a - ach!; och!; biada!

a bene placito - dowolnie; jak komu pasuje; w muzyce: dowolnie; por. ad libitum
a capite - od głowy; od początku
a capite ad calcem - dosł. od głowy do pięty; od stóp do głów
a cappella - w kościele: tylko śpiew (bez instrumentów)
a casu ad casum - od wypadku do wypadku
a contrario - z przeciwnej strony (założenia); przeciwnie
a cuspide corona - dosł. korona z włóczni; zaszczyt/honor za zasługi wojenne
a dato (a.d.) - od dnia oznaczonego na dokumencie; od czasu wystawienia
a Deo et Rege - od Boga i Króla; podpis władcy rządzącego "z woli bożej"
a dextra [parte] - z prawej [strony]; po prawej stronie; po prawicy
a die - od (tego) dnia
A diis quidem immortalibus quae potest homini maior esse poena, furore atque dementia? - Czy bogowie nieśmiertelni mogą na
człowieka większą nałożyć karę niż furia czy szaleństwo? (Cicero, De Haruspicum Responsis, XVIII, 39)
A doctis pretium scelus est sperare poetis. - Oczekiwać złota od poetów to zbrodnia. (Ovidius)
a fortiori - dosł. od silniejszego; tym bardziej; w logice: argumentacja od mocniejszej do słabszej strony
a fronte praecipitium a tergo lupi - z przodu przepaść, z tyłu wilki; w trudnym położeniu
a latere - z boku; przy boku; przyboczny (człowiek zaufany)
a mari usque ad mare - od morza do morza (motto Kanady)
a maximis ad minima - od [rzeczy] największych do najmniejszych
a mensa et thoro - dosł. od stołu i łoża; w prawie: separacja małżeństwa
a mille passibus - o milę dalej
a minori ad majus - od mniejszego do większego
A pactis privatorum publico iuri non derogatur. - Prywatne umowy nie mogą zmieniać prawa publicznego.
a pedibus usque ad caput - od stóp do głów
a posse ad esse - od możliwości do rzeczywistości
a posteriori - od późniejszego (obserwacja); z doświadczenia; odwrotność a priori; w matematyce i logice
A prima descendit origine mundi causarum series. - Od zarania świata wywodzi się łańcuch przyczyn. (Lukan, Pharsalia, VI, 608)
a primo - od pierwszego
a principio - od początku
a priori - od wcześniejszego (założenie); z góry; odwrotność a posteriori; w matematyce i logice
a priori assumptione - założenie o prawdziwości czegoś bez dowodu
A proximis quisque minime anteiri vult. - Każdy najmniej chce być wyprzedzonym przez bliskich. (Liwiusz, Historiae, VI, 34)
a pueris - od chłopięctwa; od czasów chłopięcych; od dzieciństwa; to samo co a puero
a quo - od którego (przeciwieństwo ad quem)
A se suisque orsus primum domum suam coercuit, quod plerisque haud minus arduum est quam provinciam regere. - Rozpoczął od
uczynienia siebie władcą we własnym domu, co często jest nie mniej trudne, niż zarządzanie prowincją. (Tacitus, Agricola, XIX)
a sinistra [parte] - z lewej [strony]; po lewej stronie
a teneris annis - dosł. od delikatnych lat; od dzieciństwa; od młodości
a tergo - od tyłu; z tyłu
A tuo lare incipe. - Zaczynaj od siebie.
a verbis ad verbera - od słów do rękoczynów
A verbis legis non est recedendum. - Należy się trzymać słów ustawy.
a vinculo matrimonii - dosł. więzów małżeństwa; w prawie: całkowity rozwód
ab - od
ab absurdo - (wychodząc) od fałszywego założenia; od niedorzeczności (w logice); ten kto dowodzi ad absurdo próbuje uzasadnić
swoje stanowisko przez dowiedzenie niedorzeczności stanowiska przeciwnika
ab aeterno - od wieczności; od zarania dziejów; z dawien dawna
Ab alio exspectes, alteri quod feceris. - Co zrobisz drugiemu, oczekuj od niego. (Publilius Syrius, 1)
ab ante - od stanu poprzedniego
ab asino lanam - wełna z osła; coś niemożliwego do osiągnięcia
Ab assuetis non fit iniuria. - Nie popełnia czynu bezprawnego, kto działa zgodnie z długotrwałą tradycją.
ab epistulis - dosł. dotyczące listów; obowiązki sekretarza
ab equis ad asinos - z koni na osły; z deszczu pod rynnę
ab extra - z zewnątrz (przeciwieństwo ab intra)
ab hinc - odtąd; z tego miejsca; od tego czasu
ab hoc et ab hac - o tym i owym
ab igne ignem - z ognia ogień (Cicero)
ab imo pectore - dosł. z dna piersi; od serca; szczerze (przypisywane Juliuszowi Cezarowi)
ab inconvenienti - dosł. od niedogodności; o prawie które nie powinno zostać uchwalone ze względu na potencjalne niedogodności
ab incunabulis - od kołyski; od kolebki; od dzieciństwa
ab infima ara - z dna ołtarza
ab initio - od (samego) początku (por. in media res); skrót ab init.
ab initio nullum, semper nullum - z początku nic, zawsze nic
Ab inito semper nullum. - (co jest) od początku nieważne, zawsze (jest) nieważne.
ab integro - na nowo
ab intestato - bez (sporządzenia) testamentu (odziedziczenie spadku)
ab intra - od wewnątrz; (przeciwieństwo ab extra)
ab invito - z niechęci; niechętnie
ab Iove principium - początek od Jowisza; (zaczynać) od osoby lub sprawy najważniejszej (Vergilius)
ab Iove surgat opus - od Jowisza niechaj zaczyna się dzieło; pracujmy z Bogiem (Ovidius)
ab irato - dosł. od gniewnego (człowieka); w gniewie (nie należy traktować tego poważnie)
ab latere - z boku
ab officio et beneficio - od urzędu i dochodu (zwolniony kapłan)
Ab omni lege necessitas exempta est. - Konieczność uwalnia od (szanowania) wszelkiego prawa.
ab origine - od początku; stąd aborygen
ab ovo [usque ad mala] - dosł. od jajka [aż do jabłek]; od początku [do końca]; rzymski posiłek tradycyjnie rozpoczynał się daniem z
jaj a kończył owocami (Horacy)

1
ab re - od rzeczy
ab uno ad omnes - od jednego do wszystkich
Ab uno disce omnes. - Po tym jednym (przykładzie ich łajdactwa) sądź ich wszystkich. (Vergilius)
ab urbe condita (A.U.C.) - od założenia miasta (Rzymu) tj. od 753 r. p.n.e.; skrót A.U.C. może też oznaczać anno urbis conditiae
abest - jest nieobecny/nieobecna
abierunt ad majores - odeszli/odeszły do większości (o zmarłych)
abierunt ad plures - odeszli/odeszły do liczniejszych (o zmarłych)
abiit ad majores - odszedł/odeszła do większości (o zmarłym)
abiit ad plures - odszedł/odeszła do liczniejszych (o zmarłym)
abiit, excessit, evasit, erupit - odszedł precz, umknął, wyrwał się (Cicero)
abiit, non obiit - odszedł, ale pamięć o nim nie zaginęła
Ablue, pecte canem, canis est et permanet idem. - Umyj, uczesz psa, (i tak) psem jest i psem pozostanie.
abnormis sapiens - nadzwyczajnie mądry; urodzony filozof
abscissio infiniti - odcięcie nieskończoności; w logice: dowodzenie prawdy przez systematyczne odrzucanie kolejnych hipotez
Absens carens. - Nieobecny [sam sobie] szkodzi; nieobecny traci
Absens heres non erit. - Nieobecny nie będzie dziedziczył.
absente reo - pod nieobecność oskarżonego; skrót abs. re.
Absentem in criminibus damnari non oportet. - Nie należy skazywać za przestępstwo nieobecnego.
Absentem laedit, qui cum ebrito litigat. - Kto spiera się z pijanym, obraża nieobecnego (jest to równie bezcelowe) (Publilius Syrus, 3)
Absentem, qui rodit amicum, qui non defendit alio culpante, solutos qui capiat risus hominum famamque dicacis, fingere qui non visa
potest, commissa tacere qui nequit, hic niger est, hunc tu, Romane, caveto! - Kto obmawia przyjaciela, kto go nie broni wobec
oskarżeń innych, kto cieszy się z wyśmiewań ludzkich i łowi plotki gadułów, kto potrafi zmyślać rzeczy nie widziane, a nie potrafi
zmilczeć zawierzonej tajemnicy, jest czarnym charakterem, tego wystrzegaj się, Rzymianinie! (Horatius)
Absentes tinnitu aurium praesentire sermones de se receptum est. - Przyjęło się uważać, że nieobecni dzwonieniem w uszach
przeczuwają, gdy się o nich mówi. (Pliniusz Starszy, Historia naturalna, XXVIII, 5)
absit - oby nie; uchowaj Boże (służy odwróceniu mocy sprawczej złego słowa/znaku, jak w jęz. pol. tfu, odpukać w niemalowane
drewno, wypluj to słowo itp.)
Absit dicto invidia. - Niechaj słowo wolne będzie od nienawiści; niechaj słowo nie budzi nienawiści.
absit invidia - dosł. niech zła wola będzie nieobecna; bez obrazy (por. absit)
absit omen - dosł. niech omen będzie nieobecny; niech się nie spełni zła wróżba (por. absit)
Absoluta sententia expositore non indiget. - Doskonale jasne słowa nie wymagają wyjaśnienia.
absolutum dominium - absolutna władza monarchy
Absolutus sententia iudicis praesumitur innocens. - Uwolniony na mocy wyroku sądowego uchodzi za niewinnego.
absolvi animam meam - przyniosłem ulgę mej duszy
absolvo - uniewinniam; wypowiadane przez sędziego zamykającego w ten sposób proces; ironicznie
absonus - niezgrany
absque [ulla] nota - bez [żadnego] oznaczenia; skrót a.u.n.; książka bez daty wydania i miejsca
Absque suo non est et parva casa lare. - I mały domek ma swego ducha opiekuńczego. (J. Kochanowski)
absunt - są nieobecni/nieobecne
Abusus non tollit usum. - Nadużycie nie wyklucza (prawa) korzystania (z tego uprawnienia).
Abyssus abyssum invocat. - Piekło wzywa na pomoc piekła.
Academia - Akademia; zagajnik niedalego Aten w którym nauczał Platon
accedas ad curiam - abyś podszedł do sądu; w prawie angielskim: rozporządzenie o przeniesiu sprawy do wyższej instancji
Accendamque animos insani Martis amore. - Rozpalę ich dusze szaloną żądzą walki. (Vergilius, Eneida, VII, 550)
accentus - część mszy intonowana przez kapłana i jego pomocnika przy ołtarzu; w przeciwieństwie do concentus
accepta - dosł. rachunki; podziękowania
Acceptissima semper munera sunt auctor quae pretiosa facit. - Najmilsze są zawsze te prezenty, które czyni drogimi osoba dającego.
(Ovidius, Heroidy, XVII, 71)
Accessio cedit principali. - Rzecz przyłączona przypada głównej.
accessio initium regni - wstąpienie na tron
accessit - dosł. podszedł/podeszła, był/była blisko; honorowe wyróżnienie dla osoby która była bliska zdobycia głównej nagrody
(głównie na uczelni)
accessit - przystał, przyłączył się
accessus et recessus - przypływ i odpływ
Accipere praestat quam inferre iniuriam. - Lepiej doznawać krzywd, niż je wyrządzać. (Cicero, Tusculanae disputationes)
Accipiat cineres terra paterna meos. - Niechaj ziemia przyjmie prochy moje. (Ovidius)
Accusare nemo se debet. - Nikt nie ma obowiązku oskarżać samego siebie.
acerbus et ingens - hardy i potężny
Acerrima proximorum odia. - Najdotkliwsza [jest] nienawiść bliskich. (Tacitus, Dzieje, IV, 70)
acervatim - dosł. w stosach; bezładnie; ogólnie rzecz biorąc; podsumowując
Acheronta movebo - poruszę Acheront (piekło) (Vergilius)
Acherontis pabulum - pokarm Acherontu (jedna z siedmiu rzek opływających Piekła); niegodziwiec; nikczemnik
Acribus initiis, incurioso fine. - Pilny na początku, [ale] na końcu niedokładny. (Tacitus, Roczniki, VI, 17)
Acta Apostolorum - Dzieje apostolskie; Nowy Testament
Acta deos nunquam mortalia fallunt. - Czyny śmiertelników nigdy nie zwodzą bogów. (Ovidius, Tristia, I, 2, 79)
acta est fabula [plaudite!] - dosł. sztuka odegrana [klaskajcie!]; popularne wyrażenie kończące sztukę (w starożytnym teatrze nie
było kurtyny); później tradycyjnie o smutnym końcu (życia); wszystko skończone
Acta est fabula. - Opowiadanie (temat) zostało skończone.
acta haec res est - stało się, przegrałem
acta martyrum - czyny/dzieje męczenników; żywoty męczenników; zbiór tekstów hagiograficznych
Acta ne agamus; reliqua paremus. - Nie róbmy tego, co zostało zrobione; przygotujmy się na to, co nadejdzie. (Cicero, Ad Atticum,
IX, 6, 7)
Acta probant se ipsa. - Czyny świadczą same za siebie.
acta sanctorum - czyny/dzieje świętych; żywoty świętych; zbiór tekstów hagiograficznych
Acti labores iucundi. - Przyjemnie jest mieć pracę zakończoną. (mieć ją za sobą)
Actio personalis moritur cum persona. - Skarga przeciw konkretnej osobie ginie wraz z osobą.
Actiones heredi et in heredem competunt. - Skargi przysługują dziedzicom i przeciwko dziedzicom.
Actiones semel inclusae iudicio salvae permanent. - Skargi raz wytoczone przed sądem pozostają w mocy.

2
Actioni non natae non praescribitur. - Nie ulega przedawnieniu skarga, która nie została wniesiona.
activum - strona czynna; strona aktywna lub działająca
Actor rei forum sequitur. - Powód idzie do sądu [właściwego dla] pozwanego.
Actor sequitur forum rei. - Dla powoda właściwy jest sąd pozwanego.
Actor venire debet instructior quam reus. - Powód powinien przyjść do sądu bardziej przygotowany niż pozwany.
Actore non probante reus absolvitur. - Gdy powód nie udowodni swoich roszczeń, pozwany zostaje zwolniony (od zarzutu).
Actori incumbit probatio. - Przeprowadzenie dowodu spoczywa na powodzie.
actum agere - robić to co już zostało zrobione
actum est - skończone
actum est de nobis - z nami skończone
actum est de pelle mea - chodziło o moją skórę
Actum ne agas. - Nie rób tego, co zostało już zrobione; nie wyważaj otwartych drzwi.
actum ut supra - dokonane jak wyżej
actus Dei - czyn Boga
Actus omissa forma legis corruit. - Nieważna jest czynność prawna z naruszeniem formy przepisanej przez prawo.
actus purus - dosł. czysty czyn; w teologii: odniesienie do Boga jako istoty kompletnej i doskonałej
actus reus - w prawie: czyn przestępczy; przestępstwo
Actus simulatus nullius est momenti. - Czynność pozorna jest nieważna.
acu rem tetigisti - dotknąłeś rzeczy igłą; trafiłeś w sedno
ad absurdum (reductio) - (= reductio ad absurdum) (sprowadzenie) do niedorzeczności
ad amussim - według przepisu, reguły; dokładnie; dosłownie
ad annum - [od dziś] za rok
ad aperturam libri - z otwarcia książki (gdziekolwiek się otworzy); bez przygotowania; improwizując
ad arbitrium - dobrowolnie; z własnej woli; por. arbitrio suo
ad arma concurrere - pospieszyć do broni
Ad astra per aspera. - Do gwiazd przez ciernie; motto stanu Kansas. (Seneca)
Ad augusta per angusta. - Do (rzeczy) wzniosłych (idzie się) trudną, ciasną ścieżką. (Wiktor Hugo)
ad baculum - dosł. do kija; argument uciekający się do siły zamiast do rozsądku
ad calendas Graecas - do greckich Kalend (Grecy nie mieli Kalend); na czas nieokreślony; na zawsze (Oktawian August)
ad captandum [vulgus] - dla zdobycia poklasku [tłumu] (o populistach)
ad captandum benevolentiam - dla pozyskania życzliwości
ad clerum - (przeznaczone) dla duchowieństwa; przeciwieństwo ad populum
ad crumenam - dosł. do sakiewki; argument apelujący do czyichś prywatnych interesów
ad deliberandum - do rozważenia; do namysłu
Ad ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur. - Prawa dostosowane są do tych przypadków, które zdarzają się bardzo często.
ad eundem [gradum] - do tego samego [stopnia]; w tym samym stopniu; tak samo; skrót ad eund.
ad exemplum - dla przykładu
ad exiguum tempus - na krótki czas
ad extra - na zewnątrz
ad extremum - do końca; do ostateczności
ad extremum tumulum - na krawędzi wzgórza
ad feliciora tempora - do lepszych czasów
ad filum aquae - do środka strumienia
ad filum viae - do środka drogi
ad finem - do końca; skrót ad fin.
ad finem fidelis - wierny do końca
ad fontes - do źródeł (motto humanizmu renesansowego)
ad fundum - do dna (do końca) (podczas spełniania toastu)
ad futuram rei memoriam - na przyszłą rzeczy pamiątkę
ad gloriam - dla chwały
ad gustum - do smaku; wyrażenie z przepisów kucharskich
ad hanc vocem - na to słowo; skrót a.h.v.
ad hoc - (specjalnie) do tego; do rzeczy (do tego); w tym wypadku; zaimprowizowany
ad hominem - (= argumentum ad hominem) dosł. do człowieka; argument atakujący sprawy osobiste dyskutanta zamiast jego
poglądy; por. ad rem
ad horam compositam - o ustalonej godzinie
ad huc sub iudice lis est - w prawie: sprawa sądowa jest w dalszym ciągu w sądzie
ad hunc locum - do tego miejsca; w tym miejscu; skrót a.h.l.
ad idem - do tego samego (miejsca)
ad ignorantiam - dosł. do ignorancji; argument nie biorący pod uwagę ważnych faktów
Ad impossibilia nemo obligatur. - Nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych.
ad inf. - ad infinitum; do nieskończoności; w nieskończoność
ad inferos descendere - zstąpić do piekieł
ad infin. - ad infinitum; do nieskończoności; w nieskończoność
ad infinitum - do nieskończoności; w nieskończoność; skrót ad inf. lub ad infin.
ad initium - do początku, na początku; skrót ad init.
ad inquirendum - do zbadania
ad instar - na modłę; podobnie
ad int. - ad interim; "w międzyczasie"; tymczasowo; w zastępstwie
ad intende - Z sercem, dosadnie
ad interim - "w międzyczasie"; tymczasowo; w zastępstwie; skrót ad int.
ad internecionem - do zagłady
ad invidiam - do zazdrości; argument apelujący do uprzedzenia lub zazdrości
ad iudicium - do osądu; argument apelujący do rozsądku
ad Kalendas Graecas - do greckich Kalend; na święty Nigdy; wg. Swetoniusza wypowiedziane przez Augusta w znaczeniu "nigdy"
(Grecy nie mieli Kalend)
ad lib. - ad libitum; dowolnie; improwizując; zwł. w muzyce lub teatrze
ad libitum - dowolnie; improwizując; zwł. w muzyce lub teatrze; skrót ad lib.

3
ad limina [apostolorum] - do progów apostolskich; do wyższej instancji/wyższego szczebla (bardziej kompetentnego)
ad lineam - do linii; wzdłuż linii; prostopadle
ad litem - w prawie: dla pozwu/postępowania sądowego
ad literam - dosł. do litery; co do joty; dokładnie
ad litteram - dosł. do litery; co do joty; dokładnie
ad loc. - ad locum; do miejsca
ad locum - do miejsca; skrót ad loc.
ad lucem - do światła; motto uniwersytetu lizbońskiego
ad lunam - pod księżycem
ad maiorem Dei gloriam (A.M.D.G.) - na większą chwałę Bożą; motto Jezuitów (św. Ignacy Loyola)
ad manum - pod ręką; gotowe
ad maximam Dei gloriam - dla największej chwały Bożej
ad maximam Poloniae gloriam - dla największej chwały Polski
ad me - do mnie; do mego domu
ad meliora tempora - do szczęśliwszych czasów
ad meridiem - na południe
ad misericordiam - do łaski
ad modum - na sposób
ad multam noctem - do późnej nocy
ad multos annos - do wielu lat; sto lat; wielu szczęśliwych powrotów
ad multum diem - do późnych godzin dnia
ad nauseam - dosł. do choroby morskiej; do mdłości; do obrzydzenia; o czymś nieprzyjemnym, ciągnącym się w nieskończoność
ad notam - do wiadomości
ad nutum - na skinienie
ad occasum - na zachód
ad occidentem - na zachód
ad oculos - naocznie
ad operam - do dzieła
ad ostentationem - na pokaz
ad ostium ecclesiae - u bram kościoła; przed małżeństwem
ad patres - do ojców; w zaświaty (umrzeć)
ad paucos dies - przez kilka dni
ad pedem litterae - do stopy litery; dokładnie jak napisano
ad perpendiculum - do linii; wzdłuż linii; prostopadle
ad perpetuam [rei] memoriam - na wieczną [rzeczy] pamiątkę; ku pamięci; słowa tradycyjnie otwierające bullę papieską
ad perpetuitatem - na wieczność
ad personam - ze względu na osobę
ad pompam - dla popisu
ad populum - (przeznaczone) dla ogółu; dla wszystkich; w logice: argument odwołujący się do powszechnych uprzedzeń lub
sentymentów; por. ad clerum
ad postremum - po raz ostatni
Ad praesens ova cras pullis sunt meliora. - Jaja dziś są lepsze niż kurczęta jutro; lepszy wróbel w garści niż kanarek na dachu.
Ad quae noscenda iter ingredi, transmittere mare solemus, ea sub oculis posita negligemus. - Zwykli jesteśmy wyruszyć w podróż lub
przepłynąć morze, aby poznać to, na co postawione przed oczami nie zwracamy uwagi. (Pliniusz Młodszy, Listy, VIII, 20)
Ad quas res aptissimi erimus, in iis potissimum elaborabimus. - Najwięcej dokonamy w tym, do czego będziemy najbardziej
uzdolnieni.
ad quem - do/dla którego/kogo; przeciwieństwo ad quo
ad quod dannum - w prawie: do jakiej szkody
Ad rastros seriores redit. - Trzeba się zająć serio robotą. (Terentius)
ad rationem meam - na mój rachunek
ad referendum - dosł. do odniesienia; do rozpatrzenia; decyzja nie jest ostateczna i zależy od innych
ad rem - do rzeczy; odpowiednie odniesienie
ad saccum ire - pójść z torbami
ad scamnum asinorum - na oślą ławkę
ad sectam - w prawie: do (czyjegoś) pozwu; skrót ads.
ad summam - ogólnie; w skrócie
ad summum - do szczytu
ad tempus - o (właściwej) porze; o czasie
Ad tristem partem strenua est suspicio. - Podejrzenie chętnie patrzy na złe strony (podejrzliwy zawsze się doszukuje złego).
(Publilius Syrus, 6)
ad ultimum - do ostatniego
ad unguem [factus] - dosł. do paznokcia [wykonany]; dokładnie; co do joty
ad unum omnes - wszyscy co do jednego; bez wyjątku; jednomyślnie
ad usum - według zwyczaju; do użytku; skrót ad us.
ad usum Delphini - do użytku Delfina; o dziele oczyszczonym z obraźliwych treści; Ludwik XIV przedrukowywał klasyków dla swojego
następcy Delfina
ad usum externum (ad us. ext.) - do użytku zewnętrznego
ad usum internum (ad us. int.) - do użytku wewnętrznego
ad usum proprium (ad us. propr.) - do własnego użytku
ad usum publicum - do użytku publicznego
ad utrumque paratus - przygotowany na którekolwiek (zdarzenie); przygotowany na wszystko/na najgorsze; por. semper paratus
ad val. - ad valorem; według wartości (np. podatek ad valorem)
ad valorem - według wartości (np. podatek ad valorem); skrót ad val.
Ad venerem quicumque voles attingere suam, si modo duraris, praemia digna feres. - Ktokolwiek zechce dotknąć przedmiotu swej
miłości, jeżeli tylko wytrwa, otrzyma należną nagrodę (Ovidius)
ad verbum - dosłownie
ad verecundiam - do skromności; w logice: argument odnoszący się do skromności
ad vicem - na miejsce (czegoś); zamiast

