 wypowiadanie wojny nosio nazw Ministerstwo Pokoju . Osadzaniem w wypadku analizowanego sporu byoby wpisanie go wycznie w ramy paradygmatu emancypacji kobiet i walki z ich dyskryminacj oraz przyjcie perspektywy genezy konfliktu o podou jedynie genderowym. Wydaje nam si, e w wypadku miejscowoci Y chodzi o cieranie si kompleksu regu postpowania opartych na tradycji (vide korzenie osadnikw), w ktrych bya eksponowana odpowiedzialno indywidualna za wasne czyny i dobrobyt, z zespoem regu dobrych gospodarzy-obywateli (kobiet i mczyzn), odpowiedzialnych spoecznie. Wspczenie spoeczna odpowiedzialno promowana jest w refor38 mach welfare state w kontekcie zwikszania spoecznej spjnoci . Jeden z jej propagatorw Hans van Ewijk definiuje j jako odpowiedzialno za spoeczno, za otaczajcych jednostk ludzi (ktrym naley nie opiek
M. Chrabonszczewski, Prywatno. Teoria i praktyka, Oficyna Wydawnicza Aspra, Warszawa 2012, s. 52. Ibidem, s. 34. 37 Ch. Beckett, Podstawy teorii dla praktykw pracy socjalnej. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa, 2012, s. 195. 38 Por. H. van Ewijk, European Social Policy and Social Work. Citizenship-based Social Work, Routledge, London and New York 2010; t. wasne.
35 36
58
i wsparcie), za spoeczne i fizyczne rodowisko. Spoeczna odpowiedzialno moe by rozwaana z rnych perspektyw. Pierwsze podejcie wie si z przyzwoitym zachowaniem ludzi wzgldem siebie, z reguami grzecznoci. Nale do tego podejcia schematy ssiedzkiej etykiety. W tym podejciu, ludzkie relacje s rozpatrywane jako zbir kodw do przestrzegania. () W drugim podejciu, zblionym do pierwszego, rozpatruje si zmys moralny ludzi. To ogniskuje uwag na wsplnych wartociach i przestrzeganiu prawa. () Trzecie podejcie dotyczy zobowizania (zaangaowania). (). Powinnimy edukowa ludzi do spoecznego angaowania si i do wsplnego ycia. Spoeczna odpowiedzialno to nie tylko sprawa przestrzegania zasad i przyzwoitoci, to wreszcie pytanie o spoeczne zaangaowanie i nawet spo39 eczn pasj . Dlatego H. van Ewijk podkrela, e nowy normatywny wymiar obywatelstwa to aktywne obywatelstwo w wymiarze zawodowym i spoecznym, gdzie oba te komponenty s rwnowane i aden z nich nie mone by pomijany lub minimalizowany. O ile zatem reguy samoodpowiedzialnoci mieszkacw Y, oparte na tradycji zawarte byy w wiedzy milczcej, o tyle reguy odpowiedzialnoci spoecznej (poza sytuacjami zagroenia) nie s do koca wyeksplikowane. W badanej wsi s one nie wprost wyraone w zaangaowaniu kobiet. Dziaaczki z organizacji ze wsi Y s wiadome swojego pochodzenia i z dum podkrelaj odrbno wasnej wsi na tle caej gminy. Emancypacja kobiet nie oznacza tu walki o zniesienie mskiej dominacji czy patriarchatu w kadym obszarze ycia spoecznego (w myl postulatw obecnych w feministycznej 40 literaturze przedmiotu ). Stanowi jedynie prb pozyskania przestrzeni dla wasnej aktywnoci. Nie d one do caociowej dekonstrukcji struktury wiata, ale do rekonstrukcji fragmentu rzeczywistoci. Podkrelamy ten fakt, aby nie dziaa w zmowie z pozorami, co moe powodowa, e rzeczywista sytuacja pozostaje przemilczana jak sekret rodzinny, aby nie posugiwa si sowami, ideami, teoriami, ktre mog ukrywa, jak jest naprawd, a nie tworzy schematyczn map rzeczywistoci lub wyznacza cele. S zatem przeszkodami na drodze do postpu, cho wykorzystuje si je, aby stwarza 41 iluzj, e postp si dokona .
Ibidem, s. 2829. Por. np. C. Glassman, Dylematy feministyczne w praktyce, w: M. Bocheska-Seweren, K. Frysztacki, K. Kluzowa (red.), Wypisy z wybranych zagadnie pracy socjalnej, Instytut Socjologii Uniwersytet Jagielloski, Krakw 2000. Autorka podkrela konieczno uwiadomienia sobie konsekwencji wpywu dominujcego paradygmatu patriarchatu na interwencje socjalne. Zakada on, e Mczyzna jest norm () W najlepszym razie kobiety s na uboczu, s widowni lub po prostu ich nie wida. Ta tendencja do niezauwaania lub nieuznawania kobiet jest tak gboko wronita w nasz kultur, e nawet feministki musz czasem wiadomie zakada to, co Abramowitz (1988) nazwa okularami pci (gender lens), by dostrzec niewidzialno kobiet i jej wpyw na nasze spoeczestwo i na nasze ycie. (s. 175). Std C. Glassman, uwaajc, e praktyka pracy socjalnej jest opleciona wszystkimi patriarchalnymi zaoeniami naszego spoeczestwa, stawia pytanie-wezwanie do przeobrae: Przemiana w profesji jest nierozdzielnie zwizana ze zmian patriarchalnych zaoe w szerokich krgach spoeczestwa, lecz czy odwaymy si peni rol przewodni? (s. 179). 41 Ch. Beckett, Podstawy teorii dla praktykw pracy socjalnej, op. cit., s. 195.
39 40
59
Prba prognozy
W wietle danych i przeanalizowanych materiaw nie sposb na tym etapie odpowiedzie na zawarte w tytule rozdziau pytanie: Czy organizowanie arystokracji chopskiej jest moliwe?. Uwaamy za istotne samo jego sformuowanie, poniewa wprost implikuje ono zasadno i konieczno wnikliwej diagnozy wstpnej rodowiska, ktre ma zosta poddane dziaaniom typu OSL. Uwraliwia na bogactwo moliwych zdarze podczas dziaa animujcych spoeczno i sta potrzeb weryfikowania postpowania z i wobec spoecznoci. Nie mamy dostatecznych danych, aby prognozowa dalszy przebieg projektu i jego efekt finalny. Nie wiemy, czy konflikt bdzie konstruktywny 42 i pozwoli spoecznoci dokona Sennettowskiego zwrotu na zewntrz : ktry odnosi si do kondycji charakteru, jak rwnie rozumienia, formuje nowy stosunek do innych ludzi, ale te do podzielanych symboli choby treci religijnych. By akt ten mg si dokona, konieczna jest gboka prze43 miana w samej jednostce. Zwrot na zewntrz zakada, e wizie zmienia si, a nie jest zmieniany. Nie da si po prostu zaleci mu postpowania 44 wedle innego, lepszego zestawu praktyk spoecznych . Uznajemy, e sformuowana uwaga dotyczy nie tylko pojedynczych jednostek, ale rwnie spoecznoci. W dziejach ludzkoci wiele zbiorowoci musiao dokona zwrotu na zewntrz, by mc przetrwa. Te, ktre tego nie zrobiy, ktrych tosamo bya zbyt silna, a tradycja rugowaa zmian, upaday. Wystarczy wspomnie histori Indian Bororo, opisywan przez Claudea Levi -Straussa w Smutku tropikw. Ich plemi nie przetrwao, midzy innymi ze wzgldu na zbyt sztywne trzymanie si tradycji. Zwrot na zewntrz oznacza konieczno aktywnego zgbiania teraniejszoci, bez dogmatycznego trzymania si regu przeszoci. W wypadku wsi Y zwrot ten na poziomie zbiorowoci mgby przybra ksztat wiadomego otwierania przestrzeni spoecznej dla chtnych uczestnikw. Wprowadzajc metod OSL dla tego typu spoecznoci niezbdna jest wiadomo prowadzenia dugotrwaych i szeroko zakrojonych postpowa przygotowawczych, w ktrych co szczeglnie istotne powinni partycypowa bezporedni zainteresowani. W projekcie realizowanym we wsi Y prbowano wprowadza zmiany, ktrych geneza w odczuciu odbiorcw bya zewntrzna. W wietle zgromadzonej wiedzy moemy to uzna za niewystarczajce dla sukcesu przedsiwzicia w badanej miejscowoci. W literaturze
Por. R. Sennett, Szacunek w wiecie nierwnoci, op. cit., s.195. Figura winia jest tu zabiegiem retorycznym. Obrazuje on jednostk postpujc cile wedug regu tradycji i nakazodawcw zewntrznych. 44 R. Sennett, Szacunek w wiecie nierwnoci, op. cit., s. 247.
42 43
60
przedmiotu podkrela si, e termin dziaanie w spoecznoci/spoecznociowe oznacza wszelkie inicjatywy, wychodzce od indywidualnych osb, grup, spoecznoci (geograficznych, lokalnych, regionalnych, narodowych, tosamociowych), skierowane na dostarczenie propozycji zespoowych i solidarnociowych rozwiza problemw spoecznych czy 46 te zaspokojenie potrzeb zbiorowych . Mamy wraenie, e w dotychczas podjtych przedsiwziciach OSL zabrako owego najszerszego kontekstu dziaa w spoecznoci. Nadmiernie oparto si na wyraanych potrzebach jednej z grup, przy braku konstruktywnego dialogu z pozostaymi potencjalnymi interesariuszami dziaa w przestrzeni spoecznej. Chcemy jednak podkreli dobitnie, e w naszym rozumieniu, kroki podjte przez organizatora SL w ramach projektu ze spoecznoci Y, byy zgodne z zasadami wyznaczanymi przez paradygmat szkolenia pracownikw socjalnych metod OSL, a jednoczenie odpowiadajce reguom wiedzy milczcej rodowiska. Za zasadny uznajemy pogld, wyraony przez Barbar Kowalczyk, e naley uwraliwia zarwno pracownikw socjalnych, jak i osoby ich szkolce na konieczno odchodzenia od zbyt jednostronnego podejcia do pracy ze spoecznoci lokaln, indywidualizowanie postpowania 47 i denie do innowacyjnoci w pracy metod rodowiskow . Niemniej jednak, z punktu widzenia zewntrznego obserwatora, mona odnie wraenie, e przekroczenie regu wiedzy milczcej w tej spoecznoci i w analizowanym czasie byo niezwykle trudne. Rwnoczenie, zdajemy sobie spraw, e taka transgresja wymaga duszego czasu dziaania ni ten przewidywany w projekcie.
45
Por. E. Marynowicz-Hetka, H. Kubicka, Praca w rodowisku/ze spoecznociami, wybrane aspekty, na podstawie analizy rde francuskich (frankofoskich), w: B. Skrzypczak, Organizowanie spoecznoci lokalnej. Analizy. Konteksty. Uwarunkowania, Instytut Spraw Publicznych, Centrum Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL, Warszawa 2011, s.149. 46 Ibidem, s. 149; wyrnienie wasne. 47 B. Kowalczyk, Programy aktywnoci lokalnej szans rozwoju pracy socjalnej metod organizowania spoecznoci lokalnej , w: K. Wdz, K. Faliszek (red.), Aktywizacja Integracja spjno spoeczna. W poszukiwaniu innowacyjnych rozwiza w obszarze polityki spoecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toru 2009., w szczeglnoci s. 267270.
45
Studium 2
Dobroniega Trawkowska, Karolina Wojtasik
O niektrych uwarunkowaniach procesu kreacji roli
Miasto i jego starsi mieszkacy demograczno-spoeczne uwarunkowania realizacji projektu

Due miasto A jest miastem na prawach powiatu oraz stolic wojewdztwa, a przy tym centralnym miastem aglomeracji, liczy ponad 340 tys. mieszkacw, zajmuje powierzchni okoo 150 km2 . Skada si z blisko trzydziestu dzielnic administracyjnych, bardzo rnych pod wzgldem funkcji i typu zabudowy od dzielnic typowo mieszkalnych, przez rekreacyjno-usugowe, po obszary przemysowe. Miasto A peni w regionie i wojewdztwie funkcje administracyjne (siedziba marszaka wojewdztwa i wojewody), usugowe (usugi tzw. tradycyjne i nowego typu), edukacyjne (obecno szk wyszych) oraz jest orodkiem turystycznym, ponadto, w miecie A ulokowane s teatry i instytucje kultury. Miasto A naley uzna za demograficznie stare. Osoby w wieku poprodukcyjnym stanowi okoo 18% populacji, w latach 20022010 odsetek mieszkacw miasta w wieku emerytalnym, w stosunku do caej populacji wzrs o ponad 3%. Blisko 70% osb w wieku poprodukcyjnym to kobiety. Informacje te wskazuj na potencjaln wag specyficznych potrzeb starszych mieszkacw, ktre winny by brane pod uwag przez lokalnych politykw i miejskich strategw. Analiza sytuacji demograficznej wskazuje ponadto na potencjalnie due znaczenie potrzeb starszych kobiet, problemw towarzyszcych ich artykuowaniu w yciu publicznym i politycznym oraz na wag spraw reprezentowania seniorek i seniorw w yciu publicznym. Analizowane dokumenty strategiczne pokazuj, i wadze miejskie zdaj sobie spraw ze specyficznej sytuacji miasta i jego starszych mieszkacw. Jest to widoczne w celach strategicznych (wymienionych w strategiach samorzdowych), a take konkretnych dziaaniach powoaniu penomocnika i rady ds. osb starszych oraz przyjciu programu wsparcia seniorw. W miecie A aktywnoci na rzecz osb starszych wykazuj si znane na terenie kraju instytucje pomocowe i NGO1 o profilu edukacyjno-kulturalnym, ktry powsta na terenie miasta w poowie lat osiemdziesitych poprzedniego
64
wieku. Podstawowymi formami jego dziaania s: edukowanie, wolontariat seniorw oraz dziaalno wydawnicza. Wolontariat seniorw realizowany jest w ramach struktury centrum aktywizacji osb starszych. Wolontariusze: psycholodzy, prawnicy, ekonomici, suchacze NGO1, prowadz tam punkt informacyjny, doradztwa i rzecznictwa dla seniorw. Ponadto dziaa wielopokoleniowy klub wolontariusza. Dziaania, jakie tam s podejmowane, to przede wszystkim pomoc osobom samotnym i chorym, organizacja zaj dla dzieci w wietlicach rodowiskowych, organizacja imprez rodowiskowych. Dwa inne kluby aktywnego seniora prowadz zajcia z zakresu aktywizacji kulturalnej i profilaktyki zdrowotnej dla kilkudziesicioosobowej grupy.
Dzielnica i osiedle mieszkaniowe

Projekt organizatorki spoecznoci lokalnej realizowany jest na osiedlu X, ktre jest czci wikszego zespou administracyjnego (XX), skupiajcego siedem dzielnic i osiedli. Osiedle X to obszar penicy przede wszystkim funkcje mieszkalne, powstay w latach szedziesitych XX wieku i zasiedlane do lat siedemdziesitych. Ludzie, ktrzy wtedy si tam przeprowadzili, mieszkaj w X do dzi. Osiedle X zamieszkuje ponad 5 tys. osb. Jest ono postrzegane przez mieszkacw miasta jako zamieszkiwane gwnie przez ludzi starszych. Dane statystyczne wskazuj na stosunkowo wysoki udzia osb starszych w oglnej liczbie mieszkacw tego osiedla, ale liczba zamieszkujcych na 1 osiedlu nie jest do koca znana , bo s osoby czasowo wynajmujce tam mieszkania. Inne, a wane, zdaniem naszych respondentw, grupy lub kategorie mieszkacw osiedla to: rodziny z maymi dziemi, studenci, modzie. Grupy te pojawiay si w wywiadach jako te, ktrych potrzeby bywaj rozbiene z potrzebami seniorw i czasami efektem tej rozbienoci byway konflikty wrd mieszkacw osiedla X (spowodowane zakcaniem ciszy nocnej, wzbudzajce obawy osb starszych, np. zwizane z nieakceptowanymi przez seniorw zachowaniami modziey, zdarzajcymi si aktami wandalizmu). Panuje przekonanie, e X jest najbezpieczniejszym ze wszystkich osiedli w obszarze XX. Spoeczno osiedla, ktra jest jednoczenie spoecznoci projektow, tworzy okoo 2.000 seniorw oraz okoo 3.000 osb modszych i dzieci (warto podkreli, e zarejestrowane bezrobocie nie jest znaczcym problemem
Szacunkowe dane wskazuj na 40% udzia seniorw (osb w wieku emerytalnym) w oglnej liczbie mieszkacw osiedla.
Dobroniega Trawkowska, Karolina Wojtasik O niektrych uwarunkowaniach procesu kreacji roli
65
mieszkacw zgromadzone dane wskazuj na to, i status bezrobotnego posiada 4% wszystkich mieszkacw osiedla, a z pomocy OPS2 (filia OPS1) 2 korzystaa tej grupy wiadczeniobiorcw . Wrd seniorw przewaaj kobiety (w stosunku 2,5 do 1 mczyzny). Respondenci zaznaczali, e wrd tamtejszych seniorw istnieje podzia na osoby aktywne, yjce intensywnie, poszukujce inspiracji, wychodzce na zewntrz, a nawet liderujce innym seniorom oraz na osoby bierne, zamykajce si w czterech cianach mieszkania. Wanym dla naszych rozmwcw by podzia na ludzi: samotnych oraz posiadajcych wsparcie w rodzinach, mieszkajcych z nimi oraz prowadzcych wsplne gospodarstwo domowe z seniorami (np. wnuczek opiekuje si babci, samotna crka mieszka z matk itp.). Dzisiejsi seniorzy z osiedla X to w zdecydowanej wikszoci osoby, ktre w latach szedziesitych i siedemdziesitych sprowadzay si wraz z rodzinami lub zakaday rodziny ju mieszkajc na terenie tego osiedla, wtedy i dzi uwaanego przez mieszkacw miasta za atrakcyjne miejsce do mieszkania. S wrd nich ludzie, ktrzy pracowali spoecznie, animowali ycie kulturalne osiedla. Ich wyksztacenie i status materialny s bardzo zrni3 cowane. Brakuje danych statystycznych, ktre wskazuj to wprost , ale wypowiedzi respondentw oraz stosunkowo niewielka liczba seniorw korzystajcych ze wsparcia OPS2 potwierdzay do dobr kondycj materialn prowadzonych gospodarstw domowych. Sugeruje to na znaczn konieczno rozpoznania pozamaterialnych potrzeb starszych mieszkacw osiedla X w projekcie organizatorki SL, a take na rnorodne zasoby w rodowisku zamieszkania. Podobnego zdania bya OPSKier2 podkrelajc, e na osiedlu X mieszkaj osoby o wysokim statusie spoecznym, emerytowani nauczyciele, prawnicy, lekarze i ich sytuacja materialna jest dobra zwaszcza na tle innych mieszkacw miasta. Doda naley, e osiedle X jest miejscem specyficznym ze wzgldu na uwarunkowania przestrzenne i organizacyjne, zasoby kapitau ludzkiego i spoecznego. Po pierwsze, na terenie XX, a zwaszcza na osiedlu X zrealizowano koncepcj miasta-ogrodu, a take wprowadzono interesujce rozwizania architektoniczne, np. rzeby na terenach rekreacyjnych, zrnicowanie zabudowy mieszkaniowej. Dzi jeszcze bloki oddzielone s duymi skwerami, osiedle tonie w zieleni, ronie wiele starych drzew. Po drugie, obszar XX wyrnia dbao o zapewnienie oferty kulturalno-owiatowej dla mieszkacw osiedli w kadym wieku oraz podtrzymywanie tradycji prowadzonych wczeniej z duym rozmachem dziaa na rzecz zajcia czasu wolnego dzieci modziey i osb starszych. Takim miejscem jest znany
2 3
Dane z pierwszego procza 2011 roku. Nieliczna grupa seniorw korzystajca z pomocy OPS2 na ponad 2.000 osb starszych w drugiej poowie 2011 roku zaledwie 80 osb korzystao z takiej pomocy z powodu wieku i bezradnoci w prowadzeniu gospodarstwa domowego; wiadczeniobiorcy ci, zamieszkujcy samotnie lub w rodzinach, korzystali z pomocy w formie usug opiekuczych.
66
w caym miecie orodek kultury (Kul1) sprawnie zarzdzany, oferujcy wiele rnorodnych imprez, k zainteresowa, inicjatyw. To take miejsce spotka lokalnych NGO i k. Miejsce, w ktrym mona organizowa zarwno wiksze koncerty, jak i imprezy skierowane do mieszkacw X. Wszyscy respondenci wyranie podkrelali aktywizujc i wiziotwrcz dziaalno Kul1. Po trzecie, na terenie X take aktywnie dziaaj orodki religijne. Te dwa wymienione wyej miejsca s najwaniejszymi skupiskami seniorw. Po czwarte, na obszarze XX funkcjonuj Instytucje Pomocowe, przeznaczone dla osb starszych, ktre mog w tym miejscu skorzysta z usug socjalnych, medycznych, terapeutycznych. InstPom1 wsppracuje z innymi InstPom i NGO, tworzc ofert pomocow i usugow dla seniorw. Charakteryzujc wizi lokalne w spoecznoci osiedla mieszkaniowego naley zda sobie spraw z faktu, i spoeczno taka jest szczeglnym ro4 dowiskiem istnienia lokalnych wizi spoecznych . Decydujce znaczenie ma blisko przestrzenna, wynikajca z mieszkania na okrelonym terytorium, z istnienia zalenoci od rodowiska zamieszkania i jego otoczenia spoecznego oraz towarzyszce temu poczucie przywizania do miejsca zamieszkania, przejawiajce si w okrelonych postawach, np. gotowoci do pewnych dziaa na rzecz wasnej zbiorowoci. Wszyscy respondenci podkrelali z dum wartociowe aspekty zamieszkiwania na tym osiedlu, walory przestrzeni, w pewnym sensie elitarny charakter X zwizany z jego przeszoci (obecnoci osb dobrze wyksztaconych i prominentnych wrd mieszkacw). Rozmwcy podkrelali adn okolic, dobre pooenie (niewielka odlego od centrum miasta), walory krajobrazowe, dobre zagospodarowanie przestrzeni, dajce moliwo wypoczynku, status osiedla zamieszkaego przez porzdnych i spokojnych ludzi. Dla czci naszych rozmwcw, zwaszcza osb aktywnych i aktywizujcych mieszkacw atutem bya atrakcyjna oferta Kul1 oraz aktywno OPS2 (gdzie pracuje organizator SL), traktowane rwnie jako swoiste prestiowe wyznaczniki tego osiedla. Wi z terytorium, ktra zdaniem 5 Jana Turowskiego stanowi zasadniczy wymiar wizi lokalnych , bya obecna w wypowiedziach respondentw. Nieco mniej optymistycznie lokalne wizi prezentoway si przy sprawdzaniu gotowoci mieszkacw do
W strukturach porednich, takich jak osiedlowe spoecznoci lokalne, ksztatuje si wi spoeczna, polegajca na wsplnym stosunku do wiata wartoci, zachowaniach i dziaaniach, oraz polegajca na organizacji, w ktrej uzupeniayby si role i zadania, przypadajce jednostkom i grupom M. Wieruszowska, Funkcje wizi spoecznej w rozwoju kultury, w: Cele teoretyczne i praktyczne w badaniach regionw, J. Damrosz (red.), Instytut Kultury, Warszawa 1987, s. 162. Tak pojmowana wi lokalna konstytuuje si na fakcie zamieszkiwania w okrelonym rodowisku. Stosunki ssiedzkie s istotnym skadnikiem lokalnych wizi spoecznych. Wizi ssiedzkie zapobiegaj wyalienowaniu jednostek ze spoecznoci, pomagaj w angaowaniu si na rzecz innych mieszkacw, s wanym elementem systemu kontroli spoecznej por. P. Kryczka Kierunki przemian miejskiej spoecznoci lokalnej: midzy tym, co publiczne, i tym, co jest prywatne, w: Prywatno i ycie publiczne w nowoczesnym spoeczestwie USAPolska, red. L. Dyczewski, J. Kromkowski, G. F. McLean, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1992, s. 81. 5 J. Turowski, Socjologia wsi i rolnictwa. Metody i wyniki bada. Norbertinum, Lublin 1992, s. 157.
67
podejmowania altruistycznych dziaa na rzecz spoecznoci . Wypowiedzi respondentw wyranie wskazyway na ch udziau w ofercie, przedstawianej im przez InstPom i NGO ni do animowania dziaa lub tworzenia takiej oferty. Nastawienie konsumpcyjne potwierdzaj rwnie badania (niemajce cechy reprezentatywnoci) organizatorki SL, diagnozujcej potrzeby seniorw mieszkacw osiedla X i problemy, ktrych ta kategoria dowiadcza w miejscu zamieszkania. Referujca wyniki bada organizatorka SL podkrelia, i 81% badanych nie przypominao sobie, aby na terenie osiedla byy podejmowane jakie prby rozwizania wystpujcych na nim problemw, 11% respondentw stwierdzio, e prby takie nie byy podejmowane z powodu braku zainteresowania mieszkacw, a zaledwie 8% od7 powiedziao, e prby takie miay miejsce (N=48). Szczeglnie interesujcym i wartociowym skadnikiem wizi lokalnych (wartociowym z uwagi na cele projektu organizatorki SL) byy stosunki ssiedzkie, panujce na osiedlu X, o ktre zapytaymy naszych respondentw bardziej szczegowo. Osiedle z uwagi na sposb zagospodarowania przestrzeni (np. liczne miejsca wypoczynku, duo zieleni, stoliczki do gry w szachy) oraz swoj histori (obecni seniorzy wprowadzali si do mieszka w stosunkowo krtkim okresie czasu, w realiach spoeczno-gospodarczych, ktre sprzyjay podtrzymywaniu wizi ssiedzkiej) powinno sprzyja utrzymaniu stosunkw dobrossiedzkich. Podstaw stosunkw ssiedzkich jest bowiem blisko przestrzenna, uatwiajca i organizujca powtarzalny charakter stycznoci spoecznych (interakcji), obwarowanych obowizkami i powinnociami. Wizi ssiedzkie s interesujce z uwagi na ich funkcje w yciu rodzin i spoecznoci: zapobiegaj osamotnieniu, s rdem rnorakich form wsparcia, pomagaj w zaangaowaniu si na rzecz innych mieszkacw, s rdem kontroli nieformalnej (spoecznej), porednicz w mobilizowaniu aktywnoci obywatelskiej. Wskazane funkcje byy dostrzegane przez organizatora SL w toku projektu. Respondenci w odmienny sposb ocenili stan stosunkw ssiedzkich na osiedlu X. Cz rozmwcw wskazywaa na zanik tradycyjnie rozumianych wzajemnych wiadcze ssiedzkich (interesowanie si, pomaganie w trudnociach, oferowanie rnych rodzajw wsparcia w ramach tych stosunkw), wskazujcych na rozpad wizi ssiedzkiej, co spotgoway migracje wyjazdy mieszkacw, przybycie i zamieszkiwanie na osiedlu studentw. Inni za uwaali, e mieszkacy interesuj si losem ssiadw, organizuj pomoc w trudnych sytuacjach, pukaj do mieszka tych osb, zwaszcza starszych, ktre nie pojawiaj si na spacerach, spotkaniach towarzyskich w plenerze. Wanym czynnikiem, sprzyjajcym wzmacnianiu i rewitalizacji wizi lokalnej, obok pozytywnego nastawienia do przestrzeni oraz podtrzymywania
6
Zdaniem Jana Szczepaskiego gotowo do pewnych dziaa altruistycznych na rzecz wasnej zbiorowoci jest wanym skadnikiem lokalnych wizi por. J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s. 376. 7 Prba bya niewielka, kwestionariusz ankiety wypenio 48 celowo dobranych respondentw.
68
wizi ssiedzkiej przez cz mieszkacw jest, w przypadku osiedla X, dobry stan lokalnego komunikowania (spoecznego). Obecno tych kanaw podkrelaa organizatorka SL, traktujc je jako poszerzenie dostpnych pracownikowi socjalnemu jego tradycyjnych form (rozmowy, wizyty, sprawozdania). Jej zdaniem, do podstawowych kanaw komunikowania na osiedlu X nale: dwie gazety osiedlowe, kwartalnik parafialny oraz Informator XX (rwnie kwartalnik), audycje radiowe w Radio [nazwa miasta A], tablice ogosze administracji osiedla, ogoszenia parafialne oraz tzw. poczta pantoflowa. Warto rwnie zwrci uwag na specyficznie wiziotwrcz dziaalno orodka pomocy spoecznej OPS2. Na terenie dziaania tej placwki przeprowadzono szereg akcji oraz programw, adresowanych do mieszkacw ssiadujcych ze sob osiedli (midzy innymi X): projekt socjalny zwizany z zagospodarowaniem czasu seniora, projekt aktywizacji lokalnej (PAL) dotyczcy wsparcia rodzin, PAL dotyczcy usprawniania codziennoci, program wolontariacki, spotkania okolicznociowe, festyny rodzinne.
Instytucjonalno-organizacyjne uwarunkowania realizowanego projektu

Sytuacja demograficzna oraz prognozy demograficzne dla miasta A wskazuj na konieczno hierarchizowania priorytetw pomocowych przez wadze municypalne i pomoc spoeczn, poniewa starzejce si miasto dla ktrego warto wspczynnika staroci demograficznej w roku 2010 wyniosa ponad 30 wymaga nie tylko zintegrowanych i efektywnych dziaa na rzecz wsparcia oraz aktywizacji seniorw, a co za tym idzie, zaprogramowania takowych w zhierarchizowanej strukturze celw miejskiej polityki spoecznej. W lokalnej strategii rozwizywania problemw spoecznych (obowizuje do 2013 roku), podjto wprost problem zapewnienia warunkw godnego funkcjonowania starszych (i niepenosprawnych) mieszkacw, i na programy oraz projekty zwizane z tym celem zostay poniesione znaczne wydatki. Ponadto problemy seniorw oraz problemy towarzyszce staroci uczyniono celem nowego przedsiwzicia, ktry wszed w ycie uchwa JSTA na pocztku 2012 roku. 8 W przygotowaniu tego programu du aktywno przejawiao OPSKier1 .
8
W rozmowie z OPSKier1 zostaa zasygnalizowana kwestia przygotowania, przez wadze miasta i OPS1 przy wsppracy z przedstawicielami organizacji pozarzdowych, programu na rzecz wsparcia i aktywizacji seniorw. Zesp roboczy powoano na wniosek JST. Prace nad programem podjto w 2011 roku. Z przeprowadzonych bada wynikao, i zarwno OPSKier1, jak i wiceprezydent miasta identyfikowali si z rolami kreatorw miejskiej polityki spoecznej na rzecz osb starszych, co uznajemy za czynnik sprzyjajcy projektowi aktywizowania spoecznoci kategorialnej przez organizatork spoecznoci lokalnej.
69
Miejski program wsparcia i aktywizacji seniorw promuje i tworzy or9 ganizacyjne oraz spoeczne warunki realizacji czterech celw gwnych . Wikszo pomysw, zoperacjonalizowana w postaci zada do realizacji, odnosi si do zwikszenia skutecznoci oraz poprawy integracji, w tym koordynacji dziaa midzy podmiotami publicznymi a pozarzdowymi (OPS1, InstPom i NGO). Tym samym, projekt organizatorki SL jest spjny z celami polityki miejskiej. W strategii rozwizywania problemw spoecznych oraz programie aktywizacji i wsparcia seniorw widniej wyszczeglnione z nazwy NGO, dziaajce w ramach pomocy spoecznej i pomocy seniorom. Kierowana do seniorw oferta wsparcia instytucjonalnego miasta jest bogata i warto zwrci uwag, e wzbogacia si w 2011 roku. Skada si na ni sie orodkw dla osb w wieku emerytalnym: InstPom1 i 2 (w tym jeden usytuowany bezporednio w XX), InstPom3, InstPom4 dla osb z chorob Alzheimera i zaburzeniami pamici, InstPom5 dla seniorw oraz InstPom6, ktra jest placwk wsparcia dziennego dla starszych mieszkacw miasta. Wadze miasta (JST) patronuj i wspieraj rozmaite przedsiwzicia adresowane do osb starszych. Seniorzy s wan grup, dla ktrej ofert wsparcia tworzy od poowy lat dziewidziesitych OPS1, zatem projekt zaproponowany przez organizatork SL nie jest przypadkowy, ale jest przedsiwziciem trafnie wpisujcym si w priorytety miejskiej polityki spoecznej i jej obiektywne uwarunkowania, wynikajce ze struktury demograficznej. Projekt organizatorki SL jest rwnie trafny z uwagi na aspiracje aktywnych seniorw, reprezentowanych przez liderw tego rodowiska, wsppracujcych z OPS2 i z organizatork SL. Warto podkreli, e na terenie osiedla X dziaaj liczne NGO. Cenne s inicjatywy NGO2, ktry powsta jesieni 2006 roku. Spotkania klubowiczw odbywaj si regularnie w Kul1. NGO2 dziaa w ramach placwki wsparcia OPS2. Koordynatork tego klubu jest kobieta i dziaania klubu s prowadzone gwnie przez kobiety klubowiczki, ktre samodzielnie przygotowuj prelekcje z rnych dziedzin (literatura, sztuka, medycyna, wspomnienia z podry zagranicznych), wsppracuj z rnymi podmiotami z Kul2, z Edu1, z NGO prowadzcym szkolenia o tematyce psychologicznej, a take osobami, ktre przygotowuj prelekcje tematyczne. Klubowiczki organizuj imprezy okolicznociowe, np. wigilijny opatek, niadanie wielkanocne, Dzie Kobiet, Dzie Seniora, ostatki, organizuj wycieczki i inne wyprawy, spotkania z interesujcymi ludmi, propaguj nowe formy spdzania czasu wolnego). O znacznej aktywnoci kobiet wiadcz zorganizowane przez nie dyury wolontariuszy, podczas ktrych wiadczone s na rzecz mieszkacw porady: prawne, socjalne, dla osb niepenosprawnych. wiadectwem
Ktrymi s: 1. Wyrwnywanie szans i zapobieganie wykluczeniu spoecznemu seniorw; 2. Organizacja dziaa w ramach ochrony zdrowia i profilaktyki zdrowotnej; 3. Aktywizacja spoeczna seniorw; 4. Poprawa wizerunku osb starszych.
70
dobrego funkcjonowania grupy jest ich obecno na festynach; klubowiczki bior w nich czynny udzia przygotowuj fanty, wypiekaj ciasta, ktre sprzedaj za symboliczne kwoty. Zdaniem organizatorki SL (co rwnie potwierdzia w wywiadzie inna respondentka), midzy klubowiczkami wiadczona jest samopomoc. Charakteryzujc spoeczno osiedla X zwrcono uwag na funkcjonowanie w niej samoistnych liderw: organizatorw ycia osb starszych i liderw wrd nich. S to przede wszystkim kobiety, dziaajce przy Kul1: koordynatorka NGO2 (organizacja mieszkacw bez osobowoci prawnej), przewodniczca JST (nauczycielka), InstPomKier1 (orodek dla osb starszych, jednostka samorzdowa finansowana ze rodkw UM miasta A). Nie10 wtpliwym liderem spoecznoci jest Kul1Kier . Respondenci podkrelali potencja, tkwicy w starszych mieszkacach osiedla oraz podejmowane przez nich (w rolach liderw lokalnych) rnorodne strategie dziaa kulturalno-owiatowych i, rzadziej, spoecznych, zmierzajce do jego wydobycia. Dziaania osiedlowych liderw wzmacniaj organizatork SL bezporednio, stanowic zasb, z ktrego moe czerpa oraz ukazuj wzorce penienia zada w nowej roli (np. tworzenia sieci wsparcia, wyborw strategii aktywizowania starszych mieszkacw). Obok tych liderw dziaaj na terenie osiedla X mieszkacy o postawie prospoecznej, ktrzy ciesz si zaufaniem innych wspmieszkacw. Tworz oni nieformalne sieci wsparcia, ktre istniej obok zinstytucjonalizowanych sieci (np. partnerstw). Pani, ktra przewodzi grupie haftujcych (haft krzyykowy), pan, ktry uczy dzieci i modzie modelarstwa (a wczeniej uczy ich rodzicw), maestwo lekarzy. Respondenci wymieniali takie osoby z imienia i nazwiska, s to ludzie znani innym mieszkacom. Taka sytuacja rwnie potwierdza istniejcy w osiedlowej spoecznoci potencja, na ktrym organizatorka spoecznoci lokalnej buduje projekt zmiany spoecznej.
Aktywno OPS w zmianie wasnego wizerunku

OPS1 i OPS2 w miecie A realizuj zadania pomocy spoecznej, naoone na gmin i powiat. Jest du organizacj, o czym wiadczya liczba zatrudnio11 nych pracownikw socjalnych (ponad 150 osb) . Pracownicy socjalni stanowili ponad 40% ogu pracownikw OPS1. Dzia pomocy rodowiskowej
10
Z osobami tymi zostay przeprowadzone wywiady podczas pierwszej i drugiej wizyty badawczej. W styczniu 2011 roku OPS1 spenia wymg Ustawy o pomocy spoecznej 1 pracownik socjalny na 2000 mieszkacw.
11
71
zoony z piciu filii (OPS2, OPS3, OPS4, OPS5, OPS6) oraz 21 sekcji pracy socjalnej, od 2009 roku angaowa si w Programy Aktywnoci Lokalnej. OPS1 i OPS2 OPS6, oprcz zada obligatoryjnych, wprowadzay w ycie projekty innowacyjne w obszarze pracy socjalnej z osobami starszymi. W latach 19902011 utworzono nowe struktury organizacyjne, umoliwia12 jce prowadzenie pracy socjalno-terapeutycznej z seniorami . W placwkach tych aktywizuje si osoby starsze, wspierajc ich zainteresowania artystyczne, kulturalne, propagujc i wzmacniajc orientacj na prozdrowotny styl ycia, prowadzone s rwnie kampanie z udziaem OPSPrac i PolicPrac na temat wzmacniania bezpieczestwa seniorw, kampanie prozdrowotne (z udziaem lekarzy i pielgniarek), organizowane s uroczystoci z okazji wit (np. wigilia dla seniorw). Poza tworzeniem i udostpnianiem zasobw, OPS1 podejmowa si take koordynowania dziaa na rzecz seniorw w poszczeglnych dzielnicach. Na pocztku byy to niewielkie aktywnoci; prezentujc histori powsta13 nia i rozwj specjalistycznej jednostki wsparcia dla seniorw , dziaajcej w strukturach OPS1, OPSKier1 wspominaa: Co tam byo robione, ale tak kady sobie[na terenie osiedla, na ktrym powsta specjalistyczny orodek wsparcia DT]. Mymy stworzyli tak praktyk, e OPS1 by punktem zbornym, do ktrego kady mg przyjbez jakiego tam umawiania si. natomiast, gdy my mielimy pomys, ktry nam si wydawa fajny, to my jako OPS2 umawialimy spotkania przedstawicieli kadej z tych komrek, ktra bya zainteresowana [udzielaniem pomocy DT], zapraszalimy ich, zaraalimy bakcyklem pomocowym . Respondentka wspominaa o znaczeniu wsppracy, jaka si zawizywaa midzy przedstawicielami instytucji (np. spdzielni mieszkaniowej oraz OPS2), podczas organizacji festynw w dzielnicach. Jej zdaniem to wanie festyny jako wsplna praca przy stosunkowo niezobowizujcym zadaniu, ale przy tym reprezentacyjnym, bo kady chcia si pokaza z dobrej strony, peniy dwie wane funkcje: zwizay t spoeczno oraz liderw, pomagajc przy tym w diagnozowaniu problemw spoecznoci instytucjom i organizacjom pozarzdowym. Organizacja festynw bya wanym zadaniem rodowiskowym, prowadzonym przez OPS2 przed wstpieniem w projekt organizatorki SL. W opinii OPSKier1 dziaania OPS1 nastawione na wspprac i profilaktyk przeamyway stereotypy postrzegania pomocy spoecznej jako taka, co to tam daje pijakom i taka opieka spoeczna, zmieniajce jej wizerunek: z opieki spoecznej na instytucj, ktra na rnych paszczyznach wspiera rodzin i, co podkrelaa
12
Ponad 30% kadry OPS1 stanowili pracownicy InstPom1, niemal 20% to pracownicy orodkw wsparcia. Wrd innych placwek wsparcia poza InstPom1 funkcjonuj na terenie miasta (w strukturach OPS1) wyspecjalizowane centra: wsparcia i aktywizacji seniora, wsparcia bezdomnych, aktywnoci rodowiskowej, interwencji kryzysowej. 13 Dla ponad 100 mieszkacw centrum wsparcia oferowao obiady, zajcia rehabilitacyjne, gimnastyk i masae, wsparcie psychologiczne, zajcia terapeutyczno-rozwijajce, organizowanie czasu wolnego.
72
respondentka, nie trzeba by rodzin patologiczn, aby korzysta z pomocy spoecznej. Projekt przygotowany przez organizatork SL by naturaln kontynuacj priorytetowych celw OPS1, ktry prowadzi od 1990 roku rne dziaania na rzecz seniorw w miecie oraz szans na ich nowe, lepszej jakoci wersje, a w szczeglnoci lepsze dziaania na osiedlu, postrzeganym przez JST, OPSPrac i samych mieszkacw jako rodowisko skupiajce osoby starsze.
Dziaania projektowe
Celem gwnym projektu organizatorki SL, Organizowanie spoecznoci lokalnej na osiedlu X byo ograniczanie niepodanych nastpstw samotnoci osb starszych. Diagnozowanie potrzeb i problemw spoecznoci miao stanowi podstaw wyznaczania szczegowych celw projektu. W pierwszym kwartale 2011 roku zostaa przygotowana pierwsza analiza potrzeb i zasobw, oparta na dokumentach urzdowych oraz badaniach wasnych 14 organizatorki SL . Jej celem byo ustalenie potrzeb, problemw starszych mieszkacw oraz moliwoci ich rozwizywania dla mieszkacw dwu osiedli (XX). Prezentowanie analiz byo okazj do zawizania partnerstwa z NGO, lokalnej JST oraz z liderami seniorw. Rwnolegle prowadzono promocj projektu w lokalnych mediach (okrelon jako dziaalno informacyjno-promocyjn: przekazywanie informacji na temat spotka organizowanych przez organizatork SL, wydarze towarzyszcych metodzie OSL, w formie ogosze do gazet, parafii, informacji zamieszczanych na tablicach osiedlowych, na stronach internetowych OPS1 i 2, InstPom i JST). Dziaania projektowe byy strukturalizowane zgodnie z zaoeniami przyjmowanymi dla programu socjalnego, ale projekt przeksztacano w toku dziaania, ograniczajc obszar interwencji (do fragmentu osiedla X zamiast dwch osiedli, ktrymi wstpnie si interesowano). Przeszkod w realizacji okazaa si 15 niepena diagnoza , utrudniajc ocen potrzeb i oczekiwa mieszkacw osiedla X oraz ich brak zainteresowania propozycjami. Pomimo trudnoci, znaczn cz dziaa w projekcie zrealizowano z sukcesem: organizatorka 16 SL uczestniczya w akcjach, ktre podejmowano we wsppracy z partnerami instytucjonalnymi orodkami wsparcia seniorw, Kul1 oraz z liderami NGO i grup nieformalnych, skupiajcych seniorw, i z przedstawicielami
14
Badania ilociowe przeprowadzono wrd mieszkacw kilku osiedli (XX), kwestionariuszem ankiety wasnej konstrukcji. 15 W opinii OSL badanie ilociowe nie pozwolio na rzeteln ocen potrzeb seniorw i okrelenie celw dziaa. Badaczki sadz, i badanie ilociowe wydawao si racjonalnym rozwizaniem przy braku czasu. 16 Z inicjatywy OSL zorganizowano akcj wizyt przedwitecznych u starszych mieszkacw, albo te byy to akcje prowadzone od lat przez OPS, np. festyny.
73
innych instytucji. Przeomowym momentem w realizacji projektu okazao si spotkanie obywatelskie, w listopadzie 2011 roku, ktre zupenie nie zainteresowao mieszkacw dzielnicy. Dao za to impuls do przeprowadzenia ewaluacji korygujcej, w efekcie czego organizatorka SL (wraz z osobami wspierajcymi j w organizacji tego spotkania), zdecydowaa o pogbionej diagnozie potrzeb i problemw seniorw osiedla X. W tym celu zostaa podjta cilejsza wsppraca z Kul2, ktra uyczya pomieszczenia do prowadzenia rozmw z mieszkacami. Z pocztkiem 2012 roku OSL powrcia do etapu diagnozowania, nie rezygnujc z organizowania imprez dla seniorw, udziau w projektach edukacyjnych dla mieszkacw, ktre proponoway InstPom oraz Kul1 i Kul3, placwki dziaajce na osiedlu X. Rwnolegle, cho z mniejszym zaangaowaniem ni w poprzednim roku, organizatorka SL prowadzia dziaania promocyjne projektu, midzy innymi na rzecz kampanii spoecznej, ktrej celem byo uwraliwienie mieszkacw na problemy i potrzeby osb starszych w rodowisku zamieszkania. Angaowaa si rwnie w dziaania edukacyjne, skierowane do OPSPrac (konferencje, spotkania z mentorem dla OPSPrac) i partnerw instytucjonalnych (w spotkaniach, ktre zwoywano przygotowujc wydarzenia kulturalne w dzielnicy i na osiedla X, uczestniczyli JST, PolicPrac, Eduprac, NGOPrac, OPSPrac). Pomysy na dziaania tworzyy si w trakcie spotka z mieszkacami (np. zagospodarowanie pustostanu na miejsce spotka mieszkacw), z partnerami (np. pomys na dziaania promujce kampani spoeczn, na umieszczanie artykuw w lokalnej prasie, na zorganizowanie akcji przedwitecznych wizyt w domach samotnych seniorw), ale rwnie byy one efektem udziau w szkoleniu CAL i wsparcia mentora (decyzj o pogbieniu diagnozy oparto na badaniach jakociowych, na rozmowach z mieszkacami w filii biblioteki, co wspiera mentor). Rozmach i rnorodno dziaa, zrealizowanych przez organizatork SL pozytywnie zaskakuje, gdy dostrzeemy skal obcienia wynikajc z pozycji zajmowanych przez ni w strukturze organizacyjnej, o czym piszemy szerzej w drugiej czci tekstu. Generalnie zaangaowanie organizatorki SL w dzia17 ania byo tak znaczne , e projekt zacz by utosamiany bardziej z osob ni z instytucj, stajc si w naszej ocenie osobistym projektem organizatorki SL. Uwaamy, e takiemu postrzeganiu sprzyjao: przecienie prac organizatorki SL, okazjonalne zainteresowanie projektem wrd OPSKier1, 18 sabe wykorzystanie projektu w tworzonym medialnym wizerunku OPS1 . Zrealizowanie przez organizatork SL z sukcesem wielu z zaplanowanych w projekcie dziaa nie oznacza penego sukcesu przedsiwzicia. Biorc pod uwag trzy wymiary sukcesu innowacyjnych dziaa: administracyjny,
17
Co podkrelali wszyscy partnerzy, z ktrymi przeprowadzono wywiady DT. Poza niewielk ulotk promujc kampani spoeczn, zamieszczon na tablicy ogosze filii oraz informacjami na temat udziau OPS w projekcie pilotaowym na stronie internetowej orodka, nie byo adnych materiaw promocyjnych.
18
74
instytucjonalny i merytoryczny , trudno powiedzie, czy projekt osign sukces administracyjny (do wrzenia 2012 roku), albowiem nic nie wskazuje 20 na to, e zosta doceniony przez JST , cho by doceniany przez przedstawicieli JST, ktrzy podkrelali jego uyteczno i trafno. W wymiarze instytucjonalnym szanse replikowania dziaa (sukces instytucjonalny), z uwagi na bariery organizacyjne, o ktrych szerzej piszemy w czci drugiej opracowania, s jednak ograniczone sukces zaley od wytrzymaoci organizatorki SL na przecienia rl zawodowych. Jeeli za idzie o merytoryczny wymiar sukcesu, to na poziomie organizatorki SL moemy mwi o penym sukcesie. Organizatorka SL, mimo przecienia obowizkami, widzi sens metody, warto dziaa i poytki z nich pynce dla siebie, OPS1 i OPS2 i lokalnego rodowiska, co wicej kontynuuje dziaania i jest pena nowych pomysw 21 oraz zapau .
19
Kreacja roli organizatora SL i niektre bariery

Przeprowadzone case study skania do podjcia rozwaa nad niektrymi uwarunkowaniami wdraania nowej roli do rutyny funkcjonowania orodka pomocy spoecznej w duym miecie. Dokonujca si zmiana spoeczna to 22 proces kreacji roli spoecznej , a precyzyjnie tworzenia nowej roli zawodowej organizatora spoecznoci lokalnej. Jak zauwaa Maria o, charakteryzujc w proces, to szybkie przemiany kultury, technologii i instytucjonalnych norm ycia spoecznego stymuluj rolotwrcz inwencj. Rozwj cywilizacyjny powoa do ycia wiele nowych dziaa, ktre z czasem ulegaj rutynizacji. Tworzona przez organizatork SL nowa rola jest wyrazem rolotwrczych tendencji, obserwowanych w instytucji pomocy spoecznej, gdzie w ostatnich dwudziestu latach pojawio si przynajmniej kilka nowych profesji, a ponadto poszerzanie wachlarza rl zawodowych pracownikw 23 socjalnych jest traktowane jako konieczno .
Za Kazimierzem W. Frieske, por. Migotanie rzeczywistoci: wieloznaczno sukcesu programw reintegracji spoecznej, w: K. W. Frieske (red.), Utopie inkluzji. Sukcesy i poraki programw reintegracji spoecznej, IPiSS, Warszawa 2004. 20 Nie prezentowano go na posiedzeniach JST, nie nagrodzono OPS lub OSL za jego realizacj, aczkolwiek nagrodzono organizatork SL dwukrotnie: w listopadzie 2011 roku zostaa wyrniona przez kierownictwo OPS, a w 2012 roku przez JSTA za zaangaowanie w dziaania zawodowe. 21 Aktualnie, ju po zakoczeniu projektu, organizatorka SL przymierza si wraz z partnerami do realizacji idei banku czasu jest to kolejny, po kampanii spoecznej, pomys organizatorki SL, ktry uzyska aprobat koalicjantw. 22 Por. M. o, Role spoeczne w nowej roli, w: Mae struktury spoeczne, pod red. I. Machaj, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin 1998, s. 93106. 23 Por. A. Kotlarska-Michalska, Nowe role pracownika socjalnego w nowych obszarach pracy socjalnej, w: J. Brgiel, P. Sikora (red.), Praca socjalna wielo perspektyw. Rodzina Multikulturowo Edukacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2004.
19
75
Przystpujc do bada zastanawialimy si, jak wiele bdzie zaleao od organizatorki SL. W kreacji roli chodzi przecie o zasygnalizowanie znaczenia jednostek twrczych czy buntowniczych w inicjowaniu nowych treci, ktre mog by przydatne starym rolom bd te przyczyniaj si do powo24 ania nowych . To na barkach organizatorki SL spoczywao bezporednie zainicjowanie zmiany, proponowanie celw i strategii ich osigania. Ale organizatorka SL nie bdc samotnym strzelcem, a czowiekiem instytucji, ma do czynienia z wieloma ograniczeniami w autokreacji roli. Zdecydowaymy si pokaza znaczenie barier organizacyjnych oraz pewnych cech rodowiska zawodowego, ktre ograniczaj szanse wprowadzenia modelu i roli OSL do praktyki OPS1 w duym miecie, waciwie umoliwiajc propagand sukcesu, ale bez stawiania pyta o koszty zmiany.
Tworzenie roli przez organizatork SL: troch czasu udao mi si wykra na to i co zrobi
W procesie tworzenia nowej roli osoba organizatorki SL jest jednym z podstawowych czynnikw wprowadzanej zmiany spoecznej. Najwaniejszym, albowiem nowa rola nie jest dana jako gotowy wzr, ale jest tworzona przez osob. Rola ta powstaje w rnych spoeczno-kulturowych kontekstach (due miasto, miasteczko, wie), w odniesieniu do niejasnych ram definiowania pracy rodowiskowej w polskiej literaturze przedmiotu, w rnych warunkach organizacyjnych (duy, may OPS, czcy zadania gminy i powiatu lub realizujcy wycznie zadania gminy lub powiatu) oraz w zrnicowanym rodowisku zawodowym, ktrego cz, jak wynikao z przeprowadzonych 25 bada , nie przejawiaa gbszej refleksji nad prowadzonymi dziaaniami zawodowymi. Organizatorka SL identyfikowaa si z now rol, oceniajc j wysoko i dostrzegajc jej pozytywny wpyw na swj rozwj osobisty i zawodowy: to ciekawa droga, ktra otworzya mi oczy na wiele rnych spraw, ciekawe dowiadczenie [organizatorka SL]. Dojrzewaa do niej, a liczne dowiadczenia zawodowe (praca w rodowisku, koordynacja projektw, kierowanie wietlic rodowiskow) upewniay j w trafnoci wyboru. Jednake w efekcie, jak wynikao z badania, czua si wyranie przeciona rol, ktr wskutek obcie zawodowych zdefiniowaa jako rol kogo, kto musi robi co po macoszemu, gasi poary. Co wpyno na tak ocen? Odpowiedzi na to pytanie
M. o, Role spoeczne w nowej roli, op.cit. s. 103. Por. T. Kamierczak, Pracownicy socjalni wobec nowych rl zawodowych, w: M. Rymsza (red.), Czy podejcie aktywizujce ma szans?, ISP, Warszawa 2011, s. 163165.
24 25
76
poszukujemy w organizacyjnych uwarunkowaniach wprowadzanych zmian oraz w stosunku rodowiska zawodowego do nowej roli, charakteryzujc osob organizatork SL jako czowieka w instytucji, a zarazem czonka wasnego rodowiska zawodowego.
Organizatorka SL czowiek w instytucji: To wszystko nie w t stron co trzeba, si dzieje

