Krytyka Literacka 1 2014

ISSN 2084-1124
1 (51) STYCZE 2014
KRYTYKA LITERACKA
LITERATURA SZTUKA FILOZOFIA ESEJE RECENZJE FELIETONY WIERSZE OPOWIADANIA
OD REDAKCJI Witold Gombrowicz Resortowe dzieci i pokrewne patologie Dorota Kania, Jerzy Targalski, Maciej Marosz Resortowe dzieci. Media Wystawa Idea Materia. Inny potencja fotografii X Oglnopolski Konkurs Poetycki O Wawrzyn Sdecczyzny POGRANICZA Jzef Baran W SETN ROCZNIC URODZIN ARTURA SANDAUERA RECENZJA Ignacy S. Fiut POETYCKIE GOSPODAROWANIE CZASEM ESEJ Stanisaw Jasiski FOTOGRAFIA INSCENIZOWANA W PERSPEKTYWIE HISTORYCZNEJ LISTY Zygmunt Mycielski do Czesawa Miosza SZKIC Igor Wieczorek GDY PIERWSZE SKRZYPCE GRA PUSTKA AFORYZMY Lech M. Jakb POGRANICZA Aneta KielanPietrzyk PRZYSZO KIERUNEK BEZ DROGOWSKAZU. SOWO O POEZJI JERZEGO STASIEWICZA ARCHIWUM Tomasz Sobieraj CHORE DZIECKO EUROPY Druga odpowied apostoom nieudolnoci SZTUKA Rembrandt Harmenszoon van Rijn JZEF OPOWIADAJCY SEN
Redakcja Tomasz M. Sobieraj, Witold Egerth, Janusz Najder Wsppraca Krzysztof Jurecki, Dariusz Pawlicki, Wioletta Sobieraj, Igor Wieczorek Strona internetowa http://krytykaliteracka.blogspot.com/ Kontakt editionssurner@wp.pl Adres ul. Szkutnicza 1, 93-469 d
Krytyka Literacka 1 (51) 2014
OD REDAKCJI
Sowo na stycze Moje krytyczne podejcie do nowych powieci wyraa si w fakcie, decydujcym i definitywnym, jak kady fakt, ze nie mog tego czyta. Dlaczego? Bo mnie nudzi. Dopuszczam moliwo, e w tym kryje si sekret odpornoci tych dzie na krytyk. Tak s nudne, e nieczytelne, wic nie mona ich skrytykowa. Witold Gombrowicz, Testament * Samo ycie: Resortowe dzieci i pokrewne patologie Czy s jeszcze naiwni, ktrzy wierz, e kariery w mediach, kulturze, biznesie, polityce, administracji s w Polsce wynikiem nadzwyczajnych zdolnoci i pracy? Czy s frajerzy twierdzcy, e nagrody literackie i artystyczne, ciepe posadki w zbdnych instytucjach, lukratywne zlecenia, medialny rozgos i szereg innych korzyci to skutek wiedzy, zasug, talentu? My jestemy przekonani, e prawie nie ma takich przypadkw. Generalnie, licz si jedynie ukady. Podobnego zdania, opartego na twardych dowodach, s autorzy bestsellera Resortowe dzieci. Media pierwszej ksiki z cyklu o mediach, kulturze, polityce, biznesie, nauce, subach specjalnych, demaskujcego prawdziwe oblicze i genez tak zwanych elit i elitek III RP. Autorzy zajmuj si najbardziej znanymi postaciami, co zrozumiae, bo opisanie historii i karier mniej znacznych czy wrcz prowincjonalnych to niekoczca si historia, poniewa elitki si rozmnaaj i co chwila musz gdzie upycha swoje gamoniowate dzieci, czyli znale im jakie niemczce i dobrze patne zajcie a niekiedy nawet stworzy ca instytucj, eby mogy si pobawi w prac. I tak to powstaje i rozrasta si jak grzyb na cianie kasta nierobw, pospolitych spoecznych pasoytw, ktrych wszyscy znamy, i na ktrych utrzymanie przymusowo pacimy. Kady z nas obserwuje nie tylko w mediach, ale w wielu dziedzinach i w rnej skali, rwnie w swoim otoczeniu, dziwne, nieuzasadnione kariery osobnikw kompletnie do dupy pod kadym niemal wzgldem. To wanie obiboki i nieudacznicy, typy, ktre nic nie potrafi, za to maj plecy, czyli waciwych tatusiw, mamusie, ciocie, wujkw, teciw itp. Bardziej cwane egzemplarze tego podgatunku wiedz z kim pi albo komu da. Niekiedy kocz studia, i nikt nie wie, jak im si to udao. Z czasem nabieraj towarzyskiego szlifu, nawet wycieraj nos w chusteczk, podobno te najbardziej inteligentne spuszczaj po sobie wod w kiblu i niekiedy upodabniaj si do ludzi, ale zawsze chtnie okazuj chamstwo i arogancj osobom stojcym w ich mniemaniu niej w hierarchii spoecznej. Chocia s tysice o niebo od nich lepszych, to wywindowane miernoty i przecitniacy piastuj, decyduj, wieszcz, zarzdzaj, nosz si i pusz, niekiedy maluj, piewaj, stroj miny a nawet pisz wiersze. Skazani na sukces.
1
Oczywicie zazwyczaj sukces lokalny, powiatowy, wojewdzki, krajowy. eby zaistnie w wiecie, potrzebne s ju due pienidze od waciwego resortu i naprawd solidne ukady, sigajce korzeniami poprzedniej epoki. Drodzy Czytelnicy i Czytelniczki! Jeli jeszcze nie wiecie, dlaczego nie macie pracy (i w ogle do niczego si nie nadajecie) albo wasz szef to kretyn, pacicie coraz wiksze podatki, na kadym kroku spotykacie si z rosnc niekompetencj, obserwujecie szorujc brzuchem po dnie kultur i rozrywk, to czas przyjrze si tym, ktrzy s tego stanu sprawcami. Oni nigdy nic nie musieli. Zawsze im wychodzio. Zawsze zadowoleni, z gbami penymi dobrych rad i frazesw. Motoch upozowany na elit, przyssany do tego biednego kraju. Ale pies ich Te umr. Jednak pki yj, i to za nasze pienidze, warto czasem da im w pysk. Tak zwyczajnie, po msku. Bez wzgldu na pe, bo przecie jestemy za rwnouprawnieniem. Dla wasnego zdrowia psychicznego. I eby im si do koca we bach nie poprzewracao.
Ksika: Dorota Kania, Jerzy Targalski, Maciej Marosz Resortowe dzieci. Media ONE. RESORTOWE DZIECI. Wychowane w rodzinach dziaaczy i funkcjonariuszy KPP, PZPR. Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, a potem SB. Doskonale ustawione w yciu dziki koneksjom, pienidzom i grubej kresce. Czasem, cho wywodz si z niekomunistyczych rodowisk, zwizane ideologicznie oraz materialnie z by wadz i bezpiek. Za modu aktywici komunistycznych organizacji modzieowych, potem biznesmeni, waciciele i zarzdcy nowych mediw. Wanie dlatego tak zdecydowanie przeciwne dekomunizacji i lustracji, szydzcy z patriotyzmu, polskich tradycji i w ogle z polskoci. Niebezpieczne, bo usytuowane w opiniotwrczej prasie, a przede wszystkim w telewizji i stacjach radiowych. Obecne w nich od stanu wojennego do dzi. ONE. RESORTOWE DZIECI. Violetty, Kowalscy, Literaci, Poeci, Daniele i inni. Poczeni solidarnoci grupow i interesami, posugujcy si wprawnie relatywizmem moralnym, szyderstwem i omieszaniem. Czsto, w razie pilnej potrzeby, penice rol dyurnych autorytetw moralnych, szczujcych przeciw zbyt niepokornym, zbyt dociekliwym mylcym, ponad ICH miar, po prostu inaczej. Ta ksika jest wanie o nich. [Wydawnictwo Fronda]
Zaproszenie: Wernisa wystawy Okrgu Dolnolskiego ZPAF Idea Materia. Inny potencja fotografii. 16 stycznia 2014, czwartek, godz. 17, Galeria Dolnolskiego Centrum Fotografii Domek Romaski Kurator Andrzej Dudek- Drer
Wystawa czynna od 17 stycznia 2014 do 1 marca 2014 Galeria Orodka Kultury i Sztuki we Wrocawiu pl. bpa Nankiera 8, 50-140 Wrocaw telefon / fax 71 344 78 40, e-mail: galeria@okis.pl Autorzy: Jan Bortkiewicz, Czesaw Chwiszczuk, Zdzisaw Dados, Sawoj Dubiel, Andrzej DudekDrer, Tomasz Fronckiewicz, Barbara Grniak, Waldemar Grzelak , Zenon Harasym, Roman Hlawacz , Zdzisaw Holuka, Daria Ilow, Piotr Komorowski, Krzysztof Kowalski, Krzysztof Kuczyski, Stanisaw Kulawiak, Adam Lesisz, Marek Liksztet, Ewa Martyniszyn, Marek Maruszak, Piotr Maciej Nowak, Wacaw Ropiecki, Andrzej Rutyna, Krzysztof Saj, Dorota Sitnik, Magorzata Skoczylas, Maciej Stawiski, Rafa Warzecha, Jerzy Wiklendt. Iwona Wojtycza Fronckiewicz, Waldemar Zieliski Idea Materia, Inny Potencja Fotografii jest wystaw kontynuujc tradycj rocznych wystaw rodowiska Okrgu Dolnolskiego ZPAF; przedstawia wybr prac 31 twrcw reprezentujcych przekrj rodowiska Okrgu Dolnolskiego ZPAF. Ekspozycja prezentuje bogactwo ronych postaw, konwencji, koncepcji artystycznych. Jest demonstracj oryginalnoci i zoonoci i tego rodowiska. Idea Materia, maj w sobie zarwno elementy przeciwstawne jak i uzupeniajce si. Wspczesny czas to cige zmaganie si, przenikanie tych energii. Dla wiadomego twrcy jest to zagadnienie podstawowe. Nieustanny rozwj techniczny i technologiczny jak i wiadomociowy stawia przed twrc nowe wyzwania, zarwno moliwoci jak rwnie nowe puapki. Koncepcja wystawy to przedstawienie szczerego, oryginalnego, ujawniajcego kreatywne mylenie i widzenie zrozumienia Innego potencjau fotografii w kontekcie tych zagadnie. Andrzej Dudek Drer Projekt dofinansowany przez Miasto Wrocaw
Konkurs: X Oglnopolski Konkurs Poetycki O Wawrzyn Sdecczyzny pod hasem Czowiek i droga Zasady: 1. Konkurs ma charakter otwarty, mog w nim wzi udzia wszyscy piszcy po polsku autorzy. 2. Na konkurs naley nadesa nawizujce do hasa wiersze, w iloci od jednego do dwch w czterech egzemplarzach. Powinny to by teksty nigdzie niepublikowane, nienagradzane i niewysyane na inne konkursy. 3. Utwory prosimy opatrzy godem sownym. Winno by ono powtrzone na zaklejonej kopercie zawierajcej imi, nazwisko, adres, numer telefonu, email autora i krtk informacj o nim. 4. Autorw, ktrzy nie ukoczyli 20 lat, prosimy o podanie obok tych danych, rwnie daty urodzenia, nazwy szkoy, uczelni, lub zakadu pracy oraz oznaczenie swoich wierszy liter M (pod godem).
3
5. Autorw mieszkajc cych na Zi iemi Sdec ckiej prosi imy o napi isanie na p pracach ko onkursowy ych litery S (po od godem) ). 6. Wszyscy uczestnicy u k konkursu r rywalizuj o nagrody y pienine e i wyrnie enia drukie em. 7. Prace kon nkursowe naley na adsya do o 20 maja 2014 rok ku na adre es: Sdeck ka Bibliote eka Pu ubliczna, 33300 3 N Nowy Scz, ul. Franc ciszkaska a 11 z dopiskiem d na koperc cie: Konku urs Po oetycki. 8. Pokosie e konkurs su znajdz zie si w almanachu poko onkursowy ym. Oprcz utworw na agrodzonyc ch autorw w, opublik kowanych w nim zostanie kilk kadziesit innych wa artociowy ych wi ierszy nade esanych na a konkurs. . Ich autorz zy nie otrzy ymuj hon norarium. 9. Ogoszenie wynikw konkur rsu i wrczenie c nagrd odbdzie d si 27 7 wrzenia a 2014 ro oku w Nowym Sczu. Na agrody na aley odeb bra osobi icie w dn niu finau u. Nieobec cno na tej ur roczystoci sprawia, i nagroda a staje si wyrnien niem hono orowym, a gratyfikac cja pieni na zo ostanie prze eznaczona na wspieranie twrc czoci litera ackiej w re egionie. 10 0. Udzia w konkursie e jest rwno oznaczny z akceptacj j jego regu ulaminu. 11. . Interpretacja niniejszego regu ulaminu na aley do org ganizator w. ury przyzna a nastpujce nagrod dy i wyrnienia: n Ju Gr rand Prix 1500 0 z I nagroda n 700 0 z II nagroda 500 0 z III I nagroda 40 00 z 2 statuetki s S Starosty No owosdecki iego Srebr rne Piro Sdeckie dla: d najlepszeg n go w tej edy ycji konkur rsu autora mieszkajcego na Ziemi Sdeck kiej najlepszeg n go autora w grupie modziey do o lat 20 W nienia Wyr a drukiem w almanac chu pokonk kursowym Ju ury zastrzeg ga sobie pr rawo inneg go podziau kwoty prz zeznaczone ej na nagro ody. Do odatkowyc ch informa acji udziela a sekretarz jury (Grup pa Literack ka Sdecc czyzna) tel. 606 957 9 138, email: oksymoro on2@gmail l.com Powiatowe rganizatorz zy konkur rsu: Grupa a Literack ka Sdecc czyzna, Starostwo S e w Nowy ym Or Sczu, Sdec cka Bibliot teka Public czna im. J. J Szujskieg go w Nowy ym Sczu, Urzd Mi iasta Nowe ego Scza Ko onkurs odb bywa si po od patrona atem Staros sty Nowosdeckiego. .