4
ad vitam - dla życia; w testamencie: do użytku tylko za życia (wskazanej osoby)
ad vitam - na życie
ad vitam aeternam - dosł. do życia wiecznego; na zawsze
ad vitam aut culpam - do (końca) życia albo do (najbliższego) przewinienia
Ad vivendum velut ad natandum is melior qui onere liberior. - W życiu, jak i w pływaniu, ma lepiej ten, kto jest mniej obładowany.
(Apuleius, De Magia, XXI)
ad vivum - do życia; na podobieństwo życia
ad vocem - do słowa; przychodzi na myśl
adde - w medycynie: niech będzie dodane; skrót ad. albo add.
adde eo - dosł. dodaj do tego; rozważ także to
adde huc - dosł. dodaj do tego; rozważ także to
Adeat invito ne quis discedere amore. - Nie śmiej odchodzić, gdy spotka cię odmowa miłości.
Adeo facilius est multa facere quam diu. - Łatwiej jest czynić wiele, niż [jedną rzecz] wytrwale.
Adeo familiariter est hominibus omnia sibi ignoscere, nihil aliis remittere. - Jest rzeczą ludzką po przyjacielsku wszystko sobie
wzajemnie wybaczać, nie pozostawiając nic innym [w tej sprawie] (Velleius Paterculus)
Adeo virtutes iisdem temporibus optime aestimantur quibus facillime gignuntur. - Cnoty są najbardziej doceniane w tych czasach,
które w nie najbardziej obfitują. (Tacitus, Agricola, I)
ades dum - przyjdź tu
adesdum - przyjdź tu
Adeste Fideles - pospieszcie wierni; hymn religijny napisany po łacinie (autor nieznany)
Adhuc tua messis in herba est. - Twój plon jest jeszcze w zbożu. (Ovidius, Heroidy, XVII, 268)
Admoneri bonus gaudet; pessimus quisque correctorem asperrime patitur. - Dobry cieszy się napomnieniem; kiepskiego każda
krytyka zaboli dotkliwie. (Seneca, De Ira, III, 36, 4)
adnotatio (ad., adn.) - notatka; adnotacja
Adoptio naturam imitatur. - Adopcja (przysposobienie) naśladuje naturę.
adscriptus glebae - przypisany do ziemi
adsum - jestem obecny
Adulationi foedum crimen servitutis, malignitati falsa species libertatis inest. - W pochlebstwie tkwi zbrodnicza cecha niewoli, w
złośliwości fałszywy pozór wolności (Tacitus)
adversa - dosł. [rzeczy] które zwróciły uwagę; spostrzeżenia
adversaria - dosł. [rzeczy] do których się zwraca; dziennik; zapiski
Adversas res leviores facit amicitia partiens communicansque. - Przyjaźń przez współczucie i współudział łagodzi nieszczęście.
adversis rerum immersabilis undis - nie tonie pomimo przeciwnych losów (Horacy)
adverso flumine - przeciw rzece; wbrew biegowi rzeki
Adversus solem ne loquitor. - Nie przemawiaj do słońca; nie trać czasu na rzeczy oczywiste
adversus stimulum calcitrare - dosł. wierzgać przeciw kosturowi; głową muru nie przebijesz
Advocatorum error litigatoribus non noceat. - Błąd adwokatów niech nie szkodzi stronom.
Advocatus Dei - adwokat Boga
Advocatus Diaboli - adwokat diabła; duchowny wyznaczony do podważania zasadności procesu beatyfikacji lub kanonizacji; o kimś
kto broni niepopularnej opinii dla samej dyskusji (brak wiary w prawdziwość własnych argumentów)
advocatus, sed non latro - adwokat, ale nie łotr
Aedificia solo cohaerent. - Pojedynczy budynek przynależy.
aeger - chory; usprawiedliwienie lekarskie przedstawiane na uczelni
aeger amore - chory na miłość; zakochany
Aegis - Egida; dosł. tarcza; opieka; ochrona
aegra amans - dosł. choroba miłosna; zakochanie
aegrescit medendo - (pacjent) czuje się gorzej w skutek leczenia (Wergiliusz); lekarstwo jest gorsze od samej choroby
aegri somnia - dosł. sny chorego (Horacy); przywidzenia; halucynacje
aegris oculis - z zazdrosnymi oczyma
aegrotat - jest chory/chora; usprawiedliwienie lekarskie przedstawiane na uczelni; nieoficjalny tytuł przyznawany choremu
studentowi który zaliczył wszystko poza egzaminami końcowymi
Aegroto, dum anima est, spes esse dicitur. - Mówi się, że dla chorego, póki jest życie, póty jest nadzieja.
aequabiliter et diligenter - jednolicie i pilnie
Aequam memento rebus in arduis servare mentem. - Pamiętaj zachowywać spokój umysłu w nieszczęściu [tak samo jak w
powodzeniu]. (Horatius)
aequam servare mentem - zachowywać spokój umysłu
aequanimiter - spokojnie
aequi iniqui - przyjaciel i wróg
aequinoctium autumnale - równonoc jesienna
aequinoctium vernum - równonoc wiosenna
Aequitas non facit ius, sed iuri auxiliatur. - Słuszność nie stanowi prawa, lecz prawo wspomaga.
Aequitas numquam contravenit legi. - Sprawiedliwość nigdy nie sprzeciwia się prawu.
Aequitas sequitur legem. - Sprawiedliwość kroczy za prawem.
aequo animo - dosł. ze spokojnym umysłem; spokojnie; rozsądnie
aequo animo - spokojnego umysłu
aequo marte - równy wynik; remis
Aequo pulsat pede. - Śmierć puka jednako (do drzwi bogatych i biednych) (Horatius)
aequum est - jest sprawiedliwe
Aequum est peccatis veniam poscentem reddere rursus. - Słusznie jest wybaczać winy proszącemu o wybaczenie. (Horatius)
Aequum est, ut quis participavit lucrum, participet et damnum. - Słuszne jest, by ten kto uczestniczy w zysku, uczestniczył też w
stracie.
aerarium - skarb państwa w starożytnym Rzymie
aere perennius - trwalsze od spiżu; o czymś trwałym, niezniszczalnym
aes alienum - dług
aes publicum - napis publiczny; pieniądze (miedziane)
aes signatum - bite pieniądze; monety
aes triplex - spiż; serce ze spiżu; silna obrona (Horacy)
aetate progrediente - w biegiem lat

5
aetatis - (w) wieku; skrót aet. lub aetat.
aetatis suae - (w) wieku, (mając) lat; np. data śmierci na nagrobku; skrót A.S.
aeternum vale - żegnaj na zawsze
Affectus punitur licet non sequitur effectus. - Zamiar jest karalny, chociaż zamierzony skutek nie nastąpił.
Affinitatis iure nulla successio promittitur. - Powinowactwo nie daje podstawy do dziedziczenia ustawowego.
Affirmanti incubit probatio, non neganti. - Ciężar dowodu spoczywa na twierdzącym, a nie na przeczącym.
afflatus montium - powietrze górskie
Afflictatio facit religiosos. - Utrapienia czynią ludzi religijnymi.
Agamus pingui Minerva [ut aiunt]. - Działajmy w sposób nieuczony [jak mawiają], po prostu. (Cicero)
age dum - czyń teraz
Age quod agis. - Czyń co czynisz; uważaj, co robisz.
Agendo nemo causam suam facit deteriorem. - Poprzez wystąpienie ze skargą nikt nie pogarsza swej sprawy.
Agentes et consentientes pari poena plectuntur. - Sprawcy i przyzwalający na ich działanie podlegają tej samej karze.
ager publicus - ziemia publiczna
Agere non valenti non currit praescriptio. - Przedawnienie nie biegnie względem tego, kto nie jest w stanie zaskarżyć.
Agere, quod agas, considerate decet. - Rozważnie wypada czynić, co czynisz. (Cicero)
Agitamus quae natura boni summumque quid eius. - Rozważamy, co jest istotą dobra i jego szczytem. (Horatius)
agmen extremum - straż tylna
agmen novissimum - straż tylna
agmen primum - straż przednia
Agnosco veteris vestigia flammae. - Poznaję ślady dawnego płomienia (miłości). (Vergilius)
Agnus Dei - Baranek Boży; Chrystus
ah - ach!; och!; biada!
ait, aio; negat, nego - mówi "tak" i ja mówię "tak", mówi "nie" i ja mówię "nie"
albae gallinae filius - dosł. syn białej kury; w czepku urodzony; szczęściarz
albo lapillo notare diem - oznaczać dzień (szczęśliwy) białym kamieniem
alea belli incerta - los wojny niepewny
Alea iacta est. - Kości (do gry) zostały rzucone. (Menander, a za nim Caesar)
aleam emis - kupujesz ryzyko; kupujesz kota w worku
alere flammam - podsycać ogień; dolewać oliwy do ognia
alias - inaczej; kiedy indziej; gdzie indziej
alias dictus - inaczej zwany; przezwisko
alibi - gdzie indziej
Aliena nobis, nostra plus aliis placent. - Cudze bardziej podoba się nam, nasze innym. (Publilius Syrus)
Aliena vitia in oculis habemus, a tergo nostra sunt. - Cudze błędy mamy na oku, nasze poza nami; w oku bliźniego źdźbło widzisz, we
własnym nie dostrzegasz belki (Seneca)
Aliena vitia quisque reprehendi mavult. - Każdy woli, aby potępiano cudze wady (nie jego).
alieni appetens - chciwy/zachłanny na czyjąś własność
alieni generis - innego rodzaju
alieni iuris - dosł. innego prawa; podlegający innej władzy (np. o nieletnim, niepełnosprawnym umysłowo)
alieni iuris - w prawie: podlegający pod inną władzę
Alienius dolus nocere alteri non debet. - Nikogo nie powinien obciążać cudzy podstęp.
Alienum aes homini ingenuo acerba est servitus. - Dla człowieka zacnego dług jest gorzką niewolą.
alii sementem faciunt, alii metunt - kto inny sieje, kto inny zbiera
Alimenta cum vita finiuntur. - Alimenty kończą się wraz z życiem.
alio intuitu - z innego punktu widzenia
alio pacto - w inny sposób
alis volat propiis - leci na własnych skrzydłach; motto stanu Oregon
Aliter cum tyranno, aliter cum amico vívitur. - Inaczej żyje się z tyranem, inaczej z przyjacielem.
Aliud est facere, aliud est dicere. - Co innego uczynić, co innego powiedzieć (łatwo mówić, trudniej zrobić).
aliud ex alio - jedno po drugim
Aliud pro alio invito creditori solvi non potest. - Nie można wykonać zobowiązania świadcząc bez zgody wierzyciela co innego, niż
ustalono.
alius alias - jedno teraz, jedno później
alius alio - w różnych kierunkach
alius aliter - na różne sposoby
alma mater - dosł. matka karmicielka; rzymski epitet bogiń obfitości i ojczyzny; wyższa uczelnia; tradycyjny hymn wyższej uczelni
Altari serviens de altari vivere debet. - Kto służy ołtarzowi, powinien żyć z ołtarza.
alter ego - drugie ja; pseudonim; bliski współpracownik; nierozłączny przyjaciel (Cyceron); por. alter idem
alter idem - druga tożsamość; pseudonim; bliski współpracownik; nierozłączny przyjaciel (Cyceron); por. alter ego
Alteri stipulari nemo potest. - Nikt nie może dokonać czynności prawnej w zastępstwie grugiej osoby.
Alteri vivas oportet, si vis tibi vivere. - Musisz żyć dla innych, jeżeli chcesz żyć z pożytkiem dla siebie. (Seneca)
Alterius contractu nemo obligatur. - Umowa nie zobowiązuje osoby trzeciej.
Alterius non sit, qui suus esse potest. - Niechaj nie należy do innego ten, kto może należeć do siebie.
alternis annis - co drugi rok
alternis diebus - co drugi dzień
alterum tantum - dwa razy tyle
Altissima quaeque flumina minimo sono labi. - Najgłębsze rzeki płyną cicho; cicha woda brzegi rwie.
altum silentium - głucha cisza; cisza z wysokości
alumnus - przybrane dziecko; wychowanek; o absolwencie uczelni; por. alma mater
Amantes sunt amentes. - Kochankowie są szaleni.
amantium irae - gniewy kochanków
Amantium irae amoris integratio. - Gniewy kochanków odnową miłości. (Terentius)
Amare et sapere vix deo conceditur. - Kochać i zachować rozsądek nawet bogu nie jest dane.
Amare simul et sapere ipsi Iovi non datur. - Kochać i zachować rozsądek nie jest dane nawet Jowiszowi. (Publilius Syrus)
amari aliquid - coś gorzkiego; gorycz
Amat victoria curam. - Zwycięstwo sprzyja wysiłkowi.
ambigendi locus - miejsce na zwątpienie

6
Ambitiosa non est fames. - Głód nie ma ambicji. (Seneca)
Ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum. - Wola spadkodawcy może być zmieniana aż do chwili śmierci.
Ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem. - Wola testatora jest może być zmieniana aż do chwili śmierci.
Amici fures temporum. - Przyjaciele to złodzieje czasu.
Amici mores noveris, non oderis. - Poznaj obyczaje przyjaciela, a nie będzie nienawiści.
amici, diem perdidi - przyjaciele, straciłem dzień; słowa cesarza Tytusa, gdy uświadomił sobie, że w tym dniu nie spełnił żadnego
dobrego uczynku (Swetoniusz, Boski Tytus)
amicissimus meus - mój najlepszy przyjaciel
Amicitia nisi inter pocula contracta plerumque vitrea est. - Przyjaźń zawarta przy kielichu jest zwykle szklana (krucha).
amicitia sine fraude - przyjaźń bez fałszu
Amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore. - Ufam, że pamięć naszej przyjaźni będzie wieczna. (Cicero)
Amicorum omnia communia. - U przyjaciół wszystko jest wspólne. (Pitagoras)
Amicus certus in re incerta cernitur. - Pewnego przyjaciela poznaje się w niepewnej sytuacji; prawdziwego przyjaciela poznaje się w
biedzie. (Ennius, Hecuba)
amicus curiae - dosł. przyjaciel sądu; niezależny doradca
Amicus est tamquam alter idem. - Przyjaciel jest jakby drugim mną. (Cicero)
amicus humani generis - przyjaciel rodzaju ludzkiego; filantrop
Amicus Plato, [amicus Socrates,] sed magis amica veritas - Platon mi przyjacielem, [Sokrates mi przyjacielem,] ale prawda większą
przyjaciółką. (Arystoteles)
amicus usque ad aras - dosł. przyjaciel aż do ołtarzów; 1. przyjaciel do grobowej deski. 2. przyjaciel do momentu kiedy przyjaźń
popada w konflikt z przekonaniami religijnymi lub etycznymi
Amicus verus est rara avis. - Prawdziwy przyjaciel jest rzadkim ptakiem (białym krukiem).
Amo te, ama me! - Kocham cię, kochaj mnie! (na pierścieniu)
Amor animi arbitrio sumitur, non ponitur. - Wybieramy kochać, nie wybieramy przestać kochać. (Publilius Syrus)
Amor est vitae essentia. - Miłość jest istotą życia. (Mackay)
amor habendi - miłość posiadania; żądza
amor nummi - dosł. miłość pieniądza; żądza
Amor omnibus idem. - Miłość (jest) dla wszystkich jednaka (ludzi, zwierząt, ...) (Vergilius, "Georgiki")
Amor ordinem nescit. - Miłość nie zna porządku. (Św. Hieronim)
amor patriae - dosł. miłość ojczyzny; patriotyzm
amor proximi - miłość bliźniego
amor sui - miłość własna; egoizm
Amor tussisque non celantur. - Miłości i kaszlu nie da się ukryć. (Ovidius)
Amor vincit omnia. - Miłość wszystko zwycięża. (Vergilius)
amplissimi viri - mąż najwyższego stanu
An nescis, mi fili, quantilla prudentia mundus regatur? - Czyż nie wiesz, mój synu, jak mało trzeba rozumu do rządzenia światem?
(Axel Oxenstierna)
ancilla teologiae - dosł. służka teologii; filozofia
anguis in herba - dosł. wąż w trawie; przyczajone niebezpieczeństwo (Wergiliusz, Eklogi)
aniles fabellae - historyjki staruszek
anima bruta - duch pierwotny; podstawowa motywacja niższych zwierząt
anima divina - duch boski; boska dusza
anima humana - duch ludzki; dusza ludzka
anima mundi - dosł. duch świata; duch twórczy i ożywczy przenikający całą naturę
anima vilis - podła dusza; nędzna istota
animae dimidium meae - połowa mej duszy (Horacy)
animal bipes implume - dosł. dwunogi zwierz bez piór; istota ludzka; łacińskie tłumaczenie definicji człowieka według Platona
animal disputans - osoba dyskutująca
animal rationale - osoba rozumna
animam debet - winien duszę; zadłużony po uszy
animo aeger - w medycynie: chory na serce
animo et facto - w prawie: w zamiarze i czynie/fakcie
animo fractus - (ktoś) o złamanym sercu; załamany
animo furandi - w prawie: z zamiarem kradzieży
animo testandi - w prawie: z zamiarem sporządzenia testamentu
animus angustus - (ktoś) ograniczony umysłowo; prostak
animus capiendi - w prawie: zamiar wzięcia
Animus facit nobilem. - Umysł czyni szlachcica.
animus furandi - w prawie: zamiar kradzieży
animus gratus - wdzięczność (za coś)
annales - zapisy; kroniki; roczniki; skrót ann.
annis tribus - (właściwie: abhinc annis tribus) trzy lata temu
anniversarius - doroczny; coroczny
anno aetatis suae - (w) roku jego/jej wieku; skrót A.A.S.
anno Christi - (w) roku Chrystusa
anno Domini (A.D.) - roku pańskiego; rok liczony od narodzenia Jezusa
anno Hebraico - roku żydowskiego; skrót A.H.; por. anno mundi
anno Hegirae - roku Hegiry (ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny i pierwszego roku ery muzułmańskiej, 622 r. n.e.); skrót A.H.
anno humanae salutis - (w) roku odkupienia człowieka; skrót A.H.S.
anno interiecto - w ciągu roku; w/po okresie roku
anno mundi - w roku świata (od jego stworzenia); por. anno Hebraico
anno post Christum natum - roku po narodzeniu Chrystusa; skrót A.P.C.N.
anno post Romam conditam - roku od założenia Rzymu (ok. 753 r. p.n.e.); skrót A.P.R.C.
anno regni - roku panowania; skrót A.R.
anno salutis - roku zbawienia; skrót A.S.
anno urbis conditae (A.U.C.) - roku od założenia miasta (Rzymu) (ok. 753 r. p.n.e.); por. ab urbe condita
anno vertente - w ciągu roku; z biegiem roku
annos prope X natus - w wieku prawie X lat

7
annos tres - (właściwie: abhinc annos tres) trzy lata temu
annos vixit - żył/a lat (tyle); skrót a.v.
annua pecunia - dosł. pieniądz roczny; odsetki; procent
annuit Coeptis - On (Bóg) pobłogosławił naszemu przedsięwzięciu; motto na rewersie Wielkiej Pieczęci w USA i na odwrocie banknotu
jednodolarowego
annus bisextus - rok przestępny
annus horribilis - straszliwy rok; używane przez królową Elżbietę II określenie roku 1992 na wzór annus mirabilis
annus luctus - rok żałoby
annus magnus - dosł. wielki rok; rok platoniczny; w astronomii: okres w którym ciała niebieskie zataczają pełne koło (ok. 26 tys. lat)
annus mirabilis - dosł. dziwny rok; rok dziwów; określenie stosowane zwł. do roku 1666 kiedy w Londynie wybuchł Wielki Pożar
ante bellum - przed wojną; określenie używane zwł. do okresu w Stanach Zjednoczonych przed Wojną Secesyjną
ante Christum - przed Chrystusem; skrót A.C.
ante Christum natum - przed narodzeniem Chrystusa; skrót A.Ch.N.
ante cibum (a.c.) - w medycynie: przed posiłkami (zapis na recepcie lekarskiej)
ante diem (a.d.) - przed dniem
ante litem motam - w prawie: przed rozpoczęciem procesu sądowego
ante litteram - przed literą; o czymś wyprzedzającym czasy; np. Alan Turing był informatykiem ante litteram
ante lucem - przed świtem
ante meridiem (a.m., A.M.) - przed południem; czas od północy do południa
ante mortem - przed śmiercią
ante omnia - przede wszystkim
ante partum - przed urodzeniem (dziecka)
ante prandium (a.p.) - przed posiłkiem; zapis na recepcie lekarskiej
ante tempus - przed czasem; przedwcześnie
ante urbem conditam - przed założeniem miasta (Rzymu) (ok. 753 r. p.n.e.); por. ab urbe condita
antecepta informatio - wrodzona idea
Antiqua, quae nunc sunt, fuerunt olim nova. - To, co jest dziś stare, było kiedyś nowe.
antiquitatis memoria - historia starożytna
Antiquus amor cancer est. - Stara miłość jest jak rak. (Petronius)
Apocha non alias libertatio contingnit, quam si pecunia soluta sit. - Pokwitowanie zwalnia dłużnika tylko wtedy gdy suma dłużna
została zapłacona.
apologia pro vita sua - obrona (własnego stylu) życia
apparatus belli - dosł. narzędzie wojny; amunicja/zaopatrzenie armii
apparatus criticus - dosł. narzędzie krytyczne; teksty źródłowe używane do studiowania
apud me - u mnie; w moim domu
apud patres - w czasach naszych ojców
aqua bulliens - wrzątek; gotująca się woda; skrót aq. bull.
aqua caelestis - dosł. woda niebiańska; czysta deszczówka; kordiał
aqua destillata - woda destylowana; skrót aq. dest.
aqua et igni interdictus - dosł. zabroniony (otrzymania) wody i ognia; wygnaniec
aqua et ignis - woda i ogień; rzeczy niezbędne do życia
aqua fontana - woda źródlana
aqua fortis - dosł. silna woda; kwas azotowy
aqua mirabilis - dosł. cudowna woda; leczniczy napój aromatyczny
aqua pura - dosł. czysta woda; woda destylowana
aqua regia - woda królewska; mieszanina kwasu azotowego i solnego
aqua tofana - woda Tofany; trucizna sporządzona przez niesławną Sycylijkę Tofanę w XVII w.
aqua vitae - woda życia; alkohol
Aquila non capit muscas. - Orzeł nie zajmuje się łapaniem much.
arbiter bibendi - mistrz picia; mistrz uczty; podczaszy
arbiter elegantiae - mistrz dobrego smaku; określenie Petroniusza (Tacyt)
arbiter elegantiarum - mistrz dobrego smaku; określenie Petroniusza (Tacyt)
Arbiter nihil extra compromissum facere potest. - Arbiter nie może wykroczyć poza postanowienia umowy, na podstawie któej został
powołany.
arbitrio suo - w prawie: z własnej woli; dobrowolnie
arbor infelix - dosł. nieszczęsne drzewo; galery
arbor novella - młode drzewko; siewka
Arcades ambo - dosł. Arkadyjczycy obaj; dwie osoby o podobnym (braku) smaku; dwaj prostacy; jeden wart drugiego (Wergiliusz)
arcana caelestia - tajemnice niebiańskie
arcana imperii - tajemnice państwowe
arcanum arcanorum - tajemnica tajemnic; określenie ukrytych kluczy otwierających tajniki alchemii, astrologii i magii
arcus pluvius - tęcza
Ardua prima via est. - Pierwsza ścieżka jest trudna.
arena sine calce - dosł. piasek bez wapna; niespójna mowa (Swetoniusz)
argentum signatum - bite srebro
argentum vivum - żywe srebro; rtęć
Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt. - Dowodów nie należy liczyć, lecz ważyć.
argumentum ab auctoritate - w logice: dowód wyprowadzony z autorytetu
argumentum ab inconvenienti - w logice: odnoszenie się w argumentacji do trudności lub niedogodności
argumentum ad absurdum - w logice: argument udowadniający niedorzeczność argumentu przeciwnika
argumentum ad baculum - w logice: uciekanie się w argumentacji do siły lub zastraszenia
argumentum ad captandum - w logice: granie na uczuciach ogółu
argumentum ad crumenam - dosł. argument do sakiewki; w logice: apelowanie do czyichś prywatnych interesów
argumentum ad hominem - dosł. argument do człowieka; w logice: wykrętny argument atakujący osobę przeciwnika (np. charakter,
życie osobiste)
argumentum ad ignorantiam - dosł. argument do ignorancji; w logice: argument bazujący na braku informacji u przeciwnika lub jego
braku umiejętności dowiedzenia przeciwieństwa
argumentum ad invidiam - w logice: argument grający na uprzedzeniach lub niskich uczuciach

