Instalacje Elektryczne Budowa, Eksploatacja, Projektowanie

Stefan Niestępski
Mirosław Parol
Janusz Pasternakiewicz
Tadeusz Wiśniewski
OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ

WARSZAWA 2001
Spis treści
Przedmowa.................................................................................................................................... 9
Budowa
1. ELEMENTY I URZĄDZENIA INSTALACJI (Janusz Pasternakiewicz).......................... 13
LI. Przewody i kable ....................................................................................................... 13
1.1.1. Wiadomości ogólne............................................................................................ 13
1.1.2. Obciążalność przewodów i kabli w zakresie napięć znamionowych do 1 kV . 14
1.1.3. Przewody szynowe ............................................................................................. 21
1.2. Sprzęt instalacyjny ...................................................................................................... 23
1.2.1. Osprzęt instalacyjny ........................................................................................... 23
1.2.2. Przybory instalacyjne ......................................................................................... 26
1.2.3. Łączniki .................................................................................................... 27
1.3. Rozdzielnice.................................................................................................................. 51
1.3.1. Wiadomości ogólne ........................................................................................... 51
1.3.2. Rozdzielnice tablicowe ....................................................................................... 51
1.3.3. Rozdzielnice szkieletowe ................................................................................. 52
1.3.4. Rozdzielnice skrzynkowe ................................................................................. 53
1.3.5. Rozdzielnice instalacyjne ................................................................................. 54
1.4. Kondensatory energetyczne do kompensacji mocy biernej ........................................ 54
1.4.1. Budowa kondensatorów niskiego napięcia ......................................................... 54
1.4.2. Budowa baterii kondensatorów ........................................................................ 55
2. ODBIORNIKI ENERGII ELEKTRYCZNEJ (Stefan Niestępski) ..................................... 57
2.1. Wiadomości ogólne ....................................................................................................... 57
2.2. Elektryczne źródła światła ........................................................................................... 57
2.2.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 57
2.2.2. Żarówki ............................................................................................................. 58
2.2.3. Lampy fluorescencyjne ....................................................................................... 60
2.2.4. Lampy rtęciowe................................................................................................... 63
2.2.5. Lampy metalohalogenkowe ................................................................................ 64
2.2.6. Lampy sodowe ................................................................................................. 64
2.2.7. Lampy rtęciowo-żarowe...................................................................................... 65
2.3. Oprawy oświetleniowe................................................................................................... 65
2.3.1. Wiadomości ogólne............................................................................................. 65
2.3.2. Oprawy do żarówek ............................................................................................ 67
2.3.3. Oprawy do świetlówek ....................................................................................... 75
2.3.4. Oprawy do lamp wyładowczych ..................................................................... 87
2.4. Silniki elektryczne ...................................................................................................... 95
2.4.1. Wprowadzenie..................................................................................................... 95
2.4.2. Silniki indukcyjne klatkowe ............................................................................. 96
2.4.3. Silniki indukcyjne pierścieniowe ...................................................................... 102
2.4.4. Silniki synchroniczne .......................................................................................... 102
2.5. Urządzenia elektrotermiczne.......................................................................................... 103
2.5.1. Wiadomości ogólne ............................................................................................. 103
2.5.2. Urządzenia grzejne oporowe ............................................................................... 105
2.5.3. Elektrodowe urządzenia grzejne .......................................................................... 105
2.5.4. Piece łukowe ........................................................................................................ 106
2.5.5. Piece indukcyjne.................................................................................................. 106
2.5.6. Pojemnościowe urządzenia grzejne ................................................................. 106
2.5.7. Urządzenia grzejne promiennikowe ............................................................... 107
2.5.8. Piece elektronowe ........................................................................................... 107
2.6. Inne odbiorniki energii elektrycznej ........................................................................... 107
2.6.1. Prostowniki......................................................................................................... 107
2.6.2. Urządzenia spawalnicze .................................................................................. 108
3. SPOSOBY UKŁADANIA PRZEWODÓW I KABLI (Janusz Pasternakiewicz) ................ 109
4. MONTAŻ ELEMENTÓW I URZĄDZEŃ INSTALACJI ELEKTROENERGETYCZ
NYCH (Janusz Pasternakiewicz) ...................................................................................... 112
4.1. Przewody i osprzęt instalacyjny ................................................................................. 112
4.1.1. Wymagania ogólne ............................................................................................ 112
4.1.2. Instalacje wykonywane przewodami wielożyłowymi na uchwytach po
wierzchu ............................................................................................................. 113
4.1.3. Instalacje wykonywane przewodami wielożyłowymi w korytkach .............. 114
4.1.4. Instalacje wykonywane przewodami wielożyłowymi na drabinkach ........... 115
4.1.5. Instalacje wykonywane przewodami wielożyłowymi w wiązkach .................. 116
4.1.6. Instalacje wykonywane przewodami gołymi lub jednożyłowymi izolowa
nymi na podporach izolacyjnych .................................................................... 117
4.1.7. Instalacje wykonywane przewodami jednożyłowymi w rurach z tworzywa
układanych po wierzchu, w wykonaniu zwykłym lub szczelnym ............... 117
4.1.8. Instalacje wykonywane przewodami jednożyłowymi w rurach stalowych
układanych po wierzchu lub w podłodze ......................................................... 119
4.1.9. Instalacje wtynkowe........................................................................................... 120
4.1.10. Instalacje wykonywane przewodami jednożyłowymi w rurach z tworzywa
— zatapianych w monolicie ............................................................................... 120
4.1.11. Instalacje wykonywane przewodami w listwach lub kanałach naściennych . 121
4.1.12. Instalacje wykonywane przewodami grzejnymi ............................................ 122
4.1.13. Instalacje kanałowe w podłogach...................................................................... -123
4.1.14. Instalacje wykonywane przewodami szynowymi ............ , ............................ 124
4.1.15. Instalacje elektryczne w obiektach zagrożonych wybuchem lub pożarem . . 124
4.2. Oprawy oświetleniowe ................................................................................................... 124
4.2.2. Instalowanie opraw oświetleniowych ............................................................ 125
4.2.3. Mocowanie i przyłączanie opraw oświetleniowych ......................................... 126
4.3. Rozdzielnice (stycznikownie) ........................................................................................ 127
4.3.1. Pomieszczenia rozdzielnic (stycznikowni)........................................................ 127
4.3.3. Montaż rozdzielnic ............................................................................................ 129
4.4. Baterie kondensatorów ................................................................................................... 131
4.4.1. Montaż jednostek kondensatorowych do kompensacji indywidualnej ......... 131
4.4.2. Montaż kompletnych baterii kondensatorów ................................................. 131
Projektowanie
5. DOKUMENTACJA TECHNICZNA (Tadeusz Wiśniewski) ................................................ 135
5.1. Rodzaje i przeznaczenie dokumentacji .......................................................................... 135
5.2. Uczestnicy procesu budowlanego .............................................................................. 135
5.3. Charakterystyka projektowej dokumentacji technicznej ........................................... 136
5.3.1. Koncepcja projektowa....................................................................................... 137
5.3.2. Projekt budowlany ........................................................................................... 139
5.3.3. Projekt wstępny ................................................................................................. 140
5.3.4. Projekt techniczny .......................................................................................... 140
5.3.5. Dokumentacja jednostadiowa............................................................................ 141
5.4. Podział projektowej dokumentacji branży elektrycznej ............................................... 141
5.5. Dane wyjściowe do projektowania .............................................................................. 141
5.6. Uzgadnianie i zatwierdzanie dokumentacji .............................................................. 143
5.6.1. Uzgodnienia w trakcie projektowania .......................................................... 143
5.6.2. Uzgodnienia końcowe ...................................................................................... 144
5.6.3. Zatwierdzanie dokumentacji ............................................................................ 145
5.7. Rysunek techniczny elektryczny ............................................................................... 145
5.7.1. Klasyfikacja rysunku technicznego elektrycznego ......................................... 145
5.7.2. Ogólne zasady wykonywania technicznego rysunku elektrycznego ........... 156
5.8. Stopnie ochrony urządzeń elektrycznych .................................................................... 182
5.9. Dokumentacja projektowa instalacji elektrycznych w projekcie wstępnym ............ 186
5.9.1. Uwagi ogólne ................................................................................................... 186
5.9.2. Dokumentacja projektu wstępnego ............................................................... 186
5.9.3. Dane wyjściowe do projektowania ............................................................... 186
5.9.4. Opis techniczny instalacji projektu wstępnego ............................................ 187
5.9.5. Obliczenia techniczne ................................................................................... 189
5.9.6. Lista kablowa ................................................................................................... 190
5.9.7. Zestawienie podstawowych materiałów i urządzeń ..................................... 190
5.9.8. Analiza techniczno-ekonomiczna wariantów rozwiązań .............................. 190
5.9.9. Wytyczne realizacji inwestycji ..................................................................... 190
5.9.10. Rysunki............................................................................................................. 191
5.9.11. Zestawienie kosztów ........................................................................................ 192
5.10. Dokumentacja projektowa instalacji elektrycznych w projekcie technicznym............ 192
5.10.1. Uwagi ogólne ................................................................................................... 192
5.10.2. Podział projektu technicznego i zawartość tomów ......................................... 192
5.10.3. Dane wyjściowe do projektowania ................................................................ 193
5.10.4. Opis techniczny .............................................................................................. 193
5.10.5. Obliczenia techniczne ................................................................................... 195
5.10.6. Zestawienie materiałów ................................................................................... 195
5.10.7. Wytyczne realizacji inwestycji ..................................................................... 195
5.10.8. Rysunki.............................................................................................................. 195
6. USTALANIE ZAPOTRZEBOWANIA MOCY I ENERGII ELEKTRYCZNEJ {Stefan
Niestępski) ............................................................................................................................ 197
6.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................. 197
6.2. Ustalanie obciążeń instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych ................... 198
6.3. Ustalanie obciążeń sieci oświetleniowej ................................................................... 201
6.3.1. Wiadomości ogólne........................................................................................... 201
6.3.2. Ograniczenie olśnienia przykrego ................................................................. 203
6.3.3. Zasady rozmieszczania opraw .......................................................................... 206
6.3.4. Metoda sprawności ......................................................................................... 207
6.3.5. Metoda punktowa ............................................................................................ 213
6.3.6. Metoda strumienia jednostkowego................................................................... 219
6.3.7. Metoda mocy jednostkowej ........................................................................... 221
6.4. Ustalanie obciążeń instalacji siłowych ...................................................................... 223
12.4. Projektowanie instalacji elektrycznych..................................................................... 297
12.4.1. Projektowanie instalacji w budynkach mieszkalnych.................................. 297
12.4.2. Projektowanie instalacji w budynkach niemieszkalnych ............................. 300
13. INSTALACJE ELEKTRYCZNE W ZAKŁADACH PRZEMYSŁOWYCH (Stefan
Niestępski) ........................................................................................................................ 302
13.1. Wiadomości ogólne................................................................................................... 302
13.2. Rozdzielnice oddziałowe ....................................................................................... 302
13.3. Projektowanie instalacji siłowej ............................................................................ 304
13.4. Projektowanie instalacji oświetleniowej ................................................................. 305
13.5. Dobór głównej stacji transformatorowej................................................................... 307
14. OCHRONA PRZECIWPORAŻENIOWA (Stefan Niestępski) ......................................... 309
14.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................ 309
14.2. Działanie prądu elektrycznego na organizm ludzki .............................................. 311
14.3. Rezystancja ciała człowieka...................................................................................... 314
14.4. Rodzaje napięć .......................................................................................................... 318
14.5. Ochrona przeciwporażeniowa w urządzeniach elektrycznych o napięciu do 1 kV 320
14.5.1. Wprowadzenie .............................................................................................. 320
14.5.2. Typy układów sieci ................................................................................... 322
14.5.3. Klasyfikacja urządzeń elektrycznych ............................................................ 324
14.5.4. Równoczesna ochrona przed dotykiem bezpośrednim i pośrednim ........ 325
14.5.5. Ochrona przed dotykiem bezpośrednim ...................................................... 326
14.5.6. Ochrona przed dotykiem pośrednim ......................................................... 327
14.5.7. Ochrona przeciwporażeniowa w układach TN ......................................... 330
14.5.8. Ochrona przeciwporażeniowa w układach TT ......................................... 338
14.5.9. Ochrona przeciwporażeniowa w układach IT ............................................. 342
14.6. Ochrona przeciwporażeniowa w urządzeniach elektroenergetycznych o napięciu
powyżej 1 kV............................................................................................................ 346
14.7. Uziomy i przewody ochronne .................................................................................. 348
14.7.1. Uziomy.......................................................................................................... 348
14.7.2. Przewody ochronne ................................................................................... 350
14.7.3. Główna szyna uziemiająca i połączenia wyrównawcze ........................... 352
15. OCHRONA PRZED PRZEPIĘCIAMI (Stefan Niestępski) ............................................ 353
16. NOWOCZESNE INSTALACJE ELEKTROENERGETYCZNE TYPU INSTABUS
EIB {Mirosław Parol) ..................................................................................................... 356
16.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 356
16.2. Podstawy systemu instabus EIB ............................................................................ 357
16.3. Uwarunkowania sieciowe systemu instabus EIB ................................................... 359
16.4. Topologia i organizacja systemu instabus EIB ..................................................... 360
16.5. Techniczna realizacja systemu instabus EIB ....................................................... 362
16.6. Projektowanie instalacji typu instabus EIB.............................................................. 365
Eksploatacja
17. EKSPLOATACJA URZĄDZEŃ ELEKTROENERGETYCZNYCH (Janusz Paster-
nakiewicz) ........................................................................................................................ 371
17.1. Prawo energetyczne................................................................................................... 371
17.2. Wymagania kwalifikacyjne ....................................................................................... 372
17.3. Ogólne zasady eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych................................... 376
17.4. Szczegółowe zasady eksploatacji.............................................................................. 377
17.4.1. Wprowadzenie .............................................................................................. 377
17.4.2. Instalacje elektroenergetyczne ................................................................... 378
17.4.3. Urządzenia oświetlenia elektrycznego ......................................................... 380
6.4.1. Wprowadzenie .............................................................................................. 223
6.4.2. Metoda jednostkowego zużycia energii elektrycznej ................................... 224
6.4.3. Metoda średniówek powierzchniowych ....................................................... 225
6.4.4. Metoda współczynnika zapotrzebowania ..................................................... 226
6.4.5. Metoda dwuczłonowa ................................................................................... 228
6.4.6. Metoda zastępczej liczby odbiorników ........................................................... 231
6.4.7. Metoda statystyczna ...................................................................................... 237
7. DOBÓR PRZEWODÓW I KABLI (Janusz Pastęrnakiewicz) .......................................... 241
7.1. Wybór rodzaju przewodów i kabli ........................................................................... 241
7.2. Dobór przekroju przewodów i kabli ......................................................................... 242
7.3. Dobór rur .................................................................................................................. 252
8. ZABEZPIECZENIA ELEMENTÓW I URZĄDZEŃ INSTALACJI ELEKTROENER
GETYCZNYCH (Tadeusz Wiśniewski) ........................................................................... 256
8.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 256
8.1.1. Zasady zabezpieczania przetężeniowego .................................................. 256
8.1.2. Selektywność działania zabezpieczeń nadprądowych ................................. 257
8.2. Zabezpieczenie przetężeniowe przewodów .............................................................. 260
8.2.1. Wstęp ............................................................................................................ 260
8.2.2. Zabezpieczenie przed prądem przeciążeniowym ......................................... 261
8.2.3. Zabezpieczenia przed prądem zwarciowym .............................................. 262
8.3. Zabezpieczenia silników ........................................................................................ 267
8.3.1. Wstęp ............................................................................................................ 267
8.3.2. Zabezpieczenie zwarciowe............................................................................ 267
8.3.3. Zabezpieczenie przeciążeniowe ................................................................ 269
8.3.4. Zabezpieczenia zanikowe .......................................................................... 270
8.4. Zabezpieczanie baterii kondensatorów elektroenergetycznych na napięcie
do 1 kV ..................................................................................................................... 271
8.4.1. Wstęp ............................................................................................................ 271
8.4.2. Zabezpieczenie zwarciowe........................................................................... 271
9. DOBÓR ŁĄCZNIKÓW (Janusz Pasternakiewicz) ........................................................... 272
10. STEROWANIE (Janusz Pasternakiewicz) ..................................................................... 273
10.1. Układy sterowania i blokady .................................................................................. 273
10.2. Urządzenia i elementy układów sterowania ......................................................... 274
10.3. Układy sterowania silników ................................................................................... 276
10.4. Układy załączania rezerwy ........................................................................................ 279
10.5. Układy sterowania oświetleniem elektrycznym ....................................................... 281
11. KOMPENSACJA MOCY BIERNEJ (Stefan Niestępski) ............................................... 284
11.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................ 284
11.2. Dobór mocy i lokalizacji urządzeń kompensacyjnych .......................................... 286
12. INSTALACJE ELEKTROENERGETYCZNE W BUDYNKACH (Stefan Niestępski) . 288
12.1. Wiadomości ogólne................................................................................................... 288
12.2. Instalacje elektryczne w budynkach mieszkalnych .................................................. 290
12.2.1. Wprowadzenie .............................................................................................. 290
12.2.2. Instalacje odbiorów mieszkaniowych ........................................................ 292
12.2.3. Instalacje odbiorów administracyjnych ..................................................... 295
12.3. Instalacje w budynkach niemieszkalnych .............................................................. 295
12.3.1. Zasilanie budynków niemieszkalnych ............................ ,............................ 295
12.3.2. Instalacje oświetleniowe ............................................................................ 296
12.3.3. Instalacje siłowe ........................................................................................... 297
17.4.4. Urządzenia napędowe ................................................................................... 381
17.4.5. Rozdzielnice ............................................................................................... 382
17.4.6. Baterie kondensatorów do kompensacji mocy biernej................................. 383
18. PODSTAWY PRAWNE OCHRONY PRACY (Janusz Posternakiewicz) ...................... 385
18.1. Zagadnienia ogólne.................................................................................................... 385
18.2. Obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy ...................... 385
18.3. Prawa i obowiązki pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy . . . 386
18.4. Ochrona pracy kobiet ............................................................................................. 387
18.5. Ochrona zatrudnienia młodocianych ...................................................................... 387
18.6. Szkolenie pracowników ............................................................................................. 387
18.7. Profilaktyczne badania pracowników ....................................................................... 389
19. ORGANIZACJA 1 WYKONYWANIE PRAC PRZY URZĄDZENIACH ELEKTRO
ENERGETYCZNYCH (Janusz Paslemakiewicz) .......................................................... 390
19.1. Wprowadzenie ......................................................................................................... 390
19.2. Polecenie wykonania pracy .................................................................................... 391
19.3. Obsługa urządzeń elektroenergetycznych ............................................................... 394
19.4. Przygotowanie miejsca pracy ................................................................................. 395
19.5. Dopuszczenie do pracy ........................................................................................... 397
19.6. Przebieg wykonywania pracy .................................................................................. 398
19.7. Zakończenie pracy .................................................................................................. 398
19.8. Organizacja pracy pod napięciem (PPN) .............................................................. 399
19.9. Narzędzia pracy i sprzęt ochrony osobistej .............................................................. 400
19.9.1. Narzędzia pracy............................................................................................. 400
19.9.2. Sprzęt ochrony osobistej ............................................................................. 401
20. ZASADY RATOWANIA OSÓB PORAŻONYCH PRĄDEM ELEKTRYCZNYM
(Janusz Pastę rnakiewicz) ................................................................................................. 404
20.1. Uwalnianie porażonych spod działania prądu elektrycznego.................................... 404
20.1.1. Wiadomości ogólne .................................................................................... 404
20.1.2. Uwalnianie porażonych spod napięcia do 1 kV ....................................... 404
20.2. Udzielanie pomocy przedlekarskiej osobom porażonym prądem elektrycznym . . 406
20.2.1. Wiadomości ogólne .................................................................................... 406
20.2.2. Czynności wstępne........................................................................................ 406
20.2.3. Ocena stanu porażonego i wybór metody postępowania .......................... 407
20.2.4. Sztuczne oddychanie ...................................................................................... 407
20.2.5. Pośredni masaż serca .................................................................................. 409
21. OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA (Janusz Pasternakiewicz) .................................... 411
21.1. Wiadomości ogólne .................................................................................................... 411
21.2. Organizacja ochrony przeciwpożarowej .................................................................. 411
21.3. Zadania i obowiązki pracowników w przypadku powstania pożaru ..................... 412
21.4. Profilaktyka przeciwpożarowa w budownictwie ................................................... 414
21.4.1. Uzgadnianie dokumentacji projektowej pod względem wymagań przeciw
pożarowych ................................................................................................... 414
21.4.2. Zasady określania zagrożenia przeciwpożarowego i zagrożenia ludzi . . . 415
21.4.3. Zasady ustalania wymaganej klasy odporności ogniowej budynku .......... 415
21.5. Ochrona przeciwpożarowa urządzeń elektroenergetycznych ................................ 415
21.5.1. Zjawiska pożarowo niebezpieczne ............................................................ 415
21.5.2. Przyczyny pożarów i wybuchów ................................................................ 416
21.6. Sprzęt przeciwpożarowy oraz środki gaśnicze ......................................................... 417
Literatura ................................................................................................................................... 421
1. Elementy i urządzenia instalacji
1.1. PRZEWODY I KABLE
1.1.1. WIADOMOŚCI OGÓLNE
W zależności od budowy, przewody dzieli się na: gołe, odziane, izolowane