Organizatorka SL w OPS2 zajmuje dwie pozycje zawodowe oraz wypenia odpowiadajce im, powizane midzy sob, role. Pierwsz jest pozycja koordynatora projektw, realizowanych przez OPS2 i zwizana z ni rola oraz charakterystyczne dla niej zadania. Zakres tych dziaa obejmuje przede 26 wszystkim: kontakty z rnymi osobami , hospitowanie zaj, zadania sprawozdawczo-kontrolne (sprawdzanie poprawnoci blisko trzydziestu kontraktw socjalnych, zawizanych w ramach projektu systemowego w aspekcie zastosowanych instrumentw aktywnej integracji, oceny kwartalne kontraktw socjalnych, koordynowanie dziaa w ramach dwch programw aktywnoci lokalnej PAL), rozliczanie pracownikw socjalnych z poprawnoci prowadzonych dziaa. Jest to rola czasochonna oraz wymagajca intensywnych dziaa w krtkich cyklach, zwizanych z organizowaniem i rozliczaniem projektw. Druga pozycja (i rola) to starszy pracownik socjalny ds. organizowania spoecznoci lokalnej w filii X. Zostaa utworzona zarzdzeniem wewntrznym OPSKier1 w kocu kwietnia 2012 roku. Obejmuje szereg nowych, sprecyzowanych zada diagnostycznych, animacyjnych i koordynacyjnych, zwizanych z uczestnictwem w szkoleniu. Fakt uczestniczenia w szkoleniu spowodowa wicej obowizkw, duo wicej podkrelaa w rozmowie organizatorka SL. Nastpstwem czenia tych dwch pozycji w organizacji jest, odczuwane 27 przez organizatork SL, przecienie rl , spowodowane rnymi czynnikami. Podstawowym jest brak czasu na realizacj obowizkowych zada, zwaszcza nowej roli: nie mona jako sensownie myle o tym [organizowaniu spoecznoci DT] nawet. Ale znaczenie ma tu i fakt, e s to rzeczy dalekie od siebiemusz przeskakiwa [midzy obowizkami wynikajcymi z obu rl DT] jest to bardzo trudne do pogodzenia, brakuje mi czasu na organizowanie spoecznoci lokalnej, co jest dla mnie bardzo frustrujce.
26 27
Organizatorka SL wymieniaa mieszkacw oraz przedstawicieli instytucji i organizacji pozarzdowych. Przecienie to odczuwaj wszyscy trzej organizatorzy SL, ktrzy pracuj w InstPom1, jak wynikao z informacji przekazanych badaczkom DT.
77
Przecienie powoduje powstanie dylematu, jakie zadania realizowa w pierwszej kolejnoci? Czy pj do Kul1, aby porozmawia z mieszkacami osiedla X, czy moe raczej wykona prace biurowe (uporzdkowa stos dokumentw, posegregowa je, podpisa itp.)? Innym, zaobserwowanym przez nas w toku bada, problemem by brak rodkw na realizacj niektrych zada (w szczeglnoci dotyczyo to powielania materiaw promocyjnych, co wasnym sumptem robia organizatorka SL). Obok przecienia w rolach, wanym uwarunkowaniem organizacyjnym jest pozycja, jak maj zadania odnoszce si do wdraania modelu OSL w stosunku do innych dziaa realizowanych przez OPS1, ktry wprawdzie jest zwizany umow ze Stowarzyszeniem CAL, ale zadanie wdraania modelu nie ma statusu obligatoryjnego, jaki maj prace zadekretowane w ustawie o pomocy spoecznej. Wiemy o tym, e model generalnie podoba si naszej OPSKier1, natomiast nie ma takiego poczucia i przekonania, e jest to rzeczywicie jaka droga, ktr emy przyjli, e ten pilota jest wany i bdziemy go dalej jako prbowa rozszerzy Z jednej strony takie zapewnienia s, z drugiej strony nie wida do koca tego, chociaby nie wida tworzenia warunkw do tego, abymy mogli w ten sposb pracowa [OPSPrac]. Dziaaniami rodowiskowymi mona si pochwali przed wadzami miasta, wzrasta wwczas ich wano (np. przed sesj JST), s doceniane przez OPSKier, po tym czasie trac na wanoci, co podkrelali OPSPrac. OPSKier1 konsekwentnie na wszystkich zorganizowanych konferencjach podkrela znaczenie organizowania spoecznoci lokalnej w dziaaniach OPS1 i konsekwentnie promuje projekty takich dziaa. Jednake skonfrontowany z ograniczeniami prawnymi, finansowymi, kadrowymi wprowadzania modelu OSL w organizacji, OPSKier1 podtrzymuje zmian w stopniu, w jakim jest to, w jego opinii, moliwe, np. poprzez delegowanie decyzji o sposobie umiejscowienia organizatora SL do decyzji kierownictwa redniego szczebla. Nastpnym uwarunkowaniem kreowania nowej roli w organizacji jest, w opinii badanych, moliwo prowadzenia dialogu midzy np. pracownikiem a kierownictwem OPS. Z wypowiedzi pracownikw OPS2 wynikao, e moliwoci takie byy znikome. Nie podzielaa tej opinii kadra kierownicza, wskazujc na rne paszczyzny dialogu z pracownikami, a szczeglnie podkrelajc dziaania o charakterze informacyjnym, kierowane do 28 OPSPrac . Ponadto, aby dostosowa model do realiw, OPSKier1 pozostawia do decyzji OPSKier (kierownikw OPS2OPS6) usytuowanie OSL w strukturze filii, co oznaczao, e OPSKier mogli stworzy miejsce dla organizatorki SL,
28
W opiniach przedstawicieli kadry kierowniczej, model CAL jest wany dla OPS, jest projektem dugofalowym, a na jego efekty trzeba dugo czeka, uzbrajajc si w cierpliwo. Kierownictwo podkrelao to na konferencji promujcej projekt w OPS (w kocu marca 2012 roku).
78
kierujc si potrzebami swoich orodkw pomocy spoecznej . Umiejscowienie organizatora SL w strukturze filii moe rodzi niepodane nastpstwa, na przykad oczekiwanie ograniczenia dziaa i projektw organizatorki SL do konkretnej filii, bez moliwoci wyjcia poza ustawowy teren dziaania filii, albo te w przypadku, gdy organizatorka SL pracuje jeszcze w terenie jako pracownik socjalny, usytuowanie jej w innej filii moe powanie utrudni wykonywanie obowizkw terenowego pracownika socjalnego. Problem odpowiedniego usytuowania organizatorki SL w strukturze organizacyjnej OPS2 okaza si dla badanych niezwykle wany. OPSKier1 wskazywao na jeszcze jedn kwesti, ktr naley dobrze przemyle na sposb i zasady rozliczania z wykonanych zada organizatora SL jako wany problem nie tylko organizacyjny, ale problem nurtujcy rodowisko zawodowe.
29
Podsumowanie
OPSPrac wiele uwagi powicali problemom organizacyjnym, wskazujc na ich podstawowe znaczenie w rozwoju modelu OSL. Zmiany te nie postpoway dostatecznie szybko; OPS1 przestawia zwrotnice ostronie, a organizatorki SL w orodku pomocy spoecznej nadrabiay niedostatki i wady istniejcych rozwiza organizacyjnych osobistym zaangaowaniem i prac dodatkow, po godzinach. Ustanowienie nowej pozycji organizatorki SL w OPS2 spowodowao niezamierzone nastpstwa pracownicy [socjalni DT]czuj si zwolnieni z gry zakadaj, e cay ciar tej pracy [rodowiskowej DT] mona zoy na te barki jednego pracownika i tak to si odbywa [OPSKier3]. I chocia wielokrotnie byo podkrelane [podczas spotka informacyjnych na temat metody CAL z pracownikami socjalnymi DT], jak wanym jest taka wsppraca z pracownikami socjalnymi, jak wanym jest zesp, z ktrym si pracuje, i e tak naprawd, samemu to niewiele mona zrobi, ale tak to wszystko przebiega e inni si odcinaj, twierdz, e sami te maj wiele obowizkw, 30 nie chc sobie dokada nowych zada, kolejnych [OSL] .
29
Z przeprowadzonego badania wynikao, e decyzja o powoaniu nowego stanowiska organizatora SL w miejscu badania bya w filii X uatwiona z uwagi na usytuowanie organizatora SL w dziale pomocy rodowiskowej filii, a nie w sekcjach pracy socjalnej, jak to miao miejsce w dwu pozostaych przypadkach organizatorw SL (w jednym przypadku czono prac w terenie z organizowaniem spoecznoci lokalnej, w drugim koordynowanie sekcj pracy socjalnej z organizowaniem spoecznoci). 30 Niektrzy respondenci z OPS podkrelali, e nie byo wrd pracownikw socjalnych zainteresowania moliwoci zdobycia dodatkowych informacji na temat modelu CAL mimo stworzenia optymalnych warunkw do pozyskania ich (od mentora z CAL, ktry otrzyma w tym celu dodatkowe godziny z czasu pracy). W kocu ochotnika na to szkolenie wytypowano.
79
Respondenci z OPS podkrelili, e ci OPSPrac, ktrzy zdobyli dodatkow wiedz na temat dziaa rodowiskowych metod CAL podczas wewntrznych szkole, zapytani o gotowo do takiej pracy, byli bardzo wstrzemiliwi odpowiadali najczciej, e nie s gotowi, ale te niektrzy z nich zaznaczali, e nie maj do czasu po pracy, aby si tym zajmowa (np. z powodw rodzinnych), obserwujc zaangaowanie osobiste organizatorki SL w projekt. Organizatorka za czua si odbierana przez rodowisko zawodowe jako nadaktywna, przepracowana, biegnca od jednego do drugiego zadania. Wizerunek spoeczny organizatorki SL, wytworzony w czasie kreacji roli nie zachca do naladownictwa potwierdzali niektrzy OPSPrac oraz organizator: Organizowanie spoecznoci lokalnej jest ogromem pracy niedajcym si poczy z adnym innym zadaniem, wielu rzeczy nie da si zrobi w tych sztywnych godzinach 7.3015.30, bo tak si po prostu nie da, i troch to dziaa odstraszajco [na pracownikw socjalnych DT] w tej chwili. Nagle okazuje si, e czowiek jest odbierany jako taki troch szaleniec, e taka ambicja go zjada... [OSL]. Suchajc opinii respondentw, skonne jestemy lokowa niech do naladownictwa w widocznych kosztach, ktre ponosili organizatorzy (brak czasu na realizacj zada, brak czasu dla rodziny, przemczenie, problemy ze zdrowiem) i mao dostrzegalnych 31 osobistych korzyciach, ktre s ich udziaem w organizacji . Jeeli nie damy temu [zaangaowaniu DT] takiego wyrazu, e ta praca moe by te satysfakcjto nikt taki [jak OSL] wicej si nie zdarzy opinia jednego z organizatorw ujawnia krytyczny stan nieadekwatnych rozwiza organizacyjnych i mao optymistyczn wizj przyszoci nowej roli zawodowej w orodkach pomocy spoecznej, jeli nie zmieni si obcienie zadaniami w tej roli. Powodzenie w kreowaniu nowej roli zawodowej zaley od wielu czynnikw (por. rysunek. 1).
ROLA ORGANIZATORA SL PREZENTOWANA W PROCESIE KSZTACENIA DO ZAWODU
AUTOKONCEPCJA ROLI ORGANIZ ATORA SL
edukacja formalna, ale te przez dowiadczenie i obserwacj
preferowane wartoci, normy i wzory dziaania (ukady odniesienia roli)
Rysunek 1. Kreacja roli organizatora SL (role-making) w OPS i jej uwarunkowania
ORGANIZATOR SL
rola przedstawiana w trakcie szkolenia CAL

rdo: opracowanie wasne (DT)
ROLA ORGANIZATORA SL A INTERESY ORGANIZACJI (OPS) I RODOWISKA ZAWODOWEGO
preferowane wartoci, normy i wzory dziaania (ukady odniesienia roli)
31
Organizator podkrela rozwj, wiedz, ale nie presti jako osobist korzy wynoszon z uczestnictwa w projekcie.
80
Na podstawie przeprowadzonych bada, zwracamy uwag na zaledwie dwie, ale bardzo niepokojce kwestie. Po pierwsze, na niedostosowanie rozwiza organizacyjnych do wymaga nowej roli i potrzeb organizatora SL, 32 czego nastpstwem s nietrafne strategie radzenia sobie (coping ) wrd organizatorw, sprzyjajce pojawieniu si wypalenia zawodowego u progu zaangaowania w rol. Po drugie, na problem przecienia roli organizatora SL, ktre jest skutkiem nadmiaru, a przy tym rnorodnoci obowizkw, oczekiwanych do realizacji przez kierownictwo i wykonywanych przez pracownika na tym stanowisku, co wynika z czenia kilku zakresw zada przynalenych do rnych funkcji, ale i z wieloci czasochonnych prac, znajdujcych si w zakresie obowizkw, przynalenych do roli organizatora SL. S to nie tylko nowe dla niego zadania, ale i czasochonne, wymagajce odpowiedniego przygotowania si, za pomoc lektur, konsultacji, opracowywanie samodzielne raportw i przygotowania publikacji. Zwracamy rwnie uwag na problem nieatrakcyjnoci roli dla rodowiska zawodowego, co ogranicza moliwoci jej rozwijania w orodkach pomocy spoecznej.
32
Aktywno w obliczu stresu, okrelana jako strategie radzenia sobie (angielskim odpowiednikiem jest coping) por. szerzej na temat strategii radzenia sobie podejmowanych przez pracownikw socjalnych D. Trawkowska, Wypalenie zawodowe wrd pracownikw socjalnych i sposoby przeciwdziaania, w: Praca socjalna wobec wspczesnych problemw spoecznych. Materiay pomocnicze dla suchaczy specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny. Red. naukowy Sabina Pawlas-Czy, konsultant naukowy Kazimiera Wdz. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toru 2007, s. 4760.
Studium 3
Marcjanna Nka, Konrad Stpnik
O godzeniu wody z ogniem
Charakterystyka spoecznoci projektowej

Osiedla O1 i O2, zamieszkiwane przez spoeczno zaproszon do udziau w projekcie, stanowi cz specyficznego obszaru DM, a przy tym cz jednej z jego wikszych dzielnic (DD). Zaoono j jako samodzieln jednostk osadnicz pod koniec lat czterdziestych XX wieku, dzielnic DM staa si par lat pniej. Wwczas dziaa na jej terenie jeden z najwikszych zakadw przemysowych w regionie. Zapotrzebowanie na si robocz spowodowao napyw ludnoci z caej Polski, czynic z niej dzielnic robotnicz. Ju wtedy postrzegana bya jako obcy twr, ze wzgldu na doczenie jej do DM, ktrego mieszkacy nie utosamiali si z robotnicz tradycj. Nieustannie dzielnica ta traktowana jest jako miejsce swoicie autonomiczne, cho w coraz mniejszym stopniu ma charakter robotniczy. Obecnie DD stanowi kilka dzielnic pomocniczych miasta. Na obrzeach jednej z nich, ktra mieci si na rogatkach DM, usytuowane s osiedla 1 i 2. Liczba staych mieszkacw tej pomocniczej dzielnicy wynosi okoo 20tys., a caej DD 200 tys. osb. Poziom bezrobocia i przestpczoci nie odbiega tutaj od przecitnej, take liczba osb korzystajcych z pomocy OPS nie jest wysza ni w innych rejonach miasta. A mimo to, z diagnozy spoecznej wynika, e mieszkacy DD czuj si mniej bezpieczni ni mieszkacy innych dzielnic. Deklaruj te wysze ni gdzie indziej zagroenie takimi zjawiskami jak agresywne grupy modziey, wandalizm czy rozboje. Poczucie zagroenia wobec tych problemw potgowane jest przez coraz bardziej zdegradowan infrastruktur komunaln i zaniedbania inwestycyjne. Dziaa tutaj jednak szereg organizacji i instytucji, zrnicowanych pod wzgldem grupy docelowej i oferty. Nie brakuje te aktywistw, ludzi zwizanych z tym miejscem i identyfikujcych si z jego tradycj. Organizowane s przedsiwzicia majce na celu budowanie tosamoci mieszkacw i ich integracj, przez co wzmacnia si lokalny patriotyzm. Jednak ta sama historia, ktra stanowi baz do budowania spoecznej tosamoci, bywa te rdem cigle obecnych w obiegu spoecznym negatywnych stereotypw na temat mieszkacw tej dzielnicy i jej niewielkiej atrakcyjnoci jako miejsca zamieszkania.
84
Zlokalizowana na terenie DD spoeczno projektowa zamieszkuje obszar 2 dawnych niewielkich wsi, ktre wczono do miasta w latach pidziesitych XX wieku. Pooone s peryferyjnie zarwno wzgldem centrum miasta, jak i centrum DD. Takie ich usytuowanie powoduje, e mieszkacy maj ograniczony dostp do instytucji, ktre nie dziaaj na terenie osiedli, ponadto, jedzi tutaj tylko jedna linia autobusowa. Osiedla pozostaj ze sob w bliskim ssiedztwie, czy je wsplna droga do przystanku MPK oraz kocioa i dwch dziaajcych tu sklepw. Natomiast mieszkacw osiedli charakteryzuje silne poczucie odrbnoci. S to zarwno autochtoni, ktrzy kultywuj obyczajowo przedmiecia, jak i ludno napywowa. O1 to obszar wiejski, ktry zosta wczony do DM w wyniku rozrastania si miasta. Jego mieszkacy wci mwi o sobie, e s z wioski. Cz z nich uprawia ziemi na wasne potrzeby, cz rozwija rodzinne firmy. O2 to osiedle blokw, ktre powstao z myl o pracownikach, kiedy prosperujcego, a obecnie zamknitego ju Zakadu oraz innych przedsibiorstw dziaajcych na terenie DD. Dominuje tu ludno napywowa. Nowoci s wybudowane na osiedlu bloki TBS, w ktrych mieszkaj gwnie modzi ludzie dojedajcy do pracy w innych dzielnicach miasta. Wzajemne relacje mieszkacw obydwu osiedli zostay rozpoznane na podstawie wypowiedzi przedstawicieli dziaajcych na ich terenie organizacji pozarzdowych. To gwnie z nimi organizatorka SL podejmowaa wspprac w ramach swojego projektu. Jak wynika z uzyskanych informacji, mieszkacy osiedli podkrelaj fakt, e yj w odmienny sposb. Poczucie odrbnoci wzmacnia denie do podejmowania dziaa niezalenych i na wasny rachunek. Przykadem takich przedsiwzi pozwalajcym te wnioskowa o zdolnoci mieszkacw do oddolnych inicjatyw byo powstanie na terenie osiedli dwch NGO, niezalenie od dziaa podejmowanych przez organizatork SL. Mieszkacy O2 jako pierwsi utworzyli stowarzyszenie (dalej: NGO2). Bya to inicjatywa czonkw spdzielni mieszkaniowej, ktrzy ju wczeniej dziaali na rzecz osiedla. Nastpnie stowarzyszenie powoali przedstawiciele O1 (dalej: NGO1) niejako w odpowiedzi na powstanie tego pierwszego. Pomimo zacht ze strony RelKier., mieszkacy nie zdecydowali si na zaoenie wsplnego NGO. Kade NGO liczy okoo 20 30 czonkw, ale tylko kilku z nich to aktywni dziaacze. Zdaniem NGOPrac wynika to z niechci ludzi do organizowania si, poniewa s zbyt zajci wasnymi sprawami i prac. By on jednak przekonany, e mieszkacy wyra ch zaangaowania si w dziaania krtkoterminowe. Jawne motywy stojce za powstaniem NGO1 i NGO2 byy bardzo podobne. To po pierwsze ch integrowania mieszkacw i rozwizywania wanych dla nich kwestii, po drugie denie do upikszania i zagospodarowania przestrzeni. Natomiast ukryte motywy ich powstania ujawniane byway w formie plotek, a by moe i pomwie o wspzawodnictwie, chci wadzy NGOKier1, niezdolnoci do wsppracy drugiej strony itp. Zasadniczo, NGO
Marcjanna Nka, Konrad Stpnik O godzeniu wody z ogniem
85
skupiaj si na swoim najbliszym otoczeniu. I tak, NGO2, uznajc, e interesy mieszkacw osiedla s pomijane przez wadze DM ze wzgldu na jego peryferyjne pooenie, chce zwraca uwag lokalnych JST na ich potrzeby. Ponadto zmierza do zmiany wizerunku osiedla i mieszkajcych tu osb. Na organizowane imprezy zapraszane s lokalne media, jak i JST. Maj one suy promocji osiedla i rozbudzaniu poczucia przynalenoci mieszkacw tak do caego DM, jak i DD. Ten ostatni cel w pewnym sensie podzielany jest przez NGO1, zwaszcza w kwestii budowania poczucia tosamoci mieszkacw, chocia sigaj oni take po inne ni NGO2 instrumenty. Pojawia si inicjatywa, aby oywi tradycj strojw regionalnych, zorganizowa kurs taca regionalnego i regionalnej kuchni. Swoje cele NGO realizuj w podobny sposb. S to zazwyczaj imprezy plenerowe, ale take okazjonalnie organizowane spotkania w orodku religijnym (REL). NGOPrac jako palcy problem wskazuj brak miejsca, w ktrym mieszkacy mogliby si spotyka. Zdaniem NGOPrac1 brak takiego lokalu jest jednym z powodw, dla ktrych organizatorka SL nie bya w stanie spotka si z wiksz liczb mieszkacw. NGO zabiegaj o zorganizowanie na swoim terenie takiego obiektu, ktry przeznaczony byby zwaszcza dla dzieci, modziey oraz osb starszych. Ze wzgldu na zbieno celw, jak rwnie blisko osiedli, wietlica, plac zabaw czy boisko mogyby by wykorzystywane wsplnie. NGO do tego jednak nie d, argumentujc, e powinny by one zlokalizowane na ich terenie, bo im s bardziej potrzebne ni ssiadom. W duej mierze wynika to z przekonania, e styl ycia, potrzeby, interesy mieszkacw osiedli O1 i O2 s niemoliwe do pogodzenia. Std te jest dla nich cakowicie naturalnym, e kade osiedle posiada wasne NGO i realizuje wasne cele. Nie wsppracuj, mimo deklaracji otwartoci i drobnych gestw (np. zaproszenie NGOKier1 na imprez na terenie O2), a nawet zrealizowanego ju wsplnego dziaania (tj. organizacja imprezy YY w REL). To ostatnie dowiadczenie przez NGOkier1 oceniane jest jednak negatywnie: Panie od nas s niechtne do organizowania czego z O2, chc robi we wasnym zakresie. Nie bdzie si nam wtedy zarzuca, e czego nie zrobilimy. Poszczeglni czonkowie NGO, jak i ich sympatycy, wypowiadajc si na temat strony przeciwnej nie ukrywaj wzajemnego dystansu, pomniejszaj dokonania ssiadw. Bywa, e mwi o nich lekcewaco. Wyobraalne jest wic, e wzajemne zdystansowane postrzeganie si stron, moe si sprzga i prowadzi do nadinterpretacji zachowa drugiej strony, a nawet samospeniajcych si proroctw. Zatem, mimo dziaa podejmowanych przez organizatork SL, przedstawiciele NGO myl raczej kategoriami wasnych korzyci i w tym zakresie te gotowi s kontynuowa wspprac z organizatork SL w przyszoci. Wydzielon w ramach spoecznoci projektowej zbiorowoci s mieszkacy baraku socjalnego, zlokalizowanego na terenie O1. Barak to murowany, parterowy budynek. Mimo e par lat temu jego elewacja zostaa odnowiona, to standard mieszka jest tu zdecydowanie niszy od minimalnego
86
poziomu warunkw mieszkaniowych w DM. Budynek nie jest zaopatrzony w biec wod, nie jest te podczony do kanalizacji. Wok zabudowy nie ma ogrodzenia, ktre czciowo zostao rozebrane i oddane na zom przez samych mieszkacw. Przestrze wspln stanowi zaronity traw plac midzy zewntrznymi toaletami a gospodarczymi komrkami, o ktrych stan zasadniczo nikt nie dba. Mieszkacy baraku to niewielka, zamknita spoeczno. S to osoby ubogie, zazwyczaj bezrobotne, z wyrokami eksmisyjnymi z poprzednich lokali znajdujcych si na terenie DM. Cz z nich pogodzia si z losem, cz traktuje swoj obecno w baraku jako przejciow. I jedni, i drudzy deklaruj cakowity brak wpywu na decyzje dotyczce miejsca swojego aktualnego zamieszkania. Lokatorami baraku s take czynni alkoholicy, osoby niezaradne yciowo, i takie, ktre wymagaj staej opieki ze wzgldu na stan zdrowia. Spoeczno ta ma ograniczony dostp do zasobw zewntrznych ze wzgldu na brak wiedzy o nich, jak rwnie le rozwinit sie komunikacji miejskiej. Wanym elementem wsparcia jest finansowa pomoc OPS, a podstawowym rodzajem kapitau s wizi rodzinne. Niemniej jednak kontakty z ssiadami s czstsze. Bywa, e wzajemnie sobie pomog: wzywaj pogotowie, robi zakupy. Z przeszoci znane s te przypadki oddolnych inicjatyw i samorganizacji. I tak na przykad, jedna z nowych mieszkanek zainteresowaa sprawami baraku media. W lokalnej prasie ukaza si artyku na temat panujcych tam warunkw, w ktrym zamieszczono take wypowiedzi lokatorw. Ponadto kilku mieszkacw, po otrzymaniu materiaw od NGO3, zorganizowao si w celu ocieplenia pompy, cho nie wszyscy byli zadowoleni z tego, e sami musieli wykona t prac. Midzy mieszkacami baraku socjalnego a pozostaymi mieszkacami osiedla nie ma wizi ssiedzkich, praktycznie nie obserwuje si pozytywnych relacji midzy nimi. Wynika to midzy innymi z rozpowszechnionej opinii, e lokatorzy baraku: s tacy, jacy s, na wasne yczenie. RelKier okreli ich mianem patologii, ktra przywdrowaa z DM. Twierdzi, e osoby te nie ciesz si dobr opini, a okoliczni mieszkacy ich nie akceptuj. Doda, e to jest co przylepionego, odrbnego w ich wsplnocie, i e nie da si tych dwch rzeczy ze sob scali. Lokatorzy baraku spostrzegani s wic jako obcy, ktrzy nie podejmuj zwyczajowej i spoecznie akceptowalnej drogi yciowej. Konsekwencj jest ich przestrzenna i spoeczna izolacja. Midzy innymi dlatego, organizatorka SL miaa obawy co do moliwoci integracji tych rodowisk, zwaszcza e RelKier uzna, e NGO1 nie jest przychylnie nastawione, eby robi co specjalnie dla tych z baraku. Poza tym, zarwno czonkowie NGO, jak i inni lokalni liderzy (RelKier, RepMiesz1, RepMiesz2) nie widzieli potrzeby, dla ktrej tak zwani normalni mieszkacy osiedli mieliby sta si beneficjentami dziaa pracownika OPS. Czonkowie NGO, po pierwszym spotkaniu z organizatork SL, deklarowali jednak moliwo wspierania mieszkacw baraku. Udzia w projekcie
87
uzaleniali od wysyanych przez nich czytelnych sygnaw zaangaowania w dziaania. Oczekiwano, e bd oni przychodzili na organizowane przez organizatork SL spotkania i przedstawiali wasne propozycje tego, co mona by dla ich otoczenia zrobi. Pojawiy si bowiem obawy, e nie bd oni potrafili doceni tego, co dostan od innych. Nie negujc sformuowanych jak wyej warunkw, niewiele jak si wydaje zrobiono, by przeama brak zaufania i otworzy mieszkacw baraku na zewntrzne zasoby. W praktyce nie byli oni zapraszani do udziau w organizowaniu imprez ani informowani o spotkaniach inicjowanych przez organizatork SL.
O projekcie
Pierwotnie projekt mia by skierowany do mieszkacw baraku socjalnego, znajdujcego si na terenie osiedla O1. Na tym obszarze OPS nie podejmowa wczeniej adnych dziaa o charakterze rodowiskowym. Pierwsze informacje na temat tej spoecznoci organizatorka SL uzyskaa od pracujcego na tym terenie OPSprac, jak rwnie z publikacji, zawierajcej wnioski z prowadzonych tu par lat wczeniej bada. Wynikao z nich, e w duej mierze s to osoby bierne, z poczuciem braku wpywu na rzeczywisto. Organizatorka SL rozpoznajc potrzeby tej zbiorowoci opracowaa map zasobw, zidentyfikowaa potencjalnych liderw i zapowiedziaa im, e chciaaby podj wraz z nimi pewne dziaania. Planowaa zorganizowa lokatorw baraku wok spraw dotyczcych zagospodarowania przestrzeni i tych zwizanych z ich warunkami bytowymi. Mimo wczeniejszego rozpoznania, e wybrana spoeczno projektowa jest wymagajca, po upywie kilku miesicy organizatorka SL zdecydowaa si na wczenie do niej dwch ssiadujcych ze sob osiedli O1 i O2. Dokonana zmiana wyduya etap diagnozy i wywoaa potrzeb poszukiwania obszarw dziaania, ktre byyby wsplne ju nie tylko dla mieszkacw baraku, ale dla szerzej zdefiniowanej spoecznoci. Takie rozwizanie miao pomc w przeamaniu wskiej perspektywy, z jakiej postrzegani byli mieszkacy baraku socjalnego i uatwi ich integracj z otoczeniem. Wizao si to rwnie z pewnym ryzykiem. Mogo to doprowadzi do rozmycia dziaa, jak rwnie spowodowa ich blokowanie, z uwagi na niech spoecznoci osiedlowych do wsppracy z mieszkacami baraku, ze wzgldu na ich wyizolowanie i utrwalone negatywne stereotypy. Problemem mg by te brak wsplnego mianownika w ramach tak zoonej spoecznoci projektowej. Jak si bowiem okazao, antagonizmy nie zaznaczyy si wycznie na linii osiedla barak, ale take midzy mieszkacami osiedli.
88
Po wytyczeniu nowych granic spoecznoci projektowej, organizatorka SL sformuowaa oglny cel projektu: zmniejszenie stopnia wykluczenia spoecznego oraz poprawa jakoci ycia i funkcjonowania spoecznego mieszkacw osiedli O1 i O2 ze szczeglnym uwzgldnieniem lokatorw budynku socjalnego. Nie zakadaa, e stanie si osob rozpoznawaln wrd ogu mieszkacw osiedli. Jej zadaniem miao by inspirowanie i wspieranie dziaa NGO, ktre stanowi realny zasb spoecznoci projektowej, poprzez nawizanie z nimi cisej wsppracy. Cel mia by rwnie osignity poprzez stymulowanie do wsplnych dziaa caej spoecznoci projektowej, ktre miay przyczyni si do przeamania antagonizmw dostrzeganych w rnych jej czciach. Finalnie, w projekcie nie zostay dotychczas podjte inicjatywy, w ktre zaangaowani byliby rwnoczenie, na zasadzie partnerstwa, przedstawiciele caej wyodrbnionej spoecznoci projektowej, tj. mieszkacy osiedli O1 i O2 oraz baraku socjalnego. Dugo odwlekane byy kontakty z potencjalnymi partnerami w projekcie, w tym z wadzami lokalnymi. Nawizane z czasem relacje z RepMiesz1 i RepMiesz2 nie przeoyy si na ich zaangaowanie w projekt. Ponadto, partnerami w projekcie mieli sta si czonkowie dziaajcych na terenie osiedli NGO, jak rwnie RelKier. Zostali oni zidentyfikowani jako lokalni liderzy. Przez okoo p roku organizatorka SL nawizaa, a nastpnie skutecznie podtrzymaa z nimi kontakt. SMPrac i PolicPrac, zaproszeni na pierwsze spotkanie partnerskie, nie podjli ostatecznie wsppracy w ramach projektu. Nie dostrzegli oni bowiem w nim obszarw, w ktre mogliby si zaangaowa. Rozpoznajc instytucjonalne otoczenie spoecznoci projektowej organizatorka SL bazowaa na bezporednich kontaktach, przekazujc wszystkim chtnym do wsppracy partnerom swj numer telefonu. Z czasem organizatorka SL ustalia wstpny harmonogram pracy, a potrzebny czas na realizacj dziaa okrelia na 1012 godzin tygodniowo. Dziaania zaczy by konkretyzowane zarwno w odniesieniu do organizacji wasnej pracy, kontaktw z partnerami, jak i spoecznoci projektowej. Organizatorka SL zainicjowaa kilka spotka partnerskich. Pierwsze odbyo si w OPS. Drugie w lokalu REL, z udziaem RepMiesz1, RepMiesz2, przedstawicieli NGO i RelKier. Reagujc na istniejcy od lat konflikt, organizatorka SL zaprosia na to spotkanie take JST1. Spr toczy si bowiem wok le zorganizowanego zdaniem mieszkacw transportu miejskiego i zaogniony by w zwizku z brakiem porozumienia stron co do sposobu jego rozwizania. W zwizku z tym, e po konsultacjach postulaty obydwu stron okazay si niemoliwe do realizacji, po spotkaniu zdaniem organizatorki SL pojawiy si gosy pojednawcze, zachcajce do wypracowania wsplnego stanowiska w tej sprawie. Niemniej jednak do problemu miejskiego transportu nie wrcono ju podczas kolejnych wsplnych spotka. Organizatorka SL wci planowaa jedynie wczenie mieszkacw osiedli O1 i O2 do projektw socjalnych stanowicych ofert OPS. Miay by one
89
wdroone z udziaem rodkw przekazanych przez RepMiesz. Ponadto, planowane jest zorganizowanie na terenie osiedli programu, ktrego celem miaaby by aktywizacja spoecznoci (dalej: Program Aktywizacji). W jego ramach organizatorka SL chciaaby uruchomi wolontariat, punkt porad obywatelskich, a take przeprowadzi warsztaty kompetencji spoecznych, utworzy wietlice rodowiskowe i podj inne dziaania, ktre wynikayby z dalszej wsppracy z liderami spoecznoci i innymi potencjalnymi partnerami. Dziaajce na terenie osiedli O1 i O2 NGO pozytywnie przyjy propozycj utworzenia Programu Aktywizacji, zwaszcza e zorganizowana przez organizatork SL wizyta studyjna na terenie osiedla, gdzie taki program jest ju realizowany, okazaa si udana. Wzili w niej udzia NGOPrac1, NGOPrac2, RelKier i RepMiesz2. Pierwszym zaproponowanym przez organizatork SL dziaaniem, byo wczenie mieszkacw obydwu osiedli, wiosn 2012 roku, do organizowanej w DM akcji XX. Polegaa ona na zbieraniu plastikowych butelek i zuytych baterii, ktre wymieniane byy na sadzonki. Organizatorka SL stwierdzia: mieszkacy jeszcze nie do koca razem dziaali, ale tego samego dnia. W przeprowadzenie akcji na terenie osiedli zaangaowali si NGOPrac1, NGOPrac2 i RelKier, ktry przygotowa ulotki, a take poinformowa o niej w ogoszeniach parafialnych. Efekty, w postaci znacznej liczby zebranych butelek i baterii, byy zaskakujce dla organizatorki SL i uznane przez ni za dobry prognostyk i pierwszy sukces realizowanego projektu. Jednak mieszkacy baraku okazali si wycznie beneficjentami tych dziaa. Przekazano im cztery sadzonki, ktrych zdaniem organizatorki SL mimo ustale nikt nie odebra. Notabene jak wynika z wypowiedzi jednego z mieszkacw podobnie stao si z zebranymi przez lokatorw baraku butelkami: kobiety nazbieray, ale si wkurzyy i je powyrzucay [poniewa nikt nie przyszed po nie]. Na tym polu uwidoczniy si zakcenia we wzajemnej komunikacji. Organizatorka SL aowaa bowiem, e mieszkacy baraku nie wczyli si w akcj. W jej opinii wynikao to z faktu, e nie posiadali oni adnych zuytych baterii i butelek, poniewa nie sta ich na zakup takich artykuw. Innym wytumaczeniem moga by wedug niej niech do wyzbywania si czegokolwiek z domu, co mogoby si jeszcze przyda. Generalnie jednak, przez NGOPrac1, NGOPrac2 i organizatork SL akcja zostaa uznana za bardzo udan. Pojawia si nawet propozycja, aby powtrzy j w przyszym roku. Po spotkaniach partnerskich i po zorganizowanej akcji, organizatorka SL przyjmowaa zaproszenia na inicjowane i organizowane przez czonkw spoecznoci projektowej przedsiwzicia, take te, ktre odbyway si w niedziel. Bya obecna na imprezach zorganizowanych przez NGO1 w O1. Na jednej z nich, wsplnie z OPSPrac2, w namiocie z logo OPS, prowadzia punkt poradnictwa, jak rwnie kcik malowania twarzy dla dzieci. Na zorganizowany na terenie O2 piknik organizatorka SL przysza wsplnie
90
z NGOKier1. Przy tej okazji spotkaa si z lokalnymi liderami. Poza tym, pozytywnie reagowaa na zgaszane przez NGOPrac potrzeby. Pomoga przygotowa wniosek na konkurs o dofinansowanie zagospodarowania terenw zielonych, rozpoznawaa zasoby, kontaktowaa si z instytucjami i urzdami w sprawach mieszkacw. W tych dziaaniach daa si pozna jako osoba otwarta, zaangaowana i profesjonalna. Do adnych z tych dziaa, w sposb szczeglny, nie zostali wczeni, ani zaproszeni (czy te zachceni do przyjcia) mieszkacy baraku socjalnego. W pniejszych refleksjach, zarwno organizatorka SL, jak i NGOPrac uznali to za bd. Na rzecz mieszkacw baraku planowane byo natomiast przygotowanie przez organizatork SL projektu socjalnego we wsppracy z NGOPrac1, NGOPrac2, RelKier oraz instytucjami dziaajcymi na tym terenie. Poniewa usytuowane na zewntrz gwnego budynku toalety znajduj si na wprost jego okien, projekt mia dotyczy stworzenia midzy nimi przepierzenia. Planowano, aby przy jego budowie pomogli sponsorzy i sami mieszkacy. Fundusze na zakup materiaw miay by zebrane w ramach kiermaszu, sfinalizowanego imprez integracyjn. Poza zapowiedzi tych dziaa nie podjto adnych krokw do ich realizacji. W zamian organizatorka SL zaplanowaa stworzenie naturalnego parawanu midzy barakiem a toaletami z pozyskanych krzeww w ramach akcji XX. Byoby to jednym z pierwszych widocznych tutaj efektw projektu. Ponadto zapowiedziaa ona, e jesieni 2012 roku odbdzie si kolejna akcja. Mieszkacy O1 maj przekaza do ogrdka przy baraku wykopane na swoich posesjach stare sadzonki. Wszystko to jednak pozostaje jeszcze na etapie planowania. Natomiast ju zauwaalnym sukcesem w odniesieniu do mieszkacw baraku socjalnego w opinii organizatorki SL jest zwikszenie si liczby osb zainteresowanych wspprac z kilku do kilkunastu. Wnioskowane jest to z faktu, e w lipcu 2012 roku na jednym ze spotka, tylu wanie mieszkacw zebrao podpisy pod pismem do ZarzKom, w celu wydania zgody na zagospodarowanie przestrzeni wok baraku. Wwczas te jedna z mieszkanek zaproponowaa, aby na terenie jej ogrdka odbyo si spotkanie mieszkacw z RepMiesz1, RepMiesz2, ZarzKom, JST1, ktrego zorganizowanie zapowiedziaa organizatorka SL. Od tego czasu, mimo upywu blisko trzech miesicy, organizatorka SL nie pojawia si jednak po raz kolejny w baraku. Biorc pod uwag jesienn sot, jeden z mieszkacw wyrazi obaw, e w tym roku nie bdzie ju moliwe spotkanie na terenie ogrdka. Na pocztku zdaniem organizatorki SL realizacja projektu bya utrudniona. Po pierwsze dlatego, e trzykrotnie w tym okresie zmienia si jej bezporedni przeoony, po drugie, poniewa zastpowaa w obowizkach animatork realizowanego na terenie DM Programu Aktywizacji i czua si nadmiernie obciona obowizkami. To, co pierwotnie wydawao si utrudnieniem, ostatecznie jednak sprzyjao realizacji projektu. Nowy OPSKier2 okaza si najwikszym sprzymierzecem dziaa organizatorki
91
SL i zwolennikiem pracy metod organizowania spoecznoci lokalnej. Prac w terenie organizatorka SL realizowaa jednak sama. Sporadycznie brali w niej udzia inni OPSPrac zatrudnieni w filii. Natomiast zastpstwo w dobrze ju prosperujcym Programie Aktywizacji pozwolio na zdobycie dowiadczenia w pracy ze spoecznoci lokaln. Dodatkowym czynnikiem, ktry bezporednio uatwi organizatorce SL realizacj projektu, bya zmiana formy jej zatrudnienia. Od marca 2012 roku do jej etatowych obowizkw wpisano organizacj spoecznoci lokalnej, a godziny pracy uelastyczniono.
Metoda OSL w orodku pomocy spoecznej nastawienie i szanse kontynuowania

OPS, zatrudniajcy organizatork SL, ma dowiadczenie w pracy metod rodowiskow. Wdraa Programy Aktywizacji, a pracownicy socjalni zgodnie z regulaminowymi i statutowymi celami wykorzystuj metod w realizowanych przez siebie projektach socjalnych. Znaczenie metody umacnia istniejce w strukturach kierowniczych instytucji stanowisko dedykowane pracy rodowiskowej (OPSKier1). Od pocztku OPSKier i OPSKier1 popierali udzia organizatorki SL w projekcie systemowym, podkrelajc korzyci w pracy metod organizowania spoecznoci lokalnej zarwno po stronie samej instytucji, jak i jej beneficjentw. Zdaniem OPSKier metoda ta pozwala na prezentowanie pomocy spoecznej jako instytucji, ktra ma ofert edukacyjn, kulturaln i jest gotowa do dialogu. Udzia pracownikw OPS w projekcie systemowym, a take zwizane z tym oczekiwania wobec kadry zarzdzajcej, zmobilizoway OPSKier1 take do pewnych refleksji. Ma on wiksz wiadomo jak twierdzi w sprawach zwizanych z uwarunkowaniami organizowania spoecznoci lokalnej. Uwaa, e zastosowanie metody moe stanowi alternatyw dla projektw systemowych realizowanych z wykorzystaniem rodkw unijnych, ktre narzucaj dosy sztywne ramy dziaania i nie przewiduj dugoletnich oddziaywa. Sformuowa te pewne uwagi co do metody organizowania spoecznoci lokalnej, komentujc waciwy dla niej proces diagnozy. Zwracajc uwag na jej angaujcy i dugookresowy charakter podkreli, e jest to istotny etap pracy ze spoecznoci, ktrego zainicjowanie pociga za sob okrelone konsekwencje. Wejcie do danej spoecznoci moe bowiem dawa nadziej, e co si wydarzy, sprzyja pojawianiu si oczekiwa na dalsze dziaania. Jeeli wic na etapie tak realizowanej diagnozy dana spoeczno zostanie odrzucona, to moe pociga to za sob tylko negatywne skutki. Dodatkowo, zdaniem OPSKier1 metoda ta ma swoje ograniczenia. Moe by zastosowana w odniesieniu do spoecznoci, w ktrych
92
daj si zidentyfikowa pewne czce j cechy, czynice z niej faktyczn lub potencjaln wsplnot. Metoda ta w opinii OPSKier1 nie nadaje si wic do zastosowania w zatomizowanych i zbyt duych spoecznociach. W takiej sytuacji zmiany mona wywoa wycznie w poszczeglnych osobach, a nie w caej zbiorowoci. Po drugie, OPSKier1 zwrci uwag na przeszkody w moliwoci wykorzystania metody organizowania spoecznoci lokalnej przez OPS. Skonstatowa, e jest to moliwe, ale nie w Polsce, biorc pod uwag uwarunkowania formalnoprawne. Ograniczeniem s bowiem ustawowo nakadane zadania na OPS, ktrych rol ma by pomaganie osobom, rodzinom i spoecznociom, znajdujcym si w najtrudniejszej sytuacji. Rol OPS nie jest bowiem w myl tak sformuowanych przepisw podnoszenie aktywnoci spoecznej wszystkich obywateli, ale szczeglnych grup beneficjentw. Natomiast metoda organizowania spoecznoci najlepiej sprawdza si jako sposb na poprawianie sytuacji ludzi, ktrzy niekoniecznie znajduj si w trudnej sytuacji. Moliwoci OPS s tym samym osabiane, ma on bowiem obowizek pomagania osobom zagroonym wykluczeniem spoecznym lub wykluczonym, a w odniesieniu do tych spoecznoci metoda ta moe by zastosowana tylko w okrojony sposb. Konkludujc, OPSKier1 wyraa satysfakcj z udziau pracownikw OPS w projekcie, niemniej jednak wskazuje na powane ograniczenia w jej wdraaniu. Metod uwaa za dobr, aczkolwiek stoi na stanowisku, e nie ma sprzyjajcej zwaszcza formalnoprawnej, jak rwnie finansowej aury do rozwijania nowych form pomocy spoecznej w DM. Zatem mimo stara organizatorki SL, aby na obszarze prowadzonych przez siebie dziaa zorganizowa Program Aktywizacji i w jego ramach realizowa zaoenia metody organizowania spoecznoci lokalnej, nie bdzie to moliwe w 2013 roku. OPSKier1 nie wyklucza jednak ponownego rozwaenia tego pomysu w przyszoci.
Sylwetka organizatorki spoecznoci lokalnej

Organizatorka SL swoje dziaania postrzega jako element pracy w pomocy spoecznej, identyfikuje si z rol pracownika socjalnego, chtnie i wiadomie wykorzystuje zasoby OPS. atwo nawizuje wspprac, jest komunikatywna i potrafi przeamywa bariery, przez co przyciga do siebie innych. Od pocztku prowadzonych bada prezentowaa si jako osoba zaangaowana. Wykazywaa zrozumienie dla metody organizacji spoecznoci lokalnej i ch jej uczenia si. Dobrze czua si w roli osoby pracujcej ze spoecznoci lokaln, co za kadym razem podkrelaa. Z czasem coraz bardziej bya
93
wiadoma metody i identyfikowaa si z jej zaoeniami. Przejawiao si to w stosowanej nomenklaturze, a take konsekwentnym deniu do realizowania dziaa zgodnie z programem szkole. Zdecydowanie jest te bardziej pewna siebie, co jak sama podkrela stanowi rezultat usystematyzowania zdobywanej wiedzy. Organizatorka SL nastawiona jest na realizacj okrelonego planu dziaania zgodnie z metod. W tym zakresie wykazuje pewn sztywno. Ten stan rzeczy nie zmieni si przez cay okres, w ktrym prowadzone byy badania. W pocztkowej fazie trwania projektu organizatorce SL towarzyszyy obawy zwizane z tym, czy zostanie on pozytywnie przyjty i czy faktycznie wywoa zmian. Towarzyszce jej poczucie nadmiernego obcienia i wynikajca z tego frustracja byy efektem brania na siebie duej liczby obowizkw. W trakcie ostatniej wizyty badawczej organizatorka SL zdawaa si by wolna od tych problemw. Nie tylko zmieni si jej tryb pracy, ale take sposb mylenia: Myl, e prywatnie te si zmieniam. Postrzegano mnie jako osob, do ktrej przychodzi si z problemem, eby zosta szybko rozwizany. Te problemy byy rozwizane, ale dzisiaj patrz, e nie byy to rozwizania dugofalowe. Jako pracownik socjalny takie miaam podejcie zostaw to, ja to zrobi za ciebie, odciaam wszystkich i w kocu sama miaam zalegoci. Teraz mam dystans, wiem, e eby pracowa z ludmi, musz by wypoczta (organizatorka SL). Organizatorka SL staa si bardziej pewna siebie, tak w relacjach z innymi, jak i w podejmowanych dziaaniach. Swoje kontakty ze spoecznoci projektow ocenia jako zdecydowanie dobre. Znajduje to odzwierciedlenie w pozytywnej ocenie, jak wystawiaj jej przedstawiciele stowarzysze czy RelKier. Lokatorzy baraku nie s tak entuzjastyczni. A mimo to, w odniesieniu do tych ostatnich, organizatorka SL jest przekonana, e nie usyszaaby ju jak dawniej komentarza, e tylko chodzi, rozmawia i nic nie robi. A jednak, po tym, jak organizatorka SL zwrcia uwag na dokonujce si zmiany wrd mieszkacw baraku i ich rosnce zaangaowanie, jeden z nich komentujc sytuacj lokatorw powiedzia: [jestemy] zapomniani przez ludzi i Boga, odnosz wraenie, e tylko s obietnice. Wydaje mi si, e to jest pic na wod, obiecanki cacanki. Nie bez znaczenia zapewne jest fakt, e wypowied ta pojawia w kontekcie trzymiesicznej nieobecnoci organizatorki SL, po tym jak zebraa podpisy mieszkacw baraku pod petycj do ZarzKom. Organizatorka SL zdecydowanie dobrze czuje si w swojej roli. Lubi to, co robi i optymistycznie ocenia szanse swojego projektu. Jest zadowolona z tego, co do tej pory udao si jej wypracowa. Optymizm zwizany jest te z pozytywn ocen szkole, w ktrych uczestniczy w ramach projektu systemowego. Uwaa, e cay czas uczy si czego nowego. Wykazuje wysoki poziom zaangaowania w projekt. Jego powodzenie nie jest tylko kwesti odniesienia sukcesu zawodowego, ale jest dla niej wane z punktu widzenia wasnego rozwoju i faktycznej chci pomagania innym. Do zmiany sposobu
94
mylenia organizatorki SL, poza osobistymi predyspozycjami i udziaem w projekcie systemowym, przyczynio si zapewne take kilka dodatkowych czynnikw. Z jednej strony bya to jej ambicja i ch udowodnienia, e uda si realizacja projektu. Nie mniej istotna bya moliwo pracy w zastpstwie w dobrze ju funkcjonujcym Programie Aktywizacji. Pozytywne sygnay wysyane od przeoonych i kolegw z pracy, wyrnienia za prac rodowiskow, traktowanie jej jako eksperta (powierzenie prowadzenia szkole z metody organizowania spoecznoci lokalnej), jak rwnie przychylno pierwotnie zdystansowanych partnerw w projekcie, niewtpliwie sprzyjao chci realizacji oczekiwa, ksztatowao wyobraenia organizatorki SL, wzmacniao jej przekonanie o moliwoci dokonywania zmian i posiadanej wiedzy. Efektem jest deklarowana przez organizatork SL ch penienia w przyszoci roli superwizora. Chce edukowa, wspiera swoich kolegw i zwiksza ich kompetencje w zakresie organizowania spoecznoci lokalnej. Usposobienie, pozytywne nastawienie i otwarto organizatorki SL konsekwentnie wpyway na innych ludzi. Jej aktywno i zaangaowanie w pewnym sensie promienioway take na pracownikw OPS, na co zwraca uwag OPSKier. Wedug niej, istotn zmian, jaka zostaa wywoana przez organizatork SL, jest niewtpliwie zmiana wizerunku OPS, ktry zaistnia jako instytucja podejmujca inne dziaania ni tylko dystrybucja wiadcze i dorane wsparcie potrzebujcych. Ponadto uwaa ona, e OPS zyska opini instytucji wychodzcej do ludzi, organizujcej ich wok wsplnych spraw i potencjalnego partnera w dziaaniach.
Otoczenie instytucjonalne i lokalna wadza wobec metody OSL