8
argumentum ad iudicium - w logice: odnoszenie się do oceny lub zdrowego rozsądku
argumentum ad misericordiam - w logice: granie na współczuciu
argumentum ad populum - dosł. argument do ogółu; w logice: apelowanie do natury ludzkiej zamiast do inteligencji
argumentum ad rem - dosł. argument do rzeczy; w logice: właściwy argument który odnosi się do omawianej kwestii
argumentum ad verecundiam - dosł. argument do skromności; w logice: apelowanie do skromności lub czyjegoś autorytetu zamiast
niezależnego omówienia kwestii
argumentum baculinum - w logice: uciekanie się w argumentacji do siły lub zastraszenia
argumentum ex concesso - dosł. argument ze zgody; w logice: argument bazujący na tym co zostało wcześniej zaakceptowane przez
przeciwnika
Aristoteles non semper Aristoteles. - Arystoteles nie zawsze jest Arystotelesem; nawet mędrzec może się mylić.
arma accipere - dosł. otrzymać broń; być pasowanym na rycerza
arma virumque cano - opiewam oręż i męża; początek "Eneidy" Wergiliusza
arrectus auribus - z nastawionymi uszami; czujnie
ars amandi - sztuka kochania
ars artium - dosł. sztuka sztuk; logika filozoficzna
ars artium omnium conservatrix - dosł. sztuka zachowawczyni wszystkich sztuk; druk
ars dicendi - sztuka mówienia; retoryka
Ars est celare artem. - Sztuką jest ukrycie (wysiłków) sztuki. (Ovidius)
ars fingendi - sztuka rzeźbienia; rzeźbiarstwo
Ars longa, vita brevis. - Sztuka długa, życie krótkie. (Seneca)
ars ludicra - sztuka dramatu; dramaturgia
ars magica - magia; czarnoksięstwo
ars moriendi - sztuka umierania
ars navigandi - sztuka żeglowania; żeglarstwo
ars poetica - sztuka poetycka; poetyka; poezja
ars Punica - dosł. sztuka punicka; podstęp; zdrada
Ars sine scientia nihil est. - Sztuka bez nauki (techniki, umiejętności) jest niczym.
artes ingenuae - dosł. sztuki czyste; sztuki piękne (nie "użyteczne")
artes liberales - dosł. sztuki (człowieka) wyzwolonego; sztuki wyzwolone; podstawa wykształcenia do średniowiecza, dzielone na
trivium (gramatyka łacińska, dialektyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka)
artes perditae - sztuki utracone
Artium Baccalaureus - bakałarz sztuk; niższy tytuł akademicki (licencjat); skrót A.B. lub B.A.
Artium Magister - mistrz sztuk; wyższy tytuł akademicki (magister); skrót A.M. lub M.A.
asinus ad lyram - osioł przy lirze; pasuje jak wół do karety
Asinus asino pulcherrimus. - Osioł wydaje się osłowi najpiękniejszy.
asinus asinorum [in saecula saeculorum] - osioł nad osłami [na wieki wieków]; największy osioł w historii
asinus in tegulis - osioł na dachu; zła wróżba
Aspirat primo Fortuna labori. - Szczęście sprzyja pierwszemu przedsięwzięciu. (Vergilius)
assensio mentium - dosł. spotkanie umysłów; w prawie: obopólna zgoda
Assiduus usus uni rei deditus et ingenium et artem saepe vincit. - Stałe ćwiczenie poświęcone jednej rzeczy często pokonuje geniusz
i umiejętności. (Cicero)
assignatus utitur jure auctoris - w prawie: asygnowany jest w posiadaniu praw reprezentowanego
Astra non mentiuntur, sed astrologi bene mentiuntur de astris. - Gwiazdy nie kłamią, lecz astrologowie kłamią o gwiazdach.
atra cura - dosł. czarna troska; żałoba; w żałobie
auctor ignotus - autor nieznany
Audentes fortuna iuvat. - Śmiałym szczęście sprzyja. (Vergilius, "Eneida")
Audi multa, loquere pauca. - Słuchaj dużo, mów mało.
Audi, vide, tace si vis vivere in pace. - Słuchaj, patrz, milcz, jeśli chcesz żyć w spokoju.
Audiatur et altera pars. - Należy wysłuchać także drugiej strony.
Audiatur et altera pars. - Niechaj będzie wysłuchana i druga strona (starożytna zasada prawna przytoczona przez Senekę w tragedii
"Medea")
audita querela - dosł. wysłuchawszy skargi; w prawie: pozwolenie oskarżonemu na wniesienie apelacji
aura popularis - powszechny wiatr; przychylność tłumu (Cyceron)
aurea dicta - złote słowa (Lukrecjusz)
aurea mediocritas - złoty środek; etyczny cel w "Odach" Horacego
Aurea praxis, sterilis theoria. - Praktyka jest złota, teoria bezpłodna.
auri sacra fames - przeklęty głód złota; z "Eneidy" Wergiliusza
aurora australis - świt południowy; zorza polarna południowa
aurora borealis - świt północny; zorza polarna północna
Aurora Musis amica. - Poranek (jest) przyjacielem Muz; kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.
Aut bibat, aut abeat. - Niech pije, albo niech sobie pójdzie. (grecka zasada na ucztach; Cicero)
aut Caesar aut nihil - (być) Cezarem albo niczym; wszystko albo nic
aut fatuum aut regem nasci oportere - trzeba się urodzić albo głupcem, albo królem (Seneka)
Aut ne tentaris aut perfice. - Albo nie próbuj, albo dokonuj.
Aut odit, aut amat mulier, nihil est tertium. - Kobieta albo kocha, albo nienawidzi, trzeciej [możliwości] nie ma.
Aut viam inveniam aut faciam. - Albo znajdę drogę (sposób), albo ją stworzę.
aut vincere aut mori - albo podbij albo zgiń
Avarus animus nullo satiatur lucro. - Chciwego umysłuu nie zaspokaja żadną zdobyczą.
ave atque vale - bądź pozdrowiony i żegnaj
ave Europa nostra vera Patria - bądź pozdrowiona Europo nasza prawdziwa ojczyzno; hymn pan-Europeistów
Ave Maria - Bądź pozdrowiona, Mario; pozdrowienie Dziewicy Maryi
Ave Regina Caelorum - Bądź pozdrowiona Królowo Nieba; pozdrowienie Dziewicy Maryi
Ave, Caesar, morituri te salutant. - Witaj, cesarzu, idący na śmierć pozdrawiają cię. (słowa gladiatorów)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
babae! - cudowne!
Bancus Communium Placitorum - dosł. ława (sąd) spraw pospolitych; w prawie: sąd wyższy w sprawach rozpoznawanych na
podstawie prawa zwyczajowego
Bancus Regis - dosł. ława królewska; w prawie: sąd ławy królewskiej

9
Barba philosophum non facit. - Broda nie czyni [nikogo] mędrcem.
Beata Maria - błogosławiona Maryja; skrót B.M.
Beata Virgo - błogosławiona Dziewica (Maryja); skrót B.V.
Beata Virgo Maria - błogosławiona Dziewica Maryja
beata vita - dosł. błogosławione życie; szczęście; pomyślność
beatae memoriae - błogosławionej pamięci; skrót B.M.
beati possidentes - szczęśliwi którzy posiadają; posiadanie jest jedną dziesiątą prawa (Eurypides)
belli denuntiatio - wypowiedzenie wojny
belli ratio - w wojsku: taktyka bitewna
bellum atrocissimum - najstraszniejsza wojna
bellum civile - wojna domowa
bellum domesticum - wojna domowa
bellum internecinum - dosł. mordercza wojna; wojna ludobójcza
bellum intestinum - wojna domowa
bellum letale - śmmiertelna wojna; zabójcza wojna
bellum omnia contra omnes - wojna wszystkich przeciwko wszystkim
bellum omnium in omnes - wojna wszystkich przeciwko wszystkim
bene - dobrze; wspaniale
bene decessit - dosł. zmarł dobrze; zmarł śmiercią naturalną
bene esse - dosł. dobrze być; dobrobyt
bene est - jest dobre
bene exeat - dosł. niech idzie dobrze; zaświadczenie dobrego charakteru
bene facis - dobrze czynisz; jestem ci wdzięczny
bene facta - dobre czyny
Bene ferre magnam disce fortunam. - Ucz się dobrze znosić wielki los.
bene habet - ma się dobrze; wszystko (jest) dobrze
Bene legere saecula vincere. - Dobrze czytać to zwyciężyć wieki. (prof. Isaac Flagg)
bene merenti - (dla/do) słusznie zasługującego
bene merentibus - (dla/do) słusznie zasługujących
bene meritus - słusznie zasłużony
Bene mori praestat, quam turpiter vívere. - Lepiej dobrze umrzeć, niż haniebnie żyć.
Bene qui latuit, bene vixit. - Kto dobrze się ukrywał, żył dobrze; kto się nie wyróżnia, żyje dobrze.
bene te - twoje zdrowie (toast)
bene tibi - twoje zdrowie (toast)
bene vale - szerokiej drogi; skrót b.v.
bene vale tibi - powodzenia (tobie)
bene vale vobis - powodzenia (wam)
Bene vertat, quod agis. - Oby na dobre wyszło to, co robisz.
benedicite - bądź błogosławiony
Beneficium accipere libertatem est vendere. - Przyjmować przysługę to sprzedawać wolność. (Publilius Syrus)
benigne dicis - dosł. miło mówisz; to miło z twojej strony; jestem ci wdzięczny
Benignius leges interpretande sunt, quo voluntas earum conservetur. - Ustawy są wtedy właściwie interpretowane gdy zachowuje się
ich ducha.
benigno numine - z łaski nieba
billa vera - dosł. prawdziwy akt; w prawie: akt oskarżenia przyjęty przez przysięgłych do rozpatrzenia
bis bina - dosł. podwójnie dwa; dwie pary
Bis dat, qui cito dat. - Podwójnie (więcej) daje, kto szybko daje. (Publilius Syrius)
Bis de eadem re agere non licet. - Nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie.
Bis de eadem re agi non potest. - Nie można procesować się dwa razy o to samo.
bis in die - w medycynie: (na recepcie lekarskiej) dwa razy dziennie; skrót b.i.d. lub bid
Bis interimitur qui suis armis perit. - Podwójnie ginie, kto ginie od własnej broni.
Bis repetita placent. - Rzeczy powtórzone podobają się. (Horatius, "Ars Poetica")
Bis vincit qui se vincit in victoria. - Zwycięża podwójnie, kto w godzinie triumfu sam siebie pokona. (Publilius Syrus)
Bis vivit quiu bene vivit. - Żyje dwa razy, kto żyje dobrze.
Bogwali uxor stabat, ad molam molendo. Cui vir suus idem Bogwalus, compassus dixit: Sine, ut ego etiam molam. Hoc est in
polonico: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai. - żona Boguchwała stała przy żarnach mieląc. Litując się nad nią, mąż jej, Boguchwał
mówił: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj. A zatem po polsku [zlatynizowane]: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj.
bona aetas - dosł. dobry wiek; młodość
bona fide - w dobrej wierze
bona fides - dobra wiara
Bona fides praesumitur. - Domniemywa się istnienie dobrej wiary.
bona fiscalia - w prawie: własność skarbu państwa lub publiczna
bona mixta malis - dobre zmieszane ze złem
bona mobilia - w prawie: dobra ruchome
bona notabilia - w prawie: słusznie warte rozpatrzenia
bona officia - dobre usługi; oferta politycznego pośrednictwa między dwoma innymi krajami
bona pars - dosł. dobra część; spora część
bona peritura - w prawie: dobra szybko psujące się
bona vacantia - w prawie: dobra niczyje
bona verba - dosł. dobre słowa; słowa dobrej wróżby
bonae artes - dobre cechy
bonae memoriae - (w/o) dobrej pamięci
bonae notae - dosł. dobrej uwagi; zasługujący/a/e na pochwałę
boni mores - dobre obyczaje
bonis avibus - dosł. z dobrymi ptakami; pod dobrym znakiem/wróżbą
Bono animo es. - Bądź dobrej myśli.
bono animo esse - być dobrej misil; być pogodnego ducha

10
bonum (est) diffusivum sui - dosł. dobro (jest) samorozprzestrzeniające się; w teologii: odniesienie do naturalnego dobra boskiego
stworzenia
bonum commune communitatis - wspólne dobro społeczności
bonum commune hominis - wspólne dobro ludzi
Bonum ex malo non fit - Dobro nie rodzi się ze zła (Seneca, "Listy moralne")
bonum omen - dobry znak; pomyślna wróżba
bonum publicum - dobro publiczne; dobro powszechne; skrót b.p.
Bonus animus in re mala dimidium est mali. - Dobra myśl w nieszczęściu to połowa złego. (Publilius Syrius)
bos in lingua - dosł. wół w języku; niemy lub milczący
Bos lassus fortius figit pedem. - Zmęczony wół szybciej pracuje.
bracchia in ventum iactare - mocować się z wiatrem (Seneca)
Breve tempus aetatis satis longum est ad bene honestumque vivendum. - Krótki czas życia jest dostatecznie długi, by żyć dobrze i
uczciwie.
brevi praecidam - powiem krótko
Brevibus momentis summa verti. - W krótkiej chwili zmienia się wszystko. (Tacitus)
Brevis a natura nobis vita data est, at memoria vitae sempiterna. - Krótkie nam życie przez naturę dane, ale pamięć życia wieczna.
bruta fulmina - dosł. nieszkodliwe grzmoty; puste pogróżki
brutum fulmen - dosł. nieszkodliwy grzmot; pusta pogróżka
busillis - pseudo-łaciński zwrot oznaczający zagadkę lub trudną kwestię; pewien skryba źle odczytał tekst jako "indie busillis magnis
plenae" ("w Indiach było wiele dużych busillis") podczas gdy w rzeczywistości tekst brzmiał "in diebus illis magnis plenae" ("w
tamtych czasach pełnych wielkich rzeczy")
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
cacoethes carpendi - nałóg przyłapywania (na błędzie); krytyka; szukanie dziury
cacoethes loquendi - nałóg mówienia; gadulstwo
cacoethes scribendi - nałóg pisania; niezmordowana chęć pisania
cadit quaestio - dosł. kwestia upada; dyskusja jest zakończona
Caeca invidia est. - Zazdrość jest ślepa.
Caesar non supra grammaticos. - Cezar [nie jest] nad gramatykami; Cezar nie jest autorytetem dla gramatyków. (Kasjusz Dion)
caetera desunt - dosł. pozostałych (rzeczy) reszty nie ma
caeteris paribus - przy pozostałych (rzeczach) równych
Calamitas virtutis occasio. - Klęska [jest] okazją do cnoty. (Seneca)
callida iunctura - dosł. zręczne łączenie; artyzm; kunszt (Horacy)
calx viva - wapno niegaszone
camera lucide - jasna komnata; urządzenie do projekcji z pryzmatem
camera obscura - ciemna komnata; urządzenie do projekcji
Camera Stellata - dosł. gwiaździsta komnata; trybunał lub komisja śledcza; w przenośni: surowy i niezależny sąd
Campus Martius - dosł. pole Marsa; poligon ćwiczeń wojskowych
candida Pax - pokój odziany w biel (Owidiusz)
canis in praesepi - dosł. pies w korycie; pies ogrodnika – osoba nie dająca cieszyć się innym z czegoś, z czego sama nie korzysta
Canis Mayor - dosł. większy pies; gwiazdozbiór zawierający Syriusza (Psią Gwiazdę)
Canis Minor - dosł. mniejszy pies; gwiazdozbiór na wschód od Oriona
Canis timidus vehementius latrat quam mordet. - Tchórzliwy pies szczeka straszniej niż gryzie. (Curtius Rufus)
cantate Domino - śpiewajcie Panu
cantus firmus - dosł. ustalona pieśń; chorał rzymski
cantus planus - dosł. prosta pieśń; chorał gregoriański
capsa acuum - pudełko igieł; igielnik
captatio benevolentiae - zjednywanie sobie względów
caput cenae - dosł. głowa posiłku; główne danie
caput lupinum - dosł. głowa wilka; wyjęty spod prawa
caput mortuum - dosł. martwa głowa; bezwartościowa pozostałość
caput mundi - dosł. głowa świata; stolica świata (Rzym)
cardo duplex - oś podwójna; główny punkt; bieguny Ziemi
Carmen Christi - dosł. pieśń Chrystusa; w teologii: przedpawłowy hymn chrystologiczny (Flp 2:5-11)
carmen epicum - pieśń/poezja epiczna
carmen triumphale - pieśń triumfalna
Carpe diem quam minimum credula postero. - Weseląc się dziś, nie dowierzaj przyszłości.
Carpe diem. - Chwytaj dzień (korzystaj z chwili) (Horacius)
Carpent tua poma nepotes. - Owoce twojej pracy będą zbierać wnuki. (Vergilius, Eklogi)
Carum est, quod rarum est. - To co rzadkie, jest drogie.
cassetur billa - w prawie: niech pozew będzie odłożony
Casum senit dominus. - Właściciel odczuwa (ponosi) skutki przypadkowego zdarzenia.
Casus a nullo praestatur. - Za przypadek nikt nie odpowiada.
casus belli - zdarzenie [które jest uzasadnieniem lub przyczyną] wojny
casus conscientiae - wypadek sumienia/świadomości
Casus est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest. - Siłą wyższą jest zdarzenie, któremu słabość ludzka oprzeć się nie
może.
casus foederis - wypadek układu; klauzula w umowie
casus fortuitus - przypadek losu; zrządzenie losu
casus omissus - w prawie: sprawa pominięta lub nierozpatrzona
causa causans - przyczyna powodująca; Pierwotna Przyczyna; powód czynu
causa causata - przyczyna spowodowana; skutek
causa cognoscendi - przyczyna poznania
causa essendi - przyczyna egzystencji/bycia
causa fiendi - przyczyna stawania się
causa finalis - przyczyna ostateczna
causa immanens - dosł. niezmieniająca się przyczyna; zmiana od środka
causa mali - przyczyna zła
causa privata - w prawie: proces cywilny

11
causa proxima - przyczyna bezpośrednia
causa publica - w prawie: proces karny
causa remota - odległa przyczyna
causa secunda - drugorzędna przyczyna
causa sine qua non - przyczyna bez której nic (nie ma); warunek konieczny
causa transiens - dosł. przyczyna przechodnia
causa vera - prawdziwa przyczyna
cave canem - strzeż się psa (= uwaga zły pies); napis na mozaice podłogowej z podobizną psa przy wejściu do rzymskiego domu w
Pompejach
Cave canem, te necet lingendo. - Strzeż się psa, może zalizać cię na śmierć.
cave ne cadas - strzeż się, abyś nie upadł
Cave quid dicis, quando, et cui. - Uważaj na to co mówisz, kiedy i do kogo.
caveant consules [ne quid detrimenti respublica capiat] - niech konsulowie czuwają [aby rzeczpospolita nie doznała żadnego
uszczerbku] (pierwsze słowa formuły nadającej konsulom władzę dyktatorską w momentach krytycznych dla państwa)
caveat emptor - niech kupujący uważa; nabywca towaru jest odpowiedzialny za sprawdzenie czy towar mu odpowiada
caveat lector - niech czytelnik uważa; pisarz nie ponosi odpowiedzialności za dokładność tekstu
caveat venditor - niech sprzedający uważa; sprzedawca towaru jest odpowiedzialny za dostarczenie informacji o towarze nabywcy
Cedant arma togae [concedat laurea laudi]. - Niech oręż ustąpi przed togą [a laur przed sławą] (niech nastanie pokój). (Cicero, O
powinnościach)
Cedant arma togae. - Niech oręż ustąpi przed togą.
Cena Domini - Wieczerza Pana; Ostatnia Wieczerza
censor morum - cenzor obyczajów
centum anni - sto lat; stulecie
certamina divitiarum - dosł. bitwa bogactw; zabieganie o bogactwo
certitudo salutis - w teologii: pewność zbawienia
certum est, quia impossibile est - jest pewne, ponieważ jest niemożliwe
Cessante ratione (legis), cessat (et) ipsa lex. - Gdy ustaje przyczyna obowiązywania ustawy, traci moc sama ustawa.
cessio bonorum - w prawie: zrzeknięcie się dóbr
cetera desunt - dosł. pozostałych (rzeczy) nie ma; reszty nie ma
ceteris paribus - przy pozostałych (rzeczach) równych
ceteris rebus - co do pozostałych rzeczy
Ceterum censeo Carthaginem delendam esse. - Poza tym uważam, że Kartaginę należy zniszczyć. (słowa Katona, którymi kończył
wszystkie swoje przemówienia w senacie)
Charta non erubescit. - Papier się nie rumieni (wstydzi); papier jest cierpliwy; pisać można wszystko.
chorea scriptorum - skurcz pisarza
Christus Rex - Chrystus Król
cibus delicatus - delikatne jedzenie; delikatesy; smakołyki
cicatrix manet - blizna pozostaje
cicer cum caule - groch z kapustą (tłumaczenie polskiego idiomu)
Cineri gloria sera venit. - Sława nadchodzi za późno dla umarłych.
cingulum Veneris - przepaska (na biodra) Wenus
circa (ca.) - około; zwykłe w odniesieniu do daty
circuitus verborum - dosł. obwód słów; omówienie
circulus in definiendo - dosł. koło w definiowaniu; w logice: rodzaj błędnego wnioskowania
circulus in probando - dosł. koło w dowodzeniu; w logice: rodzaj błędnego wnioskowania
circulus vitiosus - błędne koło; w logice: rodzaj błędnego wnioskowania
citato equo - szybkim galopem
citius altius fortius - szybciej wyżej mocniej; motto współczesnych olimpiad
civica corona - dosł. korona obywatelska; wyróżnienie za uratowanie życia obywatela rzymskiego w czasie wojny
civis bonus - dosł. dobry obywatel; patriota
Civitas Dei - państwo Boże; przeciwieństwo państwa ziemskiego (Św. Augustyn)
Civitas Terrena - państwo ziemskie; przeciwieństwo państwa Bożego (Św. Augustyn)
clamor bellicus - okrzyk bojowy
Clara non sunt interpretanda. - Jasne (przepisy) nie wymagają interpretacji.
claves Sancti Petri - klucze świętego Piotra; symbol papiestwa
cochleare magnum - duża łyżka; łyżka stołowa; skrót coch. mag.
cochleare parvum - mała łyżka; łyżeczka; skrót coch. parv.
codex rescriptus - dosł. księga przepisana; palimpsest (nośnik z którego usuwano zapis i powtórnie na nim pisano, najczęściej dla
oszczędności drogiego materiału)
Cogita anter salis. - Pomyśl zanim skoczysz.
Cogitationis poenam nemo patitur. - Nikogo nie karze się za jego myśli.
Cogito, ergo sum. - Myślę, więc jestem. (Rene Descartes)
Cognosce te ipsum - Poznaj samego siebie.
cognovit (actionem) - przyjął do wiadomości (akcję); w prawie: przyjęcie przez oskarżonego twierdzenia oskarżyciela
coitus interruptus - stosunek przerywany; naturalna metoda antykoncepcyjna
collato pede - dosł. złączywszy stopy; walka wręcz
colluvies vitiorum - dosł. rynsztok występków; siedlisko zła
columna rostrata - kolumna w Forum udekorowana dziobami statków
columnae Herculis - Kolumny Herkulesa (Słupy Herkulesa) którymi starożytny bohater miał wyznaczać granice świata
comata silva - las liściasty
Comedamus et bibamus, cras enim moriemur. - Jedzmy i pijmy, bo jutro pomrzemy.
comitas inter gentes - dosł. komitywa między narodami; uprzejmość/pokojowość wśród narodów
comitia curiata - zgromadzenie kurii; pierwotne zgromadzenie ludu rzymskiego
commentarii diurni - notatnik dzienny; dziennik
Commodum eius esse debet, cuius periculum est. - Korzyść musi przyapdać temu, kto ponosi ryzyko.
commune bonum - dobro wspólne
Commune periculum concordiam parit. - Wspólne niebezpieczeństwo przynosi zgodę; wspólny wróg jednoczy.
communi consensu - (za) wspólną zgodą

12
communibus annis - dosł. (we) wspólnych latach; w średnich/przeciętnych latach; typowo rocznie
communicatio essentiae - dosł. przekaz istoty; w teologii: doktryna mówiąca że Chrystus otrzymuje istotę boską od Boga Ojca
communicatio idiomatum - dosł. przekaz podobieństw; w teologii: przekazanie cech boskich ludziom
communio sanctorum - wspólnota świętych
Compensatio est debiti et crediti inter se contributio. - Potrącenie jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności.
componere lites - godzić kłótnie
compos mentis - dosł. władający umysłem; zdrowy na umyśle
compos sui - dosł. władający samym sobą; pan samego siebie
compos voti - ten kto spełnił swoje życzenie
concio ad clerum - dyskurs do duchowieństwa
Concordia civium murus urbium. - Zgoda obywateli murem miast.
concordia cum veritate - w zgodzie z prawdą; motto uniwersytetu w Waterloo
concordia discors - harmonia sprzeczności (Horacy)
Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur - Zgodą rosną małe sprawy, niezgodą największe się rozpadają.
concubia nocte - wczesną nocą
conditio sine qua non - warunek bez którego nie (ma nic); konieczność
Conditiones contra leges vel contra bonos mores pro non scriptis habentur. - Warunki sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami
poczytuje się za niepostawione.
confer (cf.) - porównaj; używane w tekście do odwołania do innego miejsca
Confessio est regina probationum. - Przyznanie się do winy jest królową dowodów.
Confessus pro iudicato est. - Kto uznał powództwo, uważany jest za zasądzonego.
Confoederatio Helvetica (C.H.) - Konfederacja Helwecka; urzędowa nazwa Szwajcarii wyjaśniająca "ch" w kodzie kraju ISO i
domenach internetowych
coniunctis viribus - połączonymi siłami; konfederacja; sprzymierzenie się
conlibitum est - przyjemne jest; daje przyjemność
conscientia mala - nieczyste sumienie
conscientia recta - czyste sumienie
consensus audacium - dosł. zgoda spieszących się; spisek
Consensus facit legem. - Zgoda tworzy prawo.
Consensus facit nuptias. - Zgoda czyni małżeństwo (do zawarcia małżeństwa potrzebne jest zgodne oświadczenie woli)
consensus gentium - zgoda narodów
consensus omnium - zgoda wszystkich; ogólna zgoda
consentior - zgadzam się
conservare iuventutem meam - zachowywać młodość moją
conservare iuventutem meam - zachowywać młodość moją
Consuetudo est altera natura. - Przyzwyczajenie jest drugą naturą. (Cicero)
consuetudo pro lege servatur - dosł. zwyczaj jest używany za prawo; w prawie: gdzie nie ma specyficznego prawa, powinien
rozstrzygać zwyczaj
Consuetudo pro lege servatur. - Zwyczaj jest traktowany jak prawo.
consul designatus - konsul-elekt
consummatum est - dokonało się; stało się; wypełniło się; ostatnie słowa Jezusa na Krzyżu (Ew. wg Jana, 19, 30)
contemptus saeculi - pogarda dla świeckiego (świata); odrzucenie przez zakonnika lub filozofa dóbr doczesnych
continuetur remedia - w medycynie: niech leczenie będzie kontyuowane
contra bonos mores - przeciw dobrym zwyczajom; skrót cont. bon. mor.
Contra facta non valent argumenta. - Wobec faktów argumenty nie mają znaczenia.
contra formam statuti - dosł. przeciw formie statutu; w prawie: niezgodnie z literą prawa
contra ius fasque - przeciw prawu ludzkiemu i boskiemu
contra ius gentium - przeciw prawu narodów
contra legem - przeciw prawu
Contra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam eius circumvenit. - Postępuje
wbrew ustawie ten, kto czyni to, czego ustawa zabrania, omija zaś ustawę ten, kto nie naruszając słów ustawy obchodzi jej treść.
contra mundum - przeciw światu
contra pacem - przeciw pokojowi
contra rem publicam - przeciw republice; wbrew interesowi państwa
contra spem spero - wierzę wbrew nadziei
Contra vim non valet ius. - Prawo jest bezsilne wobec przemocy.
Contra vim non valet ius. - Prawo jest bezsilne wobec przemocy.
Contractus ab initio voluntatis est, ex post facto necessitatis. - Zawarcie kontraktu jest dobrowolne, ale wykonanie przymusowe.
contradictio in adiecto - sprzeczność w przymiotniku, w zestawieniu terminów; oksymoron
contradictio in terminis - sprzeczność w przymiotniku, w zestawieniu terminów; oksymoron
contraria contrariis (curantur) - przeciwieństwa (są leczone) przeciwieństwami; zasada alopatii (przeciwieństwo homeopatii); por.
similia similibus curantur
Contraxisse unusquisque in eo loco intellegitur, in quo ut solveret se obligavit. - Wykonanie zobowiązania powinno nastąpić w tym
miejscu, gdzie zobowiązanie zostało zawarte.
convenienter naturae vivere - żyć zgodnie z naturą (stoicka idea najwyższego dobra; Zenon z Kitionu)
converso ad occidens - zwrócone na zachód
copia fandi - obfitość mówienia; słowotok
copia verborum - obfitość słów; nadmiar słów
cor cordium - serce serc; napis na nagrobku Percy'ego B. Shelley'a na cmentarzu protestanckim w Rzymie; również na nagrobku
Bolesława Prusa na Powązkach
coram domine rege - przed panem królem
coram iudice - w prawie: przed sędzią
coram nobis - przed nami; w prawie: w sądzie ławy królewskiej
coram non iudice - przed nie-sędzią; przed osobą która nie jest właściwym sędzią
coram paribus - przed równymi; przed rówieśnikami
coram populo - przed ludem; na widoku publicznym
cordi est - jest (miłe) sercu; podoba się
Cornix cornici oculum non effodit. - Kruk krukowi oka nie wykole (swój swego nie skrzywdzi).