i szynowe.
Żyły przewodów i kabli elektroenergetycznych są wykonywane z miedzi
o konduktywności nie mniejszej niż 58 m/(Q-mm2) lub z aluminium o kon-
dukty wności nie mniejszej niż 35 m/(Q-mm ), jako jednolite druty okrągłe
lub linki skręcone z kilku lub większej liczby drutów. Przewody gołe są wy-
konywane ze stali lub stali i aluminium.
Z określeniem „kabel" kojarzy się przewód ułożony w ziemi. Takie było
przeznaczenie kabli, ale ze względu na ich zalety, zastosowanie ich zostało
rozszerzone na inne przypadki. Można je układać w kanałach kablowych, na
ścianie, na konstrukcjach, w rurach, zawieszać na linkach nośnych itp. Żyły
kabli są wykonywane jako jednolite druty okrągłe lub sektorowe oraz jako
linki o kształtach okrągłych, sektorowych lub owalnych.
Materiałem izolacyjnym żył przewodów i kabli może być:
— polichlorek winylu, oznaczany PVC,
— polietylen usieciowany, oznaczany PRC lub XLPE,
— guma etylenowo-propylenowa, oznaczana EPR.
Przewody były budowane na napięcie znamionowe izolacji 250 i 750 V,
a obecnie 300/300, 300/500, 450/750 oraz 600/1000 V. Dwa napięcia ozna-
czają izolację między żyłami a ziemią lub ekranem oraz między poszczegól-
nymi żyłami.
Kable są budowane na napięcie 1000 V i wyższe.
Normy polskie i międzynarodowe określają następujące znamionowe prze-
kroje żył przewodów i kabli: 0,5; 0/75; 1; 1,5; 2,5; 4; 6; 10; 16; 25; 35; 50;
70; 95; 120; 150; 185; 240; 300; 400; 625; 800 i 1000 mm2 . W praktyce
przekrój rzeczywisty różni się nieznacznie od przekroju znamionowego.
Poszczególne rodzaje przewodów i kabli oznacza się literami i cyframi
w zależności od materiału żył, rodzaju izolacji, powłok, opancerzenia, osłon
13
ochronnych, budowy, przeznaczenia, liczby żyl, napięcia znamionowego izola-
cji itp. Znaczenie liter i cyfr występujących w wymienionych oznaczeniach
podano w rozdz. 5.
Ze względu na wielką liczbę rodzajów przewodów i kabli, a także wobec
bardzo różnorodnego zastosowania tych wyrobów, w skrypcie nie rozszerzono
tego tematu. Dane znajdują się w katalogach producentów.
1.1.2. OBCIĄŻALNOŚĆ PRZEWODÓW I KABLI W ZAKRESIE