Dziaania organizatorki SL przewidyway wspprac ze spoecznoci projektow i spoecznymi partnerami. Finalnie udao si jej nawiza wspprac z REL, jak rwnie dziaajcymi na terenie osiedli NGO. Na pocztku dominowa sceptycyzm wobec jej dziaa, gwnie ze wzgldu na plan wczenia do nich mieszkacw baraku socjalnego. Oferta OPS, ktry organizatorka SL reprezentowaa, identyfikowana bya z usugami skierowanymi do osb yciowo niezaradnych. Zatem ju sama myl, e mieszkacy osiedli mog by beneficjentami dziaa OPS, budzia sprzeciw reprezentujcych ich interesy NGO. Rodzio to obawy o degradujce de facto konsekwencje takiej interwencji wynikajce z bycia identyfikowanym jako klient tej instytucji. Pocztkowe przekonanie, e projekt skierowany jest do mieszkacw baraku, wizao si zatem z brakiem oczekiwa wikszych korzyci z jego realizacji
95
dla szerszej spoecznoci. W wyniku dziaa organizatorki SL podejcie to ewoluowao. Zacza by ona postrzegana jako poyteczny wsppracownik, ktry moe stworzy moliwoci realizacji przedsiwzi, inicjowanych przez NGO i wanych dla caej osiedlowej spoecznoci. Aktualnie, pozostajcy w kontakcie z organizatork SL partnerzy s do niej pozytywnie nastawieni, coraz bardziej te otwarci na jej propozycje, wcigaj j w swoje dziaania i nieustannie planuj angaowa we wasne projekty. Zaangaowan postaw organizatorka SL przekonaa do siebie przedstawicieli spoecznoci projektowej, a w tym sceptycznego, a nawet niechtnego na pocztku RelKier, cieszcego si autorytetem u mieszkacw obydwu osiedli. Aktualnie jest on przychylnie nastawiony do jej dziaa i gotowy je wspiera. Postrzega organizatork SL jako osob, ktra moe integrowa mieszkacw i nakoni do wikszej wsppracy rywalizujce w jego opinii NGO. Wspomniani powyej partnerzy w projekcie identyfikuj dziaania organizatorki SL jako prb integracji spoecznoci, natomiast na temat metody organizowania spoecznoci lokalnej niewiele wiedz. Organizatorka SL nie podja kontaktw z wadzami miasta, skoncentrowaa si przede wszystkim na nawizywaniu relacji z wadzami na poziomie dzielnicy. Kontakty te od pocztku nie ukaday si najlepiej. W pierwszej fazie realizacji projektu spotkaa si z RepMieszKier. Wizyta miaa charakter informacyjny. W jej efekcie wyznaczono do kontaktu w ramach wsppracy z organizatork SL RepMiesz3, ktry nie nawiza go, a organizatorka SL take kolejnej prby spotkania nie podja. Natomiast RepMiesz1 i RepMiesz2, ktrzy brali udzia w spotkaniach inicjowanych przez organizatork SL w jej odczuciu nie potraktowali oferty powanie. Pierwszy, jak twierdzia, od pocztku stara si podway jej pozycj, natomiast drugi potraktowa jak praktykantk, kierujc do niej sowa po pierwszym spotkaniu: to niech sobie Pani u nas t praktyk odbdzie. RepMiesz2 pomimo formalnych i nieformalnych spotka z organizatork SL poza tym, e nie pamita jej nazwiska nie potrafi czegokolwiek powiedzie o jej dziaaniach czy te szerzej o projekcie. Podsumowujc mona powiedzie, e organizacje dziaajce w ramach spoecznoci projektowej, z ktrymi organizatorce SL udao si nawiza wspprac s yczliwie nastawione do podejmowanych przez ni dziaa, nie s jednak zorientowane w metodzie organizowania spoecznoci lokalnej. Widz korzyci ze wsppracy z organizatork SL, ale nie dostrzegaj potrzeby czy te moliwoci dziaania wsplnie z przedstawicielami NGO ssiadujcego z nimi osiedla. RepMiesz1 i RepMiesz2 zdaj si by natomiast zupenie niezorientowani w jej dziaaniach, nie wykazuj nawet specjalnej chci, aby byo inaczej. Sama organizatorka SL kontakty z dziaajcymi w otoczeniu instytucjami postrzega jako nieatwe. Chcc pozyska okrelone informacje, niezbdne do przeprowadzenia diagnozy i stworzenia mapy zasobw, zwracaa si do wielu instytucji. I mimo e jest pracownikiem OPS,
96
niejednokrotnie nie bya w stanie wyegzekwowa potrzebnych jej informacji. Instytucje bowiem czsto zasaniay si przepisami. To stanowio powane utrudnienie, ale byo te swoicie diagnostyczne, wskazujc na realne zagroenia w organizowaniu instytucji potencjalnych partnerw wok spraw spoecznoci lokalnej.
Reeksje na zakoczenie
Metoda rodowiskowa moe sta si instrumentem budowy kapitau spoecznego we wsplnotach lokalnych, a jej wykorzystanie wydaje si stanowi alternatyw dla nieefektywnych form pomocy materialnej, () i kontroli administracyjnej klientw oraz suy budowie spoeczestwa obywatelskiego. Udzielanie efektywnej pomocy jednostce oznacza zapobieganie 1 jej izolacji, alienacji ze spoecznego rodowiska . I taki te wydawa si cel dziaa organizatorki SL. Metoda organizowania spoecznoci lokalnej w jej opinii nadaje si do pracy z kadym rodowiskiem. Na kade bowiem rodowisko, jak twierdzi: mona tak podziaa, eby si samo zorganizowao. Kady z nas ma jakie deficyty, tak samo spoeczno. Zawsze mona znale co, co by mona poprawi, albo co, z czym mona pracowa. Dostrzega ona take wyjtkowo metody, ktra polega na tym, e mona ni pracowa ze wszystkimi, kady, kto przyjdzie, jest przyjty, podobnie jak kady problem jest wany. Praca opiera si natomiast na zasobach ludzi, staj si oni ekspertami w swojej sprawie, a wsplnie wypracowane zmiany s wieloletnie. Takie rozumienie metody przez organizatork SL, jak rwnie jej zaangaowanie i optymizm, niewtpliwie przyczyniy si do tego, e projekt przynis wymierne efekty. Daj si one zauway w zmianach postaw przedstawicieli spoecznoci projektowej zarwno w odniesieniu do jej poszczeglnych czonkw, jak i OPS. Widoczne s wyrane zmiany samej organizatorki SL. Take kadra zarzdzajc OPS otwarta jest na podnoszenie kwalifikacji pracownikw w zakresie stosowania metody organizowania spoecznoci lokalnej. Podsumowujc dziaania organizatorki SL, uwzgldniajc ich chronologi, nasuwaj si refleksje dotyczce konsekwencji wyboru okrelonego obszaru oddziaywa. Pierwotnie jej zainteresowanie skierowane byo na ma, spoecznie wykluczon zbiorowo, ktra subiektywnie dowiadczaa naznaczenia, funkcjonujc w poczuciu bycia gorszym i pozbawienia rwnych praw z innymi. Organizatorka SL dysponowaa wiedz na temat przyczyn
J.Krzyszkowski, Analiza dowiadcze w obszarze pracy socjalnej i polityki spoecznej, w: Organizowanie spoecznoci lokalnej. Analizy. Konteksty. Uwarunkowania, Warszawa 2011, s. 17.
1
97
i konsekwencji biernej postawy lokatorw baraku, miaa te wiadomo potrzeby intensywnych w jej ramach oddziaywa. Wspominaa, i odradzano jej wybr tego obszaru, e nie ma tam z kim pracowa, i e nic si nie stanie. Spraw potraktowaa jednak ambicjonalnie, chciaa jak stwierdzia udowodni, e wbrew rnym opiniom, moe sobie poradzi i wywoa tam zmian. Twierdzia rwnie, e zna opublikowane wyniki prowadzonych na tym terenie bada, w ktrych konkluzji napisano, e jest to spoeczno samowykluczajca si, ze spatologizowanymi wiziami ssiedzkimi. Wanym wnioskiem ze wspomnianych bada byo to, e spoeczno ta bez zmasowanej pomocy w odtworzeniu wszystkich kapitaw spoecznych nie ma racji bytu, a mieszkacw baraku naleaoby wwczas rozproszy. Pomimo tego oraz wbrew poczuciu bycia przecion prac, organizatorka SL zdecydowaa si na rozszerzenie granic spoecznoci projektowej. Odbywao si to z myl tworzenia koalicji na rzecz mieszkacw baraku i przeamania wskiej perspektywy w postrzeganiu tych osb. Czy tak si jednak stao? Niewtpliwie spowodowao to, e obszar planowanych oddziaywa sta si zdecydowanie wikszy i zrnicowany, a zbiorowoci wczone do spoecznoci projektowej okazay si pozostawa w napitych relacjach. Nie czy ich wsplny cel, ale raczej wzajemne poczucie odmiennoci, co do sposobu ycia, przeszoci, definiowanych potrzeb. Natomiast dziaania na rzecz mieszkacw baraku, mieszczcego si na terenie osiedla O1, dla przedstawicieli osiedla O2 wydaway si wane, ale nie kluczowe, biorc pod uwag, e do ich osiedla w niedalekiej przyszoci take ma by wczony podobny budynek socjalny. W ostatecznym rozrachunku okazao si, e organizatorka SL podejmuje wspprac z trzema wzgldnie izolowanymi wobec siebie spoecznociami. Wczenie do spoecznoci projektowej osiedli O1 i O2 miao by potencjalnym zasobem, a okazao si kolejnym wyzwaniem. Wskazane wczeniej, zoone wewntrzne relacje nie pozwoliy na wspln prac, co spowodowao, e dziaania realizowane z jednymi, odbyway si kosztem braku dziaa z innymi. Konsekwencj tego stanu rzeczy moe by zatem to, na co zwrcia uwag OPSKier w pocztkowej fazie trwania projektu: Organizatorka SL musi poczuwa si do odpowiedzialnoci za podejmowane dziaania i ich efekty. Bo jeli () niewystarczajco przygotuje z mieszkacami plan dziaania, albo te dziaania bd nieadekwatne, to skutki tego bd dalekosine. Nie do, e sprawa bdzie nierozwizana, to moe si jeszcze pogbi niech do partycypacji spoecznej. Znamienne jest to, e aktywno organizatorki SL po nawizaniu wsppracy z NGO, dziaajcymi na rzecz O1 i O2, waciwie zostaa do niej sprowadzona. Byy to zmotywowane podmioty i w swoich dziaaniach w peni niezalene. Organizatorka SL aktywnie reagowaa na zgaszane przez nich potrzeby, inicjowaa dziaania, co pozytywnie wpywao na ich wzajemne relacje. Tak intensywnych dziaa nie zaobserwowano w odniesieniu do mieszkacw baraku socjalnego, mimo wyranego odizolowania jego lokatorw
98
od osiedlowej spoecznoci i braku jakichkolwiek zasobw, aby samodzielnie to zmieni. Mieszkacy baraku nie stali si partnerami w projekcie, nieustannie pozostajc beneficjentami okrelonych wiadcze. Organizatorka SL z jednej strony wyraaa al, e zbyt mao czasu powicia na prac z nimi, a z drugiej strony by moe niwelujc w ten sposb powstay dysonans podkrelaa walory tego, e nie wprowadza zmian zbyt szybko, dostosowujc tempo swojej pracy do ich moliwoci. Bez wzgldu jednak na opinie samej organizatorki SL, takie rozoenie wasnego zaangaowania w sprawy poszczeglnych czonkw spoecznoci projektowej znalazo swoje odbicie w sdach przedstawicieli tej spoecznoci na jej temat, jak i planowanych przez ni dziaa. To te przeoyo si na oczekiwania i gotowo do przyszej wsppracy. Czonkowie NGO, a take RelKier widz w organizatorce SL swojego sprzymierzeca, a potencjalnie chtni do wsppracy mieszkacy baraku s rozczarowani. Ci ostatni bowiem nie odczuwaj, ani nie dostrzegaj efektw jej dziaa, co uwzgldniajc przesze i aktualne opinie o swojej niskiej wartoci, braku wpywu i zainteresowania kogokolwiek ich losem, osabia morale i wzmacnia przekonanie, e i w przyszoci te nic si nie zmieni. W kontekcie tej wiedzy, ktra nie jest obca organizatorce SL, trudne wydaje si jednoznaczne uzasadnienie takiego, a nie innego rozoenia puli czasu, ktry miaa do swej dyspozycji. Mona jednak wysnu pewne przypuszczenia: Po pierwsze, kontakty organizatorki SL z przedstawicielami NGO miay niewtpliwie gratyfikujcy charakter. Przeamaa ona ich pocztkow niech, spotykajc si z uznaniem i otrzymujc pozytywne sygnay, e jest potrzebna i mile widziana. Z tak spoecznoci niewtpliwie atwiej i chtniej podejmuje si wspprac. Natomiast wikszo mieszkacw baraku to osoby zdecydowanie bierne, nieufne, cz z nich to czynni alkoholicy, ludzie socjalnie zaniedbani. Nie przypominaj si, nie zgaszaj w sposb otwarty swoich potrzeb, nie inicjuj wsplnych dziaa, raczej wyczekuj. Wyobraalne jest zatem, e nawet w sposb nieintencjonalny ich sprawy mog by przesuwane na plan dalszy w stosunku do innych zaatwianych na bieco. Po drugie, w ramach osiedli O1 i O2 ju wczeniej wyonili si liderzy, osoby zdeterminowane do dziaania. Na terenie baraku nie byo nawet jednej tak zmotywowanej osoby. W inny sposb reagowali na ofert wsppracy. Stosowanie przez organizatork SL podobnych metod dziaania, polegajcych na wzajemnych i partnerskich ustaleniach, w przypadku mieszkacw baraku nie sprawdzao si. Rodzio to poczucie rozczarowania u organizatorki SL, czemu daa wyraz komentujc fakt, e lokatorzy baraku nie dotrzymali ustale i nie odebrali przekazanych im sadzonek. Podjcie przez nich wsppracy wymagaoby jednak zmiany ich przekonania co do moliwoci wpywu na rzeczywisto,
99
a take zmotywowania ich do podejmowania jakichkolwiek dziaa w swojej sprawie. I pewna gotowo do tej aktywnoci zacza si pojawia, ale wymagaa ona podtrzymania. Uzasadnione byyby zatem bardziej intensywne dziaania na rzecz mieszkacw baraku, a take przynajmniej w pocztkowej fazie towarzyszenie im lub bardziej otwarte wspieranie w realizacji rnych zada. Zaspokajanie drobnych, zgaszanych przez mieszkacw, potrzeb, bycie z nimi w kontakcie, realizacja niewielkich nawet dziaa (np. zrobienie przepierzenia midzy zewntrznymi toaletami i budynkiem), mogoby da poczucie lokatorom baraku bycia wysuchanym i nada sens kontynuowaniu wsppracy. Szereg dziaa w projekcie organizatorki SL nieustannie pozostaje na etapie planowania. Nie brakuje jej pomysw. Wydaje si natomiast, e brakuje czasu i warunkw do wsplnej pracy. Poza szerokim obszarem oddziaywa, jaki wyoni si w efekcie rozszerzenia spoecznoci projektowej na dwa osiedla, i potrzeby jego samodzielnej kordynacji, powanym utrudnieniem i wyzwaniem w projekcie okazaa si skuteczna komunikacja. Deficyty w tym zakresie ujawniy si w kontaktach organizatorki SL ze spoecznoci projektow, ale take z partnerami w projekcie i pomidzy nimi. Antagonizmy, wzajemny dystans, jak rwnie rnice perspektyw, oczekiwa, posiadanych wewntrznych zasobw czsto skutecznie blokoway porozumienie i zrozumienie dla dynamiki oraz sposobu podejmowanych dziaa. Wywoywao to niezadowolenie, a nawet podtrzymywao przekonanie o swoim wyizolowaniu, jakie byo udziaem mieszkacw baraku socjalnego. Niemniej jednak niewtpliw korzyci z wejcia organizatorki SL w przestrze osiedli wydaje si podjcie chocia nie za podtrzymanie dialogu przedstawicieli NGO. Ich aktywno bowiem nie zmienia si zasadniczo. Przekonali si do osoby organizatorki SL, ktr zapraszaj na spotkania, i nie wahaj si prosi o pomoc, np. w przygotowaniu wnioskw. Faktem jest take, e z czasem zaczli oni postrzega mieszkacw baraku w sposb bardziej pozytywny, a NGOkier1 wczaa ich do kategorii my, mwic o mieszkacach osiedla O1. Wspomniaa take, e widziaa na jednej z organizowanych imprez dwie osoby z baraku, co kiedy jak twierdzi byo nie do pomylenia. Mieszkanka O2 jest zdania, e przemiana ta rozpocza si ju wczeniej, kiedy bowiem lokatorzy baraku mniej zaopiekowani, bardziej zamiecali teren, pili alkohol w miejscach publicznych. Teraz nie jest to tak widoczne. Zmiana postrzegania mieszkacw baraku oceniana jest przez organizatork SL jako osobisty sukces, co moe oznacza, e wiadomie podejmowaa dziaania w tej sprawie. Potwierdzaj to sowa NGOkier1: [Organizatorka SL] prbuje nas otworzy na mieszkacw z tego baraku, z ktrymi moe si nie spotykamy, ale rozmawiamy, staramy si wczy ich w prac, ale to chyba za duo powiedziane. Na razie staramy si ich pozna. Moe da si cz z nich
100
przycign do nas, wcign w nasze szeregi. Bdziemy prbowa. Szczeglnym przykadem, wiadczcym o zmieniajcej si postawie wobec mieszkacw baraku, jest gest RelKier, ktry pocztkowo wobec nich bardzo niechtny zaoferowa im sadzonki kasztanowcw. Konkludujc, naley jednak stwierdzi, e mimo zaangaowania organizatorki SL i wymiernych ju efektw jej dziaa, mieszkacy baraku i mieszkacy osiedli to nieustannie jakby trzy spoecznoci. I o ile mieszkacy osiedli, a waciwie przedstawiciele NGO potrafi nazwijmy to wykorzysta obecno organizatorki SL, inicjujc okrelone dziaania, o tyle mieszkacy baraku nieustannie wyczekuj na jej inicjatyw. Rozszerzenie spoecznoci projektowej by moe byoby ciekawym rozwizaniem, gdyby nie to, e mieszkacy barakw nie zostali przygotowani do partycypacji i nie s w ni angaowani. Natomiast przedstawiciele mieszkacw osiedli O1 i O2 realizuj j nieustannie we waciwej dla siebie wskiej zamknitej na swoje interesy perspektywie. Istotne jest jednak to, e organizatorka SL konsekwentnie buduje swoj pozycj w spoecznoci projektowej. Przedstawiciele obydwu NGO wysoko j ceni i darz sympati. Moe zatem w przyszoci stanie si ona spoiwem, ktre poczy te dwie a waciwie trzy spoecznoci. Efektem tego miaaby by wiksza otwarto na ewentualn wspprac i faktyczne wczenie mieszkacw baraku do spoecznoci osiedlowej. Ju teraz bowiem podejmowane przez ni dziaania o charakterze integrujcym dla jednej z aktywnych czonki NGO2 byy najistotniejsze. Organizatorka SL, jej zdaniem, zaangaowaa si w proces scalania ludzi.
101
Studium 4
Magdalena Dudkiewicz, Katarzyna Grniak
Sukces w rednim miecie

Projekt zosta zrealizowany w miecie redniej wielkoci, okoo 50 tys., mieszkacw, na pnocy Polski. Dochody miasta rosn o kilka procent rocznie, analogicznie rosn lokalne wydatki. Poziom bezrobocia, chocia utrzymuje si poniej redniej oglnopolskiej, przez ostatnie trzy lata wzrs prawie dwukrotnie, obecnie wynosi ponad 7%. rodki przeznaczane przez miasto na pomoc spoeczn rosy w tym czasie w tempie 10% rocznie i stanowi okoo jednej pitej wszystkich wydatkw municypalnych. W opinii rozmwcw M ani pozytywnie, ani negatywnie nie wyrnia si specjalnie spord miast podobnej wielkoci. Mona wskaza lepsze i gorsze miejsca (dzielnice), ale z reguy nie tworz one wyranych, duych gett biedy, s to raczej niewielkie ogniska. W jednym z takich miejsc trwa obecnie rewitalizacja caej pooonej centralnie ulicy, elementem tych dziaa jest take reintegracja czci zamieszkanej przez osoby biedniejsze z ca spoecznoci. Dwa najwaniejsze, zdaniem rozmwcw, problemy miasta to bezrobocie oraz niewystarczajca oferta spdzania czasu wolnego, zwaszcza dla modziey.
Spoeczno projektowa stan wyjciowy

Projektem objta zostaa niewielka spoeczno, ktra zamieszkuje dwa budynki, przez niemal wszystkich rozmwcw nazywane barakami. Cay teren, ktrego dotyczy projekt baraki oraz ich otoczenie pooony jest na obrzeach, w odlegoci kilku kilometrw od centrum miasta, blisko lasu, ale daleko od wszelkich instytucji oraz infrastruktury kulturalno-sportowej. Baraki to stare, blaszane, pochodzce z terenu zaniechanej kiedy budowy kontenery, w ktrych ulokowano mieszkania socjalne. Mimo wyjtkowo zego stanu technicznego peni swoj funkcj mieszkaln od 20 lat, s ogrzewane prdem, co generuje bardzo wysokie koszty dla uytkownikw. W racy sposb kontenery te odcinaj si od otoczenia, gdzie s ulokowane w bezporednim ssiedztwie znajduje si dzielnica domw jednorodzinnych, nierzadko zamieszkanych przez osoby zamone i cieszce si wysok pozycj w spoecznoci M, a lokalizacja ta jest uznawana za do prestiow. Na tym obszarze podejmuje dziaania RepMiesz, ktra jest postrzegana jako najaktywniejsza tego typu instytucja w caym miecie organizuje liczne
104
imprezy, wyjazdy, spotkania, ma wasny plac zabaw dla dzieci i plac rekreacyjny, jak rwnie wasne pomieszczenie o charakterze wietlicy. Z materiau badawczego mona wnioskowa o wysokim kapitale spoecznym jej czonkw, czyli mieszkacw okolicznych domw. Ci bardziej zasiedziali waciwie przywykli do obecnoci barakw socjalnych, chocia, jak wynika z wypowiedzi czci respondentw, najchtniej pozbyliby si ich ze swojego ssiedztwa. W bezporedniej bliskoci barakw oraz domkw jednorodzinnych powstaje nowe, ogrodzone osiedle mieszkaniowe. Nowe budynki w znacznym stopniu otoczyy baraki, ktre obecnie stanowi swoist wysp. Mieszkacy blokw nie s zintegrowani z mieszkacami domw jednorodzinnych, a zarazem oczekuj komfortu zamieszkania, w czym istotnie przeszkadzaj baraki socjalne i spoeczno projektowa. W opinii wielu rozmwcw wyraaj oni sprzeciw wobec obecnoci barakw, ale bez formy zorganizowanej nagonki. W trakcie prowadzonych bada okazao si, e na razie nie sposb zidentyfikowa takich konkretnych skarg mieszkacw nowych blokw, a powtarzajca si informacja o nich moe mie charakter czysto spekulatywny: Nie mam informacji o problemach midzy barakami a blokami (). Ci z domkw mwi, e to si zacznie, czekaj na to () Nie ma skarg, sygnaw. Kto kupowa mieszkania w blokach, to widzia, e stoj baraki. (OSL1). Przed rozpoczciem projektu czonkowie RepMiesz, jak rwnie okoliczni mieszkacy, podejmowali okazjonalne inicjatywy skierowane do spoecznoci projektowej, np. zapraszali dzieci na wycieczki, przygotowywali paczki na wita. Dziaaniom tym towarzyszyo wiele obaw, zwizanych z ssiedztwem z barakw i niech do bliszych kontaktw. Take mieszkacy barakw nie byli skorzy do nawizywania relacji ze swoim najbliszym otoczeniem, unikali kontaktw i uczestnictwa w dziaaniach RepMiesz, niechtnie opuszczali swoj przestrze. Z rozmw wynika, e byo to spowodowane wstydem i odczuwanym skrpowaniem mona powiedzie, e poza swoim podwrkiem nie czuli si komfortowo, co dobrze pokazuje fakt, e cho na ssiednim osiedlu istnieje plac zabaw dla dzieci, to ze wzgldu na jego usytuowanie (pomidzy blokami) czonkowie spoecznoci projektowej uznawali, e nie jest to miejsce dla ich dzieci. Jak wynika z powyszej analizy, usytuowanie barakw socjalnych powoduje dyskomfort zarwno dla spoecznoci projektowej, jak i obu rodowisk z bezporedniego otoczenia. Baraki stanowi swoist wysp, getto biedy pord obszaru widocznej zamonoci rozmwcy czsto mwili wprost o dwch funkcjonujcych obok siebie wiatach. Nie chodzi o otwarty konflikt, to raczej sytuacja cakowitej nieprzystawalnoci: dopki przedstawiciele spoecznoci projektowej nie sprawiaj kopotw, pozostaj dla otoczenia niewidzialni: Te baraki to taki symbol () S niewidzialni. Jeli nie przekrocz granicy, nie wydarzy si nieszczcie. (OPSKier). Natomiast nieakceptowane zachowania czonkw spoecznoci projektowej, ktrzy, jeli pogoda na to pozwalaa, spdzali czas na zewntrz barakw (na starych kanapach),
Magdalena Dudkiewicz, Katarzyna Grniak Sukces w rednim miecie
105
haasowali, naduywali alkoholu i czsto awanturowali si midzy sob to podstawowe argumenty wysuwane przez chccych baraki zlikwidowa, a spoeczno projektow przesiedli w inne, mniej widoczne miejsce. Spoeczno projektowa stanowia zatem w swoim otoczeniu izolowan grup nienawizujc kontaktw zewntrznych i nieoczekujc takiego kontaktu ze strony ssiadw: Nie syszaam o konfliktach. Oni ich izoluj, ci z piknych domw, nie wpuszczaj do siebie, staraj si pomc w formie materialnej odzie, meble. (OSL2) Budynki s wasnoci ZarzKom w M i wszelkie prace remontowe, adaptacyjne itp. pozostaj w gestii tej instytucji. Planowano likwidacj barakw i przeniesienie spoecznoci projektowej w nowe miejsce, a tym samym nie podejmowano tam adnych dziaa remontowych. Rozpoczcie tej inwestycji wci jednak opnia si (nie z winy ZarzKom), co stwarza obecnie niekorzystny dla barakw stan zawieszenia: Los tych budynkw jest przesdzony, cho boj si, e jeli zostan odremontowane, to jeszcze posu. (ZarzKomKier). Zamieszkujca baraki spoeczno projektowa skadaa si z szeciu, w wikszoci licznych rodzin cznie, razem z dziemi, to ponad 30 osb. Wszyscy zostali zakwaterowani w tym miejscu za wczeniejsze niepacenie czynszw. W zdecydowanej wikszoci (poza jedn osob) w mieszkajcych tam rodzinach wystpowa zoony splot rnych patologii i deficytw alkoholizm, bezrobocie, problemy zdrowotne, czasem przemoc. Czonkowie spoecznoci projektowej maj wyksztacenie co najwyej zawodowe, w zdecydowanej wikszoci tylko podstawowe. Utrzymuj si z rnego rodzaju zasikw lub rent, nieliczne osoby podejmoway prace dorywcze zbieranie surowcw wtrnych, runa lenego, wyplatanie koszykw, prace budowlane. Przed realizacj projektu dwie osoby pracoway na umow o prac, jednak oglnie w spoecznoci tej dominowa nie tylko niski poziom umiejtnoci zawodowych i saba gotowo do podejmowania zatrudnienia, ale i bardzo niskie oglne kompetencje spoeczne. Osoby zamieszkujce baraki nie tworzyy silnie zintegrowanej wewntrznie spoecznoci na co dzie kada rodzina ya wasnym yciem. Zdarzajce si konflikty nie byy trwae; dotyczyy gwnie pienidzy i alkoholu, ktry stanowi zarazem czynnik integrujcy: Konflikty wewntrz s, zwykle o kas. Oraz po alkoholu. Samo si rozwizuje. Dla nas to jest folklor, dla nich ycie. (OSL1). O braku silnych konfliktw i podziaw wewntrznych wiadczy take dorana zdolno do podjcia wsplnych dziaa w sytuacji zagroenia, np. braku prdu w obu barakach. Spoeczno potrafia wtedy wystpi ze wspln inicjatyw, jednak przed rozpoczciem dziaa OSL1 i OSL2 w ramach opisywanego projektu nie byo tu zdecydowanego lidera zwykle rol t przyjmoway rne osoby w rnych sprawach. Istniao niebezpieczestwo, e liderami mog sta si osoby najbardziej roszczeniowe lub najbardziej zdemoralizowane. Spoeczno projektowa dowiadczaa dugotrwaego, gbokiego i wieloaspektowego wykluczenia. Negatywnie postrzegana i silnie
106
stygmatyzowana (co mona byo zauway w wypowiedziach rozmwcw z otoczenia instytucjonalnego), traktowana bya jako problem oraz w sposb przedmiotowy bez prawa gosu w swoich sprawach. W efekcie mieszkacy barakw take uruchomiali do silny proces autostygmatyzacji, czyli sami siebie, jak wynika z wywiadw z przedstawicielami z otoczenia, oceniali negatywnie, wstydzili si uczestniczy w wydarzeniach publicznych, nie nawizywali kontaktw ssiedzkich. Najczciej wskazywanym przez rozmwcw z otoczenia spoecznoci projektowej problemem i potencjaln przeszkod w realizacji projektu by brak dowiadczenia spoecznoci projektowej we wsplnym dziaaniu. Jej mieszkacy do tej pory nie przejawili niemal adnej inicjatywy na rzecz rozwizywania swoich problemw yli z dnia na dzie, nie planowali dziaa i nie podejmowali aktywnoci ukierunkowanej na osignicie korzyci w przyszoci, ani nie czuli si odpowiedzialni za otoczenie.
Realizacja projektu dziaania i ich skutki

Dziaania projektowe realizowane byy przed dwie organizatorki spoecznoci lokalnych (SL1 i SL2) i podejmowane byy w dwch obszarach: w obrbie spoecznoci projektowej oraz w zakresie budowania koalicji instytucji dla jej wsparcia. Od razu mona powiedzie, e obydwa powiody si i to w wikszej skali ni zakadano. Dziaania projektowe trway od kwietnia 2011 do sierpnia 2012 roku i generalnie przebiegay zgodnie z harmonogramem. Realizacja jednego z wydarze zostaa przyspieszona (z inicjatywy mieszkacw), a drugiego z powodw niezalenych od realizatorw oraz mieszkacw (poar) opniona. Dziaania, zwizane z budowaniem koalicji, organizatorki SL rozpoczy od spotka potencjalnych partnerw. Pierwsze z nich miao miejsce w padzierniku 2011 roku i zostali na nie zaproszeni przez organizatorki SL przedstawiciele wszystkich instytucji, ktre w jakikolwiek sposb s zwizane ze spoecznoci projektow lub ze wzgldu na swoje funkcje czy kompetencje mogyby by zainteresowane udziaem w projekcie. W trakcie spotkania ujawniy si midzy przedstawicielami lokalnych instytucji rnice w podejciu do moliwoci dziaania na tym terenie i wyonia si grupa podmiotw instytucjonalnych i ludzi skonnych realnie si zaangaowa, mimo demonstrowanej przez niektre osoby sceptycznej i zdystansowanej postawy. Grupa ta spotykaa si nastpnie w rnej konfiguracji, natomiast organizatorki SL utrzymyway z kadym z uczestnikw indywidualne kontakty. Wraz z rozwojem projektu i pojawianiem si w spoecznoci projektowej pierwszych zauwaalnych zmian poszczeglni czonkowie koalicji porzucali
107
swj sceptycyzm i coraz silniej angaowali si w dziaania (zgaszali pomysy, wychodzili z inicjatyw, byli otwarci na sugestie mieszkacw przy zaatwianiu ich spraw). Organizatorkom SL udao si zatem wypracowa trwae relacje midzyinstytucjonalne i zbudowa sie, skadajc si z wielu rnorodnych podmiotw, mogcych ze sob partnersko wsppracowa zarwno formalnie, jak i nieformalnie partnerzy, czyli przedstawiciele lokalnych instytucji, deklaruj ch dalszego angaowania si w dziaania na rzecz rozwizywania problemw spoecznych. Wane jest rwnie to, e sie ta nie jest zamknita i moe wcza nowe podmioty (obecnie trwaj prby wcze1 nia szkoy), czyli nie jest ona oparta wycznie na osobistych zalenociach . Druga grupa dziaa dotyczya spoecznoci projektowej wybranej, jak byo to powiedziane z powodu wzgldnego odizolowania terytorialnego (zamieszkiwanie w dwch konkretnych budynkach znajdujcych si na terenie o jasno zarysowanych granicach), wykluczenia, ale take bez skrajnych sytuacji patologicznych. Poniewa organizatorka SL1 bya rwnoczenie pracownikiem socjalnym na tym terenie i wykazywaa wczeniej skonnoci do stosowania niestandardowych metod pracy, trudno jest ustali faktyczny pocztek realizacji projektu. Przed organizacj pierwszego spotkania obywatelskiego, czyli zebrania mieszkacw, ktre odbyo si w listopadzie 2011 roku, organizatorki SL przyjy taktyk rozmawiania z maymi grupkami mieszkacw, sondujc w ten sposb nastawienie do wsplnego dziaania. Spotkanie to zostao zorganizowane pomimo niesprzyjajcych warunkw lokalowych, w jednym z barakw, tak by mieszkacy czuli si bezpiecznie i nie czuli si skrpowani nowym otoczeniem. Zakoczyo si ono zdefiniowaniem priorytetowej potrzeby, ktr okazao si ocieplenie budynkw. Wszyscy mieszkacy zgodnie uznali, e jest to najwaniejsza i najpilniejsza sprawa do zaatwienia, zadeklarowali rwnie gotowo wczenia si w ewentualne dziaania w tym zakresie. Wikszo dziaa projektowych realizowaa jedna z organizatorek SL, czyli SL1, ktra generalnie jest osob nastawion bardziej na dziaanie ni na planowanie, o czym wiadczy jej zdolno do zmiany swoich wyobrae 2 o projekcie chocia cele projektu i podstawowy priorytet (zaktywizowanie spoecznoci projektowej i prba reintegracji ze spoeczestwem) pozostaway bez zmian, to konkretne dziaania byy dostosowywane do potrzeb zgaszanych przez spoeczno projektow oraz moliwych do uruchomienia zasobw i wsparcia ze strony innych partnerw. Pocztkowo jej zamierzeniem byo nakonienie spoecznoci projektowej do uporzdkowania terenu wok barakw urzdzenia trawnikw i placu zabaw, jednak gdy w wyniku prowadzonej diagnozy potrzeb okazao si, e powszechnie zgaszanym problemem jest brak wystarczajcego ocieplenia oraz wszechobecna wilgo i stchlizna, to nie prbowaa forsowa swojego pomysu,
1 2
Wicej o partnerach instytucjonalnych w dalszej czci niniejszego opracowania. Por. M. Dudkiewicz, Wprowadzenie w niniejszym tomie.
108
tylko zmienia priorytety, a z organizacyjnego i prawnego punktu widzenia byy to zadania znacznie trudniejsze. Akceptacja dla gosw mieszkacw i podanie za nimi okazay si prawdopodobnie podstawowe dla powodzenia caoci projektu. Organizatorce SL1 udao si pozyska sponsorw (materiay budowlane), otrzyma niezbdne pozwolenia i w rezultacie na pocztku grudnia 2011 roku mieszkacy rozpoczli ocieplanie budynkw. Zgodnie z deklaracjami niemal wszyscy wczyli si do pracy, ktra przebiegaa sprawnie i bezkonfliktowo, a zmienia wzajemne nastawienie do siebie, daa poczucia sprawstwa i odpowiedzialnoci za otoczenie. To mieszkacy byli odpowiedzialni za ocieplanie, powierzone materiay i narzdzia, i po zakoczeniu prac poczuli si gospodarzami terenu. Symbolicznym, wiadczcym o tym dziaaniem byo wsplne wyniesienie na mietnik starej kanapy sprzed jednego z baraku, poniewa przestaa pasowa do nowej elewacji, stanowia te wymowny symbol dawnych czasw. W nastpnych miesicach, idc za ciosem, mieszkacy zaczli podejmowa samodzielne dziaania, ju bez inspiracji organizatorek SL: zorganizowali spotkanie wigilijne, wystosowali do ZarzKom pismo w sprawie opatrzenia okien, co zostao przy ich wsparciu wykonane, zorganizowali spotkanie wielkanocne, a wiosn 2012 roku rozpoczli starania o otynkowanie i pomalowanie barakw po uzyskaniu zgody ZarzKom oraz przekazaniu materiaw i sprztu, na przeomie lipca i sierpnia baraki zostay ponownie rkami mieszkacw otynkowane i pomalowane. Wtedy zdarzya si nieprzewidziana sytuacja, jeden z mieszkacw, niebiorcy udziau w dziaaniach wsplnotowych, zaprszy w swoim mieszkaniu ogie, ktry zniszczy cz jednego z barakw. Wydarzenie to paradoksalnie przysuyo si spoecznoci, bowiem w czowiek wraz ze swoimi brami zosta wykwaterowany i przeniesiony w inne miejsce. Po ugaszeniu poaru mieszkacy zebrali nadajce si do sprzeday pozostaoci (przede wszystkim kable) i uzyskane z ich sprzeday pienidze przeznaczyli na zakup donic i kwiatw, ktre udekoroway parapety okien. Rwnolegle do dziaa budowlanych prowadzone byy prace zwizane z organizacj w okresie wakacyjnym na terenie pomidzy barakami dwutygodniowych pkolonii o charakterze wioski tematycznej dla dzieci z caego osiedla (przedsiwzicie to opnio si ze wzgldu na poar i konieczno zabezpieczenia terenu). Najwaniejsza idea takiego ulokowania dziaa dotyczya tego, e rol gospodarzy w tym projekcie penili mieszkacy barakw (porzdkowali teren, przygotowywali posiki, byli opiekunami na wycieczkach itp.), czego celem bya take zmiana sposobu postrzegania tego miejsca z naznaczonego na atrakcyjne. Wprawdzie finansowanie wioski tematycznej umoliwi prowadzony przez OPS Program Aktywnoci Lokalnej, jednak jej zorganizowanie nie byoby moliwe bez wczeniejszych dziaa aktywizujcych i integrujcych. Mieszkacy barakw dali si pozna jako zintegrowana, poczona wsplnym interesem i odpowiedzialna spoeczno. W trakcie ostatniej
109
wizyty badawczej planowali organizacj wypoczynku zimowego, zatem ich zapa i gotowo do wsplnego dziaania utrzymywa si. Podsumujmy efekty z perspektywy spoecznoci projektowej. W obszarze wymiernych rezultatw bezsprzecznie poprawiy si warunki bytowe mieszkacw barakw ocieplenie budynkw nie tylko zmniejszyo koszty utrzymania, ale rwnie podnioso standard mieszka (mniejsza wilgotno, brak zaciekw, moliwo odgrzybienia), jak i poprawio ich wygld w wymiarze estetycznym baraki nie odcinaj si ju estetycznie od najbliszego otocznia, ich wygld nie jest zatem stygmatyzujcy. Rwnie istotne s zmiany, ktre zaszy w samej tkance spoecznej i jakoci relacji wewntrz wsplnoty oraz z najbliszym otoczeniem. Po pierwsze, w spoecznoci projektowej wytworzyy si zrby nowego adu spoecznego opartego na aktywnoci, odpowiedzialnoci za otoczenie i wzajemnoci. Przeamany zosta marazm i postawy biernego wyczekiwania na pomoc, pojawia si wiara we wasne (wsplnotowe) moliwoci i rosnce poczucie sprawstwa. Sukcesy w zaatwianiu spraw i organizowaniu rnych dziaa pokazay mieszkacom, e wspdziaanie przynosi korzyci, a zewntrzne instytucje nie zawsze s wrogo do nich nastawione. Gwn rol peni w tym przypadku ZarzKom, ktry pozytywnie odnosi si do postulatw mieszkacw, ale te by skonny zawiera indywidualne umowy z poszczeglnymi osobami w sprawie dugw czynszowych, tzn. dwie osoby mogy wykonujc prace na rzecz ZarzKom (rwnie te zwizane z ocieplaniem barakw) odpracowywa swoje dugi, a jedna osoba zostaa nawet zatrudniona na stae. Dwch innych mieszkacw znalazo zatrudnienie w firmach remontowych, co oznacza aktywizacj zawodow cznie piciu osb. Niebagateln rol odegraa rwnie RepMiesz osiedla domw jednorodzinnych, ktrej zaangaowanie zaowocowao czstymi wizytami mieszkajcych w nich dzieci w wiosce tematycznej na terenie barakw. Naley podkreli, e wraz z rosncym poczuciem odpowiedzialnoci i podejmowaniem kolejnych dziaa w spoecznoci projektowej wyoni si nieformalny, akceptowany przez innych lider, o ktrym mona powiedzie, e przyj na siebie rol stranika nowego i jeszcze nie do koca ustabilizowanego porzdku normatywnego. Poprawiy si te i jest to trzeci gwny efekt projektu stosunki z najbliszym otoczeniem, gwnie osiedlem domkw jednorodzinnych, bowiem mieszkacy blokw nadal pozostaj w dystansie do dziaa spoecznoci projektowej. Relacje pomidzy osiedlem a barakami stay si bardziej bezporednie i otwarte. Wprawdzie obustronne zaufanie nie jest jeszcze pene, jednak mieszkacy barakw stali si dla swojego otoczenia bardziej wiarygodni, dali si pozna od innej strony, zmieni si wic ich wizerunek spoeczny. Zasadnicze pytanie dotyczy oczywicie kwestii trwaoci zapocztkowanych zmian i procesw. Ze wzgldu na bardzo niewielki dystans czasowy niezwykle trudno jest prognozowa, jak potocz si losy spoecznoci projektowej. Z jednej strony na jej korzy dziaa dowiadczenie istotnego, wymiernego
110
i zaistniaego w bardzo krtkim czasie, a wic intensywnego sukcesu wsplnotowego dziaania, ktre jest dobrym fundamentem budowania wsplnoty. Wana jest te przychylno instytucji partnerskich i rozsdek, cechujcy dziaania obu organizatorek SL, a take co najmniej dwojga innych pracownikw socjalnych oraz kierownictwa OPS. Jednak naley pamita, e spoeczno nie nauczya si jeszcze pokonywa trudnoci oczywistych w kadym wsplnotowym dziaaniu moe si np. wkrtce okaza, e mieszkacy nie maj ju wsplnych interesw i do gosu zaczn dochodzi, wywoujce konflikty, sprzecznoci. Spoeczno przez ostatni rok nie dowiadczya poraki, zatem prawdopodobnie nie jest na ni przygotowana i w momencie wystpienia takiej sytuacji bez zewntrznego wsparcia nie bdzie umiaa sobie poradzi, przepracowa jej konstruktywnie. Spoeczno projektowa wymaga zatem monitorowania i mdrej interwencji w sytuacjach problemowych.
Organizatorki spoecznoci lokalnej i ich podejcie