13
cornu copiae - róg obfitości
corona lucis - korona światła; okrągły żyrandol wiszący w środkowej wewnętrznej części kościoła lub katedry
Corpus Christi - ciało Chrystusa
corpus delicti - ciało zbrodni; dowód rzeczowy przestępstwa; przedmiot albo narzędzie zbrodni
corpus humanum - ciało ludzkie
corpus iuris - ciało prawne; zbiór
Corpus Iuris Canonici - ciało prawa kanonicznego; nazwa sześciu zbiorów prawa kanonicznego
Corpus Iuris Civilis - ciało prawa cywilnego (rzymskiego); rezultat kodyfikacji prawa rzymskiego i nowych ustaw cesarza Justyniana;
kodeks Justyniana
corpus omnis Romani iuris - ciało całego prawa rzymskiego
corpus sine pectore - ciało bez duszy
corpus vile - okropne ciało; rzecz lub osoba nadająca się tylko na obiekt eksperymentu
Corrumpunt mores bonos colloquia mala. - Złe rozmowy psują dobre obyczaje.
Corruptissima re publica plurimae leges. - W najbardziej skorumpowanym państwie najwięcej praw (im większy nieład w państwie,
tym liczniejsze ustawy).
cortina Phoebi - kocioł Phoebe; Wyrocznia Apollińska
corvus albus - biały kruk (wielka rzadkość) por. rara avis (rzadki ptak) (Juwenalis)
cos ingeniorum - ostrzałka myśli
Cotidie damnatur qui semper timet. - Ten kto się wiecznie boi, jest każdego dnia potępiany.
Cras amet qui nunquuam amavit; quique amavit, cras amet. - Niech kocha jutro kto nigdy nie kochał; i kto kochał, niech kocha jutro.
cras mane - jutro rano
cras mane sumendus - w medycynie: do zażycia jutro rano
cras mihi - jutro mi
cras nocte - jutro w nocy
cras vespere - jutro wieczorem
crassa neglegentia - w prawie: wielkie zaniedbanie
crassa negligentia - w prawie: wielkie zaniedbanie
creatio ex nihil - stworzenie z niczego; w teologii: wiara że Bóg stworzył świat z absolutnej nicości
crede Deo - ufaj Bogu
Crede, quod habes, et habes. - Wierz, że masz, a będziesz miał.
Credendo vides. – Ujrzy, kto uwierzy. -
Credo in unum Deum - wierzę w jednego Boga; wyznanie wiary
credo quia absurdum - wierzę, bo to niedorzeczne (= bo tego nie można pojąć) (Tertulian, De carne Christi)
Credo ut intelligam. - Wierzę, aby zrozumieć. (Św. Augustyn)
Credula vitam spes fovet et melius cras fore semper dicit. - Ufna nadzieja podtrzymuje życie i wiecznie mówi, że jutro będzie lepsze.
(Tibullus)
crescens luna - rosnący księżyc; księżyc w pierwszej kwadrze
Crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crevit. - Umiłowanie bogactwa rośnie wraz ze wzrostem bogactwa. (Juvenalis)
Crescit sub pondere virtus. - Prześladowana cnota wzrasta.
Crimen contrahitur si et voluntas nocendi intercedet. - Przestępstwo popełnia się, gdy występuje zamiar wyrządzenia szkody.
crimen falsi - przestępstwo/oskarżenie o składanie fałszywych zeznań
Crimen grave non potest esse impunibile. - Ciężkie przestępstwo nie może pozostać bez kary.
crimen laesae maiestatis - przestępstwo/oskarżenie o zdradę państwa
crimina morte extinguuntur. - Przestępstwa wygasają ze śmiercią (sprawcy).
cruciatus tormentorum - okrucieństwo męczarni
crucis supplicium - męczarnia krzyża; ukrzyżowanie
Crudelius est quam mori semper timere mortem. - Okrutniejszy (jest) od śmierci wieczny strach przed śmiercią.
crux ansata - dosł. krzyż mający uchwyt; egipski symbol życia ankh
crux capitata - dosł. krzyż mający głowę; krzyż w kształcie znaku +; krzyż łaciński; główna reprezentacja krzyża na którym umarł
Chrystus; por. crux immissa
crux commissa - dosł. krzyż zbiegający się; krzyż w kształcie litery T; krzyż św. Antoniego
crux criticorum - krzyż krytyków; trudne zagadnienie krytyczne
crux decussata - krzyż przechylony; krzyż w kształcie litery X; krzyż św. Andrzeja lub św. Patryka
crux dissimulata - krzyż kotwiczny; krzyż mający u podstawu półokrąg skierowany ku górze
crux gammata - swastyka; starożytny symbol słońca i siły życiowej
crux gemmata - krzyż ozdobiony klejnotami; krzyż z 13 znakami reprezentującymi szlachetne kamienie
crux immissa - dosł. krzyż mający dodatkową część; krzyż w kształcie znaku +; krzyż łaciński; główna reprezentacja krzyża na
którym umarł Chrystus; por. crux capitata; crux ordinaria
crux interpretum - krzyż komentatorów; trudne do zrozumienia miejsce w tekście
crux medicorum - krzyż lekarzy; trudne zagadnienie medyczne
crux ordinaria - dosł. krzyż zwykły; krzyż w kształcie znaku +; krzyż łaciński; główna reprezentacja krzyża na którym umarł
Chrystus; por. crux capitata; crux immissa
crux orthodoxa - dosł. krzyż ortodoksyjny; krzyż prawosławny; krzyż rosyjski; krzyż z trzema elementami poprzecznymi
crux simplex - dosł. krzyż prosty; pojedyncza belka pionowa bez elementu poprzecznego
crux stellata - krzyż gwiezdny; gwiazda czteroramienna
Cucullus non facit monachum. - Kaptur nie czyni mnicha.
cui bono (fuisset) - komu korzyść (przyniosłoby); na czyją korzyść; rozważenie komu przyniosło to korzyść ujawni kto to uczynił
(Lucjusz Kasjusz)
Cui ius est donandi, eidem et vendendi, et concedendi ius est. - Kto ma przyznane prawo do podarowania rzeczy, ten ma także
prawo do jej sprzedania i przyznania.
Cui licet quod est plus, licet utique quod est minus. - Komu wolno więcej, temu tym bardziej wolno mniej.
cui malo - komu zło (przyniosłoby)
Cui peccare licet peccat minus. - Ten kto może grzeszyć, grzeszy mniej. (Ovidius)
cui prodest - komu przynosi to korzyść; skrót od cui prodest scelus is fecit
Cui prodest scelus is fecit. - Mordercą jest ten kto zyskuje na morderstwie. (Seneca)
cuique suum - każdemu własne
Cuius est solaum, eius est usque ad coelum. - Komu przypada grunt, temu przypada (i nad gruntem) aż po niebo.
Cuius Regio Eius Religio - czyje rządy tego religia; wiara króla staje się wiarą narodu

14
Cuius regio, eius religio. - Czyja władza, tego religia.
culmina Alpium - szczyty Alp
Culpa caret qui scit, sed prohibere non potest. - Nie można przypisać winy temu, kto wprawdzie wie, ale nie może zapobiec.
culpa lata - szeroka wina; w prawie: poważne zaniedbanie
culpa levis - lekka wina; w prawie: wybaczalne zaniedbanie
Culpam autem esse, quod cum a diligente provideri potuerit, non esset provisum. - Niedbalstwo jest wtedy, gdy nie przedsięwzięto
tego, co człowiek zapobilegliwy mógł przedsięwziąć.
Cultus addit hominibus auctoritatem. - Kultura dodaje ludziom powagi.
cultus animi - pielęgnowanie ducha; edukacja
cultus dei - czczenie boga
cultus deorum - czczenie bogów; służba bogom
cum bona venia - za stosownym pozwoleniem/przychylnością
cum debita reverentia - z należytym szacunkiem
cum eo quod - z tym, że; z zastrzeżeniem; pod warunkiem, że
cum gladiis et fustibus - mieczem i laską (biblijne)
cum gladio et sale - mieczem i solą; motto płatnego żołnierza
cum gladius et fustibus - mieczem i laską (biblijne)
cum grano salis - dosł. z ziarnem soli; niezupełnie poważnie; z przymrużeniem oka
cum hoc ergo propter hoc - z tym zatem z tego powodu; błąd logiczny
cum imperio esse - dosł. (z) imperium być (obdarzonym); mieć nieograniczoną władzę
Cum in testamento ambigue scriptum est, benigne interpretari debet. - Gdy w testamencie zapisano coś niejasno, należy to
interpretować przychylnie.
Cum in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio. - Gdy w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy
podnosić kwestii woli.
cum laude - z chwałą; z wyróżnieniem
cum maxime - jak najbardziej; właśnie
cum multis aliis - z wieloma innymi
cum nimbo - dosł. z obłokiem; w sztuce sakralnej: aureola dookoła głowy świętego
cum notis variorum - z uwagami różnych; z przypiskami wielu komentatorów
cum onere - dosł. z ciężarem; w prawie: z obciążeniem dowodowym
cum privilegio - z przywilejem
Cum reus moram facit, et fideiussor tenetur. - Gdy dłużnik popada w zwłokę, odpowiada także poręczyciel.
Cum tacent, clamant. - Gdy milczą, krzyczą (milczenie jest wymowniejsze od mowy). (Cicero przeciw Katyllinie)
cum telo - z bronią; uzbrojony
cum uxoribus et liberis - z żonami i dziećmi
cum ventis litigare - walczyć z wiatrem (trudzić się na próżno) (Petronius)
cumulus nimbus - dosł. chmura stóg; chmura deszczowa
cupido dominandi - żądza władzy
cur tu me vexas? - dlaczego mnie denerwujesz?
cura posterior - późniejsze zmartwienie
curia advisari vult - w prawie: sąd pragnie zasięgnięcia rady lub rozważenia sprawy; skrót: cur. adv. vult lub c.a.v.
currente calamo - dosł. (ze) spieszącym piórem; pisząc płynnie (szybko, bez namysłu i poprawek)
curriculum vitae - przebieg życia; życiorys; skrót CV lub c.v.
cursus curiae est lex curiae - w prawie: praktyka sądu jest prawem sądu
custodia legis - areszt/straż prawna
custodia libera - areszt domowy
custos morum - strażnik obyczajów
custos rotulorum - strażnik rolek; główny sędzia pokoju w hrabstwie angielskim
cutis anserina - gęsia skórka (tak jak po polsku)
cutis capitis - skóra głowy; skalp
cyathus vinosus - kielich winny (wina)
cyma recta - cyma prosta; profil w kształcie litery S; przeciwieństwo cyma reversa
cyma reversa - cyma odwrotna; profil w kształcie litery S; przeciwieństwo cyma recta
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Da mihi castitatem et continentiam, sed noli modo! - Uczyń mnie czystym i wstrzemięźliwym, ale jeszcze nie teraz! (modlitwa Św.
Augustyna)
Damnat quod non intelligunt. - Potępiają to, czego nie rozumieją.
Damnum aut casu fit aut culpa. - Szkoda powstaje albo ze zdarzenia przypadkowego albo na skutek przewinienia.
Davus sum non Oedipus - Jestem Dawus, nie Edyp (jestem prostym człowiekiem, nie umiem rozwiązywać zagadek). (Terencius)
De duobus malis minus est semper eligendum. - Trzeba zawsze wybierać mniejsze zło. (Thomas a Kempis)
De duobus malis minus est semper eligendum. - Z dwojga złego należy wybierać mniejsze zło.
de facto - w rzeczywistości; o czymś co zachodzi w praktyce; w przeciwieństwie do de jure (według prawa)
de fumo in flammam - z dymu w ogień; z deszczu pod rynnę
De fumo in flammam. - Z dymu w ogień (odp. z deszczu pod rynnę).
De gustibus noli disputare. - O gustach nie należy dyskutować.
De gustibus non est disputandum. - O gustach się nie dyskutuje.
De inimico non loquaris sed cogites. - Nie życz źle wrogowi; zaplanuj to.
de iure - według prawa; legalnie lub formalnie; por. de facto
De maiore et minore non variant iura. - Prawa nie zmieniają się w zależnośći od większego lub mniejszego (znaczenia osoby)
de minimis - o najmniejszych rzeczach
De minimis non curat lex. - Ustawa nie troszczy się o drobiazgi.
De mortuis aut bene aut nihil - O zmarłych należy mówić albo dobrze, albo w ogóle. (Chilon ze Sparty)
De mortuis nil nisi bene. - O zmarłych należy mówić tylko dobrze.
de novo - od nowa
De principiis non est disputandum. - O zasadach nie należy dyskutować.
De similibus idem est iudicium. - W podobnych sprawach powinno zapadać takie samo rozstrzygnięcie.
Debemur morti nos nostraque. - My ze wszystkim, co mamy, jesteśmy dłużnikami śmierci. (o kruchości życia) (Horacius, "Ars
poetica")

15
Debet esse titulus secundum ius. - Tytuł powinien być podstawą realizacji prawa.
Debitor intellegitur is, a quo invito exigi pecunia potest. - Za dłużnika jest uważany ten, od którego można żądać pieniędzy wbrew
jego woli.
Debitoris mei debitor non est meus debitor. - Dłużnik mojego dłużnika nie jest moim dłużnikiem.
Decus et Tutamen - ozdoba i zabezpieczenie; napis na krawędzi brytyjskiej monety jednofuntowej
Dei facientes adiuvant. - Bogowie wspierają czyniących. (Varro)
Delegata potestas non potest deplegari. - Władza przekazana nie może być przekazywana.
Delego non potest delegare. - posiadający władzę przekazaną nie może jej przekazać.
Delicta parentium liberis non nocent. - Czyny niedozwolone rodziców nie obciążają dzieci.
Depositum est, quod custodiendum alicui datum est. - Depozytem jest to, co zostało dane komuś do strzeżenia.
Depositum nisi gratuitum nullum est. - Przechowanie, jeżeli jest bezpłatne, jest nieważne.
Depositum nullum habet praescriptio. - Depozyt nie podlega przedawnieniu.
Deum sequere. - podążaj za Bogiem. (Cicero, Seneca)
deus ex machina - bóg z machiny [teatralnej]; niepodziewane lub sztuczne rozwiązanie zawiłej kwestii (Eurypides)
deus vult - Bóg tak chce; hasło Krzyżowców
Dictum sapienti sat. - Mądremu starczy słowo; mądrej głowie dość dwie słowie.
Diem perdidi. - Straciłem dzień (bo nie uczyniłem nic dobrego) (Suetonius)
Dies a media nocte incipit et sequentis noctis media parte finitur. - Dzień mierzy się od północy do północy następnej.
Dies a quo non computatur in termino. - Początku terminu nie wlicza się do terminu.
Dies coeptus pro completo habetur. - Dzień rozpoczęty uważa się za pełny (przy odliczaniu terminów).
dies irae - dzień gniewu; Sofoniasz o dniu Sądu Ostatecznego.
Dies non interpellat pro homine. - Termin nie wzywa za człowieka (sam upływ terminu bez wezwania dłużnika nie powoduje
powstania zwłoki dłużnika)
Difficile est satiram non scribere. - Ciężko nie pisać satyry (w czasach takiego upadku moralnego). (Iuvenalis)
Difficile est tenere quae acceperis nisi exerceas. - Ciężko zachować to, czego się nauczyłeś, bez ćwiczenia. (Pliniusz Młodszy)
Difficilis in otio quies. - Bezczynność nie daje odpoczynku.
Diligenter fines mandati custodiendi sunt. - Powinno się starannie przestrzegać granic umocowania.
Diligentia maximum etiam mediocris ingeni subsidium. - Pilność jest największą pomocą nawet dla przeciętnej inteligencji. (Seneca)
diligere ex toto corde, et in tota anima - miłować z całego serca i z całej duszy
Dimidium facti, qui coepit, habet. - Kto zaczął, już wykonał połowę dzieła. (Horacius)
dis aliter visum - bogowie zdecydowali inaczej (Wergiliusz)
Dis aliter visum est. - Inna jest wola bogów (trzeba się pogodzić z losem). (Publilius Syrius)
Discenda est virtus. - Cnoty należy (można) się uczyć. (Seneca za Sokratesem)
Discordias solet parere communio. - Współwłasność zazwyczaj rodzi spory.
disiecti membra poetae - członki rozczłonkowanego poety; rozproszone resztki poety (Horacy "Satyry); marna poezja
Divide et impera. - Dziel i rządź (wprowadzaj niezgodę wśród poddanych, a łatwiej będzie nimi rządzić). (Filip, król Macedonii)
Divitiae apud sapientem virum in servitute sunt, apud stultum in imperio - Bogactwa u mądrego są na służbie, a u głupiego przy
władzy. (Seneca)
Divitiae non sunt bonum. - Bogactwo nie jest dobrem (filozoficznie) (Seneca)
Docendo discimus. - Ucząc innych sami się uczymy (Seneca, "Listy moralne")
Dolo facit qui petit quo redditurus est. - Działa podstępnie ten, kto żąda tego, co będzie musiał zwrócić.
Dolum malum facit qui ex aliena iactura lucrum quaerit. - Działa podstępnie, kto próbuje osiągnąć zysk z cudzego niepowodzenia
Dolus non praesumitur. - Złego zamiaru nie domniemuje się.
Dolus omnimodo puniatur. - Podstęp jest karany w każdym przypadku.
Domi suae quisque rex. - (Każdy dla siebie) w swoim domu królem.
Dominus vobiscum - Bóg z wami; wyrażenie kończące katolickie kazanie; pozdrowienie katolickie
Donec eris sospes, multos numerabis amicos. Tempora si fuerint nubila, solus eris - Dopóki będziesz bogaty, wielu mieć będziesz
przyjaciół, lecz kiedy przyjdą złe dni, zostaniesz sam. (Seneca "Listy moralne")
Dormiunt aliquando leges, moriuntur nunquam. - Ustawy czasem śpią, nigdy nie umierają.
dramatis personae - osoby dramatu; spis postaci występujących w sztuce; obsada
duces tecum - przynieś ze sobą; por. subpoena duces tecum
Ducunt volentem fata, nolentem trahunt. - Powolnego losy prowadzą, opornego wleką siłą. (idea stoicka)
Dulce bellum inexpertis. - Wojna (jest) słodka dla niedoświadczonych (nią). (Pindaros)
Dulce et decorum est pro patria mori. - Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. (Horatius)
dulce et utile - słodkie i pożyteczne
Dum excusare credis, accusas. - Kiedy myślisz, że się usprawiedliwiasz, oskarżasz się. (Św. Hieronim)
Dum inter homines sumus, colamus humanitatem. - Póki jesteśmy wśród ludzi, bądźmy ludzcy. (Seneca)
Dum spiro, spero. - Dopóki oddycham, nie tracę nadziei. (Cicero)
Dum tempus habemus, operemur bonum. - Póki mamy czas, czyńmy dobro.
Dum vita est, spes est. - Póki jest życie, póty nadzieja.
Dum vivimus, vivamus. - Póki żyjemy, żyjmy. (filozofia epikurejska)
Duo cum faciunt idem, non est idem. - Gdy dwóch robi to samo, to nie jest to samo.
Duobus litigantibus tertius gaudet. - Gdy dwaj się kłócą, trzeci się cieszy; gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta (Ezop)
Dura lex, sed lex. - Twarde (surowe) prawo, ale prawo.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
e pluribus unum - z wielu jedno; jedno z narodowych haseł Stanów Zjednoczonych
E pluribus unum. - Z wielu jedno; w jedności siła (motto Stanów Zjednoczonych, na 25-centówce)
ecce homo - oto człowiek; słowa wypowiedziane przez Piłata pokazującego Jezusa z koroną cierniową tłumowi
Edimus, ut vivamus, non vivimus, ut edamus. - Jemy aby żyć, a nie żyjemy, aby jeść. (Plutarch)
editio princeps - pierwsze wydanie
Ego spem pretio non emo. - Nie kupuję nadziei za (tą) cenę; nie kupuję kota w worku.
Eheu, fugaces labuntur anni. - Niestety, szybko mijają lata. (Horatius, "Camina")
Ei incubit probatio qui dicit, non qui negat. - Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto przeczy.
emeritus - zasłużony; często o profesorze na emeryturze
eo ipso - tym samym
Equi donati dentes non inspiciuntur. - Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby.
ergo - a więc
Eripuit coelo fulmen, sceptrumque tyrannis. - Wydarł niebu piorun, a berło tyranom.