NAPIĘĆ ZNAMIONOWYCH DO 1 KV
W tablicach 1.14-1.14 podano dopuszczalne obciążalności prądowe przewodów
i kabli dla najbardziej typowych przypadków ich ułożenia, wg normy [45].
Tablica 1.1
Dopuszczalna obciążalność [A] przewodów i kabli jednożyłowych ułożonych w rurze w izo-
lowanej cieplnie ścianie. Żyły miedziane. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30°C
Przekrój żyły Izolacja
[mm2]
polichlorek winylu PVC polietylen usieciowany lub guma
etylenowo-propylenowa
Liczba obciążonych przewodów
2 3 2 3
1,5 14,5 13 19 17
2,5 19,5 18 26 23
4 26 24 35 31
6 34 31 45 40
10 46 42 61 54
16 61 56 81 73
25 80 73 106 95
35 99 89 131 117
50 119 108 158 141
70 151 136 200 179
95 182 164 241 216
120 210 188 278 249
150 240 216 318 285
185 273 248 362 324
240 320 286 424 380
300 367 328 486 435
14
Tablica 1.2
Dopuszczalna obciążalność [A] przewodów i kabli jednożyłowych ułożonych w rurze w izo-
lowanej cieplnie ścianie. Żyły aluminiowe. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30°C
[mm3] polichlorek winylu PVC polietylen usieciowany lub guma
2 3 2 3
16 48 43 64 58
25 63 57 84 76
35 77 70 103 94
50 93 84 125 113
70 118 107 158 142
95 142 129 191 171
120 164 149 220 197
150 189 170 253 226
185 215 194 288 256
240 252 227 338 300
300 289 261 387 345
Tablica 1.3
Dopuszczalna obciążalność [A] przewodów i kabli jednożyłowych ułożonych w rurze na ścianie
z materiału izolującego cieplnie. Żyły miedziane. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30°C
[mm2] polichlorek winylu PVC lietylen usieciowany lub guma
Liczba obciążonych przewodów (kabli)
2 3 2 3
1,5 17,5 15.5 23 20
2.5 24 21 31 28
4 32 28 42 37
6 41 36 54 48
10 57 50 75 66
16 76 68 100 88
25 101 89 133 117
35 125 110 164 144
50 151 134 198 175
70 192 171 253 222
95 232 207 306 269
120 269 239 354 312
15
Tablica 1.4
Dopuszczalna obciążalność [A] przewodów i kabli jednożyłowych ułożonych w rurze na ścianie
z materiału izolującego cieplnie. Żyły aluminiowe. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30°C
2 3 2 3
16 60 53 79 71
25 79 70 105 93
35 97 86 130 116
50 118 104 157 140
70 150 133 200 179
95 181 161 242 217
120 210 186 281 251
Tablica 1.5
Dopuszczalna obciążalność [A] przewodów i kabli wielożyłowych ułożonych bezpośred-
nio na ścianie z materiału izolującego cieplnie. Żyły miedziane. Obliczeniowa temperatura
otoczenia 30°C
Liczba obciążonych żył
2 3 2 3
1,5 19,5 17,5 24 22
2,5 27 24 33 30
4 36 32 45 40
6 46 41 58 52
10 63 57 80 71
16 85 76 107 96
25 112 96 138 119
35 138 119 171 147
50 168 144 209 179
70 213 184 269 229
95 258 223 328 278
120 299 259 382 322
150 344 299 441 371
185 392 341 506 424
240 461 403 599 500
300 530 464 693 576
16
Tablica 1.6
Dopuszczalna obciążalność [A] przewodów i kabli wielożyłowych ułożonych bezpośrednio na
ścianie z materiału izolującego cieplnie. Żyły aluminiowe. Obliczeniowa temp. otoczenia 30°C
Liczba obciążonych żyl
2 3 2 3
16 66 59 84 76
25 83 73 101 90
35 103 90 126 112
50 125 110 154 136
70 160 140 198 174
95 195 170 241 211
120 226 197 280 245
150 261 227 324 283
185 298 259 371 323
240 352 305 439 382
300 406 351 508 440
Tablica 1.7
Dopuszczalna obciążalność [A] kabli wielożyłowych ułożonych w przepustach bezpośrednio
w ziemi o rezystywnosci cieplnej 2,5 K-m/W i dla temperatury 20°C. Żyły miedziane
Przekrój żyły izolacja
2 3 2 3
1,5 22 18 26 22
2,5 29 24 34 29
4 38 31 44 37
6 47 39 56 46
10 63 52 73 61
16 81 67 95 79
25 104 86 121 101
35 125 103 146 122
50 148 122 173 144
70 183 151 213 178
95 216 179 252 211
120 246 203 287 240
150 278 230 324 271
185 312 258 363 304
240 360 297 419 351
300 407 336 474 396
17
Tablica 1.8
Dopuszczalna obciążalność [A] kabli wielożyłowych ułożonych w przepustach bezpośrednio
w ziemi o rezystywności cieplnej 2,5 K-m/W i dla temperatury 20°C. Żyły aluminiowe
etyienowo-propylenowa
2 3 2 3
16 62 52 73 61
25 80 66 93 78
35 96 80 112 94
50 113 94 132 112
70 140 117 163 138
95 166 138 193 164
120 189 157 220 186
150 213 178 249 210
185 240 200 279 236
240 277 230 322 272
300 313 260 364 308
Tablica 1.9
Dopuszczalna obciążalność [A] kabli i przewodów wielożyłowych ułożonych w powietrzu,
w odległości od siebie i od ściany nie mniejszej niż jedna średnica kabla lub przewodu. Żyły
miedziane. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30°C
ety lenowo-propy 1 enowa
2 3 2 3
1.5 22 18,5 26 23
2,5 30 25 36 32
4 40 34 49 42
6 51 43 63 54
10 70 60 86 75
16 94 80 115 100
25 119 101 149 127
35 148 126 185 158
50 180 153 225 192
70 232 196 289 246
95 282 238 352 298
120 328 276 410 346
150 379 319 473 399
185 434 364 542 456
240 514 430 641 538
300 593 497 741 621
18
Tablica 1.10
Dopuszczalna obciążalność [A] kabli i przewodów wielożyłowych ułożonych w powietrzu,
w odległości od siebie i od ściany nie mniejszej niż jedna średnica kabla lub przewodu. Żyły
aluminiowe. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30°C
[mm2] polichlorek winylu PVC lietylen usieciowany lub guma
2 3 2 3
16 73 61 91 77
25 89 78 108 97
35 111 96 135 120
50 135 117 164 146
70 173 150 211 187
95 210 183 257 227
120 244 212 300 263
150 282 245 346 304
185 322 280 ___ 397 347
240 380 330 470 409
300 439 381 543 471
Tablica 1.11
Dopuszczalna obciążalność [A] kabli i przewodów jednożyłowych stykających się ze sobą,
ułożonych w powietrzu, odległych od ściany co najmniej o jedną średnicę przewodu lub ka-
bla. Żyły miedziane. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30°C
Liczba obciążonych przewodów i sposób ich ułożenia
2 3 2 3
- w trójkąt obok siebie - w trójkąt obok siebie
25 131 110 114 161 135 141
35 162 137 143 200 169 176
50 196 167 174 242 207 216
70 251 216 225 310 268 279
95 304 264 275 377 328 342
120 352 308 321 437 383 400
150 406 356 372 504 444 464
185 463 409 427 575 510 533
240 546 485 507 679 607 634
300 629 561 587 783 703 736
400 754 656 689 940 823 868
500 868 749 789 1083 946 998
630 1005 855 905 1254 1088 1151
19
Tablica 1.12
Dopuszczalna obciążalność [A] kabli i przewodów jednożyłowych stykających się ze sobą,
ułożonych w powietrzu, odległych od ściany co najmniej o jedną średnicę przewodu lub ka*
bla. Żyły aluminiowe. Obliczeniowa temperatura otoczenia 30° C
[mm2] polichlorek winylu PVC polietylen usieciowany lub
guma etylenowo-propylenowa
Liczba obciążonych przewodów i sposób ich ułożenia
2 3 2 3
- w trójkąt obok siebie - w trójkąt obok siebie
25 98 84 87 121 103 107
35 122 105 109 150 129 135
50 149 128 133 184 159 165
70 192 166 173 237 209 215
95 235 203 212 289 253 264
120 273 237 247 337 296 308
150 316 274 287 389 343 358
185 363 315 330 447 395 413
240 430 375 392 530 471 492
300 497 434 455 613 547 571
400 600 526 552 740 663 694
500 694 610 640 856 770 806
630 808 711 746 996 899 942
Tablica 1.13
Dopuszczalna obciążalność [AJ trzech obciążonych przewodów jednożyłowych ułożonych w po-
wietrzu, w układzie płaskim lub pionowym, oddalonych od siebie o jedną średnicę i od ściany
co najmniej o jedną średnicę przewodu. Żyły miedziane. Obliczeniowa temp. otoczenia 30°C
Układ przewodu
płaski pionowy płaski pionowy
25 146 130 182 161
35 181 162 226 201
50 219 197 275 246
70 281 254 353 318
95 341 311 430 389
120 396 362 500 454
150 456 419 577 527
185 521 480 661 605
240 615 569 781 719
300 709 659 902 833
400 852 795 1085 1008
500 982 920 1253 1169
630 1138 1070 1454 1362
20
Tablica 1.14
Dopuszczalna obciążalność [A] trzech obciążonych przewodów jednożyłowych ułożonych w po-
wietrzu, w układzie płaskim lub pionowym, oddalonych od siebie o jedną średnicę i od ściany
co najmniej o jedną średnicę przewodu. Żyły aluminiowe. Obliczeniowa temp. otoczenia 30°C
Układ przewodu
piaski pionowy płaski pionowy
25 112 99 138 122
35 139 124 172 153
50 169 152 210 188
70 217 196 271 244
95 265 241 332 300
120 308 282 387 351
150 356 327 448 408
185 407 376 515 470
240 482 447 611 561
300 557 519 708 652
400 671 629 856 792
500 775 730 991 921
630 900 852 1178 1077
1.1.3. PRZEWODY SZYNOWE

Przewody szynowe wykonywane są z miedzi, aluminium lub duraluminium,
jako jednolite pręty okrągłe, płaskie lub o przekrojach w postaci kształtowni-
ków. Budowane są na napięcie znamionowe izolacji 400 V (oświetleniowe)
i 660 V (pozostałe).
Poszczególne rodzaje przewodów szynowych oznacza się literami i cyframi
w zależności od przeznaczenia, materiału szyny, prądu znamionowego prze-
wodu i napięcia znamionowego izolacji. Obecnie stosowane przewody szyno-
we mają następujące oznaczenia:
AM, DM — przewody magistralne wykonane z aluminium (A) lub duralu-
minium (D),
PSzo — przewód osłonięty rozdzielczy,
PR — przewód rozdzielczy,
MS6 — przewód małogabarytowy siłowy o napięciu znamionowym
izolacji 660 V,
MO4 — przewód małogabarytowy oświetleniowy o napięciu znamiono-
wym izolacji 400 V,
PT — przewód ślizgowy.
21
Przewody szynowe magistralne przeznaczone są do rozdziału energii elek-
trycznej w obiektach przemysłowych. Mogą one zasilać rozdzielnice oddziało-
we, przewody szynowe rozdzielcze i odbiorniki dużej mocy. Szyny tych prze-
wodów wykonywane są z aluminium (typ AM) lub duraluminium (typ DM).
Odpływy z przewodu wykonuje się za pośrednictwem skrzynki szynowej lub
łącznikowej wyposażonej w rozłącznik i bezpiecznik przemysłowy.
Przewody szynowe rozdzielcze przeznaczone są do zasilania urządzeń elek-
trycznych (rozdzielnic, odbiorników) w halach fabrycznych. Szyny tych prze-
wodów wykonywane są z aluminium (typu PSzo) jako 3- lub 4-przewodowe
oraz miedzi (typu PR) jako 4-przewodowe. Linia zasilająca przewody PSzo
lub PR może być wykonana przy użyciu szyny, kabla lub przewodów izolo-
wanych. Skrzynki odpływowe są wyposażone w bezpieczniki instalacyjne do
100 A lub przemysłowe do 200 A.
Przewody szynowe małogabarytowe siłowe typu MS6 są przeznaczone do
zasilania dużej liczby pojedynczych odbiorników trójfazowych małej mocy.
Szyny tych przewodów wykonywane są z miedzi jako 4-przewodowe. Skrzynki
odpływowe mogą być wyposażone w bezpieczniki lub nie.
Przewody szynowe małogabarytowe oświetleniowe typu MO4 są przeznaczone
do zasilania jednofazowych odbiorników oświetleniowych o napięciu znamiono-
wym 220 V. Mogą być stosowane do oświetlenia ogólnego oraz miejscowego.
Przewody szynowe ślizgowe PT63 i PT1 60, pięciobiegunowe o prądzie
znamionowym odpowiednio 63 i 160 A umożliwiają zasilanie zarówno od-
biorników małej mocy zainstalowanych w dowolnym miejscu, jak i odbiorni-
ków ruchomych.
W tablicy 1.15 podano podstawowe dane techniczne wybranych przewo-
dów szynowych [54].
Tablica 1.15
Podstawowe dane techniczne wybranych przewodów szynowych
Oznaczenie Prąd Napięcie Prąd
przewodu znamionowy znamionowe szczytowy Rezystancja Reaktancja
[A] [V] [kA]
[mŁi/m] [mtł/m]
AM I 1000 40 55 0,048 0,066
AM2 1600 80 0,036 0,052
AM3 2500 125 0,022 0,036
DM1 1000 500 125 0,081 0,087
DM2 1600 125 0,049 0,067
DM3 2500 0,040 0,047
PSzo-200 200 20 0,344 0,088
PSzo-600 600 500 20 0,114 0,107
PR-160 160 17 0,434 0,110
PR-250 250 25 0,178 0,114
PR-400 400 660 0,083
37 0,114
PR-630 630 55 0,055 0,068
PTm 63 660 12 0,85 0,05
22
1.2. SPRZĘT INSTALACYJNY
1.2.1. OSPRZĘT INSTALACYJNY
Służy do mocowania, łączenia i ochrony przewodów. Do grupy tej zalicza się