Projekt by realizowany przez dwie osoby, z ktrych jedn bya pracownica socjalna z wikszym dowiadczeniem (organizatorka SL1), pracujca wczeniej w rejonie, w ktrym mieszcz si baraki socjalne, a druga organizatorka SL2, ze zdecydowanie mniejszym dowiadczeniem, bya dla spoecznoci osob z zewntrz. Motorem caego projektu bya organizatorka SL1, ktra mocno zaangaowaa si w jego realizacj, rwnoczenie realnie szacujc potencjalne efekty, ktre zreszt postrzegaa bardzo szeroko. Bya w tym wzgldzie bardzo otwarta i wiadoma, e zmiany, ktre nastpi, nie musz by spektakularne, a mog by bardzo drobne, nie oczekiwaa zatem widowiskowych rezultatw. Organizatorka SL1 bya osob, ktra nie idealizowaa czonkw spoecznoci projektowej, ale zarazem bya zdeterminowana, aby przekona ich do podjcia aktywnoci. Bya gboko przekonana, e realna zmiana moe dokona si jedynie poprzez zaktywizowanie samej grupy i z jej udziaem, a nie przez odgrne dziaania zewntrzne. Organizatorka SL1 bya dobrze postrzegana przez spoeczno projektow (pracowaa w niej 2 lata jako pracownik socjalny), a jednoczenie rozmwcy zgodnie twierdzili, e jej czonkowie czuli wobec niej respekt (zawsze stawiaa wymagania i egzekwowaa ich realizacj) i zaleao im na jej dobrej opinii. Organizatorka SL1 bya postrzegana przez spoeczno projektow jako osoba, od ktrej zale decyzje, majce bezporedni wpyw na jako ycia grupy zasiki i zapomogi oraz pomoc w innych sprawach, np. udzielanej pomocy materialnej czy organizacyjnej. W opinii wsppracownikw i kierownictwa organizatorka SL1 jest kompetentn , zaangaowan osob , ktra ma siln osobowo i nie boi si
111
kontaktu ze spoecznoci projektow, a zarazem nie pozwoli si oszuka czy zmanipulowa. Od pocztku zdawaa sobie spraw z koniecznoci budowy koalicji i konsekwentnie staraa si to robi nie zniechcay jej pojawiajce si trudnoci, rwnie natury osobistej (w czasie trwania projektu powanie zachorowaa i przesza leczenie). Organizatorka SL1 potrafi stawia sobie realne cele i je osiga, podejmuje dziaania zgodnie z zaoeniami metody, ale i wyczuciem sytuacji. Ma bardzo silne poczucie wpywu i sprawstwa: Ja wiem, e jak ja im co powiem, to zrobi. Przekonaam ich, e jak chc co zrobi, to musz zacz od siebie. () Pytaam o marzenia, pojawia si bysk w oku. (OSL1). Wydaje si, e stanowi to istotny atut tej osoby, o czym wiadczy wypowied innego respondenta: ci ludzie maj swoje zdanie o pracownikach nigdy nie czuem si zagroony, organizatorka SL1 ma duy respekt tam. Nie wiem, czy to jest szacunek wiedz, e nie warto z ni zaczyna, ale wiedz, e moe stan po ich stronie () To yleta, nieustpliwa. Ona jest profesjonalistk. (OPSPrac1). Decydujc si na udzia w projekcie organizatorka SL1 w peni zdawaa sobie spraw z podejmowanego ryzyka. Bya przekonana, e projekt to wyjtkowa szansa dla spoecznoci projektowej. Jasne byo dla niej, e sukces projektu nie jest w stanie zasadniczo i na trwae odmieni losu caej spoecznoci projektowej i cakowicie wyrwa jej czonkw z obecnego trybu ycia, bya jednak przekonana, e poraka trwale zakonserwuje obecny marazm, brak inicjatywy i brak perspektyw. Organizatorka SL2 znaczco rni si od organizatorki SL1, tak pod wzgldem osobowociowym, jak i sposobu postrzegania zarwno spoecznoci projektowej, jak i projektu (jego celw, szans, konkretnych dziaa). Od pocztku bya mniej zaangaowana, zdeterminowana i nastawiona bardziej pesymistycznie. Nie przejawiaa rwnie inicjatywy, nie wraaa odpowiedzialnoci za powodzenie raczej przyjmowaa rol obserwatora ni animatora. W trakcie realizacji projektu organizatorka SL2 stopniowo wycofywaa si z realizacji dziaa projektowych, chocia formalnie nigdy nie nastpio jej ostateczne odejcie z projektu. Nie byo tu jednak konfliktu, a jedynie rnica podej, ktr okreli jeden z respondentw: No, organizatorka SL2 jest inna. Ludzie s rni. (OPSKier). Paradoksalnie ich odmienne podejcia tworzyy istotny zasb: sceptycyzm i dystans organizatorki SL2, nawet jeli doranie mg by dla organizatorki SL1 nieco irytujcy, stanowi naturalny kontrapunkt dla jej czasem zbyt optymistycznego szacowania szans na powodzenie poszczeglnych dziaa. Obie organizatorki SL s lubiane przez pracownikw OPS. Same dbay o to, by biorc udzia w projekcie nie wyizolowa si z grupy pracowniczej ani poprzez wytworzenie poczucia bycia lepszym, ani poprzez sprawianie wraenia, e pracuj mniej ni inni. Taka relacja pozostaa nawet po stworzeniu w OPS nowej komrki organizacyjnej, przeznaczonej wycznie do prowadzenia pracy rodowiskowej, w ramach ktrej organizatorka SL1 od pocztku 2012 roku w ogle przestaa pracowa w tzw. rejonie. Organizatorki SL w trakcie projektu
112
nie izoloway si od OPS, traktoway orodek jako wany punkt wsparcia, a realizacj projektu jako element funkcjonowania i rozwoju instytucji. Organizatorki SL mona okreli jako animatorki o zaciciu liderskim, dziaajce z zapleczem instytucji pomocy spoecznej. Konsekwentnie przeciwdziaay postrzeganiu ich jako dysponentek zasikw, ale jednoczenie organizatorka SL1 zdawaa sobie spraw, e decydowanie o pienidzach pozwala jej zachowa atuty i jest narzdziem wywierania wpywu na spoeczno projektow tym samym nie odegnywaa si od bycia pracownikiem socjalnym, nie dziaa wbrew swojej instytucji, ale z mocnym wsparciem OPS, ktre wykorzystywaa zarwno w kontaktach ze spoecznoci projektow, jak i z potencjalnymi partnerami instytucjonalnymi. Bya jednak wiadoma trudnoci w rozdzieleniu dziaa projektowych od przyznawania zasikw, co moe powodowa, e aktywno spoecznoci projektowej moe by efektem nie tyle zainicjowanego procesu zmiany, ile nadziei lub lkw zwizanych z decyzjami o zasikach. Stanowioby to istotne zagroenie dla trwaoci realnych spoecznych efektw. Dlatego organizatorka SL1 pozytywnie odniosa si do zakoczenia pracy w tym rejonie, przestaa tam by pani od zasikw, a staa si jedynie animatork. Na pocztku badania terenowego badaczkom wydawao si, e organizatorki SL, chocia deklaruj podejcie animacyjne (mwi o wzbudzeniu aktywnoci w spoecznoci projektowej, dziaaniu w zgodzie z jej decyzjami), to jednak myl w sposb liderski maj zdefiniowany cel i sposb jego osignicia i dokadnie wiedz, co powinno si zdarzy. Jednak dziaania i przebieg projektu przez ostatnie kilka miesicy pokaza, e dziaaj take animacyjnie. wiadczy o tym zmiana sposobu osignicia celu projektu i uwzgldnienie opinii samej spoecznoci oraz wzbudzenie zainteresowania pomoc wielu instytucji zewntrznych zbudowanie koalicji wsparcia. Panie pokazay () zaangaowanie () [To] osoby adekwatne do rozwizanie problemu, wida przejcie autentyczne i z naszej strony wiksza ch pomocy wtedy (PolicKier).
Rola OPS
Od momentu podjcia decyzji o uczestnictwie orodka pomocy spoecznej w projekcie. kierownictwo instytucji otaczao wsparciem dziaania organizatorek SL i byo przekonane co do trafnoci metody OSL. W ramach OPS ju wczeniej, na skutek dostrzegania nieskutecznoci rutynowych dziaa pomocowych, byy podejmowane prby dziaa rodowiskowych. W efekcie zbudowano pewien potencja instytucjonalny oraz wyonia si nieformalna grupa osb gotowych podejmowa nowe wyzwania i pracowa innowacyjnymi metodami. Tym samym realizowany projekt sta si
113
szans na uporzdkowanie dotychczasowych dowiadcze i przeprowadzenie systematycznego dziaania. Projekt sta si polem dowiadczalnym wypracowania bardziej uniwersalnych standardw i procedur, przydatnych do szerszego zastosowania w pracy OPS. Istotne byo take denie przejawiane zarwno przez organizatorki SL, jaki kierownictwo OPS do zmiany wizerunku OPS, gwnie w relacjach z wadzami miasta, gdy ich stosunek do instytucji pomocy spoecznej i dziaa w ramach niej podejmowanych jest raczej nieprzyjazny pomoc spoeczna traktowana jest niemal wycznie jako obcienie dla budetu miasta. OPSKier wierzya w powodzenie projektu, dostrzegajc jego warto nawet wtedy, jeli nie osignie on zakadanych celw lub zrealizuje je tylko czciowo. Podobnie myleli OPSPrac (raczej modszego pokolenia), wspierajcy realizacj projektu postrzegali oni projekt jako eksperyment, ktry moe przyczyni si do wprowadzenia metody rodowiskowej na stae. W tym kontekcie nawet bdy i niepowodzenia postrzegano jako cenn nauk na przyszo, pozwalajc lepiej przygotowa si do kolejnych dziaa rodowiskowych. Wsparcie OPSKier dla projektu i obu organizatorek SL polegao na okazywaniu staego zainteresowania projektem oraz na udzieleniu kredytu zaufania wiele decyzji animatorki mogy podejmowa samodzielnie. Organizatorka SL1 zostaa te odciona w odniesieniu do typowych obowizkw pracownika socjalnego, tak by skoncentrowaa si na dziaaniach projektowych. Kierownictwo OPS dyskretnie starao si zapewni organizatorkom SL swoisty parasol ochronny i dbao o dobr atmosfer wok nich oraz relacje z pozostaymi pracownikami socjalnymi, by zapobiec ewentualnym konfliktom w odniesieniu do podziau pracy. Poza tym w OPS preferowany jest przez kierownictwo dosy demokratyczny sposb zarzdzania, ktry pozwala unikn nazbyt formalnych relacji pracownicy maj znaczn swobod w formuowaniu i zgaszaniu sugestii zmian i nowych rozwiza. Wszystko to zbudowao wok projektu sprzyjajcy kontekst instytucjonalny. Realizacja projektu przyczynia si jednak do wyranego ujawnienia w OPS dwch odmiennych podej do pracy socjalnej: tradycyjnych, zasikowych (gwnie starsze pokolenie) i innowacyjnych (pracownicy, ktrzy nie chc by postrzegani jako rozdawacze pienidzy, w tej grupie s organizatorki SL). Wprawdzie osoby z pierwszej grupy nie wyraay wprost sprzeciwu wobec dziaa projektowych, ale znaczna ich cz pozostaa co najmniej obojtna. Z drugiej strony taka swoista polaryzacja pozwolia wyoni si grupie osb aktywnie wspierajcych projekt tak merytorycznie, jak i w realizacji ktra stanowia silne zaplecze dla organizatorek SL, co niewtpliwie przyczynio si do sukcesu projektu. Nastpujce w zwizku z realizacj projektu pozytywne zmiany (zarwno w spoecznoci projektowej, jak i wok OPS) utwierdziy OPSKier w przekonaniu o susznoci takiego dziaania. Zaowocowao to wprowadzeniem
114
zmian strukturalnych i organizacyjnych zostaa wydzielona jednostka, zajmujca si organizowaniem spoecznoci lokalnej i taka rola pracownika socjalnego zostaa formalnie i, miejmy nadziej, na stae wczona do dziaa OPS. Daje to szanse na kontynuowanie nie tylko projektu, ale przede wszystkim stosowanie metody. W momencie koczenia bada w OPS trway przygotowania do zastosowania metody projektowej do dwch innych sytuacji: kolejnej spoecznoci budynkw socjalnych oraz kategorialnej grupy seniorw.
Charakterystyka otoczenia instytucjonalnego, w tym wadz lokalnych

Organizatorka SL1 wok spoecznoci projektowej staraa si zbudowa koalicj zaangaowanych instytucji i osb. Przez kilka miesicy systematycznej pracy udao si zapewni przychylno kilku gwnych partnerw oraz wzbudzi ich zainteresowanie dla wsplnych dziaa spoecznoci projektowej. Warto podkreli, e aden z zaproszonych podmiotw nie odmwi udziau w projekcie, a osoby, ktre na pocztku byy sceptyczne, z czasem nastawiay si coraz bardziej entuzjastycznie, zarwno wobec samej idei pracy rodowiskowej, jak i kontynuacji takich dziaa w innych miejscach czy rodowiskach. W trakcie ostatnich rozmw badawczych wszyscy partnerzy projektu podkrelali pozytywne skutki dziaa rodowiskowych i deklarowali dalsze wsparcie. Pozwala to wnioskowa, e organizatorce SL1 udao si nie tylko wzbudzi dorane zainteresowanie, ale take zbudowa siln i trwa sie wielorakich powiza instytucjonalnych, ktra moe uatwia przysze dziaania. Sukces w tym zakresie to efekt wysokiej refleksyjnoci poszczeglnych partnerw (w tym zdolnoci do zmiany pierwotnego stanowiska), niechci do stosowania rozwiza siowych (polegajcych na narzuceniu spoecznoci projektowej danego pomysu czy rozwizania), nieprzyjmowania zaoenia o penej odpowiedzialnoci spoecznoci projektowej za jej pooenie, otwartoci na nowe metody, a take przyjciu, realizacji potrzeb i interesw mieszkacw za suszne i moliwe nikt nie podwaa sensownoci ocieplenia budynkw. Generalnie naley podkreli niekonfrontacyjn i nierywalizacyjn postaw partnerw, a nawet mylenie w kategoriach dobra wsplnego, dostrzeenie, e pomimo reprezentowania odlegych obszarw ycia spoecznego maj wsplny interes w rozwizaniu problemw spoecznoci projektowej. Pojawiajce si na pocztku trudnoci komunikacyjne i rozbienoci midzy partnerami (np. dotyczce rozwiza technologicznych ocieplenia budynkw) nie stanowiy blokady w stworzeniu partnerstwa, a byy wyrazem rnorodnego dowiadczenia i kompetencji merytorycznych. W efekcie zadziaa tu efekt
115
burzy mzgw, w wyniku ktrej wpracowano optymalne rozwizanie. Pierwotny sceptycyzm by by moe swoist polis a nie mwiem w razie niepowodzenia projektu: RepMiesz si angauje z przekory, eby mi udowodni, e z tymi ludmi nie da si nic zrobi. (organizatorka SL1). Faktyczne zainteresowanie partnerw i ich gotowo do wsparcia projektu ujawnio ju pierwsze spotkanie w padzierniku 2011 roku. Wzili w nim udzia przedstawiciele podstawowych instytucji, majcych bezporedni wpyw na przyszo barakw i spoecznoci projektowej ZarzKom, RepMiesz, Policj. Spotkanie, wedug zgodnych relacji kilku jego uczestnikw, przebiego w dobrej atmosferze i skupieniu si na problemach i pomysach ich rozwizania i chocia wwczas nie zapady adne decyzje, to skutecznie zainicjowano dalsz wspprac. Waciwie cakowity brak zainteresowania projektem konsekwentnie wykazyway jednak wadze lokalne to niewtpliwie najsabsze ogniwo, a nawet swoista poraka projektu. Jakiekolwiek dziaania pracownikw socjalnych s przez JST traktowane jako zo konieczne, zapewne niezalenie od stosowanych metod. JST odpowiedzialny za sprawy spoeczne, z ktrym przeprowadzano wywiady, zarwno w pierwszej, jak i ostatniej rozmowie nie mia adnych informacji dotyczcych projektu, a w analizie problemw spoecznych miasta wykazywa si po prostu niekompetencj. Z innych rozmw wynika, e rwnie radni wykazuj niech w stosunku do rozwiza proponowanych przez OPS, a zgaszane przez nich pomysy s populistyczne, np. proponuj budowanie i oddawanie do uytku eleganckich blokw socjalnych, ale nie widz koniecznoci rwnoczesnej realizacji skierowanych do ich mieszkacw jakichkolwiek programw spoecznych (reintegracyjnych). W badanej miejscowoci taki pomys zosta zrealizowany, tzn. oddano do uytku przed paroma laty nowobudowane bloki socjalne, jednak po dwch latach zostay one zdewastowane przez ich mieszkacw; w takiej sytuacji radni i przedstawiciele wadz wysuwali jedynie pomysy ograniczajce si do wykwaterowania mieszkacw tych blokw poza granice miasta. wiat w rozumieniu JST w M dzieli si na my normalni mieszkacy i oni OPS i ich alkoholicy, ich biedni, ich problemy. Nic dziwnego, e w tej sytuacji JST paradoksalnie postrzega OPS nie jako rozwizanie, lecz jako rdo problemw i marnotrawc publicznych funduszy, bowiem dziaania tej instytucji raczej nie przynosz spektakularnych szybkich sukcesw. W efekcie, nawet gdy spektakularny sukces mia miejsce (prowadzenie wioski tematycznej, ktra cieszya si duym zainteresowaniem dzieci i ich rodzin, i bya entuzjastycznie relacjonowana przez lokalne media), JST nie by w stanie go dostrzec. Taka sytuacja niewtpliwie nie sprzyja powodzeniu dziaa OPS, ktre podlega JST, z tego rda jest finansowane i pozostaje w stosunku zalenoci, dlatego ten brak przychylnoci i zrozumienia to powane zagroenie stabilnoci dziaa. Nieprzychylno JST wobec dziaa na rzecz spoecznoci projektowej wynika moe z jeszcze jednego powodu. Wprawdzie nie zosta przez JST
116
wyartykuowany wprost, jednak sugestie co do jego istnienia pojawiay si w innych wywiadach. Ot teren, na ktrym stoj baraki, znajduje si w prestiowym miejscu i z punktu widzenia interesw ekonomicznych miasta opacalna byaby jego sprzeda, co w obecnej sytuacji nie jest moliwe. Tym samym JST moe by raczej zainteresowane degradacj tego miejsca, bo moe to uzasadnia wykwaterowanie jego mieszkacw poza granice miasta. Jeli ta teza jest suszna, to po prostu mamy do czynienia z istotn sprzecznoci interesw JST i OPS, nie mwic ju o czonkach spoecznoci projektowej. Jak wida, stosunek JST do projektu to pochodna postrzegania obszaru pomocy spoecznej i OPS oraz stereotypowego i powierzchownego definiowania problemw spoecznych. W konsekwencji, w trakcie realizacji projektu osobom za niego odpowiedzialnym towarzyszyy obawy, zwizane z potencjaln negatywn reakcj JST. Mona domniemywa, e w sytuacji przychylnoci JST dynamika projektowa byaby jeszcze wyraniejsza i projekt mgby przynie wicej pozytywnych rezultatw. Przez organizatorki SL, pocztkowo, jako zagraajce identyfikowane byy take media, a waciwie chocia nie byo to wprost komunikowane lokalna opinia publiczna. Organizatorka SL1 staraa si media trzyma jak najdalej od projektu, przynajmniej na pocztku. Obawy dotyczyy przede wszystkim ewentualnych skutkw zbyt szybkiego upublicznienia dziaa projektowych, zanim przynios one konkretny efekt. Z jednej strony organizatorka SL1 chciaa unikn pokazywania spoecznoci projektowej jako swego rodzaju dziwada, a z drugiej strony baa si reakcji mieszkacw M, ktrzy, nie widzc jeszcze efektw, mogliby zacz protestowa, e pomaga si darmozjadom. Bdzie gono, zaczn przychodzi, mie pretensje boj si wiadomoci ludzi, ktrzy nie wiedz, czym jest OPS. () Boj si wadzy i ludzi, niech mi nie przeszkadzaj (OSL1); Moim zdaniem nie jest potrzebne, eby czytali, e zaczto dziaania w barakach, bo skd pienidze, a poza tym takie naznaczenie zaczto robi, bo ju taka patologia. Pniej ewentualnie jak zrobi naokoo piknie, to wtedy tak, ale nie mieszkacy barakw, tylko mieszkacy ulicy to tak (OSL2). Postawa wobec mediw zmienia si w dalszych etapach projektu, gdy mona byo ju pochwali si sukcesami zostay one zaproszone do komentowania wydarze (ukazay si dwa artykuy prasowe i relacja w lokalnej telewizji), tym samym zostay wczone do ostatnich dziaa projektowych jako partner. Z przeprowadzonych bada wyranie wynika, e stosunek otoczenia do projektu i gotowo angaowania si we w znacznym stopniu stanowi konsekwencj postrzegania osb i instytucji, ktre go realizuj. Nikt z badanych wprost nie deklarowa negatywnego nastawienia do organizatorek SL, jednak osoby nieobeznane z tym przedsiwziciem czasem a priori oceniay je przez pryzmat stereotypowo postrzeganej instytucji pomocy spoecznej jako tej, ktra niewaciwie rozdaje pienidze, nie wymagajc adnych zmian w trybie ycia beneficjentw. W M organizatorkom SL udao si przeama
117
to schematyczne postrzeganie OPS przede wszystkim sposb dziaania organizatorki SL1 sprawi, e wiele osb poznao j osobicie, a jej zaangaowanie dostrzegane przez przedstawicieli rnych instytucji przekonao ich, e sprawie warto przyjrze si bliej. Jednake obydwie organizatorki SL budziy zaufanie i daway nadziej na pozytywny bieg projektu: oczywicie, e OSL 1 i OSL2 s w stanie to pocign. Ciesz si, e pojawi si taki pomys, e nie tylko pienidze () widz uaktywnienie si od roku tego OPS, pr do przodu, maj pomysy, s mode, maj duo energii (NGO). Zastanawiajc si nad realizacj dziaa projektowych w M i prbujc dokona rekonstrukcji warunkw oraz okolicznoci sprzyjajcych sukce3 sowi, warto odwoa si do analiz autorstwa Kazimierza Frieskego . Przed prawie dziesicioma laty wraz z zespoem przygldajc si programom reintegracji spoecznej i stosowanym w nich miarom sukcesu doszed on do wniosku, e ich faktyczna skuteczno jest dalece wtpliwa, a to, co mona obserwowa, to jedynie migotanie sukcesu, jego fatamorgan, bowiem w duszej perspektywie nie osigaj one zakadanych celw, bo nie doprowadzaj do adnej zmiany. Gwny powd takiego stanu rzeczy Frieske upatruje w tym, e w czasie trwania tego rodzaju dziaa zawieszane byy reguy normalnego funkcjonowania i po zakoczeniu programu, czyli zaprzestaniu wsparcia, sytuacja beneficjentw wracaa do punktu wyjcia. Programy oferoway zatem namiastk samodzielnoci, integracji, aktywizacji. Mona si zastanowi, czy rwnie my, badaczki, nie daymy si zwie iluzji powodzenia i za realny efekt wziymy tylko jego omam. Zacznijmy od wskazania gwnych atrybutw, odrniajcych analizowany projekt od tych opisywanych przez autora tezy o utopijnoci inkluzji. Przede wszystkim spoeczno projektowa nie ma charakteru zamknitej ani przestrzennie (nie jest wyizolowana, otoczona murem) ani tym bardziej spoecznie. Nie dy do stworzenia wsplnoty, yjcej wedug wasnych regu, z silnym imperatywem wewntrznej wzajemnoci, zalenoci i zobowiza, gdzie norma zaufania kierowana jest do wewntrz, a nie na zewntrz. Stosowana metoda OSL nie zakada rekonstrukcji minispoecznoci jako oazy otoczonej innym wiatem, ale wczanie spoecznoci do szerszej spoecznoci lokalnej. Zaoenie to w badanym przez nas projekcie byo nie tylko deklarowane, ale faktycznie realizowane. Okolicznoci , ktra pozytywnie wpywaa na osigane efekty, bya wobec tego koncentracja na wyjciu do wiata spoecznego, zbudowania relacji z otoczeniem, wystpieniu w innej ni dotychczasowa roli. To zadziaao mieszkacy osiedla docenili wysiki spoecznoci projektowej i intensywniej zaczli wcza j w swoje dziaania, a spoeczno na takie sygnay odpowiedziaa pozytywnie: dzieci bawi si na placu zabaw, wyjedaj na
K.W. Frieske, Migotanie rzeczywistoci: wieloznaczno sukcesw programw spoecznej inkluzji , w: K.W. Frieske (red.), Utopie inkluzji. Sukcesy i poraki programw reintegracji spoecznej, IPSS, Warszawa 2004.
3
118
wycieczki i bior udzia w imprezach organizowanych przez RepMiesz. Relacja oparta jest zatem na wspdziaaniu, uzgodnieniach, a nie wycznie na dziaaniu jednostronnym i utrwalaniu podziau na my i oni. Rwnie inne instytucje, znajdujce si w otoczeniu spoecznoci projektowej zaczy j zauwaa, dostrzega jej problemy i wcza w orbit swoich zainteresowa, a w konsekwencji udostpnia wasne zasoby. Dziaania projektowe miay zmieni z jednej strony samoocen i samowiadomo mieszkacw, ale te ich spoeczny wizerunek, ograniczy nie tylko stygmat, ale take autostygmat gorszoci, wykluczenia i roszczeniowoci. Na tej podstawie mona byo rozpocz budowanie pozytywnych relacji z otoczeniem. Punktem wyjcia byo zatem wejcie mieszkacw w role dotd dla nich niedostpne ssiada, gospodarza, obywatela ktrzy zgaszaj sugestie i oczekuj dbaoci o swoje interesy, a nie wykluczonego, ktry zgasza roszczenia. W trakcie projektu mona byo zaobserwowa osadzanie si w nowych rolach wraz z upywem czasu czonkowie spoecznoci coraz wicej dziaa zaczynali podejmowa sami, bez inspiracji, a nawet konsultacji z OSL. Bardzo wanym elementem, ktry zapewni powodzenie projektu, byo uznanie gosw mieszkacw spoecznoci projektowej, czyli zaakceptowanie ich pomysu i zgaszanej przez nich potrzeby nie potraktowano jej jako fanaberii lub kolejnego roszczenia. Mieszkacy otrzymali tym samym wyrany sygna, e stanowi penoprawn cz lokalnej spoecznoci i maj w zwizku z tym nie tylko uprawnienia (mog domaga si respektowania potrzeb i interesw), ale rwnie obowizki (wspdziaanie i odpowiedzialno). Udao si zainicjowa odzyskiwanie realnej sprawczoci. Na tym przykadzie wida, jak wiele w tego rodzaju projektach zaley od mentalnej otwartoci i poziomu refleksyjnoci urzdnikw i przedstawicieli instytucji publicznych, ktrzy tworz warunki do skorzystania przez czonkw takich spoecznoci z przysugujcych im praw. Gdyby nie ich przyzwolenie, to zaistniaaby sytuacja utrwalajca dowiadczenie wykluczenia, gdy uniwersalizacja praw obywatelskich i socjalnych opisywana przez Thomasa H. 4 Marshalla nie zawsze dziaa antywykluczeniowo, bowiem podstaw sukcesu jest zdolno do realnego skorzystania z tych praw, co w praktyce bywa 5 bardzo problematyczne . Opisane przez nas czynniki i okolicznoci pozwalaj sformuowa tez o rosncym spoecznym kapitale pomostowym badanej spoecznoci, ktry daje szans na wkomponowanie spoecznoci wykluczonych w szerszy kontekst, poniewa opiera si na rnorodnych, wieloaspektowych i poziomych powizaniach spoecznych.
4 5
T. H. Marshall, Citizenship, Social Class and other Essays, Cambridge University Press, Cambridge 1950. Por. K.W. Frieske, Dynamika koncepcji marginalizacji spoecznej, Polityka Spoeczna, nr 11/12, 2002, s. 33; M. Kronauer, Die Innen-Auen-Spaltung Gesellschaft. Eine Verteidigung des Exklusionsbegriff gegen seinen mystifizierenden Gebrauch, w: S. Herkommer (red.), Soziale Ausgrenzungen Gesichter des neuen Kapitalismus, VSA Verlag, Hamburg 1999, s. 64.
119
Wanym czynnikiem, utrwalajcym pozytywne efekty projektu jest zapewnienie spoecznoci projektowej swoistego parasola ochronnego, czyli cigego, chocia dyskretnego wsparcia. Oznacza to, po pierwsze, trwanie nieformalnego (nie powsta nigdy dokument precyzujcy jego zasady) partnerstwa instytucji, ktre s zainteresowane zablokowaniem procesw wykluczania, maj rozeznanie w sytuacji spoecznoci projektowej, zaangaoway si w projekt. S to zatem bardzo yczliwi sojusznicy zachodzcych w spoecznoci pozytywnych procesw. Po drugie, w tworzeniu owego parasola niebagateln rol odgrywaj zmiany, ktre zaszy w OPS, czyli powoanie nowego zespou pracujcego metod rodowiskow i wczenie metody OSL na stae do dziaa pracownikw socjalnych. Oba te procesy tworz trway, a nie dorany, system wsparcia, ktry powinien monitorowa funkcjonowanie spoecznoci projektowej i ewentualnie interweniowa zgodnie z zasad pomocniczoci, czyli w sytuacjach trudnych i kryzysowych. Efekty projektu i zmiany, ktre nastpiy, postrzegamy w kategoriach realnego, a nie tylko doranego czy iluzorycznego sukcesu, chocia oczywicie zdajemy sobie spraw z jego kruchoci to powodzenie nie jest jeszcze ani stabilne ani ugruntowane. W trakcie badania ujawniy si okolicznoci, ktre mog stanowi zagroenie. Pierwsze zagroenie tkwi w spoecznoci projektowej, ktra nadal dowiadcza wielu trudnoci (alkoholizm, przemoc w niektrych relacjach rodzinnych, ubstwo), dysponuje niepenymi kompetencjami spoecznymi, a w rezultacie ma ograniczone moliwoci dziaania. Moe si zatem okaza, e pierwsze niepowodzenie doprowadzi do odwrcenia pozytywnych zmian, e spoeczno projektowa nie znajdzie w sobie wystarczajcych zasobw do jego przezwycienia i powrc stare schematy reakcji i dziaania. Z rozmw z mieszkacami wynika, e wprawdzie zasmakowali w samodzielnoci i wspdziaaniu, ale te chyba nie do koca realnie oceniaj swoje szanse i moliwoci. Tym samym, bez waciwego i faktycznego wsparcia, w kryzysowej sytuacji mog skapitulowa. Drugie powane zagroenie wynika z sytuacji politycznej w miecie, tzn. tego, e wadze lokalne na rnych szczeblach nie s zainteresowane systemowym rozwizywaniem problemw spoecznych. A nie s zainteresowane, bo rodowiska trudne s przez nich uniewaniane interesy i oczekiwania tych grup nie s traktowane w kategorii praw obywatelskich, ale wanie nieuzasadnianej roszczeniowoci, a w konsekwencji zostaj wyczone z naszej mapy spraw do zaatwienia. Taka postawa wadz lokalnych nie sprzyja zatem rozwojowi i wdraaniu nowatorskich metod pracy socjalnej, a tym samym moe niweczy dotychczasowe rezultaty projektu oraz utrudnia kolejne dziaania.
Studium zbiorcze
Karolina Wojtasik, Konrad Stpnik
Wchodzenie w rol organizatora spoecznoci lokalnej. Analiza projektw z pierwszej fazy badania
Wstp
W niniejszym rozdziale omwione zostay cztery studia przypadkw, ktre nie byy wczone do drugiej fazy badania projektw realizowanych przez 1 organizatorw spoecznoci lokalnej . Poziom zaawansowania programu w czasie pierwszej fazy badania ogranicza moliwo formuowania jednoznacznych wnioskw dotyczcych tkwicego w nich potencjau do zainicjowania zmiany spoecznej. Zebrane dane umoliwiaj jednak przeledzenie tego, jak przebiega proces wchodzenia w rol organizatora SL uczestnikw projektu systemowego. Na prezentacj kadego z czterech studiw przypadku zoy si opis spoecznoci lokalnej oraz wyodrbnionej w ich ramach spoecznoci projektowej, omwienie podjtych dziaa przez organizatora SL oraz charakterystyka jego sposobu pracy i osobistych kompetencji zestawiona z sytuacj panujc w konkretnym OPS. Mniej dogbnie potraktowane zostay zagadnienia zwizane z otoczeniem instytucjonalnym projektw, gdy w momencie zakoczenia pierwszej fazy bada znajdoway si one najczciej na etapie planowania, a organizatorzy SL w niektrych przypadkach nie nawizali jeszcze wsppracy z partnerami instytucjonalnymi. Brak zatem konkretnych danych, ktre pozwalay wnioskowa na ten temat. W sytuacjach, w ktrych byo to moliwe, przedstawione zostay jedynie sposoby, w jakie projekt OSL wpisuje si w zaoenia lokalnej polityki spoecznej. Skrtowe z koniecznoci omwienia czterech studiw przypadku powstay na podstawie znacznie obszerniejszych raportw przygotowanych przez poszczeglne zespoy po pierwszej fazie bada. Autorzy opracowania byli czonkami dwch z nich, pozostae dwie opisywane spoecznoci i realizowane w nich projekty znaj jedynie z raportw innych badaczy. Std przyjta konwencja przedstawiania poszczeglnych studiw z czstym powoywaniem si na opinie badaczy.
Por. Magdalena Dudkiewicz, Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne w tym tomie.
122
Studium 1 (5): kategoria mae miasto-wie

Spoeczno lokalna
Liczce 12 tys. mieszkacw miasto X pooone jest w rodkowej Polsce, w odlegoci 30 km od wielkiej aglomeracji miejskiej. Jest ono stolic gminy miejsko-wiejskiej. Opisywany projekt realizowany jest przez pracownic OPS mieszczcego si w X. Gmina U jest silnie zrnicowana pod wzgldem spoecznym i strukturalnym. Poszczeglne soectwa rni si midzy sob: zebrane dane dotyczce gminy wskazuj, e jej poudniowa cz jest lepiej rozwinita w porwnaniu do pnocnej. Znaczenie ma tu take fakt, e cz mieszkacw dojeda do pracy we wspomnianym DM, przez co ich zwizek z gmin U jest stosunkowo saby. Niektrzy z respondentw wyraali przekonanie, e owo zrnicowanie rodzi konflikty interesw, ktre utrudniaj wypracowywanie konsensu i podejmowanie dziaa wsplnotowych w odniesieniu do caej spoecznoci gminnej. Problemem dla mieszkacw bardziej oddalonych soectw jest sabo rozwinita komunikacja w obrbie gminy, co utrudnia dojazd do centrum X. Mieszkacy gminy U, z ktrymi przeprowadzono wywiady, uwaaj jednak, e sytuacja poprawia si. Gmina uznawana jest przez nich za przecitn, ale rozwijajc si. Zdaniem respondentw take aktywno mieszkacw gminy zwiksza si. Potwierdzaj to dane zebrane przez badaczki, wskazujce, e dziaaj w niej stosunkowo liczne organizacje pozarzdowe, w tym midzy innymi 20 stowarzysze. Rozmwcy zaangaowani w ycie publiczne gminy pozytywnie oceniali wspprac midzy sektorami publicznym i prywatnym. Wedug nich niezadowalajca jest natomiast wsppraca pomidzy instytucjami w obrbie tego samego sektora, na przykad midzy dwoma instytucjami publicznymi czy dwoma stowarzyszeniami.
Spoeczno projektowa
Organizatorka SL wybraa na miejsce realizacji swojego projektu niewielkie osiedle znajdujce si na kracu miasta X. Jest ono widocznie odizolowane przestrzennie od pozostaej czci miasteczka, w bezporednim ssiedztwie nie ma moliwoci nawizywania adnych kontaktw i stycznoci z pozostaymi mieszkacami X. Owa izolacja bya jednym z powodw takiego wyboru spoecznoci projektowej, poniewa wedug organizatorki SL atwiej jest pracowa metod rodowiskow, gdy ma si do czynienia z zamknit spoecznoci. Wymaga to jednak szczeglnej ostronoci przy nawizywaniu kontaktw z tak spoecznoci. Organizatorka SL bya w niej
Karolina Wojtasik, Konrad Stpnik Wchodzenie w rol organizatora spoecznoci lokalnej
123
osob nierozpoznawaln, nie pracowaa wczeniej na tym obszarze i swoje relacje z jej czonkami musiaa budowa od podstaw. Poradzia sobie z t trudnoci, wykorzystujc jako osob wprowadzajc j do spoecznoci rejonowego OPSPrac. Omawiane osiedle powstao w latach szedziesitych XX wieku i miao peni rol osiedla socjalnego z mieszkaniami rotacyjnymi. Obecnie dominuj na nim mieszkania komunalne, ale cz lokali stanowi prywatn wasno i jest zarzdzana przez wsplnot mieszkaniow. cznie osiedle skada si z 4 budynkw, w ktrych znajduje si okoo czterdzieci mieszka. Badaczki oceniy, e spoeczno projektowa nie cieszy si w X najlepsz opini. Przeprowadzone rozmowy z mieszkacami miasta wskazuj, e bya ona tradycyjnie postrzegana jako skupiajca ludzi biednych i przysparzajcych problemw. Z drugiej strony, rozmwcy wskazywali na fakt, e sytuacja w tym wzgldzie poprawia si w przeszoci spoeczno zamieszkujca osiedle bya oceniana jako patologiczna, dzi raczej nie spotyka si ju a tak negatywnych opinii. W raporcie z bada zwrcono jednak uwag na negatywny wizerunek wrd przedstawicieli wadz i urzdnikw, ktrzy uwaaj, e nie warto nic robi, bo mieszkacy i tak to zniszcz, poza tym urzdnicy organu zarzdzajcego uwaaj, e fakt zalegania z opatami czynszowymi przez wiele rodzin powoduje, e ich moliwoci dziaania s ograniczone, poniewa, wedug nich, podstaw do podejmowania jakichkolwiek dziaa s uregulowane opaty mieszkaniowe. Przedstawicieli JST opisywali ponadto mieszkacw osiedla jako osoby roszczeniowe i nieaktywne. W zwizku z tym w czasie wizyt badawczych zaobserwowano izolacj nie tylko przestrzenn, ale i spoeczn mieszkacw omawianego obszaru. Nie pojawia si tam nikt z zewntrz, a mieszkacy nie wczali si aktywnie w dziaania podejmowane na poziomie miasta X czy gminy U. Przewaajca cz mieszkacw osiedla zamieszkuje je od wielu lat, niektrzy nawet od momentu jego powstania. Zdaniem badaczek, trudno wskaza wrd nich osoby, ktre mogyby by uznane za liderw. Mieszkacw czy poczucie bycia zapomnianymi i przekonanie, e ich problemy nikogo nie interesuj. Nie s oni jednak zintegrowani do wsplnego dziaania, przewaa mylenie w kategoriach korzyci indywidualnych, take takich, ktre s moliwe do uzyskania kosztem innych. Zebrane podczas wizyt badawczych dane wskazuj ponadto, e wikszo mieszkacw osiedla nie przejawiaa konkretnych ambicji czy aspiracji, byli zainteresowani gwnie zaspokojeniem biologicznych potrzeb na podstawowym poziomie. W mniejszym stopniu dotyczyo to jedynie niektrych modszych osb. Za bardziej zaradnych i aktywnych uwaani s lokatorzy zrzeszeni we Wsplnocie Mieszkaniowej, ktrzy wykupili swoje mieszkania. Przejawiali oni wiksz dbao o ich stan i wygld otoczenia, co byo podoem konfliktu z pozostaymi mieszkacami.
124
Wywiady z PSpProj pozwalaj na stwierdzenie, e lokatorzy mieszka socjalnych byli zainteresowani projektem realizowanym przez organizatork SL. Mogo to wynika po czci z faktu, e dotychczas nie byy na osiedlu prowadzone adne tego typu dziaania. Zwrcenie uwagi na sytuacj jego mieszkacw przez przedstawiciela miejskiej instytucji mogo zatem dawa czonkom spoecznoci projektowej nadziej na popraw warunkw bytowych. Czonkowie wsplnoty mieszkaniowej wyraali jednak odmienny pogld. Wedug nich mieszkacy blokw socjalnych nie s w stanie podj adnej inicjatywy i wysiku w celu wsplnego dziaania. Z tej perspektywy badaczki oceniy, e sab stron projektu organizatorki SL jest brak jednoznacznego okrelenia podmiotu zmian. Nie przesdzono, czy jego beneficjentami maj by wszyscy mieszkacy osiedla, czy tylko lokatorzy mieszka socjalnych.
Realizacja projektu
OPSKier za gwny cel omawianego projektu przyja zmian sposobu postrzegania spoecznoci zamieszkujcej osiedle. Ponadto podane wedug niej byo wspieranie tworzenia si wizi midzy jego mieszkacami i ksztatowanie w nich poczucia zwizku z miejscem zamieszkania. OPSKier oczekiwaa, e dodatkowym efektem powinna by zmiana wizerunku OPS i pozyskanie nowych partnerw do ewentualnych przyszych dziaa. Organizatorka SL nie potrafia rwnie jasno okreli celw, ktre chciaa osign dziki realizacji projektu. Badaczki zaobserwoway, e organizatorka SL wykazywaa tendencj do szerokiego konsultowania dziaa podejmowanych w ramach projektu z innymi pracownikami OPS. W ich opinii mogo to wiadczy o braku umiejtnoci samodzielnego dziaania i podejmowania decyzji. Sama Organizatorka SL nie dostrzegaa zagroe zwizanych z nadmiernym identyfikowaniem si z OPS. W ocenie badaczek o ich istnieniu wiadczy jednak fakt, e potencjalni partnerzy z sektora publicznego przenosili swj stosunek do OPS na osob organizatorki SL. Gdy wyraali oni pozytywn opini o dziaaniach OPS, rwnie pozytywnie oceniali organizatork SL. Podobnie dziao si w przypadku negatywnych odczu w tym wzgldzie. Wedug organizatorki SL duy wpyw na sposb realizacji projektu miao odczuwane przez ni przecienie obowizkami zawodowymi. Zaowocowao to midzy innymi tym, e do czasu drugiej wizyty badaczy nie wypracowano konkretnego harmonogramu i planu dziaa. Nie byy one zatem czci szerszej wizji, a oczekiwania co do ich efektw byy niesprecyzowane, co pokazao pierwsze spotkanie potencjalnych partnerw rodowiskowych. Badaczki stwierdziy, e mocn stron dziaa podejmowanych przez organizatork SL w jej projekcie byo to, e nie byy one naznaczone podejciem liderskim. Zaobserwowano, e organizatorka SL wyranie dya do
125
dziaania ze spoecznoci. Badaczki wskazay midzy innymi na fakt, i uwaaa ona, e decyzja o tym, co bdzie dziaaniem projektowym, powinna zapa po konsultacjach z mieszkacami. Oczekiwaa, e dziki jej zachcie samodzielnie zwerbalizuj oni swoje potrzeby i moliwe sposoby ich zaspokojenia. W ocenie badaczek mylenie w kategoriach aktywizowania spoecznoci nie pocigao jednak za sob zintensyfikowanych dziaa o charakterze animacyjnym.
Charakterystyka organizatorki SL i sytuacja w OPS

Organizatorka SL wskazywaa na pozytywn motywacj, stojc za jej decyzj o uczestnictwie w projekcie systemowym. Deklarowaa, e chciaa przede wszystkim nauczy si czego nowego, odpocz od rutynowych czynnoci, pozna metod pracy, ktra przynosi lepsze efekty w porwnaniu z innymi. Zdaniem badaczek na pozytywn ocen zasugiway kompetencje i profesjonalizm organizatorki OSL. Stwierdziy one, e cechuje j rzetelno, sumienno i orientacja na osiganie wyznaczonych celw. W kontekcie realizacji projektu obawy badaczek budziy jednak takie jej cechy, jak niemiao i zdystansowanie do penienia roli organizatora SL. W ocenie badaczek istniao spore zagroenie, e organizatorka SL moe mie trudnoci w nawizywaniu odpowiednich relacji z podmiotami, istotnymi dla powodzenia projektu. Niezadowalajco oceniony zosta take poziom osobistego zaangaowania organizatorki SL w realizacj projektu, na ktry negatywnie wpywaa konieczno czenia zada zwizanych z penieniem roli organizatora SL z codziennymi obowizkami pracownika socjalnego. Zaobserwowano ponadto, e organizatorka SL wykazywaa skonno do dziaania odtwrczego, ktra przekadaa si na trudnoci w podejmowaniu nowych wyzwa. Wywiady przeprowadzone z organizatork SL wskazyway, e nie miaa ona konkretnego pomysu, jak wykorzysta zasoby OPS w swoim projekcie. Z drugiej strony, jak zostao to wspomniane powyej, korzystaa z konsultacji i wsparcia, jakiego udzielali jej niektrzy OPSPrac. Przeprowadzona obserwacja pokazaa ponadto, e bycie pracownikiem OPS uatwiao jej take nawizywanie kontaktw z przedstawicielami innych instytucji, jednak z reguy nie czynia tego samodzielnie, lecz za porednictwem OPSKier. OPSKier deklarowaa pozytywne nastawienie do uczestnictwa organizatorki SL w projekcie systemowym oraz do realizacji jej wasnego projektu. Werbalizowaa swoje nadzieje zwizane z projektem OSL. Oczekiwaa, e jego sukces pomoe w kreowaniu pozytywnego obrazu OPS jako instytucji innowacyjnej i skutecznej. Badaczki stwierdziy, e wrd OPSPrac znajdoway si osoby, ktre znaj metody CAL-owskie i mog by cennym rdem informacji dla organizatorki SL. Z drugiej strony zaobserwoway one, e nie wszyscy podzielali entuzjazm
126
OPSKier w ocenie szans, jakie daje realizacja omawianego projektu. Cz OPSPrac nie bya zainteresowana wdraaniem nowych metod pracy i pozostawaa obojtna na dziaania organizatorki SL. W gminie U funkcjonuj dwie konkurencyjne instytucje, ktre zajmuj si pomoc spoeczn. Dane zebrane przez badaczki wskazuj, e OPS, w ktrym zatrudniona jest organizatorka SL, cieszy si dobr opini wrd przedstawicieli JST oraz miejskich i gminnych instytucji. Stwierdziy one jednak, e mimo to organizatorka SL nie otrzymaa wystarczajcego wsparcia z ich strony. Badaczki poczyy ten fakt z brakiem sprecyzowanych celw projektw i oczekiwanych efektw zorganizowanego przez ni spotkania partnerstwa. Zaobserwowano, e przedstawiciele JST pozytywnie oceniali OPS i co za tym idzie take osob organizatorki SL, ale ich nastawienie do realizowanego przez ni projektu czsto byo inne. Wpyw na to miao zapewne negatywne postrzeganie spoecznoci projektowej i niech do podejmowania dziaa nakierowanych na popraw sytuacji jej czonkw. Podsumowujc projekt mona stwierdzi, e szczeglnie istotn spraw wydaje si kwestia zaangaowania w jego powodzenie, rozpatrywana z perspektyw poszczeglnych aktorw, ktrzy bior lub mogliby bra w nim udzia. Jest to oczywicie w pierwszej kolejnoci zwizane z osobistym zaangaowaniem organizatora SL. Specyfika penienia tej roli powoduje, e nie powinna ona by traktowana z dystansem i jako zwyke wypenianie kolejnych obowizkw subowych. Po drugie, pomimo pozytywnego nastawienia OPSKier i niektrych OPSPrac do osoby i dziaa organizatorki SL nie otrzymywaa ona wystarczajcego wsparcia z ich strony. Jej projekt by traktowany instrumentalnie: oczekiwano, e poprawi wizerunek objtej nim spoecznoci oraz e wpynie to pozytywnie na ocen OPS. Istotny wydaje si przy tym stwierdzony przez badaczki fakt, e pominito potrzeb podjcia w jego ramach dziaa, ktre mogyby poprawi funkcjonowanie spoecznoci projektowej. Warto wskaza wtpliwoci badaczek dotyczce tego, czy zasoby spoecznoci projektowej pozwol na pozyskanie i zaangaowanie jej czonkw w realizacj omawianego projektu. Midzy innymi nie byo moliwe wskazanie liderw spoecznoci, ktrzy mogliby wesprze organizatork SL w jej dziaaniach. Nakada si na to problem negatywnego postrzegania spoecznoci projektowej przez przedstawicieli otoczenia instytucjonalnego, ktrzy wprost werbalizowali obawy zwizane z sensownoci podejmowania skierowanych w jej stron dziaa. W ocenie badaczek korespondowao to z ich niewielk wiedz o problematyce wykluczenia spoecznego i skonnoci reprezentowanych przez nich instytucji do realizacji zada wasnych, bez wsppracy z innymi podmiotami i instytucjami publicznymi lub obywatelskimi.
127
Studium 2 (6): kategoria rednie miasto

Spoeczno lokalna
Charakteryzowany projekt realizowany jest przez pracownic OPS w miecie Z, ktre jest stolic powiatu pooonego we wschodniej Polsce. W Z mieszka okoo 50 tys. osb. Cho miasto uwaane jest przez mieszkacw i kierownictwo OPS za miejsce przyjazne, w ktrym dobrze si mieszka ze wzgldu na usytuowany tam duy zakad przemysowy generujcy miejsca pracy, to bezrobocie wskazywane jest przez nich jako najpowaniejszy problem. Rwnie wrd problemw zdefiniowanych w dokumentach samorzdowych bezrobocie wysuwa si na pierwszy plan, ponadto wymienia si tu take: niepenosprawno, dugotrwa chorob oraz problem uzalenienia od alkoholu i narkotykw. W wywiadach z pracownikami i kierownictwem OPS pojawiay si wtki dziedziczenia ubstwa, niepodanych nastpstw socjalizacji w ubstwie oraz negatywnych konsekwencji powstania enklaw biedy.
Spoeczno projektowa
Po dwch wizytach w spoecznoci badacze stwierdzili, e organizatorka SL spoeczno projektow definiuje jako mieszkacw czterech blokw socjalnych, mieszczcych si przy ulicy W, a take mieszkacw usytuowanych wzdu tej ulicy domkw (dalej okrelane jako obszar WW). Organizatorka SL zamierzaa zrealizowa projekt tak, by rezultaty byy odczuwane przez wszystkich mieszkacw tego obszaru. Jednake nie okrelono precyzyjnie grupy, na ktrej bezporednio koncentrowa si bd dziaania projektowe. Obszar WW w obecnym ksztacie osiedle blokw socjalnych i ulica domkw jednorodzinnych istnieje od kilku lat. Wczeniej byy to tereny wiejskie, oddalone od centrum miasta, ktre z czasem przeksztaciy si w peryferyjn, zaciszn dzielnic Z. Po zbudowaniu i oddaniu pierwszych mieszka w bloku socjalnym dzielnica zmienia swj status i staa si peryferyjnym getto zarwno w opinii mieszkacw obszaru WW, mieszkacw miasta Z i OPSPrac. JST podkrela, i budowa blokw bya z decyzj, jednak wkrtce do zamieszkania zostanie oddany kolejny budynek, a w planach s nastpne bloki socjalne na tym terenie. OPSKier1 oraz OPSKier2 (bezporednia przeoona organizatorki SL) podkrelay z lokalizacj blokw, a take fakt, i nie konsultowano z nimi ani tej lokalizacji, ani wyposaenia mieszka (przewidziano ogrzewanie elektryczne, ktre generuje due koszty utrzymania). Wedug badaczek, taka sytuacja wskazuje na brak komunikacji midzy OPS
128
a JST i na sab pozycj OPS wobec wadz miasta w czasie podejmowania tych decyzji. Obszar WW zamieszkuje okoo 400 osb. Bloki socjalne zasiedlone s przede wszystkim przez osoby zagroone wykluczeniem spoecznym z uwagi na szereg istniejcych w rodzinach problemw, w tym: bezrobocia, niepenosprawnoci, ubstwa, wielodzietnoci, yciowej bezradnoci czy uzalenie (gwnie od alkoholu). Organizatorka SL, charakteryzujc jedn z potencjalnych beneficjentek projektu i jej rodzin uya sw: Typowa rodzina z WW, troje malutkich dzieci, oni nie pracuj, nie maj wyksztacenia, na utrzymaniu orodka. Wdomkach jednorodzinnych mieszkaj rne rodziny, tylko kilka pozostaje pod opiek OPS. Pracownicy socjalni dostrzegaj na obszarze WW dziedziczenie biedy. Warunki, w jakich mieszkaj lokatorzy oraz ich styl ycia, s gorsze w porwnaniu z innymi mieszkacami caego Z. Do mieszka wchodzi si ze wsplnych tarasw, co generuje konflikty (kradziee pozostawionych sprztw, zagradzanie drogi itp.). Elewacje i skrzynki pocztowe nosz lady dewastacji. Teren wok blokw nie jest zagospodarowany oprcz placu zabaw nie ma adnej infrastruktury dla mieszkacw: awek, chodnikw, boiska. Na terenie WW i okolic nie ma szkoy, kocioa, orodka zdrowia ani adnej innej infrastruktury, sucej mieszkacom, jest tylko jeden sklep spoywczy. JST zakadaj rewitalizacj tego terenu, ale planowane dziaania maj podnie atrakcyjno inwestycyjn i rekreacyjn terenu, a nie polepszy jako ycia (budowa sklepw, przychodni, poczty) mieszkacw ulicy WW i ssiednich ulic. Zaplanowane dziaania dla tego terenu nie przewiduj inwestycji, ktre bd bezporednio suy mieszkacom i przyczyni si do ich zintegrowania. Wedug badaczy, moe to oznacza osamotnienie OPS oraz organizatora SL w podejmowanych innowacyjnych dziaaniach. Wrd osb zamieszkujcych WW naley wyrni dwie kategorie mieszkacw: lokatorw blokw socjalnych (90% rodzin korzysta z pomocy OPS) oraz mieszkacw domw jednorodzinnych (tylko kilka rodzin korzysta z OPS). Zarwno organizatorka SL, OPSKier2, jak i OPSPrac, deklaruj, e zbiorowoci te nie integruj si, nie spotykaj , chyba e przelotnie, nie wsppracuj, nie znaj si i nie chc si poznawa. Istnieje sztywny podzia na my i oni. Mieszkacy blokw socjalnych nie stanowi homogenicznej spoecznoci, ludzie nie znaj si zbyt dobrze, wywodz si z rnych rodowisk i rejonw, nie mieli wpywu na to, gdzie zamieszkaj, wielu z nich trafio tam po eksmisji. Odrbn grup stanowi mieszkacy, dla ktrych blok socjalny by jedyn szans na otrzymanie wasnego mieszkania. Mieszkaj tam, jednak nie identyfikuj si z miejscem, ktre jest stygmatyzujce. W jednym z blokw socjalnych mieszka take kilka romskich rodzin, ktre nie zintegroway si ze spoecznoci.
129
Realizacja projektu
W czasie wizyt badaczy w Z projekt znajdowa si w pocztkowej fazie realizacji. Podczas pierwszego etapu bada organizatorka SL nie miaa wizji realizacji projektu, mylia projekt CAL z PAL, a wszelkie dziaania pozostawiaa na bliej nieokrelon przyszo. Obserwacje badaczy w czasie drugiego wyjazdu potwierdziy, e dziaania organizatorki SL nie s planowane, analizowane, poddawane refleksji. Nie zastanawiaa si ona, jak projekt bdzie wyglda za miesic, dwa czy za p roku, dziaaa chaotycznie, nie miaa pomysu na realizacj projektu. Z drugiej strony miaa jasno sprecyzowany, chocia bardzo oglny cel: pomc ludziom. Dostrzegaa ich problemy, prbowaa diagnozowa potrzeby. Organizatorka SL zrealizowaa badanie diagnostyczne spoecznoci WW (prba obja 10% mieszkacw terenu), sporzdzia charakterystyk spoeczno-demograficzn mieszkacw WW, ktrzy korzystali z pomocy OPS, zorganizowaa spotkania z przedstawicielami kilku instytucji oraz podja kroki w celu sprecyzowania zaoe planowanego projektu. Wci nie byo jednak konkretnego pomysu na dziaania w ramach metody OSL. Indagowana, zdobywaa si tylko na lune refleksje, co jest istotnym problemem w ocenie jej nastawienia do dziaa. Uczestnictwo w wyjazdowych szkoleniach byo bardzo pozytywnie oceniane przez organizatork SL, chocia zdaniem badaczek, czua si ona dobrze w roli, ktra pozwala wyj poza rutyn dziaa pracownika socjalnego. Szkolenia traktowaa jako rodzaj nobilitacji (podobnie postrzegane byo to przez OPSKier2 i innych OPSPrac).
Charakterystyka OSL i sytuacja w OPS