16
Errantis voluntas nulla est. - Działający pod wpływem błędu nie ma woli.
Errare humanum est. - Błądzić jest rzeczą ludzką. (Seneca Rhetor)
Error iuris nocet. - Błąd co do przepisów prawa szkodzi.
Error iuris non criminalis exculpat. - Błąd w innych dziedzinach prawa niż prawo karne usprawiedliwia tego, kto jest w błędzie.
esse quam videri;być a nie zdawać się; motto stanu Północna Karolina -
Est in medio verum. - Prawda leży po środku.
Est modus in rebus[, sunt certi denique fines]. - We wszystkim jest miara[, są pewne granice] [poza którymi cnota przestaje być
cnotą] (Horatius)
Est quaedam flere voluptas. - I łzy są jakąś rozkoszą (Ovidius)
esto perpetua - niech będzie wieczna; historyk Fra Paolo Sarpi o rodzinnej Wenecji
Esto quod esse videris. - Bądź tym, czym się być wydajesz (za kogo uchodzisz).
et alii (et al.) - i inni; itp.; alli jest formą męską
et cetera (etc. lub &c.) - i pozostałe; i tak dalej; itd.
et in Arcadia ego - ja także byłem w Arkadii (byłem szczęśliwy)
Et non facere facere est. - I powstrzymanie się do działania jest działaniem.
et tu, Brute [contra me] - i ty Brutusie [przeciw mnie]; cytat z "Juliusza cezara" W. Szekspira; mało prawdopodobne aby Cezar
wypowiedział te słowa
Et tu, Brute, contra me - I ty, Brutusie, przeciw mnie (przyp. Caesar)
Et unum hominem, et plures in infinitum, quod quis velit, heredes facere licet. - Wolno uczynić spadkobiercą i jednego człowieka, i
wielu, bez ograniczeń, ilu kto chce.
Etiam capillus unus habet umbram. - Nawet pojedynczy włos ma swój cień. (Publilius Syrus)
Etiam latrones suis legibus parent. - I zbóje słuchają swych praw (mają swoje prawa). (Cicero)
ex animo - z serca; szczerze
ex ante - z przed; zanim; oparte na wcześniejszych założeniach
ex Cathedra - z tronu; o Papieżu mówiącym nieomylnie; o ludziach mówiących autorytatywnie lub arogancko
ex Deo - od Boga
ex gratia - z łaski; dobrowolnie
Ex humili potens. - Z niskiego rodu [stałem się] możny. (Horatius)
ex hypothesi - z hipotezy; jako przypuszczenie
Ex iniuria ius non oritur. - Z bezprawia nie wywodzi się prawo.
ex libris ... - z księgozbioru (biblioteki) ...
ex malis eligere minima - wybierać mniejsze zło (Aristoteles)
ex nihilo - z niczego; w religii: Bóg stworzył wszechświat z niczego
ex officio - z urzędu; kiedy z jednego urzędu wynika automatycznie piastowanie innego
ex oriente lux - światło ze wschodu (przychodzi)
ex parte - przez (dla) jedną stronę; termin prawniczy
ex post facto - od po fakcie; o prawie działającym wstecz
ex se natus - zrodzony z samego siebie (zawdzięczający wszystko sobie) (Tacitus)
ex tempore - w tej chwili; natychmiast
Ex ungue leonem. - [Malować] lwa wedle pazura (z części wnioskować o całości). (Alkajos)
ex vi termini - z definicji
excelsior - wyżej
Exceptio confirmat regulam. - Wyjątek potwierdza regułę.
Exceptio est ius in iudicio defendendi. - Zarzut procesowy jest środkiem obrony pozwanego.
Exceptio est strictissimae interpretationis. - Wyjątek powinien być interpretowany w sposób bardzo zawężający.
Exceptiones non sunt extentendae. - Wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco.
Exegi monumentum aere perennius. - Zbudowałem sobie pomnik trwalszy od spiżu. (Horatius)
exempli gratia (e.g.) - dosł. dzięki przykładowi; na przykład
Exemplis trahimur, verbis docemur. - Przykłady nas pociągają, słowa nas uczą.
exeunt - wychodzą; por. exit
exeunt omnes - wszyscy wychodzą; por. exit
exit - wychodzi; używane w didaskalach do sztuki teatralnej
Exitus acta probat. - Wynik mierzy czyny; cel uświęca środki. (Ovidius)
Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor. - Niech z naszych kości narodzi się mściciel. (Vergilius, Eneida)
Expedit (enim) rei publicae, ne quis re sua male utatur. - W interesie państwa leży, by nikt nie używał źle swojej rzeczy.
Experientia docet stultos. - Doświadczenie uczy głupców.
experimentum crucis - krytyczne doświadczenie; decydujący test teorii naukowej
Experto credite. - Wierzcie doświadczonemu (temu, kto doświadczył na własnej skórze). (Vergilius, Eneida)
explicite - jawnie
Expressa nocent non expressa non nocent. - To, co zostało wyrażone, szkodzi, nie wyrażone
Exsecutio iuris non habet iniuriam. - Wykonywanie prawa nie jest bezprawiem.
Extremis malis extrema remedia. - Na krańcowe zło krańcowe środki.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Faber est suae quisque fortunae. - Każdy jest kowalem swego losu. (Appius Claudius Caecus)
Facilius est multa facere quam diu. - Łatwiej czynić więcej (rzeczy), niż (jedną) dłużej. (Quintilianus)
Facilius per partes in congitionem totius adducimur. - Łatwiej nas doprowadzić do zrozumienia całości kawałek po kawałku. (Seneca)
Facta non praesumuntur, sed probantur. - Okoliczności faktycznych nie domniemywa się, lecz udowadnia (wymagają udowodnienia).
Facta probantur, iura novit curia. - Okoliczności faktyczne udowadnia się (należy udowodnić), a prawo (przepisy prawne) zna sąd.
Facta, non verba. - Czyny, nie słowa; czyny są ważniejsze od słów.
Factum abiit, monumenta manent. - Czyn mija, (jego) pomniki pozostają (Ovidius, Fasti)
Factum est illud, fieri infectum non potest. - Uczynione jest uczynione, nie można tego odczynić. (Plautus)
Fallaces sunt rerum species. - Pozory rzeczy są mylące. (Seneca)
Fama crescit eundo. - Plotka rośnie, rozchodząc się. (Vergilius)
Fames artium magistra. - Potrzeba matką wynalazków. (dosł. bieda matką sztuk)
Fames est optimus coquus. - Głód jest najlepszym kucharzem. (Cicero)
Fas est et ab hoste doceri. - Wolno uczyć się nawet od wroga. (Ovidius, Metamorfozy)
Fata mutari non possunt. - Przeznaczenie nie może się odmienić.
Fatetur facinus qui indicium tagit. - Ten kto unika sądu przynaje się do przestępstwa.

17
Favete linguis. - Milczcie w skupieniu [nie wymawiajcie słów złowieszczych]. (Horatius)
Favorabiliores rei potius quam actores habentur. - Korzystniejszą [sytuację procesową] mają pozwani niż powodowie.
Feci, quod potui, faciant meliora potentes. - Zrobiłem, co mogłem, kto potrafi, niech zrobi lepiej.
felix culpa - szczęśliwa wina; św. Augustyn o grzechu pierworodnym
Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. - Szczęśliwy, kto zdołał poznać przyczyny wszechrzeczy. (Vergilius)
felo-de-se - czyniący zło na sobie samym; samobójca
Fere libenter homines id quid volunt credunt. - Ludzie łatwo wierzą w to, w co chcą uwierzyć. (Caesar)
ferro et igni - żelazem i ogniem; ogniem i mieczem
ferro ignique - ogniem i mieczem; taktyka podboju i palenia ziemi
ferro ignique - żelazem i ogniem; ogniem i mieczem
Festina lente. - Śpiesz się powoli.
Fidei Defensor (Fid Def lub fd) - obrońca wiary; tytuł Henryka VIII bity na wszystkich brytyjskich monetach
fides quaerens intellectum - wiara poszukująca zrozumienia
Fides sine operibus mortua est. - Wiara bez uczynków jest martwa. (św. Jakub)
fila vitae - nić żywota
Finis coronat opus. - Koniec wieńczy dzieło. (Ovidius)
Finita est comoedia. - Komedia (sztuka) [jest] skończona.
Fiscus semper habet ius pignoris. - Skarbowi państwa przysługuje zawsze prawo zastawu (na majątku dłużnika).
Fiscus semper idoneus successor sit, et solvendo. - Skarb państwa jest zawsze zdolny do dziedziczenia i wypłacalny.
Fiscus semper rapax. - Skarb państwa zawsze nienasycony.
Flamma fumo est proxima. - Płomień jest bliski dymu; nie ma dymu bez ognia. (Plautus)
fons et origo - źródło i początek
Forsan et haec olim meminisse iuvabit. - Być może kiedyś przyjemnie będzie wspominać i to wydarzenie. (Vergilius, Eneida)
Forsan miseros meliora sequentur. - Być może nieszczęśników czekają lepsze rzeczy. (Vergilius)
Fortuna caeca est. - Szczęście jest ślepe. (Cicero)
Fortuna favet fortibus. - Los sprzyja dzielnym.
Fortuna vitrea est: tum, cum splendet, frangitur. - Los jest kruchy: gdy błyszczy najjaśniej, łamie się.
Frangar non flectar. - (Prędzej) Złamię się, (a) nie ugnę.
Frangenti fidem non est fides servanda. - Nie należy dawać wiary temu, kto popełnia wiarołomstwo.
Fraus est fraudem celare. - Ukrywac oszustwo jest oszustwem.
Fraus sine poena esse potest, poena sine fraude esse non potest. - Występek może być bez kary, kara nie może być bez występku.
Frusctus autem omnes augent hereditatem. - Wszystkie pożytki powiększają spadek.
Frustra legis auxilium quaerit, qui in legem committit. - Nadaremnie szuka oparcia w prawie ten, kto je gwałci.
Frustra probatur, quod probatum non relevat. - Daremnym jest dowód, jeśli nie jest dowodem stosownym.
fumum vendere - sprzedawać dym; mamić obietnicami
Fur est qui dolo malo rem alienam contrectat. - Złodziejem jest ten, kto w złym zamiarze zagarnia cudzą rzecz.
Furiosi voluntas nulla est. - Chory umysłowo nie ma woli.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gallia est omnis divisa in partes tres. - Galia jako całość dzieli się na trzy części (Caesar, początek "O wojnie galijskiej").
Gallus in suo sterquilinio plurimum potest. - Kogut tylko na własnym gnojowisku dużo może. (Seneca)
Gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus. - Cieszmy się więc, dopóki jesteśmy młodzi (z pieśni studenckiej)
Gaudia principium nostri sunt saepe doloris. - Miłe złego początki, lecz koniec żałosny.
Gaudium in litteris. - Radość w wiedzy.
Generalia specialibus non derogant. - Przepisy ogólne nie uchylają przepisów szczególnych.
Generi per speciem derogatur. - Prawo szczególne uchyla prawo ogólne.
genius loci - duch opiekuńczy miejsca; magia miejsca
Gladiator in arena consilium capit. - Gladiator decyduje [dopiero] na arenie (w ostatniej chwili).
gloria in excelsis Deo - chwała na wysokości Bogu
Gloria vanum et volubile quiddam est auraque mobilius. - Sława jest czymś próżnym, ulotnym i jeszcze bardziej niestałym, niż
powietrze. (Seneca)
gloria victis - chwała zwyciężonym
Gloria virtuti resonat. - Sława jest echem cnoty.
Glut non facit quod facere debet, videtur facere adversus ea, quia non facit. - Jeśli ktoś nie czyni tego, co czynić powinien, uważa
się, że czyni przeciwnie, ponieważ nie czyni.
Grammatici certant et adhuc sub iudice lis est. - Uczeni się spierają i sprawa jest wciąż nierozstrzygnięta. (Horatius)
Gratiosa res homo, si homo est. - Człowiek jest wspaniały, gdy jest ludzki.
Graviora manent. - Najgorsze dopiero nadejdzie.
Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo. - Kropla drąży skałę nie siłą, lecz ciągłym kapaniem. (Ovidius)
Gutta cavat lapidem, consumitur anulus usu. - Kropla drąży skałę, użyciem ściera się pierścień. (Ovidius, Listy z Pontu)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
habemus papam - mamy papieża; ogłoszenie o wyborze przez konklawę nowego papieża
Habent sua fata libelli. - Książki mają swój los. (Terencjanus Maurus)
Hanc personam induisti, agenda est. - Podjąłeś się tej roli, więc musisz ją odegrać do końca. (Seneca)
Hannibal ad portas - Hannibal u bram miasta (niebezpieczeństwo bliskie)
Hannibal ante portas - Hannibal u bram miasta (niebezpieczeństwo bliskie)
hic iacet ... - tutaj leży (= spoczywa); napis na nagrobkach
hic sepultus ... - tutaj [jest] pochowany; napis na nagrobkach
Hic spinas colligit, ille rosas. - Ten zbiera kolce, a tamten róże.
hic sunt leones - tutaj są lwy; oznaczenie nieznanego terytorium na starych map
Historia vitae magistra. - Historia jest nauczycielką życia. (Cicero)
Historiam nescire hoc est semper puerum esse. - Nie znać historii znaczy na zawsze pozostać dzieckiem. (Cicero)
Hoc est verum et nihil nisi verum. - To jest prawda i nic tylko prawda.
hoc tempore - w owym czasie
Hoc tempore obsequium amicos, veritas odium parit. - W dzisiejszych czasach pochlebstwo przysparza przyjaciół, prawda
Hodie mihi, cras tibi. - Dziś mnie, jutro tobie.
hominem quero - szukam człowieka (Diogenes)
Hominem te memento. - Pamiętaj, że jesteś (tylko) człowiekiem.
Hominis est errare, insipientis in errore perseverare. - Rzeczą ludzką jest błądzić, głupców trwać w błędzie.

18
Hominum causa omne ius constitutum sit. - Wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka.
Homo doctus in se semper divitias habet. - Człowiek uczony swoje bogactwo ma zawsze ze sobą. (Phaedrus)
Homo est animal sociale. - Człowiek jest istotą społeczną (towarzyską) (Aristoteles).
homo faber - (nowołacińskie) człowiek wytwórca
Homo homini lupus est. - Człowiek człowiekowi wilkiem. (Plautus)
Homo homini mei meus non est. - Wasal mego wasala nie jest moim wasalem.
homo insipiens - człowiek głupi
homo ludens - (nowołacińskie) człowiek bawiący się
homo novus - człowiek nowy (Salustiusz)
Homo sacra res homini. - Człowiek rzeczą świętą dla drugiego człowieka [zabijany bywa obecnie dla zabawy i rozrywki] (Seneca,
Listy moralne)
Homo sum, humani nihil a me alienum puto. - Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. (Terentius)
Homo sum, humani nil a me alienum puto. - Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. (Terentius)
homo universalis - człowiek wszechstronny
homo viator - podróżny, pielgrzym
Homo vitae commodatus non donatus est. - Życie jest człowiekowi pożyczone, nie dane. (Publilius Syrus)
Honesta mors turpi vita potior. - Lepsza zaszczytna śmierć niż haniebne życie. (Tacitus)
Honesta res est laeta paupertas. - Szacowna to rzecz pogodne ubóstwo. (Seneca, Listy moralne)
Honor est praemium virtutis. - Honor jest nagrodą za cnotę. (Cicero)
Honores mutant mores. - Zaszczyty odmieniają obyczaje; potęga psuje.
honoris causa - dla zaszczytu; honorowy stopień naukowy
Honos habet onus. - Zaszczyt nakłada ciężar (sława niesie brzemię).
hora somni (skrót: h.s.) - w godzinie snu (wieczorem); napis na recepcie lekarskiej
horas non numero nisi serenas - liczę tylko słoneczne godziny; popularny napis na zegarach słonecznych
horribile dictu - straszne do opowiadania; strach powiedzieć
Hospes, hostis. - Każdy obcy to wróg.
Humana non sunt turpia. - Co ludzkie, nie hańbi.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ianuis clausis - przy zamkniętych drzwiach
Ibi victoria, ubi concordia. - Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. (dosł. tam zwycięstwo, gdzie zgoda)
ibidem (skrót: ibid. lub ib.) - tamże; w tym samym miejscu; zwykle w bibliografii
Id certum est quod certum reddi potest. - To jest pewne co może być uczynione pewnym.
id est (skrót: i.e.) - to jest; to znaczy; w tym przypadku
idem - (skrót: id.) to samo
Ignavis semper feriae. - Lenie zawsze mają święto.
igne atque ferro - ogniem i mieczem; taktyka podboju i palenia ziemi
igni ferroque - ogniem i mieczem; taktyka podboju i palenia ziemi
Ignis non exstinguitur igne. - Ognia nie gasi się ogniem.
Ignoranti non currit tempus. - Termin nie biegnie przeciw niewiedzącemu.
Ignorantia iuris nocet, ignorantia facit non nocet. - Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi.
Ignorantia iuris nocet. - Nieznajomość prawa szkodzi.
Ignorantia legis exusat neminem. - Nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia.
Ignoti nulla cupido. - Nie ma pragnienia nieznanego. (Czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal)
Ille dolet vere, qui sine teste dolet. - Ten opłakuje szczerze, kto opłakuje bez świadków. (Martialis)
imago dei - na obraz boży
imitatio dei - na podobieństwo boże
Impares nascimur, pares morimur. - Rodzimy się nierówni, umieramy równi (w obliczu śmierci wszyscy są równi). (Seneca, Listy
moralne)
Imperare sibi maximum est imperium. - Panować nad sobą to najwyższa władza. (Seneca, Listy moralne)
imperium in imperio - imperium w imperium; grupa ludzi podległa swoim przywódcom bardziej niż głównym imperatorom
imperium sine fine - imperium bez końca; w "Eneidzie" Wergiliusza Jowisz rozkazał Eneaszowi założyć miasto (Rzym) które da
początek niekończącemu się imperium
implicite - domyślnie
impos animi - słaby na umyśle
Impossibilium nulla obligatio est. - Nie ma zobowiązania, gdy [świadczenie] jest niemożliwe.
Impossibilium nulla obligatio est. - Nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych.
imprimatur - może być drukowane; pozwolenie na publikację dawane przez cenzurę (pierwotnie katolickiego biskupa)
in absentia - pod nieobecność; o procesie toczącym się pod nieobecność oskarżonego
in aqua scribis - piszesz na wodzie; to nie jest pewne
in arena aedificas - budujesz na piasku; to nie są realne podstawy
in articulo mortis - w obliczu śmierci
in camera - dosł. w komnacie; w tajemnicy
In conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectare placuit. - Przyjęto, że w umowach należy uwzględniać
raczej wolę stron umawiających się niż słowa (formalne)
In criminalibus probationes debent esse luce clariores. - W sprawach karnych dowody powinny być jaśniejsze od światła.
In criminalibus voluntas pro facto reputabiteru. - W sprawach karnych zamiar będzie uważany za czyn.
In divisa est causa pignoris. - Sprawa zastawu jest niepodzielna.
In dubio contra fiscum. - W razie wątpliwości (należy orzec) na niekorzyść skarbu państwa.
In dubio pro reo. - W razie wątpliwości [należy rozstrzygać] na korzyść pozwanego.
in duplo - w dwóch [kopiach]
in effigie - w postaci obrazu; w przeciwieństwie do "osobiście"
In eodem prato bos herbam quaerit, canis leporem, ciconia lacertam. - Na tej samej łące wół szuka trawy, pies zająca, a bocian
jaszczurki (z jednej książki każdy wybiera to, co go najbardziej interesuje). (Seneca, Listy moralne)
in extenso - w długiej [formie]; w całej rozciągłości; w pełni; bez skrótów
in fidem - do wiary; do potwierdzenia czegoś
in fine (skrót: i.f.) - w końcu
in flagrante delicto - dosł. w płonącej zbrodni; na gorącym uczynku
in flagranti - na gorącym uczynku; por. in flagrante delicto

19
in flore - w kwiecie; w okresie kwitnienia
in foro - na forum; w sądzie
in illo tempore - w owym czasie; zwł. w czytaniu podczas Mszy
in lacte matris praebibere - wyssać z mlekiem matki (św. Augustyn)
In legibus fundamentum rei publicae. – Fundament republiki tkwi w ustawach. -
In legibus magis simplicitas quam difficultas placet. - W prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość.
In libris libertas. - W książkach wolność.
in loco - w miejscu; na miejscu
in loco parentis - na miejscu rodziców; termin prawniczy oznaczający podjęcie odpowiedzialności i władzy rodzicielskiej
In magnis et voluisse sat est. - W rzeczach wielkich wystarczy chcieć. (Propercjusz)
In maiore minus inest. - W większym tkwi też mniej.
in manus tuas commendo spiritum meum - w ręce twe składam ducha mego; wg. św. Łukasza ostatnie słowa Jezusa na Krzyżu
in media res - w środku rzeczy; wg. Horacego technika literacka polegająca na rozpoczynaniu opowiadania od środka fabuły
In medio tutissimus ibis. - W środku rzeczy będziesz najbezpieczniejszy. (Ovidius)
in memoriam - w pamięci; na pamiątkę; dla uczczenia pamięci zmarłego
in nuce - w skorupce orzecha; w skrócie
In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda sit. - We wszystkim, szczególnie jednak w prawie, należy mieć na
względzie [zasady] słuszności.
In pari causa melior est conditio possidentis. - W jednakowej sytuacji lepsza jest pozycja posiadacza.
In pari causa possessor potior haberi debet. - W równym położeniu za lepszego należy uznać posiadacza.
in partibus infidelium - w kraju niewiernych (= nie-Chrześcijan)
In propria causa nemo iudex. - Nie można być sędzią we własnej sprawie.
in rerum natura - w naturze rzeczy
in saeculo - w wieczności; na wieki wieków; na zawsze
in salvo - w zbawieniu; w bezpieczeństwie
in silico - (pseudo-łacina) w krzemie; doświadczenie przeprowadzane jako symulacja komputerowa; por. in vitro i in vivo
In silvam non ligna feras. - Nie znoś drew do lasu. (Horatius, Satyry)
in situ - w miejscu [początkowym]; w medycynie oznacza że choroba nie przeniosła się jeszcze w inne regiony
in spe - (dosł. w nadziei) w przyszłości; o czymś co ma nastąpić (np. magister in spe
in statu nascendi - w stanie narodzin; na samym początku; w fazie początkowej
In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur. - Wykładnia testamentów opiera się na wnikliwym badaniu woli
testatorów.
in toto - w całości; całkowicie
in triplo - w trzech [kopiach]
In vino veritas. - W winie prawda (pijany łatwiej mówi prawdę). (Plato, Uczta)
In virtute sunt multi ascensus. - W cnocie jest wiele stopni. (Cicero)
in vitro - w szkle; doświadczenie przeprowadzane w środowisku laboratoryjnym (np. w probówce); przeciwieństwo in vivo
in vivo - w życiu; doświadczenie przeprowadzanie w żywym organizmie; przeciwieństwo in vitro
Inaudita causa quamquam damnari aequitatis ratio non patitur. - Poczucie słuszności nie pozwala na skazanie kogokolwiek bez
wysłuchania jego sprawy.
incipit - rozpoczyna się ...; początkowe wyrazy utworu
Incivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere. - Nieprawidłowe jest wydawanie
wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy na podstawie jednego jej fragmentu.
incredibile dictu - niewiarygodne do opowiedzenia
Inde datae leges, ne fortior omnia posset. - Po to zostały dane prawa, aby silniejszy nie mógł wszystkiego.
index librorum prohibitorum - spis ksiąg zakazanych; lista książek uznawanych za heretyckie przez kościół katolicki
Ingenii vis praeceptis alitur et crescit. - Rada żywi i krzewi siłę umysłu.
Inhumanitas omni aetate molesta est. - Brak człowieczeństwa szkodzi w każdym wieku. (Cicero)
Inicua numquam regna perpetuo manent. - Niegodziwe (niesprawiedliwe) rządy nie trwają nigdy wiecznie.
Iniqua nunquam regna perpetuo manent. - Tyrani nie rządzą wiecznie. (Seneca Philosophus)
Iniuriam qui facere constituit, iam fecit. - Kto postanowił dokonać przestępstwa, już go dokonał.
Iniuriam qui factures est, iam facit. - Kto ma zamiar wyrządzać krzywdę, już krzywdzi.
integer vitae scelerisque purus - nienaruszony życiem i wolny od nikczemności (Horacy); hymn pogrzebowy
inter alia - pośród innych [rzeczy]; między innymi
Inter arma silent leges. - Pośród oręża (podczas wojny) milczą prawa.
Inter arma silent Musae. - W czasie wojny milczą Muzy (nie ma czasu na twórczość). (Cicero)
inter caetera - pośród innych; tytuł bulli papieskiej
inter malleum et incudem - między młotem i kowadłem (Orygenes)
inter spem et metum - między nadzieją a strachem
inter vivos - między żywymi; o przenoszeniu własności między żywymi ludźmi w przeciwieństwie do dziedziczenia; zwł. w prawie
podatkowym
Interest rei publice, ne maleficia remaneant impunita. - W interesie państwa leży, aby czyny bezprawne nie pozostały bez kary.
intra muros - wewnątrz murów; prywatny; nie publiczny
Intra Vires - w ramach władzy; w mocy
Inventas vitam iuvat excoluisse per artes. - Uczyńmy życie lepszym przez naukę i sztukę. (Vergilius)
Inveterata consuetudo pro lege custoditur. - Dawny zwyczaj przestrzegany jest jak prawo (na równi z ustawą).
Invidia gloriae assiduus comes est. - Zawiść jest stałym towarzyszem sławy.
Invitum qui servat, idem facit occidenti. - Kto ocala kogoś wbrew jego woli, to tak jakby go zabijał (Horatius, Ars poetica).
Ipos iure. – Z samego prawa. -
Ipsa scientia potestas est. - Sama wiedza jest potęgą. (Bacon)
ipsa sua melior fama - lepszy od swojej reputacji
ipse dixit - sam powiedział; podkreślenie że stwierdzenie pochodzi z szanowanego źródła
ipsissima verba - te same słowa; dokładnie słowo za słowo; por. verbatim
ipso facto - przez sam fakt
Ira furor brevis est. - Gniew jest chwilowym szaleństwem (trzeba panować nad gniewem, inaczej on zapanuje nad nami). (Horatius,
Listy)
Ira sine viribus vana est. - Bezsilny gniew jest próżny. (Liwiusz, Seneca)
Is damnum, dat qui iubet dare. - Ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić.