POGRANICZA Jzef Baran W SETN ROCZNIC URODZIN ARTURA SANDAUERA 1 14 grudnia mina 100 rocznica urodzin jednego z najwybitniejszych i zarazem najostrzejszych krytykw polskich XX wieku Artura Sandauera. Mawia, e krytyka literacka nie jest miym, towarzyskim zajciem, jak to si na og wydaje w Polsce piszcym o literaturze. Tytuy jego ksiek dowodz, e tak wanie traktowa swoj misj Dla kadego co przykrego, Bez taryfy ulgowej. Majc swoj wizj literatury bra si za bary z najwybitniejszymi, ktrych nie ceni albo ktrych pogldy mu nie do koca odpowiaday: polemizowa z Andrzejewskim, Mioszem, Rudnickim, Kottem, Sonimskim, Wyk, Rewiczem, Baraczakiem Walczy o uznanie dla Gombrowicza, Witkacego, Kantora, Schulza, Przybosia, Lemiana, Biaoszewskiego, Szymborskiej. Nie tyka pisarzy rednich i miernych, bo twierdzi, e to adna sztuka. By umysowoci drapien, mia pogldy kontrowersyjne, ale niezwykle wyraziste. Zna kilkanacie jzykw obcych, w tym jzyki klasyczne (grek, acin, hebrajski) a majc tak szerokie horyzonty intelektualne bezpardonowo wytyka nieuctwo tych uczonych snobw, ktrych eseje czy szkice nafaszerowane byy obcymi terminami i wyrazami, ktrych rdosoww sami do koca nie znali. Nie nudzi to jego credo pisarskie, jakie miao obowizywa podug niego take krytykw i eseistw. Publikowa jako pierwszy polski pisarz z kraju w Kulturze paryskiej. W okresie stalinowskim zarzuci ubstwo ideowe i artystyczne literaturze produkcyjnej i wstrzymywa si od aktywnego uczestnictwa w yciu literackim, zachowujc wstrzemiliwie dystans. W latach 1959 1960 przebywa we Francji, gdzie korzystajc z amerykaskiego stypendium Forda usiowa popularyzowa twrczo Schulza i Gombrowicza. W 1964 podpisa List 34 wskazujcy m.in. na zaostrzenie dziaa cenzury, jako zjawiska zagraajcego kulturze narodowej. Od 1974 profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1982/83 udzieli poparcia wadzom stanu wojennego (jako mniejsze zo), co spotkao si z ostracyzmem znacznej czci rodowiska literackiego i artystycznego. Gwoli cisoci naley doda, e niektrzy pisarze i krytycy wczesnej opozycji skwapliwie skorzystali, by odwdziczy mu si za krytyk lub uparte przemilczanie ich twrczoci. W 1982 w paryskiej Kulturze Stanisaw Baraczak opublikowa atak na twrczo i postaw Sandauera pt. Samobjstwo sandaueryzmu. Krytyk replikowa gosem publikowanym w Polityce i zatytuowanym Uderz w st. 14 lipca 1989 roku Artur Sandauer zmar na nierozpoznanego guza mzgu. Pozostawi po sobie 4 tomy krytycznych Pism zebranych, wiele ksiek przeoonych z niemieckiego, angielskiego, rosyjskiego, hiszpaskiego, hebrajskiego, greki i aciny ( w tym Fausta Goethego, fragmenty Biblii, poezj Rilkego, sztuki Czechowa, dramaty Arystofanesa i Sofoklesa) a take publikacje prozatorskie, m.in. mier liberaa, Pamitnik izraelski, Zapiski z martwego miasta. 2 16 grudnia 2013 odbya si w Uniwersytecie Warszawskim konferencja powicona Arturowi Sandauerowi jako pisarzowikrytykowihistorykowi literackiemu. Otworzya j Ewa Paczoska, dyrektor Instytutu Literatury Polskiej UW. Wystpieniem inaugurujcym konferencj, ktrego
5
fragmencik publikuj poniej, byo moje wspomnienie o Mistrzu a z czasem Przyjacielu ktrego poznaem w 1974 roku, kiedy to pochwali w telewizji mj debiutancki zbir Nasze najszczersze rozmowy, a potem napisa o mnie w Literaturze szkic Poezja niepokazowa. A oto tytuy pozostaych wystpie: Sandauer i pojmowanie ydowskiej tosamoci (referat Alina Molisak), Wtki galicyjskie w twrczoci Artura Sandauera (referat Jagody Wierzejskiej), Wskrzeszenie i druga mier liberaa (Hanna Gosk), O autobiograficznej prozie Sandauera (Andrzej Zieniewicz), Kanon poetycki Artura Sandauera.Obecni i nieobecni (Tomasz Wjcik), Rytm, praca i sztuka. Myl estetyczna Artura Sandauera (Karol Hryniewicz), Sandauer i Kultura (Andrzej St. Kowalczyk). W sesji bra rwnie aktywny udzia Adam Sandauer syn Artura, ktry zwraca uwag, e cho jego ojciec mg wybra po wojnie, jako miejsce pobytu Francj, Stany Zjednoczone czy Izrael, wybra polsko i literatur polsk, poniewa by przez ni uksztatowany i powici jej wiele lat ycia. * Fragment mojego wspomnienia zatytuowanego Sandauer na tle szczytw:
W wielkim czowieku wszystko jest wyolbrzymione. Wielko bywa obosieczna. Wybujay ponad miar intelekt ssiaduje z przepastn prnoci. Dar wizjonerstwa z daltonizmem. Egocentryzm z cierpieniem za miliony. Wybitny artysta, jakby to powiedzieli romantycy: czowiek ustokrotniony, ma ustokrotnione wady i zalety. A jednak czsto wielcy artyci potrafili godzi w dzieach ogie z wod. Sandauer twierdzi, e talent jest owocem sprzecznoci, a im w pisarzu wicej sprzecznoci zharmonizowanych w dziele, tym wyej potrafi si on wznie na szczyt. ... A skoro mowa o szczytach Przypominam sobie jak w 1983 zostaem zaproszony przez Pana Artura na par dni do zakopiaskiej Halamy domu wczasowego ZAIKSU na kilkudniowe spacery i pogawdk I widz go na tle tatrzaskich szczytw, jak rozprawia o szczytach myli ludzkiej, artyzmu i poezji. Gry go jakby mniej obchodz, cho, owszem, wspomina, e lubi tu zajeda. Opowiada mi, e po raz pierwszy pojawi si pod Tatrami na prywatne zaproszenie Gombrowicza. Za chodzeniem po grach nie przepada, lubi raczej pozycj horyzontaln, czyli leakowanie. W tej pozycji myli si mu i rozmawia najlepiej. Sztuka konwersacji upada, dywaguje wieczorem owinity pledem. Staramy si tedy podnie t podupad sztuk... jego ona Erna donosi na werand herbat. Spogldajc na ktry z zaciemnionych szczytw zastanawia si nad wielkoci Norwida: Czy Pan wie, e bdc w Dolinie Kocieliskiej nie widzi si waciwie Giewontu? Trzeba mie dystans. Pniej okazuje si, e to co powiedziaa jaka szara, nieznana osoba typu, dajmy na to, Norwid, urasta do Giewontu historii, do tego, co si ni staje... Sandauer jest w bogim nastroju, w bardzo zagodzonej wersji. Pozycja horyzontalna wpywa widocznie kojco na jego samopoczucie. A Lemian. Niech Pan sobie wyobrazi tego prawie karzeka odczytujcego w telewizji swoje bujne erotyki. On swoim wygldem omieszyby wasn poezj. Czsto bywa tak, e twrca za ycia przeszkadza dzieu. Musi upyn ile tam lat, gdy umr ci, ktrzy znali go osobicie, eby nastpne pokolenia wymierzyy sprawiedliwie wielko. Na drugi dzie, bodaj na Gubawce, dokd udao si zataszczy Pana Artura, zaczyna znowu o szczytach: Prosz wymieni dziesiciu takich olbrzymw, z jakimi ja miaem si moliwo zetkn w modoci. Gombrowicz, Witkacy, Schulz, Lemian... Przecie takich olbrzymw dzi nie ma!
Zaczynam go przekonywa, i w latach modoci czowiek jest bardziej chonny i skonny do adorowania i idealizowania mistrzw. Dzisiejszy Sandauer nie potrafi tak mocno przeywa sztuki i zachwyca si ni. To naturalne. Pan Artur zastanawia si i rzeczywicie przyznaje, e przy czytaniu Schulza wrcz si pochorowa w modoci z przejcia, co pniej ju mu si nigdy nie zdarzyo. Uparcie obstaje jednak przy swoim, kae mi wyliczy dziesitk wspczesnych. Zaczynam chytrze... Sandauer... Rozchmurza si: Czy Pan istotnie sdzi, e jestem dla Pana kim takim jakim by dla mnie Schulz w tamtych czasach? No, no... udaje, e nie wierzy. Przynta jednak zostaa poknita. Mog ju bez przeszkd z jego strony zastanawia si nad skadem wasnej reprezentacji... Przywouj dzi znowu tamtego Sandauera na tle szczytw, Sandauera opowiadajcego o swoich wspinaczkach nie na Giewont, Czerwone Wierchy, Kasprowy Wierch, lecz na strome szczyty zwane: Rilke, Lemian, Goethe, Gombrowicz, Pasternak, Bok, Schulz, Mallarm... Na tle szczytw czu si najlepiej, by doskonaym przewodnikiem, wytycza szlaki, dostawa zawrotw gowy od widokw: To arcydzieo! To niebywae! wyrzuca z siebie jednym tchem, wbijajc we mnie wzrok i szukajc potwierdzenia, czy ja rwnie widz to, co on. Cudowny widok rozcigajcy si z jakiej cudownej metafory, oryginalnej strofy... Zna niezliczon ilo wierszy na pami, czsto cytowa je w jzyku oryginalnym, a pniej tumaczy. ...To i owo da si zarzuci Sandauerowi, jednego nie mona mu odmwi: on naprawd kocha literatur, a szczeglnie poezj. Wymagania mia wysokie. By wybredny, niczym cesarz chiski, ktremu nie mona byo dogodzi adn potraw, odnosi si to zwaszcza do ostatniego okresu jego ycia. Ale jeli ju co udao mu si pokocha, to na zabj i na amen. ...Na tle szczytw rozjania si intelekt Sandauera penym blaskiem. Sandauer modnia
Wszystkie wystpienia uka si w dwumiesiczniku Midrasz http://www.midrasz.pl/ RECENZJA Ignacy S. Fiut POETYCKIE GOSPODAROWANIE CZASEM Ogldanie si za siebie z upywam lat staje si coraz czstsze, szczeglnie kiedy poeta dokonuje wgldu metafizycznego we wasny wiat kreowany si metafor poetyckich i chce dotkn ich porzdku metafizycznego, w ktry stara si wple jako cao wasn twrczo. Przyszo i zwizane z ni wtpliwoci w takiej sytuacji staj si wszechobecne i maj charakter gwnie metafizyczny. Tak dzieje si rwnie w tomiku wierszy krakowskiego poety Stanisawa Franczaka. Wyda on bowiem zbir wierszy pod intrygujcym tytuem Niebyy czas, skadajcy si z szeciu czci: Kamienna genealogia, W krainie sw, Nieskoczono, Sensy, W dolinie milczenia i W komnacie pustki, a cao poprzedza anonimowe posowie pt. Z wybranych recenzji, w ktrych zacytowano opinie krytykw literackich dotyczce caoci jego poezji. Pierwsza cz tomiku zawiera wiersze wbudowujce byt poety w caoksztat ywiow uczestniczcych w kosmicznej genealogii wiata, do ktrej naley i poeta jak owo przysowiowe ziarnko piasku, z ktrego zbudowany jest byt wiata i samego autora. W wierszu pt. ycie kamienia dowiadujemy si, e Ten/kamie jest poet/cho milczy wymownie/lecz/gdy odwiedza go wiatr/piewa ballady bez sw/i pacze bezzawo/ca noc i dzie/ale/gdy odwiedzi go deszcz/ni o wielkiej podry/do kamiennej krainy//wiecznej poezji. Ten piknie skrojony utwr wpisuje niejako jednostkow twrczo poety w rzek rzeczywistoci tworzc jakby
7
z gosem poety kosmicznie wspbrzmic symfoni naszego wsplnego egzystowania w wiecie, zgodnego z jego nieskoczenie zoonymi losami. W czci drugiej Franczak stara si zosta ogrodnikiem hodujcym przy domostwie swego istnienia sowny ogrd swkwiatw, kiekujcych na podglebiu czyli byciu wiata nasze rozliczne wiaty poetyckie w posta k kwiecistych poezji jak chcia Bolesaw Lemian zoone z wizanek i bukietw skomponowanych ze sw ywicych si nawozem tkliwoci naszej duszy. W wierszu pt. Obcy Franczak prbuje si rozgldn w grodzie wasnych sw, by nie zredukowa swojego poetyckiego bytowania do przysowiowej kropki, koczcej zdanie jego narracji istnienia. Pisze wic: Wszystkie sowa/z ktrych jestem zrobiony/starzej si i trac sens//musz zaglda do sownika/by dociec ich znaczenia//aby wymieni na nowe/coraz krtsze prawie symbole//nie poznaj si ju wcale a ja/jestem obcy dla samego siebie/ i dla wszystkich ludzi. Poecie chyba chodzi o to, by wszelkie metamorfozy w jego kwiecistych ogrodach tkane ze sw nie wyblaky i by nie pozosta w ich cieniu jakim faszywym, niespenionym wspomnieniem, cho coraz trudniej mu twrczo uczestniczy w grze znaczeniami sw odkrywajcych nowe stronny cigle upywajcej z pola widzenia rzeczywistoci ludzi i rzeczy. Wtpliwo zwizane w z ulotnoci sw, ich eterycznoci i zwodniczoci semantyczn, w czci trzeciej tomiku owocuj wierszami o gbokim namyle poety co do moliwoci ujcia przez wasny wiat naszego wiata zanurzonego w jego kosmiczn wieczno, ktry w tym wymiarze kosmicznym jest dla ludzi t nieskoczona rnorodnoci, przekraczajc zawsze nasze wyobraenie nawet te gboko metafizyczne. W wierszu pt. Rozwaania Franczak dzieli si wasnymi obawami tak oto: W przeroczystej przestrzeni/mj wiat jest tak may/jak sowo wypowiedziane w ciszy//jest pykiem w kosmosie ktry/eksploduje i spala si/wessany przez Czarn Dziur//czy zostanie po nim lad/jeli go nie zapisz lub/nie wyni? Przeraaj go kosmiczne odlegoci i nasz ich obrazy, ktre najczciej mwi o ich przeszoci, z ktrej trudno patrze optymistycznie w przyszo, bo przecie wiadomo, e to co, co powstao i tak kiedy musi zgin, nawet wtedy, kiedy wiato przynosi nam lad o jego istnieniu z kosmicznych przestrzeni. Jedyn pociech dla poety jest to, e uczestniczy jak i caa ludzko w tym wielkim marszu ycia w kosmicznych przestworzach, ktrego echa moe gdzie anioowie tam w wiecznoci zbieraj w postaci niekoczcych si naszych snw o niemiertelnoci. W czci czwartej, gdzie autor przypomina z wasnego dowiadczenia miako i zwodniczo sensu wzniosych idei, czujc si osobicie zawiedzionym graczem o prawd ich znacze. W tej perspektywie przedstawia utwr pt. Koo ycia, w ktrym odnotowuje interesujc impresj egzystencjaln: ()czas zatrzyma si/na ospaym pagrku/i maluje kolorowe krajobrazy/w dolinie snuj si sny/ktre znalazy si na wolnoci//codzienne sprawy/przechadzaj si wok/domw i pl czekajc/ na spnionych ludzi. Mona zatem przypuszcza, e wolno dla poety stanowi wan warto, bo otwiera zawsze czowiekowi drog ku przyszoci, by nawet swoje spnienie w przemijajcym wiecie mg wykorzysta twrczo i pozostawi jaki lad swojej bytnoci choby w kolejnym swym wcieleni. W tym przemijajcym bezpowrotnie porzdku, na granicy jawy i snu nawet wtedy, kiedy czuje, e go ju nie ma, cigle ksa go przeklestwo egzystencji: widok godnych psw i dzieci zdychajcych na umierajcej Ziemi. Jedynym pocieszeniem dla poety pozostaje gboka wiadomo, e t okrutn logik rzeczywistoci rzdzi dialektyka przemijania, otwierajca okna naszego wiata ku dowiadczeniom moe i lepszej wiecznoci. W kolejnej czci tomiku poeta zamieci utwory opisujce osobiste dowiadczanie przemijania wiata, ktre z latami staje si dla niego coraz gwatowniejsze, co w rezultacie unaocznia samo jego stawania si, rozmywajce wyrane kontury kolejnych jego odson