Organizatorka SL jest modym pracownikiem socjalnym, w OPS pracuje 2 lata i czsto podkrelaa swj brak dowiadczenia. Jej wiedza merytoryczna zostaa oceniona przez badaczki jako niewielka, ponadto deklarowaa ona sab znajomo metody rodowiskowej. Organizatorka SL bya jednak na tyle operatywna, e udao jej si przekona kierownictwo OPS do realizacji projektu, a potem do zredukowania jej rutynowych obowizkw subowych. Badacze zaobserwowali, e cieszya si ona poparciem oraz penym zaufaniem przeoonych, ktrzy widzieli j w roli innowatora, trenera wdraajcego now metod. OPSKier1 i OPSKier2 (przeoona organizatorki SL) w peni akceptowali jej projekt i dziaania, cho nie do koca mieli wiadomo, czego projekt dotyczy oraz jaki bdzie jego ostateczny ksztat i rezultaty. Realizacj projektu CAL wpisywali w szereg dziaa modernizacyjnych i innowacyjnych, ktre OPSKier2 uwaaa za niezbdne w obecnych czasach. OPSKier2 podkrelia negatywny stosunek niektrych pracownikw do faktu, e moda i niedowiadczona osoba zostaa wytypowana do ciekawego i rozwojowego projektu. Jakkolwiek wywiady przeprowadzone
130
z OPSPrac, bezporednio wsppracujcymi z organizatork SL, nie potwierdziy tak zej atmosfery, to wykazay, e o przygotowywanym projekcie wiedzieli oni niewiele. W raporcie podkrelono, i niepokojcy dla badaczek by styl dziaania organizatorki SL, ktra nie planuje, nie analizuje, nie tworzy harmonogramw dziaa. Jest skoncentrowana na dniu dzisiejszym, nie cechuje jej refleksyjno czy podejcie planistyczne. Daa si pozna zarwno jako sprawny organizator, osoba z jasno sprecyzowanym celem i zapaem do pracy, ale take pokazaa, e bywa chaotyczna, niezorganizowana i przede wszystkim nieprzygotowana do rozmowy o projekcie, ktry realizuje. Badaczki oceniy, e organizatorka SL jest osob entuzjastyczn, zaangaowan i ma due umiejtnoci interpersonalne. Zarazem zwrciy jednak uwag na jej stosunkowo lekki, luny stosunek do projektu. Brak przygotowania merytorycznego, uwidoczniony w dokumentach projektowych i zadaniach domowych, brak pomysw, przemyle na temat strategii dziaa i granic spoecznoci projektowej moe wedug badaczek wiadczy o instrumentalnym i mao profesjonalnym stosunku do realizowanego przez siebie projektu. 2 W spoecznoci lokalnej organizatorka SL postrzegana jest jako osoba energiczna, ktra bardzo chce pomc i dziki jej dziaaniom (jako koordynatorki PAL) beneficjenci otrzymali konkretne korzyci. Organizatorka SL budowaa pozycj w spoecznoci projektowej na bazie dotychczas zajmowanych pozycji: pracownika socjalnego OPS oraz koordynatora PAL. Trudno mwi o fiasku projektu realizowanego przez organizatora SL, poniewa w chwili pisania tego tekstu mog by podejmowane jakie dziaania projektowe. W czasie wizyt badaczek projekt znajdowa si jednak na zbyt wczesnym etapie realizacji, by mona byo zaobserwowa zmian spoeczn czy jej symptomy, zarwno w OPS, jak i w spoecznoci projektowej. Kierownictwo OPS oczekuje, i w przypadku tej konkretnej pracowniczki socjalnej rola organizatora SL zostanie niejako poszerzona i stanie si ona inicjatork istotnych zmian w OPS, innowatorem, mentorem do spraw nowej metody pracy (metoda rodowiskowa organizowania spoecznoci lokalnej). Te przesanki przemawiaj za koniecznoci bliszego przyjrzenia si OPS, a take osobie organizatorki SL i sposobom realizowania postawionych przed ni zada. Interesujce jest zagadnienie, czy moliwe jest czenie wszystkich przewidzianych rl oraz jak dalece osoba, co do ktrej sposobu dziaania badaczki sformuoway sporo zastrzee (take w zakresie wiedzy merytorycznej o metodzie), moe taki zestaw funkcji peni.
2
Naley jednak zaznaczy, e s to opinie respondentw, ktrzy byli beneficjentami realizowanego przez organizatork SL PAL-u.
131
Spoeczno projektowa niewtpliwie przedstawiaa ciekawe pole rozwaa dla badaczek. Realizacja projektu metod OSL w tym rodowisku daje szans na stworzenie wizi ssiedzkich, popraw jakoci kapitau ludzkiego i spoecznego, zintegrowanie mieszkacw, pokazanie pozytywnych wzorcw czy nawet w przyszoci zerwanie z wizerunkiem obszaru WW jako getta. Bdzie to jednake wymaga sporego nakadu pracy i rodkw. Projekt organizatorki SL moe rozpocz dugotrway proces zmian w analizowanym rodowisku lokalnym, co jest przesank do dalszych, rozoonych w czasie bada tamtego obszaru. Naley jednak podkreli, e powodzenie projektu, skutkujce ewentualnymi zmianami, zaley przede wszystkim od osobistego zaangaowania pracownika socjalnego, wchodzcego w rol organizatora SL.
Studium 3 (7): kategoria rednie miasto

Spoeczno lokalna
Opisywany w niniejszym podrozdziale projekt realizowany jest przez dwie 3 pracownice OPS w miecie A, ktre znajduje si w stosunkowo bliskiej odlegoci od stolicy wojewdztwa. Miasto A zarzdzane jest przez sprawny aparat urzdniczy, a JSTKier jest lokalnym liderem, nastawionym na inwestycje gospodarcze, co odzwierciedla budet miasta, ktry koncentruje si przede wszystkim na edukacji i inwestycjach. Z danych zgromadzonych przez badaczki wynika, e istniej tam take tradycje dziaalnoci spoecznikowskiej i historycznie uksztatowane nawyki oddolnego organizowania si i rozwizywania problemw.
Spoeczno projektowa
Spoecznoci wytypowan do projektu stanowi mieszkacy dwch blokw (kiedy hoteli robotniczych, co wie si ze specyficzn zabudow wsplne kuchnie, niekiedy take azienki) na ulicy C. To okoo szedziesit rodzin, ale jest to zbiorowo fluktujca, mieszkacy zmieniaj si bowiem ze wzgldu na sytuacj bytow. Wedug ustale badaczek,
3
Projekt realizowany jest przez organizatork SL1 i organizatork SL3. W czasie trwania projektu nastpia zmiana jednej z osb realizujcej projekt, organizatorka SL2 zostaa zastpiona przez organizatork SL3, z powodu zoenia przez t pierwsz wypowiedzenia z pracy. W trakcie drugiej wizyty badaczek organizatorka SL3 dopiero zaczynaa prac w projekcie, std ocenie i analizie poddano tylko dziaania organizatorki SL1, ktra w dalszej czci wystpuje jako organizatorka SL.
132
tworz oni rnorodn zbiorowo s to osoby po eksmisjach, powodzianie, osoby ubogie oraz rodziny wieloproblemowe i osoby dugotrwale bezrobotne, co utrudnia budowanie wizi spoecznych. Problemami s: alkoholizm czci mieszkacw, gone zachowanie dorastajcej modziey, czasami awantury i przemoc, co wie si z brakiem poczucia bezpieczestwa wielu pozostaych mieszkacw. Mieszkajcy w tych blokach czuj si stygmatyzowani przez spoeczno miasta A, postrzegani jako: patologia, margines, ci gorsi. Nie s oni zgodni w sprawie stopnia zintegrowania wasnej spoecznoci, w wywiadach pojawiaj si skrajne opinie, jakkolwiek konieczno wsplnego uytkowania kuchni, a co za tym idzie uzgadnianie czasu korzystania i wsplne przebywanie w tych pomieszczeniach prowadzi do nawizywania kontaktw. Mieszkacy nie identyfikuj si z miejscem zamieszkania, traktuj je jako przykr konieczno, chcieliby wyprowadzi si z tej stygmatyzujcej okolicy. Brak przywizania do miejsca i identyfikacji z pozostaymi mieszkacami utrudnia nawizanie trwaych relacji, chocia zaobserwowano, e w sytuacjach krytycznych ludzie wspieraj si, prbuj zorganizowa pomoc, czasem poyczaj sobie pienidze. Trudno typowa liderw tej spoecznoci, mona wskaza organizatora (osoba, ktra sprawnie przeprowadzi zadanie, ale niekoniecznie jest pomysodawc) dawn gospodarz hotelu. Badaczki podkrelay jednak, e zasoby wasne mieszkacw oraz te zewntrzne s mocno ograniczone.
Realizacja projektu
Badaczki zwrciy uwag, e organizatorka SL w sposb przemylany projektowaa swoje dziaania. Przeprowadzia diagnoz potrzeb mieszkacw przy uyciu techniki wywiadu kwestionariuszowego, prbowaa razem z nimi poszukiwa rozwiza istniejcych problemw. W planach miaa zorganizowanie spotkania, aby omwi wyniki bada i wysucha pomysw samych beneficjentw projektu, dotyczcych likwidacji wskazanych przez nich problemw. Organizatorka SL jest znana i identyfikowana w spoecznoci projektowej. Badaczki podkrelay, e organizatorka SL jest osob refleksyjn oraz zdoln do modyfikacji wasnych celw i zamierze. Swj projekt okrelia jako plan w dziaaniu, nie za plan dziaania, elastycznie podchodzia do zada, bya gotowa na zmiany. Badaczki analizujc szanse powodzenia i realizacji projektu zasygnalizoway, i dopasowanie osobowociowe i kompetencyjne do odgrywania roli organizatora rodowiska lokalnego oraz inicjacja procesu wchodzenia w rol organizatora SL nie przesdzaj o moliwoci utrwalenia tej roli ani u odgrywajcego j pracownika, ani o trwaoci osadzenia roli w scenariuszu dziaa OPS. Proces moe zosta wyhamowany albo podlega rnym aberracjom.
133
Charakterystyka OSL i sytuacja w OPS

Badaczki oceniy, i organizatorka SL bya dobrze osadzona w zespole pracowniczym zarwno w ramach formalnych struktur, jak i nieformalnej grupy, co jest atutem przy realizacji tego typu projektu. Stwierdziy ponadto, e organizatorka SL jest dobrym, sprawnie dziaajcym pracownikiem socjalnym, jak rwnie jest potencjalnie dobr organizatork rodowiska lokalnego. Wykorzystywaa dostpne zasoby OPS, nie odrzucaa instytucji pomocy spoecznej i nie dystansowaa si wobec niej. Badaczki podkrelay, e organizatorka SL z ca wiadomoci wchodzia w rol pracownika socjalnego, animujcego mieszkacw blokw. Nie zauwaono rozbienoci pomidzy jej stylem mylenia i dziaania w tych dwch rolach. W raporcie po drugiej wizycie badaczki konkludoway, i zarwno cechy osobowociowe, jak i jej poziom zaangaowania w dziaania potwierdzaj, e jest to waciwy czowiek na waciwym miejscu. Organizatorka SL zostaa oceniona jako osoba bezporednia, twrcza, spontaniczna, gotowa do podejmowania ryzyka, a przy tym posiadajca wszelkie kompetencje spoeczne potrzebne do pracy metod rodowiskow. Dostrzegaa ludzi w potrzebie i empatycznie reagowaa na sytuacje krytyczne. Ponadto organizatorka SL ukoczya specjalizacj pracy rodowiskowej (zdobya wiedz teoretyczn) i uczestniczya w szkoleniach CAL. OPS zosta scharakteryzowany przez badaczki jako sprawnie zarzdzana instytucja, co niewtpliwie jest zasug kierownictwa. W ich opinii OPSKier jest osob uporzdkowan, drobiazgow, skuteczn i refleksyjn, ma te potrzeb silnej kontroli swoich pracownikw i ich dziaa. Wedug badaczek OPSKier jawi si jako meneder tej instytucji, a OPS okrela ona jako sprawnie dziaajc jednostk, ktrej bliej jest do przedsibiorstwa ni urzdu. Badania terenowe pokazay, e projekt jest realizowany w sposb przemylany, sprawny i refleksyjny. Merytoryczne przygotowanie, osobiste zaangaowanie i dobra identyfikacja z rol organizatora SL sprawiaj, e pracownik socjalny tego OPS wydaje si gotowy do pracowania metod OSL. Analizowany przykad pokazuje du rol kultury organizacyjnej OPS. Dobra komunikacja midzy kierownictwem OPS a pracownikiem socjalnym, elastyczno w dobieraniu metod pracy, otwarcie na innowacje i kreatywno pracownika s niezwykle wanymi cechami orodka, w ktrym wprowadza si metod OSL, wymagajc sporej samodzielnoci i kreatywnoci pracownika. Te cechy rnie s oceniane przez kierownictwo OPS albo jako pozytywna cecha, pozwalajca na efektywne realizowanie zada, albo jako postawa zagraajca utartym reguom postpowania. Wydaje si, e metoda OSL ma szanse powodzenia wanie w tych orodkach, gdzie system kierowania placwk bliski jest podejciu menederskiemu, a pracownikowi pozostawia si odpowiednio du swobod w dziaaniu i doborze metod.
134
Studium 4 (8): kategoria mae miasto-wie

Spoeczno lokalna
Ostatni z omawianych w niniejszym rozdziale projektw realizowany by przez dwie pracownice OPS w gminie B, pooonej w Polsce Centralnej. Liczy ona okoo 6 tys. mieszkacw, wrd ktrych przewaaj ludzie modzi dzieci i osoby w wieku produkcyjnym. Wanym czynnikiem wpywajcym na funkcjonowanie spoecznoci lokalnej s trudnoci z dojazdem do centrum gminy. Wpywa to na mniejsz moliwo dostpu mieszkacw do zasobw instytucjonalnych gminy oraz na poziom ich partycypacji spoecznej. W ocenie badaczy, poczucie odizolowania od centrum jest dla osb zamieszkujcych bardziej odlege soectwa przeszkod w budowaniu wizi obejmujcych ca gmin. Wsie D i E, wybrane przez organizatorki SL na miejsce realizacji ich projektu, to miejsca, gdzie przewaaj obszary rolnicze. Wrd czonkw spoecznoci istnieje zrnicowanie pod wzgldem statusu ekonomicznego, nierwnoci w tym wzgldzie nie s jednak due. Z relacji respondentw wynika, i czsto w gospodarstwie domowym jedno z maonkw lub dorose dziecko pracuje poza rolnictwem. Niezadowalajco oceniaj oni rozwj przedsibiorczoci, ale naley stwierdzi, e bezrobocie rejestrowane w gminie B nie jest wysokie wynosi okoo 5% (dane z 30 wrzenia 2010 roku). Relacje respondentw w kwestii stanu wizi midzy mieszkacami D i E s niespjne. Wedug niektrych, mieszkacy pomagaj sobie szczeglnie w sprawach transportu. Obserwacje badaczy potwierdziy istnienie w tym zakresie oddolnie zorganizowanych sieci samopomocy. Inni respondenci twierdzili jednak, e mieszkacy D i E zamykaj si w sobie, interesuj si jedynie wasnymi problemami, coraz rzadziej spotykaj si i ze sob rozmawiaj. W czasie wizyt badawczych zaobserwowano, e mieszkacy D i E nie d do aktywnego udziau w zarzdzaniu gmin. Dominuje wzorzec zaatwiania spraw poprzez wybranych przedstawicieli lub osoby, ktre z racji swojej dziaalnoci zawodowej znajduj si bliej gminy. Badacze zwrcili uwag, e nie udao si zebra danych pozwalajcych jednoznacznie wskaza lokalnych przywdcw w odniesieniu do caej gminy. Trudno ta wynika prawdopodobnie z silnego poczucia zwizku mieszkacw z miejscowociami, w ktrych zamieszkuj. Osoby wane rekrutuj si przede wszystkim spord tych penicych funkcje publiczne. Ich presti i pozycja wynikaj z zajmowanego stanowiska.
135
Spoeczno projektowa
W pocztkowej fazie planowania projektu organizatorki SL zakaday, e jego beneficjentami bd wszyscy mieszkacy wsi D i E. Przemawia za tym fakt, e jedna z organizatorek SL pochodzi z D, a druga dziaaa na terenie E jako pracownik socjalny. Z czasem organizatorki SL podjy decyzj o skupieniu si w swoich dziaaniach jedynie na mieszkacach D i E w wieku senioralnym. Statystyki prowadzone w gminie B wskazuj, e wikszo mieszkacw zarwno caej gminy, jak i wsi D i E, stanowi ludzie modzi. Jednak organizatorki SL argumentoway wybr osb w wieku starszym jako beneficjentw planowanego projektu swoim przekonaniem, e stanowi oni najliczniejsz grup mieszkacw D i E. Inn zwerbalizowan przesank, stojc za takim wyborem, bya opinia, e seniorzy potrzebuj wsparcia, poniewa wielu z nich dowiadcza samotnoci. Organizatorki SL nie wykluczay jednak, e w przyszoci do spoecznoci projektowej mog zosta wczone take inne grupy mieszkacw wsi D i E lub nawet z innych miejscowoci gminy B. Dane zebrane przez badaczy wskazuj, e seniorzy z D i E s osobami stosunkowo dobrze zorganizowanymi, jeli chodzi o zagospodarowanie swojego wolnego czasu. Osoby starsze angauj si w dziaania podejmowane przez gminne instytucje na rzecz mieszkacw. Zdarzaj si wrd nich take przypadki samoorganizacji, jak choby impreza andrzejkowa, ktra odbya si w D. Badacze zostali ponadto poinformowani przez KulKier, e seniorzy zgaszali zapotrzebowanie na rne zajcia w kierowanej przez niego instytucji. Spoeczno projektowa zostaa przez organizatorki SL zdefiniowana bardzo oglnie. Kontakt z seniorami z wsi D i E nawizano przy okazji realizacji innego zadania, zleconego przez OPSKier. Zdaniem badaczy, ch poczenia projektu organizatorek SL z codziennymi obowizkami subowymi bya wan motywacj do podjcia decyzji o zaweniu grupy jego beneficjentw.
Realizacja projektu
W czasie wizyt badawczych udao si zaobserwowa jedynie niewielkie postpy w realizacji projektu, ktry de facto nigdy nie wyszed poza faz planowania. Znajdowao to swoje przeoenie na uczestnictwo organizatorek SL w projekcie systemowym, w ramach ktrego nie wywizyway si one terminowo z wykonywania zadanych prac. Organizatorki SL, pytane przez badaczy o najwikszy sukces w ramach realizowanego przez nie projektu, wskazyway na wspomniane zawenie spoecznoci projektowej oraz zorganizowanie spotkania dla seniorw z D i E. Jak wskazano wczeniej, owo spotkanie byo efektem ich pracy przy zleconym przez OPSKier projekcie socjalnym. Organizatorki SL uznay, e mona oba dziaania poczy, std spotkanie dla seniorw zostao podcignite pod projekt zwizany z aktywizowaniem spoecznoci lokalnej.
136
Zaburzona zostaa w ten sposb chronologia dziaa, ktra bya okrelona przez program szkolenia w ramach projektu systemowego. Organizatorki SL relacjonoway, e seniorzy obecni na zorganizowanym przez nie wieczorku wyrazili ch uczestnictwa w podobnych imprezach w przyszoci i samodzielnego zorganizowania imprezy andrzejkowej. Badacze byli jednak sceptyczni wobec interpretacji tego faktu w kategoriach sukcesu projektu organizowania spoecznoci lokalnej. Seniorzy z D i E ju wczeniej uczestniczyli w rnych lokalnych imprezach. Ponadto kontakt organizatorek SL z przedstawicielami spoecznoci projektowej by ograniczony jedynie do zaproszenia na organizowan imprez i pniejszego wsplnego w niej uczestnictwa. Odbywao si to tu przed wizyt badaczy, dlatego brak danych dotyczcych dalszego rozwoju sytuacji. Przeprowadzone przez badaczy wywiady oraz przeanalizowane dokumenty wskazuj, e organizatorki SL wstpnie zidentyfikoway osoby wane dla spoecznoci i potencjalnych partnerw w projekcie. Nie zostaa z nimi jednak nawizana jakakolwiek wsppraca.
Charakterystyka organizatorek SL i sytuacja w OPS

Obserwacje badaczy wskazuj, e dziaania podejmowane przez organizatorki SL byy niesystematyczne. Wizao si to z jednej strony z koniecznoci wypeniania obowizkw subowych i penego podporzdkowania OPSKier. Z drugiej strony badacze odnieli wraenie, e organizatorki SL obawiaj si podejmowania samodzielnych dziaa, co owocowao odkadaniem decyzji dotyczcych realizowanego przez nie projektu na pniej. Zwizane z tym byo silne przekonanie, werbalizowane zarwno przez obie organizatorki SL, jak rwnie przez OPSKier, e organizowanie spoecznoci lokalnej wykracza poza obowizki i moliwoci pracownikw OPS-w. W ocenie badaczy nieprzemylane i podejmowane w przypadkowej kolejnoci dziaania wskazyway na niedostateczny poziom wiedzy dotyczcej metod pracy ze spoecznoci lokaln. Zebrane w czasie prowadzonych obserwacji dane wskazuj, e istotnym czynnikiem, ktry mia negatywny wpyw na planowanie i sposb realizacji projektu organizatorek SL, bya sytuacja w OPS. Jest on niewielk struktur, zatrudniajc poza OPSKier jedynie 3 osoby. Widocznym problemem w OPS bya zaburzona komunikacja organizatorek SL i OPSPrac z OPSKier. Z perspektywy OPSKier realizacja projektu organizatorek SL utrudniaa zwyczajn dziaalno OPS. Styl zarzdzania OPS powodowa, e organizatorki SL dysponoway niewielk swobod dziaania. Nie otrzymyway one take dostatecznego wsparcia merytorycznego i organizacyjnego. Przypadek gminy B wskaza na rol czynnika ludzkiego w realizowaniu tego typu projektw, rozumianego zarwno jako specyficzne cechy osobowoci,
137
ktrymi powinien dysponowa organizator SL, jak i jako zasoby ludzkie OPS. Bycie skutecznym organizatorem SL wymaga nie tylko przygotowania merytorycznego, ale take kompetencji spoecznych, ktre umoliwiaj np. atwe nawizywanie kontaktw z ludmi czy samodzielne planowanie dziaa. Z perspektywy osb, ktre traktuj prac w OPS jak wykonywanie pracy urzdniczej, moe to by bariera trudna do przekroczenia. Po drugie, metoda OSL moe by trudna do implementacji w niewielkich OPS-ach. Pomijajc z organizacj pracy w OPS w gminie B, naley stwierdzi, e w maych orodkach mog pojawia si trudnoci z wygospodarowaniem odpowiedniej iloci czasu na podejmowanie tego typu dziaa. S one traktowane jako co dodatkowego, uciliwego, co wykracza poza obowizki normalnie naoone na OPS. Istotna jest take rola OPSKier, ktry musi wykazywa si elastycznoci i skutecznie motywowa pracownikw do wykraczania poza rutynowe dziaania. Zastyga struktura OPS, sztywno mylenia jego pracownikw i zwizane z nimi obawy przed jakimikolwiek zmianami s czynnikami, ktre w oczywisty sposb utrudniaj wejcie pracownikom socjalnym w rol organizatora SL. W przypadku gminy B zaowocowao to tym, e projekt organizowania spoecznoci lokalnej w cigu niemal roku od jego rozpoczcia nie zdoa przebi si poza mury siedziby OPS.
Podsumowanie
Przedstawione powyej studia przypadkw, chocia dotycz bardzo rnych spoecznoci, pozwalaj jednak na sformuowanie uoglnie dotyczcych wchodzenia pracownikw socjalnych w rol organizatora spoecznoci lokalnej. Analizowane projekty znajdoway si na bardzo wczesnych etapach rozwoju i w adnym przypadku nie byo moliwe jednoznaczne przesdzenie o ich fiasku w przyszoci oraz o dalszych losach metody OSL w konkretnym orodku pomocy spoecznej. Z tego wzgldu mona rwnie mwi raczej o kandydatach do penienia roli organizatora SL ni o rzeczywicie wiadomych, profesjonalnych i dziaajcych celowo organizatorach SL. Aspektem, na ktry szczegln uwag zwrciy wszystkie zespoy badawcze, byy predyspozycje osobowociowe organizatorw SL. Tylko w jednym przypadku badacze stwierdzili pene dopasowanie osobowociowe do penienia nowej roli zawodowej. Intuicje badaczy z poszczeglnych zespow szy w tym zakresie w analogicznym kierunku. Zwracano uwag na fakt, e organizator SL musi posiada due umiejtnoci interpersonalne. Niemiao, problemy w nawizywaniu kontaktw i relacji z ludmi s istotn barier w rozpoczynaniu pracy metod OSL. Co wicej, z uwagi na fakt, e
138
w wikszoci badanych przypadkw organizatorzy SL nie mieli dowiadczenia w pracy ze spoecznoci lokaln, problemem by przejawiany przez niektrych z nich brak umiejtnoci wychodzenia poza schemat rutynowych dziaa pracownika socjalnego. Konieczna jest przy tym elastyczno mylenia, zdolno do modyfikowania swoich dziaa oraz dua wewntrzna motywacja do podejmowania nowych wyzwa i poznawania nowych metod pracy. Zaobserwowano, e moliwe s sytuacje, w ktrych organizator SL na poziomie wiadomociowym skania si ku myleniu w kategoriach pracy ze spoecznoci, wykazuje przy tym jednak trudnoci w materializowaniu takiego podejcia w postaci konkretnych dziaa. Zjawisko to jest nie tylko skutkiem osobistych predyspozycji, ale co najmniej w rwnym stopniu wypadkow przygotowania merytorycznego, dowiadczenia i barier, ktre stwarza funkcjonowanie w konkretnej strukturze OPS. Analizowane przypadki obrazuj zarwno sytuacje, w ktrych wysokie kompetencje i dobre przygotowanie merytoryczne nie szy w parze z osobistymi predyspozycjami do penienia roli organizatora SL, jak i sytuacje, w ktrych posiadane wysokie umiejtnoci interpersonalne s w perspektywie sabego przygotowania merytorycznego czynnikiem niewystarczajcym do podjcia przemylanych i skutecznych dziaa projektowych. Jeden z badanych przypadkw pokaza te, e niemiao, sztywno mylenia i obawa przed samodzielnymi dziaaniami nakadaj si na ewidentne braki w przygotowaniu merytorycznym. Skutkowao to nie tylko brakiem jakichkolwiek dziaa projektowych, ale rwnie niezdolnoci do wypracowania ich przyszej wizji. Dane zebrane przez badaczy wskazuj, e struktura OPS oraz jego spoeczny odbir i pozycja wzgldem JST oraz spoecznoci lokalnej mog mie istotny wpyw na wchodzenie w rol organizatora SL. Analizowane orodki pomocy spoecznej znacznie rniy si midzy sob pod wzgldem posiadanej kultury organizacyjnej. Obok takiego, ktry by przez badaczy charakteryzowany jako sprawnie dziaajca firma, badaniu poddano take OPS, ktry jak si okazao mia due problemy w realizacji statutowych zada. W tym drugim skrajnym przypadku owocowao to cakowitym odrzuceniem metody OSL przez jego kierowniczk, a pod jej wpywem take przez organizatorki SL. W czasie bada zaobserwowano jednak rwnie zupenie odmienn reakcj OPS. Przykadowo, w jednej z badanych miejscowoci wprowadzanie nowej metody pracy byo postrzegane jako szansa na modernizacj i rozwj orodka. Niemal regu w analizowanych przypadkach byo to, e udzia w szkoleniu systemowym by postrzegany jako nobilitacja, a czasem budzi nawet pewnego rodzaju zazdro wrd pozostaych pracownikw orodka pomocy spoecznej. Najkorzystniejsz zanotowan przez badaczy sytuacj dla organizatora SL byo wpisanie organizowania spoecznoci lokalnej do jego obowizkw subowych. Czciowo niwelowao to problemy, wynikajce
139
z czenia udziau w projekcie z rutynowymi obowizkami subowymi, ale nie rozwizywao cakowicie problemu przecienia prac, na ktry zwracali uwag wszyscy organizatorzy SL. Istotne, e nie tylko organizacja pracy, ale rwnie relacje z kierownikiem oraz innymi pracownikami OPS mog mie istotny wpyw na poziom wsparcia, jaki moe uzyska organizator SL ze strony orodka. Najwaniejsze wydaje si poparcie ze strony kierownika OPS. Musi ono z jednej strony by zwizane z akceptacj dla pracy metod OSL, z drugiej powinno ono cechowa si umiejtnym rozoeniem akcentw pomidzy kontrol i merytorycznym nadzorem nad dziaaniami projektowymi, a dopuszczaniem swobody i elastycznego planowania dziaa projektowych. Poziom i jako wsparcia, jakie organizator SL moe otrzyma od pracownikw orodka pomocy spoecznej, jest uzaleniony od wielu czynnikw. Mona wrd nich wskaza sposb organizacji pracy OPS, ktry wpywa na poziom i charakter relacji midzy zatrudnionymi oraz ich przygotowanie merytoryczne. Znacznie korzystniejsza dla organizatora SL jest sytuacja, w ktrej orodek dysponuje pracownikami znajcymi metody pracy ze spoecznoci lokaln. Naley wspomnie, e pewn rol odgrywa tu rwnie dynamika wewntrzgrupowa oraz osobiste sympatie i animozje midzy pracownikami orodka, ktre mog skutkowa dystansowaniem si niektrych z nich wobec projektu organizatora SL. Analizowane studia przypadkw pokazuj, e organizatorzy SL mog napotyka spoeczne oczekiwania sprzeczne z zaoeniami metody OSL. Owe oczekiwania mog by formuowane zarwno przez kierownictwo OPS, jego pracownikw, jak i przez spoeczno projektow. Wchodzenie w rol organizatora SL jest w takiej sytuacji niezwykle trudne. Organizator spoecznoci lokalnej napotyka tu sytuacj, w ktrej prba przyjmowania nowej roli zawodowej wie si z koniecznoci przeamania nie tylko wewntrznych ogranicze, ale take oporu otoczenia, ktre nie jest zainteresowane jego wykraczaniem poza schemat dotychczasowych dziaa. W kontekcie spoecznoci lokalnej znaczenie ma tu przede wszystkim spoeczny odbir OPS. Widoczne jest to zwaszcza w kontaktach z spoecznoci projektow, ktra moe na przykad ogranicza si do oczekiwania pomocy materialnej ze strony OPS. Organizator SL staje w takiej sytuacji przed koniecznoci przekonania ich do udziau w projekcie i uzasadnienia swoich dziaa wykraczajcych poza te oczekiwania. Stereotypowe postrzeganie roli OPS moe ponadto skutkowa niechci niektrych czonkw spoecznoci projektowej do uczestnictwa w projekcie organizatora SL w zwizku z tym, e nie chc by w sposb negatywny kojarzeni z beneficjentami pomocy spoecznej. Pozycja OPS wobec JST oraz podejcie wadz po polityki spoecznej moe by kolejn barier we wchodzeniu w rol organizatora SL. Analizowane w niniejszym rozdziale projekty znajdoway si na wczesnym etapie realizacji, dlatego trudno wskaza tu jednoznaczne przykady takich sytuacji. Dane zebrane przez badaczy wskazuj jednak, e organizator SL moe by
140
silnie utosamiany z OPS, co w zalenoci od podejcia spoecznoci lokalnej moe mie istotny wpyw na ich przysze zaangaowanie w projekt. Mona ponadto przypuszcza, e w niektrych sytuacjach organizator SL napotka opr ze strony JST, zwizany z niechci do podejmowania dziaa, skierowanych do stygmatyzowanej i postrzeganej jako przysparzajca problemy spoecznoci. Na zakoczenie, kolejny raz warto podkreli, e powysza analiza nie przesdza o dalszych losach badanych projektw. Pomimo wykrytych przez badaczy saboci, niektre z nich przejawiay duy potencja i mona byo oczekiwa, e w przyszoci mog przynie oczekiwane przez danego organizatora SL i pozytywne dla spoecznoci projektowej efekty. Zaprezentowany zestaw barier we wchodzeniu w rol organizatora SL moe przyczyni si do usprawnienia procesu wdraania metody OSL w ramach OPS oraz lepszego wsparcia pracownikw socjalnych, mierzcych si z now rol zawodow.
Tomasz Kamierczak
Projekty organizowania spoecznoci lokalnej komentarz teoretyczny
Gwn cz niniejszego tomu stanowi teksty, opisujce przebieg czterech projektw pracy ze spoecznociami lokalnymi, realizowanych przez 1 okoo 1,5 roku zgodnie z modelem organizowania spoecznoci lokalnej . Ich podstaw stanowi dane i informacje zebrane w toku bada empirycznych, przeprowadzonych w spoecznociach, do ktrych owe projekty byy adresowane. Autorzy tych prac (i badacze w jednej roli) nie tylko zdali w nich spraw z podejmowanych przez pracownikw socjalnych funkcjonujcych w roli organizatora spoecznoci lokalnej dziaa, ale take przeanalizowali wywoane w ich nastpstwie wydarzenia, wskazujc na te czynniki lub okolicznoci, ktre z punktu widzenia osignitych rezultatw czasem bardziej, czasem mniej satysfakcjonujcych odgryway podstawow rol. Przedmiotem niniejszego opracowania s te same projekty organizowania spoecznoci lokalnej, tak jak zostay one tutaj opisane, ale postrzegane z innej perspektywy, mianowicie teorii pracy socjalnej, prowadzonej ze spoecznoci lokaln. Nie chodzi w nim wszake o powtrn analiz zebranego w toku bada materiau empirycznego, a raczej o opatrzenie go pewnym komentarzem i to komentarzem nieodnoszcym si do kadego przypadku caociowo i z osobna, ale do wybranych (w sumie dwch) interesujcych z teoretycznego punktu widzenia kwestii, ktrych wyrany lad w owym materiale si znalaz. Opracowanie skada si z dwch czci. Pierwsza to bardzo syntetycznie poruszone kwestie; jedna to relacja pomidzy praktyk pracy socjalnej a dotyczc jej refleksj naukow, druga natomiast odnosi si do istoty teorii pracy socjalnej, w szczeglnoci teorii pracy ze spoecznoci lokaln. Cze druga to wspomniane wyej (dwa) komentarze.
Naley w tym miejscu wyjani, i owe cztery studia przypadkw dotycz projektw wybranych spord liczniejszej grupy (omiu), bo ich analiza zapowiadaa si jako bardziej wartociowa ze wzgldw poznawczych i edukacyjnych (wicej na ten zaoe metodologicznych i koncepcji badawczej patrz: Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne, na wstpie niniejszego tomu). Projekty te zostay poddane penej procedurze badawczej, dlatego te tylko je uwzgldniam w swoim komentarzu teoretycznym. Pozostae cztery projekty zostay opisane tylko wstpnie (Wchodzenie w rol organizatora spoecznoci lokalnej. Analiza projektw z pierwszej fazy badania) dla charakteru niniejszego opracowania dotyczcy ich materia empiryczny w zwizku z tym wydaje si niewystarczajcy.
146
Praca socjalna: praktyka, teoria

We wstpie do ksiki Science and Social Work (Nauka i praca socjalna) jej autorzy, Stuart A. Kirk i William J. Reid, zauwaaj, i dla wielu osb, w tym i dla niejednego pracownika socjalnego, jej tytu moe wyda si oksymoro2 nem . Porzdek nauki i porzdek ycia codziennego, do ktrego pracownicy socjalni przynale, tworz wszak dwa odrbne wiaty: z jednej strony elegancja logiki, racjonalno procedur badawczych, abstrakcyjno jzyka i poj, podnioso konferencji, chd naukowych czasopism; z drugiej chaos ludzi i wydarze, wrzenie codziennoci, popiech podejmowanych pod presj nieprzewidywanych okolicznoci decyzji, ktre za chwile ustpi miejsca nowym. Jake inne wydaj si take waciwe nauce i pracy socjalnej dziaania, ich waga i znaczenie: o ile nauka to poszukiwanie wielkich odkry w subie prawdy, o tyle praca socjalna skada si z wielu drobnych 3 aktw yczliwoci czynionych wytrwale, by suyy drugiemu . Czy zatem rzeczywicie tak jest, i nauka i praca socjalna wzajemnie si wykluczaj? Oczywicie nie. To jeszcze jeden przykad, i pozory i stereotypy myl. A rzucona przez Kirka i Reida supozycja jest niczym innym ni intelektualn prowokacj. Prawda, praca socjalna jest przede wszystkim praktyk i jako sama teoria istnie nie moe. By jednak moga cieszy si statusem zalegitymizowanej profesji, ugruntowanie w nauce jest jej niezbdne. W gruncie rzeczy refleksja naukowa towarzyszya pracy socjalnej od zarania. Jeli jej rozwj bdziemy rozpatrywa na poziomie niejako ponadnarodowym, widzc w pracy socjalnej pewien produkt (i znaczcy dorobek) procesw modernizacyjnych, ktre poczwszy od przeomu XVIII i XIX wieku tak zasadniczo zmieniy oblicze krajw nalecych do euroamerykaskiego krgu kulturowego, to jej naukowe fundamenty znajdziemy w pracach Mary 4 Richmond . Mona rwnie ledzi, jak rozwj pracy socjalnej przebiega w poszczeglnych krajach lub regionach, rnicych si politycznie, kulturowo i ekonomicznie; przyjcie takiej perspektywy w przypadku Polski do5 prowadzi nas, co oczywiste, do prac Heleny Radliskiej . Znaczenie M. Richmond dla rozwoju teorii pracy socjalnej polega przede wszystkim na tym, i okrelia ona jej przedmiot i podstawowe ramy. Wskazaa zatem, e centralnym zagadnieniem teorii pracy socjalnej jest relacja jednostka rodowisko. Relacja ta ksztatuje funkcjonowanie spoeczne jednostek i, jako taka, moe podlega wiadomie wywoywanej zmianie w wyniku oddziaywa bezporednich i porednich. W gruncie rzeczy cay, blisko stuletni, dorobek teoretyczny pracy socjalnej dotyczy tych trzech kwestii:
S. A. Kirk, W. J. Reid, Science and Social Work, Columbia University Press, New York, 2002. Ibidem. 4 Przede wszystkim Social Diagnosis, Russel Sage Foundation, New York, 1917. 5 Chodzi w szczeglnoci o Stosunek wychowawcy do rodowiska spoecznego, Nasza Ksigarnia, Warszawa, 1935.
2 3
Tomasz Kamierczak Projekty organizowania spoecznoci lokalnej komentarz teoretyczny
147
jak rozumie lub konceptualizowa relacj jednostka rodowisko, jak j przeksztaca w toku interwencji bezporednich (praca z jednostk, rodzin, grup) i w toku interwencji porednich (praca ze spoecznoci). Z tak zdefiniowanego przedmiotu i zakresu teorii pracy socjalnej wynika, e przynaley ona do nauk spoecznych, ale nie czystych (podstawowych), tylko stosowanych. Oznacza to, i nie szuka ona takich zalenoci midzy faktami, ktrych poznanie pozwala wyjania istniejcy stan rzeczy oraz przewidywa tok przyszych wydarze, ale tych zalenoci, ktrych znajomo umoliwi sprawne i skuteczne przechodzenie od danego stanu rzeczy do tego, jaki chcemy uzyska. Innymi sowy, stosowane nauki spoeczne s nie tyle po to, by wyjania bieg rzeczy, ile by wiedzie i umie go wiadomie i celowo ksztatowa. Przedmiotem teorii pracy socjalnej ze spoecznoci lokaln s dziaania interwencyjne, ktre relacje jednostka rodowisko przeksztacaj porednio. Celowe i wiadome ksztatowanie biegu rzeczy polega tu w szczeglnoci na wywoywaniu takich zmian na poziomie funkcjonowania spoecznoci lokalnej, w nastpstwie ktrych jednostki czonkowie spoecznoci lepiej, tj. z wikszym poytkiem dla siebie i innych, bd dawa sobie rad w swoich transakcjach ze rodowiskiem. Zmiana w spoecznoci jest tu wic czynnikiem poredniczcym pomidzy tym, co pracownik socjalny w ramach swoich zawodowych rl robi, a tym, co w ostatecznym rezultacie a jest nim poprawa funkcjonowania spoecznego osb, rodzin lub grup, na rzecz ktrych dziaa ma osign. W naukach stosowanych wyrnia si dwie kategorie teorii: operacyjne 6 i substancjalne . Teorie operacyjne dotycz zachowa decyzyjno-sterujcych osb, ktre podejmuj zadanie celowego i wiadomego ksztatowania biegu rzeczy. Z kolei teorie substancjalne odnosz si do przedmiotw (w najoglniejszym tego sowa znaczeniu), na ktre dziaania s skierowane w istocie teorie substancjalne to nic innego, jak stosowane w praktyce teorie wypracowane przez nauki podstawowe. W przypadku pracy ze spoecznoci lokaln jej teoria operacyjna mwi bdzie, jak powinien zachowywa si pracownik socjalny wystpujcy w roli organizatora spoecznoci lokalnej, by zapewni warunki niezbdne do uruchomienia tam procesw zmiany spoecznej. Teorie substancjalne natomiast, czerpic z dorobku takich przede wszystkim nauk podstawowych, jak: socjologia, psychologia spoeczna, politologia, organizacja i zarzdzanie, mwi bd, jakie mechanizmy spoeczne moe on wywoa i jak ma to zrobi, by zakadane zmiany miay szanse si dokonywa. Jeli zatem organizator spoecznoci lokalnej buduje sie wsppracy (np. partnerstwo), to realizuje pewn dyrektyw wynikajc z operacyjnej teorii pracy socjalnej, gdy natomiast zachca czonkw spoecznoci do zorganizowania wsplnego pikniku, by
6
W. Gasparski, Naukowa wiedza praktyczna i jej tworzenie, Prakseologia nr 1-2, 1993.
148
si zintegrowali, to odwouje si do teorii substancjalnych psychologia spoeczna mwi bowiem, i relacje spoeczne najlepiej si zawizuj w toku wsplnego dziaania. Bez wtpienia operacyjna teoria pracy socjalnej ze spoecznoci lokaln moe mie rne wersje. Niczym innym jak jedn z nich jest model organizatora spoecznoci lokalnej (OSL). Inna teoria, autorstwa Paula Hendersona i Davida N. Thomasa, przedstawiona jest dla przykadu poniej. Niezalenie od wykorzystywania dorobku nauk podstawowych, w toku swego historycznego rozwoju praca socjalna ze spoecznoci lokaln wypracowaa dwie oryginalne metateorie o charakterze substancjalnym. Pierwsza z nich zakada, i drog do poprawy funkcjonowania spoecznego jednostek, rodzin lub grup jest rozwj dostpnych w spoecznoci usug spoecznych (w tym przede wszystkim pomocy spoecznej). Rzecz zatem w tym, by pracowa nad staym dopasowywaniem oferty w tym zakresie do zmieniajcych si w czasie potrzeb czonkw spoecznoci, w szczeglnoci tych, ktrzy dowiadczaj rnego typu deprywacji i wyklucze. Wymaga
Wykres 1. Kroki w pracy socjalnej ze spoecznoci lokaln
GROMADZENIE INFORMACJI O SPOECZNOCI
OCENA /ROZPOZNANIE SY TUACJI
ZACHCANIE LUDZI, ABY SPOTKALI SI I POROZMAWIALI, CO JEST DLA NICH WANE, CZ YM CHCIELIBY SI ZAJ
ROZWIJANIE I WSPIERANIE GRUPY
ASYSTOWANIE GRUPIE W PLANOWANIU STRATEGII I TAKT YK, I PRIORY TETW
PODTRZ YMYWANIE I WZMOCNIENIE GRUPY, KIEDY PODEJMUJE DZIAANIA
WSPIERANIE DZIAA GRUPY POPRZEZ DZIELENIE SI WIEDZ /UMIEJTNOCIAMI, DOSTPEM DO ZASOBW I DECYDENTW
MONITOROWANIE POSTPW I AKT YWNOCI GRUPY
W YCOF YWANIE SI
rdo: opracowanie wasne na podstawie: P. Henderson, D. N. Thomas, Skills in
Neighbourhood Work , Roultledge, London, 2000.
149
Modele pracy ze spoecznoci lokaln wedug J. Rothmana (wersja z 2007 roku) Planowanie i polityka istota: analiza danych empirycznych prowadzi do projektowania i wdraania rozwiza. Rozwj potencjau spoecznoci istota: zaoenie, e zmiana najpewniej zachodzi wtedy, kiedy ludzie dowiadczajcy problemw zostan wzmocnieni (empowered) dziki wiedzy i umiejtnociom potrzebnym, by zrozumie swoje problemy, a nastpnie kooperujc ze sob podejm prac (wspprac), by te problemy razem pokona. Spoeczne rzecznictwo istota: zaoenie, e presja to najlepszy kierunek dziaania, jaki mona zastosowa przeciwko osobom lub instytucjom, ktre indukuj problemy lub stoj na drodze ich rozwizania; czste odwoywanie si do rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej; kiedy interesy si zderzaj konflikt.
rdo: J. Rothman, Multi Modes of Intervention at the Macro Level, Journal of Community Practice, vol. 15(4), 2007.
to po pierwsze dostarczania waciwym organizacjom, przede wszystkim waciwym organom wadzy publicznej lub instytucjom publicznym informacji, dziki ktrym mog one podejmowa decyzje bardziej trafne z punktu widzenia potrzeb i interesw czonkw spoecznoci i/lub (po drugie) wzmacniania partycypacji publicznej. Druga metateoria przyjmuje, i poprawa funkcjonowania spoecznego jednostek lub rodzin, lub grup jest efektem poprawy funkcjonowania spoecznoci jako takiej. Nastpuje to w miar wzmacniania jej zdolnoci do (sprawnego) radzenia sobie z trudnociami i osigania celw rozwojowych, co z kolei ma miejsce wwczas, gdy czonkowie spoecznoci dowiadczajcy jakiego problemu podejmuj kolektywn wspprac nad jego rozwizaniem. Tym razem chodzi wic o to, by w spoecznoci rozwija zachowania kooperatywne. Naley doda, i na poziomie operacyjnym obie te metateorie znajduj swj wyraz w podstawowych modelach praktykowania pracy ze spoecznoci lokaln; pod koniec lat szedziesitych XX wieku wyodrbni je i opi7 sa Jack Rothman . I tak, pierwsza z nich konstytuuje dwa modele okrelone przez Rothmana (w wersji z 2007 roku) jako planowanie i polityka (zasilanie wadz publicznych informacjami niezbdnymi do rozwoju oferty usugowej) oraz jako rzecznictwo spoeczne (wzmacnianie mechanizmw partycypacji publicznej w szczeglnoci w spoecznociach politycznie zmarginalizowanych). Druga metateoria natomiast ley u podstaw modelu nazwanego rozwojem potencjau spoecznoci.
Szerzej o modelach Rothmana w: T. Kamierczak, Praca i praktyka rodowiskowa szkic o dowiadczeniach brytyjsko-amerykaskich, w: M. Grewiski, B. Skrzypczak (red.), rodowiskowe usugi spoeczne nowa perspektywa pedagogiki i polityki spoecznej, WSP TWP, Warszawa, 2011.
7
150
Komentarz 1: relacja organizator spoecznoci lokalnej spoeczno