rury instalacyjne, rury termokurczliwe, listwy i kanały elektroinstalacyjne, tu-
lejki, półfajki, fajki, kątniki, trójniki, puszki i gniazda odgałęźne, izolatory,
gałki, zaciski izolacyjne, mufy kablowe, bloki betonowe do kabli, kołki, uchwy-
ty, klamerki, końcówki, złączki, zaciski prądowe, podkładki, rozporki kablowe
oraz inny sprzęt do mocowania i łączenia przewodów. Wybór typu osprzętu
zależy od sposobu układania przewodów lub kabli.
Z wymienionego osprzętu, szerszego omówienia wymagają rury instalacyj-
ne oraz listwy i kanały elektroinstalacyjne. W instalacjach elektrycznych sto-
suje się obecnie następujące rodzaje rur:
— rury stalowe gwintowane,
— rury sztywne z twardego polichlorku winylu,
— rury giętkie z twardego polichlorku winylu,
— rury termokurczliwe,
— rury elektroinstalacyjne z tworzyw sztucznych typu RB.
Rury stalowe gwintowane są stosowane do układania w nich przewodów
instalacji elektrycznej w izolacji gumowej lub polwinitowej (bez dodatkowego
uzbrojenia chroniącego przewód przed uszkodzeniami mechanicznymi). Rury
stalowe stosuje się w pomieszczeniach, w których rury z twardego polichlorku
winylu mogłyby ulec uszkodzeniu. Oznacza się te rury symbolem RS-P11 lub
RS-P29 itd. Liczba oznacza średnicę gwintu wewnętrznego w milimetrach.
Rury sztywne z twardego polichlorku winylu stosuje się do ochrony prze-
wodów izolowanych, instalowanych na tynku w pomieszczeniach suchych,
wilgotnych i bardzo wilgotnych oraz w większości pomieszczeń o atmosferze
agresywnej, na którą jest odporny polichlorek winylu. Rury te nie są gwinto-
wane, a połączenie następuje przez wsunięcie ich do złączki kompensacyjnej
lub dwukielichowej. Oznaczenie rur jest następujące: RVS 18, RVS 21 itd.
Liczba oznacza średnicę znamionową rury w milimetrach i jest zaokrągleniem
do liczby całkowitej średnicy zewnętrznej rury.
Rury giętkie z twardego polichlorku winylu stosowane są do ochrony prze-
wodów izolowanych pod tynkiem (w miejsca dotychczas stosowanych rur
izolacyjnych płaszczowych), do wykonywania instalacji zatapianych w beto-
nie, bądź w procesie wznoszenia budynków metodą monolityczną, bądź też
do układania w formach zalewanych betonem w „fabrykach domów". Ozna-
czenia tych rur to RVKL 15, RVKL 18 itd., gdzie liczba oznacza średnicę
znamionową rury w milimetrach i jest zaokrągleniem do liczby całkowitej
średnicy zewnętrznej rury.
23
Rury termokurczliwe po podgrzaniu kurczą się. Nałożone na dany przed-
miot zaciskają się na nim, przyjmują jego kształt, tworząc szczelną warstwę
izolacyjno-ochronną. Stosuje się je do naprawy uszkodzonej izolacji kabli
i przewodów, do łączenia wiązek przewodów, do zakańczania przewodów, do
izolowania zacisków. Rury te oznacza się przy użyciu następujących symboli:
R — rura termokurczliwa
C — cienkościenna
P — pogrubiona
G — grubościenna
K - z klejem
M — z masą uszczelniającą
n - niebieska
o — czarna
k — czerwona
t - zielona
f - fioletowa
z - żółta
b — biała
Na końcu podaje się średnicę rury przed obkurczeniem (w stanie
dostawy) i po obkurczeniu oraz długość rury.
W tablicy 1.16 są podane podstawowe wymiary rur instalacyjnych, a w ta-
blicy 1.17 — rur termokurczliwych.
Listwy elektroinstalacyjne są wykonywane z niepalnego polichlorku winylu
(PVC) jako:
— naścienne,
— przypodłogowe,
— ścienne.
Tablica 1.16
Podstawowe wymiary rur instalacyjnych [mm]
Rury stalowe Rury sztywne Rury giętkie Rury elektroinstala-
gwintowane cyjne typu RB
Średnica gwintu Średnica Średnica Średnica
zewn. wewn. zewn. wewn. zewn. wewn. zewn. wewn.
18,6 11,0 18,6 14,8 15,8 11,0 16,0 14,2
20,4 13,5 20,4 16,6 18,7 13,5 18,6 16,6
22,5 16,0 22,5 18,7 21,4 16,0 20,0 17,6
28,3 21,0 28,3 24,1 28,5 23,0 20,4 18,0
37,0 • 29,0 37,0 32,0 22,5 20,1
47,0 36,0 47,0 41,2 25,0 22,4
28,3 25,5
37,0 34,0
47,0 43,8
24
Tablica 1.17
Podstawowe wymiary rur termokurczliwych [mm]
Oznaczenie Średnica wewnętrzna Grubość ścianki w stanie
całkowitego obkurczenia
w stanie dostawy w stanie całkowitego
obkurczenia
RC 1,2 0,6 0,41
1,8 0,8 0,43
2,4 1,2 0,51
3,2 1.6 0,51
4,8 2,4 0,51
6,4 3,2 0,64
9,5 4,8 0,64
RCM 12,7 6,4 0,64
lub 19,0 9,5 0,76
RCK 25,4 12,7 0,89
38,0 19,0 1,02
54,0 25.5 1,14
76,0 38,0 1,27
102,0 51,0 1,40
RP lub 12,0 4,0 2,0
RPK 18,0 6,0 2,0
lub 25,0 10,0 2,0
RPM 40,0 16,0 2,0
52,0 20,0 2.2
63,0 27,0 2,5
90,0 35,0 2.5
103,0 45.0 2.5
132,0 58,0 2.5
RG 50,0 18,0 3,5
lub 60,0 25.0 3.5
RGK 86,0 32,0 4,0
lub 100,0 42.0 4,0
RGM 128,0 55.0 4,0
Zapewniają one mechaniczną i elektryczną ochronę kabli i przewodów.

Umożliwiają łatwe układanie, wymianę i modernizację instalacji. Dzięki ist-
nieniu przegród wewnętrznych, umożliwiają jednoczesne prowadzenie kilku
niezależnych obwodów lub instalacji tzw. strukturalnych (elektryczna, logiczna
i telefoniczna).
Do połączenia poszczególnych odcinków listew i ich rozprowadzania we-
wnątrz pomieszczeń, jest stosowany osprzęt łącznikowy, w skład którego
wchodzą: łączniki proste, kątowe, odgałęźne i redukcyjne oraz narożniki ze-
wnętrzne i wewnętrzne. Listwy mogą być przybijane, przykręcane lub przy-
25
klejane do powierzchni elementów budowlanych. Listwy produkowane przez
firmę POLAM Suwałki mają wymiary 17x10, 17x15, 32x10, 32x15, 32x30,
40x40 i 50x18.
Kanały elektroinstalacyjne spełniają podobną rolę jak listwy, lecz z racji
swoich wymiarów są stosowane do prowadzenia i rozdziału kabli i przewo-
dów na poszczególne obwody zasilające. Wymiary kanałów są następujące:
60 i 90x40, 90, 130, 150, 190 i 230x60. Dotyczy to wyrobów firmy POŁAM
Suwałki. Podobnie jak w listwach, w kanałach istnieją przegrody umożliwiają-
ce oddzielenie od siebie przewodów lub kabli.
1.2.2. PRZYBORY INSTALACYJNE
Przybory instalacyjne służą do przyłączania odbiorników i sterowania nimi

przede wszystkim w instalacjach elektrycznych odbiorczych w pomieszcze-
niach mieszkalnych i niemieszkalnych (nie przemysłowych).
Ł ĄCZNIKI WTYCZKOWE
Łączniki wtyczkowe służą do przyłączania do sieci elektroenergetycznej odbior-
ników niewielkiej mocy. Należą do nich gniazda wtyczkowe, wtyczki i wtyki.
Gniazda wtyczkowe wykonuje się jako podtynkowe, natynkowe, przylist-
wowe natynkowo-wtynkowe i przypodłogowe natynkowo-wtynkowe. Mogą
być gniazda stałe i przenośne, dwubiegunowe i trójbiegunowe, ze stykiem
ochronnym lub bez, z łącznikiem warstwowym, bezpiecznikami instalacyjny-
mi, wyłącznikami nadmiarowymi, w wykonaniu zwykłym, bryzgoodporne lub
wodoodporne.
Wtyczki mogą być dwu- lub trójbiegunowe, z zaciskiem ochronnym lub
bez, wykonane z tłoczywa termoutwardzalnego lub w obudowie metalowej,
wodoodporne, bryzgoodporne lub w wykonaniu zwykłym.
Wtyczki i gniazda wtyczkowe buduje się w Polsce na napięcie znamiono-
we 250, 400 i 500 V. Prądy znamionowe gniazd są równe: 10, 16, 32 i 63 A;
a prądy znamionowe wtyczek: 6, 10, 16, 32 i 63 A [74].
Wtyki są przeznaczone tylko do urządzeń grzejnych np. kuchenek elektrycz-
nych, żelazek, czajników. Zbudowane są one na napięcie 250 V i prąd 10 A.
Ł ĄCZNIKI KLAWISZOWE
W zależności od budowy i sposobu montażu dzielimy je na:
— natynkowe,
— podtynkowe,
— natynkowo-wtynkowe szczękowe, do nabudowania.
26
W zależności od liczby biegunów i programu łączeń mogą być jednobiegu-
nowe, dwubiegunowe, grupowe („hotelowe"), szeregowe („świecznikowe") lub
schodowe" (załączanie i wyłączanie obwodu z dwu różnych miejsc). Mogą
to być łączniki do wbudowania w puszkę, do mocowania do podłoża lub do
nadbudowania na przewody lub urządzenia powszechnego użytku. Są one pro-
dukowane na napięcie 250 V i prądy 1, 2, 4, 6 i 10 A w zależności od budo-
wy mechanizmu napędowego.
ŁĄCZNIKI WARSTWOWE
Do grupy tej należą łączniki o prądzie znamionowym 10 i 25 A oraz napięciu
znamionowym 380 i 500 V. Są to łączniki pokrętne o napędzie ręcznym, pro-
dukowane jako szczękowe i krzywkowe. Są budowane w wykonaniu dostoso-
wanym do wbudowania w korpusy różnych urządzeń lub w skrzynki żeliwne
i blaszane do mocowania na tablicach metalowych i izolacyjnych oraz na ścia-
nach w instalacjach wykonanych z wykorzystaniem rur instalacyjnych lub
przewodów kabelkowych.
Do grupy przyborów instalacyjnych należą jeszcze poza wymienionymi
dotychczas, oprawki do lamp elektrycznych, wyłączniki samoczynne schodo-
we i zegary przełączające. Ograniczymy się tylko do ich wymienienia.
1.2.3. ŁĄCZNIKI
WYŁĄCZNIKI INSTALACYJNE WKRĘTKOWE I ZATABLICOWE