8
istnienia, za ktrymi sycha oceaniczny szum wiecznoci. Szczliwe chwile ycia przemieniaj si wtedy w: ()zudzenia zawieszone na/cieniutkiej nitce chwil. Kontrast tego dowiadczenia metafizycznego przyspiesza bieg rzeczywistoci do galopu, zanikaj filary moralne naszego wiata, jego ciar przygniata poet coraz bardziej, widzi dymice kominy nad miastem, z ktrych wynurzaj si Czterej Jedcy Apokalipsy. Wizja poety prowadzi go w t czci kosmosu, gdzie powstaj nowe galaktyki, widzi zbliajcy si Armagedon, nadchodzcy Koniec wiata. Z ten dramat kosmiczny ludzi obwinia wyobranie bo, ktra nie przewidziaa do koca losw czowieka w kosmosie. Czowiekowi o takiej wyobrani metafizycznej pozostaje jedynie ucieczka do ogrodu zapomnienia, czyli Krainy Milczenia, gdzie jak konstatuje poeta () Wielki Ogrodnik poprawi tablic/z napisem obszar skaony/wiecznej Ciszy i Milczenia. W ostatniej czci Franczak dociera do krainy pustki, gdzie czuje si ju istnieniem zniesionym w porzdku doczesnym, co opisuje tak: jestem Niczym/w czasoprzestrzeni/lecz/Ty moesz mnie/stworzy sowem. Zza grobu widzi, e jego mier niczego nie zmienia, a wiat istniej dalej w swym kole Mandali. To, co ulego w peni unicestwieniu to () galaktyki wiatw i wierszy/nienarodzonych z ktrych/zbudowane byo moje ycie//na dalekim firmamencie/spada gwiazda czyli niepowtarzalny przypadek zaistnienia jako poety. Pozostajc dalej w tym wrcz buddyjskim dowiadczeniu pustki, gdzie atman poety jednoczy si w formie bezosobowej z Brachmanem duchem kosmicznym wiata, poeta nie ma zudze co do wasnej wiecznoci, a w utworze pt. Przywoywania opisuje w wiat tak oto: Ja wieczne milczenie/zapisane na przezroczystej/stronie nieba/bezsownie bezbarwnie/istniej w nieistnieniu/poza czasem Ciszy//przywoa mnie moesz/tylko we nie lub//we wspomnieniach. Nietrudno zauway, e krakowski poeta w swym niebyym czasie, ktrego dowiadczenie dostarcza mu przechodzenie przez kolejne stadia wasnego ycia oraz wiaty wasnej twrczoci, stara si nam uwiadomi pewn prawd o nas, mwic, e tak czy owak twrczo sama z siebie dotyczy jedynie uczestniczenia w przemijaniu, a nie jest odskoczni do wiecznoci. Nie moe wic zabezpieczy artycie jakiego boskiego trwania, odsyajcego po mierci w wieczno. Z jej bowiem pozycji doczesno czowieka jest nic nieznaczcym epizodem w kosmosie, bez istnienia ktrego wiat istniej bez wikszych zakce. To, e piszemy i tworzymy nasze wiaty artystyczne, w ktrych jest nam wygodnie, czasami dobrze; e partycypujemy w dowiadczeniu przejaww wiecznego pikna naszych porzdkach zmysowych, nie zmienia sensu wiecznoci w odniesieniu do ktrej jestemy niczym wicej, jak wanie Niczym, bez wzgldu na to jaka duma towarzyszyaby naszemu jednostkowemu egzystowaniu i adna wiara w wieczno niczego tu nie zmieni. Nie jest to chyba nihilizm, a tym bardzie dekadentyzmu, ale wskazanie rozsdnej drogi dla twrczoci pomnaajcej istotnie naszego bytowanie w doczesnoci, ktra w innych porzdkach istnienia ju nigdy si nie powtrzy, chyba, e kto wydobdzie nasze dzieo ze swej lub zbiorowej pamici.
S. Franczak, Niebyy czas, redakcja Elbieta Bochenek, projekt okadki i grafiki Barbara Pietryka, Wydawca: Stowarzyszenie Twrcze ArtystycznoLiterackie, Krakw 2013, s. 72.
ESEJ Stanisaw Jasiski FOTOGRAFIA INSCENIZOWANA W PERSPEKTYWIE HISTORYCZNEJ Inscenizowanie planu zdjciowego byo praktykowane od pocztkw tworzenia wynalazku fotografii. Niska wiatoczuo pierwszych materiaw fotograficznych wymagaa dugich czasw ekspozycji, co wymuszao uoenie przemylanej i statycznej kompozycji elementw przyszego zdjcia. Od pocztkw poznawania fenomenu tego wynalazku tworzyy si dwie podstawowe opcje pojmowania nowego zjawiska cywilizacyjnego i kulturowego. Jedna zakadaa, e fotografia jest jakoby lustrem rzeczywistoci i wiernym odwzorowaniem na paszczynie wszystkich elementw znajdujcych si przed obiektywem, druga przekonywaa, e fotografia daje moliwoci tworzenia obrazw, ktre cho zawieraj cytaty z rzeczywistoci, to jednak wytworzony z nich obraz naley ju do rzeczywistoci wyobraonej przez fotografujcego. Przez dziesiciolecia dopisywano kolejne przymiotniki przy rzeczowniku fotografia. Uznawano j za werystyczny, obiektywny i realistyczny, dokumentalny lad rzeczywistoci. Fotografi okrelano te jako artystyczn subiektywn, kreacyjn, estetyczn, poetyck. W kolejnych dziesicioleciach historii fotografii raz dominowa pierwszy sposb mylenia o jej artyzmie, innym razem drugi. W latach 70. XX w. artystyczna przygoda z racjonalistycznym konceptualizmem nie omina fotografii artystycznej. Naleao si spodziewa, e w kolejnym dziesicioleciu pojawi si nurt, bdcy prb zanegowania konceptualizmu. Wg najnowszej wersji internetowej Encyklopedii PWN fotografia inscenizowana to nurt w fotografii wiatowej dominujcy w 2. poowie lat 80. i 90. XX w.; zwizany z zaamaniem si modernizmu i ekspansj postmodernizmu. Od poowy lat 90. XX w. coraz czciej w polskich tekstach krytycznych powtarza si kolejny przymiotnik fotografii artystycznej: inscenizowana. Inscenizowanie planu zdjciowego przez wielu fotografw na caym wiecie stao si na tyle powszechne, e nurt ten uznano za dominujcy w tym okresie, zarwno w Europie, jak i Stanach Zjednoczonych. Okrelano nim twrczo tak odmiennych stylistycznie fotografw, e z dystansu niemal ju 20 lat mona powiedzie, e fotografia inscenizacyjna to artystyczna fotografia kreacyjna, estetyzujca, poetycka Dalsze przymiotniki mona by jeszcze dugo dodawa. Jedna jednak wyrazista cecha rni fotografie inscenizowane od poowy XIX wieku od fotografii powstaych pod koniec XX wieku; te ostatnie realizacje najczciej s inscenizowaniem fotografii na podstawie wybitnych obrazw znajdujcych si dzisiaj w muzeach, nie tylko sztuki najnowszej. Obrazy, ktre fotografia inscenizowana przywouje, to fotografie, kadry filmowe i dziea malarstwa, a take grafiki. Inscenizowane s zarwno utwory fotograficzne uwaane dotd za nalece do nurtu werystycznego, dokumentalnego, obiektywnego fotoreportau, jak i obrazy kreacyjne i estetyzujce. Dlatego nurt inscenizacyjny w fotografii artystycznej koca XX wieku mona by nazwa fotografi obrazw, znanych gwnie z reprodukcji fotograficznej. Fotografia inscenizacyjna nie jest wic polowaniem na obraz i oczekiwaniem na decydujcy moment, jak tego chcia Henri CartierBresson. Jej powstanie poprzedzaj studia nad ide obrazu z muzeum fotografii. Idea obrazu prowadzi fotografa do przekonania, e jakie dzieo z muzeum obrazw jest na tyle inspirujce, e warto do niego powrci i przypomnie je odbiorcy. Nie bez znaczenia jest take i to, e nasilenie zainteresowania fotografi inscenizowan przypada na okres poprzedzajcy odejcie od fotografii analogowej w kierunku fotografii cyfrowej na czas postmodernizmu. Jest to okres stale powikszajcego si obszaru sztuki wirtualnej, sztuki obrazu oddalajcej od materialnej rzeczywistoci i zmierzajcej w stron wartoci wyobraonych; to czas budowania fundamentw wiata nierzeczywistego, ukadanego z coraz
10
trudniej rozpoznawalnych cytatw, przetworzonych z realnie istniejcych obiektw. Nie mona w krtkim tekcie przywoa wielu jake interesujcych twrcw fotografii inscenizowanej, zwaszcza brytyjskich i niemieckich. Patrzc na proces tworzenia si opozycji dokument kreacja w fotografii wiatowej warto przypomnie kilka przynajmniej postaw z dugiej listy autorw oraz etapy ewolucji fotografii inscenizacyjnej. OSCAR GUSTAVE REJLANDER Jednym z pierwszych twrcw fotografii inscenizacyjnej by Oscar Gustave Rejlander, z pochodzenia Szwed, brytyjski fotograf epoki wiktoriaskiej (18131875). Uczy si malarstwa i litografii w Rzymie; na kontynencie zapozna si z dzieami dawnych mistrzw malarstwa, nastpnie przenis si na stae do Anglii. Fotografi zainteresowa si w latach 18521853, a powici jej si od roku 1855. Najbardziej znany jest jako autor scen rodzajowych i alegorycznych, w ktrych jako jeden z pierwszych posugiwa si technik fotomontau. Okoo 1850 r., zaledwie dwadziecia lat po ogoszeniu wynalazku, rozgorzaa na Wyspach Brytyjskich dyskusja nad tym, czy fotografia moe by sztuk. Rejlander wiadomie posugiwa si w fotografii reguami kompozycji zaczerpnitymi z estetyki malarstwa, aby w ten sposb zbliy fotografi do sztuk plastycznych. Jego realizacje spotykay si z pozytywnymi opiniami wspczesnych mu krytykw. Najbardziej znane zdjcie w dorobku Rejlandera Dwie drogi ycia z 1857 r. jest fotomontaem o rozmiarach 80 40 cm, na ktry zoyy si kopie pozytywowe trzydziestu negatyww, wykonanych w do dugim okresie. Inspiracj by fresk Szkoa Ateska, malowido cienne, znajdujce si w Paacu Watykaskim, stworzone przez Rafaela , na zlecenie papiea Juliusza II, w latach 15091510. Rafael ukaza na nim spotkanie wielkich filozofw staroytnoci, ktre nie mogo si wydarzy naprawd. W centrum stoj Platon i Arystoteles. Platon, z twarz Leonarda da Vinci, pokazuje palcem niebo jako rdo wszystkich inspiracji i idei. Arystoteles wskazuje ziemi, przyrod. Starzec lecy na schodach to Diogenes, a opierajcy si o blok kamienny Heraklit ma twarz Michaa Anioa. Na malowidle pojawiaj si take: Pitagoras, Sokrates, Euklides. Nie brakuje tu sofistw i stoikw. Autor umieci take swj autoportret przy prawej dolnej krawdzi fresku. Przedstawienie rnych szk filozoficznych nioso przekaz renesansu o odrodzeniu filozofii wiata rdziemnomorskiego. Jest to droga, ktra wiedzie do Prawdy poprzez Rozum. Kompozycja Rafaela Santi zostaa uznana za arcydzieo, nie tylko renesansu. Rejlander sprbowa si z nim zmierzy, tworzc dziewitnastowieczny obraz fotograficzny. To rwnie alegoria przedstawiajca odwieczn walk pomidzy dobrem i zem. Dwm modym mczyznom, stojcym w centrum kompozycji, ukazane s dwie drogi yciowe: apolliska droga uczciwoci i pracy oraz dionizyjska droga grzechu i lenistwa. Kompozycj t zakupili dla siebie krlowa Wiktoria i ksi Albert, jako egzemplifikujc moralno wiktoriask. Mimo czytelnego przesania zdjcie wywoao oburzenie ze wzgldu na obecno na nim aktw. Dlatego zasonito nago podczas prezentacji dziea w 1858 roku. Rafael zna osoby, ktrych portrety umieci na swoim fresku jako zwolennikw okrelonych doktryn filozoficznych. Leonardo i Micha Anio byli wwczas osobami yjcymi. Natomiast Rejlander wprowadzi do swej kompozycji zdjcia cia yjcych obok anonimowych kobiet z pwiatka. Cao fotografii Dwie drogi ycia jest obrazem pewnej idei etycznej, natomiast zawiera elementy, ktre pruderyjni odbiorcy potraktowali w 1857 r. jak pornografi.