20
is fecit cui prodest - ten zrobił komu to przynosi korzyść
Is fecit, cui prodest. - Ten uczynił, komu (to) przynosi korzyść.
ita vero - zatem prawdą [jest]; rzeczywiście; Rzymianie nie mieli słowa "tak"
ite missa est - idźcie ofiara spełniona; słowa kończące mszę rzymską
Iucundi acti labores. - Miłe są trudy zakończone (przyjemnie wspominać trudne chwile). (Cicero)
iunctis viribus - wspólnymi siłami
Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur. - Praw nie ustanawia się dla poszczególnych osób, lecz dla ogółu.
Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur. - Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne osoby, lecz dla
wszystkich.
iurare in verba magistri - przysięgać na słowa nauczyciela; ślepo wierzyć; uznawać autorytet nauczyciela za argument ostateczny
(Horacy)
Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere. - Oto są nakazy prawa: żyć uczciwie,
drugiego nie krzywdzić, każdemu oddać to, co mu się należy.
Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. - Nauka prawa jest znajomością spraw
boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym, co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe.
Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. - Wiedza prawnicza jest znajomością
spraw boskich i ludzkich, rozumieniem tego, co dobre i słuszne.
Ius civile vigilantibus scriptum est. - Prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych.
Ius est ars boni et aequi. - Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne.
Ius ignorantia non excusat. - Nieznajomość prawa nie usprawiedliwia.
ius primae noctis - prawo pierwszej nocy
Ius publicum privatorum pactis mutari non potest. - Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami (osób) prywatnych.
Iusiurandum patri datum usque ad hanc diem ita servavi. - Przysięgę złożoną ojcu aż po dzień dzisiejszy tak zachowałem. (Hannibal)
Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. - Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą
zagwarantowania każdemu jego prawa.
Iustitia fundamentum regnorum. - Sprawiedliwość jest podstawą rządów (panowania).
Iustitia non debet claudicare. - Wymiar sprawiedliwości nie powinien niedomagać.
Iustitia non novit patrem nec matrem, solam veritatem spectat. - Sprawiedliwość nie zna ojca ani matki, ma wzgląd jedynie na
prawdę.
Iustitias vestras iudicabo. - Osądzę waszą sprawiedliwość.
Iustitias vestras iudicabo. - Sprawiedliwość waszą sądzić będą.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Labor omnia vincit. - Praca wszystko przezwycięża.
labuntur anni - mijają lata (Horacy)
lapsus calami - pomyłka pióra
lapsus linguae - pomyłka języka
lapsus memoriae - pomyłka pamięci
Laudamus veteres, sed nostris utimur annis. - Chwalimy dawne, lecz żyjemy własnymi latami.
Laudant illa, sed ista legunt. - Chwalą jedne (dzieła), ale inne czytają. (Martialis)
Laudant, quod non intelligunt. - Chwalą to, czego nie rozumieją.
laudator temporis acti - chwalca przeszłości; konserwatysta
Laus alit artes. - Pochwała karmi sztukę (artysta lepiej tworzy, gdy znajduje uznanie). (Seneca za Enniuszem)
laus deo - chwała Bogu
lavare manus - umywać ręce
Lectio brevior lectio potior. - Najkrótsze czytanie jest najbardziej prawdopodobne.
Lege non distinguente nec nostrum est distinguere. - Czego prawo nie rozróżnia, tego nie należy rozróżniać.
Legem bonam a mala nulla alia nisi naturae norma dividere possumus. - Dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa
natury.
Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur. - Prawo powinno być zwięzłe, aby łatwiej mogli je zapamiętać ci,
którzy go nie znają (niedoświadczeni).
Leges ab omnibus intellegi debent. - Ustawy powinny być zrozumiale dla wszystkich.
Leges bonae ex malis moribus procreantur. - Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów.
Leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt. - Prawo przedkłada dobro ogółu ponad dobro jednostki.
Leges salutem civitatis saluti singularum anteponunt. - Prawa ustawy przedkładają społeczeństwo ponad dobro jednostki.
Legibus idcirco omnes servimus, ut liberi esse possimus. - Dlatego wszyscy służymy prawu, żebyśmy mogli być wolnymi
(obywatelami).
legitime - wymuszony udział; termin prawniczy na część spadku z której nie można wydziedziczyć najbliższej rodziny
Legum ministri magistratus, legum interpretes iudicies. - Urzędnicy są sługami prawa, a sędziowie tłumaczami prawa.
Legum ministri sunt magistratus. - Urzędnicy są sługami prawa.
Legum servi sumus ut liberi esse possimus. - Jesteśmy niewolnikami prawa po to, aby być wolnymi. (Cicero)
Leve fit, quod bene fertur, onus. - Ciężar jest lżejszy, gdy niesiony dobrze. (Ovidius)
Lex breve esse oportet. - Ustawa powinna być zwięzła.
Lex iubet ea, quae facienda sunt prohibetque contraria. - Prawo nakazuje to, co należy czynić i zakazuje rzeczy przeciwnych.
Lex iusta libertati, aequalitati et fraternitati praesidio est. - Sprawiedliwe prawo stoi na straży wolności, równości i braterstwa.
Lex lege tollitur. - Ustawa uchylana jest ustawą (ustawę uchyla się ustawą).
Lex malla, lex nulla. - Złe prawo nie jest prawem. (Św. Tomasz z Akwinu)
Lex mitior retro agit. - Ustawa łagodniejsza działa wstecz.
Lex nihil frustra facit. - Prawo nie czyni niczego nadaremnie.
Lex non obligat nisi promulgata. - Ustawa obowiązuje jedynie z chwilą ogłoszenia (promulgacji).
Lex posterior derogat (legi) priori. - Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą.
Lex posterior generalis non derogat legi priori (anteriori) speciali. - Ustawa późniejsza o charakterze ogólnym nie uchyla
wcześniejszej ustawy szczególnej.
Lex posteriores priores contrarias abrogant. - Ustawy późniejsze uchylają sprzeczne z nimi ustawy wcześniejsze.
Lex primaria derogat legi subsidiariae. - Ustawa zasadnicza znosi ustawę posiłkową.
Lex prospicit non respicit. - Ustawa działa do przodu, a nie wstecz.
Lex retro non agit. - Ustawa nie działa wstecz.
Lex severior retro non agit. - Ustawa surowsza nie działa wstecz.
Lex specialis derogat (legi) generali. - Ustawa szczegółowa znosi ustawę ogólną.

21
Lex superior derogat legi interiori. - Ustawa wyższej rangi uchyla ustawę niższej rangi.
lex talionis - prawo zemsty; oko za oko
Lex universa est, quae iubet nasci et mori. - Powszechne jest prawo, które każe rodzić się i umierać. (Publilius Syrius)
Libera matrimonia esse antiquitus placuit. - Z dawna już postanowiono, że małżeństwa są wolne.
Liberae sunt nostrae cogitationes. - Nasze myśli są wolne. (Cicero)
Libertas est potestas faciendi id, quod iure licet. - Wolność jest to możliwość czynienia tego, co prawnie wolno.
Libertas inaestimabilis res est. - Wolność jest rzeczą bezcenną.
Libertas inaestimabilis res est. - Wolność jest rzeczą bezcenną. (Corpus Iuris Civilis)
liberum veto - (dosł. wolne "nie pozwalam") prawnicze wyrażenie braku akceptacji
Libri amici, libri magistri. - Książki przyjaciółmi, książki nauczycielami.
licentia poetica - swoboda poetycka (Seneka)
Littera docet, littera nocet. - Litera uczy, litera szkodzi.
Littera scripta manet. - Słowo zapisane pozostaje.
Litterae non erubescunt. - Pismo się nie rumieni ze wstydu (papier jest cierpliwy, pisać można wszystko). (Cicero)
Litterarum radices amarae sunt, fructus dulces. - Korzenie wiedzy są gorzkie, owoce słodkie.
locus classicus - klasyczne miejsce; cytat z tekstu klasycznego jako przykład na coś
locus standi - punkt widzenia
Longus possessio parit ius possidendi et tollit actionem vero domino. - Długotrwałe posiadanie stwarza prawo posiadania i pozbawia
prawdziwego właściciela prawa do wytoczenia powództwa.
lorem ipsum - przekręcony fragment z "Bonorum et Malorum" Cycerona używany do próbkowania czcionek
lucidus ordo - jasny układ; przejrzysta konstrukcja
Lucri bonus est odor ex re qualibet. - Przyjemny jest zapach bogactwa, skądkolwiek by się rozchodził (Juwenalis)
lupus in fabula - sedno sprawy; o wilku mowa (dosł. wilk w bajce) (Terentius)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Magistratum legem esse loquentem, legem autem mutum magistratum. - Urzędnik jest mówiącym prawem, prawo zaś niemym
urzędnikiem.
magna cum laude - z wielką chwałą
Magna Europa est Patria Nostra - wielka Europa jest naszą [wspólną] ojczyzną; polityczne hasło pan-Europeistów
Magna res est vocis et silentii temperamentum. - Wielką rzeczą jest wiedzieć, kiedy mówić i kiedy milczeć.
magnis nominis umbra - cień wielkiego imienia; cień dawnej świetności
magno cum gaudio - z wielką radością
magnum in parvo - dużo w małym; wiele treści w krótkiej wypowiedzi
magnum opus - wspaniałe dzieło; o (czasem ironicznie) czyimś dokonaniu
Magnus ille est, qui fictilibus sic utitur, quemadmodum argento. - Wielki jest, kto glinianymi naczyniami posługuje się tak, jak i
srebrną zastawą. (Seneca, Listy moralne)
Magnus ille, qui in divitiis pauper est. - Wielki jest, kto będąc bogatym, żyje jak ubogi. (Seneca)
Maior reverentia e longinquo. - Większy szacunek z daleka. (Tyberiusz)
maiori cede - ustąp starszemu (Katon)
mala fide - w złej wierze; o czynie dokonanym ze świadomością łamania prawa
Mala mali malo mala contulit omnia mundo. - Całe zło świata wynikło z powodu jabłka.
Male nostro iure uti non debemus. - Nie powinniśmy źle korzystać z (przysługującego nam) prawa.
malo malo malo malo - (żart.) wolałbym być jabłonią niż złym człowiekiem w niebezpieczeństwie
malum discordiae - zło niezgody
Malum est consilium, quod mutari non potest. - Zła jest narada, która nic nie może zmienić. (Publilius Syrius)
Malum est in necessitate vivere, sed in necessitate vivere necessitas nulla est. - Źle jest żyć w okowach konieczności, żadna jednak
konieczność nie zmusza nas do życia (Seneca za Epikurem)
malum in se - zło samo w sobie; zbrodnia która jest sama w sobie złem; por. malum prohibitum
malum prohibitum - zło zabronione; coś co uznane jest społecznie za złe i zabronione ale nie jest złe samo w sobie; por. malum in se
Manifesta non egent probatione. - (To, co) oczywiste nie wymaga dowodu.
Manifestum non eget probatione. - (To, co) oczywiste nie wymaga dowodu.
manu propria (skrót: m.p.) - uczynione własnoręcznie
Manus manum lavat. - Ręka rękę myje.
Mater artium necessitas. - Potrzeba jest matką wynalazków.
Maxima debetur puero reverentia. - Dziecku należy się szczególny szacunek (nie należy gorszyć dzieci). (Juvenalis, Satyry)
Maximum ius saqepe maxima (est) iniuria. - Najwyższe prawo (najsurowsza kara) często bywa największą niesprawiedliwością.
Me nemo ministro fur erit. - Nie będę pomocnikiem złodzieja. (Juvenalis, Satyry)
me vexat pede - dosł. zdenerwuj mnie nogą; kopnij mnie
mea (maxima) culpa; moja (wielka) wina; wyrażenie skruchy za grzechy w chrześcijańskich modlitwach i spowiedzi -
Mea mihi conscientia pluris est quam omnium sermo. - Moje sumienie znaczy dla mnie więcej niż cała mowa. (Cicero)
Medici graviores morbos asperis remediis curant. - Lekarze leczą poważniejsze choroby ostrzejszymi środkami. (Curtius Rufus)
Medicus curat, natura sanat. - Lekarz leczy, natura uzdrawia.
Medio tutissimus ibis. - Najbezpieczniej chodzić środkiem; miej umiar we wszystkim (Ovidius)
Melius est ut scandalum oriatur, quam ut veritas relinquatur. - Lepiej jest dopuścić do skandalu, aniżeli odstąpić od prawdy.
Melius frangi quam flecti. - Lepiej się złamać, niż ugiąć.
memento mori - pamiętaj że musisz umrzeć; przypomnienie że nie można uniknąć śmierci (pozdrowienie używane przez kamedułów
Mendacem memorem esse oportet. - Kłamca potrzebuje (dobrej) pamięci. (Quintilianus)
Mens agitat molem. - Umysł porusza materią. (Vergilius)
Mens cuique deus. - Myśl dla każdego bogiem. (Heraklit z Efezu)
Mens regnum bona possidet. - Dobry umysł posiada królestwo; jest bogactwem. (Seneca)
Mens sana in corpore sano. - W zdrowym ciele zdrowy duch (umysł).
Meum pactum dictum. - Moim zobowiązaniem jest słowo.
Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt. - Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało
jednoznaczną interpretację.
mirabile dictu - wspaniałe do opowiedzenia; aż dziw powiedzieć
miscere utile dulci - łączyć przyjemne z pożytecznym (Horacy)
modus operandi (skrót: M. O.) - sposób działania; zwykle opis metody przestępstwa
modus ponens - metoda dodawania; "metoda potwierdzania"
modus tollens - metoda odejmowania; "metoda zaprzeczania"

22
modus vivendi - sposób życia; zawarcie porozumienia między dwoma stronami aby życie toczyło się dalej
Mora trahit periculum. - Zwłoka pociąga za sobą ryzyko (zwiększa odpowiedzialność dłużnika).
more antiquo - starym obyczajem
more maiorum - obyczajem przodków
moribunda - naznaczony piętnem śmierci
morituri te salutant - idący na śmierć pozdrawiają cię; pozdrowienie gladiatorów dla Cezara
mors immortalis - nieśmiertelna śmierć (Lukrecjusz)
Mors malum non est, sola ius aequum generis humani. - Śmierć nie jest złem, a jedynie prawem obowiązującym cały rodzaj ludzki.
(Seneca)
Mors ultima linea rerum est. - Śmierć jest ostateczną granicą (wszystkich) rzeczy. (Horatius)
Mulier ideo bene olet, quia nihil olet. - Kobieta wtedy ładnie pachnie, gdy wcale nie pachnie (prostota jest ozdobą). (Cicero)
Mulieres in Ecclesiis taceant. - Kobiety mają milczeć w kościele. (św. Paweł)
Multa scelera legem et iudicem effugiunt. - Wiele zbrodni uchodzi przed prawem i sędzią.
Multi famam, conscientiam pauci verentur. - Wielu przejmuje się sławą, niewielu swoim sumieniem. (Plinius)
multum in parvo - wiele w niewielu [słowach]; zwięzły
multum non multa - dużo a niewiele; dużo pod względem jakości
Mundi est propria virtus. - Cnota jest właściwością świata. (Cicero za Chryzypem)
Mundus vult decipi, ergo decipiatur. - Świat chce być oszukiwany, niech więc go oszukują.
Mus uni non fidit antro. - Mysz nie polega na jednej dziurze. (Plautus)
Musica delenit bestiam feram. - Muzyka łagodzi dziką bestię; łagodzi obyczaje.
mutatis mutandis - zmieniając co ma być zmienione; ze stosownymi zmianami
Mutato nomine de te fabula narratur. - O tobie ta bajka mówi, choć pod zmienionym imieniem. (Horatius, Satyry)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem. - Słuszne jest, aby nikt nie wzbogacił się z cudzej
straty.
Nascetur ridiculus mus - [Góry w połogu legną,] a mysz się urodzi; o twórczości artystycznej (Horatius)
Natura horret vacuum. - Natura nie znosi próżni.
Natura nihil fit in frustra. - Natura nie robi nic na próżno.
Naturalia non sunt turpia. - To, co naturalne, nie przynosi wstydu.
Naturam expelles furca, tamen usque recurret. - Choćbyś widłami wypędzał naturę, ona i tak wróci. (Horatius, Listy)
Navigare necesse est, vivere non est necesse. - Żeglowanie jest koniecznością, życie nią nie jest (dewiza marynarzy). (Plutarch za
Pompejuszem wielkim)
Ne bis in idem. - Nie dwa razy o to samo (nie wszczyna się procesu przeciw tej samej osobie w tej samej sprawie).
Ne eat iudex ultra petita partium. - Niech nie wychodzi sędzia ponad żądania stron.
ne plus ultra - nic ponad; najlepszy przykład/przejaw czegoś
Ne puero gladium. - Nie dawaj dziecku miecza.
Ne quid nimis. - Nic ponad miarę (zachęta do zachowania umiaru). (Solon)
Ne quis absens puniatur. - Nieobecny niech nie będzie karany.
Ne sutor supra crepidam iudicet. - Niech szewc nie ocenia tego, co jest powyżej trzewika. (Pliniusz Starszy)
Ne sutor supra crepidam iudicet. - Niech szewc nie ocenia tego, co powyżej trzewika (pilnuj szewcze kopyta).
Nec Hercules contra plures. - Na nic Herkules na wielu; siła złego na jednego.
Nec mortem effugere quisquam nec amorem potest. - Nikt nie może wymknąć się śmierci i miłości.
nec nunitus cladis - nie ma nikogo, kto doniósłby o klęsce
nec plus ultra - nic ponad; najlepszy przykład/przejaw czegoś
Nec possum tecum vivere, nec sine te. - Nie mogę żyć ani z tobą, ani bez ciebie. (Martial)
Nec verbum verbo curabis reddere fidus interpres. - Jako wierny tłumacz będziesz uważał, aby nie tłumaczyć słowo za słowo.
(Horatius)
Necesse est multos timeat quem multi timent. - Wielu musi się bać ten, kogo wielu się boi. (Seneca za Decimusem Laberiuszem)
Necessitas non habet legem. - Konieczność nie zna prawa.
nemine contradicente (skrót: nem. con.) - bez sprzeciwu
Neminem captivabimus nisi iure victum. - Nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem.
Neminem laedit, qui suo iure utitur. - Nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego prawa.
Nemo ante mortem beatus. - Nikogo nie można nazwać szęśliwym przed śmiercią. (Solon)
Nemo auditur propriam turpitudinem allegans (ad C785). - Powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany.
Nemo dat quod non habet. - Nie da, kto nie ma.
Nemo debet lucrari ex alieno damno. - Nikt nie może wzbogacać się z cudzej szkody.
Nemo enim in persequendo deteriorem causam, sed meliorem facit. - Dochodzenie sprawy przed sądem nie może pogorszyć, lecz
jedynie polepszyć sytuację powoda.
Nemo est casu bonus. - Nikt nie jest dobry przypadkiem (moralna doskonałość wymaga pracy). (Seneca, Listy moralne)
Nemo est iudex in propria causa. - Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.
Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest. - Nikt nie może poprzez własny występek (delikt) uczynić lepszym
swego położenia.
Nemo iudex idoneus in propria causa. - Nikt nie jest odpowiednim sędzią we własnej sprawie.
Nemo iudex idoneus in re sua. - Nikt niech nie sądzi we własnej sprawie.
Nemo liber est qui corpori servit. - Nie jest wolny kto jest niewolnikiem (swojego) ciała.
Nemo nisi mors. - Nic prócz śmierci (nas nie rozdzieli) (napis na obrączce)
Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet. - Nie można przenieść na drugiego więcej praw, niż ma się samemu.
Nemo pro parte intestatus decedere potest. - Nikt nie może umrzeć częściowo z testamentem, częściowo bez testamentu.
Nemo propheta in patria sua. - Nikt nie jest prorokiem we własnej ojczyźnie.
Nemo punitur pro alieno delicto. - Nikt nie może ponieść kary za cudze przestępstwo.
Nemo regere potest nisi qui et regi. - Tylko ten potrafi rządzić, kto umie być posłusznym władzy. (Seneca, O gniewie)
Nemo sapiens nisi patiens. - Nie jest mądry, kto nie jest cierpliwy.
Nemo sine vitiis est. - Nikt nie jest bez wad.
Nemo surdior est quam is qui non audiet. - Nikt nie jest bardziej głuchy niż ten, kto nie słucha.
Nemo testis idoneus in propria causa. - Nikt nie jest odpowiednim świadkiem we własnej sprawie.
Nemo timendo ad summum pervenit locum. - Nikt nie zdobywa szczytu bojąc się. (Publilius Syrus)
Nervus belli pecunia. - Pieniądz jest nerwem wojny. (Cicero)

23
Nescit vox missa reverti. - Słowo, które raz wyleciało, nie potrafi wrócić (należy zachować ostrożność przed opublikowaniem czegoś).
(Horatius, Listy)
nigro notanda lapillo - (dzień niepomyślny, fatalny) do zaznaczenia czarnym kamykiem
Nihil ab omni parte beatum est. - Nie ma czegoś dobrego pod każdym względem.
Nihil agere delectat. - Nic nie robić jest rzeczą przyjemną. (Cicero)
Nihil difficile amanti esse puto - Twierdzę, że dla kochającego nic trudnego. (Cicero)
Nihil est in intellectu quin prius fuerit in sensu. - Nie ma nic w umyśle, czego by przedtem w zmysłach nie było (z Arystotelesa)
Nihil est incertius volgo. - Nie ma nic mniej pewnego od (przychylności) tłumu. (Cicero)
Nihil nobis metuendum est, praeter metum ipsum. - Nie mamy czego się bać, poza samą bojaźnią. (Caesar)
nihil novi sub sole - nic nowego pod słońcem = nil novi sub sole (biblijne)
nihil obstat - nic nie stoi na przeszkodzie; notatka na stronie tytułowej wskazująca że cenzor katolicki nie znalazł nic niewłaściwego;
por. imprimatur
nihil per os (skrót: n.p.o.) - nic doustnie (zapis na recepcie lekarskiej)
Nihil probat, qui nimium probat. - Nie udowadnia niczego, kto dowodzi zbyt wiele.
Nihil tam absurde dici potest, quod non dicatur ab aliquo philosophorum. - Nic tak niedorzecznego nie można powiedzieć, czego by
już jakiś filozof nie powiedział. (Cicero)
Nihil tam munitum quod non expugnari pecunia possit. - Nie ma nic tak silnego, czego nie mogłyby pokonać pieniądze. (Cicero)
nil admirari - niczemu się nie dziwić (Horacy)
Nil agit exemplum litem quod lite resolvit. - Niewiele wart przykład, który rozwiązuje spór nowym sporem.
nil desperandum - nie należy rozpaczać (Horacy)
Nil desperandum. - Nie należy tracić nadziei. (Horatius, Pieśni)
Nil homini certum est. - Dla człowieka nie ma nic pewnego. (Ovidius, Żale)
Nil nisi bene. - Mów dobrze lub wcale.
nil novi sub sole - nic nowego pod słońcem = nihil novi sub sole (biblijne)
Nil recte sine exemplo docetur. - Nie można prawidłowo uczyć bez przykładu.
Nisi credideritis, non intelligetis. - Dopóki nie uwierzysz, nie zrozumiesz. (Św. Augustyn)
nolens (aut) volens - chcąc (lub) nie chcąc
Noli equi dentes inspicere donati. - Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby. (Św. Hieronim)
noli me tangere - nie dotykaj mnie; wg. Ewangelii św. Jana słowa Chrystusa do Marii Magdaleny po Zmartwychwstaniu
Noli simul flare sobereque. - Nie gwiżdż i nie pij jednocześnie.
Noli turbare circulos meos. - Nie zamazuj moich kół (nie przeszkadzaj mi w pracy
nolle prosequi - nie chcąc oskarżać; wniosek prawny o wycofanie zarzutów zwykle w zamian za ugodę
nolo contendere - bez dyskusji; oświadczenie obrońcy że oskarżony nie przyznaje się do winy ale przyjmie karę (nie może być użyte
jako dowód w innej sprawie)
Nolunt, ubi velis, ubi nolis, cupiunt. - Kiedy chcesz, odmawiają, kiedy nie chcesz, pragną (o kobietach
nomen nescio (N. N.) - dosł. nie znam nazwiska; nazwisko nieznane
Nomina stultorum parietibus haerent. - Imiona głupców oblepiają ściany; głupcy często pokazują się publicznie.
Nomina sunt odiosa. - Nie należy wymieniać nazwisk. (Cicero)
non canimus surdis - nie śpiewamy dla głuchych (Wergiliusz)
non causa pro causa - brak przyczyny z przyczyny
non compos mentis - nie w pełni władz umysłowych; niespełna rozumu
non compos sui - nie w pełni władz umysłowych
non deese patriae - nie opuść ojczyzny
non ens - coś, co nie istnieje
non erat his locus - coś nie na miejscu; dygresja
Non est ad astra mollis e terris via. - Nie ma łatwej drogi z ziemi do gwiazd. (Seneca)
Non est beatus, esse se qui non putat. - Nie jest szczęśliwy, kto się za takiego nie uważa. (Seneca za Publiliuszem Syrusem)
Non est viri timere sudorem. - Nie wypada mężczyźnie obawiać się trudu. (Seneca)
Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. - Reguły nie tworzą prawa, lecz się z niego wywodzą.
Non exemplis, sed legibus iudicandum est. - Należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia.
non licet - nie wolno; nie godzi się
non liquet - nic stąd nie wynika
non mihi solum - nie tylko dla siebie
Non mortem timemus, sed cogitationem mortis. - Nie śmierci się boimy, lecz myśli o śmierci. (Seneca, Listy moralne)
Non nova, sed novae. - Nie nowa rzecz, ale w nowy sposób przedstawiona.
Non numeranda, sed ponderanda sunt argumenta. - Argumenty należy oceniać nie wedle ich liczby, ale wagi.
non obstante veredicto - nie przyjmując wyroku; wniosek o ponowne rozpatrzenie wyroku ponieważ wyrok jest nielogiczny
Non omne licitum honestum est. - Nie wszystko, co dozwolone, jest godziwe.
Non omne quod licet honestum est. - Nie wszystko co jest dozwolone, jest uczciwe. (Corpus Iuris Civilis)
Non omne quod licet honestum est. - Nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe.
Non omne quod nitet aurum est. - Nie wszystko złoto co się świeci.
Non omnes eadem mirantur amantque. - Nie wszyscy to samo podziwiają i kochają. (Horatius)
Non omnes possumus omnia. - Nie wszyscy możemy wszystko. (Vergilius)
non omnis moriar - nie wszystek umrę (żyć będę w swej twórczości) (Horatius, Pieśni)
Non omnis vox iudicis iudicati continet auctoritatem. - Nie każda wypowiedź sędziego ma moc wyroku.
non plus ultra - nic ponad; najlepszy przykład/przejaw czegoś
Non progredi est regredi. - Nie czynić postępów to cofać się.
Non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. - Ubogi jest nie ten, kto mało ma, lecz ten, kto chce mieć więcej.(Seneca, Listy
moralne)
non quo sed quo modo - nie ważne dokąd, ale ważne w jaki sposób
Non scholae, sed vitae discimus. - Uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia. (parafraza Seneki)
Non semper erit aestas. - Nie zawsze będzie lato (przygotuj się na trudniejsze czasy).
Non semper Saturnalia erunt. - Nie zawsze trwać będą Saturnalia (nie co dzień jest święto).
non sequitur - nie wyynika; stwierdzenie które jest wynikiem błędnej logiki
non serviam - nie będę służyć
non sum qualis eram - nie jestem już, jakim byłem
non tibi spiro - żyję nie dla ciebie, nie dla twojej przyjemności
Nosce te ipsum. - Poznaj samego siebie.