Służą one do zabezpieczania obwodów w instalacjach elektrycznych domo-
wych i przemysłowych od skutków przeciążeń i zwarć. Są to wyłączniki typu
S101 systemu BBC-SK produkowane jako wkrętkowe do instalowania łącznie
z gniazdem bezpiecznikowym E27 lub jako zatablicowe przeznaczone do za-
stąpienia w konstrukcjach już istniejących, wkładki topikowej łącznie z głów-
ką bezpiecznikową (rys. 1.1). W zależności od rodzaju charakterystyki działa-
nia wyzwalaczy, wyłączniki są budowane o następujących charakterystykach:
L — zabezpieczają od skutków przeciążeń i zwarć
H — zabezpieczają od skutków przeciążeń i zwarć w przypadku urządzeń
o małym prądzie rozruchu K — zabezpieczają obwody narażone
szczególnie na przeciążenia o dużej
wartości
Podstawowe dane techniczne
Prądy znamionowe:
typL -2,4, 6, 10, 16, 20 i 25 A
typH- 10, 16,20 i 25 A
typ K - 0,5; 1,6; 2, 3, 4, 6, 8, 10, 16, 20 i 25 A
27
Napięcia znamionowe:
dla prgdu przemiennego 380 V
dla prądu stałego 250 V.
Rys. 1.1. Wyłączniki instalacyjne typu S101: a) wkrętkowy, b) zatablicowy
W YŁĄCZNIKI NADPRĄDOWE
Służą do zabezpieczania przed skutkami zwarć i przeciążeń przewodów i odbior-
ników w instalacjach elektroenergetycznych. W zależności od rodzaju charakte-
rystyki działania wyzwalaczy, wyłączniki mają następujące charakterystyki:
B — zabezpieczają przewody i odbiorniki w obwodach oświetleniowych
i sterowniczych C — zabezpieczają przewody i odbiorniki w
przypadku występowania
urządzeń o prądach rozruchowych do 10/,,
D — zabezpieczają przewody i odbiorniki w przypadku występowania
/ urządzeń o bardzo dużych prądach w chwili ich uruchamiania
Podstawowe dane techniczne wyłączników firmy Legrand FAEL [10]
Prądy znamionowe:
B -6; 10; 13; 16; 20; 25; 32; 40; 50 i 63 A
CD - 0,3; 0,5; 1; 2; 3; 4; 6; 8; 10; 13; 16; 20; 25; 32; 40; 50 i 63 A
Napięcia znamionowe:
prądu przemiennego 230 i 400 V
prądu stałego 60 i 110 V Znamionowa
zwarciowa zdolność łączenia:
w starszych rozwiązaniach 6 kA
w nowszych rozwiązaniach 10 kA
Na rysunku 1.2 przedstawiono charakterystyki pasmowe wyłączników nad-
prądowych, a w tabl. 1.18 zestawiono dla tych wyłączników ich podstawowe
wartości prądów niezadziałania (I1 i I4), prądów zadziałania (/2 i /5) oraz czas
działania.
28
Tablica 1.18
Wartości prądów zadziałania i niezadziałania dla wyłączników nadprądowych
Charakterystyka Człon przeciążeniowy Człon zwarciowy
Prąd Czas Prąd Czas
I1 I2 [h] I4 I5 [s]
B 1.13In 1.45In >= 1 3In 5In >= 0,1

<1 <0,l
C 1.13In 1.45In >= 1 5In 10In >=0,1
<1 <0,l
D 1.13In 1.45In >= 1 10In 20In >=0,l
<1 <0,l
Rys. 1.2. Charakterystyki pasmowe wyłączników nadprądowych

In - prąd znamionowy wyłącznika.
29
Niezależnie od producenta (krajowy, zagraniczny), charakterystyki wyłącz-
ników są identyczne. Różnice mogą polegać na innych szeregach prądów
znamionowych i innych zdolnościach łączenia prądów zwarciowych.
W YŁĄCZNIKI SELEKTYWNE
Jak wynika z nazwy, wyłącznik selektywny zapewnia selektywność wzglę-
dem znajdujących się za nim wyłączników nadprądowych, licząc od strony
zasilania. Selektywność jest zapewniana w zakresie prądów zwarciowych
do 25 kA.
Schemat selektywnego wyłącznika nadprądowego S90 firmy AEG przedsta-
wiono na rys. 1.3. Jest to najpopularniejszy wyłącznik selektywny. Wyłącznik
ten ma dwa tory prądowe i jeden tor pomiarowy.
Główny tor prądowy jest wyposażony tak jak
typowy wyłącznik nadprądowy w wyzwalacz
elektromagnetyczny M, wyzwalacz termiczny B1
oraz styk główny K1. Równoległy tor prądowy
wyposażony jest w wyzwalacz termiczny B2,
rezystor ograniczający R oraz styk K2. Tor
pomiarowy wyposażony jest w styk K3, rezystor
Rp oraz cewkę załączającą S. Obwód pomiarowy
„mierzy" wartość napięcia między wyjściem
wyłącznika S90 a zaciskiem N. Jeżeli wartość tego
napięcia jest zbliżona do napięcia znamionowego
instalacji, tzn. nie ma za wyłącznikiem zwarcia,
to cewka załączająca S zamyka styk K1 w
obwodzie głównym. W przypadku zwarcia za
Rys. 1.3. Schemat selektywnego wyłącznikiem napięcie podane na cewkę
wyłącznika S90 firmy AEG załączającą S jest bliskie zeru. Styk K1 jest
otwarty. Zmiana położenia dźwigni wyłącznika w
stan załączenia jest związana z zamknięciem styków K2 i K3. W przypadku
braku zwarcia za wyłącznikiem zamyka się styk K1 i obwód za
wyłącznikiem jest zasilany. Torem pomocniczym prądowym płynie prąd o
wartości ok. 0,3% całkowitego prądu płynącego przez wyłącznik. W
przypadku powstania zwarcia między wyłącznikiem S90 a innymi wyłącznikami
nadprądowymi dalej położonymi, zachowuje się on jak typowy wyłącznik
nadprądowy. W przypadku powstania zwarcia za wyłącznikami nadprądowymi
dalej położonymi w stosunku do wyłącznika S90, wyłącznik ten, reagując na
zmianę napięcia po wcześniejszym wyłączeniu i powrocie napięcia do
wartości zbliżonej do napięcia znamionowego, ponownie się zamknie, tzn.
zadziała selektywnie. W czasie przeciążenia, wyłącznik S90 zachowuje się
tak jak typowy wyłącznik nadprądowy.
30
WYŁĄCZNIKI SILNIKOWE
Wyłączniki te są przeznaczone do zabezpieczania silników elektrycznych przed
skutkami przeciążenia lub zwarcia. Umożliwiają one ręczne załączanie i wyłą-
czanie. W przypadku przeciążenia lub zwarcia wyłączenie następuje samo-
czynnie. Do najbardziej rozpowszech-
nionych (rys. 1.4) należą wyłączniki serii
M 600. Ze względu na wyposażenie w
wyzwalacze, rozróżnia się w tej serii
następujące typy:
- M 6 1 1 i M 633 z wyzwalaczami
elektromagnetycznymi i termicz
nymi,
- M 612 z wyzwalaczami termiczny
mi,
- M 619 z wyzwalaczami elektroma
gnetycznymi.
Wyłączniki silnikowe budowane są
na napięcie 660 V. Zakres prądów
znamionowych, w zależności od typu, to Rys. 1.4. Wyłączniki silnikowe typu M 611,
0,1-40 A. Zwarciowa zdolność łączenia M 6 1 2 i M6I9
nie przekracza 10 kA.
Szczegółowe dane techniczne tych i innych wyłączników są podane w [10].
W YŁĄCZNIKI OCHRONNE RÓŻNICOWOPRĄDOWE

Ze względu na zasadę działania, znane są konstrukcje wyłączników o dzia-
łaniu bezpośrednim i pośrednim. Do drugiego rodzaju należy wzmacniacz
elektroniczny. Niezależnie od rozwiązania, są one budowane na prądy róż-
nicowe o wartościach 10, 30, 100, 300, 500 i 1000 mA. Zdolność łączenio-
wa wyłączników różnicowoprądowych produkowanych w Polsce nie przekra-
cza 10 kA.
Ze względu na istnienie elementów elektronicznych i energoelektronicz-
nych, poza wyłącznikami dla przebiegów sinusoidalnych pojawiły się nowe
konstrukcje wyłączników reagujących na prądy różnicowe stałe pulsujące.
Prądy znamionowe wyłączników produkowanych w Polsce nie przekraczają
80 A i na ogół pokrywają się z prądami z szeregu dla wyłączników nadprą-
dowych. Ze względu na instalowanie ich zarówno w obwodach zasilających,
jak i odbiorczych, zaistniała potrzeba budowania wyłączników selektywnych
oznaczonych symbolem S. Selektywność jest zrealizowana przez dłuższe czasy
ich działania. Obecnie są wytwarzane zestawy składające się z wyłącznika
nadprądowego i wyłącznika różnicowoprądowego.
31
Ze względu na dostępność w Polsce wyłączników i zestawów różnicowo-
prądowych wysokiej jakości różnych firm, o różnych parametrach, temat ten
nie będzie szerzej rozwijany. Ostatnio pojawiły się wyłączniki różnicowoprą-
dowe do instalowania w gniazdach wtyczkowych do zasilania pojedynczych
odbiorników (rys. 1.5).
Rys. 1.5. Wyłącznik ochronny różnicowoprądowy

do zainstalowania w gnieździe wtyczkowym
Ł ĄCZNIKI RĘCZNE
Łączniki izolacyjne ręczne służą do odłączania i przełączania linii i urządzeń
w stanie bezprądowym od źródła prądu przemiennego i stałego, celem stwo-
rzenia bezpiecznych warunków do dokonania montażu, przeglądu lub naprawy
odłączonych części obwodu elektrycznego. Manipulacja łącznikami izolacyjnymi
pod obciążeniem jest niedozwolona. Do grupy łączników izolacyjnych, produ-
kowanych w kraju, należą odłączniki ręczne zatablicowe (rys. 1.6) typu OZK
i przełączniki ręczne zatablicowe typu PZK (rys. 1.7). Łączniki są budowane ja-
Rys. 1.6. Odłącznik ręczny zatablico- Rys. 1.7. Przełącznik ręczny zatablicowy typu PZK
wy typu OZK
32
ko 2- 3- ' 4-biegunowe na napięcie 500 V prądu przemiennego, na prądy
100. 200. 400, 600, 1000 i 1500 A.
Do włączania i wyłączania obwodów prądu przemiennego i stałego, w któ-
rych wartość natężenia prądu nie przekracza ich znamionowego prądu ciągłe-
go służą rozłączniki. Gaszenie łuku odbywa się w układzie gaszeniowym
wyposażonym w płytki dejonizacyjne. Są produkowane m.in.:
- rozłączniki zatablicowe typu ŁOZ (rys 1.8),
- rozłączniki zatablicowe typu ŁPZ,
- rozłączniki typu LO (rys. 1.9),
- rozłączniki typu FR (rys. 1.10),
- rozłączniki bezpiecznikowe typu R 300 itp.
Łączniki i przełączniki zatablicowe typu ŁOZ i ŁPZ produkowane są jako
2- i 3-biegunowe na napięcie 500 V prądu przemiennego, na prądy znamiono-
we 100 i 250 A. Rozłączniki typu LO produkowane są jako 3-biegunowe
na napięcie 660 V prądu
przemiennego i na prądy znamionowe
250 i 400 A.
Rozłączniki ręczne typu RIN
przeznaczone do zamykania i otwierania
obciążonych obwodów niein-dukcyjnych
produkowane są na napięcie 660 V
prądu przemiennego, na prądy
znamionowe 250 i 400 A oraz 1000 V
na prąd 630 A.
Rozłączniki typu FR produkowane są
jako 1-, 2-, 3- i 4-biegunowe na
napięcie znamionowe 230/400 V prądu Rys. 1.8. Rozłącznik nożowy zatablicowy ty-
przemiennego i prądy znamionowe 16, 25, pu ŁOZ
40, 63, 80 i 100 A.
Prąd znamionowy zwarciowy ograniczony wytrzymywany jest równy 10 kA.
Przed skutkami działania prądów zwarciowych rozłączniki zabezpiecza się
wkładką topikową WT1/F 100 A.
Rozłączniki typu R 300 są dodatkowo wyposażone w bezpieczniki topiko-
we i lampki sygnalizacyjne. Rozłączniki te produkowane są jako 1-biegunowe
i 3-biegunowe z nierozłączalnym lub rozłączalnym biegunem neutralnym na
prądy znamionowe do 63 A.
Zarówno rozłączniki typu FR, jak i R 300 są przystosowane do mocowania
na wspornikach montażowych TH 35-7,5 (rys. 1.11) [11].
Wyjęcie bezpiecznika spełnia m.in. wymagania przepisów w zakresie przy-
gotowania miejsca pracy (przerwa izolacyjna i zabezpieczenie miejsca pracy
przed przypadkowym pojawieniem się napięcia).
33
Poza wymienionymi rozłącznikami, wiele firm produkuje rozłączniki bez-
piecznikowe o większych możliwościach łączeniowych, do wykorzystania
przede wszystkim w rozdzielnicach przemysłowych głównych i oddziałowych.
Występują pod nazwami RB-2, SLBM, SLP, BSL, VL, STV i inne.
Rys. 1.9. Rozłącznik manewrowy typu LO RYS. 1.10. Rozłącznik izolacyjny typu FR
W tablicy 1.19 podano podstawowe dane techniczne produkowanych w