11
Werystycznie oddane akty kobiece i mskie pozostawia po sobie klasyczna sztuka grecka, do ich przedstawiania powrcono w nowoytnej sztuce europejskiej. Niemal natychmiast po ogoszeniu wynalazku fotografii w 1839 r. zaczto wykonywa pierwsze zdjcia pornograficzne, dziki ktrym powsta nowy rodzaj fetyszyzmu seksualnego fetyszyzm fotograficzny. Wierno oddawania szczegw anatomicznych przez fotografi dugi czas niepokoia wraliwych odbiorcw. BENEDYKT TYSZKIEWICZ W latach 18941897 fotografi inscenizowan uprawia pierwszy znany w Europie polski pasjonat fotografii: Benedykt Henryk hrabia Tyszkiewicz, zamieszkay w Paryu i wystawiajcy tam swoje fotografie od 1876 r. Urodzi si pod Wilnem w roku 1852; jako dziesiciolatek wyjecha do Francji; uczony by przez prywatnych nauczycieli. Dziedzic pokanej czci majtku Tyszkiewiczw po 1863 r. nie powrci na Litw, duo podrowa po wiecie, take wasnym jachtem. Swoj fortun ulokowa w banku, ktrego dyrektorem by Robert Demachy, wybitny artysta fotografii oraz prezes PhotoClub Paris. Benedykt Tyszkiewicz na przedmieciu Parya posiada niekomercyjne studio i laboratorium fotograficzne, w magazynach na zapleczu zgromadzi znaczne zbiory kostiumw i strojw z rnych epok, bucikw, kapeluszy itd jak wspomina jego syn. Osign znaczce sukcesy fotoreportaami ze swoich podry po Francji i USA; wykonywa interesujce portrety. Fotografowa przesta po spaleniu jego willi koo Saint Nazare podczas I wojny wiatowej, gdzie przechowywa swoje zbiory fotografii. Zmar w 1935 roku w Mentonie. Jego twrczo bya dobrze znana w Polsce, ale zachoway si zaledwie dwie reprodukcje prac Tyszkiewicza, opublikowane w warszawskim Tygodniku Ilustrowanym. W 1894 r. ukaza si tam fotogram zatytuowany Berenice, nawizujcy do legend Egiptu faraonw, by moe inspirowany take twrczoci literack Bolesawa Prusa. Benedykt Tyszkiewicz oryginalnie upozowa tragiczn posta Bereniki na kobietwojownika. Nag modelk ubra w hem i metalowy napiernik, a szyj, ramiona i biodra ozdobi klejnotami o staroegipskich wzorach, znanych z wykopalisk archeologicznych. Natomiast jego Pallas Atena z 1897 r. to inscenizacja inspirowana klasyczn rzeb greck; przedstawia modelk jako bogini siedz na tronie, stojcym na skrze lamparta. Atena ubrana jest w sukni greck, w prawej doni trzyma wczni, na gowie ma hem, obok jej tronu spoczywa tarcza. Obydwa fotogramy wskazuj, e Benedykt Tyszkiewicz nie dba a tak bardzo o wierno szczegw historycznych: hem na gowie Bereniki nie wydaje si egipskim hemem, wspczesne autorowi krzeso, ktre suy za tron Atenie, nie jest starogreckim tronem, a jej tarcza nie wydaje si by tarcz greck tylko rzymsk. O ile jego Berenika jest interesujcym portretem kobiety z koca XIX w. o wyjtkowej urodzie, o tyle statyczna kompozycja Pallas Ateny razi sztucznoci pozy. W 1903 r. w lwowskich Wiadomociach Fotograficznych ukaza si list Stefana Kulikowskiego, ktry sam uprawia fotografi artystyczn: Ten rodzaj fotografii pomidzy amatorami ma bardzo wielu zwolennikw, i susznie. Sztuczne ukadanie scen rodzajowych z kostiumowych modeli w wygodnym owietleniu altany nie jest alf i omeg sztuki fotograficznej, tym bardziej naladowanie mistrzw pdzla. Pewnie, e B.T. jest arcymistrzem w tym kierunku, ale bd co bd to specjalno nie obejmujca caoksztatu sztuki fotograficznej, zamknita, ograniczona ramami altany i dekoracji.
12
INSCENIZOWANE ZDJCIA RZEMIELNICZE Na przeomie XIX i XX wieku Oscar Rejlander i Benedykt Tyszkiewicz znaleli licznych naladowcw wrd rzemielnikwfotografw, widzcych rdo zysku w inscenizowaniu scen moralizatorskich i religijnych, fotografowanych w atelier i sprzeday na jarmarkach i odpustach. Fotografowali wspczesnych sobie ludzi w studio na tle historycznych panoram Jerozolimy czy Rzymu. Tak powstao dewocyjne monido, z modelami ubranymi w historyczne stroje i wyposaonymi w atrybuty witych Paskich, wzorowane na malarstwie religijnym. Wikszo rzemielniczych zakadw zaopatrywano wwczas w ta, malowane przez malarzy, przedstawiajce np. krajobraz wiejski i sielski, romantyczny ogrd albo Kopiec Kociuszki. Niektrzy z fotografowanych pojawiali si w renomowanym zakadzie fotograficznym po raz pierwszy i ostatni. Starannie przygotowywali uczesanie i ubir. Klient siada w ozdobnym fotelu, jak na tronie, w doni trzyma ksik, cho nie zawsze umia czyta. By to rodzaj ceremonii, profesjonalnie zainscenizowanej przez fotografa. Zdarzay si wypadki zaginicia wikszoci zdj rodzinnych w efekcie klski ywioowej czy dziaa wojennych. Wwczas przemylny rzemielnik wykonywa fotomonta portret maeski z dwch dowolnych zdj maonkw, powstaych w rnych miejscach i czasie. Zdjcia oprawiano w passepartout sugerujce solidn, pozacan ram i wieszano zwykle nad maeskim kiem, czsto okolone dewocyjnymi fotograficznymi monidami. STANISAW IGNACY WITKIEWICZ Pierwszym polskim artyst, ktry mia wiadomo znaczenia i rl medium fotograficznego dla dalszego rozwoju sztuki XX wieku by Stanisaw Ignacy Witkiewicz (18851939). Aparat fotograficzny otrzyma w 1899 r. od ojca Stanisawa Witkiewicza, artysty malarza i krytyka sztuki, ktry rwnie fotografowa, m.in. kilkuletniego syna. Wedug ojca nauka fotografii bya jednym z wanych elementw edukacji Stanisawa Ignacego, ktry nigdy nie chodzi do szkoy, a ksztacony by przez nauczycieli prywatnych, czsto bdcych niepodwaalnymi autorytetami w swoich dziedzinach. Witkacy zacz od fotografowania Zakopanego i krajobrazw tatrzaskich oraz lokomotyw parowych, reprodukowania swoich prac graficznych i malarskich, niezbdnych w korespondencji ze schorowanym ojcem, przebywajcym w sanatorium w chorwackiej Lovranie. W okresie zakopiaskim trwajcym do 1914 r. fotografowa rwnie inscenizowane przez siebie sceny z udziaem przyjaci i znajomych lub by przez nich fotografowany, najczciej jego aparatem (np. Ja z Fok i rewolwerem z 1899 r. owa Foka bya kotem domowym Witkiewiczw). Jednym z pierwszych cykli fotografii inscenizowanych s Miny z ok. 1910 r. seria wczesnych autoportretw Witkacego. Innym rodzajem fotografii inscenizowanej jest portret Eugenii Dunin Borkowskiej z 1912 lub 1913 r., w nakryciu gowy stylizowanym na bliskowschodni chust. Inscenizowane s portrety psychologiczne Tadeusza Langiera z tego samego okresu, z charakterystycznym dla Witkiewicza demonicznym sposobem fotografowania, opierajcym si na duym zblieniu twarzy modela w silnym grnym wietle, ktre wypenia cay kadr. Nie mamy pewnoci czy Witkacy samodzielnie wykona swj Autoportret wielokrotny w lustrach w Petersburgu w latach 19151917. Z pewnoci go zainscenizowa, niemniej na nim odwrcony jest plecami do centralnie ustawionego aparatu fotograficznego.
13
Po powrocie z Rosji sowieckiej fotografowa mniej, czciej by fotografowany. W dwudziestoleciu midzywojennym sta si inscenizatorem scen, ktrych inspiracj byy jego wasne utwory literackie, dramaty i powieci, biece wydarzenia polityczne oraz ogldane filmy, gdy by pasjonatem kina, szczeglnie niemego. I tak np. Roman Jasiski fotografowa w Zakopanem ok. 1924 r. inscenizowane scenki z udziaem Witkacego, jego ony Jadwigi, Antoniego Sonimskiego, Heleny i Jerzego Rytardw. W 1931 r. Jzef Gogowski wykona cykl autoportretw Witkacego zatytuowanych Wujcio z Kalifornii. Cykl ze stycznia 1932, sfotografowany przez Wadysawa Jana Grabskiego, zatytuowany jest Sceny improwizowane i przedstawia Witkacego ucharakteryzowanego na wschodnioeuropejskiego drania w towarzystwie zmysowej Janiny TurowskiejLeszczyskiej. W tym samym okresie powstaj: Nieznana fotografia nieznanego aktora kinowego Carlfaldo Ricci, Potwr z Dusseldorfu, Dra, ktrego dotd nie byo i wtpliwem jest, czy bdzie. Jeden z najlepszych cykli fotograficznych Scen imaginowanych, inspirowanych dramatami Witkiewicza z udziaem Janusza de Beauraina oraz Neny Stachurskiej, powsta w latach 1930. w Warszawie. Jego uwieczeniem jest autoportret Witkacego zatytuowany Wielki odtwrca Wielkiego Mogoa Stanley Ignatio Witkacy w scenie Sd nad partaczami. Inscenizacje fotograficzne Witkacego miay niekiedy posmak makabryczny, jak np. fotografia z ok. 1931 r. zatytuowana Towariszcz Pieresmierdow patrzcy na egzekucj mienszewikw, wspomnienie scen widzianych w Rosji w czasie rewolucji bolszewickiej, w rzeczywistoci jego autoportret za stoem ze szklank herbaty w doni, sugerujcy owego towarzysza z kolejn szklank wdki. Z tego roku pochodzi rwnie kolejna seria Min Witkacy fotografowany przez Jzefa Gogowskiego parodiuje Wodzimierza Majakowskiego z filmu Chuligan i panna z 1918 r. Fotografie inscenizowane Stanisawa Ignacego Witkiewicza byy nowatorskim eksperymentem, zabaw w sztuk traktowan przez autora z dystansem. Tego rodzaju fotografii nie uprawia w Polsce wtedy nikt. Podobne inscenizacje urzdzali w tym czasie jedynie surrealici francuscy, dla ktrych zdjcia wykonane podczas spotka grupy byy przede wszystkim dokumentem efemerycznego zjawiska, ktre przemino. JAN ALOJZY NEWMAN W Polsce midzywojennej w interesujcy sposb, odlegy od demonizmu Witkacego, inscenizowa swoje zdjcia Jan Alojzy Newman (19021941) artysta fotografii i publicysta, czonek Fotoklubu Polskiego. Ucze, pniej asystent artysty fotografii dr. Henryka Mikolascha na Politechnice Lwowskiej posiada gbok wiedz teoretyczn i znajomo specjalnych technik fotograficznych, takich jak guma wielowarstwowa, bromolej, przetok barwny, izohelia. Wykonywa rwnie nowatorskie fotomontae. Nie wystarczao mu jednak kopiowanie wspaniaoci tego wiata; na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w. tworzy inscenizowane kompozycje, realizowane z ogromnym nakadem pracy i wysikiem reyserskim. Najbardziej znane jego prace to: Na Zachodzie bez zmian z 1930 r., inspirowana powieci Ericha Marii Remarque`a pod tym samym tytuem oraz 19141918. Zobrazowa tragizm I wojny wiatowej; fotogramy przyniosy artycie saw, reprodukowaa je prasa caego wiata. Fotogram Na Zachodzie bez zmian wykonany zosta jako trjbarwny przetok, a uyte barwy s w nim istotnym elementem obrazu, przedstawiajcego twarz modego onierza, zamar w zasiekach z drutu kolczastego.