Projekty organizowania spoecznoci lokalnej, zrealizowane w duym miecie (opracowanie M. Nka i K. Stpnik studium 3), rednim miecie (K. Grniak i M. Dudkiewicz studium 4) i na wsi (opracowanie M. Racaw i M. Rosochacka-Gmitrzak studium 1) to przykady zastosowania modelu rozwoju potencjau spoecznoci. Wydaje si, e ich przebieg i wypracowane w kadym przypadku rezultaty (przypomnijmy, i tylko w rednim miecie (studium 4) udao osign si peny sukces) stanowi bardzo dobry materia pogldowy, by zwrci uwag na kwesti z punktu widzenia operacyjnej teorii pracy ze spoecznoci lokaln o znaczeniu podstawowym: relacj organizator spoecznoci lokalnej spoeczno. Teoria pracy socjalnej mwi bardzo wyranie, e podstawowym warunkiem uruchomienia procesu pomagania jest zawizanie si pomidzy pracownikiem socjalnym a klientem pewnej szczeglnej relacji spoecznej, okrelanej jako relacja pomocy. Dla pracownika socjalnego jest ona konieczna, albowiem warunkuje uzyskanie wpywu na klienta; dla klienta z kolei jest wana dlatego, e legitymizuje wspprac z pracownikiem socjalnym. Znaczenie relacji pomocy jest bez wtpienia nawet intuicyjnie wyczuwalne w przypadku klinicznej pracy socjalnej (praca z jednostk, rodzin, praca z grup). W pracy ze spoecznoci zbudowanie takiej relacji te jest niezbdne, chocia jej forma i zawizywanie s nieco odmienne, co wynika z prostego faktu, i w tym przypadku klientem jest pewna zbiorowo. Podobnie jak w klinicznej pracy socjalnej pracownik socjalny-organizator spoecznoci lokalnej musi by zdefiniowany jako osoba wiarygodna, kompetentna i skuteczna, by mie wpyw na klienta tym razem s to czonkowie spoecznoci. Jeli uznaj oni, e kontaktujcy si z nimi pracownik socjalny jest kim, kogo warto posucha, bo przynosi to (bd z duym prawdopodobiestwem zapowiada si, e przyniesie) dla nich poytki i korzyci, mona przyj, i waciwa relacja zostaa zawizana. W gruncie rzeczy jej budowanie mona opisa jako proces, w trakcie ktrego organizator spoecznoci lokalnej staje si dla jej czonkw autorytetem nieformalnym, przy czym rdem tego poszanowania jest on sam: cechy jego osobowoci, a przede wszystkim wykazana w toku podejmowanych przez niego dziaa sprawno i skuteczno. W punkcie wyjcia pracownik socjalny, podejmujcy rol organizatora spoecznoci lokalnej dysponuje autorytetem formalnym, w ktry wyposaa go instytucja, ktr reprezentuje. To wystarcza, by czonkowie spoecznoci chcieli z pracownikiem socjalnym (wstpnie) rozmawia, ale nie na tyle, by dobrowolnie i aktywnie zaangaowali si w sugerowane przez niego dziaania. Do tego potrzebna ju jest transformacja autorytetu formalnego w nieformalny. Transformacji tej nie da si, co oczywiste,
151
zadekretowa na status osoby dla spoecznoci znaczcej i zdolnej wywiera na ni wpyw trzeba zapracowa samemu. We wszystkich trzech wspomnianych wyej projektach sytuacja pocztkowa bya podobna o tyle, i role organizatora spoecznoci lokalnej podejmoway osoby ju znane czonkom spoecznoci projektowych pracownice socjalne z lokalnego orodka pomocy spoecznej. Z jednej strony by to czynnik uatwiajcy nawizanie kontaktu w kocu dla czonkw spoecznoci nie byy obcymi. Z drugiej jednak strony wchodziy one do tych spoecznoci obcione stereotypowym wizerunkiem pani od zasikw, co mogo by pewn przeszkod w zorientowaniu si i zrozumieniu przez czonkw tych spoecznoci ich nowej, cakowicie odmiennej, roli. Pomimo tego podobiestwa, jak si okazao, w kadym przypadku budowa relacji przebiegaa inaczej i co najwaniejsze z innym skutkiem. W zasadzie tylko w rednim miecie relacja taka zostaa zawizana. Zauwamy, i w projekcie tym jednoczenie osignito nawet wicej ni zakadano. W duym miecie (studium 3) i na wsi (studium 1) w gruncie rzeczy relacji pomocy pomidzy organizatorem spoecznoci lokalnej a spoecznoci projektow nie udao si zbudowa, rwnie rezultaty okazay si przynajmniej w okresie, ktry podlega badawczej obserwacji poniej oczekiwa. Przyjrzyjmy si zatem nieco bliej, jak (i w jakich okolicznociach) we wszystkich tych spoecznociach przebiega proces budowy relacji, o ktrej tu mowa: w rednim miecie (studium 4), by zobaczy przykad, kiedy transformacja autorytetu formalnego w nieformalny si udaa, w duym miecie (studium 3) i na wsi (studium 1), by wskaza na moliwe rda niepowodze, ktre co z punktu widzenia operacyjnej teorii pracy socjalnej jest istotne w obu tych przypadkach s inne. W przypadku redniego miasta (studium 4) zdaniem K. Grniak i M. Dudkiewicz podstawowe znaczenie, ju nie tylko dla budowy relacji, ale wrcz dla caego projektu, miay nastpujce wydarzenia: w trakcie pierwszego spotkania ze spoecznoci projektow (mieszkacami barakw socjalnych) organizatorka spoecznoci lokalnej uznaa wyszo priorytetw zgoszonych przez jej czonkw (ocieplenie budynkw) i odstpia od wasnej propozycji (porzdkowanie trawnikw i budowa placu zabaw dla dzieci), a nastpnie po krtkim czasie zdobya materiay niezbdne do przeprowadzenia tych prac. W efekcie w oczach czonkw spoecznoci organizatorka spoecznoci lokalnej pokazaa si jako osoba, ktra dba o ich potrzeby, rzeczywicie ich sucha i jest skuteczna w dziaaniu, jest wic kim, z kim warto wsppracowa. W duym miecie (studium 3) spoecznoci projektow byli mieszkacy bloku socjalnego, przy czym, ju po nawizaniu z nimi pierwszych kontaktw, jej granice zostay rozszerzone o dwa ssiadujce osiedla. O ile w przypadku obu tych osiedli partnerami organizatorki spoecznoci lokalnej od pocztku byli liderzy ju istniejcych
152
lokalnych (osiedlowych) organizacji, o tyle mieszkacy bloku socjalnego takiej reprezentacji nie mieli, chodzio zatem o zorganizowanie ich wok spraw zwizanych z warunkami panujcymi wewntrz i na zewntrz bloku, w ktrym mieszkaj. By osign ten cel zgodnie z operacyjn teori pracy ze spoecznoci lokaln organizatorka musiaa relacje pomocy z nimi zbudowa. Tymczasem jak wynika z opisu na histori jej zarejestrowanych w okresie prowadzenia bada stosunkw z mieszkacami skadaj si do sporadyczne z nimi kontakty, w trakcie ktrych syszeli zapowiedzi dziaa, co jednak nie nastpowao oraz nieporozumienia (niedostrzeony udzia mieszkanek baraku we wsplnym z mieszkacami obu osiedli zbieraniu plastikowych butelek i zuytych baterii). W efekcie w odniesieniu do spoecznoci baraku socjalnego zakadanych rezultatw nie udao si osign; w zamian za to wrd jej czonkw wyraane byy opinie, i s oni zapomniani przez ludzi i Boga, a podejmowane na ich rzecz dziaania to jest pic na wod, obiecanki cacanki. Wypada doda, i w wietle zabranych w toku bada w duym miecie informacji mimo dotychczasowych niepowodze w zawizaniu waciwej relacji pomidzy mieszkacami bloku socjalnego a organizatorem spoecznoci lokalnej gotowo do podjcia wsppracy cigle istnieje. W obrbie badanej wsi (studium 1) jak podaj badacze do podjcia roli przez organizatora spoecznoci lokalnej nawet nie doszo, a realizacja projektu, ktrego celem bya integracja mieszkacw wsi dziki stworzeniu im wsplnej przestrzeni spotka, zostaa zawieszona. Stao si tak na skutek oporu, jaki w spoecznoci ujawni si w reakcji na zapowied jego realizacji. W tym przypadku zatem niezawizanie si relacji pomocy midzy organizatorem spoecznoci lokalnej a spoecznoci nastpio na skutek odrzucenia takiej moliwoci przez sam spoeczno. Przypadki projektw, realizowanych w duym miecie (studium 3) i na wsi (studium 1), widziane na tle wydarze, ktre na skutek dziaa organizatora spoecznoci lokalnej miay miejsce w rednim miecie, potwierdzaj fundamentalne znaczenie relacji pomocy w pracy ze spoecznoci lokaln. Same w sobie natomiast s interesujce i warte uwagi, albowiem wskazuj na moliwe rodzaje nieskutecznoci. Tadeusz Kotarbiski w swoich rozwaaniach prakseologicznych rozrnia dwa podstawowe typy bdw: bdy teoretyczne, czyli poznawcze (ktrymi si specjalnie nie zajmowa) oraz bdy praktyczne, tj. bdy po8 legajce na podejmowaniu dziaa przeciwcelowych . Ot wydaje si, e projekty realizowane w duym miecie i na wsi stanowi egzemplifikacje
8
T. Kotarbiski, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocaw, 1982.
153
obu tych rodzajw bdu. Przypadek duego miasta (studium 3) to przykad bdu praktycznego. Zdaniem Kotarbiskiego istnieje pi rde takich bdw. Wedle jego okrelenia s to: opieszao, niedobr siy, brak wprawy, automatyzm ruchw zoonych oraz wadliwe rozeznanie. Z ktrym z tych rde mamy do czynienia w duym miecie z punktu widzenia celu niniejszego komentarza nie jest istotne, wane natomiast jest to, i w tym przypadku jakikolwiek by on by, mona podj starania, by w bd wyeliminowa. Przypadek wiejski (studium 1) to wydaje si przykad bdu poznawczego, innymi sowy faszywego sdu. W odniesieniu do spoecznoci wsi i projektu, ktry mia by w niej realizowany, oznacza on przyjcie bdnego w istocie zaoenia, co do zasadnoci jego aplikacji w ogle. Wypada zgodzi si ze stanowiskiem badaczek, ktre na podstawie gbokiego wgldu w spoeczno wsi, biorc pod uwag ujawnione w trakcie bada jej specyficzne spoeczne i kulturowe cechy, dochodz do wniosku, i w gruncie rzeczy projekt ten w zaoonym ksztacie nie mia szans powodzenia. Niepowodzenie projektu trzeba uzna za bardzo wane dowiadczenie. Potwierdza ono, e z punktu widzenia szans na osignicie zakadanych rezultatw dopasowanie rodzaju interwencji do specyfiki spoecznoci ma znaczenie podstawowe. Dyrektywa tego typu, przypomnijmy, zawarta jest w operacyjnej teorii pracy ze spoecznoci lokaln i to w kadej jej wersji, zawsze bowiem przed projektowaniem dziaa wymagane jest staranne zbadanie spoecznoci. Zaniechanie w tym zakresie stanowioby ju nie tyle nawet bd poznawczy, ile bd praktyczny.
Komentarz 2: dyrektywy dziaania a ich aplikacja

Projekt zrealizowany w drugim duym miecie (D. Trawkowska i K. Wojtasik studium 2), to przykad aplikacji modelu, ktry Rothman okreli jako planowanie i polityka. Chodzi w nim bowiem o rozwj usug i dziaa, ograniczajcych nastpstwa samotnoci ludzi starszych mieszkacw pewnego osiedla. Wydaje si, e ten przypadek z kolei pozwala zwrci uwag na inn kwesti wan z punktu widzenia teorii pracy ze spoecznoci lokaln, mianowicie relacj pomidzy dyrektywami zawartymi w teorii a ich aplikacj w konkretnym spoeczno-kulturowym i instytucjonalnym rodowisku. Wiedza naukowa, ze swej natury, musi si skada z pewnym zda oglnych: w naukach podstawowych bd to twierdzenia lub prawa; w naukach stosowanych technologie i dyrektywy. Zarwno twierdzenia i prawa, jak i technologie i dyrektywy jeszcze w formie hipotez musz by testowane w na og sztucznych warunkach laboratoryjnych, tj. takich, w ktrych
154
moliwa jest kontrola zmiennych. W toku dziaalnoci praktycznej szans na 9 to nie ma . W konsekwencji dyrektywy, ktre stosowa powinien praktyk, maj charakter zalece oglnych; w tej sytuacji zadaniem praktyka jest ich umiejtna aplikacja. By to uatwi, teorie w naukach stosowanych powinny nie tylko mwi, co naley robi, by osiga zakadane cele, ale take opisywa warunki niezbdne, by zastosowanie danej technologii lub danej dyrektywy miao sens. W teorii pracy socjalnej wypracowano zestaw narzdzi analitycznych, pozwalajcych na rozpoznanie warunkw dziaania pracownika socjalnego jako podstawy projektu interwencji oraz trafnego doboru technologii i dyrektyw. Mam tu na myli wyrnienie czterech podstawowych systemw (tj. zespow powizanych ze sob elementw) podstawowych w procesie bezporedniego lub poredniego przeksztacania relacji jednostka rodowisko; s to: system pracowniczy (jako system agenta zmiany), ktry tworzy pracownik socjalny w roli czonka pewnego kolektywu pracowniczego i pracownika instytucji podlegajcego jej reguom; system kliencki, ktry tworz ludzie szukajcy u pracownika socjalnego pomocy i ktrzy maj by beneficjentami jego dziaa; system celu, ktry tworz ludzie, ktrzy musz si zmieni, by cele zaoone przez pracownika socjalnego mogy by osignite; system dziaania, ktry tworz ludzie, z ktrymi pracownik socjalny 10 pracuje, by osign swe cele i wpywa na system zadaniowy . Z opisu projektu, zrealizowanego w duym miecie (studium 2 T i W), mona wnosi, i przyjty pierwotnie przez organizatora spoecznoci lokalnej model interwencji zakada, e rozwj usug i dziaa oferowanych zamieszkujcym osiedle starszym ludziom, majcych osabi skutki ich osamotnienia, nastpi w efekcie mobilizacji lokalnych zasobw, do czego dojdzie w wyniku dziaania lokalnego partnerstwa. Ex post, na podstawie danych zebranych w toku przeprowadzonych bada, mona odtworzy warunki, ktre powinny byy by spenione, aby ten w peni racjonalny model mg z powodzeniem zosta zrealizowany: instytucje i organizacje, tworzce lokalne zasoby pomocy ludziom starym, znaj ich potrzeby i pozostaj z nimi w staym kontakcie; lokalne partnerstwo jest w stanie zmobilizowa lokalne organizacje i instytucje do rozwoju lub zmiany oferowanych ludziom starym usug i dziaa; pracownik socjalny jest stanie skonstruowa odpowiednie, sprawnie dziaajce partnerstwo.
9 10
W. Gasparski, Naukowa wiedza praktyczna i jej tworzenie, op.cit. A. Pincus, A. Minahan, Social Work Practice: Model and Method, F.E. Peacock Publishers Itaca, 1973.
155
Przebieg projektu organizowania spoecznoci lokalnej na osiedlu w duym miecie (studium 2) i osignite rezultaty zdaj si sugerowa, i te warunki nie w peni zostay spenione: w toku realizacji terytorialny zakres projektu zosta ograniczony, zadania zredefiniowane, a ostateczne efekty okupione osobistym, tj. wykraczajcym poza granice obowizkw subowych, zaangaowaniem pracownika socjalnego. Popatrzmy na ten projekt przez pryzmat czterech wskazanych systemw. System kliencki w pierwszej wersji projektu nie zosta uwzgldniony, dopiero gdy okazao si, e przygotowane na podstawie przeprowadzonej diagnozy dziaania nie spotkay si z zainteresowaniem ze strony adresatw projektu, kontakty z ludmi starszymi mieszkacami osiedla zostay nawizane. System pracowniczy w przypadku rozpatrywanego projektu, podobnie jak i w trzech pozostaych, tworzy go lokalny orodek pomocy spoecznej. Jak to pokazuj T i W, dla organizatora spoecznoci lokalnej stanowi on zesp czynnikw raczej ograniczajcych i utrudniajcych podejmowanie aktywnoci zwizanych z t rol ni sprzyjajcych i wzmacniajcych si jego oddziaywania. System celu to, w przypadku projektu badanego przez D. Trawkowsk i K. Wojtasik, funkcjonujce na terenie osiedla organizacje i instytucje dysponujce zasobami odpowiednimi z punktu widzenia adresowanych do ludzi starszych usug i dziaa (orodek wsparcia seniorw, dom kultury, filia biblioteki, stowarzyszenia i grup nieformalne skupiajce seniorw, inne instytucje). Okazao si, i nie dysponuj one na tyle bliskimi kontaktami z mieszkacami osiedla w wieku starszym, by mie dobrze rozpoznane ich potrzeby. Doprowadzio to do koniecznoci przeprowadzenia kolejnej diagnozy tych potrzeb oraz korekty caego projektu. System dziaania to zainicjowane przez pracownika socjalnego partnerstwo zoone z przedstawicieli podstawowych dla osiedla organizacji i instytucji, lokalnej wadzy (radnych) oraz liderw spoecznoci seniorw. D. Trawkowska i K. Wojtasik w swoim opracowaniu nie podaj, jak sprawnoci wykazay si system zadaniowy i system dziaania, niemniej brak tej informacji moe wskazywa, i jej stopie by ograniczony. Powysza analiza ex post zdaje si dowodzi, i teoretycznie racjonalny model interwencji zastosowany w duym miecie (studium 2) nie zadziaa zgodnie z zaoeniami. Moliwe s tu dwa wyjanienia. Albo organizator spoecznoci lokalnej popeni jakie wzgldnie proste, tj. dajce si jeszcze skorygowa, bdy praktyczne, albo te i t wersj wolabym tu przyj rodowisko, w ktrym by aplikowany, nie speniao warunkw brzegowych dla tego modelu. Oznacza to, i osignicie na osiedlu zaoonego w projekcie celu wymagaoby zastosowania innego modelu interwencji. Jeli zatem
156
w przypadku organizatora spoecznoci lokalnej z duego miasta (studium 2) mona mwi o bdzie, to byby on w pewnym sensie taki, jaki wystpi na wsi (studium 1) niedostateczne zbadanie spoecznoci, przed zaprojektowaniem interwencji. Wobec powyszego, konkluzja wynikajca z obu przedstawionych komentarzy byaby nastpujca: tylko wiedza i umiejtnoci praktyczne, ani te wiedza teoretyczna nie wystarczaj, aby sprawnie organizowa spoecznoci lokalne. Potrzebne s obie grupy kompetencji, ktre najpeniej wyraaj si w krytycznym dla powodzenia interwencji momencie: trafnym ze wzgldu na charakterystyki rodowiska doborze jej modelu, w ktrym ma by przeprowadzona. Rzecz w tym, e do atwo moe doj do pewnego zlekcewaenia tego momentu, bo dla praktyka wyda si on moe zbyt teoretyczny, dla teoretyka za zbyt praktyczny. Na wstpie do niniejszych uwag stwierdziem, e jeli praca socjalna chce posiada status zalegitymizowanej profesji, musi mie oparcie w wiedzy naukowej. Czy w wietle powyszych rozwaa teza ta si broni? Staraem si pokaza, i w pracy ze spoecznoci lokaln rda sukcesu lub poraki nie s czym oczywistym, czym, co da si wyjani na poziomie wiedzy potocznej. Jeli tak wanie jest wypada mie nadziej, e powysze komentarze o tym wiadcz to oznacza, i rzeczywicie praca socjalna bez dobrej teorii si nie obejdzie. Przekonujco bowiem brzmi opinia, ktra mwi, i: Badania naukowe zaczynaj si tam, gdzie zwyke dowiadczenie i zwyke mylenie nie wystarczaj do rozwizania problemw lub nawet ich sformuowania. () Nauka tworzy wiedz specjalnego rodzaju, ktra dotyczy tego, czego niewyksztacony czowiek nie zauwaa, nie przypuszcza istnie11 nia, sowem tego, co nieoczywiste .
11
W. Gasparski, Naukowa wiedza praktyczna i jej tworzenie, op.cit.,s. 67.
Jzyk jako odzwierciedlenie sposobu mylenia o spoecznociach projektowych
Analizie zostao poddanych 14 wywiadw pogbionych, z ktrych poniewa nie dokonywano ich penej transkrypcji spisanych zostao 67 stron znormalizowanego maszynopisu. Z tego materiau udao si wyodrbni 3036 wyrae, ktre zostay uporzdkowane w sieciach pola semantyczne1 go i poddane analizie w trzech grupach, w zalenoci od tego, z kim byy one prowadzone. Szczegowe rozkady prezentuj tabele, rozpoczynajce kad z trzech analiz.
Obraz spoecznoci projektowych w oczach organizatorw spoecznoci lokalnej

Sie ekwiwalentw wskazuje na cztery dominujce sposoby mwienia o spoecznoci projektowej przez osoby organizatorw SL. Najczciej okrelani s poprzez przynaleno do konkretnej spoecznoci (bardzo maa spoeczno, caa spoeczno, grupy ssiedzkie, mieszkacy, spoeczno lokalna, to rodowisko), poprzez wskazanie miejsca zamieszkania, w przewaajcej wikszoci okrelanego raczej neutralnie (baraki, kilka blokw, maa miejscowo, ta wie, mieszkacy osiedla, te rejony, spoeczno podmiejska, w zasadzie wiejska), czasem negatywnie (nieocieplane baraki, bloki
1
Zastosowana tutaj metoda analizy pl semantycznych wraz z przypisaniem poszczeglnym wyraeniom temperatur emocjonalnych polega na dokonaniu wyboru sw kluczy (podmiotw), a nastpnie utworzeniu dla nich na podstawie analizowanego tekstu szeciu osobnych sieci: ekwiwalentw, opozycji, okrele, asocjacji, dziaa podmiotu i dziaa na podmiot. Analiza pola semantycznego pozwala odbudowa czytelno znaczc analizowanych poj, a take dziki przypisaniu poszczeglnym wyraeniom temperatur emocjonalnych zrekonstruowa stosunek emocjonalny badanych. Por. R. Robin, Badanie pl semantycznych: dowiadczenia Orodka Leksykologii Politycznej w Saint-Cloud, w: M. Gowiski (red.), Jzyk i spoeczestwo, Czytelnik, Warszawa 1980, s. 252; B. Fatyga, K. Grniak, P. Zieliski, Dwie Europy. Modzi Niemcy i modzi Polacy na przeomie wiekw. Plemienny wrg globalny kumpel, Fundacja Wsppracy Polsko-Niemieckiej, Warszawa 2000, t. 1, s. 13. Take autorka opracowania wielokrotnie wykorzystywaa t metod, por. midzy innymi M. Dudkiewicz, Technokraci dobroczynnoci. Samowiadomo spoeczna pracownikw organizacji pozarzdowych w Polsce. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2009; M. Dudkiewicz, Opinie radnych o organizacjach pozarzdowych i wsppracy midzysektorowej, w: M. Rymsza, G. Makowski, M. Dudkiewicz (red.), Pastwo a trzeci sektor. Prawo i instytucje w dziaaniu, ISP, Warszawa 2007; M. Dudkiewicz (red.), Pracownicy socjalni: pomidzy instytucj pomocy spoecznej a rodowiskiem lokalnym, ISP, Warszawa 2011 (http://www.isp.org.pl/publikacje,25,466.html).
160
Tabela 1. Frekwencje poszczeglnych sieci pola semantycznego spoeczno projektowa w liczbach bezwzgldnych i w % (materia z 6 wywiadw z organizatorami SL, o cznej objtoci okoo 42 stron 2 znormalizowanych)
pozytywne sieci pola ekwiwalenty opozycje asocjacje okrelenia i dziaania podmiotu dziaania na podmiot frekwencja pola
rdo: opracowanie wasne.
negatywne lb 49 296 70 % 18 36,7 13 -
neutralne lb 162 176 176 % 62 21,8 33 -
ogem lb 251 37 264 806 535 % 13,2 1,9 14 42,6 28,3
lb 53 334 289 -
% 20 41,5 54 -
1893 100
stare) poprzez relacje rodzinne (dzieci i rodzice, mamy, te 8 rodzin, mowie, partnerki, mode mamy z dziemi, konkretna rodzina, rodzina wielodzietna, rodziny wielopokoleniowe) oraz wskazanie przynalenoci do grupy wiekowej (maoletnie dzieci, modzi ludzie, ta nastolatka, takie moje dzieciaki, to spoeczestwo najmniejsze oraz odwrotnie: siwe gowy, spoeczno starsza). Pojawio si po kilkanacie ekwiwalentw, okrelajcych czonkw spoecznoci projektowej po prostu jako czonkw spoeczestwa (osoby w wieku aktywnoci zawodowej, rolnicy, ci ludzie, kobiety, Kowalski ) oraz jako klienci pomocy spoecznej (beneficjent, nasi ludzie, klient pomocy socjalnej, osoby, ktre korzystaj z pomocy ). Nieliczne wyraania podkrelaj przynaleno do grup wyizolowanych, innych ni reszta spoeczestwa (enklawa, grupa niepasujca do caej reszty, baraki wrd krajobrazu, cakiem inne, specyficzne rodowisko, wyizolowana spoeczno ) oraz poprzez dotykajce ich problemy spoeczne i uzalenienia (osoby zaduone, rodziny wieloproblemowe, ludzie uzalenieni, osoby z niepenosprawnoci, ludzie yjcy w pospolitej biedzie, ludzie bardzo wykluczeni ). Sie opozycji pokazuje, e spoeczno projektowa jest najczciej przeciwstawiana innym miejscom, najczciej charakteryzowanym jako miejsca lepsze (te pikne budynki naokoo, tam, gdzie jest pikny trawnik zielony, poza naszym osiedlem, gdzie jest sporo sklepw, dziaalnoci gospodarczej, pikne, nowoczesne domki i mieszkalnictwo, inne baraki, ktre maj pikne ogrdki ), rzadziej charakteryzowane neutralnie (to osiedle developerskie, prywatne domki, krajobraz dookoa). W tym kontekcie nieco zaskakuje, e opozycje wskazujce na innych ludzi zdecydowanie najczciej maj
Uwaga: procentowanie wyrae, ktrym przypisano temperatury emocjonalne, odnosi si do ogu wyrae w danej sieci, natomiast procentowanie w ostatniej kolumnie dotyczy udziau poszczeglnych sieci w caej frekwencji pola.
Magdalena Dudkiewicz Jzyk jako odzwierciedlenie sposobu mylenia
161
charakter neutralny (wszyscy, inni ludzie, kto z zewntrz, ludzie naokoo, ludzie z innej ulicy, szersza spoeczno ), udao si wyodrbni jedynie kilka wskazujcych na ludzi w lepszej sytuacji (bardzo bogaci ludzi, zamoniejsi ludzie wok ) i tyle samo opozycji wskazujcych na tych gorszych (lumpy, pijacy ). Sie asocjacji mona uporzdkowa w czterech podstawowych grupach dotycz: instytucji publicznych, projektu realizowanego przez organizatora SL, instytucji niepublicznych oraz oglnie sytuacji wok. Wrd instytucji publicznych najliczniejsz grup stanowi instytucje pomocowe, ich dziaania i ludzie, zwykle charakteryzowane w sposb neutralny (dziaanie z klientami, projekt systemowy, program aktywnoci lokalnej, pracownik socjalny, pomoc spoeczna, Orodek Pomocy Rodzinie, inny program aktywizacji ludzi, GOPS ), czasem negatywnie (niepewna sprawa z kierownikiem filii, niewykorzystywane due rodki, niezainteresowane koleanki, rzadkie stosowanie metody pracy rodowiskowej w MOPS-ach), zupenie sporadycznie pozytywnie (wzrost kryterium do otrzymywania zasikw, pracownicy socjalni, ktrzy s wanymi osobami ). Znaczca liczba asocjacji z tej grupy dotyczy wadzy lokalnej, jej przedstawicieli i dziaa. Tutaj wyraenia rozoyy si po rwno: nieznacznie przewaaj neutralne (wjt, wadze lokalne, rady dzielnic, przedstawiciele samorzdu), po kilka jest negatywnych (biurokracja, brak chci rozmowy ze strony wadz, brak powanych dziaa wadz, hrabia, sotys wybierany przez ludzi uzalenionych) i pozytywnych (dobrze dziaajca rada osiedlowa, bardzo fajna nowa radna, mona zdobywa rodki z rady dzielnicy ). Oczywicie do pewnego stopnia do wadz odnosz si asocjacje dotyczce stanu infrastruktury, ktre znalazy si w grupie charakteryzujcej sytuacje wok spoecznoci projektowej. Warto zaznaczy, e stosunkowo licznie pojawiy si asocjacje dotyczce instytucji kultury i edukacji, o wydwiku najczciej neutralnym (spektakle, przedstawienia, imprezy, muzea, festyn organizowany przez dom kultury, dyrektor domu kultury, szkoa, pani pedagog, osoba z uniwersytetu, gminne przedszkole, dyrektor szkoy, gimnazjum), kilka razy pozytywnym (dom kultury jest centrum, pomaga blisko uczelni i miasteczka akademickiego) i ani razu negatywnym. Druga grupa asocjacji odnosi si do realizowanych przez organizatorw SL projektw. Poowa z nich ma wydwik neutralny i najczciej odnosi si do konkretnych czynnoci i etapw (opisanie zada, pewne tematy przedyskutowa, bardzo wane pierwsze spotkanie, rozpuci informacje, rne pomysy, tworzy zaoenia projektu, zbiera dokumentacj, kolejna edycja, koleanki z projektu). W pozostaej czci nieznacznie dominuj asocjacje pozytywne (moment przeomowy, fajny projekt, obszar do wsppracy, porozumienie z partnerem, wdziczna praca, pomg spojrze na nich caociowo, zorganizowane, przemylane dziaanie, nowe dowiadczenia, may czy duy rezultat, ale trway ), natomiast negatywne dotycz raczej trudnoci
162
w realizacji ( pierwsze problemy, zosta samemu, frustracja, czenie projektu z obowizkami pracownika socjalnego, panika, e tego jest za duo), czasem wynikajcych ze zbyt idealistycznego podejcia na pocztku ( zderza zaoenia projektu z rzeczywistoci, zweryfikowa swj zapa ), a czasem kopotw z finansami ( zaleno finansowa projektu, finansowa sabo projektu, wtpliwoci, skd wziy si pienidze na projekt). Natomiast bardzo rzadko pojawiay si oglnie ze oceny czy kwestionowanie sensu takich dziaa (moe nie wyj to na dobre, moe si skoczy awanturami ). Nastpne w kolejnoci s instytucje niepubliczne, warto zwrci uwag, e dotyczcych ich asocjacji jest cakiem sporo, stanowi okoo 1/5 wyrae z tej sieci. Moe to wiadczy o wiadomoci organizatorw SL w odniesieniu do znaczenia dziaa sieciujcych, jednak struktura tej grupy wyrae pokazuje, e s to raczej wstpne dowiadczenia 4/5 wyrae ma charakter neutralny s to organizacje pozarzdowe (Caritas, dwa stowarzyszenia, klub aktywnego seniora, koo gospody wiejskich, ochotnicza stra poarna, wolontariusze), instytucje religijne (koci, ksidz, parafia, siostry ), stosunkowo sporo biznesu (bazar niedaleko osiedla, biznes skoncentrowany na obrzeach osiedla, brana ogrodnicza, lokalny biznes, hurtownie, mae sklepiki, przetwrnie owocw ) oraz media ( gazeta bezpatna, gazeta lokalna). Tylko po kilka wyrae ma przekaz pozytywny czciej (chcia wsppracowa, partnerstwo z NGO, prbuj co robi, maj strategi, zaprosili na spotkanie partnerskie stowarzyszenia) lub negatywny (brak organizacji pozarzdowych, brakuje wsppracy z biznesem, nie udao si, eby ktokolwiek zadzwoni ). Ostatnia grupa asocjacji opisuje oglnie sytuacj wok spoecznoci projektowej. Niemal poowa wyrae ma konotacj negatywn, dotycz najczciej brakw infrastrukturalnych (autobus jedzi rzadko, brak jakiejkolwiek instytucji w pobliu, brak prdu, drogi rzeczywicie nienajlepsze, nie ma gdzie si spotka, nienajlepsze warunki mieszkaniowe, spr o przystanek ), wystpujcych problemw spoecznych ( problemy rodzinne, dugotrwae bezrobocie, samotno wynikajca z wieku, zamarznicia, zaduenie komornicze, interwencje policji ), ale niewiele mniej neutraln (dua aglomeracja, odlego od centrum autobusem 10 minut, piechot 30, przypadkowi ludzie przy okazji imprez, rolnictwo jako gwne rdo utrzymania, sezon ogrodniczy, zima, niedua gsto zaludnienia, powierzchniowo bardzo duy rejon). Pojawio si take kilka wyrae pozytywnych (brak duych problemw, imprezy, ktrych wczeniej nie byo, jest las, ktry jest idealny na upay, niewielkie bezrobocie na tym osiedlu, teren adnie zadbany, sytuacje, w ktrych praca jest). Poczone sieci okrele i dziaa podmiotu najlepiej charakteryzuj stosunek organizatorw SL do przedstawicieli spoecznoci projektowej. W materiale, pochodzcym z wywiadw z organizatorami SL, jest to sie zdecydowanie najliczniejsza, dodatkowo przewaaj w niej wyraenia, ktrym mona przypisa konotacje pozytywne.
163
Najwaniejsze zalety dotycz aktywnoci i zaangaowania, najczciej okrelanego w sposb oglny ( zaley im, zaczynaj dziaa, uczestnicz aktywnie, spoeczno jest w jakim stopniu zaangaowana, prbuj co robi, potrafi si zmobilizowa, nie bagatelizuj sprawy, maj wol dziaania, aktywizuj si), przejawiajc si w gotowoci na zmiany (chc co zmieni dla siebie, chc normalnoci, dostrzegli dla siebie szans, chc poprawi przestrze mieszkaln, oczekuj czego powaniejszego, zbiera si do ycia po zakadzie karnym, zmienia miejsce zamieszkania z przekonaniem, e bdzie lepiej, odesza od ma alkoholika), w tym w podejmowaniu edukacji (studiuje turystyk i hotelarstwo, wietnie si uczy, uczestniczy w zajciach uniwersytetu 3 wieku, uczszcza do Orodka Szkolno-Wychowawczego). Za kolejny przejaw aktywnoci i zaangaowania mona uzna przejawy partycypacji i uczestnictwa w yciu spoecznym (organizuj si sami w kluby osiedlowe, umie rozpropagowa swoje pogldy, poczuli si odpowiedzialnym za miejsce, w ktrym s, dokonuj prby zmiany swojego otoczenia, uczestnicz w kulturze, zrzeszyli si w klubie, zawizay koo gospody wiejskich, zaoono stowarzyszenie, napisali petycj, angauj si w sprawy spoecznie uyteczne), oglna samodzielno i radzenie sobie ( jako sobie radzi, wietnie sobie radzi, jest dumny, e co si zaatwio, nie musi i do pomocy spoecznej, sami sobie wszystko organizuj, jest samowystarczalny, mwi o drodze, o owietleniu, o przystanku, chodzi na komisje), w tym aktywno zarobkowa (chce pracowa, jedzi do DM, by tam pracowa, staraj si podejmowa prace dorywcze, szuka sposobu na dodatkowy zarobek, pokrywa dugi ). Pozostae przejawy to konkretne dziaania ( zrobili dookoa piknie, porozwozi ludzi, ustalili harmonogram spotka, sprztaj, pobiegali troch po hurtowniach, chc wietlic wybudowa, zrobili wietlic dla modziey, aerobik dla kobiet, wystpuj jako chr, upieka ciasta, trawnik skosili, czytay bajki dzieciom, przygotowali do spalenia to, co si nie nadaje, pozakada ogrdki, poszukali najtaszej farby ) oraz, sporadycznie, przyjmowanie na siebie roli liderw (moe przej paeczk, sta si liderem, wiedzie prym, wybija si, ma charyzm). Druga grupa zalet dotyczy rnych przejaww wsppracy, wspdziaania i budowania wsplnoty, ponownie najczciej jest to okrelane oglnie (buduj wizi, s dla siebie yczliwsi i wsppracujcy, chtni do wsppracy, maj lojalno, maj przyjazne relacje, potrafi si zintegrowa, solidaryzuj si, zawizali przyjanie, zebrali si, eby wsplnie zrobi co fajnego, bardzo si angauj midzy sob), ale take jako komunikowanie si i spotykanie (s w kontakcie, odwiedzaj si, maj kontakty ssiedzkie, rozmawiaj na rne tematy, siedz wsplnie, spotykaj si od kilku lat, zaczli rozmawia midzy sob, zrobili imprez, prowadzi spotkanie, porozmawiali, chtnie by towarzyszyli ), wzajemna pomoc i informowanie (maj potrzeb samopomocy, motywuj jeden drugiego, pomagaj sobie, przekazuj sobie poczt pantoflow przyjd, zobacz, co si bdzie dziao). Ostatnia, najmniej liczna grupa
164
wyrae, dotyczcych budowania wizi i wsplnoty dotyczya otwartoci (otwieraj si, osoby otwarte) i w konsekwencji osigania zgody i konsensu (dogadali si, maj wspln paszczyzn porozumienia, nie yj w konflikcie). Pozostae pozytywne wyraenia w tych sieciach dotycz cech indywidualnych, w tym najczciej wiedzy i kompetencji raczej spoecznych ni odnoszcych si do konkretnych umiejtnoci (maj potencja, ma w sobie zasoby, moe wicej osign samemu, taka owieczka, ktra dobrze rokuje, wie, co si dzieje, potrafi co zaatwi, ma smykak, jest najbardziej adekwatn osob do wszystkiego), samowiadomoci w zakresie swoich moliwoci i potrzeb (widz, e mog zmienia pewne rzeczy, maj oczekiwania, ma plany, ma wizj, okrelaj swoje potrzeby, wiedz, e mieszkaj razem, tworz spoeczno, s wiadomymi zagroe) oraz opinii oglnych (dobrze yje, dwie pereki, fajni ludzie) lub pojedynczych pozytywnych cech charakterologicznych (spokojny, systematyczny, najnormalniejszy, cakowicie odjechany, sprawniejsze osoby, super zaradna). Pojawio si kilka wyrae wskazujcych na wdziczno za okazan pomoc, ktre, chocia konotowane pozytywnie, maj drugie dno, jakim moe by zbytnie uzalenienie i ulego (cieszy si z zasiku, nie narzeka, przeprosi na drugi dzie, przychodz i mwi, e ju nie zawiod, suchaj, co si do nich mwi, idealny przykad klienta pomocy socjalnej ). Zdecydowanie mniej wtpliwoci budz wyraenia wskazujce po prostu pozytywny i yczliwy stosunek do pracownikw socjalnych i OPS (traktuj OPS z zaufaniem, pozytywnie odbieraj pracownikw socjalnych, postrzegaj pracownikw socjalnych w nowych rolach). Wrd okrele i dziaa podmiotu, charakteryzujcych spoecznoci projektowe negatywnie (to druga grupa pod wzgldem liczebnoci) naley wyrni takie, ktre raczej charakteryzuj sytuacj tej grupy oraz takie, ktre bezporednio odnosz si do jej cech i zachowa. Oczywicie podzia ten jest do pewnego stopnia umowny, nie zawsze jasno mona poszczeglne grupy wyrae zakwalifikowa, jednak generalnie ostateczne decyzje w tym wzgldzie zostay podyktowane szerszym kontekstem, w jakim wyraenia te si pojawiay. Zacznijmy od grupy wyrae charakteryzujcych sytuacj czonkw spoecznoci projektowych. Najliczniejsze s stwierdzenia o problemach spoecznych, ktre rzadko bywaj okrelane oglnie ( yje im si coraz gorzej, wieloproblemowe, maj problem), zdecydowanie najczciej wskazuj na ubstwo ( zaduone, tylko biedni, zaleni finansowo, maj niskie dochody, mieszkaj w bardzo zych warunkach, nie ma niczego, pospolita bieda, staraj si znale kilka drobnych na dzie, eby wystarczyo, odsiedzia zaduenie komornicze), uzalenie (ludzie uzalenieni, s nietrzewi, maj problem z alkoholem, nie ma osoby, ktra nie byaby tam nietrzewa, pij wicej albo mniej, wie, e moe straci dziecko, ale alkohol jest silniejszy ) i osamotnienia ( pozostawiony sobie samemu, doskwiera mu samotno, osoby samotne, cignie wzek w samotnoci ).
165
Pozostae zagadnienia dotyczce negatywnych okrele sytuacji tej grupy to: bezradno, niska samowiadomo, brak aspiracji, chci zmiany, umiejtnoci dostrzegania szansy (nie poradzi sobie, ich mentalno, wiadomo intelektualna jest na najniszym poziomie, gorzej sobie radzi z rnymi rzeczami, mniej wiadomi, nie zdaj sobie sprawy, nie ma wiadomoci, e mona co z sob zrobi, poprawi byt, nie wie, e ma zasoby, nie myl, e mog z tego korzysta, nie ma planw, ma mniejsz elastyczno i zdolno do zmiany, pije i jest szczliwy, nie myl o rozwoju, o moliwoci poprawienia); wykluczenie, odstawanie od spoeczestwa ( rzucaj si w oczy, na cenzurowanym, naznaczony, le traktowany przez innych, ludzie bardzo wykluczeni, nie pasuje do caej reszty, pozostaje w izolacji, podgatunek, dziwni ludzie, w ogle nie pasuj, nieprzygotowana do udziau w yciu spoecznym i kulturalnym, nigdy pewnego puapu nie osign ); doznawania negatywnych emocji, przede wszystkim nieufnoci i strachu (boj si pj do pracy, boi si zaufa, traktuje obcych z nieufnoci, czuj si kontrolowani, deklaruj lk, maj poczucie zagroenia), ale take rnych innych (przeywa stres, przeywa szok, traci nadziej, wcieky, nie poczu si niekomfortowo, ma kompleksy ); kiepskiego startu, zego urodzenia (start maj taki sam jak rodzice, rosn w takim rodowisku, nie nabyli wzorcw, s tacy jak ich rodzice, albo jeszcze gorsi ). Sie dziaa podmiotu i okrele, wprost charakteryzujca negatywnie spoecznoci projektowe, mona podzieli na trzy zasadnicze obszary. Zdecydowanie dominuj zarzuty o bierno i roszczeniowo, drug grupa to nieumiejtno wsppracy oraz zachowania i postawy, ktre mona okreli jako aspoeczne, a nawet grone dla innych, a trzecia najmniej liczna, ale istotna dotyczy stosunku do prowadzonego przez organizatora SL projektu. W pierwszej grupie mona wyodrbni: bierno (tylko siedz w domu, totalne lenistwo, spdzaj czas na kanapach, samemu nic nie zrobi, nie widz takiej potrzeby, nie ma potrzeby, eby wysprzta, nie maj poczucia obowizku, nie bardzo im si chce, korzystali biernie z imprezy, jest im wszystko jedno); roszczeniowo ( zawsze kto bdzie niezadowolony, zaszufladkowali MOPS jako dodatkowe rdo dochodu, utrzymuj si z zasikw, wietnie si organizuj, jak jest wypata, naduywaj tego, e kto chce im pomc, ma pretensje, bior si za bardzo ostr krytyk, nakierowani na to, e pewne problemy rozwi im instytucje);
166
brak udziau w yciu spoecznym (w nic si nie angauj, olewa problemy, nie nale do klubu aktywnego seniora, nie s chtni do startowania w wyborach, nie angauje si w adne akcje rodowiskowe, brak staej osoby, ktra by bya liderem). Wyraenia z drugiej grupy dotycz: braku integracji, nieumiejtnoci wsppracy i konfliktw (rywalizacja midzy dwoma barakami, dzwoni wzajemnie na siebie na policj, izoluj si, kc si o pienidze, konkuruj ze sob mocno, nie spotykaj si, nie identyfikuj si midzy sob, nie integruj si z pozosta czci, nie maj dobrych relacji, tworzy konflikty, utrudnia kontakt); przejaww agresji (wszed z drzwiami z innego baraku, bili si o dugi, drze si Kryka, oddawaj pienidze, kogo tam zgwacili, niszcz wiele rzeczy, pobi kogo, poszarpali si, podpali w ramach zemsty, tuk si, zaatwiaj samosdy ); nieuczciwoci (mwi pod siebie, podejmuj wsplne dziaania niezgodne z prawem, przejazdy bez biletw, pozwalaj sobie na kradzie i innego rodzaju wykroczenia). Nieprawidowy stosunek do projektu organizatora SL dotyczy niezrozumienia (nie wiedz, o co dokadnie chodzi pracownikowi socjalnemu, skomentowa tak chodzicie i nic si nie dzieje, wcza si lampka w gowie, e MOPS, to trzeba uwaa, s przekonani, e pomoc spoeczna jest dla pijakw, lumpw, nie dla nich) oraz niechci do wczenia si lub kontynuowania (nie chce bra udziau, nie daje odpowiedzi na ofert, przestali si interesowa, wycofaa siebie i swoje crki). Najmniej liczn grup w sieci okrele i dziaa podmiotu stanowi wyraenia neutralne. Swoje odzwierciedlenie znalazy tu przede wszystkim trzy zagadnienia: szukanie i korzystanie z rnego rodzaju pomocy i ofert oraz wiedza, gdzie ich szuka (wiedz o projektach socjalnych, wiedz, co to Orodek Pomocy Rodzinie, zna pracownika socjalnego, chodz do Caritasu, chodz do naszego Klubu, jedz tam posiki, przychodzi do mnie, przychodzi si naje, skorzysta, pytaj: po co, dlaczego, kto, schronia si u proboszcza, zoy papiery, dostaa na przykad bilety do kina, korzysta przez jaki czas z pomocy finansowej, z usug opiekuczych, moe skorzysta z pomocy ywnociowej, przychodz na imprez, do remizy, korzystali z oferty domu kultury, chodzi na aerobik, do wietlicy ); czynnoci i sytuacje ycia codziennego (wychodz przed te domy, usiad na awce, przyprowadzili dzieci, przychodz z psami, posiedz, popatrz, maj przyzwyczajenia, maj dostp do lasu, kupuj warzywa od chopa, kupuj ksiki, korzystaj na co dzie ze sklepikw osiedlowych, graj w bryda, drewno porba, cign wzki );
167
w tym zwizane z mieszkaniem i przemieszczaniem si ( sprowadzali si, mieszkaj tam od lat, mieszka z crk, musi przejecha p miasta, przebywa tu niespena rok, wie, gdzie jej dom, wynajmuje mieszkanie, zamieszkuj osiedle, korzysta z komunikacji miejskiej, chodz na spacery, chodz do kocioa). Pozostae, nieliczne stwierdzenia w tej grupie dotyczyy niechci do proszenia o pomoc (nie chce mie nic wsplnego z Orodkiem, albo opiek, nie chodzi na obiady w szkole, powiedzieli, e jest im to niepotrzebne, rzadko korzysta), konkretnych czynnoci zarobkowych (ma stoisko, pozbiera i posprzedawa puszki, sprzeda marchewk z wasnego pola, wasne wyroby, zajmuj si zbieractwem, robi wizanki z choinek, palemki, koszyczki ), zrnicowania w obrbie tych spoecznoci ( jedni chc, drudzy nie chc, kady moe robi swoje, kady z nich inaczej patrzy na to wszystko, spoeczno rnorodna) oraz stwierdzenia, e to zwykli czonkowie spoeczestwa (normalni ludzie, zwyczajni ludzie). Wyodrbniona z wywiadw z organizatorami SL sie dziaa na podmiot wskazuje, co oczywiste, na przewag dziaa pozytywnych. Mona tu wyodrbni do liczne wyraenia, okrelajce oglnie pomaganie i dziaanie na rzecz spoecznoci projektowej (rozoy parasol, dziaa wrd nich, zrobi tam co, zaj si, co robi, intensywnie pracowa, wyciga do nich rk, woy troch pracy, sprawowa piecz, powici czas, podj wiele dziaa, dziaa na rzecz, szuka rozwiza, moliwoci, skierowa ofert, realizowa prac socjaln). Dalej zdecydowanie dominuj dziaania, ktre mona zakwalifikowa jako pomoc dugofalow (wyrae w tej grupie jest okoo 8 razy wicej ni takich, ktre jednoznacznie nale do pomocy doranej). Pomocowe dziaania dugofalowe to przede wszystkim: zmiana postaw i zachowa ( pokazywanie, e mona y inaczej, e mona co zmieni, aktywizowanie, angaowanie, bycie ich pdem do normalnoci, staranie si, eby nie oczekiwali pomocy za aktywno, staranie si, eby sami posprztali, staranie si, eby wyszli z domu, staranie si, eby aktywno wychodzia z nich samych, eby dostrzegli szans dla siebie w aktywniejszym yciu, nauczenie co robi z czasem wolnym, robienia czego dla siebie, nakanianie, eby nie patrzyli przez pryzmat tego, czy s klientami pomocy czy nie, tylko e s mieszkacami, integrowanie, uczenie, eby zaczli ze sob rozmawia, eby zadbali o miejsce, w ktrym s, mobilizowanie do zmian, nierobienie za nich, pobudzanie, nakanianie do uczestnictwa, przekonanie, e to jest wane, rozbudzanie wiadomoci, sprawienie, eby im si chciao chcie, proszenie, eby zapisali dzieci do przedszkola); edukowanie, informowanie, radzenie (miniwykad, co w ramach szkolenia, zaprezentowanie efektw pracy dotychczasowej, zaproszenie do
168
nich radcy prawnego, wytumaczenie im pewnych rzeczy, wyjanianie, wskazanie, przedstawi wizj, prowadzi zajcia dla rodzicw, powiadamianie, odpowiadanie na pytania, organizowanie cyklu spotka z psychologiem policyjnym, mwienie o historii obu osiedli ); podejmowanie wsppracy i traktowanie spoecznoci projektowej jako partnera dziaa ( zrobi to z nimi, ustali co, nie narzuca czegokolwiek, pochyli si razem nad problemami, negocjowa z nimi, organizowa z nimi sie wsppracy, przyj jako animator, rozwija wspprac, wej w ukad, e my dajemy materia, ale wy robicie, wsplnie co zdziaa, wypracowa plan, wymaga dziaa grupowych, zintegrowa si z nimi ); reprezentowanie, zmiana spoecznego nastawienia, budowanie koalicji wsparcia na rzecz spoecznoci projektowej ( stawa na uszach, eby zdoby sponsorw, zdoby rodki, prosi, eby przyjli dziecko do Domu Kultury, zmieni ich wizerunek, zdj pitno pomocy spoecznej, tworzy fajn otoczk, nie naszywa atki, nie pozwala spisa ich na straty, mwi, e to gorszy gatunek, duo o nich mwi, by dla nich przepustk, zaprosi rnych ludzi do projektu, zrobi koalicj, zaplecze dla spoecznoci, rozmawia o nich z instytucjami ). Pozostae, raczej nieliczne wyraenia dotyczyy konkretnych dziaa ( zaatwi materiay, robi dzie seniora, jakie pkolonie zorganizowa dla dzieci, da im opaty, kwiaty, drzewka, udostpnia klub, wietlic, przyj do kka, wprowadzi wolontariuszy, stworzy wietlic, stworzy miejsce do spotka, otworzy klub i poradnie, nie kupowa im pierogw, tylko kupi im produkty na te pierogi, zawrze kontrakt) oraz wyrae oglnych (wczy w projekt systemowy, przeduy usugi opiekucze, opracowa strategi dziaania, duej z nimi popracowa, dawa moliwoci ). Pozostae dziaania pomocowe to pomoc dorana, najczciej materialna ( zaopatrzy w koce, pomoc ywnociowa, zabezpieczenie na zim, paczki dla dzieci, przekazywanie odziey czy mebli, zorganizowanie wyjazdu, naprawienie bojlera, kupienie odkurzacza, wystawienie zawiadczenia), pomoc finansowa (opaca obiady, wypaca pienidze, paci im zasiki, obj socjalem) oraz wsparcie emocjonalne, wspczucie i bliski kontakt (odwiedzanie ludzi samotnych, wydoby ich mocne strony, za co ich pochwali, artowa z nimi ). Oprcz pomocy w sieci pozytywnych dziaa na podmiot znalaza si pokana grupa wyrae, opisujcych pozytywny stosunek i zaangaowanie emocjonalne ze strony tych, ktrzy podejmuj dziaania wobec spoecznoci projektowej, takie jak: spojrzenie na nich caociowo, zobaczenie w nich ludzi, ch wykluczenia tego wykluczenia, woenie duo energii, siy, unikanie sytuacji, kiedy si ich ocenia nie poradzilicie sobie na pocztku, to teraz te nie wiadomo, czy sobie poradzicie, czekanie z nadziej na spotkanie,
169
liczenie na nich, dobre zdanie, nabranie zaufania, przekonanie si do nich, wiara, e bdzie si z nimi dobrze pracowa ). Nastpne w kolejnoci s neutralne dziaania na podmiot. W ogromnej wikszoci dotycz one dwch typw dziaa: badania, diagnozy i analizy (opisywanie kadego osobno, przepytywanie, badanie ich potrzeb, sprawdzenie, jakie jest uczestnictwo spoecznoci w kulturze, zebranie wszystkich informacji, ktre si dao, zdiagnozowanie, zbadanie pod ktem ich potrzeb, analiza oczekiwa i moliwoci, obserwowanie, wchanie si nawzajem, suchanie ich komentarza, tworzenie mapy zasobw i potrzeb, szukanie informacji, co dzieli albo jednoczy mieszkacw, sprawdzenie, jak si do siebie odnosz, suchanie, rozpoznawanie, rozdawanie ankiet, pytanie, czego oczekuj, przygldanie si, podsuchanie, o czym rozmawiaj, patrzenie, co robi, obserwowanie zmiany, dowiadywanie si o przeszoci mieszkacw osiedla, poznawanie rejonu, docieranie z ankiet, zaznajamianie si) oraz kontaktw, w tym najczciej spotka i rozmw (rozmowy z mieszkacami, zaczepienie kogo, wybranie si tam, prba skontaktowania si, spotkanie si wsplnie, spdzenie 10 godzin z tymi ludmi, przyjcie do nich, pojechanie do tych mieszkacw, niezrywanie kontaktu, styczno z nimi wszystkimi, bywanie tam czciej ). Pozostae mniej liczne, ale wane grupy wyrae dotyczyy: wiadomego budowania pozycji w spoecznoci projektowej (bycie rozpoznawalnym, wiadomo, co si chce wobec nich zrobi, przyjmowanie roli w stosunku do tej spoecznoci, mwienie, e si jest z MOPS-u, nie bycie t inn, tylko t od nas, kreowanie swojej postawy, pokazanie, e si nie jest tylko urzdnikiem, ale czowiekiem), co czasem oznaczao take zachowywanie dystansu i ograniczanie kontaktu (rzadko tam by, nie widzie ktni i sporw midzy ludmi, nie by blisko z mieszkacami, patrzenie z zewntrz, niewchodzenie w ich konflikty ); wiedzy o spoecznoci projektowej (wyrobienie sobie pewnej mapy, posiadanie ogldu, jak to wyglda, dogbna wiedza, zauwaanie nutki rywalizacji, wiedza, z kim mona co zrobi, a z kim lepiej nie gada, co zrobi, eby mieszkacy te chcieli jakie dziaania podj, wiadomo, e maj ze sob kontakty, wiedza o problemie, wiadomo ogromu problemw, ktre dotycz ); wybierania, wyszukiwania osb i rodowisk, do ktrych kierowane s dziaania, z ktrymi prowadzone s dziaania projektowe ( zdecydowanie si pracowa ze spoecznoci barakw, zrekrutowanie mieszkacw, wyselekcjonowanie, przesunicie dziaa na mieszkacw bloku, upatrywanie sobie, skupienie si, podjcie decyzji, z kim bdzie si pracowa); realistycznej oceny, planowania i sposobw dziaania (dziaanie metod maych kroczkw, nieprzyciganie za uszy, postawienie im realnych
170
celw, dostosowywanie poziomu rozmowy, odbicie si od rzeczywistoci, nieoczekiwanie wielkich osigni, e ktrego dnia si obudz, pjd do pracy, zaczn dba o dzieci, o ich edukacj, bd pamitali, eby obiad zrobi, nierobienie niczego, na co nie pozwalaj papiery, bycie ostronym w planach). Analiz wyrae pochodzcych z wywiadw z organizatorami SL zamyka stosunkowo nieliczna grupa negatywnych dziaa na podmiot. Naley w niej wyrni nastpujce aktywnoci: odmowa kontaktu i pomocy ( przerzucenie ich do innej enklawy, niepowicanie czasu, odsuwa ich, odcinanie si od rozmowy z nimi, niewpuszczanie ich do siebie, nieprzyznanie mieszka socjalnych, na ktre oni bardzo liczyli, nieprbowanie z nimi czego robi, nieprowadzenie dziaa, niemwienie im, e s na to pienidze, niekierowanie do nich niczego, izolowanie, blokowanie pienidzy ); lekcewaenie, nieszczere intencje (wykorzystywanie naiwnoci, zniedonienia, w pewnym momencie pozostawienie, rednie interesowanie si ich sprawami, spychanie w cie, okradanie, obiecanie, e si da i niedanie, niepostrzeganie jako partnerw, nie do koca mwienie im prawdy, mcenie, a potem zostawianie i zapominanie); pesymistyczna ocena szans na popraw i zmian (wiedza, e niewiele mona z nimi osign, pjcie po linii najmniejszego oporu, bo nie warto, wtpienie, czy tym ludziom si zachce co dla siebie zrobi, niewierzenie za bardzo, niepowierzanie niczego, niepewno, czy tam nastpi trwaa pozytywna zmiana, mae oczekiwania od tej spoecznoci ); doznawanie negatywnych emocji (uprzedzenie si do nich, problem z lojalnoci wobec spoecznoci, opr, eby znowu si u nich pojawi, al do nich, bycie zdegustowanym, rozczarowanym, zym na nich, banie si); etykietowanie (mwienie, e to patologia, wystawianie im cenzurki, rzucenie czego niepotrzebnie, patrzenie na nich jak na jakich spoza, mwi, e to margines, gorszy gatunek ); bezporedni nacisk, kontrola (kaza im co, czasem postraszy, narzuca, co chce si zrobi, wtrca w ich plany, wezwa policj).
171
Obraz spoecznoci projektowych w oczach osb zarzdzajcych placwkami pomocy spoecznej przeoonych organizatorw spoecznoci lokalnej
Oczywiste jest, e nastawienie przeoonych bezporednio przekada si na moliwoci dziaania organizatorw SL. Z kolei nastawienie do projektu to w ogromnym stopniu efekt postrzegania spoecznoci projektowej. Sie ekwiwalentw wskazuje na trzy zasadnicze sposoby mwienia o spoecznoci projektowej przez osoby zarzdzajce orodkami pomocy spoecznej. Najczciej okrelani s jako: klienci pomocy spoecznej ( pokolenie korzystajce z pomocy spoecznej, gar podopiecznych, ludzie korzystajcy z usug opiekuczych, podopieczni ); poprzez przynaleno do konkretnej spoecznoci (cae to rodowisko, mieszkacy, spoeczno, ten krg); oraz miejsce zamieszkania (te baraki, spoeczno mocno podmiejska, cay blok, kilkanacie osb z osiedla X, mieszkacy ogrdkw dziakowych, populacja osiedla), czsto nazywana jednoznacznie negatywnie (enklawa biedy, nieszcz, wykluczenia spoecznego, skupisko osb czy grup wykluczonych, taka dziura czarna). Wiele ekwiwalentw odnosi si do wieku, zwaszcza zaawansowanego ( grupa seniorw, osoby w wieku emerytalnym), zdecydowanie rzadziej (co wynika z wybranych przez organizatorw SL grup docelowych) modego (dzieci i modzie). Znaczca grupa ekwiwalentw okrela spoeczno projektow przez pryzmat dotykajcych j problemw spoecznych. Mona tu wyodrbni kilka grup wyrae: marginalizowani (osoby marginalizowane, wykluczeni ); dotknici patologiami ( pijacy, przestpcy ); ubodzy (osoby ubogie); bezrobotni
negatywne lb 74 91 24 % 36,4 38,5 10.9 -
neutralne lb 108 52 62 % 53,3 22 20 -
ogem lb 110 14 203 236 221 782 % 14 1,7 25,8 30,2 28,3 100
lb 21 93 135 -
% 10,3 39,5 61,1 -
Tabela 2. Frekwencje poszczeglnych sieci pola semantycznego spoeczno projektowa, wliczbach bezwzgldnych i w % (materia z 5 wywiadw z kierownikami OPS, o cznej objtoci okoo 18 stron znormalizowanych)
172
(bezrobotne matki ); bezdomni (bezdomni notowani ). Nie pojawio si adne wyraenie dotyczce chorb i niepenosprawnoci. Pozostae ekwiwalenty dotyczyy relacji rodzinnych (matki, prawie 1500 rodzin), oglnie czonkw spoeczestwa (obywatele, chop, ci ludzie, oni, zbir losw ludzkich) oraz dotyczce uczestnictwa w projekcie (uczestnicy projektu, osoby korzystajce z projektu). Kolejna analizowana sie opozycji pokazuje, e spoeczno projektowa jest najczciej przeciwstawiana innym miejscom, co stanowi naturaln konsekwencj czstego wystpowania ekwiwalentw tego rodzaju. Te inne, zwykle lepsze miejsca to midzy innymi blok majcy wietn komunikacj, cakiem dostatnie osiedle, prestiowe tereny ), zamieszkiwane przez innych, zwykle lepszych ludzi: wyrazici liderzy, kady kto odniesie sukces. Warto jednak podkreli, e w sieci opozycji pojawiy si te gorsze miejsca ( getta) lub gorsi ludzie (osoby, ktre nie mog skorzysta z ciepego posiku, osoby bierne, tacy jak w obozach koncentracyjnych, muzumanie). Materia pozwoli na wyodrbnienie bogatej sieci asocjacji. Najliczniejsza bya grupa wyrae opisujcych otoczenie i sytuacj spoecznoci projektowej, przedstawiajcych w sposb neutralny, druga w kolejnoci negatywnie i najmniej liczna w sposb pozytywny. Bardzo liczna grupa wyrae dotyczy publicznych instytucji pomocowych, ich dziaa i przedstawicieli. Zdecydowanie dominuje tu opis neutralny ( pracownik socjalny, mody pracownik OPS, nasz filia, opieka spoeczna, orodek pomocy spoecznej, PCPR, starsze pracownice), jednak w materiale znalazo si te po kilka wyrae pozytywnych ( podmiot, ktry jest uatwieniem w realizacji projektu, otwarci, chtni pracownicy socjalni, praca MOPS zaczyna przynosi efekty ) i negatywnych (tylko interwencyjny charakter pomocy, niewaciwe metody pracy socjalnej, bariera). Wiele asocjacji dotyczy projektu organizatora SL, jego przebiegu, podejmowanych dziaa, nastawienia otoczenia, gwnie spoecznoci projektowej. Tu rwnie dominuj wyraenia neutralne (due oczekiwania wobec projektu, etap przygotowania dziaa, ktre maj by zrobione, gwny cel: motywacja i rozpowszechnienie modelu aktywnego seniora, kursy, organiczna praca, planowanie, etapowo ), znalazo si te po kilka pozytywnych (dziaania integrujce rne instytucje, korzyci z projektu, korzy wizerunkowa dla miasta, projekt interesujcy i warty wspierania) oraz negatywnych (nie jest narzdziem do zmiany otoczenia, nie bardzo wiadomo, po co jest, ma problem z pozyskaniem wyrazistych liderw, ma przeszkody, zagroenie, e rozjedzie si kwestia oczekiwa mieszkacw i moliwoci ). Bardzo liczna grupa asocjacji dotyczy charakterystyki sytuacji wok spoecznoci projektowej. Ten obraz jest zdecydowanie negatywny, oprcz wyrae oglnej natury (mnstwo problemw, nieszczcie, problem, ktry prdzej czy pniej trzanie) dominuj nastpujce zagadnienia:
173
niewaciwe relacje i stosunki spoeczne (brak postawy, e odpowiada si za ycie drugiego czowieka, konflikty midzyludzkie, niski stopie aktywnoci, problem tkwi w mentalnoci i stereotypach, proces staczania si, degradacji, prawie nieosigalna zmiana postrzegania); za infrastruktura i zarzdzanie lokalne (bardzo saby dopyw informacji, bariery zwizane z brakiem samochodw, nieutwardzona droga, powany i uciliwy ruch samochodw ciarowych, sztuczny zabieg przyczenia tej dzielnicy do duego miasta); patologie, przede wszystkim uzalenienie od alkoholu (alkohol, bez ktrego byaby zupenie inna robota, problem dugotrwaych zych dowiadcze yciowych, rzecz, ktra uzalenienia i przeszkadza w pomocy ludziom). Asocjacje, opisujce otoczenie spoecznoci projektowej neutralnie wskazuj przede wszystkim na: relacje i ycie spoeczne (aktywno koncentrujca si wok parafii, domw kultury, kolejki, leczenie alkoholowe, potrzeby rodowiskowe, bardzo zoone ycie w starej kamienicy ); granice terytorialne i miejsca ( 50-tysiczne miasto, punkt widzenia Duego Miasta X, miejsce, w ktrym si jest, budynek socjalny, pewne ulice, mieszkania komunalne); zagadnienia infrastruktury i zarzdzania lokalnego (kwestia zagospodarowania terenu, rozwj budownictwo jednorodzinnego, substancja mieszkaniowa); ludzie i rodowiska ( specjalici, psychologowie, taka nauczycielska postawa, rodowisko zawodowe, ci wszyscy dookoa, komentarze starych ssiadek ); inne projekty ( projekt systemowy, projekty aktywnoci lokalnej ). Wrd nielicznych asocjacji prezentujcych otoczenie spoecznoci projektowej w jasnym wietle znalazy si tylko okrelenia miejsc (cakiem dostatnie osiedle, dobre warunki mieszkania dla osb starszych, tereny zielone, do dua, prna wie, kiedy uwaana za najbogatsz w gminie). Ostatnia grupa asocjacji to otoczenie instytucjonalne spoecznoci projektowej, gdzie znalazy si podmioty nienalece do systemu publicznej pomocy spoecznej, w tym: instytucje spoeczne, ich przedstawiciele i dziaania, najczciej konotowane neutralnie (Centrum Aktywizacji Seniorw, kuchnia w. Alberta, wolontariusze, klasztor, parafia, ogrdki dziakowe, wietlica), troch rzadziej negatywnie (brak organizacji pozarzdowej, ogrdki dziakowe, ktre miay pretensje o wspieranie mieszkacw ), najrzadziej pozytywnie (fajny piknik OSP, przygotowane w organizacjach pozarzdowych osoby, ksidz, ktry by gociem specjalnym);
174
inne (niepomocowe) instytucje publiczne, w tym administracja samorzdowa tu znowu dominuj konotacje neutralne ( szkoy, sotys wsi X, urzd pracy, obowizkowe przedszkole, dom kultury ), bardzo nieliczne s zarwno pozytywne (caodzienne szkoy z zajciami, posikiem), jak i negatywne (miasto zamknite na dziaania, ktre nios za sob wydatki ); pozostae instytucje, ponownie najczciej wymieniane bez przypisywania im ocen (media, gazeta lokalna, Biedronka, kwiaciarnia) lub negatywnie, co dotyczyo przed wszystkim mediw (nie przekazuj informacji o osobach starszych). Stosunek do spoecznoci najpeniej charakteryzuj poczone sieci okrele i dziaa podmiotu. Zacznijmy od pozytywnych najliczniejsza grupa wyrae dotyczy aktywnoci i zaangaowania, charakteryzowanego oglnie (aktywnie si wczaj, chtni do dziaania, maj jak swoist aktywno, robi co, spoeczno z potencjaem, to nie s osoby bierne, charakteryzuj si aktywnoci, witalnoci ) lub przejawiajcego si poprzez: konkretne dziaania (inicjuj festyn, organizuj wita Wielkiej Nocy, uczestnicz w klubie seniora, ucz si wieczorowo, wyrwnali drog, zarzdzaj stron przy pomocy pracownikw ); gotowo na zmiany (bardziej chc naprawia to miejsce, ni si stamtd wynie, co zmieniaj niewielkim wysikiem, robi co ze sob, zmieniaj tor swojego ycia, zmieniaj jako otoczenia); partycypacj, uczestnictwo w yciu spoecznym (nie pozostawiaj protestw, akcji bez odzewu, nie koncentruj ycia tylko na miejscu zamieszkania, wsppracuj z sotysem, wychodz z domu, staj si wani dla dzielnicy ); przyjmowanie roli liderw (bardzo wana osoba dla wszystkich, dobrze si czuje jako lider, ma wpyw na to, co si dzieje, rodzynek, punkt zaczepienia). Druga wana grupa pozytywnych okrele i dziaa podmiotu dotyczy podejmowania wsppracy, budowania relacji i wsplnoty, przejawiajca si poprzez: wzajemn pomoc i informowanie ( mamy si wspieray, przekazuj te informacje, powiedzieli, e dwjka ssiadw potrzebuje pomocy, su pomoc przy wnukach, wspieraj X, bo ona posza do szkoy, s yczliwi ); komunikacj i spotkania ( pozdrawiaj si na ulicy, spotykaj si z ludmi, widuj si w Biedronkach, kwiaciarni, wymieniaj si telefonami );
175
identyfikacj z miejscem i spoecznoci (czuj si zwizani z miejscem, maj poczucie tosamoci miejsca, stara, wierna grupa, stworzyli swoist subkultur, wartoci ); wspprac, wspdziaanie (chc co robi wsplnie, funkcjonuj z rnymi osobami ). Ostatnia liczna grupa pozytywnych okrele i dziaa podmiotu dotyczy, co na pewno warto podkreli, prawidowego korzystania z pomocy, nieuzaleniania si (nie daj za duo, nie przekraczaj granicy, to jest w ogle postawa yciowa mwi id do opieki spoecznej, tam s kursy, krztaj si wok swego ycia, sami reguluj rachunki, nie nabyli cech klientki pomocy spoecznej ) i niejako przy okazji waciwego stosunku do pracownika socjalnego (traktuj z yczliwoci, uznaj, e pracownik jest od czego innego ni od dawania pienidzy, wsppracuj, wiedz, e kontakt z pracownikiem socjalnym przynosi pozytywne zmiany, zmieniaj podejcie, odbieraj jako osoby kompetentne) i projektu (nie wyraaj oporu przeciwko projektowi ). Natomiast bardzo niewiele wyrae wskazuje na wiedz, kompetencje i umiejtnoci tej grupy ( jest zorientowanym w tym, co si dzieje w dzielnicy i miecie, wszystko wiedz na bieco). Pora na negatywne okrelenia i dziaania podmiotu, najpierw te, ktre odnosz si do sytuacji spoecznoci projektowej i jej czonkw. Zdecydowanie najliczniejsza grupa wyrae dotyczy ich wykluczenia (osoby o kiepskiej kondycji spoecznej, osoby o niszym statusie spoecznym, maj ograniczone moliwoci dziaania, s na kocu wiata, enklawa biedy i nieszcz, niewidzialni, spoeczno szczeglnie zmarginalizowana, skupisko osb czy grup wykluczonych). Kolejna grupa wyrae wskazuje na potrzeb wsparcia: oglnie ( nie radz sobie w tym rodowisku, potrzebuj pomocy ze strony instytucji, specjalistw, potrzebuj wsparcia), staej (nie s ukierunkowani, zagubieni ) lub czasowej ( znajduj si na krtko w trudnej sytuacji, potrzebuj wsparcia na chwil). Warto zauway stosunkowo liczn grup wyrae wskazujcych na ze samopoczucie czonkw spoecznoci projektowej. Dotyczy to przede wszystkim niskiej samooceny ( postrzega siebie jako osob gorsz, sam czuje, e si jest gorszym, myli; nie udao mi si. Musz mieszka w takim okropnym miejscu ), ale take doznawania negatywnych emocji ( zszokowani, nieufni ). Nastpne wyraenia dotycz: niedoborw materialnych (osoby o kiepskiej kondycji finansowej, nie maj samochodu), uwikania w uzalenienia (chlaj alkohol, zapili ), pozostawania w ekstremalnych sytuacjach ( zamarz na przystanku, yje w bocie) oraz nieprawidowych relacji spoecznych ( jest samotny, obrywa za inne zdanie). Wrd negatywnych okrele i dziaa podmiotu, odnoszcych si wprost do czonkw spoecznoci projektowej i ich zachowa dominuj zarzuty
176
o roszczeniowo (tylko oczekuj wsparcia, oczekuj tylko na pienidze, uznaj, e MOPS im co obieca ), bierno (totalna bierno, nieroby, osoby nieaktywne, le odogiem, nic im si nie chce, nie opiekuj si dziemi, siedz caymi dniami na wersalce i wgapiaj si w telewizor ) i narzekanie (mwi, e jest le). Pozostae cechy i zachowania negatywne to konkurowanie, brak wsppracy i nieufno (nie zawsze potrafi znale wsplny jzyk, niechtnie wchodz w relacje, maj dystans, maj poczucie, e poobiecuj tylko, grupa niedowiarkw ), nieuczciwo (kombinowanie pienidzy, krztanie si na granicy prawa) oraz agresja, nieprzewidywalno i szkodzenie innym (dewastowanie mieszkania, postawa pieniacza sdowego). Pojawiy si wyraenia wskazujce na braki kompetencyjne, dotyczce jednak tylko oglnej bezradnoci yciowej (niezaradni yciowo, bezradni z powodu dysfunkcji, kiepskiej jakoci ), nie za braku konkretnych umiejtnoci. Okrelenia i dziaania podmiotu bez przypisanych temperatur emocjonalnych (neutralne) wskazuj przede wszystkim na poszukiwanie i korzystanie z pomocy (chodz po instytucjach, id do opieki spoecznej, przybiegaj, szukaj pomocy, ustawiaj si w kolejce, zgaszaj si do orodka, korzystaj z obiadw, z paczek, ze wiadcze); jedynie dwa razy pojawiy si wyraenia wskazujce na to, e jest inaczej (nie s zainteresowani pomoc, nie chc przychodzi do MOPS-u). Kolejna dua grupa wyrae dotyczy czynnoci zwizanych z mieszkaniem i przemieszczaniem si (dugo funkcjonuj, mieszkaj przez cay rok, pojawiaj si jesieni, zim, trafiaj gdzie indziej, wypeniaj osiedle, zamieszkuj dzielnic, maj daleko wszdzie, spaceruj). Pozostae wyraenia w tej grupie dotycz neutralnego lub ambiwalentnego stosunku do pracownikw socjalnych (maj stosunek czysto administracyjny, patrze, oceniaj, nie wiedz czy potpi, czy pochwali, postrzegaj jako osoby przydzielajce pienidze, traktuj jako osoby z zewntrz), pracy ( posiadaj dochd, zbieraj zom) i oglnie czynnoci ycie codziennego (dzwoni do serwisu, krztaj si, jedz), wrd ktrych nie znalazy si jednak adne dotyczce rozrywki i czasu wolnego. Nie ma take adnych wyrae, mwicych o tej grupie jako zrnicowanej lub nie, albo w neutralny sposb podobnej lub odmiennej od innych. Inaczej, ni miao to miejsce w odniesieniu do analiz materiau, pochodzcego z wywiadw z organizatorami SL, sie dziaa na podmiot jest tu reprezentowana niemal rwnie silnie jak okrele i dziaa na podmiot. Co rwnie oczywiste, dominuj dziaania pozytywne, czsto nazywane w sposb oglny (dziaanie z myl o, niesienie wsparcia, otaczanie opiek, kolejne dziaania, wiadczenie usug, wspieranie, zajmowanie si, dostosowanie oferty, proponowanie). Gdy pojawiaj si wyraenia bardziej konkretne, zdecydowanie dominuje (w stosunku 5 do 1!) pomoc dugofalowa, ktra stosunkowo rzadko okrelana jest oglnie (nieograniczanie oferty do wypaty wiadcze, pomaganie kompleksowe, praca z nimi ca zim), a czciej opisywana jest konkretnie jako (kolejno zgodna z liczebnoci wyrae):
177
zmiana postaw i zachowa (aktywizowanie, budowanie takich zmian, dziki ktrym szklanka przestanie by do poowy pusta, a stanie si do poowy pena, integrowanie, powodowanie, eby im si chciao chcie, motywowanie, obudzenie, pobudzenie do aktywnoci, powodowanie, e czowiek dorosy zmienia tor swojego ycia, przekuwanie postaw narzekajcych, stymulowanie, dawanie szansy na zmiany i popraw); wsppraca (bycie czonkiem tej spoecznoci, organizowanie spotka, planowanie razem imprezy lokalnej, uczestniczenie w yciu spoecznoci, wspdziaanie w sytuacji koniecznej interwencji, zwikszanie interakcji ); edukowanie, informowanie, radzenie (namawianie na matur, organizowanie zaj, rozpowszechnianie modelu aktywnego seniora, udzielanie pomocy prawnej, zrobienie debaty, wielokierunkowe, kompleksowe dziaanie, od obowizkowego przedszkola, poprzez caodzienne szkoy z zajciami, posikiem, docieranie do mieszkacw za porednictwem gazety lokalnej ); konkretne dziaania (tworzenie miejsca interwencji kryzysowej, uruchomienie klubu, tworzenie mieszka chronionych, znalezienie lokalu); wczanie w ycie szerszej spoecznoci (wczenie tych ludzi w aktywne ycie spoeczne, kompleksowe wspieranie aktywnej postawy, praca ze spoecznoci lokaln, nietraktowanie ich inaczej ni inne peryferyjne osiedla). Niewiele wyrae dotyczy pomocy doranej (interweniowanie wsplnie z fili, pozabieranie dzieci z dziaek cho na par godzin, dopisanie jakiej rodziny, ktra skorzystaaby z paczek, umieszczenie dzieci w ramach interwencji, wydawanie ywnoci ), w tym finansowej (dawanie pienidzy, przydzielanie pienidzy, realizowanie wiadcze). Rwnie czsto pojawia si pomoc emocjonalna, duchowa, wspczucie, bliski kontakt (budowanie relacji, by wan osob dla, cieszenie si zaufaniem, odprawianie mszy, przeamywanie bariery niechci, nieufno, niwelowanie konfliktw midzy ssiadami ). Pojedyncze wyraenia dotyczyy reprezentowania ( zgaszanie, e jest tam problem) oraz doznawania pozytywnych emocji (akceptowanie, nieczucie si jak przybysz z zewntrz, przechodzenie tam z myl fajnie, zielono, spokj, cisza). Druga pod wzgldem wielkoci grupa dziaa na podmiot zawiera wyraenia neutralne. Najliczniejsze to: badanie i diagnozowanie (badanie potrzeb i problemw, dowiadywanie si, przeprowadzanie ankiet, bada, zbieranie danych, narysowanie na mapie); znajomo i kontakt (widzie na co dzie, by na miejscu, by rozpoznawalnym, by w bliskim zasigu, by zwizanym, mie baz kontaktw, widywa ), dostrzeganie, wybieranie, wyszukiwanie (dociera, kierunkowa dziaania, rekrutowa, skupia energi na), wiedza
178
( zna, widzie co si tam dzieje, zna dobrze), analiza sytuacji, realistyczne planowanie ( zastanawia si, czy oni s bezdomni, dobrze mierzy siy na zamiary, stworzy plan dziaania, stworzy realnie odniesienie). Wrd mniej licznych wyrae znalazo si ograniczanie kontaktu, zachowywanie dystansu (bycie osob z zewntrz, mie dystans, zna ich tylko z relacji ), bezporedni nacisk, kontrola ( polecenie, eby wzi skierowanie, rozliczanie), poczucie odpowiedzialnoci (odpowiada za ycie drugiego czowieka). Ostatnia grupa analizowanych wyrae, pochodzcych z wywiadw z kierownictwem OPS, to dziaania na podmiot konotowane negatywnie. Najliczniejsza grupa (2/3 wszystkich wyrae) dotyczy odmowy pomocy, nieszczerych intencji, niedostrzegania i lekcewaenia (nie by w porzdku dla nich, wyrzuci, marginalizowa, nic nie zrobi, nie wchodzi w aden kontakt, nie widzie, odsya, ucina problem, napitnowa ). Pojawiy si te wyraenia wskazujce na pomaganie w niewaciwy sposb (chcie od nich za duo, podchodzi schematycznie, podejmowa decyzje za nich, uzalenia od siebie) oraz na odczuwanie negatywnych emocji i obaw (by zdoowanym, nie by zadowolonym).
Obraz spoecznoci projektowych w oczach przedstawicieli wadzy lokalnej