Polsce rozłączników bezpiecznikowych.
Tablica 1.19
Niektóre dane techniczne produkowanych w Polsce rozłączników bezpiecznikowych
Dane techniczne
Prąd znamionowy Napięcie Prąd zwarciowy Trwałość
Typ znamionowe ograniczony łączeniowa
wytrzymywany
[A] [V] [kA] [1. cykli]
R 300 20. 25, 35, 50. 63 230/400 50 2000
SLBM 400, 630 690 100 200
BSL 1600 500 20 200
SLP 160, 250, 400, 630 660 100 200
SLM 160, 250,400,630 660 100 200
SMP 160, 250,400,630 660 100 1500
RB-0/1 250 660 50 10000
RB-2 400 660 50 8000
RB-3 630 660 50 4000
RP-00 160 660 50 100
VL 2 , 4 . 6. 10, 16 400 50
STV 20, 25, 35, 50 400 50
34
Rys- 1 . 1 1 . Rozłącznik izolacyjny z bezpiecznikami typu R 300 na listwie montażowej TH 35-
7,5: a) wygodny montaż na listwie, b) widoczna przerwa izolacyjna, c) możliwość
plombowania
35
Do grupy łączników ręcznych należą jeszcze łączniki krzywkowe prze-
znaczone do wyłączania i włączania prądów roboczych występujących przy
łączeniu i sterowaniu silników oraz innych odbiorników elektrycznych. Produ-
kowane są następujące typy łączników: ŁK 15, ŁUK 25, ŁUK 40 i ŁUK 63.
Łączniki ŁK 15 na prąd znamionowy 15 A i napięcie 230, 400 i 500 V pro-
dukowane są jako łączniki zatablicowe bez obudowy oraz jako łączniki
w uszczelnionej obudowie z bezpiecznikami. Znamionowa częstość łączeń
wynosi 500 ł/h.
Łączniki typu ŁUK na prądy znamionowe 25, 40 i 63 A oraz napięcie
230, 400 i 500 V są wykonywane jako:
—zatablicowe otwarte (rys. 1.12),
—natablicowe otwarte (tylko ŁUK 25),
—do wbudowania w płytę przednią,
—w obudowie blaszanej (rys. 1.13),
—w obudowie żeliwnej,
—w obudowie żeliwnej z bezpiecznikami,
—w obudowie ze stopu aluminiowego z bezpiecznikami (tylko ŁUK 25).
Rys. 1.12. Wyłącznik typu ŁUK 25 w wy- Rys. 1.13. Wyłącznik lypu ŁUK 40 w obudo-
konaniu zatablicowym otwartym wie blaszanej
Znamionowa częstość łączeń wynosi odpowiednio:

ŁUK 25 250 ł/h
ŁUK 40 i 63 125 ł/h
Na zakończenie omówimy jeszcze łączniki drążkowe dociskowe. Produko-
wane są dwa typy tych łączników. Do pierwszego typu należą łączniki typu
WR i PR (przełączniki) wmontowane w skrzynki. Są one uruchamiane za po-
mocą rękojeści umocowanej w pokrywie skrzynki. Robocza zdolność łączenia
tych łączników jest niewielka. Są one stosowane głównie jako odłączniki
36
i przełączniki uruchamiane w stanie bezprądowym oraz jako robocze łączniki
rozdzielcze w układach prądu przemiennego na napięcie do 500 V. Do drugie-
go typu należą rozłączniki niemanewrowe typu ŁR montowane w skrzynkach
żeliwnych lub w osłonie blaszanej. Są one wyposażone w komory łukowe, co
pozwala stosować je jako łączniki robocze. Łączniki typu WR są produkowa-
ne na prądy znamionowe 100, 200, 350 i 600 A oraz napięcie 440 V prądu
stałego oraz 500 V prądu przemiennego; przełączniki typu PR — odpowiednio
na 100 i 350 A oraz na napięcie jak wyżej. Łączniki typu ŁR budowane są na
prądy 400 A oraz napięcie 500 V prądu przemiennego.
WYŁĄCZNIKI MECHANIZMOWE
Pełnią one rolę łączników rozdzielczych o stosunkowo niewielkiej liczbie
łączeń i odznaczają się dużą zdolnością łączeniową. Napęd mają ręczny,
elektromagnesowy lub silnikowy. Urządzenie wyzwalające wykonane jest jako
wyzwalacz działający bezpośrednio na zapadkę zamka pod wpływem zmian
np. prądu lub napięcia albo jako przekaźnik pełniący tę samą rolę pośrednio,
np. poprzez przerwanie prądu cewki sterującej.
W zależności od potrzeb, łącznik może być wyposażony w następujące
wyzwalacze:
- cieplne (termiczne), reagujące na ilość ciepła wytworzoną przez przepływa
jący prąd,
- elektromagnetyczne, działające przy wzroście natężenia prądu ponad okreś
loną wartość,
- zanikowe, działające bezzwłocznie przy spadku napięcia poniżej pewnej
wartości i uniemożliwiające zarówno włączenie wyłącznika w stanie bez-
napięciowym, jak i samoczynne jego załączenie przy powrocie napięcia do
wartości roboczej,
- wybijakowe, do wyłączania zdalnego łącznika.
Poniżej zostaną omówione podstawowe typy i zasadnicze dane techniczne
produkowanych w Polsce wyłączników.
Wyłączniki zwarciowe typu WIS służą do zabezpieczania urządzeń elek-
trycznych przed skutkami przeciążeń i zwarć oraz nieczęstych łączeń obwo-
dów elektrycznych (do 10 ł/h). Wyłączniki są montowane w obudowie z two-
rzywa termoutwardzalnego. Mają napęd ręczny, względnie silnikowy. Są
Wyposażone w wyzwalacze nadprądowe wykonane w 2 odmianach:
- w obudowie kombinowanej (człon zwłoczny — cieplny i bezzwłoczny —
elektromagnetyczny), - tylko z członem
elektromagnetycznym.
Podstawowe dane techniczne wyłączników WIS zestawiono w tabl. 1.20.
37
Tablica 1.20
Podstawowe dane techniczne wyłączników typu WIS
Typ Rodzaj Liczba Prąd Napięcie Znamionowa zwarcio-
wyłącznika prądu biegunów znamionowy znamionowe wa zdolność łączenia
[A] [V] [kA]
WIS 63M przemienny 3 63 400 3
WIS 63C przemienny 1 400 3
WIS 100 przemienny 3 100 500 10
WIS 100R stały 3 220 16
WIS 160 przemienny 3 160 500 15
stały 3 220 30
Wyłączniki zwarciowe uniwersalne typu APU są przeznaczone na duże

prądy do pracy w sieciach prądu stałego i przemiennego. Służą do łączenia
prądów roboczych oraz do zabezpieczania odbiorników i urządzeń zasilają-
cych przed skutkami zwarć, przeciążeń i zaniku napięcia. Wszechstronne wy-
posażenie wyłączników pozwala na stosowanie ich w układach elektrycznych,
w których wymagane jest zdalne sterowanie, selektywne działanie zabezpie-
czeń zwarciowych, sygnalizacja i inne uzależnienia elektryczne. W Polsce są
produkowane dwa typy wyłączników, a mianowicie APU-30 A i APU-50 A.
Są one wykonywane jako:
— otwarte (bez obudowy), 1-, 2- lub 3-biegunowe (APU 50 tylko 2- lub 3-bie-
gunowe),
— w obudowie stalowej,
— wysuwane, 3-biegunowe (oznaczone w symbolu dodatkowo literą W, np.
APU-30A-W).
W zależności od wykonania, wyłączniki mogą być wyposażone w napęd
ręczny, elektromagnesowy lub silnikowy. Podstawowe dane techniczne wy-
łączników APU zestawiono w tabl. 1.21 [86], Dodatkowo wyłączniki APU
mogą być wyposażone w następujące elementy:
— przekaźniki nadprądowe te rmobi metal owe na prąd przemienny,
— wyzwalacze napięciowe wybijakowe lub zanikowe,
— wyzwalacze zwarciowe zwłoczne i szybkozwłoczne (tylko wyłączniki
APU-50 A),
— amperomierz,
— obudowę stalową.
38
Tablica 1.21
Podstawowe dane techniczne wyłączników typu APU
Typ wyłącznika Napięcie Prąd Znamionowy zwarciowy Zakres nastawczy
znamionowe znamionowy prąd wyłączalny [kA] wyzwalaczy elektro-
[V] [A] magnetycznych [A]
500 V ~ 220 V-
APU-30A/4OO 500 V prądu 400 25 30 1500-3000

APU-30A-W/400 przemiennego
lub 220 V 2000-4000
APU-30A/630 630
prądu stałego
APU-30A-W/630
1000 3000-6000
APU-30A/1000 4000-8000
APU-30A-W/I000
APU-50A/100O 1000 32 50 1600-3200
APU-50A-W/1000 2500-5000
4000-8000
8000-16000
APU-50A/1600 1600 1600-3200

APU-50A-W/I600 2500-5000
4000-8000
8000-1600
APU-50A/2500 2500 2500-5000
4000-8000
8000-16000
Nowszym typem wyłączników zwarciowych produkowanych w Polsce jest

DS. Są one przeznaczone do łączenia i zabezpieczania przed skutkami zwarć
i przeciążeń: maszyn elektrycznych, transformatorów, linii zasilających i in-
nych urządzeń elektrycznych. Są produkowane jako 3-biegunowe i z uwagi na
konstrukcję wyzwalacza przeciążeniowo-zwarciowego są przystosowane wy-
łącznie do pracy w obwodach prądu przemiennego. Mogą być wyposażone
w napęd ręczny lub elektryczny. W tablicy 1.22 przedstawiono podstawowe
dane techniczne wyłączników typu DS [86].
Do grupy wyłączników mechanizmowych należą jeszcze wyłączniki zwar-
ciowe typu WZO w obudowie izolacyjnej dobezpieczone ogranicznikiem prą-
du. Służą one do zabezpieczania urządzeń elektrycznych oraz kabli i przewo-
dów przed skutkami przeciążeń i zwarć. Bardzo wysoka zwarciowa zdolność
Wyłączania wynosząca 100 kA pozwala na stosowanie ich tam, gdzie wystę-
pują bardzo duże prądy zwarciowe, a wymagane są małe gabaryty wyłączni-
ka. Z wyłącznikami współpracują bezpieczniki topikowe specjalnej konstruk-
cji. Wykorzystano znaną zasadę ograniczania prądów zwarciowych przez bez-
piecznik topikowy zwany w tym przypadku ogranicznikiem prądu. Są produ-
39
kowane na prądy 100 i 300 A oraz napięcie 500 V. W tablicy 1.23 przedsta-
wiono zakresy wyzwalaczy nadprądowych wyłączników WZO [86].
Tablica 1.22
Podstawowe dane techniczne wyłączników typu DS
Parametr Typ wyłącznika
DS 416 DS 420 DS 625 DS 632 DS 840
Znamionowe napięcie łączeniowe [V] do 660
Znamionowy prąd ciągły [A] 1600 2000 2500 3200 4000
Zdolność łączenia zwarciowa (kA] 50 50 65 65 85
Zakres nastawczy prądu działania 0,5-1,25Inp
członu przeciążeniowego
Zakres nastawczy czasu zwłoki członu 4-36
przeciążeniowego [s]
Zakres nastawczy prądu działania 4-10 V
członu krótkozwłocznego
Zakres nastawczy czasu zwłoki członu 0,2-0,5
krótkozwłocznego [s]
Zakres nastawczy członu zwarciowego 4-10Inp
bezzwłocznego
lnp — prąd znamionowy przekładników prądowych.
Tablica 1.23
Zakres wyzwalaczy nadprądowych wyłączników typu WZO
Typ wyłącznika Znamionowy prąd wyzwalacza [A]
termicznego elektromagnesowego
WZO 100 20 25 430 430 430 430
30 40 lub 600 430, 500
50 lub 600 430 lub
60 80 600 800 800
100
WZO 400 100 600-900