14
POLSKIE POWOJENNE INSCENIZACJE FOTOGRAFICZNE Po 1945 r. na Zachodzie nastpiy zmiany. Nikt nie inscenizowa nazistowskich parad z bbnami i pochodniami tylko po to, aby je sfotografowa i powieli w milionach gazet albo sfilmowa. Fotografi zdominoway realistyczny fotoreporta oraz inscenizowana fotografia reklamowa. Na Wschodzie prbowano zaszczepi tzw. realizm socjalistyczny. Wielu wybitnych artystw fotografii zostao zmuszonych do wykonywania fotografii w tym grzskim nurcie dla chleba, zwaszcza w okresie stalinowskim. Wikszo z nich bya inscenizowana przez specjalistw od propagandy komunistycznej, a fotograf jedynie rejestrowa sceny przedstawiajce robotnikw i chopw, ktrzy nie chcieli y godno i chodno w ruinach. Nad poprawnoci ideologiczn tak rozumianej roli fotografii czuwali partyjni cenzorzy. W Polsce sytuacja ta ulega zmianie po 1956 r. i przyniosa wspaniae dziesiciolecia polskiej fotografii artystycznej w latach szedziesitych subiektywnej i poszukujcej, jednak nie tak czsto inscenizowanej. FOTOREALIZM Okoo 1965 roku w Stanach Zjednoczonych pojawi si hiperrealizm, superrealizm lub fotorealizm kierunek w malarstwie XX wieku, ktrego celem jest przedstawianie rzeczywistoci z jak najwiksz precyzj. Termin ten po raz pierwszy zastosowa Daniel Abadie w odniesieniu do twrcw amerykaskich odtwarzajcych na ptnach fotografi. Wkrtce eksportowano go do Europy. Ju w XIX w. malarze powszechnie stosowali fotografi, traktujc j jako jeden z serii szkicw pomocniczych wykonywanych samodzielnie lub zamawianych u fotografw. Jednake do dugo to ukrywali, w przeciwiestwie do hiperrealistw. Wspczenie sytuacja wydaje si bardziej skomplikowana graficy komputerowi masowo kopiuj fotografie z internetu i natychmiast zapominaj o imieniu i nazwisku autora zdj lub w ogle do tych danych nie docieraj. Momentem triumfu hiperrealistw bya wystawa sztuki documenta 5 w Kassel w 1972 r. Wrd wystawianych tam prac fotorealizm cieszy si najwikszym zainteresowaniem. Ale ju po kilku latach zainteresowanie tym kierunkiem osabo. Malarze fotorealistyczni twierdzili bowiem, e odtwarzaj nieprzekaman rzeczywisto, a nie zdjcia. Tematami ich prac stay si wystawy sklepowe, samochody, przyczepy kampingowe, motocykle lub ich fragmenty, zdjcia paszportowe itp. Wikszo malarzy na stae wprowadzia do swych pracowni rzutnik i rzutowaa wykonane przez siebie fotografie na ptno, kopiowaa szkice i malowaa obraz wedug wywietlanego zdjcia. Niezbdne stay si aeroskop i pistolet natryskowy, ale najwaniejsza bya perfekcja warsztatowa. Mimo to hiperrealistw oskarano o wykonywanie mechanicznej pracy i odtwrczo, gdy porzucili fascynacj kolorem i abstrakcj niegeometryczn, tak wyran u starszych kolegw. Hiperrealizm by kontrpropozycj dla minimal artu, suprematyzmu i wszystkich kierunkw w sztuce, ktre sprowadzaj tre obrazu do absolutnego minimum, a od malarza nie wymagaj praktycznie adnych umiejtnoci technicznych. W niedugim czasie wielu artystw zrezygnowao przy tym z malarstwa olejnego na rzecz farb akrylowych, lepiej nadajcych si do wielokrotnego pokrywania detali, jak to czyni lakiernicy samochodowi; czsto pojawiajcym si u superrealistw motywem stay si pojazdy. Np. Don Eddy w 1970 r. pracowa nad cyklem grafik przedstawiajcych karoserie i zderzaki samochodw. Podobne obrazy malowa David
15
Parrish. Niektre ich dziea s niemal nie do odrnienia od fotografii; ich twrcy naladowali nawet rozmycia planw, gbie ostroci charakterystyczne dla optyki fotograficznej. Charles Close przedstawia na swoich obrazach silnie powikszone czarnobiae zdjcia paszportowe. Richard Estes fotografowa i malowa w 1967 r. kabiny telefoniczne. Lowell Nesbit przedstawi w 1970 r. start rakiety kosmicznej. Edward Kanowitz jedn ze swoich prac zatytuowa w 1971 r. wprost: Rzutowana scena uliczna, a Ben Schonzeit na obrazie Po huraganie z tego roku skopiowa kilka odbitek fotograficznych. Std ju tylko krok do fotografii inscenizowanej, ale przenoszonej pniej na ptno: John Clem Clarke w 1970 r. stworzy obraz Amerykaski Vermeer, a w 1972 r. Damy dworu (wycinek z Velazqueza). Amerykaski krytyk i teoretyk sztuki J. Ch. Amman, wyrni 6 kryteriw hiperrealizmu: prawie zawsze wzorem obrazu jest zdjcie lub diapozytyw; tradycyjn kompozycj malarsk zastpuje wybrany wzr fotograficzny, przenoszony przez projekcj na powierzchni obrazu; specyficzne cechy indywidualnego warsztatu twrczego s niemal cakowicie odrzucone; przedstawiany przedmiot jest ukazany precyzyjnie i zgodnie ze wzorem; tematy i motywy s czerpane z ycia codziennego lub otoczenia artysty; fotografia nie jest traktowana jako rodek pomocniczy, ale jako wiadomie wybrana droga do obrazu malarskiego. Hiperrealizm by miertelnym ciosem zadanym zwolennikom teorii o dokumentalnej wiernoci fotografii. Skoro rzecz mona namalowa tak precyzyjnie, jak sfotografowa weryzm fotografii jest mitem. Wszystkie te dowiadczenia skaniay do uzasadnionego twierdzenia, e gwnym medium sztuki jest wiato, plama barwna i kontur, co skwapliwie podchwycili pniej fotomedialici. GRUPA D KALISKA Wybuch stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. spowodowa istotne zmiany w polskiej fotografii artystycznej. Cz artystw przestaa wystawia w pastwowych galeriach i zacza organizowa si w grupy niezalene i wystawia w mieszkaniach prywatnych i kocielnych podziemiach. Do najciekawszych grup, ktre znalazy alternatywne wyjcie z wczesnej sytuacji zdawaoby si bez wyjcia naley d Kaliska postmodernistyczna grupa artystyczna, powstaa w 1979 roku. Tworzy j piciu artystw. Marek Janiak, ur. w 1955 r. w odzi, architekt i artysta fotograf, doktor habilitowany, wykadajcy fotografi i projektowanie wntrz w Politechnice dzkiej, w Akademii Sztuk Piknych oraz Wyszej Szkole HumanistycznoEkonomicznej w odzi. Od 1991 roku jest prezesem Zarzdu Fundacji Ulicy Piotrkowskiej. Andrzej Kwietniewski, ur. w 1949 r. w odzi, studiowa biologi na Uniwersytecie dzkim, dziaa w Fundacji Ulicy Piotrkowskiej. Adam Rzepecki, ur. w 1950 r. w Krakowie, studiowa histori sztuki na Uniwersytecie Jagielloskim, pracowa jako majster zmianowy w Zakadach Wodocigw
16
w Krakowie. Andrzej wietlik, ur. w 1952 r. jeden z najciekawszych polskich artystw fotografii, czonek ZPAF, mieszkajcy w Warszawie, wykonawca wikszoci obrazoburczych fotografii grupy d Kaliska. Andrzej Wielogrski (pseudonim Makary), ur. 1952 r. w odzi, od 1973 r. pracuje na Uniwersytecie dzkim, czonek ZPAF oraz prezes Stowarzyszenia Artystycznego d Kaliska. d Kaliska powstaa we wrzeniu roku 1979, w kilka dni po wyrzuceniu jej przyszych czonkw z pleneru zorganizowanego przez ZSMP w Darwku na Pomorzu rodkowym. Od pocztku lat 80. d Kaliska tworzya tzw. Kultur Zrzuty, pniej tzw. Kultur enujc. Organizowaa prowokacyjne happeningi i performance. Neoawangarda, neodadaizm, skandal, przewrotno, prowokacja to okrelenia, ktre towarzyszyy dziaalnoci grupy d Kaliska, najbardziej przemiewczego i anarchistycznego ugrupowania artystycznego w polskiej sztuce. Krytykowana przez oficjalnych krytykw, czasem omieszana przez kolegw po fachu, wywoywaa i nadal wywouje skrajne reakcje od wykluczania po entuzjazm. Przez dziesiciolecia przeciwstawia si utartym prawdom o sztuce i stereotypom mylenia o istocie dzie artystycznych. Od drugiej poowy lat 80. XX w. artyci grupy tworz fotografi inscenizowan. S autorami aranowanych pastiszw najsynniejszych dzie sztuki, gwnie z zakresu malarstwa europejskiego. Do inscenizowanych zdj pozowali pocztkowo czonkowie grupy, wcielajc si w wyznaczone role, pniej zaczli wynajmowa modelki i modelw. Fotografie, ktre s zapisem inscenizacji z dugim czasem otwarcia migawki aparatu fotograficznego wykonywa Andrzej wietlik. W ten sposb powstay poruszone i poruszajce ywe wersje obrazw (m.in.: Niesienie krzya Hieronima Boscha, Mona Lisa Leonarda da Vinci i Marcela Duchampa, Ostatnia wieczerza Leonarda da Vinci, Narodziny Wenus Sandra Botticellego, lepcy Piotra Breughla, Wolno wiodca lud na barykady Eugene a Delacroix, szereg wariantw niadania na trawie Edwarda Maneta i Alaina Jacqueta, Bitwa pod Grunwaldem (na Karowej) i Batory pod Pskowem Jana Matejki). Prace te otwarcie kpiy z malarzy i malarstwa, ironizoway na temat historii sztuki. Nieodcznym elementem dziaalnoci odzi Kaliskiej jest deklarowana przez ni postfuturystyczna antymuzealno i przewrotny stosunek do tzw. zjawisk muzealnych. Konsekwentnie od lat neguj oni wszystkie formy sztuki, zarwno awangardowej, jak i tradycyjnej, stawiaj na zabaw i przekraczanie istniejcych barier estetycznych i etycznych, jako jedyny suszny model uprawiania antysztuki. Twrczo prezentowali w latach osiemdziesitych w niezalenych galeriach najwaniejszy by dzki Strych: galeria, pracownia i atelier zdjciowe w jednym, na strychu kamienicy przy ulicy Piotrkowskiej. Do ok. 1990 r. atakowali i wymiewali socjalistyczne realia oraz malarstwo Nowych Dzikich i patriotycznomistyczn sztuk przy Kociele. W rysunkach, kolaach, fotografiach szydzili z wartoci magicznych i transcendentalnych w sztuce. Kultura Zrzuty wydawaa niezalene bruliony artystyczne Tango; pojedyncze egzemplarze miay okoo setki stron wykonywanych rcznie. Rozdawali je przyjacioom i krytykom, organizowali spotkania, dyskusje. Na dzkim Strychu odbyy si te tak wane filmowe przegldy, jak Nieme kino w latach 19831985. Od pocztku dziaalnoci d Kaliska ogasza manifesty, w ktrych na bieco odnosi si do sztuki i do otaczajcej rzeczywistoci. Zawsze jej dziaaniom towarzyszya fotografia inscenizowana wizualizacja refleksji, niekiedy dokumentujca kolejne, zaaranowane akcje. W 1988 r. d Kaliska wzia udzia w oficjalnej wystawie Polska fotografia intermedialna lat 80tych, na ktrej pokazaa m.in. erotyczne inscenizowane zdjcia i film Freiheit, neine danke!