Jak mona si byo spodziewa, materia pochodzcy z wywiadw z przedstawicielami wadzy lokalnej by najuboszy osoby te najmniej wiedziay o dziaaniach organizatora SL, cho do analizy wykorzystano materia z ostatnich, a nie pierwszych wywiadw (przed projektem waciwie nic nie widzieli), czyli z wywiadw przeprowadzanych po ptora roku funkcjonowania projektw. Frekwencje poszczeglnych sieci pola semantycznego adresaci dziaa organizacji, wliczbach bezwzgldnych i w odsetkach, wraz z przypisanymi podczas analizy niektrych sieci temperaturami emocjonalnymi prezentuje tabela 3. Przez przedstawicieli wadzy lokalnej osoby, do ktrych adresowane s dziaania organizatorw SL, okrelani s przede wszystkim z wykorzystaniem trzech zasadniczych cech: wieku jako osoby bardzo mode ( 11-latek, dzieci, maluchy, modzie) lub stare (osoby starsze, seniorzy, rodowisko osb starszych), relacji rodzinnych (dwie rodziny, m, rodzice, powki wdowy i wdowcy ) oraz przynalenoci do konkretnej spoecznoci (ta grupa, mieszkacy, spoeczno, spoeczno wiejska, to rodowisko, krg ludzi ). Wrd ekwiwalentw niemal nie pojawiaj si wyraenia charakteryzujce t grup przez pryzmat problemw spoecznych czy patologii, tylko raz nazwano ich marginesem, raz powiedziano o nich niepenosprawni, raz zadueni
179
negatywne lb 5 55 7 % 10,2 32,2 10,2 -
neutralne lb 37 25 16 % 80,9 14,6 23,6 -
ogem lb 80 2 46 171 68 367 % 22 0,5 12,5 46,5 18,5 100
lb 4 91 45 -
% 8,9 53,2 66,2 -
Tabela 3. Frekwencje poszczeglnych sieci pola semantycznego spoeczno projektowa, w liczbach bezwzgldnych i w % (materia z 4 wywiadw z przedstawicielami wadzy lokalnej, o cznej objtoci okoo 7 stron znormalizowanych)
i raz pijacy, natomiast nigdy nie byli okrelani jako bezdomni, bezrobotni, ofiary wydarze losowych czy nawet, co ciekawe, jako klienci pomocy spoecznej. Oczywicie te wszystkie wtki pojawiaj si, o czym niej, w kolejnych sieciach (zwaszcza okrele i dziaa podmiotu), jednak taka struktura wyrae wskazuje, e wypowiadajce si osoby dostrzegaj to raczej w kategorii cech ni sposobu definiowania czowieka czy grupy ludzi, ich waciwoci konstytutywnej, bezosobowe, z dystansem, biurokratyczne. Wrd (bardzo nielicznych) opozycji pojawiy si przede wszystkim dotyczce najbliszego otoczenia, ze wskazaniem, e jest ono w lepszej sytuacji: te nowe bloki oraz ludzie, ktrzy mieszkaj na tym osiedlu. Warto zauway, e osoby przynalece do spoecznoci projektowej nie byy nazywane w sposb, ktry sugerowaby postrzeganie ich jako tzw. zwykych ludzi. Po nazwaniu grupy pora na przyblienie tego, jak przedstawiciele wadzy lokalnej widz jej otoczenie, co pokazuje sie asocjacji. Dominuj asocjacje neutralne, wrd ktrych najwicej dotyczy publicznych instytucji pomocowych i ich przedstawicieli (MOPR, opieka domowa, druga opiekunka, OPS, pracownicy MOPS-u, opiekunka), innych instytucji publicznych, w tym administracji samorzdowej (dom kultury, miasto, wadze lokalne, radni, dzielnica, nasze rzdy ) oraz niepublicznych instytucji pomocowych i ich przedstawicieli (inne organizacje pozarzdowe, siostry, wietlica). W dalszej kolejnoci pojawiaj si wydarzenia i dziaania, wrd ktrych znaczce s te, ktre stanowi elementy projektw organizatorw SL ( projekt, dzie dziecka, dzie seniora) oraz neutralnie nazywane konkretne miejsca (tamto miejsce, mieszkania socjalne na ulicy X, plac zabaw, pierwszy budynek ). Poboczny wtek stanowi pienidze (moliwoci finansowe wadz lokalnych, dochody finansowe) oraz inne instytucje (bank, firmy kosmetyczne). Wrd asocjacji pozytywnych pojawiy si przede wszystkim efekty projektu organizatora SL
180
(ch pomocy, strategia na przyszo, wiadomo potrzeb ludzi starszych, pomoc wolontariuszy ), a wrd negatywnych problemy spoeczne (alkohol, wielkie potrzeby ), wydarzenia ( poar ) oraz okrelenie miejsca (melina). Warto zwrci uwag na bardzo ograniczone postrzeganie otoczenia spoecznoci projektowej: wiat instytucjonalny sprowadza si niemal wycznie do wadz lokalnych i podmiotw udzielajcych wsparcia, brakuje instytucji religijnych, instytucji rynku pracy, sporadycznie wskazywane s instytucje kultury, organizacje pozarzdowe czy podmioty biznesowe, w tym potencjalni pracodawcy. Najpeniejsz charakterystyk spoecznoci projektowej przynosz poczone sieci okrele i dziaa podmiotu. W odrnieniu od sieci asocjacji, tutaj mamy do czynienia z klarownymi ocenami, pojawio si stosunkowo niewiele wyrae neutralnych, a co zaskakuje dominuj pozytywne. Nie sposb oczywicie odpowiedzialnie wyrokowa, jak dalece mamy tu do czynienia z poprawnoci polityczn, a jak przedstawiciele wadzy faktycznie postrzegaj czonkw spoecznoci projektowych przez pryzmat ich potencjaw. Przyjrzyjmy si, jakie pozytywne cechy i dziaania wskazywano: najwicej dotyczyo aktywnoci, zaangaowania i uczestnictwa, w tym przede wszystkim motywacji do dziaania ( przeamali si, utrzymuj to, e jest lepiej, chc co zrobi wok siebie, pracowa, zrobi wok siebie porzdek, maj si do dziaa, motor projektu, wolontariusze, s sprawni, aktywni i zaangaowani, zaczli dziaa i zaszczepili w sobie ch do dziaania na przyszo ), gotowoci na zmiany (chc co zmieni dla siebie, wrci do aktywnego ycia, rozwija si do przodu (jako spoeczno) ), a nawet partycypacji: wczaj si w ycie dzielnicy, wypowiedzieli si, uczestnicz w yciu spoecznym, domagaj si zmian, a nawet chc zmieni sotysa) oraz podejmowania konkretnych dziaa ( napisali podania, wnioski do miasta, przygotowuj przedstawienie, upikszaj co przy budynku, wymalowali, zapiewali ksidzu to, czego si nauczyli, zbieraj pienidze, zorganizowali sobie ognisko, piknik, zaczli planowa wycieczki czy inne dziaania); druga grupa wyrae wskazuje na wiedz, umiejtnoci, dowiadczenie i kompetencje, w tym: zdobywanie i poszukiwanie informacji (uzyskuj pewne informacje, jakie maj moliwoci, uzyskuj inne informacje, zapoznaj si z moliwociami ), posiadanie wiedzy praktycznej, dotyczcej wasnej spoecznoci (maj wszystkie informacje o miecie, znaj lokalne potrzeby, maj due dowiadczenie), konkretne umiejtnoci (obsuguj komputer na podstawowym poziomie, mog robi opaty w Internecie, mog zaatwi pewne rzeczy elektronicznie, nauczyli si po miesicu piosenek woskich, nauczyli si taca), oglny rozwj osobisty (nauczyli si czego w cigu roku, otworzyli oczy, uzyskali pew-
181
n wiedz) oraz ch pokazania tego, co si wie i umie (chc si wykaza tym, co si umie, przedstawiaj to, czego si nauczyli w cigu roku); kolejne pozytywne wyraenia podkrelaj wspprac, budowanie relacji i wsplnoty, w tym komunikacj, uzgadnianie wsplnego stanowiska i osiganie konsensu ( zaczli dyskutowa i rozmawia, dogaduj si, chc trzyma to tak, jak sobie yczy wikszo ), spotykanie si i samoorganizacj ( gromadz si, podjli decyzj, eby co jaki czas si tak spotyka, spotykaj inne osoby w podobnym wieku, chc si zawiza, zorganizowa ), wzajemn pomoc i informowanie (organizuj pomoc wrd starszych ludzi, pomagaj sobie, uczestnicz w pomocy, wspieraj, zachcaj takie osoby do chodzenia na wystpy artystyczne); liczna grupa wyrae dotyczya pozytywnego nastawienia do projektu, w tym uczestnictwa ( przychodz na spotkania, dobrze podeszli do projektu, s na kadym spotkaniu, wczyli si, zainteresowani, bior udzia w konkursach, chtnie chodz systematycznie na jakie wystpy artystyczne, korzystaj z oferty ), oczekiwa (licz na co w ramach projektu, maj wiadomo moliwoci skorzystania z oferty ) i dostrzegania jego efektw (widz, e otoczenie jest lepsze, doceniaj, s zadowoleni, mwi: byo fajnie, przyjd, w yciu nie miaam takiego dnia dziecka, to by najpikniejszy dzie w moim yciu ); warto podkreli nieliczn, ale wan grup wyrae, ktre wskazuj, e czonkowie spoecznoci projektowej nie s skazani na pomoc (maj pewne stae dochody finansowe, mog sobie poprawi warunki, mog podj jakkolwiek prac, staj si w peni samodzielnymi, maj inne moliwoci i inne zajcia, a nawet s wan si w tej chwili w miecie). Negatywne dziaania i okrelenia podmiotu zostay podzielone na dwie podstawowe grupy, liczniejsz, odnoszc si do cech czonkw spoecznoci i podmiotu, i nieco mniej liczn, charakteryzujc sytuacj, w ktrej si znajduj. Negatywne cechy ich samych to przede wszystkim: bierno i roszczeniowo, w tym lenistwo, brak motywacji, oczekiwania wobec innych (nie chc pracowa, nic innego nie robi, tylko pij i pal, nic si im nie chce, odkadaj sobie, e na wiosn zacznie si dziaa, czeka, e kto im co poda na talerzu), niepodejmowanie adnych dziaa dla poprawy swojej sytuacji (nie chc y inaczej, podjli decyzj, e chc si tak y, zaaprobowali wszystko, co im si proponuje), wyalienowanie (nie bior adnego udziau w yciu lokalnym, nie chc bawi si z maluchami, nie wcza si w nic, nie wychodzi z domu, wycza si z ycia spoecznego, zamkn si w swoim yciu, zamkn si we wasnych cianach); brak rnego rodzaju kompetencji, przed wszystkim ogln bezradno yciow (nie przebij si, nie wiedz co zrobi, nie wiedz, jakie moli-
182
woci stwarza im dzielnica czy miasto, nie wiedz, e mona wykorzysta moliwoci ) oraz brak konkretnych umiejtnoci (maj trudno z pjciem do banku, nie poznali jeszcze zasad jzyka angielskiego); nieuczciwo (kradn, oszukuj, potrafi podebra siostrom paczk herbaty, potrafi zamiast pomc, kupi pi piw ); agresj, nieprzewidywalno i szkodzenie innym (chcieli ich zlinczowa, podpalili to od papierosw, zakcaj cisz nocn, wszystko przewracaj i dalej pij). Wrd okrele i dziaa podmiotu w negatywny sposb charakteryzujcych sytuacj czonkw spoecznoci projektowej najwicej dotyczy rnych problemw, pozbawienia pomocy i pozostawania w ekstremalnych sytuacjach (s bez pracy, ubodzy, ebrz, zostali bez pomocy i wsparcia, potrzebuj pomocy lub zagospodarowania czasu, maj n na gardle, stracili bliskich), uwikania w uzalenienia, w tym przede wszystkim alkoholizm (s kompletnie pijani, dalej pij, id w alkohol, osoby pijce) i nikotynizm (maj papierosy, pal ). Pojawio si kilka wyrae dotyczcych wykluczenia tej grupy, zarwno w sensie oglnym (wyeliminowani, nie maj swojego miejsca), jak i bardzo konkretnym (nie maj dostpu do komputera, nie maj rachunku bankowego). Warto wskaza na wtki nieobecne w sposobie charakteryzowania spoecznoci projektowej przez przedstawicieli wadzy, ot nie poruszano takich zagadnie, jak doznawanie negatywnych emocji, nieufno, W nielicznej grupie neutralnych okrele i dziaa podmiotu znalazo si przede wszystkim poszukiwanie, oczekiwanie i korzystanie z pomocy (dostaj paczk, dostaj zasiek, czekaj na dzie seniora, czekaj na plac zabaw, przychodz do wietlicy, przychodz do OPS ), czynnoci zwizane z mieszkaniem i przemieszczaniem si ( s zakwaterowani w innym miejscu, dojedaj ze wsi rowerem, dostaj inne mieszkania, w innym miejscu, gdzie mieszkaj, podziewaj si), praca ( zanieli co na zom, zbieraj kable, ocieplili budynki ), rozrywka i czas wolny (biesiaduj, s na wycieczce, zjedaj na zjedalni, id do kina, id na imprezy sportowe, przychodz na bujaczk). Tylko jedno wyraenie wskazywao, e s liczni (dua grupa). Natomiast wtki cakowicie nieobecne to duma i niech do proszenia o pomoc, rnicowanie, wskazanie, e s tacy jak wszyscy, ale take podkrelenie jakichkolwiek cech wyjtkowych. Brakowao te informacji o ich stosunku do instytucji. Sie dziaa na podmiot pokazuje zachowania i dziaania innych wobec analizowanej kategorii. Jak mona si byo spodziewa, dominuj aktywnoci konotowane przez wadze pozytywnie. Jest to przede wszystkim rnego rodzaju wsparcie, udzielane spoecznoci projektowej, w tym: pomoc oglnie, dziaanie na rzecz (udzielanie pomocy, wczanie si w dziaania na rzecz, wspieranie, wspomaganie, robienie czego, propo-
183
nowanie czego, stawanie na wysokoci zadania w opiece); pomoc dorana (organizowanie wycieczki, przynoszenie zabawek, przygotowanie poczstunku, wymylenie czego innego, jak rozwizywanie rebusw, zasponsorowanie zjedalni ); zdecydowanie dominujca pomoc dugofalowa, okrelana oglnie ( prowadzenie grupy, stwarzanie moliwoci, umoliwianie pewnych rzeczy ), ale take jako wczanie w ycie szerszej spoecznoci (wykorzysta do ycia dzielnicowego, wczenie ich do imprez w domu kultury, wyciganie z domu, wykorzystanie ich energii, zachcanie do dziaania w ramach instytucji ), jako zmiana postaw i zachowania ( zrobienie tak, eby oni chcieli pracowa, mobilizowanie do rnego rodzaju dziaa, pokazanie, e mona inaczej y, uaktywnienie), jako edukowanie, informowanie, radzenie (nauczenie przepiknych piosenek woskich, uwiadomienie, na co mog liczy, wskazanie drogi w kwestii komputerw, pomoc w zorganizowaniu spotkania) oraz raczej sporadycznie jako wsppraca (by na ich spotkaniach, pyta si, czy robimy to samo na drugi rok ). Pozostae nieliczne wyraenia dotyczyy doznawania pozytywnego stosunku do spoecznoci projektowej (akceptowa ich, by nastawionym pozytywnie, by pod duym wraeniem), a cakowicie zabrako pomocy emocjonalnej, dziaania na rzecz zmiany spoecznego nastawienia oraz co zaskakujce wsparcia finansowego. Dziaania neutralne dotycz kontaktu i, co jest jego konsekwencj, znajomoci spoecznoci projektowej. Najczciej mowa bya o diagnozowaniu (ustalanie liczby osb, ktre potrzebuj pomocy, ustalanie sytuacji rodzinnej, okrelanie problemw, sytuacji finansowej, a nawet obserwowanie podejcia innych ludzi ), o zauwaaniu (dostrzega rodowisko), o wiedzy (mie wiadomo potrzeb) oraz kontakcie ( przyzwyczai te osoby, zacz od maych grup) i kontroli (kontrolowa ). Wskazywano te na niedobory w tym zakresie (nie by tam od pewnego momentu, nie mc nic o tym powiedzie, nie widzie osb pijcych, nie wiedzie, e bdzie tyle dzieci ). Wrd nielicznych negatywnych dziaa dominuje oglne dziaanie na niekorzy (eliminowanie, niszczenie, wykorzystywanie), pojawia si ignorowanie (nieodpowiadanie), nieliczenie si z moliwociami i potrzebami (wysyanie w kko swojej propozycji biznesowych) oraz odczuwanie negatywnych emocji i obaw (banie si, e bd okrada, e bd krzyki, nieakceptowanie). Oczywiste s rnice w frekwencjach sieci pochodzcych z wywiadw z trzema typami rozmwcw to konsekwencje rnic w dystansie do spoecznoci projektowych organizatorzy SL z natury rzeczy s najbliej nich, kierownicy placwek nieco dalej, a wadze lokalne najdalej. Warto zwrci
184
uwag na rozkad procentowy wyrae o zabarwieniu pozytywnym, negatywnym i neutralnym (oczywicie w obrbie tych sieci, w ktrych byy przypisywane temperatury emocjonalne). Rnice nie s specjalnie due, warto jednak zwrci uwag na to, e przedstawiciele wadzy lokalnej: czciej (ni organizatorzy SL i kierownicy OPS) uywaj w odniesieniu do spoecznoci projektowych wyrae pozytywnych (49%, podczas, gdy w tamtych grupach to okoo 40%), co moe wskazywa na swoist poprawno polityczn, zwaszcza e dzieje si to kosztem wyrae negatywnych), take wyszy jest w ich wypowiedziach udzia wyrae neutralnych (okoo 40%, w stosunku do okoo 33% w pozostaych grupach), co take dodatkowo potwierdza wikszy dystans do tych spoecznoci. Kolejne rnice dotycz dominujcych tematw, co przedstawia tabela 4, w ktrej zostay zestawione gwne wtki w kadej sieci pola semantycznego (wyraenia ustawiono wedug ich czstoci, zatem kolejno w poszczeglnych polach nie jest przypadkowa). Jak wida z przeprowadzonej analizy, rnice pomidzy wyraonymi w jzyku sposobach mylenia o beneficjentach dziaa pomocowych (na przykadzie spoecznoci projektowych) organizatorw SL, kierownictwa OPS i wadz lokalnych nie s wcale takie due, jak mona byo oczekiwa, sdzc po rnicy w dystansie do spoecznoci projektowej wrcz odwrotnie: dominuje podobiestwo.
Ekwiwalenty
Tabela 4. Zestawienie wtkw dominujcych w poszczeglnych sieciach pola semantycznego
Organizatorzy SL 1. przynaleno do konkretnej spoecznoci 2. w skazanie miejsca zamieszkania 3. r elacje rodzinne 4. p rzynaleno do grupy wiekowej
Kierownicy OPS 1. k lienci pomocy spoecznej 2. przynaleno do konkretnej spoecznoci 3. w skazanie miejsca zamieszkania 4. s tarszy wiek 5. p roblem spoeczny
Wadze lokalne 1. przynaleno do grupy wiekowej 2. przynaleno do konkretnej spoecznoci 3. r elacje rodzinne
13,2%
Opozycje 1. inne, lepsze miejsca 2. i nni ludzie
14%
1. i nne, lepsze miejsca 2. i nni lepsi ludzie
22%
1. i nne, lepsze miejsca 2. i nni ludzie
1,9%
1,7%
0,5%
185
Organizatorzy SL 1. i nstytucje publiczne, gwnie pomocowe NEU 2. w adza lokalna NEU/NEG/POZ 3. p rojekt OSL N/POZ 4. i nstytucje niepubliczne NEU 5. o glnie sytuacja wok NEG
Kierownicy OPS 1. i nstytucje publiczne, gwnie pomocowe NEU 2. p rojekt OSL NEU 3. o glnie sytuacja wok NEG
Wadze lokalne 1. i nstytucje publiczne, gwnie pomocowe NEU 2. w adza lokalna NEU 3. d ziaania i wydarzenia (w tym elementy projektw OSL) NEU/POZ 4. p ienidze NEU 5. problemy spoeczne NEG
Tabela 4 cd.
Asocjacje
14%
POZYTYWNE: 1. a ktywno i zaangaowanie 2. wsppraca, budowanie wsplnoty 3. w iedza i kompetencje spoeczne
25,8%
POZYTYWNE: 1. aktywno i zaangaowanie 2. wsppraca, budowanie wsplnoty 3. prawidowe korzystanie z pomocy, nieuzalenianie si
12,5%
POZYTYWNE: 1. aktywno i zaangaowanie 2. w iedza i kompetencje spoeczne 3. wsppraca, budowanie wsplnoty 4. p ozytywne nastawienie do projektu NEGATYWNE CECHY: 1. bierno i roszczeniowo 2. b raki kompetencyjne 3. zachowania aspoeczne
Okrelenia i dziaania podmiotu
NEGATYWNA SYTUACJA: 1. p roblemy spoeczne 2. bezradno 3. wykluczenie 4. n egatywne emocje, ze samopoczucie 5. z e urodzenie NEGATYWNE CECHY: 1. bierno i roszczeniowo 2. nieumiejtno wsppracy, zachowania aspoeczne 3. n iewaciwy stosunek do projektu OSL
NEGATYWNA SYTUACJA: 1. wykluczenie 2. p otrzeba wsparcia 3. z e samopoczucie, negatywne emocje
NEGATYWNE CECHY: 1. roszczeniowo i bierno 2. narzekanie 3. nieumiejtno wsppracy, zachowania aspoeczne 4. b raki kompetencyjne
NEGATYWNA SYTUACJA: 1. p roblemy spoeczne, z naciskiem na uzalenienia 2. wykluczenie
42,6%
30,2%
46,5%
186
Tabela 4 cd.
Organizatorzy SL Okrelenia i dziaania podmiotu NEUTRALNE: 1. s zukanie, korzystanie z pomocy 2. c zynnoci i sytuacje ycia codziennego 3. mieszkanie i przemieszczanie si
Kierownicy OPS NEUTRALNE: 1. s zukanie, korzystanie z pomocy 2. mieszkanie i przemieszczanie si 3. n eutralny i/lub ambiwalentny stosunek do pracownikw socjalnych 4. c zynnoci i sytuacje ycia codziennego POZYTYWNE: 1. pomoc dugofalowa nazywana oglnie 2. z miana postaw i zachowa 3. wsppraca 4. edukowanie, informowanie, radzenie 5.konkretne dziaania 6.wczanie w ycie szerszej spoecznoci
Wadze lokalne NEUTRALNE: 1. s zukanie, korzystanie z pomocy 2. mieszkanie i przemieszczanie si 3. praca 4. c zynnoci i sytuacje ycia codziennego, w tym rozrywka
Dziaania na podmiot
POZYTYWNE: 1. zmiana postaw i zachowa 2. edukowanie, informowanie, radzenie 3. wsppraca, partnerskie traktowanie 4. reprezentowanie, zmiana spoecznego nastawienia 5. m aterialna pomoc dorana 6. p omoc finansowa 7. w sparcie emocjonalne NEUTRALNE: 1. b adanie, analiza, diagnoza 2. kontakty: spotkania i rozmowy 3. b udowanie swojej pozycji 4. wiedza 5. w ybr osb i rodowisk 6. r ealistyczna ocena i plany
POZYTYWNE: 1. pomoc oglnie 2. p omoc dugofalowa nazywana oglnie 3. w czanie w ycie szerszej spoecznoci 4. z miana postaw i zachowa 5. edukowanie, informowanie, radzenie
NEUTRALNE: 1. b adanie, analiza, diagnoza 2. kontakty: spotkania i rozmowy 3. w ybr osb i rodowisk 4. wiedza 5. r ealistyczna ocena i plany 6. zachowywanie dystansu 7. poczucie odpowiedzialnoci
NEUTRALNE: 1. b adanie, analiza, diagnoza 2. kontakty 3. n iedobr kontaktw, brak wiedzy
28,3%
28,3%
18,5%
187
Organizatorzy SL NEGATYWNE: 1. o dmowa kontaktu i pomocy 2. lekcewaenie, nieszczere intencje 3. p esymistyczna ocena szans na zmian 4. odczuwanie negatywnych emocji 5. etykietowanie 6. b ezporedni nacisk i kontrola
Kierownicy OPS NEGATYWNE: 1. o dmowa kontaktu i pomocy 2. lekcewaenie, nieszczere intencje 3. pomaganie w niewaciwy sposb 4. odczuwanie negatywnych emocji
Wadze lokalne NEGATYWNE: 1. o glne dziaanie na niekorzy 2. ignorowanie, lekcewaenie 3. n ieliczenie si z potrzebami moliwociami 4. odczuwanie negatywnych emocji
Tabela 4 cd.
C Z N I E
Dziaania na podmiot
100%
100%
100%
Poszczeglne grupy rni si przede wszystkim czstoci okrele z poszczeglnych sieci. Jednak i tu wida podobiestwa: organizatorzy spoecznoci lokalnej odrniaj si od przedstawicieli kierownictw jednostek pomocy spoecznej tylko tym, e dziaania podmiotu zajmuj prawie o poow wikszy udzia w ich sieci okrele (co wydaje si oczywiste s najbliej spoecznoci projektowej i najwicej o niej wiedz) i rwnie o mniej wicej poow maj mniejszy udzia asocjacji. Pewnym zaskoczeniem jest take spore podobiestwo OSL do przedstawicieli wadzy lokalnej w tej parze z kolei OSL ma mniejszy (znw okoo poowy) udzia ekwiwalentw, a wikszy udzia okrele z sieci dziaa na podmiot (co znw wydaje si atwo wytumaczalnym wynikiem). Najwiksze rnice s pomidzy przedstawicielami kierownictw jednostek pomocy spoecznej i wadz lokalnych struktura ich wypowiedzi jest praktycznie cakowicie rna, podobne udziay (ale na poziomie marginalnym) maj jedynie opozycje. W narracji tych pierwszych dominuj dziaania podmiotu i na podmiot (co robi spoeczno projektowa i co robi si z ni), narracja wadz z kolei jest poddana dziaaniom podmiotu (ale w znacznie wikszym wymiarze) oraz ekwiwalentom (czyli kim jest spoeczno projektowa i co ewentualnie robi). Analiza zawartoci treciowej poszczeglnych sieci wskazuje, e relatywnie najwiksze rnice zachodz w sieci ekwiwalentw, ktra pokazuje, kim dla poszczeglnych grup s beneficjenci dziaa pomocowych. Organizatorzy SL wskazuj przede wszystkim na przynaleno do konkretnej grupy spoecznej, przedstawiciele kierownictw jednostek pomocy spoecznej mwi o swoich klientach, a dla wadzy lokalnej najwaniejszym sposobem
188
charakteryzowania beneficjentw pomocy jest przynaleno do grup wiekowych. W przypadku sieci opozycji panuje pena zgodno zarwno w relatywnej czstoci mwienia o tym, jak i treci spoecznociom projektowym przeciwstawiane s inne, lepsze miejsca, a nastpnie inni ludzie. W przypadku sieci asocjacji we wszystkich tych grupach najczciej przywouje si instytucje publiczne, gwnie pomocowe i czyni si to w kontekcie neutralnym. Wane miejsce zajmuje take projekt lub jego elementy mwi si o tym aspekcie raczej pozytywnie, ewentualnie w sposb neutralny emocjonalnie. Wreszcie pojawiaj si wadze lokalne, przy czym w przypadku OSL mamy do czynienia z pen palet temperatur emocjonalnych, wadze siebie wspominaj w sposb neutralny, a przedstawiciele kierownictw jednostek pomocy spoecznej w ogle nie poruszaj tego tematu (co skdind nie jest zaskoczeniem ich pozycja zawodowa zaley wanie od tych wadz). O spoecznociach projektowych w sposb pozytywny mwi si w kontekcie ich aktywnoci i zaangaowania, wsppracy i tworzenia wsplnoty oraz wiedzy i kompetencji spoecznych (ten aspekt jest nieobecny w kontekcie pozytywnym w grupie kierownictw jednostek pomocy spoecznej, pojawia si natomiast w kontekcie negatywnym). Gdy analizujemy negatywne okrelenia w sieci dziaa podmiotu warto podkreli, e w obu grupach pracownikw pomocy spoecznej wikszy udzia zajmuj okrelenia odnoszce si do sytuacji zewntrznej, wrd przedstawicieli wadz lokalnych okrelenia cech samej spoecznoci projektowej. Poza t rnic kolejnoci zawarto okrele z przypisan negatywn temperatur emocjonaln jest generalnie zbliona we wszystkich trzech grupach. Negatywne cechy spoecznoci projektowych to gwnie bierno i roszczeniowo, nieumiejtno wsppracy i/lub zachowania aspoeczne oraz braki kompetencyjne (o ktrych nie wspomina jedynie grupa organizatorw SL trudno powiedzie, czy wynika to z lepszej znajomoci spoecznoci projektowych czy emocjonalnego zaangaowania w ich ycie). Negatywna sytuacja to przede wszystkim problemy spoeczne i wykluczenie. Wrd neutralnych okrele dziaa podmiotu dominuj te odnoszce si do szukania pomocy oraz mieszkania i przemieszczania si. W przypadku ostatniej sieci, dziaa na podmiot, najwiksze rnice dotycz okrele nacechowanych pozytywnymi emocjami. Najwiksza ich rnorodno jest w grupie organizatorw spoecznoci lokalnej, ale dominuje podejcie nastawione na zmiany mentalne oraz edukacj (zmiana postaw i zachowa, edukowanie, informowanie, radzenie, wsppraca, partnerskie traktowanie, ale take reprezentowanie, zmiana spoecznego nastawienia), a w dalszej kolejnoci pojawiaj si kwestie materialne (to jedyna grupa, w ktrej pojawiaj si te kwestie, do tego w kontekcie pozytywnym). Przedstawiciele kierownictw jednostek pomocy spoecznej oraz przedstawiciele
189
wadz lokalnych czciej mwi oglnie o pomocy (dugofalowej, oglnie im wikszy dystans do spoecznoci projektowej, tym oglniejsze wyraenia), pojawiaj si take odniesienia do zmiany postaw i zachowa, dziaa edukacyjnych, ale take (nieobecny w grupie OSL) wtek wczania spoecznoci projektowych w szerszej spoecznoci. Okrelenia neutralne i negatywne s ju w zasadzie takie same we wszystkich grupach te pierwsze to przede wszystkim odniesienia do bada, analiz, diagnoz oraz kontaktw i prowadzonych rozmw, te drugie to gwnie wskazywanie na odmow albo niech kontaktu, lekcewaenie, ignorowanie lub wrcz dziaanie na niekorzy spoecznoci projektowych. Narracja prowadzona przez wszystkie analizowane grupy jest do podobna, co wydaje si wynikiem pozytywnym i dajcym nadziej z jednej strony na trwae osadzenie si metody organizowania spoecznoci projektowej przez OSL w strukturach instytucji pomocy spoecznej, a z drugiej na uzyskanie poparcia dla takich dziaa ze strony wadz lokalnych. Zwaszcza ta druga konstatacja wydaje si istotna wszak wikszo wnioskw formuowanych w ramach poszczeglnych, zamieszczonych w tomie studiw wskazywaa raczej na nieznajomo, brak zainteresowania, niezrozumienie, a nawet wrogo wadz lokalnych w tym zakresie. Przeprowadzona analiza jzykowa niestety tych trudnoci nie przekrela. Pozwala jednak mie nadziej, e dalsze (staranne i systematyczne) dziaania, zmierzajce do budowy reputacji i pozytywnego wizerunku na rzecz osadzenia i budowania poparcia dla metody OSL ze strony wadz lokalnych maj szans spotka si z generalnie przychylnym przyjciem.
Wewntrzne i zewntrzne uwarunkowania organizowania spoecznoci lokalnej