120 600-900
140 1000-1400
170 1000-1400
200 1000-1400
225 1400-1750
250 1700-2200
300 1700-2200
40
ŁĄCZNIKI STYCZNIKOWE
Sa to łączniki robocze przystosowane do dużej częstości łączeń (od kilkudzie-
sięciu do kilku tysięcy łączeń na godzinę). Mają zastosowanie w napędach
wymagających częstych rozruchów, zmian kierunków obrotów itp. Ponieważ
styczniki są przeznaczone do częstego włączania i wyłączania, nie mają dużej
zdolności wyłączalnej. Rolę zabezpieczania zwarciowego przy styczniku prze-
jniuje więc najczęściej bezpiecznik. Styczniki mogą być wyposażone w prze-
kaźniki termiczne z regulowaną wartością prądu nastawiania, styki pomocni-
cze zwierne lub rozwierne, przycisk do ręcznego uruchamiania itp.
W tablicy 1.24 zestawiono podstawowe dane techniczne wybranych 3-bie-
gunowych styczników prądu przemiennego. Do współpracy ze stycznikami są
przystosowane odpowiednie typy przekaźników termicznych.
Dla styczników typu LS podano graniczne wartości prądów przekaźników
termicznych, między którymi.istnieje wiele zakresów nastawczych. Dokładne
dane znajdują się w katalogu [77].
Oprócz styczników omówionych dotychczas, produkowane są również
styczniki prądu stałego, wykonywane w dwóch grupach. Do pierwszej należą
styczniki prądu przemiennego przystosowane do pracy w torach prądu stałego.
Są to styczniki serii SU na znamionowy prąd ciągły od 40 do 630 A. Druga
grupa, to styczniki prądu stałego o specjalnej konstrukcji, przeznaczone wy-
łącznie do pracy w obwodzie prądu stałego. Są to styczniki serii SNF, STT,
Su 7 Su 8, SO, SNW i SE na znamionowy prąd ciągły od 25 do 1600 A.
BEZPIECZNIKI INSTALACYJNE
Są to łączniki przeznaczone do przerywania obwodu elektrycznego, gdy pły-
nący w nim prąd przekracza określoną wartość w ciągu dostatecznie długie-
go czasu. Najważniejszą częścią bezpiecznika jest element topikowy zwany
wkładką, przeznaczony do stopienia się przy zadziałaniu bezpiecznika.
W zależności od rodzaju zabezpieczanego urządzenia, należy dobrać wkład-
kę topikową o odpowiedniej charakterystyce czasowo-prądowej. Oznaczenie
charakterystyki nowszych wkładek topikowych składa się z dwóch liter:
- pierwsza z nich (mała) oznacza zdolność wyłączania wkładki pełno- lub
niepełnozakresową
a - charakterystyka niepełnozakresową (ochrona tylko przed skutkami
zwarć)
g - charakterystyka pełnozakresowa (ochrona przed skutkami zwarć i prze-
ciążeń)
- druga (duża) oznacza kategorię użytkowania wkładki (przeznaczenie do
zabezpieczania poszczególnych urządzeń)
G lub L — kable i przewody
M — silniki elektryczne
41
Tablica 1.24
Podstawowe dane techniczne wybranych styczników prądu przemiennego
Oznaczenie stycznika IN UN[V] Zakresy nastawcze przekaźników termicznych
[A) [A]
SLA-7 16 20 660 2,2-3,3; 2,8-4,0; 3.5-5,2; 4,5-6,3; 5.5-8,3; 7-10;
SLA-12 32 40 8,6-13; 11-16; 14-21; 18-27; 25-30; 30-45; 40-
SLA-16 100 63; 57-82; 63-90
SLA-32 120
SLA-63
SLA-85
TSM 1 16 660 0.29-0.4; 0,4-0,5; 0,5-0,7; 0,7-0.9; 0.9-1,2; 1-1,4;
1.2-1,6; 1,4-1,9; 1.7-2.3; 2-2,8; 2.4-3.2; 2,8-3,8;
3,4-4,6; 4-5,6; 5-7; 6.2-8,6; 7,5-10,5; 9.4-13
LS 07 16 660 0.11-14
LS05 20 20
LS4 25 32
LS7 40 0,12-17
LS 17 50 90
LS27 100
LS37 110 0.12-32
LS47
LS57
LS 77 25,0-80
SM22I 24 500 -
SM 240 40
SM263 63
SUO 30 50 500 /
SU 1 80
SU2 130
SU3 200
SU4 300
SU5 500
SU6
StM-4 63 660 -
StM-6 160
StM-8 400
SC 102 100 500 45-60; 55-80; 70-100; 85-120; 110-160
SCNS 102 100
SC202 200
SCNS 202 200
SCO 162 160
SC402 400
SCNS 402 400
Sr-400 400 1200 -
Sr-500 500
Sr-550 550
Sr-630 630
42
Tr — transformatory
B — urządzenia górnicze
R — półprzewodniki
Są wytwarzane bezpieczniki o różnorodnych właściwościach i przeznacze-
niu, określone symbolami gL, gG, gB, gTr, gR, aM i aR.
Produkowane są w dalszym ciągu wkładki bezpiecznikowe o oznaczeniach:
Bi Wts — wkładka topikowa o działaniu szybkim Bi
Wtz — wkładka topikowa o działaniu zwłocznym
Podstawowe dane techniczne tych bezpieczników przedstawiono w tabl. 1.25.
Wytrzymałość zwarciowa wkładek topikowych Bi Wt wynosi:
dla prądu przemiennego 40 kA
dla prądu stałego o napięciu 250 V 50 kA
dla prądu stałego o napięciu 500 V 10 kA
Tablica 1.25
Podstawowe dane techniczne wkładek topikowych bezpieczników instalacyjnych typu Bi
Prąd znamionowy Prąd znamionowy wkładki topikowej [A]
gniazda Bi Wts Bi Wts Bi Wts Bi Wtz Bi Wtz

[A] 500 V 660 V 750 V 380 V 500 V
2 2 2 _
4 4 4 - -
6 6 6 - 6
25 10 10 10 - 10
16 16 16 - 16
20 20 20 - 20
25 25 25 25 25
32 32 32 _ 32
35 35 35 35 35
63 40 40 40 - 40
50 50 50 50 50
63 633 63 63 63
100 80 80 - - 80
100 100 - 100
125 _ _ _ _
200 160 - - - -
200 - - - -
Bezpieczniki instalacyjne typu Bi składają się z następujących części: -

gniazda, oznaczonego literą G oraz dodatkowo małą literą charakteryzują-
cą budowę gniazda.
43
— główki, oznaczanej literą G,
— wkładki topikowej, oznaczonej literami Wt oraz dodatkową literą „s"
w przypadku wkładek o działaniu szybkim lub literą „z" dla wkładek
zwłocznych,
— wstawki dolnej, oznaczonej literami Wd; stosuje się ją do gniazd 25 i 60 A.
Cała ta grupa ma podstawowe oznaczenie Bi umieszczone na początku
symbolu elementu oraz określenie prądu znamionowego w amperach — na
końcu symbolu, np. wkładka topikowa o działaniu szybkim i prądzie znamio-
nowym 25 A ma oznaczenie Bi Wts 25, a gniazdo otwarte o prądzie znamio-
nowym 60 A ma oznaczenie Bi Go 60. Wszystkie gniazda, oprócz ściennych
stosowanych w trakcji, są na napięcie 500 V. W tablicy 1.26 zestawiono
oznaczenia poszczególnych typów gniazd i ich przeznaczenie.
Poniżej zostaną przedstawione informacje o produkowanych obecnie w Pol-
sce bezpiecznikach topikowych instalacyjnych nowszej generacji. W tabli-
cy 1.27 podano dane techniczne tych wkładek.
Tablica 1.26
Instalacyjne gniazda bezpiecznikowe starego typu
Oznaczenie Typ Zastosowanie Prąd znamiono-

gniazda wy [A]
Bi Gu uniwersalne na ścianie w pomieszczeniach zamk- 25,63

niętych
BiGk kryte do osłon i skrzynek bezpiecznikowych 25, 63, 100, 200
Bi Go otwarte do osłon i skrzynek bezpiecznikowych 25.63

zabezpieczonych przed dostępem osób
niepowołanych
Bi Gsz szynowe w rozdzielniach do nanizania na szyny 25
Bi Gts tablicowe na tablicach izolacyjnych o grubości 25. 63, 100

do 20 mm
Bi Gs naścienne zamk- na ścianie w pomieszczeniach zamk- 25, 100
nięte niętych
Bi Gs m 480-1 naścienne mało- na ścianie w pomieszczeniach zamk- 25

gabarytowe niętych
Bi Gso naścienne otwarte w skrzynkach bezpiecznikowych 25,63
Bi Gso m 490-3 naścienne otwarte w skrzynkach bezpiecznikowych 25

małogabarytowe
W tablicy 1.28 podano dane techniczne gniazd bezpiecznikowych 1-biegu-

nowych, a w tabl. 1.29 gniazd bezpiecznikowych 3-biegunowych.
44
Tablica 1.27
Dane techniczne wkładek toplkowych instalacyjnych nowszej generacji
Typ wkładki Prąd znamionowy Znamionowa zdolność Znamionowa zdolność
[A] wyłączania dla prądu wyłączania dla prądu
przemiennego [kAJ stałego [kA]
DI 2,4.6. 10, 16.20,25 50 8

DII 2,4,6, 10. 16, 20, 25 50 8
DIII 35, 50, 63 50 8
DIV 80, 100 50 8
DV 125, 160. 200 50 8
Tablica 1.28
Dane techniczne gniazd bezpiecznikowych 1-biegunowych
Typ gniazda rąd In Gwint Wersja konstrukcyjna
[A] z przykrywką bez pokrywy mocowanie mocowanie
zatrzaskowe na śruby
EZN 25 25 E27 + +
EZN 63 63 E33 + +
EZN 63-M6 63 E33 + +
EZV 25 25 E27 + +
EZV 63 63 E33 + +
EZV 63-M6 63 E33 + +