17
W 1989 r. grupa zmienia nazw Strych na Muzeum odzi Kaliskiej; obecnie przy ulicy Piotrkowskiej 102 w odzi dziaa pub, ktry jest galeri ich prac i jednoczenie siedzib Stowarzyszenia Artystw d Kaliska. Od 2000 r. d Kaliska propaguje New Pop, odwoujcy si do amerykaskiego popartu. Charakterystyczne dla duetu JaniakKwietniewski erotycznoseksualne prace w style New Pop wymiewaj wspczesn liberaln i skomercjalizowan rzeczywisto, wykorzystujc mechanizmy reklamy i nowoczesnych mediw elektronicznych do tworzenia fotografii inscenizowanych. Gon akcj bya sesja fotograficzna wykonana dla Playboya w 2004 r., na ktrej naga modelka z rozpostartymi ramionami staa na czerwonych plastikowych kontenerach cocacoli naladujc ora nasze godo pastwowe. Dwukrotnie, w 2004 i 2009 roku, grupa d Kaliska wystpia do dzkiego konserwatora zabytkw z pisemnym wnioskiem o wpisanie jej do rejestru zabytkw ruchomych miasta. Wniosek pozosta bez odpowiedzi. Najnowszy projekt odzi Kaliskiej nosi tytu Stefan i Majonez dokonali w nim zderzenia dwch symboli Kielc, wywodzcych si z cakowicie rnych dziedzin i epok Stefana eromskiego i majonezu kieleckiego. Te dwa przewodnie motywy, przewrotnie zestawione ze sob, wiadomie odwouj si do do obrazw mistrza popartu, ukazujcych puszki zupy Campbell czy butelki cocacoli. Zwielokrotnione na wielkoformatowych serigrafiach przedstawienie portretu i soika wykreowano na podstawie pojedynczej fotografii i przetworzono w rodzaj ikony. Dzi prace odzi Kaliskiej wchodz w skad wielu muzealnych kolekcji sztuki nowoczesnej, m.in. Muzeum Sztuki w odzi i Muzeum Narodowego we Wrocawiu, a grupa bierze udzia w najwaniejszych wystawach sztuki wspczesnej w kraju i zagranic. Grupa d Kaliska bya swoistym zaworem bezpieczestwa sztuki polskiej od poowy lat osiemdziesitych, a jej twrcy naleeli do najzabawniejszych grabarzy nadtych ceremoniaw sztuki ulegej. Ich sukces przyczyni si do powstania szerokiego nurtu fotografii inscenizowanej w Polsce. Wspczenie fotografia inscenizowana jest przedmiotem zaj w uczelniach artystycznych i fotograficznych, ogoszenia o rnych formach kursw fotografii inscenizowanej bez trudu mona odszuka w internecie. Jednake uprawiana jest w odmiennych realiach politycznogospodarczych, ktre przyniosy nowe wyzwania i odmienne akcje artystyczne, gdy znalelimy si: midzy inscenizacj a manipulacj. ZBIGNIEW LIBERA Fotografia bya, jest i bdzie manipulowana dla potrzeb politycznych, np. poprzez zainscenizowanie przeomowego zdarzenia historycznego, ale po pewnym czasie od jego zaistnienia. Jako przykad moe posuy zdjcie Jewgienija Chadeja (19171997), oficera Armii Czerwonej, pracujcego dla agencji TASS, przedstawiajce moment umieszczenia sowieckiego czerwonego sztandaru na szczycie budynku Reichstagu w Berlinie w pierwszych dniach maja 1945 r. Fotografia bya zainscenizowana. Pierwsz flag 30 kwietnia 1945 r. okoo godziny 22.40 zatkn 23letni onierz radziecki Michai Minin. Zostaa ona zdjta przez grup niemieckich nazistw w nocy, po krtkotrwaym odbiciu ruin Reichstagu. Chadej wzorujc si na zdjciu amerykaskiego fotografa Joe Rosenthala, przedstawiajcym moment zatknicia flagi przez onierzy amerykaskich na wyspie Iwo Jima, zorganizowa niewielk grup onierzy. Powtrnie sztandar umiecili 2 maja 1945 Gruzin Meliton Kantaria i Rosjanin Michai Jegorow. Jewgienij Chadej, aby zdoby odpowiedni flag do zdjcia, uda si po ni samolotem do
18
Moskwy. Wykona ca seri inscenizowanych zdj. Jedno z nich wybraa moskiewska cenzura, ktra usuna niemiecki zegarek z rki radzieckiego onierza wzniesionej w gecie triumfu. Sam autor w celu pogbienia dramaturgii doda dymy nad poncym Berlinem. Podobnych przypadkw manipulacji/inscenizacji zdj w historii politycznej XX wieku po obu stronach szczliwie nieistniejcej elaznej Kurtyny mamy tak wiele, e mona by byo uoy z nich kilkusetstronicowy album. Manipulacje polityczne spowodoway trwae zmiany w wiadomoci artystw wyczulonych na tu i teraz. Jednym z najistotniejszych wystpie w historii fotografii artystycznej i sztuki wspczesnej pocztku XXI wieku s Mistrzowie i pozytywy Zbigniewa Libery z lat 20022003. Ten wybitny artysta odway si wyszydzi pojmowanie fotografii jako niepodwaalnego zdaniem niektrych dokumentu. Nie przeprowadza mudnej analizy fotografii w wietle innych historycznych dokumentw, nie ledzi wypowiedzi wiadkw wydarze. Dokona pastiszu zdj oraz celowej prowokacji wobec tych, ktrzy ufaj mediom masowym. W lutym 2004 r. przedstawi w galerii Atlas Sztuki, mieszczcej si w dawnych jatkach (!) przy ul. Piotrkowskiej w odzi cykl inscenizowanych fotografii, ktre wywoyway protesty i jednoczenie smutn refleksj nad czasem, w ktrym yjemy. W 2002 r. sfotografowa m.in. inscenizacj, zatytuowan Mieszkacy. Przedstawia ona umiechnitych przebieracw w rnym wieku, odgrodzonych od widza rzdami rozcignitych sznurkw. Cao wyglda jak kadr z planu filmowego, ale budzi niepokj, gdy z wiadomoci wikszoci dawnych i aktualnych uczniw wywouje fotografi winiw jednego z hitlerowskich obozw koncentracyjnych. Na innej inscenizacji fotograficznej zatytuowanej Kolarze zaprezentowa grup ludzi ubranych w stroje i hemy kolarzy szosowych, ktrzy podtrzymuj sup z napisem STOP, przecity pi. I tym razem jest to pastisz historycznego zdjcia, przedstawiajcego amanie polskiego szlabanu granicznego przez nazistowskich onierzy 1 wrzenia 1939 r. Obecnie wiemy, e to zdjcie zostao zmanipulowane i wykonane w kilka godzin po agresji na Polsk. Jest to jakby rodzaj usprawiedliwienia prowokacji: skoro Goebbels i Mootow mogli, to Libera te moe. W 1942 r. Dmitrij Baltermanc wykona Rozpacz, przetworzone graficznie czarnobiae zdjcie, przedstawiajce kobiety poszukujce swoich bliskich wrd zamordowanych przez nazistw w okolicach Kercza koo Krymu. W fotografii inscenizowanej Libery to Poraka w przeaju z 2003 r. jakby przefotografowany fragment rosyjskiej gazety z barwnym zdjciem grupy modych ludzi na brzegu morza, w strojach ni to plaowych, ni to sportowych. Zbrodnia bya prawdziwa i w Kerczu, i w obozach koncentracyjnych, Armia Czerwona zdobya Berlin w 1945 r. Nastpny kadr z 2003 r. to brodaty mczyzna lecy na noszach i palcy cygaro, zdjcie tylko troch podobne do zdjcia pomiertnego Guevary, ktre obiego wiatow pras. Nastpny kadr to byaby egzekucja rannego Che wykonana 9 padziernika 1967 r. w Boliwii. Libera manipuluje take tekstami, zamieszczanymi pod inscenizowanymi zdjciami. W czarnobiaej pracy Nepal z 2003r. widzimy fragment zrujnowanej drogi, moe pasa lotniska, co sugeruj ubiory rozbawionych motolotniarzy, gdy po przektnej obrazu przebiega dwoje rozemianych nastolatkw. Dziewczyna w rodku kadru jest naga. I tym razem ze wiadomoci wyania si inne zdjcie z lat siedemdziesitych dziewczynka, dziecko oparzone napalmem, z paczem biegnce wietnamsk szos. Okrutna gra sw: napalm Nepal. Mistrzowie i pozytywy Zbigniewa Libery to cykl przemylany i konsekwentny, w 2003 r. powsta Sen Busha jako okadka czasopisma Przekrj, na ktrej dziewczyna ubrana w muzumask chust tuli si do biaego onierza. Ten odwrcony jest plecami, dziki czemu widzimy dwie pary rk ludzi inscenizujcych t fotografi. W prawym grnym rogu okadki Libera umieci dwa zdania: To nie zdarzyo si naprawd! To tylko odwana prowokacja polskiego artysty.
19
ANDREAS MLLERPOHLE I VILM FLUSSER Andreas MllerPohle, urodzony w 1951 roku w Brunszwiku, jest rwienikiem czonkw grupy d Kaliska. W latach 19731979 studiowa ekonomi i teori komunikacji na uniwersytetach w Hanowerze i Getyndze. Niezaleny artysta fotografii, wystawia od 1974 r. Publicysta i wydawca, redaktor magazynu Fotografia Europejska, wydawanego w Getyndze i Berlinie od 1980 roku. W 1981 r. pozna i zaprzyjani si z filozofem Vilmem Flusserem, redagowa jego pisma i wydawa magazyn Ku filozofii fotografii. Od 1980 roku MllerPohle by wykadowc fotografii i komunikacji wizualnej w Europie i USA, a latach 19972004 profesorem komunikacji wizualnej w Wyszym Instytucie Sztuk Piknych w Antwerpii, w Belgii.Mller Pohle mieszka i pracuje w Berlinie. Obecnie Vilm Flusser (12 maja 1920 27 listopada 1991) to filozof, pisarz i dziennikarz, urodzony w Pradze, w rodzinie ydowskiej. W 1938 r. rozpocz studia filozoficzne na Uniwersytecie Karola w Pradze; w 1939 r. wyemigrowa do Londynu z Edit Barth, przysz on i jej rodzicami, tam kontynuowa studia w Londyskiej Szkole Ekonomii i Nauk Politycznych. Ojciec zgin w Buchenwaldzie w 1940 roku, a dziadkowie, matka i siostra zostali przywiezieni do Auschwitz, a nastpnie do Theresienstadt , gdzie zmarli. W 1941 r. wyemigrowa do Brazylii, mieszka w Sao Paolo i Rio de Janeiro, wkrtce otrzyma obywatelstwo brazylijskie. Swoje prace publikowa w kilku jzykach. Wczesne prace Flussera powstaway pod wpywem myli Martina Heideggera, egzystencjalizmu i fenomenologii. Sformuowa wasn doktryn dychotomii historii: okresy kultu obrazu przeciwstawi okresom kultu tekstu. Bya to doktryna optymistyczna, gdy w myl jej wykadni moliwy jest okres zrwnowaenia kultu sowa i obrazu. Poczwszy od 1950 roku wykada filozofi i pracowa jako dziennikarz, a do czasu opublikowania w 1963 roku jego pierwszej ksiki Lingua e realidade (Jzyk i rzeczywisto). W 1960 roku rozpocz wspprac z brazylijskim Instytutem Filozofii w Sao Paulo i publikowa w Revista Brasileira de Filosofia. Duo pisa i naucza w wielu szkoach w Sao Paulo, bdc wykadowc filozofii nauki Uniwersytetu w Sao Paulo i profesorem filozofii komunikacji w Escola Superior de Cinema w Sao Paulo. Wsppracowa z organizatorami prestiowego midzynarodowego Biennale de Sao Paulo, uczestniczy w brazylijskim yciu kulturalnym. W 1972 roku zdecydowa si demonstracyjnie opuci Brazyli, ze wzgldu na przejcie wadzy przez reim wojskowy. Zamieszka w Niemczech, pniej na poudniu Francji. Do koca swojego ycia by bardzo aktywnym pisarzem i wykadowc teorii mediw. Zgin w 1991 roku w wypadku samochodowym, podczas wizyty w rodzinnej Pradze, gdzie mia da wykad o swojej filozofii. Dziki docieraniu do naszych bibliotek najpowaniejszego niemieckiego magazynu o wspczesnej fotografii European Photography, przemylenia Flussera byy znane w Polsce. Ksika Ku filozofii fotografii, wydana w Katowicach dopiero w 2004 r., przyniosa Flusserowi wiatow saw w latach osiemdziesitych. Swoje rozwaania zaczyna od filozoficznej analizy fotografii jako aktu komunikacji, a koczy systematyzacj technik kulturowych. Mona t publikacj potraktowa jako klucz, a zarazem swego rodzaju wprowadzenie do opisu wspczesnoci w wietle postpujcych procesw medializacji, dokonujcej si za spraw nowej kategorii narzdzi ludzkich aparatw, z ktrych szczeglne znaczenie ma najczciej uywany dzisiaj aparat fotograficzny. Apparatus, przyrzd wystpujcy w roli narzdzia poznania, jest podstawow kategori, do ktrej odwouje si filozof mwic o spoeczestwie postindustrialnym. Apparatus jest oczywistym fetyszem okresu kultu obrazu. Ta najwaniejsza, klasyczna ju pozycja z dziedziny analizy fenomenu fotografii powinna si znale w bibliotekach wszystkich, ktrzy zajmuj si fotografi artystyczn i sztuk mediw.
20
Bibliografia 1. Kuryluk Ewa, Hiperrealizm nowy realizm, Warszawa 1979. 2. Paewski Ignacy, Spojrzenie w przeszo polskiej fotografii, Warszawa 1982. 3. Franczak Ewa, Stefan Okoowicz; Przeciw nicoci. Fotografie Stanisawa Ignacego Witkiewicza, Krakw 1986. 4. Andreas MllerPohle, Fotografia inscenizujca, wstp do katalogu: Inscenizacje. Wspczesna fotografia w Republice Federalnej Niemiec, Warszawa 1988. 5. Krzysztof Jurecki, Fotografia polska lat 80tych, d 1989. 6. Janiak Marek, Kwietniewski Andrzej, Rzepecki Marek, wietlik Andrzej, Wielogrski Andrzej; Bg zazdroci nam pomyek. d Kaliska Muzeum, d 1999. 7. Zbigniew Libera, Mistrzowie i pozytywy, w: Atlas Sztuki nr 3, d 2004. 8. Vilm Flusser, Ku filozofii fotografii, Katowice 2004.