24
Nostrum est iudicare secundum allegata et probata. - Powinniśmy sądzić zgodnie z przedłożonymi i pewnymi [dowodami].
nota bene (skrót: n.b.) - dosł. zauważ dobrze; zwróć uwagę; uwaga
Notoria non egent probatione. - (Fakty) powszechnie znane nie wymagają dowodu.
Novus Ordo Seclorum - Nowy Porządek Wieków (Wergiliusz); hasło na Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych
nuda veritas - naga prawda (Horacy)
Nulla dies sine linea. - Ani jednego dnia bez kreski (pracy); dzień bez pracy jest zmarnowany. (Apelles)
Nulla iniuria est, quae in volentem fiat. - Nie wyrządza się krzywdy chcącemu.
Nulla pactione effici potest, ne Bolus praestetur. - Umową nie można wyłączyć odpowiedzialności za podstęp.
Nulla poena sine culpa. - Nie ma kary bez winy.
Nulla poena sine lege. - Nie ma kary bez podstawy prawnej.
Nulla regula sine exceptione. - Nie ma reguły bez wyjątku.
Nulla res carius constat quam quae precibus empta est. - Nie ma droższej rzeczy nad kupioną prośbami. (Seneca)
Nulla servitus turpior est quam voluntaria. - Nie ma niewoli haniebniejszej niźli dobrowolna. (Seneca)
Nulla sine Deo mens bona est. - Bez Boga żadna myśl nie jest dobra. (Seneca)
Nulla sors longa est, dolor et voluptas invicem cedunt. - Nie ma nic stałego, cierpienie i przyjemność następują kolejno po sobie.
nullam rem natam - dosł. żadna rzecz narodzona; nic
Nullum crimen sine culpa. - Nie ma przestępstwa bez winy.
Nullum crimen sine lege. - Nie ma przestępstwa bez podstawy prawnej.
Nullum est iam dictum quod non dictum sit prius. - Nic nie jest powiedziane, co nie byłoby powiedziane wcześniej. (Terentius)
Nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae fuit. - Nie było wielkiego geniuszu bez domieszki szaleństwa. (Aristoteles)
Nullum malum est sine aliquo bono - Nie ma zła bez jakiegoś dobra. (Plinius)
Nullum saeculum magnis ingeniis clausum est. - żaden wiek nie jest zamknięty na wielkie talenty. (Seneca)
Nullum tributu sine lege. - Nie ma podatku bez ustawy.
Nullus agenti dies longus est. - Dla pracującego żaden dzień nie jest długi. (Seneca)
Nullus est liber tam malus ut non aliqua parte prosit. Nie ma książki tak złej, że z żadnej części nie ma pożytku. (Pliniusz Młodszy) -
Nullus idoneus testis in re sua intellegitur. - Nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie.
Nullus videtur dolo facere, qui suo iure utitur. - Uważa się, że nie działa podstępnie ten, kto korzysta ze swego prawa.
Num barbarorum Romulus rex fuit? - Czyżby Romulus był królem barbarzyńców? (Cicero)
numerus clausus - zamknięta liczba
Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit. - Nigdy natura nie mówi innej rzeczy, niż mądrość.
Nunc est bibendum. - Teraz pijmy [nadeszła chwila radości]. (Horatius, Pieśni)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
O tempora, o mores! - Co za czasy, co za obyczaje! (w jakich to strasznych czasach żyjemy) (Cicero)
O, imitatores, servum pecus! - O, naśladowcy, trzodo niewolników!
O, praeclarum custodem ovium, lupum! - O, najlepszy obrońco owiec, wilku! (Cicero)
o, sancta simplicitas - o święta naiwności
o, terque quaterque beati - ach, po trzykroć, po czterykroć szczęśliwi
obiit (sine prole) - zmarł (bezpotomnie)
Obligatio est iuris vinculum. - Zobowiązanie tworzy węzeł prawny.
oculus dexter (skrót: O.D.) - prawe oko; notatka okulistyczna
oculus sinister (skrót: O.S.) - lewe oko; notatka okulistyczna
Oderint, dum metuant. - Niech nienawidzą, byleby się bali. (przypisywane Kaliguli)
Odi et amo. - Nienawidzę i kocham. (Katullus)
Odi profanum vulgus et arceo. - Nienawidzę ciemnego tłumu i trzymam się odeń z daleka. (Horatius)
odium theologicum - nienawiść teologiczna; nazwa szczególnej nienawiści powstałej w czasie debat teologicznych
Omne ignotium pro magnifico. - Wszystko, co nieznane, [uchodzi] za wielkie (nie taki diabeł straszny, jakim go malują). (Tacitus)
Omne nimium nocet. - Każdy nadmiar szkodzi.
Omnes aequo animo parent ubi digni imperant. - Wszyscy są posłuszni, gdzie kompetentni rządzą. (Publilius Syrus)
Omnes una manet nox. - Wszystkich czeka jedna noc. (Horatius)
Omnia mea mecum porto. - Cały swój majątek niosę ze sobą [gdyż całym moim majątkiem jest mądrość]. (Bias z Prieny)
Omnia mors aequat. - Śmierć wszystko zrównuje.
Omnia mutantur nos et mutamur in illis. - Wszystko się zmienia, i my razem ze wszystkim.
Omnia mutantur, nil interit. - Nic nie ginie, wszystko się zmienia.
Omnia orta occidunt et aucta sensecunt. - Wszystko, co powstało, ginie, a to, co wyrosło, starzeje się. (Salustius)
Omnia subiecta sunt naturae. - Wszystko podlega naturze. (Demokryt i Epikur)
Omnis arbor bona fructus bonos facit. - Dobre drzewo wydaje dobre owoce.
Omnis ars naturae imitatio est. - Wszelka sztuka jest naśladowaniem natury. (Seneca, Listy moralne)
Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset. - Wszelka definicja w prawie cywilnym jest
niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można byto jej podważyć.
Omnium rerum principia parva sunt. - Wszystkie rzeczy mają mały początek. (Cicero)
Onus est honos qui sustinet rem publicam. - Obowiązek jest zaszczytem utrzymującym Rzeczpospolitą.
opera omnia - wszystkie dzieła; dzieła zebrane pewnego autora
opera posthuma - dzieła pośmiertne; dzieła wydane po śmierci autora
Opera pro pecunia. - Jaka płaca, taka praca.
opere citato (skrót: op. cit.) - w pracy wcześniej zacytowanej; w pracach naukowych: ponowne odniesienie do ostatnio
wspomnianego źródła
ophidia in herba - wąż w trawie; ukryte niebezpieczeństwo; ryzyko
Optima est legum interpres consuetudo. - Zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa.
Optimus magister bonus liber. - Dobra książka (jest) najlepszym nauczycielem.
Opus Dei - dzieło boże
Ora et labora. - Módl się i pracuj. (dewiza św. Benedykta z Nursji)
Orandum est, ut sit mens sana in corpore sano. - Trzeba się modlić, aby w zdrowym ciele był zdrowy umysł. (Juwenalis)
orbis terrarum - krąg ziemski, świat
osculum pacis - pocałunek pokoju
Otium sine litteris mors est et hominis vivi sepultura. - Życie bez nauki i literatury jest śmiercią i grobem żywego człowieka.
(Seneca, Listy moralne)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
pace - w pokoju; używane do wskazania że mówiący zaprzecza komuś innemu

25
pace tua - za twoim pozwoleniem
Pacta sunt servanda. - Należy dotrzymywać układów (zawarte układy zobowiązują).
Pacta sunt servanda. - Umów należy dotrzymywać.
panem et circenses! - chleba i igrzysk! (Juwenalis)
Parcere subiectis et debellare superbos. - Oszczędzać zwyciężonych, a dumnych poskramiać. (Vergilius, Eneida)
parens patriae - rodzic kraju
pari passu - równym krokiem; poruszając się razem
pars pro toto - część zamiast całości
Parva domus, parva cura. - Mały dom, mała troska.
Parva leves capiunt animas. - Małe (rzeczy) zajmują lekkie umysły; głupcy zajmują się drobiazgami.
passim - często; o słowie pojawiającym się kilkakrotnie w cytowanym tekście; w edytorstwie: o zmianie do wprowadzenia wszędzie
gdzie potrzeba
pater familias - ojciec rodziny
pater peccavi - ojcze zgrzeszyłem; tradyjny początek katolickiej spowiedzi
Patere quam ipse facisti legem. - Poddaj się prawu które ustanowiłeś.
Patria est communis omnium parens. - Ojczyzna jest naszą wspólną rodzicielką. (Cicero)
Pauci veniunt ad senectutem. - Niewielu dożywa starości. (Cicero)
Pax Americana - pokój Ameryki; określenie USA i ich strefy wpływów; na wzór Pax Romana
Pax Britannica - pokój Anglii; określenie Imperium Brytyjskiego; na wzór PaX Romana
Pax Dei - pokój Boga; pokój i przymierze ruchu bożego w X-wiecznej Francji
Pax Romana - pokój Rzymu; pokój narzucony siłą przez Imperium Rzymskie
Pax Sinica - pokój Chin; okresy pokoju we wschodniej Azji w czasach silnego imperium chińskiego; na wzór Pax Romana
pax tecum - pokój z tobą
pax vobiscum - pokój z wami
Pecunia non olet. - Pieniądz nie śmierdzi (żadna praca nie hańbi, każdy zysk jest dobry). (Cesarz Wespazjan)
pedibus in sententiam ire - głosować nogami (w senacie rzymskim)
Per angusta in augusta. - Przez trudy do wielkich rzeczy.
per annum - na rok
Per aspera ad astra. - Przez ciernie do gwiazd. (Seneca)
per capita - na głowę; na jednego mieszkańca
per capsulam - literą
per caput - na głowę; na jednego mieszkańca
per curiam - przez sąd
per fas et nefas - tak czy owak; nie przebierając w środkach
per os (skrót: p.o.) - doustnie; notatka lekarska
per pedes - pieszo
per pedes apostolorum - śladami apostołów; pieszo
per procurationem (skrót: p.p.) - przez uprawnionego; używane do oznaczenia osoby podpisującej dokument w czyimś imieniu
per se - samo przez się
per stirpes - przez gałąź; używane w testamentach do wskazania że każda gałąź rodziny powinna równo dziedziczyć; przeciwieństwo
per capita
Pereant qui ante nos nostra dixerunt. - Niech przepadną ci, którzy nasze słowa wypowiedzieli przed nami.
Pereat mundus, fiat iustitia. - Niech zginie świat, byle było sprawiedliwie.
Perfer et obdua; dolor hic tibi proderit olim. - Bądź cierpliwy i nieugięty; kiedyś ten ból ci się przyda. (Ovidius)
periculum in mora - niebezpieczeństwo w zwłoce
Perpetuo vincit qui utitur clementia. - Zawsze zwycięża kto używa łaskawości. (Publilius Syrus)
perpetuum mobile - rzecz w nieskończonym ruchu
persona non grata - osoba niechciana; osoba niepożądana; w dyplomacji: osoba odrzucona przez rząd gospodarza
Perspicua vera non sunt probanda. - (Fakty) oczywiste nie wymagają dowodu.
Pessimus inimicorum genus, laudantes. - Najgorszy rodzaj wrogów, pochlebcy. (Tacitus)
Philosophum non facit barba. - Broda nie czyni filozofa.
pia desideria - pobożne życzenia
pia fraus - pobożna zdrada
Piscem natare doces. - Rybę uczysz pływać.
Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem. - We wszystkich sprawach powinna mieć
pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa.
Pleni sunt exemplorum libri. - Pełne są księgi przykładów.
Plenus venter non student libenter. - Pełny brzuch niechętnie studiuje.
Pluralis locutio duorum numero est contenta. - W wyrażeniu "mnogi" mieści się również liczba "dwa".
Pluralitas non est ponenda sine neccesitate. - Nie należy mnożyć bytów ponad potrzebę.
Plus dat, qui in tempore dat - Więcej daje, kto daje w porę.
Poena constituitur in emendationem hominum. - Kara ustanowiona jest w celu poprawienia ludzi.
Poenalia sunt restringenda. - W sprawach karnych należy stosować wykładnię ścieśniającą.
Poeta fit, non nascitur. - Poetą się staje, nie rodzi.
Poeta nascitur, non fit. - Poetą się rodzi, nie staje.
Poetae nascuntur, oratores fiunt. - Poetami ludzie się rodzą, mówcami się stają (aby zostać mówcą, potrzeba pracy).
pons asinorum - most osłów; przeszkoda dla głupców
Pontifex Maximus - najwyższy kapłan; tradycyjne określenie papieża a wcześniej rzymskich imperatorów
Posse comitatus - władza księstwa
post cibum (skrót: p.c.) po jedzeniu; notatka lekarska -
Post equitem sedet atra cura. - Za plecami jeźdźca siedzi czarna troska (życie w pogoni za zyskiem jest pełne zmartwień). (Horatius,
Pieśni)
post facto - po fakcie; por. ex post facto
post hoc - ergo propter hoc
post meridiem (skrót: p.m.) - po południu; okres od południa do północy
post mortem - po śmierci
post scriptum (skrót: p.s.) - po piśmie; przypiski w liście pod podpisem
Potest ex casa vir magnus exire. - I z (ubogiej) chaty może wyjść wielki mąż. (Seneca)

26
Potestas delegata non est delegari (non delegatur). - Uprawnienie przekazane nie powinno być przekazywane.
Potius sero quam numquam. - Lepiej późno niż wcale. (Liwiusz)
prima facie - na pierwszy rzut oka; dowód w procesie który coś sugeruje ale nie udowadnia
Prima pars est aequitatis aequalitas. - Równość to najpierwsza odmiana sprawiedliwości. (Seneca, Listy moralne)
primo voto - pierwszym ślubem; (nazwisko) z pierwszego małżeństwa; (nazywająca się) po pierwszym mężu
primum non nocere - po pierwsze nie szkodzić; wskazówka lekarska przypisywana Hipokratesowi
Primum non nocere. - Po pierwsze nie szkodzić (zasada lekarska). (Hipokrates)
Primum vivere, deinde philosophari. - Najpierw życie, potem filozofia.
Primus in orbe deos fecit timor. - Bogów na świecie najpierw stworzył strach.
primus inter pares - pierwszy między równymi; najlepszy ze wszystkich; tytuł rzymskich imperatorów
Princeps maior singularis, minor universalis. - Władca jest ponad innymi, ale podporządkowany ogółowi.
Principiis obsta. - Przeszkadzaj początkom (zwalczaj zło w zarodku). (Ovidius)
Prior tempore potior iure. - Pierwszy w czasie, lepszy w prawie.
Prior tempore, potior iure. - Pierwszeństwo w czasie daje lepsze prawa; kto pierwszy ten lepszy.
Privatorum conventio iuri publico non derogat. - Umowa osób prywatnych nie może uchylić prawa publicznego.
pro bono - dla dobra; o bezpłatnej pracy prawnika
Pro captu lectoris habent sua fata libelli. - Los książek zależy od pojętności czytelników. (Terentius Maurus)
pro forma - dla formy
pro hac vice - na tą okazję; prośba sądu o dopuszczenie prawnika spoza stanu jako reprezentującego klienta
pro memoria - dla pamięci
pro publico bono - dla dobra publicznego; dla dobra ogółu
pro rata - dla stawki; np. na godzinę
pro re nata (skrót: prn) - w miarę potrzeby; notatka lekarska
pro studio et labore - dla ciężkiej pracy i znoju
pro tempore - dosł. dla czasu; chwilowo
Probatio incubit ei, qui dicit. - Ciężar dowodu spoczywa na twierdzącym.
Probatio vincit praesumptionem. - Dowód obala domniemanie.
Probitas laudatur et alget. - Uczciwość zbiera pochwały i umiera z zimna. (Juwenalis)
Prohibenda est ira in puniendo. - Przy wymierzaniu kary należy powściągnąć gniew.
propria manu (skrót: p.m.) - własnoręcznie
Proprium ingenii humani est odisse, quem laeseris. - W naturze ludzkiej leży nienawidzić tych, których się skrzywdziło. (Tacitus)
Pueri pueri, pueri puerilia tractant. - Dzieci to dzieci, dzieci zachowują się dziecinnie.
Pulvis et umbra sumus. - Jesteśmy prochem i cieniem (zachęta do korzystania z chwili). (Horatius, Pieśni)
punctum saliens - wyróżniający się punkt; główny/najbardziej charakteerystyczny punkt
Punitis ingeniis gliscit auctoritas. - Autorytet gnębionych geniuszów rośnie. (Tacitus, Roczniki)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
qua patet orbis - tak daleko jak sięga świat; motto królewskiej marynarki Holandii
Quae nocent, docent. - To, co szkodzi, uczy.
quae vide (skrót: qq.v.) - które zobacz; liczba mnoga od quo vide
Quae volumus, ea credimus libenter, at quae sentimus ipsi, reliquos sentire speramus. - Wierzymy chętnie w to, czego pragniemy, i
spodziewamy się, że nasze uczucia podzielają inni. (Caesar)
quaere ... - możnaby zapytać... wprowadza pytanie (zwykle retoryczne)
Qualis artifex pereo. - Jakiż artysta ginie we mnie. (Neron)
Qualis pater, talis filius. - Jaki ojciec, taki syn.
Qualis rex, talis grex. - Jaki król, taka trzoda; jaki pan, taki kram.
Quam bene vivas refert, non quam diu. - Ważne jak dobrze żyjesz, nie jak długo. (Seneca)
Quandoque bonus dormitat Homerus. - Niekiedy i nasz zacny Homer drzemie. (Horatius)
Quandoque bonus dormitat Homerus. - Niekiedy i wspaniały Homer się zdrzemnie (nawet najlepszemu poecie zdarzają się błędy).
(Horatius, Ars poetica)
quaque die (skrót: qd) - codziennie; notatka lekarska
quaque hora (skrót: qh) - co godzinę; notatka lekarska
quarter in die (skrót: qid) - cztery razy dziennie; notatka lekarska
Quem di diligunt, adolescens moritur. - Wybrańcy bogów umierają młodo. (Plautus, Siostry)
Qui asinum non potest, stratum caedit. - Kto nie może bić osła, bije worek (kto nie może stawić czoła silniejszemu, wyładowuej się
na słabszym). (Petronius, Satyrykon)
Qui curat, non curatur. - Kto (sam) podlega pieczy, nie może sprawować opieki (nad inną osobą).
Qui dedit beneficium taceat; narret qui accepit. - Niech ten kto uczynił dobro milczy; niech opowiada ten kto je otrzymał. (Seneca)
Qui desiderat pacem, praeparet bellum. - Niech ten kto pragnie pokoju szykuje się na wojnę. (Vegetius)
Qui ignorabat, ignorabitur. - Kto był ignorantem, będzie zignorowany.
Qui iure suo utitur, neminem laedit. - Nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego prawa.
Qui mandat ipse fecisse videtur. - Kto udziela pełnomocnictwa uważany jest za działającego osobiście.
Qui munus publice mandatum accepta pecunia ruperunt, crimine repetundarum postulantur. - Dopuszcza się zdzierstwa ten, kto
sprawując funkcję publiczną, przyjmuje pieniądze od zainteresowanych.
Qui nimium probat, nihil probat. - Kto dowodzi zbyt wiele, niczego nie dowodzi.
Qui non est hodie cras minus aptus erit. - Kto nie jest gotów dziś, będzie tym mniej jutro. (Ovidius)
Qui non proficit, deficit. - Kto nie czyni postępów, cofa się.
Qui omnes insidias timet in nullas incidit. - Kto się obawia każdej zasadzki, w żadną nie wpada. (Publilius Syrus)
Qui peccet ebrius, laut sobrius. - Kto grzeszy będąc pijany, niech płaci trzeźwy.
qui pro quo - kto za kogo; pomyłka co do osoby
Qui scribit, bis legit. - Kto pisze, dwa razy czyta.
Qui tacet, consentire videtur. - Kto milczy, ten zdaje się zgadzać.
Qui tacet, consentire videtur. - Kto milczy, zdaje się zezwalać.
Qui vult dare parva non debet magna rogare. - Kto chce dać mało, nie powinien prosić o wiele.
Quia natura mutari non potest idcirco verae amicitiae sempiternae sunt. - Ponieważ natura jest niezmienna, prawdziwe przyjaźnie są
wieczne. (Horatius)
Quid est enim civitas nisi iuris societas civium. - Czym jest bowiem państwo, jeśli nie opartym na prawie związkiem obywateli.
Quid leges sine moribus vanae proficiunt? - Cóż warte są prawa bez prawych obyczajów? (Horatius, "Camina")
quid novi ex Africa? - co nowego w Afryce? z Aryystotelesa

27
quid nunc? - co teraz?; plotka
quid pro quo - coś za coś; przysługa za przysługę
Quid sit futurum cras, fuge quaerere. - Nie pytaj o to, co przyniesie jutro (Horatius, "Camina")
quidnunc? - co teraz?; plotka
Quidquid agis, prudenter agas et respice finem. - Cokolwiek czynisz, czyń roztropnie i patrz końca.
Quidquid delirant reges, plectuntur Achivi. - Jakiekolwiek szaleństwo popełniają królowie, płacą za nie Achajowie (poddani).
(Horatius, Listy)
Quidquid discis, tibi discis. - Czegokolwiek się uczysz, dla siebie się uczysz.
Quis custodiet ipsos custodes? - Któż pilnował będzie samych strażników? (Luvenalis)
Quis fallere possit amantem? - Któż zdoła oszukać tego, kto kocha?
Quisque praesumitur bonus, donec probetur contrarium. - Domniemywa się, że każdy działa w dobrej wierze, dopóki nie udowodni
się czegoś przeciwnego.
quo errat demonstrator - gdzie dowodzący błądzi
Quo semel est imbuta recens, servabit odorem testa diu. - Czym nasiąknie świeży dzban, tym długo pachnie (czym skorupka za
młodu nasiąknie, tym na starość trąci). (Horatius, Listy)
Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? - jak długo jeszcze bedziesz nadużywać, Katylino, naszej cierpliwości?
(początkowe słowa pierwszej mowy Cicero "Przeciw Katylinie")
quo usque tandem? - jak długo jeszcze? z mowy Cycerona
quo vadis - gdzie zmierzasz; wg. legendy pytanie zadane przez św. Piotra Jezusowi w Rzymie
quo vide (skrót: q.v.) - co zobacz; patrz; używane po terminie którego powinno się szukać w innym miejscu dokumentu lub książki
Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere. - To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione z
upływem czasu.
Quod ad alio oderis fieri tibi, vide ne tu aliquando alteri facias. - Czegobyś nie chciał, aby ci kto inny czynił, patrz, abyś kiedy i ty
drugiemu nie uczynił (nie czyń drugiemu, co tobie niemiło).
Quod ad ius naturale attinet, omnes homines aequales sunt. - Zgodnie z prawem natury wszyscy ludzie są równi.
quod attinet - co się tyczy
Quod differtur, non aufertur. - Co się odwlecze, to nie uciecze.
quod erat demonstrandum (skrót: Q.E.D.) - co było do okazania (zakończenie dowodu formalnego)
Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere. - To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione przez
[sam] upływ czasu.
Quod licet Jovi, non licet bovi. - Co wolno Jowiszowi, tego nie wolno wołowi
Quod nocet, docet. - To, co szkodzi, uczy.
Quod non est in actis, non est in mundo. - Czego nie ma w aktach, nie ma na świecie (jest bez znaczenia dla sędziego).
Quod omnes similiter tangit, ab omnibus comprobetur. - Co wszystkich jednakowo dotyczy, winno być przez wszystkich
zatwierdzone.
Quod quisque didicit, docet. - Każdy uczy tego, czego się nauczył.
Quod scimus, gutta est, ignoramus mare. - To co wiemy, jest kroplą, nie znamy morza.
Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris. - Nie czyń drugiemu, czego nie chcesz, aby on tobie uczynił (nie czyń drugiemu, co tobie
niemiło).
Quod verum est, meum est. - To, co jest prawdziwe, należy do mnie. (Seneca)
quorum (presentia sufficit) - których (obecność wystarcza)
Quos Deus vult perdere, prius dementat. - Kogo Bóg chce zgubić, temu rozum odbiera. (Eurypides)
Quot capita, tot sensus. - Ile głów, tyle opinii.
Quot homines, tot sententiae. - Ilu ludzi, tyle zdań.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
rara avis - rzadki ptak; niezwykły okaz (Juwenalis)
Ratio (legis) est anima legis. - Uzasadnienie (podstawa, sens) (ustawy) jest duszą ustawy.
Ratio et consilium propriae ducis artes. - Rozum i rozwaga (są) właściwymi umiejętnościami przywódcy.
ratio legis - podstawa prawna
Rationale animal est homo. - Człowiek jest istotą rozumną. (Seneca, Listy moralne)
Redde Caesari quae sunt Ceasaris. - Oddaj Cezarowi co należy do Cezara.
reductio ad absurdum - sprowadzenie do absurdu; technika argumentowania która udowadnia tezę przez pokazanie że odwrotność
jest nieprawdziwa
Reformatio in peius iudici appellato non licet. - Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać (wyroku) na niekorzyść (odwołującego
się).
Regnat non regitur qui nihil nisi quod vult facit. - Ten rządzi, a nie jest rządzony, kto nie czyni nic czego nie pragnie. (Publilius Syrus)
regnat populus - niech lud rządzi
relata refero - powtarzam to co ułyszałem
Rem tene, verba sequentur. - Trzymaj się tematu, a słowa przyjdą (same). (Katon Starszy)
Repetitio est mater studiorum. - Powtarzanie jest matką wiedzy.
requiescat in pace (skrót: R.I.P.) - niech spoczywa w pokoju; napis na nagrobkach
Res firma mitescere nescit. - Rzecz silna nie zna słabości; nie słabnie.
res iudicata - dosł. rzecz osądzona; rzecz o której zadecydował sąd; pogląd że rzecz raz rozstrzygnięta przez sąd nie może być
ponownie sądzona
Res iudicata pro veritate accipitur. - Rozstrzygnięcie sądowe przyjmuje się za prawdziwe.
res nullius - rzecz niczyja; dobra bez właściciela
Res nullius cedit primo occupanti. - Rzecz niczyja staje się własnością tego, który ja pierwszy zawłaszczył.
Res sacra miser. - Nieszczęśnik jest rzeczą świętą. (Seneca)
Res severa est verum gaudium. - Prawdziwa radość jest rzeczą poważną. (Seneca)
Respice finem. - Patrz końca.
Reus in exceptione actor est. - Pozwany w zakresie zarzutu procesowego staje się powodem.
Rex regnat, sed non gubernat. - Król panuje, ale nie rządzi.
Rident stolidi verba Latina. - Głupcy śmieją się ze słów łacińskich. (Ovidius)
ridentem dicere verum - z uśmiechem mówić prawdę (Horacy)
Risu inepto res ineptior nulla est. - Nie ma nic głupszego nad głupi śmiech. (Catullus)
rixari de asini umbra - spierać się o cień osła; o rzecz błahą
Roma locuta, causa finita. - Rzym przemówił, sprawa skończona.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