Przeprowadzone badania miay dostarczy dziaajcym w terenie pracownikom socjalnym wiedzy i, moliwych do zastosowania, praktycznych wskazwek. Mwic najbardziej kolokwialnie chodzi o odpowied na nastpujce pytania: co i jak robi, a jakich dziaa unika, jak przygotowa si do nich, na co zwraca uwag charakteryzujc otaczajcych nas ludzi i instytucje, by moliwe stao si formuowanie wobec nich realnych oczekiwa. Naley zaznaczy, e niniejsze opracowanie stanowi w gruncie rzeczy dzieo zbiorowe wszystkich osb zaangaowanych w badania terenowe, bowiem powstao na podstawie obszernych raportw badawczych z omiu poddanych obserwacji spoecznoci i stanowicych ich rezultat pogbionych analiz SWOT. Dziki zawartym w nich informacjom udao si odtworzy najwaniejsze, wynikajce z bezporednich, praktycznych dowiadcze uwarunkowania trzech podstawowych obszarw: charakterystyki osoby realizujcej projekt organizatora spoecznoci lokalnej; charakterystyki projektu (w tym spoecznoci projektowej); charakterystyki instytucjonalnego i spoecznego otoczenia projektu. Kady ze wskazanych wymiarw zosta scharakteryzowany pozytywnie i negatywnie, co oznacza zidentyfikowanie cech i uwarunkowa sprzyjajcych wdraaniu metody OSL oraz takich, ktre ten proces utrudniaj, a nawet czasami uniemoliwiaj.
Pozytywna charakterystyka organizatora spoecznoci lokalnej

Z niewolnika nie ma pracownika. Konieczny jest pozytywny stosunek organizatora spoecznoci lokalnej (OSL) do projektu, co jest moliwe tylko w sytuacji, gdy jego udzia jest dobrowolny, organizator jest przekonany o susznoci zaoe i wierzy w powodzenie, ma silne poczucie zobowizania i odpowiedzialnoci wynikajcej z udziau w przedsiwziciu, a jego
192
realizacj postrzega nie tylko jako cel zawodowy, ale take yciowy. Moe to wynika z postrzegania go jako szansy na rozwj osobisty i zawodowy: moliwoci ucieczki przed rutyn, szansy na wzmocnienie wasnej pozycji w orodku pomocy spoecznej i w systemie administracji samorzdowej poprzez nawizywanie nowych kontaktw i przetwarzanie informacji zwrotnych o wasnej osobie i realizowanych dziaaniach. Osoba podejmujca si tego rodzaju dziaa powinna przede wszystkim zadba o zbudowanie prawidowej relacji ze spoecznoci projektow, co wymaga godnociowego i podmiotowego (nie za paternalistycznego i dominujcego) podejcia. Wymaga to umiejtnoci suchania, empatii i pogbionej znajomoci problemw spoecznoci projektowej. Z pewnoci sprzyja temu wiedza i dowiadczenie zawodowe, zwaszcza w pracy socjalnej i z grupami trudnymi, umiejtno dziaania metodycznego, w tym formuowania jasno sprecyzowanych celw. Mog w tym pomc midzy innymi ukoczona specjalizacja z zakresu organizacji spoecznoci lokalnej czy udzia w szkoleniach stowarzyszenia CAL. Wdraanie metody OSL jest zadaniem zoonym, wic wana jest gotowo do konsultowania swoich koncepcji i dziaa, nastawienie na budow dobrych relacji midzyludzkich, umiejtno wsppracy i otwarte zwracanie si o wsparcie. Pomocna w tym jest dotychczasowa reputacja w rodowisku lokalnym: pozytywna opinia (wynikajca z wczeniejszych dziaa) zarwno w rodowisku zawodowym, jak i spoecznoci lokalnej, a zwaszcza projektowej, dla ktrej dobrze jest by nie tylko pani od zasikw, ale przede wszystkim doradc, osob wspierajc, autorytetem. Mona zatem wskaza szczeglnie przydatne cechy osobowociowe organizatora SL, ktre uatwiaj funkcjonowanie w tej roli. Obok poczucia odpowiedzialnoci, bardzo wany jest otwarty styl dziaania, na ktry skada si postawa poszukujca, elastyczno w dziaaniu i w odniesieniu do wasnej roli w projekcie, umiejtno wychodzenia poza wasne przekonania i stereotypy, gotowo do pogbiania wiedzy, spontaniczno, adaptacyjno, nastawienie na proces, a nie na wymierny, sztywno zdefiniowany, spektakularny sukces. Kolejny zestaw cech mona okreli jako refleksyjno, czyli zdolno przewidywania i wiadomo potencjalnych zagroe, ktra jednak powinna czy si z optymizmem zapaem do dziaania, siln motywacj , zaangaowaniem, przekonaniem o wasnej sprawczoci i moliwoci wpywania na innych, entuzjazmem, pewnoci siebie, umiejtnoci znalezienia si w nowych sytuacjach (traktowanych jak szanse, a nie zagroenia). Przydatne te mog by zdolnoci grupowe i przywdcze, zwaszcza umiejtno pracy w zespole, budowania koalicji, zdolno wywierania wpywu, koordynowania dziaa, umiejtno prezentowania swoich racji i przekona na forum publicznym oraz wspierania innych w dziaaniach.
Magdalena Dudkiewicz Wewntrzne i zewntrzne uwarunkowania OSL
193
Negatywna charakterystyka organizatora spoecznoci lokalnej

Cechy, ktre negatywnie wpywaj na efekty pracy organizatora SL, do pewnego stopnia stanowi odwrotno czynnikw pozytywnych. Wi si z rnego typu deficytami i nieprawidowociami w relacjach ze spoecznoci lokaln, w tym projektow: przede wszystkim sab jej znajomoci (np. z powodu pracy w innym rejonie albo zamieszkiwania poza miejscowoci, gdzie realizowany jest projekt), ale take niezdolnoci do systematycznego towarzyszenia tej spoecznoci (co moe wynika z przecienia obowizkami) oraz zym podejciem do jej czonkw z jednej strony nazbyt swobodnym, wrcz nonszalanckim stosunkiem, w rodzaju mog wszystko, co moe rozbudza nadmierne oczekiwania, z drugiej wywieraniem zbyt duego na ni wpywu, co moe owocowa upieniem aktywnoci i roszczeniowoci. Kolejne negatywne czynniki dotycz nieprawidowego podejcia do projektu (np. brak zrozumienia celw projektu systemowego i identyfikacji z nimi, jak i z sam metod), w tym brak przekonania, e organizacja spoecznoci lokalnej jest zadaniem, ktre powinien realizowa pracownik socjalny zatrudniony w orodku pomocy spoecznej. Takie podejcie powoduje zaangaowanie jedynie na poziomie zawodowym, nie za osobistym, sceptycyzm wobec skutecznoci projektu, kopot z poprawnym udziaem oraz maksymalnym wykorzystaniem treci szkole, formalne podejcie do zwizanych z nimi zada, a w efekcie prowadzi do frustracji, braku dystansu do realizowanego projektu, co moe zaburza prawidow percepcj intencji innych uczestnikw projektu, wreszcie zbyt nisk dyspozycyjno dla realizacji projektu. Kolejna kwestia to sabe przygotowanie merytoryczne, w szczeglnoci nieznajomo metody pracy socjalnej w spoecznoci lokalnej i jej celw, brak wczeniejszych dowiadcze w organizowaniu spoecznoci lokalnych oraz pracy metod rodowiskow, krtki sta pracy w zawodzie. Kolejnymi elementami, ktre negatywnie wpywaj na prac organizatora SL, mog by nieprawidowe relacje z innymi pracownikami socjalnymi: zarwno zbytnie zaangaowanie w ich sprawy i obowizki, co powoduje wspieranie ich kosztem realizacji swojego projektu, jak i postawa nadmiernego wyczekiwania na wsparcie z ich strony. W obrbie cech osobowociowych natomiast bdzie to brak zdolnoci liderskich (maa zdolno do wywierania wpywu, koordynacji dziaa innych, trudnoci w prezentacji swoich racji i przekona na forum publicznym, brak pewnoci siebie), pesymizm (poczucie niemonoci, przekonanie, e jak ludzie s le nastawieni, to adne dziaania nic nie zmieni, subiektywne przekonanie o braku umiejtnoci organizowania spoecznoci, asekuracyjno, symptomy wypalenia zawodowego), wycofanie, niemiao, niskie zaangaowanie (przyjmowanie raczej
194
postawy wyczekujcej ni inicjatywnej), skonno do dziaa pozornych, ale take nadmierny perfekcjonizm, ktry moe by rdem frustracji, skonno do brania na siebie zbyt wielu zada, brak elastycznoci, kreatywnoci, samodzielnoci w dziaaniach nierutynowych, wreszcie niska refleksyjno (orientacja na dzi, brak mylenia o przyszoci, zwaszcza w kontekcie projektu).
Pozytywna charakterystyka projektu (w tym spoecznoci projektowej)

Projekt powinien by przede wszystkim poprawny merytorycznie, co wyraa si bdzie w wykonanej w sposb partycypacyjny z udziaem spoecznoci, ale take potencjalnych partnerw starannej diagnozie potrzeb. Pozwoli to na planowanie i realizowanie, podejmowanie dziaa w wiadomie wybranej i dobrze rozpoznanej przestrzeni. Liczy si wykorzystanie wiedzy ju zgromadzonej w orodku pomocy spoecznej, z uwzgldnieniem nastawienia otoczenia do instytucji pomocy spoecznej, wczeniejszych dowiadcze w projektach (co oznacza konsekwentne postpowanie w zalenoci od tego, czy spoeczno ma ju pozytywne dowiadczenia projektowe wtedy mona na nich oprze dziaania; czy w sytuacji, gdy nie ma takich dowiadcze, co z kolei stwarza szans na wikszy entuzjazm). Projekt powinien by metodycznie zaplanowany i wdraany, zgodnie z procedur metody rodowiskowej, prowadzonymi szkoleniami (co powinno oznacza faktyczne interpretowanie i wykorzystywanie wiedzy i umiejtnoci wyniesionych z tych szkole), z wydzielonymi, jasno ustalonymi fazami postpowania projektowego, konkretyzowaniem dziaa (wyznaczaniem osb odpowiedzialnych, miejsc i terminw), zamierzon i przemylan synchronizacj dziaa, podejmowanych w OPS, zgodnoci projektu z polityk instytucji, a wszystko przy utrzymaniu wysokiego poziomu merytorycznego dokumentacji projektowej oraz narzdzi badawczych. Plany powinny zarazem uwzgldnia elastyczno i adaptowalno dziaa (np. tworzenie alternatywnych scenariuszy z uwzgldnieniem innych, ni zaoony, modeli interwencji), systematyczn autoewaluacj dziaa, nastawienie na drobne sukcesy (jako sposb na zwikszenie przychylnoci wobec projektu oraz podniesienie samooceny osb ze spoecznoci projektowej). Pomylnej realizacji projektu sprzyja dobra znajomo spoecznoci lokalnej, stanu infrastruktury socjalnej i pomocowej na terenie dziaania. Uatwia to midzy innymi obecno znaczcych jednostek, ktrymi mog by potencjalni liderzy (osoby aktywne, spoecznie odwane, takie, ktre faktycznie chc zmieni swoj sytuacj, czuj potrzeb dziaa), osoby cieszce si autorytetem w spoecznoci, rozwijajce
195
pasje i zainteresowania (mog stanowi pozytywny punkt odniesienia dla innych), osoby z wysokim kapitaem intelektualnym, dowiadczeniem, np. z racji wieku oraz zajmowanych wczeniej pozycji spoecznych i zawodowych, osoby normalne, niekorzystajce z pomocy, majce prac i zarobki (rwnie jako pozytywny punkt odniesienia). Czynniki zewntrzne pozytywnie oddziaujce na projekt to dowiadczenie wczeniejszej, choby doranej, wsppracy ze spoecznoci projektow, bliskie relacje jako podstawa nawizywania wsppracy w przyszym dziaaniu, zwarto przestrzenna, praktyka wzajemnej pomocy finansowej i rzeczowej, grupy nieformalne, take wczeniejsze dowiadczenia projektowe, dostrzeganie problemw spoecznoci i odczuwana potrzeba zmiany sytuacji i wizerunku, podejmowane w jej obrbie dziaania innych podmiotw (takich jak organizacje pozarzdowe, rodowiskowy Dom Samopomocy, koci itp.), poczucie wsplnego interesu (zgoda dotyczca priorytetowej potrzeby), aktywny stosunek do otoczenia materialnego, zainteresowanie i dbanie o nie. W obszarze relacji z otoczeniem przydatna jest rozpoznawalno spoecznoci przez wadze lokalne oraz szczeglna dotkliwo jej problemw (wadzom trudno wtedy odmwi wsparcia projektu, nawet w sytuacji braku faktycznego zaangaowania), rozpoznawalno i spoeczna akceptacja organizatora SL i projektu oraz istnienie osb lub instytucji, ktre maj dobre dowiadczenia ze spoecznoci projektow, a take niski poziom patologii (przejawiajcy si np. w relatywnie niskiej liczbie interwencji policyjnych). Dobra realizacja projektu zaley take od waciwego traktowania spoecznoci projektowej. Przejawia si to w szeregu czynnikw: prowadzeniu ustawicznej obserwacji (w tym dobrym rozpoznaniu np. liderw), odwoywaniu si i uwzgldnianiu w planach potrzeb i interesw spoecznoci projektowej i gotowoci do uwzgldniania jej oczekiwa, wyznaczaniu celu, ktry jest realny i poyteczny, reaktywnoci wobec odzewu i partycypacyjnego sposobu dziaania (dla zinternalizowania celw dziaa i sposobu ich wdraania przez mieszkacw), spojrzeniu na spoeczno projektow jako cao, traktowaniu spoecznoci jako partnera, a nie beneficjenta, wczaniu spoecznoci projektowej w dziaania w ramach innych projektw, wreszcie cigoci relacji, gotowoci do czstych, nieformalnych spotka, okazywaniu zainteresowania. Z innych czynnikw sprzyjajcych naley wskaza korzyci, wynikajce z pracy w dwuosobowym zespole, co zapewnia wzajemne wspieranie si, a take np. zastpowanie w sytuacjach kryzysowych i pomaga wypracowywa rozwizania, a wykorzystanie pozycji OPS w spoecznoci do budowania trwaej koalicji na rzecz spoecznoci projektowej, traktowanie projektu jako pretekstu do zorganizowania wok niego lokalnych organizacji, instytucji, a take mieszkacw i wreszcie nastawienie na poszukiwanie sojusznikw, gotowo do wczania nowych partnerw.
196
Negatywna charakterystyka projektu (w tym spoecznoci projektowej)

Negatywnie wpywa na przebieg projektu mog przede wszystkim rnego typu bdy w jego planowaniu, w tym niedookrelono spoecznoci projektowej (gdy nie jest jasne, czy chodzi np. jedynie o budynek socjalny, czy take o budynki w ssiedztwie), sformuowanie celu projektu na bardzo oglnym poziomie albo po prostu niewaciwie (np. skupienie si gwnie na poprawie zewntrznego wizerunku spoecznoci, a nie na poprawie jej funkcjonowania), orientacja na cele instytucjonalne pomocy spoecznej (instrumentalne traktowanie projektu, jawne bd ukryte zaoenie, e zmiana w spoecznoci projektowej nie jest wartoci autoteliczn), realizacja projektu jedynie z wybran grup, bez uwzgldniania potrzeb caej spoecznoci. Kolejnym rdem negatywnych czynnikw moe by etap planowania projektu, w tym: niedocenienie pracy koncepcyjnej i zbyt szybkie podejmowanie dziaa (nieprzygotowanych, przypadkowych), brak jasno okrelonego harmonogramu dziaa i konsekwentnej jego realizacji albo odwrotnie zbyt dugi okres planowania (ryzyko rozmycia si motywacji i wsparcia zewntrznego, frustracja spoecznoci projektowej), brak pomysu na zaangaowanie bezporedniego otoczenia, wreszcie brak merytorycznego uzasadnienia wyboru spoecznoci projektowej (np. wycznie na podstawie znajomoci terenu, bez uwzgldnienia faktycznych potrzeb mieszkacw). Na etapie realizacji zagroenia dotycz przecienia obowizkami (kumulowania si obowizkw subowych i tych wynikajcych z realizacji projektu), niepewnoci co do waciwego sposobu dziaania z dan spoecznoci projektow, celowego wyczania jakich grup lub osb z dziaa projektowych (np. kluczowych, ale potencjalnie kopotliwych liderw spoecznoci projektowej), dziaania bez planu, pozorowania dziaa (np. z uwagi na nieprzemylan decyzj o realizacji projektu), uzaleniania kolejnych aktywnoci nie od biecych potrzeb i celw projektu, a od innych czynnikw (np. zada zwizanych z udziaem w projekcie systemowym). Potencjalne rdo kopotw to take zmiana na stanowisku organizatora SL (pojawia si niepewno co do sposobu jego dziaania). Warto podkreli znaczenie bdw komunikacyjnych, w tym niedocenianie dziaa informacyjnych i wizerunkowych, brak pomysu na zainteresowanie innych projektem, zbyt sformalizowane kanay komunikacji pomidzy instytucjami, niejawno spoeczna projektu (nawet wobec spoecznoci projektowej), kopoty komunikacyjne pomidzy partnerami projektu (moe skutkowa np. odmiennym lokowaniem w czasie dziaa projektowych), brak wypracowanego stanowiska dla mediw. Rnego typu trudnoci mog wynika take z cech spoecznoci projektowej. Mog mie one charakter obiektywny i zewntrzny, jak brak jasnego okrelenia przyszoci tej spoecznoci (np. pojawiajce si plany
197
wykwaterowania pod znakiem zapytania stawiaj celowo podejmowania kosztownych remontw), skrajnie ze warunki lokalowe (wilgo, stchlizna, zimno, skrajne zagszczenie), ktre nie pozwalaj formuowa celw i realizowa dziaa, wychodzcych poza kwesti warunkw bytowych, brak jasnych deklaracji intencji potencjalnych partnerw wobec spoecznoci projektowej. Mog wynika take z niskiego poziomu kapitau spoecznego wyraajcego si w braku lokalnych liderw, chtnych wesprze dziaania projektowe, braku dowiadczenia w dziaaniach wsplnotowych czy wczeniejszych dowiadcze w realizacji jakichkolwiek projektw, sabej kondycji lub braku wizi ssiedzkich (czste konflikty, ktnie, interwencje policji), zmonopolizowania przestrzeni publicznej przez jedn grup, znacznego zrnicowania w obrbie spoecznoci (co generuje midzy innymi trudnoci w identyfikacji wsplnych interesw). Inne potencjalnie negatywne zjawiska to odczuwane przez czonkw spoecznoci poczucie osamotnienia, odrzucenia oraz niski kapita intelektualny i kulturowy (brak aktywnoci zawodowej i oglnie umiejtnoci zwizanych z dyscyplin pracy, brak chci do zmiany wasnej sytuacji yciowej; wysoki poziom patologii, akty wandalizmu, przemocy, uzalenienia, problem alkoholowy i jego skutki spoeczne). Kolejna grupa negatywnych czynnikw dotyczy braku akceptacji miejsca zamieszkania, co utrudnia konstruowanie pozytywnych wizi midzyludzkich za sawa, zy adres powoduje naznaczenie, stygmatyzacj, postrzeganie go jako tymczasowego, co obnia motywacj do dziaa przewidzianych w projekcie. Do tych czynnikw dochodzi niekiedy hermetyczno, gettowo i zwizane z tym ze relacje zewntrzne: zy odbir spoeczny na zewntrz (stereotypowe postrzeganie spoecznoci projektowej trudnoci w przeamywaniu zego wizerunku), nieprzystawalno (materialna i spoeczna) spoecznoci projektowej do otoczenia, niski poziom zaufania do instytucji (w tym stereotypowe postrzeganie OPS, roszczeniowo klientw oraz uzalenienie od pomocy), realne i potencjalne konflikty zewntrzne pomidzy spoecznoci projektow a najbliszym otoczeniem, autostygmatyzacja (niech do przyjmowania pomocy, a nawet korzystania z infrastruktury lokalnej), zgeneralizowana podejrzliwo wobec obcych.
Pozytywna charakterystyka otoczenia instytucjonalnego i spoecznego projektu

Zasadnicze czynniki sprzyjajce powodzeniu projektu wi si z trzema gwnymi obszarami: orodkiem pomocy spoecznej, cechami miejscowoci, w ktrej realizowany jest projekt oraz bezporednim, najbliszym otoczeniem spoecznoci projektowej.
198
W odniesieniu do OPS niewtpliwie zasadniczym, sprzyjajcym czynnikiem jest pozytywny stosunek kierownictwa do projektu i wica si z tym wysoka aprobata, przychylno i zaufanie, skutkujce dawaniem wolnej rki, wiar w sens i powodzenie projektu, postrzeganie go jako wanego dowiadczenia dla OPS, wanego etapu wdraania metody rodowiskowej, do pewnego stopnia niezalenie od powodzenia (zainteresowanie nie tylko efektem, ale przed wszystkim procesem), postrzeganie projektu jako szansy na umocnienie pozycji orodka w strukturze administracyjnej gminy, zgoda na wykorzystywanie zasobw, wysokie oczekiwania wobec organizatora spoecznoci lokalnej (e w wyniku projektu bdzie on wyszkolonym, wyedukowanym innowatorem, wprowadzajcym nowe metody pracy w OPS), wreszcie tworzenie systemu wsparcia pracownikw, zaangaowanych w dziaania projektowe. Takiemu pozytywnemu podejciu sprzyjaj pozytywne dowiadczenia CAL-owskie, wczeniejsze dziaania aktywizujce, kompatybilno (zgodno projektu ze statutowymi i regulaminowymi dziaaniami), partnerski, demokratyczny styl kierowania instytucj, chronicy przed zbytnim sformalizowaniem relacji (pozwala to na swobod formuowania i zgaszania nowych pomysw i rozwiza), sprawny obieg informacji w ramach OPS, zadaniowy system zatrudnienia. Wane jest take wkomponowanie realizacji projektu w funkcjonowanie orodka pomocy spoecznej poprzez np. dostosowywanie zada i instytucjonalnego usytuowania organizatora spoecznoci lokalnej do potrzeb projektu (np. ograniczenie innych obowizkw), dziaania osonowe prowadzone przez kierownictwo OPS, majce odizolowa realizacj projektu od wpyww i konfliktw politycznych, prowadzenie przez kierownictwo przemylanego wewntrznego PR projektu, co zapobiega postrzeganiu organizatora SL jako osoby mniej obcianej rutynowymi obowizkami pracowniczymi, stworzenie mechanizmw gwarantujcych kontynuacj projektu po jego formalnym zakoczeniu (wyodrbnienie stanowisk lub dziau pracy rodowiskowej w OPS). Takie dziaania wspomagaj pojawienie si pozytywnego stosunku innych pracownikw socjalnych do projektu: deklarowanego i realnego wsparcia, wiary w powodzenie, a przynajmniej yczliwego zainteresowania. Oprcz cech i dziaa OPS istotnym czynnikiem sprzyjajcym jest wysoka pozycja orodka w gminie docenianie jego roli i znaczenia oraz zaufanie wadz lokalnych (a w konsekwencji wzgldna swoboda i niezaleno), atwy, czsty kontakt, zdolno kierownictwa instytucji w odnajdywaniu si w lokalnych ukadach, uczestnictwo w dziaajcych koalicjach lokalnych, wpisanie si dziaa OPS w lokaln polityk koncepcj uprawiania aktywizujcej polityki spoecznej samorzdu. W odniesieniu do miejscowoci czynnikami sprzyjajcymi dziaaniom organizatora spoecznoci lokalnej s: blisko duego miasta (moliwo czerpania z zasobw instytucjonalnych, np. potencjalnych partnerw),
199
relatywnie dobra sytuacja materialna miejscowoci, potencja kulturowy, stabilno materialna wikszoci mieszkacw, historycznie sprawdzone zdolnoci adaptacyjne w sytuacji heterogenicznej struktury i pochodzenia ludnoci oraz liczne powizania i koligacje rodzinne mieszkacw. Wany jest zatem kapita spoeczny w miejscowoci: dowiadczenie wsppracy instytucji na rzecz doranych sytuacji czy wydarze lokalnych, konkretne dowiadczenie wsplnego dziaania obywateli, aktywno spoeczna (np. znaczca rola organizacji spoecznych, najlepiej majcych cele zbiene z dziaaniami projektowymi (potencjalni partnerzy), obecno lokalnych i/lub rodowiskowych liderw, historyczne tradycje dziaa spoecznikowskich, wysoka reaktywno mieszkacw na ofert konstruowan przez wadze lokalne, operatywno i przedsibiorczo, silne poczucie tosamoci lokalnej (duma z przynalenoci lokalnej), ale take napyw nowych mieszkacw i zwizane z tym nowe pomysy, inicjatywy, wreszcie wiadomo potrzeby zmiany w spoecznoci lub poszczeglnych rodowiskach. W bezporednim otoczeniu instytucjonalnym projektu wanymi czynnikami sprzyjajcymi s wczeniejsze kooperacyjne dowiadczenia partnerw (nawet niesformalizowane), gotowo wsparcia ze strony lokalnych instytucji (np. szkoy, orodka kultury, parafii), zaangaowanie w dziaania na rzecz spoecznoci projektowej i deklarowane poparcie dziaa oddolnych ze strony partnerw lokalnych. Przydatne jest take dostrzeganie ze strony lokalnych partnerw potrzeby integracji spoecznej i dziaa na rzecz spoecznoci lokalnej (o charakterze aktywizujcym) i zwizane z tym szanse na zintegrowanie spoecznoci (uspjnienie jej dziki ograniczaniu stereotypowego postrzegania), a take szanse na zintegrowanie mieszkacw innych, ssiedzkich miejscowoci (np. przy zblionych problemach pojawia si moliwo przekadania dowiadcze projektu). Podejciu takiemu sprzyja funkcjonowanie niezalenych, wraliwych spoecznie mediw lokalnych, ktrych wsparcie moe zapewni poparcie spoeczne, a take przywizywanie przez wadze lokalne znaczenia do wasnego wizerunku, co w razie powodzenia projektu moe zaowocowa wsparciem z ich strony, wynikajcym z chci pochwalenia si.
Negatywna charakterystyka otoczenia instytucjonalnego i spoecznego projektu

Analogicznie, otoczenie mona scharakteryzowa wyszczeglniajc trzy gwne grupy czynnikw negatywnych: zwizanych z OPS-em, cechami miejscowoci oraz bezporednim, najbliszym otoczeniem spoecznoci projektowej.
200
W przypadku orodka pomocy spoecznej te negatywne czynniki to brak odpowiedniej kultury organizacyjnej i wewntrznej struktury, sprzyjajcej pracy metod rodowiskow, w tym brak przyzwolenia dla dziaa innowacyjnych, brak dowiadczenia w takich metodach pracy. Istotn rol odgrywa take menederyzm, tendencja do silnej kontroli pracownikw socjalnych, co istotnie ogranicza moliwo podejmowania samodzielnych decyzji dotyczcych funkcjonowania zawodowego, powoduje faktyczne uzalenienie i konieczno czasochonnych konsultacji z kierownictwem, a take niedemokratyczny sposb podejmowania decyzji i standardowy, niekorzystny dla innowatorw, sposb oceny i kontroli pracy pracownikw socjalnych. Wie si z tym wadliwa komunikacja (szumy informacyjne na linii kierownictwo zesp oraz selekcja informacji). Kolejnym negatywnym czynnikiem moe by niewkomponowanie realizacji projektu w funkcjonowanie OPS, w istocie brak gotowoci na gbok zmian (np. niech do wydzielenia grupy pracownikw wycznie do pracy rodowiskowej), brak mechanizmw gwarantujcych kontynuacj projektu po jego formalnym zakoczeniu, brak wewntrznego PR dla projektu, wreszcie niedostrzeganie sensu jego realizacji dla funkcjonowania instytucji. Na takie podejcie oczywicie istotnie wpywa negatywny stosunek kierownictwa OPS do projektu, objawiajcy si brakiem zainteresowania (incydentalne monitorowanie dziaa OSL, brak koncepcji wspierajcego nadzoru w pracy socjalnej), brakiem wsparcia, a nawet sabotowanie dziaa. Rwne kopotliwe moe okaza si poparcie niestabilne, wynikajce jedynie z yczliwoci konkretnej osoby lub poparcie fasadowe (np. sugerowanie, e trzeba formalnie przetrwa do koca projektu). Moe to generowa negatywny stosunek innych pracownikw socjalnych do projektu, przejawiajcy si oporem osb niezainteresowanych zmian (czasem wrcz funkcjonowaniem klik i koterii), preferujcych standardowy (urzdniczy) sposb realizacji roli zawodowej, zazdroci, poczuciem niesprawiedliwoci, brakiem wiary w powodzenie projektu, brak wsparcia i wizi poziomych midzy pracownikami rnych komrek lub placwek pomocy spoecznej. Kolejnym czynnikiem moe okaza si niestabilna sytuacja w OPS, np. cige zmiany organizacyjne, powodujce silne poczucie niepewnoci wrd pracownikw: zmiany na stanowiskach kierowniczych i zwizana z tym destabilizacja sposobu zarzdzania, zmiany systemowe, zwizane z nowymi zadaniami i regulacjami prawnymi, z ktrymi orodek sobie nie radzi, a ktre w efekcie wprowadzaj niepewno w zakresie standardw pracy, w tym pracy socjalnej. Elementem utrudniajcym realizacj projektu moe by take saba pozycja OPS w gminie i zwizane z tym ewentualne uzalenienie polityczne oraz silna zaleno i kontrola (co moe skutkowa odmow wsparcia lub nawet prb ograniczenia niezalenoci, np. w sytuacji zmiany lokalnego ukadu politycznego), brak szacunku ze strony wadz lokalnych i tendencje
201
do deprecjonowania oraz marginalizacji dziaa z zakresu pomocy spoecznej, jeli nie wpisuj si w przyjt przez decydentw strategi aktywizacji, udzia w rywalizacji pomidzy niektrymi instytucjami, albo nawet uwikanie w lokalny konflikt midzyinstytucjonalny. Realizacj projektu istotnie moe utrudnia saba osobista pozycja kierownika OPS w strukturze administracji samorzdowej, niska reputacja orodka w spoecznoci lokalnej (postrzeganie OPS jako instytucji ograniczajcej si do rozdawnictwa), wreszcie pustka instytucjonalna wok (rwnie na poziomie organizacji pozarzdowych). Cechy miejscowoci, ktre utrudniaj realizacj projektu, dotycz znaczcych dysproporcji materialnych i zrnicowania spoecznego (np. biedne obszary wiejskie i bogate obszary willowe), funkcjonowanie przede wszystkim jako zaplecza i sypialni duego miasta, i zwizany z tym brak penej identyfikacji z miejscem zamieszkania (ktry moe wywoywa midzy innymi 1 tzw. efekt SEP ), funkcjonowanie odrbnych spoecznoci napywowych nieintegrujcych si z miastem (np. uchodcy), napyw nowych mieszkacw i zwizane z tym nowe problemy, wykrywane braki np. niedostateczna infrastruktura edukacyjna czy zy stan drg (wadze mog uzna, e zaspokojenie tych akceptowalnych spoecznie potrzeb jest waniejsze ni pomoc najuboszym, trwale wykluczonym spoecznociom) oraz dominujce negatywne wzorce zachowa spoecznych (koncentracja na zarobkowaniu i konsumpcji na pokaz). Wi si z tym czynniki odnoszce si do niskiego poziomu kapitau spoecznego, jak np. niski potencja wsppracy i kooperacji (midzy innymi brak silnych, zakorzenionych i stabilnych podmiotw spoecznych, organizacji pozarzdowych albo dominacja tylko jednego rodzaju podmiotw), brak dowiadczenia systematycznej wsppracy pomidzy rnymi podmiotami w rodowisku lokalnym (brak networkingu), brak nieformalnych sieci powiza pomidzy znaczcymi aktorami w sferze publicznej, wreszcie niedostrzeganie znaczenia wsppracy pomidzy instytucjami na rzecz rozwizywania problemw spoecznych. W bezporednim otoczeniu instytucjonalnym projektu wanym czynnikiem, negatywnie wpywajcym na jego powodzenie, jest podejcie wadz lokalnych ich zbytnie upolitycznienie przejawiajce si w obojtnym i bezrefleksyjnym stosunku do problemw spoecznych, brak systemowych rozwiza (np. indywidualne zainteresowanie konkretnego urzdnika decyduje o podjciu, lub nie, danego problemu na forum publicznym), nadmierne skupienie si wadz lokalnych na wizerunku, co, w razie niepowodzenia projektu, moe zaowocowa wiksz kontrol i ograniczeniem samodzielnoci OPS.
Od somebody elses problem, czyli cudzy, nie mj problem. Por. midzy innymi M. Czyewski, K. Dunin, A. Piotrowski (red.), Cudze problemy. O wanoci tego, co niewane. Analiza dyskursu publicznego w Polsce, Warszawa, OBS, 1991.
202
Kolejn kwesti jest jako instytucji lokalnych i moliwe kopoty z budowaniem koalicji w wyniku np. dominacji mylenia sektorowego (ograniczenie si instytucji do cile okrelonych zada wasnych), braku zrozumienia niektrych instytucji publicznych dla problematyki wykluczenia (dominacja podejcia opresyjnego, dyscyplinujcego, nie za podmiotowego, skoncentrowanego na przyczynach problemw), sformalizowanych relacji pomidzy instytucjami publicznymi i spoecznymi (np. konieczno korzystania z formalnych kontaktw kierownika OPS z innymi instytucjami). W wyniku takiego podejcia moe pojawia si niechtny stosunek niektrych instytucji lub ich przedstawicieli do dziaa organizatora SL (niech do zajmowania si problemami spoecznymi w inny ni dyscyplinujcy lub formalny sposb). Niska jako instytucji moe przejawia si take w niedookrelonej roli partnerw z otoczenia spoecznego i instytucjonalnego z uwagi na ich deklaracj wsparcia projektu, ktra w rzeczywistoci ma jedynie charakter fasadowy lub wrcz stanowi zason dymn faktycznego celu niektrych partnerw (np. denie do przesiedlenia spoecznoci projektowej w inne miejsce i tym samym pozbycie si problemu). Powoduje to niepewno w odniesieniu do stabilnej i trwaej przychylnoci koalicjantw w projekcie. Problemem moe by take sceptyczne nastawienie otoczenia do spoecznoci projektowej lub wrcz brak wiedzy o projekcie (w sytuacji, gdy szwankuje PR projektu). Ostatnim zagroeniem, nie tyle projektu, ile szans na realizacj kolejnych podobnych dziaa, jest poraka dziaa organizatora SL. Moe ona wywoa niech do podejmowania wsplnych przedsiwzi zarwno na poziomie spoecznoci projektowej (powrt do marazmu), jak i na poziomie potencjalnej dalszej wsppracy z OPS (na innych polach), wzmocni stereotypy przypisane spoecznoci projektowej, a take wzmocni przyczynkarskie i nastawione na sensacj podejcie mediw.
Noty biograczne
Noty biograficzne
205
Noty biograczne
Magdalena Dudkiewicz doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie prowadzi zajcia dotyczce przygotowania i realizacji projektw badawczych, spoecznego public relations, animacji kultury. Badacz organizacji pozarzdowych, instytucji pomocy spoecznej, instytucji kultury oraz medialnego wizerunku dziaa pomocowych. Ekspert Instytutu Spraw Publicznych. Sekretarz redakcji kwartalnika Trzeci Sektor. Uczestniczy w pracach Laboratorium Innowacji Spoecznych (CAL/ISP).
Marek Rymsza doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Stosowanych

Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, ekspert Instytutu Spraw Publicznych. Specjalizuje si w porwnawczej polityce spoecznej w zakresie systemw zabezpieczania spoecznego ze szczeglnym uwzgldnieniem aktywizujcych programw wsparcia, a take w problematyce spoeczestwa obywatelskiego i organizacji pozarzdowych. Redaktor naczelny kwartalnikaTrzeci Sektor. Uczestniczy w pracach Laboratorium Innowacji Spoecznej (CAL/ISP), a take Laboratorium Wizi.
Mariola Racaw doktor, socjolog, adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie prowadzi zajcia m.in. z dziedzi ny polityki spoecznej, w tym polityki rodzinnej i ludnociowej. Obszary badawcze: lokalna polityka spoeczna, system pomocy spoecznej, opieka zastpcza. Ekspert Instytutu Spraw Publicznych, gdzie kierowaa m.in. projektami dotyczcymi reformy systemu opieki zastpczej w Polsce, polityki lokalnej wobec osb starszych oraz uczestnik bada obszaru polskiej pomocy spoecznej.
206
Magdalena Rosochacka-Gmitrzak socjolog, od 2006 roku adiunkt w Katedrze Studiw Rodziny i Patologii Spoecznej na Wydziale Stosowanych Nauk Spoecznych i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Gwne dziaania naukowe obejmuj dyscypliny socjologii staroci i starzenia si zwaszcza problemy szeroko rozumianej aktywnoci seniorw, socjologii rodziny oraz pracy socjalnej. Tematy podejmowane w dotychczasowych badaniach to: wizi spoeczne i rodzinne modziey gimnazjalnej, proces usamodzielnienia wychowankw rodzinnych domw dziecka, efektywno dziaa organizacji pomocy spoecznej, postawy spoecznoci lokalnych wobec osb starszych, wdraanie metod pracy socjalnej. Dobroniega Trawkowska doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu lskiego. Specjalizuje si w problematyce pomocy spoecznej, pracy socjalnej i sub spoecznych. Uczestniczya w projektach badawczych Studium Pracy Socjalnej Uniwersytetu lskiego, Instytutu Polityki Spoecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Spraw Publicznych, Instytutu Rozwoju Sub Spoecznych. Ma dowiadczenie praktyczne w zakresie diagnozowania problemw spoecznych, ksztacenia kadr pomocy spoecznej oraz superwizji pracy socjalnej. Karolina Wojtasik doktor socjologii, politolog, asystent w Instytucie Socjologii Uniwersytetu lskiego. Specjalizuje si w tematyce socjologii zmian spoecznych, teoriach rozwoju, socjologii wojny i zbiorowej przemocy. Jej zainteresowania naukowe i dowiadczenia badawcze skupiaj si wok tematyki globalnych procesw spoecznych, stosunkw midzynarodowych i terroryzmu.
Marcjanna Nka doktor socjologii, etnolog, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagielloskiego, gdzie prowadzi zajcia m.in. z psychologii spoecznej, metodyki pracy socjalnej, marginalizacji i komunikacji interpersonalnej. Zainteresowania badawcze koncentruj si wok kwestii wykluczenia i problemw spoecznych, pracy socjalnej i procesw komunikacyjnych. Aktualnie kieruje projektem ministerialnym dotyczcym wpywu wykluczenia spoecznego na postrzeganie i poznawcz schematyzacj przestrzeni.
Konrad Stpnik doktorant w Instytucie Socjologii UJ oraz czonek zarzdu Fundacji Socjometr. Zainteresowania naukowe: kulturowe uwarunkowania decyzji prokreacyjnych, przemiany w sferze kultury pod wpywem postpu w naukach przyrodniczych, socjologia spoecznoci lokalnych, metody bada spoecznych.
Noty biograficzne
207
Katarzyna Grniak doktor socjologii, adiunkt na Wydziale Nauk Spoecznych i Administracji Politechniki Warszawskiej. Ekspertka Instytutu Spraw Publicznych. Jej zainteresowania naukowe koncentruj si wok zagadnie biedy i wykluczenia spoecznego, ale take rnych aspektw funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego oraz rozwoju spoecznoci lokalnych. Ewaluatorka projektw spoecznych z tych dziedzin. Od pocztku powstania zwizana z Uniwersytetem Powszechnym im. Jana Jzefa Lipskiego w Teremiskach, a od 2004 czonkini Zarzdu Fundacji Edukacyjnej Jacka Kuronia.
Tomasz Kamierczak doktor socjologii, polityk spoeczny, adiunkt

w Instytucie Profilaktyki Spoecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego, ekspert Instytutu Spraw Publicznych. Prezes zarzdu Stowarzyszenia Centrum Informacji Spoecznej CIS. Zajmuje si problematyk pomocy spoecznej, sub spoecznych, pracy socjalnej oraz ekonomi spoeczn i rozwojem spoecznoci lokalnych. Uczestniczy w pracach Laboratorium Innowacji Spoecznych (CAL/ISP).
Publikacja powstaa w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardw usug pomocy i integracji spoecznej (zadanie 3 Dziaania w zakresie wdraania standardw pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji spoecznej). Projekt finansowany jest przez Uni Europejska w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach Priorytetu I Zatrudnienie i integracja spoeczna Programu Operacyjnego Kapita Ludzki, Dziaanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji spoecznej. Projekt realizowany w latach 20092014. Lider projektu:
Partnerzy projektu zadanie 3:
Koordynator projektu: Ewa Broma-Bk, Dominik Owczarek Recenzja naukowa: dr hab. prof. Lucjan Mi oraz dr hab. prof. Barbara Kromolicka Redakcja: Barbara Gruszka Projekt graficzny okadki i skad: Marta Malesiska Studio Projektowe (manukastudio.pl) Copyright by Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich, Warszawa 2013 Przedruk materiaw Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich w caoci lub w czci jest moliwy wycznie za zgod Centrum. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem rda. Zawarte w tej publikacji pogldy i konkluzje wyraaj opinie autorw i nie musz odzwierciedla oficjalnego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej. ISBN: 987-83-7689-154-5 Wydawcy: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. 22 55 64 260, faks 22 55 64 262 e-mail: isp@isp.org.pl; www.isp.org.pl Druk: Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy, ul. K. Puaskiego, 26600 Radom PUBLIKACJA DYSTRYBUOWANA BEZPATNIE

Oblicza Zmiany Lokalnej

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oblicza Zmiany Lokalnej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FUNDAC JA INSTYTUT SPRAW PUBLiCZNYCH (ISP)

Oblicza zmiany lokalnej

Oblicza zmiany lokalnej

Oblicza zmiany lokalnej

Oblicza zmiany lokalnej

Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej................................................. 37

Marcjanna Nka, Konrad Stpnik Ogodzeniu wody z ogniem ...............................................................................................83

Magdalena Dudkiewicz, Katarzyna Grniak Sukces w rednim miecie ........................................................................................... 103

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Magdalena Dudkiewicz Wprowadzenie

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Organizowanie spoecznoci lokalnej: midzy projektami a rzeczywistoci

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Marek Rymsza Organizowanie spoecznoci lokalnej:midzy projektami a rzeczywistoci

Organizator spoecznoci: midzy instytucj a rodowiskiem

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Marek Rymsza Organizowanie spoecznoci lokalnej:midzy projektami a rzeczywistoci

Naturalne granice interwencji rodowiskowej

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Marek Rymsza Organizowanie spoecznoci lokalnej:midzy projektami a rzeczywistoci

Zmiana spoeczna i jej wymiary

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Marek Rymsza Organizowanie spoecznoci lokalnej:midzy projektami a rzeczywistoci

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Magdalena Dudkiewicz Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Magdalena Dudkiewicz Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Swoboda badawcza rola narzdzi badawczych

Magdalena Dudkiewicz Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Zasada zachowania anonimowoci: ludzi, instytucji i miejscowoci

Magdalena Dudkiewicz Metodologia i przebieg bada, kategorie analityczne

stosowane kody DM, M, MM/W X, Y, Z stosowane kody OPS

Tabela 3. Zestawienie kodw zastosowanych w analizach studiw przypadku

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

stosowane kody NGOKier, NGOPrac ZarzKomKier, ZarzKomPrac KulKier, KulPrac JST

Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak

Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej 1

Spoeczne ramy realizacji projektu

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

ycie na bogato spoeczno gminy X o sobie

Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Jestemy jedn wielk rodzin spoeczno projektowa ze wsi Y

Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej

Rodzinne swary o uyczenie przestrzeni zycznej i spoeczne uznanie

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej

Oblicza zmiany lokalnej. Studia przypadkw

Rysunek 1. Uwarunkowania realizacji projektu OSL szanse i zagroenia

sukces administracyjny (akceptacja wadzy)

JEDNOSTKA WYKONAWCZA ZALENO

ZESP PRACOWNIKW OPS OPS KIER

sukces instytucjonalny (replika dziaa)

sukces merytoryczny (integracja)

kapita spoeczny w budowie (z elementami pomostowego)

ekskluzywny kapita spoeczny

rdo: opracowanie wasne na podstawie zgromadzonego materiau

Co (i jak) czy mieszkacw gminy X?

Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej

Mariola Racaw, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak Praca socjalna wrd arystokracji chopskiej................................................. 37

Marcjanna Nka, Konrad Stpnik Ogodzeniu wody z ogniem ...............................................................................................83

Magdalena Dudkiewicz, Katarzyna Grniak Sukces w rednim miecie ........................................................................................... 103