LISTY Zygmunt Mycielski do Czesawa Miosza Paris VI, 50 r. Jacob. 13.VI. 1970 Drogi, zastaj Twj list po powrocie z Londynu i przed powrotem do P.[olskiej]R.[zeczpospolitej] Ludowej. Ciesz si, e o ile rozumiem z listu Jasia [Mycielskiego] matem.[atyka], Tarski, Ty, Koakowski, moe i Ja, znacie si, widujecie. Chciabym, ebycie czasami spotkali Stasia Skrowaczewskiego (Minneapolis) - spotykam go tutaj, pyta mnie on o Twj adres i Jasia. Czy nikt nie moe (potrafi?!) odpowiedzie spokojnie np. Sartrowi? Te naiwne dzieciuchy (jak piszesz), czy nie mogyby sobie zada trudu i przeczyta ksiki rosyjskie, I krg i Pavillon des cachcereux Soenicyna, list filozoficzny Czaadajewa, przetumaczy jednak te kilka tomw Od biaego do czerwonego caratu Kucharzewskiego, choby tylko dla specjalistw, dyplomatw, politykw, nie mwic ju o La Russie czy Voyage en Russie Custine'a, tysic rde, wiadectw, dokumentw, krajw podbitych, mentalnoci, w ktrej krgu znalelimy si; wszyscy ju u nas boj si wszystkiego i uwaaj wadz za nieuchronne fatum. Nie wiemy, dokd idzie wiat i jak rozwija si czowiek, ale pewne jest, e w tym wieku przyspieszenie jest kolosalne, cay szereg linii rozwojowych (postp techniczny, wiedza, ilo ludzi, zatru itd.) jest bliska linii pionowej, ktra biegnie w nieskoczono, a wic katastrof (jak). Nasze (tzw.) humanistyczne mylenie (a wic jaki ma by, bdzie rezultat, mego odkrycia, czynu, postpowania) stoi w cisym zwizku z doznaniem zmysowym i jakim ,,naturalnym"(??) funkcjonowaniem mylenia, rozumienia (filozofia). Doznanie zmysowe idzie do kosza wobec funkcjonowania instrumentw (nie tylko mikroskopu i teleskopu!), rozumienie przekracza wszelkie doznania zmysowe, a wic i nasze pisania, sztuki pikne, nie maj swego dotychczasowego sensu pisz o tym w pierwszym artykule, jaki od 4 lat cenzura zezwolia opublikowa (w ,,Tyg.[odniku] Powszechnym"), prosz [wyraz nieczytelny], eby Ci to posa. Czy nikt nie potrafi uj w ksice (nie czerwonej, ani Mein Kampf ani Lenin, ani Ewangelia), jaki jest sens TEGO CAEGO INTERESU, czy tylko prorocy o tym sensie bekota mog? Przeraa mnie, bardziej ZACHD ni to co nieuchronne bo organiczne na przestrzeni od Elby po
21
Pacyfik, skrupi si, chyba w konflikcie rasowym, rasizmie. Ale nasza biedna CYWILIZACJA ZACHODNIA skrya si w kilkunastu dobrych restauracjach, w aktywnoci i wydajnoci natok i ilo... wracam wic tam, do wizienia. Ja tam swobodniej mog mwi o Rosji, komunizmie, ni tu, gdzie Francuzi maj wystraszone oczy. CO JA POWIEM AMERYKASKIEJ MILIONERCE, ktra jest komunistk i mieszka w Plaa Athenee. A szofer z Gard du Nord: Vous etes polonais, monsieur? Qui. Je viens de Varsovie. Oh - vous etes hereux. Hereux? Pourqoui? Parce que vous venez d'un pays libre[1] Autentyczne (cho rozmowa dla cisoci z 1967 roku). Mam wtedy ochot zawrci i wraca do Warszawy. Pisz na tarasie, u Francisa. Po dwch miesicach tu, w Londynie i Monaco. W Monaco: Nous savons que nous avons trop d'argent. II faut le justifier. Cest tres difficile".[2] Ja nie odpowiadam na to, e mgbym w tych trudnociach dopomc, uly im... Jutro bd jeszcze u Jzia, Maryni [Czapskich], Giedroycia. Do Polski poszy ju jakie plotki o mnie, donosy chyba. Bardzo s ZANIEPOKOJENI czy wrc, w Biurze Wsppracy Kulturalnej z Zagranic. Mj paszport jest dowodem liberalizmu, moe kto tam mia nadziej e nie wrc, bd mieli wtedy mniej kopotu, napisz, e zdradziem, ukradem (znajd dowody), jestem agentem. Muzyk komponuj sobie dla szuflady. Nie wiem co si stanie na granicy, ani potem. Jestem zmczony. Ciesz si, e nie jestem niemiertelny, e nie bd w XXI wieku (cho to pewno LE). Idea witalnoci, de la reussite[3], sukcesu itd. jest ju poza mn. Nie chc jednak tkwi w zniechceniu, ale w partyturze, ktr moe potrafi napisa. Podnieca mnie to jeszcze, cho zupenie nie wiem czym jest ani na czym polega muzyka. ciskam Ci, Twoich, list ten naprawd KAWIARNIANY. Twj Zygmunt M. [1] Pan jest Polakiem? Tak pochodz z Warszawy. O, to pan jest szczliwy. Szczliwy, dlaczego? Bo pochodzi pan z wolnego kraju. [2] Wiemy, e mamy za duo pienidzy. Trzeba to usprawiedliwi. To bardzo trudne. [3] Powodzenia. SZKIC Igor Wieczorek GDY PIERWSZE SKRZYPCE GRA PUSTKA Awantura o przerwany spektakl Jana Klaty bya dobr okazj do jakiej sensownej dyskusji na temat etycznych pryncypiw sztuki awangardowej. Niestety owa okazja zostaa zaprzepaszczona z powodu znacznie wikszego, bo kosmicznego, skandalu, jakim jest upyw czasu. To wanie przez upyw czasu, ktry w istocie rzeczy wydaje si bezczasowy, sztuka awangardowa robi wraenie starszej i znacznie bardziej skostniaej ni tradycyjne pryncypia Starego Teatru w Krakowie. Jan Klata i jego krytycy s tylko marionetkami w rkach matki natury, ktra z nieznanych przyczyn i w niepojty sposb przybiera posta kultury. Kulisy tej maskarady stanowi nie lada
22
wy yzwanie za arwno dla a ludzi sztu uki jak i dl la ludzi na auki. Wypa ada ywi n nadziej, e wsplny ymi siami atwi iej im bdzie rozp prasza ponure p mr roki niew wiedzy. Na auka moe wyjania sk komplikowa ane relacje e midzy umys u em a mzgiem za pomoc c typowo artystyczn nych metaf for, a sztuka s moe przedsta awia gboki b sens ty ych wyjanie n z nauk kow precy yzj. Hiszp paski neu uroanatom m, odkryw wca komr rek mzgo owych, kt try by jednoczenie n uz zdolnionym m poet, Sa antiago Ra aymon y Cajal, C wyzn na przed laty, l e G Gdy niczym m entomol log po odajcy za z barwnym mi motylam mi przemie erzaem kw wietnik isto oty szarej, napotykajc komrk ki o nie ezwykle subtelnych s i elegan nckich ksz ztatach, owe o tajem mnicze mo otyle duszy y, cay cz zas tow warzyszya mi myl, e pewneg go dnia trz zepotanie ich i skrzyde e odsoni by moe kto wie? ? sek kret ycia umys u u. I choc cia jego marzenie m s nie spe si enio, a se ekret ycia a umysu w wci pozo ostaje ukry yty w czeluciach h istoty sza arej, to jed dnak motyl le duszy dz ziki postpom p nauki i i awangar rdowej poe ezji za aczy wzlat tywa wyej e ni posp polite owad dy i biblijne e anioy. W kszo biosocjolog Wi b gw oraz kognitywist k tw zgadz za si co do d tego, e akt tw rczy nie jest eru upcj sym mboli wypywajcych h z jakieg go uniwersalnego rda ani i wynikiem m ingeren ncji czy ynnikw nadprzyro odzonych, ale konkretnym procesem biologicz znym, zak korzeniony ym w zoonych strukturac ch obwod w neurono owych i pro ocesach wy yzwalania n neuroprzek kanikw. Amery ykaski bi iolog, Edw ward Wilson, jest prz zekonany o tym, e s skoro pier rwotne isto oty lud dzkie wyn nalazy tw rczo ar rtystyczn, aby wyra azi w ten n sposb swoje nie ezwykle sil lne po oczucie sol lidarnoci grupowej oraz zapan nowa za pomoc p magii m nad b bogactwem m rodowis ska i innymi i siami, a to w bliszej lub l dalszej j przyszoci dziki odkryciu jednoci przenikaj p cej wy ysiki nauk ki i sztuk ki uda si nam po owrci do o domu lecego w wiecie, do ktre ego pr rzygotowaa nas ewol lucja mzgu. Jeeli E. Wilson n ma racj, to trzeba a liczy si z tym, e jakim przedsmaki iem atrakc cji, kt re czekaj na nas w tym bezc czasowym domu, jest t synny Kwantowy K czowiek niemieckie n ego rze ebiarza, a jednocze enie fizyka a, Juliana Voss-Andr V reae. Kwan ntowy czowiek o to rze r ba zoona z ca aego syste emu piono owych ark kuszy blach hy. Rz zeba prze edstawia cz c owieka, ktrego wygld zm mienia si zalenie od punk ktu widzen nia. Z pewnego punktu widzenia w w da jak wygl k tuman kurzu, k z innego i pu unktu widz zenia jak rj oszalaych os s, a z jeszcz ze innego punktu p nie e wida go prawie wc cale. Nie tr rzeba chyba wyjania a, e enigm matyczny wygl w d tego dziwnego czowiek ka jest bard dzo czy yteln alu uzj do od dkry fizy yki kwanto owej, z kt trych wy ynika niezb bicie, e na poziom mie kw wantowym pierwsze skrzypce s gr ra pustka. puszczam, e ta sam ma pustk ka gra pie erwsze skrzypce w umysach h zawzity ych Przyp rel latywistw w spod zna aku Teatru u Klaty tud dzie prync cypialistw w spod zna aku Stareg go Teatru, bo ws szystkie ich h poczynan nia s przer raliwie ni iespjne i nic n z nich ju u nie rozu umiem.
23
AFORYZMY Lech M. Jakb Jeli ogldjc si za siebie nie widzisz wasnych ladw, to ju ci nie ma. Wrd krewnych krlika znajdziesz osa, barana, lisa, mij. I aden to midzygatunkowy cud. I tak to jest: naukowcy manipuluj faktami, a fakty naukowcami. Ech, konsumpcja. Nawet Boga wzywaj jak kelnera. Kto wcza telewizor, sam siebie skazuje na umysowy Armagedon. Czasem ku doowi cignie nie tylko grawitacja. Dawanie do mylenia to nie jamuna! Bg nie odpowiada na listy. Nie znaczy to jednak, e ich nie czyta. To, co widzimy i czujemy jest zaledwie bram do tego, czego dostrzec nie moemy i nie przeczuwamy. Krew, pot i zy. Bez nich zwycistwo ma smak znoszonego pantofla. Wreszcie przyjmijcie to do wiadomoci: przecitno miewa si tornada. W wiecie matow inteligencja jest grzechem cikim. Nie wiadomo, co jest po drugiej stronie. Ale i po tej, co jest te nie wiadomo. My, krewniacy orangutanw i goryli, nie stronimy od mapich zachowa. Za darmo jest tylko wieczno. I to nie wiadomo jaka. Nieustannie ledz mnie gwiazdy. Gdy je api na tym - mrugaj porozumiewawczo... Narodziny i mier to bliniaki jednojajowe. mier to jedyny go, ktrego nie da si wyprosi za drzwi.
Z nowego zbioru aforyzmw przygotowywanego do druku w 2014 roku.
24
POGRANICZA Aneta KielanPietrzyk PRZYSZO KIERUNEK BEZ DROGOWSKAZU. SOWO O POEZJI JERZEGO STASIEWICZA Jerzy Stasiewicz prozaik, poeta, dramaturg; wyda do tej pory pi ksiek: dramat Pojednanie (Wrocaw 2005), proz Wasny kt (2011) i trzy tomiki poetyckie Zapach mojej ziemi (Wrocaw 2002), Szukam wasnego cienia (Krakw 2005), Poezji tom III (Krakw 2009). Pisarz pozostaje wierny w swojej twrczoci tematom politycznym i spoecznym. Jego bohaterem jest czowiek dowiadczony przez ycie, niegdy szczliwy m i ojciec, teraz samotny, bezdomny troch z przymusu, a troch z wasnego wyboru. Dramat Pojednanie opiera si take na wtkach politycznych i spoecznych. Stasiewicz w rozmowie Prezydenta z Diabem i Anioem zastanawia si nad rol ojczyzny, nad zadaniami wadz rzdzcych, nad tym co jest, a co powinno by, jak si yje i jak powinno si y spoeczestwu. Podobnie dzieje si w poezji Stasiewicza, na ktrej postanowiam skupi swoj uwag. We wszystkich swoich tomikach poeta jest krytyczny wobec rzeczywistoci jaka go otacza. Przygnbia go niesprawiedliwo, bezdomni na ulicach, brak perspektyw dla modziey i miejsca dla kultury, politycy zajmujcy si wycznie sob zamiast pastwem. Stasiewicz nie godzi si, by by bezimiennym poet, by jego poezja zostaa zamknita w szufladzie; ona zostaa stworzona do wyszych celw. My modzi, zagubieni poeci Schyku dwudziestego wieku Kloszardzi bibliotek ebrzcy w czasopismach o druk () Przyszo kierunek bez drogowskazu Czarne widmo miska zupy na odczepne alkohol czar biaych nocy. () [My modzi poeci z tomu Szukam wasnego cienia] Dopiero kiedym pozna poezj prawdziw, Sowa moje zaczy oznacza ycie. [***Dopiero z tomu Szukam wasnego cienia] Przygniata mnie pragnienie, By wiersze moje wyszy z ciemnoci szuflad. Ryba jest ryb. Kamie kamieniem A czyme jest poeta nieznany niechciany? [***Przygniata z tomu Szukam wasnego cienia] Jako jeden z niewielu poetw Stasiewicz otwarcie i bez wstydu domaga si uwagi i uznania, chce by wysuchiwany i doceniany. Autor nie pisze dla samego siebie, lecz dla rzeszy
25
czytelnikw. Naturalnie poeta nie zawsze jest chwalony, odbir twrczoci jest subiektywny, krytyka take jest cenna, liczy si jednak sam odbir. Obojtno, brak zainteresowania s dla twrcy najgorsze. Poezja Jerzego Stasiewicza jest celowa i problemowa. Przede wszystkim zauwaa niepewno, krucho i stagnacj w yciu wspczesnego czowieka. Nie chodzi jednak o to, by szerzy pesymizm czy pozbawia nadziei, lecz aby wskaza i uwydatni niedoskonaoci, z jakimi przyszo nam si boryka. By moe po to, by w grupie byo nam atwiej, lub abymy zaczli szuka dla wskazanych problemw rozwiza. Wdrujemy po bezdroach zbudowanych wasn doni gr stpajc z ciernia na cier kaleczymy bos stop nadziei wierzc e kiedy i tu by raj Wdrujemy niepewni jutra [Wdrujemy z tomu Poezji tom III] Szukasz miejsca w ktrym mgby si ukry przed rzeczywistoci Tulisz gow w kamienne mury i zorzeczc wyczekujesz dnia jutrzejszego [***Bdzc z tomu Szukam wasnego cienia] Gdzie jeste Adamie Chmielowski? Bracie Albercie popatrz ilu bezdomnych Wystarczy studzienek ciepowniczych, kanaw by kademu da nocleg. () Na skraju wyczerpania znalezieni w rynsztokach podleczeni przez kilka dni w szpitalach powracaj do tuaczego barogu [Gdzie jeste Adamie z tomu Szukam wasnego cienia] Poruszajc tematy polityczne i spoeczne Stasiewicz jawi si nam jako poeta wraliwy i sprawiedliwy czowiek. Nie akceptuje szarej rzeczywistoci, std w jego twrczoci wtki trudne i sowa gorzkie. Autor staje si nam bliski, poniewa bliskie s nam sprawy, jakimi si zajmuje, tematy, ktre porusza. Potrafi dostrzec zarwno pikno przyrody, jak i doceni pikno murw. Jedno i drugie jest cenne. Jedno i drugie ma swoje wartoci. Jedno i drugie czowiek potrafi zniszczy.