28
Sacra populi lingua est. - Język ludu jest święty (święte jest to, co mówi lud). (Seneca Starszy)
Saepe creat molles aspera spina rosas. - Często osty kolec wydaje delikatne róże. (Ovidius)
Saepe ne utile quidem est scire quid futurum sit. - Często niekorzystnie jest znać to, co będzie w przyszłości. (Cicero)
Saepe stilum vertas. - Często odwracaj rylec (często wymazuj, co napisałeś
Salus populi suprema lex [esto]. - Dobro ludu [niech będzie] najwyższym prawem (dla konsulów). (Cicero, O prawach)
Salus populi suprema lex esto. - Dobro ludu niech będzie najwyższym prawem.
Salus rei publicae suprema lex esto. - Dobro Rzeczypospolitej niech będzie najwyższym prawem.
Salus rei publicae suprema lex. - Dobro republiki najwyższym prawem.
salva veritate - uratowane przez prawdę
salvo errore et omissione (skrót: s.e.e.o.) - z wyjątkiem błędów i pominięć
salvo honoris titulo (skrót: SHT) - bez tytułu; w korespondecji do nieznanych osób jako usprawiedliwienie braku odpowiedniego
zwrotu grzecznościowego
sancta sedes - święty tron; papiestwo
Sapere aude. - Miej odwagę być mądrym (posłuchaj głosu mądrości). (Horatius, Listy)
Sapiens nihil affirmat quod non probat. - Mędrzec nie potwierdza czego nie udowodnił.
Sapienti sat. - Mądremu wystarczy [jedno słowo] (mądrej głowie dość dwie słowie). (Plautus)
Satis verborum. - Wystarczy słów.
Satius enim esse impunitum relinqui facinus nocentis quam innocentem damnari. - Lepiej pozostawić bezkarnym występek
zloczyńcy, niż skazać niewinnego.
Scio me nihil scire. - Wiem, że nic nie wiem. (Socrates)
Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem. - Znać prawa to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej
treści i mocy działania.
Scribendi recte sapere est et principium et fons. - Początkiem i źródłem dobrego pisania jest mądrość. (Horatius, Ars poetica)
Scripta publica probant se ipsa. - Dokumenty urzędowe świadczą same za siebie (same z siebie są dowodami).
Se contentus est sapiens. - Mędrzec zadowala się sobą. (Seneca)
Se ipsum vincere difficile est. - Ciężko jest przezwyciężyć samego siebie.
Secundum naturam est commoda cuiusque rei eum sequi, quem sequentur incommoda. - Naturalne jest, aby ten czerpał korzyści z
rzeczy, kto ponosi związane z nią ciężary.
sede vacante - pod nieobecność
sedes apostolica; tron apostolski; papiestwo -
Semel emissum volat irrevocabile verbum. - Raz wypowiedziane słowo nie powraca (nie można go cofnąć). (Horatius, Listy)
Semel heres semper heres. - Kto raz zostanie dziedzicem, pozostaje nim na zawsze.
Semper avarus eget. - Skąpiec zawsze cierpi niedostatek (skąpcowi zawsze mało). (Horatius, Listy)
semper fidelis (skrót: Semper Fi.) - zawsze wierni; motto Piechoty Morskiej Stanów Zjednoczonych
semper paratus - zawsze przygotowany; motto straży przybrzeżnej Stanów Zjednoczonych
Senatus Populusque Romanus (skrót: S.P.Q.R.) - Senat i lud rzymski; urzędowa nazwa Republiki Rzymskiej
seniores priores - starsi mają pierwszeństwo
Sententia facit ius (inter parte). - Wyrok tworzy prawo (między stronami).
Sequens mirabitur aetas. - Kolejny wiek będzie zadziwiony.
Sequitas sequitur legem. - Sprawiedlwość idzie za prawem.
Sera parsimonia in fundo est. - Za późno na oszczędzanie, kiedy widać dno (zachęta do przezorności). (Seneca, Listy moralne)
Sero sapiunt Phryges. - Późno mądrzeją Frygowie (mądry Polak po szkodzie).
servus servorum Dei - sługa sług bożych; tytuł papieża
sesquipedalia verba - słowa długie na półtorej stopy; długie i nadmiernie skomplikowane słowa
Si ad naturam vives, numquam eris pauper. - Jeśli będziesz żyć w zgodzie z naturą, nigdy nie będziesz ubogi. (Seneca)
Si apud bibliothecam hortulum habes, nihil deerit. - Jeśli masz przy bibliotece ogródek, niczego ci nie zabraknie. (Cicero)
Si duo faciunt idem, non est idem. - Jeśli dwóch ludzi czyni to samo, to nie jest to to samo (ta sama praca wykonywana jest
inaczej). (Terentius)
Si in ius vocat ito. - Kto został wezwany przed sąd niech się stawi.
si parva licet componere magnis - jeśli się godzi porównywać rzeczy małe z wielkimi
Si tacuisses, philosophus mansisses. - Gdybyś milczał, byłbyś nadal filozofem.
Si vis amari, ama. - Jeśli chcesz być kochany, kochaj. (Seneca)
Si vis pacem, para bellum. - Jeśli pragniesz pokoju, gotuj się do wojny. (Wegecjusz)
sic - zatem; tak właśnie; wskazuje że zacytowany tekst tak właśnie widnieje w oryginale (razem z błędami)
Sic itur ad astra. - Tak idzie się do gwiazd (pochwała męstwa). (Vergilius)
sic passim - tak w różnych miejscach; używane w bibliografii; por. passim
Sic transit gloria mundi. - tak przemija chwała (tego) świata.
sicut fur in nocte - jak złodziej nocą; nagle, skrycie
Sicut mater, ita et filia eius. - Jaka matka, taka córka. (Ezechiel)
signetur (skrót: sig) - niech będzie oznaczone; notatka lekarska
signum temporis - znak czasu
Silent leges inter arma. - Milkną prawa w szczęku broni.
silva rerum - las rzeczy
similia similibus (curantur) - podobieństwa (są leczone) podobieństwami; zasada homeopatii i medycyny ludowej (przeciwieństwo
alopatii); por. contraria contrariis curantur
Similia similibus curantur. - Podobne leczy się podobnym (homeopatia).
Simplicitas legibus amica. - Prostota (ustaw) sprzyja przepisom prawnym.
sine anno (skrót: s.a.) - bez roku; używane w bibliografii do oznaczenia nieznanej daty publikacji
sine die - bez [ustalonego] dnia; sprawa została rozstrzygnięta przez sąd i nie ustala się następnej rozprawy
sine ira et studio - bez gniewu i zawziętości; bezstronnie (Tacyt)
sine loco (skrót: s.l.) - bez miejsca; używane w bibliografii do oznaczenia nieznanego miejsca publikacji
sine nomine (skrót: s.n.) - bez nazwy; używane w bibliografii do oznaczenia nieznanego wydawcy
Sine pennis volare haud facile est. - Bez piór latać niełatwo. (Plautus, Punijczyk)
sine qua non - dosł. bez którego nie; warunek konieczny
Sit nox cum somno, sit sine lite dies. - Niech noc nie będzie bezsenna, a dzień upłynie bez kłótni. (Marcjalis, Epigramy)
sit tibi terra levis - niech ci ziemia lekką będzie (napis na nagrobku) (Marcjalis za Eurypidesem)
sit venia verbo - za przeproszeniem za [niecenzuralne] słowo
Societas delinquare non potest. - Stowarzyszenie nie może dopuścić się wykroczenia.

29
Socii mei socius non est socius meus. - Wspólnik mojego wspólnika nie jest moim wspólnikiem.
Sola ratio perfeca beatum facit. - Tylko doskonały rozum czyni cżłowieka szczęśliwym. (Seneca, Listy)
spemque metumque inter dubii - wahając się między nadzieją i trwogą
Spiritus promptus, caro autem infirma. - Duch ochoczy, ale ciało słabe. (ostrzeżenie Chrystusa dla apostołów)
stanta pede - dosł. na stojącej nodze; natychmiast
Stat magni nominis umbra. - Pozostał tylko cień wielkiego nazwiska. (Lukan)
statim (skrót: stat) - natychmiast; notatka lekarska
status quo (ante) - stan który był (wcześniej); status spraw przed pewnym wydarzeniem
stet - niech zostanie; uwaga edytorska że coś poprzednio usuniętego powinno zostać przywrócone
stricto sensu - w ścisłym [tego słowa] znaczeniu
Stulti timent fortunam, sapientes ferunt. - Głupi boją się losu, mądrzy go znoszą. (Publilius Syrius)
Stultior stulto fuisti, qui tabellis crederes! - Głupszy od głupiego, kto wierzy w to, co napisane!
Stultitia est venatum ducere invitas canes. - Głupotą jest brać niechętne psy na polowanie (przymuszać kogoś do przyjemności).
Stultum est timere quod vitare non potes. - Głupio bać się tego, czego nie możesz uniknąć. (Publilius Syrus)
Stultum facit fortuna, quem perdere vult. - Kogo los chce zgubić, tego głupcem czyni. (Publilius Syrus)
stupor mundi - cud świata; tytuł rzymskiego imperatora Fryderyka II
sua sponte - na własną rękę
Sub Cruce Lumen - pod Światłem Krzyża
sub iudice - pod sędzią; o sprawie której nie można upubliczniać przed zakończeniem
sub poena - dosł. pod karą; pod groźbą kary
sub poena duces tecum - przynieś ze sobą pod groźbą kary; nakaz stawienia się z dokumentami
sub rosa - dosł. pod różą; w tajemnicy (różę umieszczano nad drzwiami kiedy to co mówiono miało pozostać wewnątrz)
sub specie aeternitatis - z punktu widzenia wieczności (Spinoza)
sub voce - pod przysięgą
subpoena - dosł. pod karą; pod groźbą kary
sui generis - swego rodzaju; w swojej klasie; swoisty
sui juris - swego własnego prawa; zdolny do odpowiedzialności prawnej
Sum quod eris | Fui quod sis - Jestem czym będziesz | Byłem czym jesteś; napis na nagrobkach
summa cum laude - z najwyższym zaszczytem
summum bonum - najwyższe dobro
Summum ius summa iniuria. - Najwyższe prawo (bywa) najwyższym bezprawiem.
Summum ius summa iniuria. - Najwyższe prawo [to] najwyższa niesprawiedliwość (zbyt surowa kara jest krzywdą). (Cicero)
summum malum - najwyższe zło
Sumptus censum ne superet. - Niech twoje wydatki nie przekraczają dochodu.
sunt omnes uno - wszyscy są jednym
Superficies solo cedit. - To, co na powierzchni, przypada gruntowi (= właścicielowi gruntu).
Superflua non nocent. - Nadmiar nie szkodzi.
supra vires - ponad siły
sursum corda - w górę serca; odwagi; wznieście serca od spraw doczesnych ku Bogu (słowa wypowiadane przez kapłana przed
prefacją mszalną) (Jeremiasz)
Sus Minervam docet. - Świnia poucza Minerwę.
Sustine et abstine. - Znoś i powstrzymuj się (cierp i panuj nad sobą, zawsze zachowuj spokój ducha). (Epiktet)
Suum cuique. - Każdemu swoje (to, co mu się należy). (Cato Maior)
Suus cuique mos est. - Każdy ma swój zwyczaj. (Terentius)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
tabula gratulatoria - list gratulacyjny
tabula rasa - dosł. tabliczka wygładzona; czysta niezapisana karta; u Johna Locke'a umysł noworodka przez nabyciem wiedzy
taedium vitae - wstręt do życia
talis qualis - jako taki
taliter qualiter - cokolwiek
Tam de se iudex iudicat, quam de reo. - Sędzia wydaje wyrok tak co do siebie, jak i co do pozwanego.
Tamdiu discendum est, quamdiu vivas. - Powinniśmy się uczyć tak długo, jak długo żyjemy. (Seneca Philosophus)
Tarde venientibus ossa. - Spóźnionym dostają się kości.
te Deum laudamus - Ciebie
Tempora Heroica - wiek heroiczny
Tempora mutantur et nos mutamur in illis. - Czasy się zmieniają, a my wraz z nimi. (Ovidius)
Tempus edax rerum. - Czas niszczyciel wszystkiego. (Ovidius)
Tempus fugit [aeternitas manet]. - Czas ucieka [wieczność trwa]. (Vergilius)
Tempus neminem manet. - Czas nie czeka na nikogo.
Tenue est mendacium: perlucet, si diligenter inspexeris. - Kłamstwo jest cienkie: jeśli dobrze popatrzysz, prześwituje na wylot
(kłamstwo ma krótkie nogi). (Seneca, Listy moralne)
ter in die (skrót: tid) - trzy razy dziennie; notatka lekarska
terminus ante quem - dosł. termin przed którym; w archeologii lub historii data przed którą znalezisko musiało zostać złożone
terminus post quem - dosł. termin po którym; w archeologii lub historii data po której znalezisko musiało zostać złożone
terra firma - pewny grunt
terra incognita - nieznany ląd; nierozpoznana dziedzina
terra nullius - ziemia pusta
terra repromissionis - ziemia obiecana
tertium non datur - trzeciej [możliwości] nie dano; aksjomat w logice: zdanie może być prawdziwe albo fałszywe i nie ma innej
możliwości
Testibus, non testimoniis creditur. - Należy wierzyć świadkom, a nie (ich) zeznaniom.
Testis de visu praeponderat aliis. - Świadek naoczny jest więcej wart od innych.
Testis unus, testis nullus. - Jeden świadek (to) żaden świadek.
tibi et igni - dla ciebie i dla ognia; przeczytaj i spal
Timendi causa est nescire. - Niewiedza jest przyczyną lęku. (Seneca)
Timeo Danaos et dona ferentes. - Boję się Greków nawet, gdy przynoszą dary (nigdy nie ufam wrogom
Tota vita discendum est mori. - Przez całe życie trzeba się uczyć umierać. (Seneca)
Trahit sua quemque voluptas. - Każdy ulga swojej namiętności (każdy ma swoje upodobania). (Vergilius, Bukoliki)

30
Tres faciunt collegium. - Trzech tworzy kolegium.
Tres faciunt collegium. - Trzy osoby tworzą stowarzyszenie (trzech stanowi zespół).
tu autem - ty także; por. memento mori
tu fui ego eris - byłem tobą będziesz mną; napis na nagrobkach
tu quoque fili - i ty także synu; przypisywane Juliuszowi Cezarowi; por. et tu Brute
Tua res agitur, paries cum proximus ardet. - O ciebie chodzi, gdy płonie dom sąsiada. (Horatius)
Tunica proprior pallio est. - Bliższa tunika niż płaszcz (bliższa koszula ciału niż sukmana).
tuta timens - bojąc się rzeczy bezpiecznych
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ubi bene, ibi patria. - Gdzie dobrze, tam ojczyzna (hasło kosmopolityzmu; Cicero).
Ubi concordia, ibi victoria. - Gdzie zgoda, tam zwycięstwo (zgoda buduje, niezgoda rujnuje).
Ubi culpa est, ibi poena subesse debet. - Gdzie jest wina, tam powinna być wymierzona kara.
Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. - Gdzie taki sam sens ustawy, tam takie samo postanowienie ustawy.
Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. - W takich samych okolicznościach należy stosować takie same rozwiązania prawne.
Ubi est confessio, ibi est remissio. - Gdzie jest przyznanie się, tam i przebaczenie.
Ubi lex, ibi poena. - Gdzie prawo, tam i kara.
ubi re vera ... - podczas gdy w rzeczywistości ...
ubi revera ... - podczas gdy w rzeczywistości ...
Ubi tu Caius, ibi ego Caia. - Gdzie ty, Gajuszu, tam i ja, Gaja (formuła panny młodej).
ultima ratio - ostateczny argument
Ultra posse nemo obligatur. - Nikt nie musi robić więcej niż może.
ultra vires - bez władzy
unanimitate - jednomyślnie, jednogłośnie
unus multorum - jeden z wielu; przeciętny zjadacz chleba
unus pro multis - jeden za wielu (jeden za wszystkich) (Wergiliusz)
urbi et orbi - miastu (Rzymowi) i światu; tradycyjne błogosławieństwo papieża
Usus est optimus magister. - Praktyka jest najlepszym nauczycielem. (Cicero)
Usus est tyrannus. - Zwyczaj jest tyranem.
Usus omnium artium est magister. - Pożytek jest mistrzem wszystkich sztuk.
Ut ameris, amabilis esto. - Jeśli chcesz być kochany, bądź godny miłości.
Ut hominis decus ingenium, sic ingenii ipsius lumen est eloquentia. - Jak umysł zdobi człowieka, tak wymowa jest światłem samego
umysłu. (Cicero)
ut infra - jak poniżej
Ut magistratibus leges praesunt, ita populo praesunt magistratus. - Jak urzędnikami kierują prawa, tak urzędnicy kierują państwem.
ut pictura poesis - poemat jest jak obraz (Horacy)
ut retro - jak wcześniej; jak z drugiej strony; jak wyżej
Ut sementem feceris, ita metes. - Jak posiejesz, tak zbierzesz (jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz).
Ut sit magna, tamen certe lenta ira deorum est. - Wielki jest gniew bogów, ale na pewno powolny.
ut supra - jak wyżej
Utilam falsus vates sim. - Obym był fałszywym prorokiem.
utile dulci miscere - łączyć przyjemne z pożytecznym
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
vade mecum - chodź ze mną; podręcznik
vade retro - odejdź; odstąp; cofnij się
Vae misero mihi! Quanta de spe decidi! - Biada mi nieszczęsnemu! Z jakichże wyżyn upadłem!
vae soli - biada samotnemu
vae victis - biada zwyciężonym (król Galów Brennus)
valles lacrimarum - dolina łez
Vanae voces populi non sunt audiendae. - Nie należy dawać posłuchu czczym głosom tłumu.
Variatio delectat - Odmiana sprawia przyjemność.
Varietas delectat. - Rozmaitość cieszy (miła jest odmiana).
Varium et mutabile semper femina. - Chwiejną i zmienną istotą jest zawsze kobieta (kobieta zmienną jest). (Vergilius)
vaticinium ex eventu - proroctwo ze zdarzenia; przepowiednia napisana po fakcie
vel - albo
Velle est posse. - Chcieć to móc.
veni vidi vici - przybyłem zobaczyłem zwyciężyłem; kompletna wiadomość wysłana przez Juliusza Cezara do rzymskiego senatu po
bitwie z Parnaklesem w 47 r. p.n.e.
veni, vidi, Deus vicit. - Przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył (Jan III Sobieski)
Veni, vidi, vici. - Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem. (Caesar)
Venienti occurrite morbo. - Wyjdź na spotkanie przeznaczeniu. (Persius)
Venire contra factum proprium nemini licet. - Nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów.
Ventis secundis, tene cursum. - Kiedy wiatry sprzyjają, trzymaj kurs.
vera causa - prawdziwa przyczyna
Verba docent, exempla trahunt. - Słowa uczą, przykłady pociągają.
Verba volant, scripta manent. - Słowa ulatują, zapis pozostaje.
verbatim - dosłownie
verbatim et litteratim - słowo po słowie i litera po literze
verbi divini minister - sługa słowa bożego = kapłan
Veritas odium parit, obsequium amicos. - Prawda rodzi nienawiść, ustępliwość przyjaciół. (Terentius)
versus (skrót: vs.) - przeciw; przeciwko
Vestis virum reddit. - Szata czyni męża. (Quintilianus)
veto - nie pozwalam; prawo do jednostronnego zatrzymania procesu legislacyjnego
via - dosł. drogą; przez
via media - droga pośrednia; faza przejściowa
vice versa - z zamienionymi miejscami; odwrotnie; na odwrót
vide - zobacz (odnośnik do innego miejsca w tekście)
vide infra (skrót: v.i.) - zobacz poniżej
vide supra (skrót: v.s.) - zobacz wyżej

31
Videant consules, ne quid res publica detrimenti capiat. - Niechaj baczą konsulowie, by rzeczpospolita nie poniosła jakiej szkody.
videlicet - nie łacina: angielski skrót od videre licet
Video meliora proboque, deteriora sequor. - Widzę i pochwalam to, co lepsze, ale idę za tym, co gorsze. (Ovidius)
videre licet - można zobaczyć; wprowadza przykłady lub wykaz czegoś wspomnianego
Vim vi repellere licet. - Siłę wolno odeprzeć siłą.
Vincit qui patitur. - Zwycięży ten, kto wytrwa.
Vincit qui se vincit. - Ten zwycięża, kto pokonuje sam siebie.
Vino pellite curas. - Winem odpędzicie troski. (Horatius, Pieśni)
Vinum et musica laetificant cor. - Wino i muzyka raduje serce.
Vinum incendit iras. - Wino rozpala gniew. (Seneca)
viribus unitis - wspólnymi siłami
viriis nemo sine nascitur. - Nikt nie rodzi się bez wad. (Horatius)
Virtus ad beate vivendum sufficit. - Cnota wystarcza do szczęścia. (Seneca)
Virtus est perfecta ratio. - Cnota jest doskonałym rozumem. (Cicero)
Virtus est vitia fugere. - Męstwem jest unikać błędów. (Cicero)
Virtus in medio stat. - Cnota stoi w środku; zna umiar.
vis attractiva - siła przyciągająca, urok
vis legis - siła prawa
vis maior - siła wyższa
vis vitalis - siła życiowa
visio dei - boska wizja
Vita mancipio nulli datur, omnibus usu. - Życia nikt nie otrzymuje na własność, lecz wszyscy do użytku. (Lukrecjusz)
Vita sine libris mors est. - Życie bez książek jest śmiercią.
Vitanda est improba siren desidia. - Należy trzymać się z dala od nikczemnego zwodziciela, lenistwa. (Horatius)
vite ante acta - życie przed zdarzeniami; wcześniejsze życie
vivat crescat floreat - niech żyje rośnie i kwitnie
vivat Regina - niech żyje królowa
vivat Rex - niech żyje król
Vivere commune est, sed non commune mereri. - Każdy żyje, nie każdy zasługuje.
Vivere est cogitare. - Żyć znaczy myśleć. (Cicero)
Vivere militare est. - Życie jest walką (lepsze jest ciężkie życie, niż bezczynna wegetacja). (Seneca, Listy moralne)
Vivere nolit, qui mori non vult. - Nie chce żyć, kto nie chce umierać. (Seneca, Listy moralne)
Volenti nihil difficile. - Dla chcącego nic trudnego.
Volenti non fit iniuria. - Chcącemu nie dzieje się krzywda.
Vos vestros servate, meos mihi linquite mores. - Służcie swoim obyczajom, zostawcie mi moje. (Petrarka)
votum separatum - dosł. zdanie odrębne; opinia odmienna od opinii ogółu; głos mniejszości
vox populi - głos ludu
Vox populi vox Dei. - Głos ludu (to) głos Boga.
Vulgare amici nomen, sed rara fides. - Nazwa przyjaciela częsta, ale wierność rzadka.
vulgo - pospolicie, zwykle, powszechnie (zwany)
Vulnerant omnes, ultima necat. - Wszystkie ranią, ostatnia zabija.
Vultus est index animi. - Twarz jest odbiciem duszy.

32