26
Nie trzeba do murw mie pretensji Nieme popadaj w ruin [Ruiny w Dobrej z tomu Poezji tom III] Przydrone lipy kaniaj si samochodom Przydrone lipy kaszl spalinami [***Przydrone lipy z tomu Poezji tom III] Jestem samotnym drzewem Zasadzi mnie ptak gubic ziarenko [] W moim pniu kule rozstrzelanych [***Jestem z tomu Poezji tom III] Drzewo ma wiele twarzy jest stoem krzesem dachem nad gow koysk niemowlcia dajc mu struny piewa Powalone zabija. [***Drzewo z tomu Poezji tom III] Wielkie znaczenie ma dla Stasiewicza ojczyzna, take ta maa, co razem jest nieczste w dzisiejszej poezji. Poeta wraca w wierszach do rodzinnego domu, wspomina ojca kowala, matk, ktra pieka swojski chleb, upraw roli. Wszystko z nut nostalgii, z tsknot za starymi zapachami i smakami. Zainteresowany histori wasnego kraju, pamitajc opowieci rodzinne, porusza trudne tematy, stawiajc je czasami rami w rami obok wspczesnych czasw. Kady z nas ma w sobie jak ojczyzn, du, tak jak kraj lub nawet kontynent i ma, tak jak dom, rodzina, szczeglne miejsce, bliska osoba. Dla autora s to: Paczkw (Znam kady kamie, Paczkowski Ja), ambinowice (ambinowicki cmentarz), Otmuchw (Na schodach). Sj rozbity z miodem donie lepkie
27
dziecice Twarz umorusana rozemiana Krzyk ojca karccy serdeczny I mysz przemykajca pod skrzyni i chrobot kolawego stou. [Wspomnienie spiarni z tomu Zapach mojej ziemi] Ty chopie w miecie te bd CHOP. I nie zapomnij, e dziadkowy cep macha w klepisko na bielutki chleb aby nie zazna w betonioku godu. [Sprzeda z tomu Zapach mojej ziemi] Pamitasz chleb, co matka wypiekaa kadej soboty. Zachannie poykalimy zapach. Wydzieralimy sobie kleiste, sodziutkie podpomyki z rk. Szanowalimy choby najmniejszy okruszek. Z chlebowego pieca pozostao kilka okopconych kafli. Matk powoa Bg. Stary ojciec wyczekuje w kolejkach po mleko i chleb dla syna co kaleki w ou. [Kaleki syn z tomu Zapach mojej ziemi] Poezja Jerzego Stasiewicza nie nadaje si na lekki romantyczny wieczr. To sowa cikie i trudne, poruszajce powane tematy, uderzajce szczeroci, trafnoci i ostroci, z jak s wypowiadane przez autora. To poezja, ktra na dugo pozostaje w pamici. ARCHIWUM Tomasz Sobieraj CHORE DZIECKO EUROPY Druga odpowied apostoom nieudolnoci Gdy przygldam si poczynaniom naszej krytyki artystycznej, szczeglnie literackiej, przypomina mi si pewna historia. Kilka lat temu na cianie jednego z dzkich blokw ukazaa si Matka Boska. Tumy wiernych cigay, eby ujrze Krlow Polski i zoy jej pokon. Mwiono o tym niezwykym, cudownym
28
zjawisku w mediach, na ulicach, w domach. Euforia ludu wzrastaa z dnia na dzie. Duchowni w czarnych sukienkach krztali si dyskretnie dokoa budynku, podobnie jak sprzedawcy obwarzankw, witych obrazkw i racw. Po jakim czasie wybraem si i ja w te obdarzone ask okolice, bo chocia jestem przyrodnikiem, to nie wykluczam istnienia zjawisk nadprzyrodzonych pomny tego, e i fizycy staj w obliczu zagadek trudnych do rozwizania za pomoc rozumu. Wysiadem z autobusu i poszedem tam, gdzie gromadzi si tum falujcy, rozmodlony, niemal w ekstazie. Jedni tylko chylili czoa, drudzy stali w pzgiciu, niektrzy klczeli przed t cian z numerem bloku i otworami wentylacyjnymi, w ktrych przysiaday zdumione gobie. Panowaa atmosfera powagi, skupienia i oczekiwania. Jednak co jaki czas masa ludzka oywiaa si, koysaa i przebiegay przez ni elektryzujce sowa: Patrz! Jest! Widzisz! Najwitsza Panienka! Krlowa Nasza! Pani Nasza! Mdlmy si! Staem pomidzy innymi, z zadart gow, peen dobrej woli, ba, nawet prawdziwej wiary w Najwysz Istot. Czekaem na widzenie, na znak, najmniejszy chocia gest. I mimo e wytaem wzrok, kierowaem go tam gdzie inni, niczego nie zauwayem, poza liszajowatym zaciekiem i zapaskudzon przez gobie elewacj. Zdziwiony, e nie dostrzegam tego, co wszyscy, zaczem si yczliwie dopytywa rumianych kapanw i osb stojcych obok, czy naprawd co widz i jeli tak, to gdzie, w ktrym miejscu tej ciany, niech mi w swej bezkresnej dobroci wska, bym mia dowd i zazna aski poznania. Patrzyli na mnie najpierw ze zdziwieniem, pniej z coraz wiksz niechci, na koniec przybrali waciwy wszystkim fanatykom zacity wyraz twarzy. Ich oczy zrobiy si ze. Poczuem ziejc w moj stron nienawi i odraz. Jeszcze kilka gono wyraonych wtpliwoci z mojej strony, i bybym si przekona, czy istnieje ycie po mierci. Ale zadziaa instynkt samozachowawczy odwrciem si i odszedem. Do katedry. Ich byo wicej. Oni widzieli, a ja nie. Tylko czy wikszo ma racj? Logika mwi, e nie, historia uczy, e nie, ycie na co dzie dowodzi, e nie. ycie te uczy, e nie warto dyskutowa z ludmi, ktrzy nie maj wasnego zdania. Czasem jednak trzeba przeama niech i lenistwo i napisa kilka sw, szczeglnie gdy sprawa zatacza coraz szersze krgi. Mam na myli oglny rodowiskowy lament, ktry rozleg si po mojej z Janem Siwmirem rozmowie o tak zwanej twrczoci Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego. Podsumowaniem tych histerycznych spazmw jest komentarz Jana Z. Brudnickiego, zamieszczony w pierwszym numerze kwartalnika InterMosty i w listopadowej [2010] Krytyce Literackiej. To adnie, e pan Brudnicki uj si za sabszym koleg i wystpi w obronie jego dziea. Jednak wzruszajcy tekst krytyka o cikim yciu i zasugach E. Tkaczyszyna-Dyckiego pachnie naiwn partyjn agitk z czasw gomukowskich, a co najmniej przypomina gos aktywisty z zebrania zakadowego kolektywu partii w fabryce wieszakw jest rwnie niemerytoryczny, alogiczny i niczego nie wnosi, poza jeszcze gbszym przekonaniem czytelnika, e o powodzeniu yjcego twrcy decyduj znajomoci. Nie jest to adna nowina, chocia za kadym razem wywouje niesmak, jak zjedzony z jabkiem robak. Rozpoznanie prawdziwego, do tego yjcego talentu, czy nawet wicej geniuszu, w polskich warunkach jest niemoliwe. Wymagaoby to od krytyka rzetelnej pracy, odwagi cywilnej, niezalenej myli, wiedzy i niechci do zakrapianych wd bankietw, a to, jak wiemy, cechy zasadniczo rzadko tutaj spotykane. Dlatego polski krytyk mwi, a pewnie nawet myli to, co mu zostao przez kolegw i autorw wgrane, a waciwie wlane, jest jedynie biakow maszyn do powielania bzdur i kamstw, ktre, zgodnie z teori doktora Goebbelsa, powtrzone sto razy
29
sta aj si praw wd. Na sz zczcie ni ie prawd uniwersaln n, oglny ym prawem m, tylko prawd polsk k, lok kalnym prawem zadu upia, jak rozporzdzenie sotys sa. Oczywicie od tej smutnej regu r y zaws sze jes st wyjtek, jakie brz zydkie kacz ztko, ktre e czasem zamieni z si w abdzi ia, bywa, e i w ora, ale to przypadki i rzadkie jak wszys stko, co do obre. W sta atystyce ta akie skrajn ne wartoci i si odrzu uca, eb by nie zaciemniay obrazu o zbio oru, i podo obnie odrz zuca si je w krytyce, , ktra lub bi, eby sta ado kw wakao jedn nym gosem m. Typow we cechy polskiej krytyki k wi idoczne po p zbadaniu jej pop pulacji na a przestrze eni ostatnich dw wch wiek w, to sch hylanie kar rku przed nadmucha n anymi auto orytetami, tchrzostw wo, pa aszczynia ana ment talno, lo okajstwo, niesamod dzielno intelektua alna, brak k logiczny ych i merytorycz m znych argu umentw oraz cisych y kryter riw. Ostat tnimi laty y do tej lis sty doczy yo jes szcze zwyk ke nieuct two. Przez z tak kry ytyk i wy ynoszonych h przez n ni twrc w tkwilimy m i tkwimy t w prowincjonalnym gr rajdole, sta anowic po omiewisk ko dla kult turalnego wiata. Prz zez tak k krytyk i polityk antykultu uraln pastwa, s nasza a sztuka i literatura l n nie ma piknej, md drej tw warzy, delik katnych rk i zgrab bnych ng g, tylko sw wojsk gb, grube apy i kr rzywe kulo osy (d dygresja: witkacowski w i cham dob bra si na awet do Szo opena na a plakatach h jaki bcwa c ubra go w dres!). Wygl W damy jak chore, opnion ne w rozw woju dzieck ko Europy. Tym bar rdziej, w ty ym za alewie barb barzystwa a, dziwi si i panu Bru udnickiem mu, e bron ni literatury y zacianko owej, do te ego ew widentnie prymitywn p nej, bez la adu ducha i myli. A podobno jest j on zna awc twrczoci i ycia y Ju uliusza Sowackiego. o No nie wiem, w jako o mi to nie n pasuje, widz tut taj ewiden ntn logicz zn sp przeczno. Ba, mam nawet prz zeczucie, e Beniowsk kiego to pa an krytyk n nie czyta, tudzie pa aru inn nych dzie autora do oktryny ge enezyjskiej. Albo te czyta bez z zrozumie enia, co ni ie wydaje si nie eprawdopo odobne. Stwier rdzenie kr rytyka, e Dyckiego ogoszon no na sal lonach nowym trub badurem, jak j nie egdy Stac chura, wczeniej Nor rwid, Lemian, m Czech howicz porzucaj p cy ych dom, zdaj z cych si na a lk samo otnoci, wy ybierajcyc ch psychicz zn samotn no, wc czg, nie do, e gramatyczn g nie nie epoprawne e, to zakra awa na mieszno m bynajmn niej nie ty ylko dlateg go, e w ty ych salona ach soma, o ktra a wypada z gumofilc w wala si po klepis sku udajc cym parkiet t, ale przed de wszystk kim z powodu zestawienia z a nazwisk (zgoda je est tylko na n Stachur r). Miejcie umiar, wy tam, na salonach, uc czcie si, nie n wypisu ujcie bzdur r. Przecie, jak mw wi nie bez z racji Ros sjanie sowa dr rukowaneg go siekier nie wyrbi iesz. Ono zostaje i daje wiade ectwo. O wa as. Moje pogldy na n sztuk nie n stanow wi tajemnicy. Wielok krotnie o nich pisaem, e znajdu uj wy yraz w mo ojej twrcz zoci. Przy ypomn jed dnak gw wn ide sw wojego programu ar rtystyczneg go: szt tuka jest kreacj k , nie e relacj tym bard dziej wic nie n moe by b prymity ywnym ob brazowanie em. Ni ie powinno o zatem dziwi d , e odrzucam o wulgarno na korz zy dobre ego smaku, e stawia am int telekt pon nad fizjologi, umiej jtnoci po onad nieu udolno. Jednocze J n nie uwaam, a e kady mo oe tworzy y to, co ch hce, niezale enie od tego, czy zaw wodowo pa asie gsi, cz zy wymyla tomogra af wa ane, eby by z tego zadowolon ny. Jednak k nie mog zgodzi si na to, eb by pozbaw wieni narzdzi d i planw p p humanici c wyszli chwiejnym c m krokiem prosto z dworcowe ego bufetu u i budow wali z fragment w pijackie ego widzim misi gmach katedry y, w ktre ej zanim m runie mieszkayby y i paskudziy wrble. Jest to niebezpiec n cznie dla potencjaln nych wiern nych i pr rzechodni w, ob braliwe dla a Boga, demoralizujce dla wr bli.
30
Rembrandt Harmenszoon van Rijn Jzef opowiadajcy sen akwaforta, 1638 Knstlerhaus, Wiede

Krytyka Literacka 1 2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Krytyka Literacka 1 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN 2084-1124

1 (51) STYCZE 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Z nowego zbioru aforyzmw przygotowywanego do druku w 2014 roku.

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

Krytyka Literacka 1 (51) 2014

You might also like