EZN 25-ZP 25 E27 + +
EZN 63-ZP 63 E33 + +

EZN 63-M6-ZP 63 E33 + +
EZV 25-ZP 25 E27 + +
EZV 63-ZP 63 E33 + +
EZN 63-M6-ZP 63 E33 + +
Nowszymi rozwiązaniami bezpieczników instalacyjnych są małogabaryto-

we bezpieczniki instalacyjne, które mogą być montowane na typowej szynie
montażowej TH 35-7,5 lub na powierzchni płaskiej. Budowa ich jest podobna
do poprzednich, tzn. gniazdo, główka, wkładka topikowa i wstawka kalibrowa.
Wkładki topikowe noszą nazwę małogabarytowych. W tablicach 1.30 i 1.31
przedstawiono dane techniczne wkładek topikowych i gniazd bezpieczniko-
wych [9]. Zdolność zwarciowa tych wkładek jest identyczna jak DI-DV, tzn.
50 kA dla prądu przemiennego i 8 kA dla prądu stałego.
45
Tablica 1.29
Dane techniczne gniazd bezpiecznikowych 3-biegunowych
Typ gniazda Prąd /„ [A] Gwint Wersja konstrukcyjna
z przykrywką mocowanie mocowanie

zatrzaskowe na śruby
EZN 25/3 25 E27 + +
EZV 25/3 25 E27 + +
EZN 63/3 63 E33 + +
EZV 63/3 63 E33 + +
EZN 63/3-M6 63 E33 + +
EZV 63/3-M6 63 E33 + +
Na rysunku 1.14 przedstawiono charakterystyki prądowo-czasowe wkładek

topikowych zwłocznych DO 1 i DO 2 o charakterystyce gG.
Rys. 1.14. Charakterystyki prądowo-czasowe wkładek bezpiecznikowych zwłocznych DO 1

i DO 2 o charakterystyce gG
46
Tablica 1.30
Dane techniczne wkładek topikowych małogabarytowych
Typ DO 1 DO 2
prąd znamionowy 2 4 6 10 16 20 25 35 50 63
wkładki [A]
Strata mocy [W] 2,5 1,8 1,8 2,0 2,2 2,2 2,5 3,5 4,2 5,0
Ponieważ wymiana wkładek topikowych może być dokonywana przez osoby

niewykwalifikowane, należy uniemożliwić zastosowanie wkładki o parametrach,
które nie zapewnią właściwego zabezpieczania urządzenia. Pozwala na to zróż-
nicowanie wielkości tzw. czopika w zależności od wielkości wkładek. Są to
tzw. wstawki kalibrowe. Stosuje się je na prądy do 63 A. Gniazdo wyposaża
się we wstawkę kalibrową uniemożliwiającą zastosowanie nieodpowiedniej
wkładki topikowej. Zarówno wkładki topikowe, jak i wstawki kalibrowe są
oznaczone barwami. W tablicy 1.32 przedstawiono oznaczenia barwami bezpie-
czników instalacyjnych tradycyjnych (nie małogabarytowych) produkowanych
przez POLAM Pułtusk [11].
Tablica 1.31
Dane techniczne gniazd bezpiecznikowych typu DO
Typ gniazda In Gwint Wersja konstrukcyjna
[A]
z pokrywą bez pokrywy do mocowania do mocowania
maskującą maskującej na listwie śrubami
DO1N-K 16 E 14 + +
DO1V-K 16 E 14 + +
DO2N-K 63 E 18 + +
DO2V-K 63 E 18 +
DO2N M6-K 63 E 18 + +
DO2V M6-K 63 E 18 + +
DO1N 16 E 14 + +
DO1V 16 E 14 + +
DO2N 63 E 18 + +
DO2V 63 E 18 + +
DO2N M6 63 E 18 + +
DO2V M6 63 E 18 + +
47
Tablica 1.32
Barwy wkładek topikowych i wstawek kalibrowych
Prąd In Barwa
[A]
2 różowa
4 brązowa
6 czerwona
10 czerwona
16 szara
20 niebieska
25 żółta
35 czarna
50 biała
63 miedziana
80 srebrna
100 czerwona
125 żółta
160 miedziana
200 niebieska
W tablicy 1.33 podane są wartości prądów zadziałania bezpieczników tra-

dycyjnych (nie małogabarytowych) produkowanych przez POLAM Pułtusk [11].
Tablica 1.33
Wartości prądów zadziałania bezpieczników produkowanych przez POŁAM Pułtusk
Rodzaje wkładek Prąd znamionowy In [A] Prgd zadziałania I2 [A]
Instalacyjne zwłoczne i przemysłowe =<4 6 2.1 In
i 10 >= 1.9In
16 1,6In
Instalacyjne szybkie < = 4 6 i 10 2.1 In
16, 20 i 25 2 1.9In
35 1,75 In
1.6In
BEZPIECZNIKI PRZEMYSŁOWE
Bezpieczniki przemysłowe, zwane również bezpiecznikami stacyjnymi lub wiel-
kiej mocy, o dużej zdolności wyłączalnej są przeznaczone głównie do zabezpie-
czania maszyn elektrycznych, urządzeń i linii przed skutkami zwarć i przecią-
żeń w obwodach, w których występują duże prądy robocze i zwarciowe.
Zespół bezpiecznikowy składa się z podstawy I- lub 3-biegunowej i 1 lub
3 wkładek topikowych (rys. 1.15). Podstawa składa się z części wykonanej
z materiału izolacyjnego, służącej do rnocowania osprężynowanych zacisków
szczękowych oraz śrub do przyłączania przewodów. Zaciski szczękowe służą
do mocowania wkładek topikowych.
48
Tablica 1.34
Wkładki topikowe bezpieczników przemysłowych
Oznaczenie Prad I f Znamionowa zwarciowa zdolność Typ podstawowy
wkładki [A] wyłączania prądu przemiennego 500 V
[kA]
WTN-1 6 10 120 PBN 1
16 20 lub PBN
25 32 1-3
40 50
63 80
100
125
160
200
250
WTN-2 125 PBN 2 lub

160 PBN 2-3
200
250
315
400
WTN-3 315 PBN 3
400
500
630
WT-l/F 25 32 100 PBN 1 PBN
lub WTN- 40 50 1-3 lub
OO/F 63 80 PBGOO
100 PBG00-3
125
160
WTN-1C 6 PBN 1 PBN

lub WTN- 10 16 1-3 lub
00 20 25 PBGOO
32 40 PBG00-3
50 63
80
100
125
160
49
W kraju produkowanych jest kilka typów wkładek i podstaw bezpieczniko-
wych. Wkładki topikowe o charakterystyce zwłocznej oznaczone są symbola-
mi WTN-00, 1, 1C, 2, 3, natomiast o charakterystyce szybkiej - symbolem
WT/F. Litera C oznacza wkładkę o zmniejszonych wymiarach. Podstawy bez-
piecznikowe oznaczane są symbolami PBN 1, 2, 3 lub PGB 00.
Rys. 1.15. Podstawa jednobiegunowa bezpiecznika przemysło-

wego z wkładką topikową 1 - podstawa, 2 - wkładka
W tablicach 1.34 i 1.35 podano podstawowe dane techniczne krajowych

bezpieczników przemysłowych wg [11).
Tablica 1.35
Dane znamionowe podstaw bezpieczników przemysłowych
Oznaczenie Liczba Znamionowe napięcie Znamionowy prąd Znamionowy prąd
typu biegunów pracy ciągły szczytowy
[V] [A] [kA]
PBG 00 1 160 25
PBG 00-3 3 160 25
PBN 1 1 250 40
PBN 1-3 3 660 250 40
PBN 2 1 400 50
PBN 2-3 3 400 50
PBN 3 1 630 65
P RZYRZĄDY DO OBWODÓW POMOCNICZYCH

Służą do sterowania urządzeniami głównymi oraz sygnalizacji. Do grupy tej
należą przyrządy sygnalizacyjne oraz łączniki, takie jak; przyciski, sterowniki,
czujniki, przekaźniki, łączniki miniaturowe. W instalacjach największe zasto-
sowanie mają przyciski, łączniki miniaturowe oraz łączniki sterownicze.
Ze względu na bardzo szeroki asortyment tych przyrządów, ograniczymy
się tylko do ich wymienienia. Szczegółowe dane można znaleźć w kartach
katalogowych producentów.
50
1.3. ROZDZIELNICE
Rozdzielnica nazywamy urządzenie przeznaczone do rozdziału energii elek-
trycznej.
W zależności od sposobu wykonania części wsporczych (mocujących po-
szczególne części) i osłon części będących pod napięciem, rozdzielnice na
napięcie do 500 V można podzielić na: tablicowe, szkieletowe, bezszkieleto-
we, skrzynkowe, kostkowe.
W dalszej części skryptu zajmiemy się omówieniem poszczególnych iw
typów rozdzielnic oraz podaniem ich podstawowych danych technicznych.
1.3.2. ROZDZIELNICE TABLICOWE

Tablice tych rozdzielnic wykonuje się z materiałów izolacyjnych, takich jak
bakelit, gumoid (papier bakelizowany), lub z blachy stalowej. Dawniej tablice
były wykonywane z marmuru. Obecnie się ich nie wykonuje ze względu na
kruchość, higroskopijność i trudną obróbkę marmuru. Rozdzielnice tablicowe
izolacyjne wykonuje się przeważnie do obwodów oświetleniowych oraz do
obwodów siłowych niewielkiej mocy (natężenie prądu do 200 A). Na tablicy
rozdzielczej montuje się przyrządy rozdzielcze, a połączenia między nimi
wykonuje się z tyłu tablicy przewodami miedzianymi o przekroju nie mniej-
szym niż 2,5 mm2 lub prętami płaskimi — przy większych natężeniach prą-
du. Grubość stosowanych płyt izolacyjnych zależy od wielkości rozdzielnicy
i od siły potrzebnej do uruchomienia łączników. Są stosowane płyty o gru-
bości 6-20 mm.
Najczęściej rozdzielnica jest zasilana jedną linią. W dopływie umieszcza
się zabezpieczenie główne, ewentualnie amperomierz, woltomierz lub licz-
nik energii elektrycznej. Doprowadza się tę linię przewodami izolowanymi
od dołu tablicy. Takie rozwiązanie zapobiega uszkodzeniu linii zasilającej
przy paleniu się łuku w obwodach odbiorczych. Jeżeli do tablicy jest dołą-
czonych więcej niż 8 odpływów, to linia zasilająca powinna być wyposażona
w wyłącznik. Bezpieczniki obwodów odbiorczych umieszcza się na górze
tablicy. Połączenia wykonuje się albo z tyłu, albo z przodu tablicy. W tym
ostatnim przypadku stosuje się pokrywę blaszaną z wyjściami na przyrządy
rozdzielcze.
Rozdzielnice tablicowe są mocowane do ścian za pomocą kotew lub kąto-
wników stalowych, osadzonych w murze. Obrzeża rozdzielnic osłania się bla-
chą stalową lub umieszcza rozdzielnice we wnękach zaopatrzonych w drzwicz-
ki. Zapobiega to przypadkowym dotknięciom części będących pod napięciem.
Większe rozdzielnice wyposaża się w zaciski pozwalające na przyłączanie
przewodów po osadzaniu tablicy w murze.
51
1.3.3. ROZDZIELNICE SZKIELETOWE
W tych rozdzielnicach łączniki i inne przyrządy montuje się na ramie ze zwy-
kłych kształtowników stalowych lub kształtowników wykonanych z perforo-
wanej blachy stalowej. Napędy łączników, przyciski sterownicze, przyrządy
pomiarowe, lampki sygnalizacyjne i schematy z listewek umieszcza się na
blasze stalowej stanowiącej czołową część rozdzielnicy. W zależności od spo-
sobu ustawienia rozróżnia się rozdzielnice przyścienne i wolnostojące.
Z UNIFIKOWANE URZĄDZENIA ROZDZIELCZE

Urządzenia rozdzielcze typu ZUR na napięcie znamionowe 400 i 500 V są
przeznaczone do rozdziału energii elektrycznej, sterowania odbiornikami elek-
trycznymi oraz zabezpieczania odbiorników lub urządzeń przed skutkami
zwarć i przeciążeń. Mogą być stosowane w zakładach przemysłowych jako
rozdzielnice w stacjach transformatorowych, rozdzielnice oddziałowe lub jako
stycznikownie. Urządzenia te zastąpiły rozdzielnice typu Rw66, Rp66, RM-69
oraz stycznikownie SXRo. Instalowane mogą być w pomieszczeniach ruchu
elektrycznego lub w pomieszczeniach ogólnie dostępnych.
Ze względu na dostęp, w celu obsługi i nadzoru, urządzenia są wykonywa-
ne jako:
— wolnostojące wyposażone od czoła w drzwi, a od tyłu w poręcze,
— przyścienne wyposażone od czoła w drzwi, a od tyłu w osłony nie otwierane.
Prądy znamionowe szyn zbiorczych wynoszą 400, 630, 1000, 1600 i 2500 A,
a wytrzymałość elektrodynamiczna — odpowiednio 50, 50, 60, 70 i 105 kA
(wartość maksymalna); prądy znamionowe pól odbiorczych — od 8 do 1600 A.
Urządzenia typu ZUR składają się z szaf podstawowych z umieszczonymi
w nich polami. Liczba pól mieszczących się w jednej szafie zależy od typu pola
i typu szafy zgodnie z kartami katalogowymi.
Każde pole zasilające zajmuje jedną szafę, pola sprzęgłowe mieszczą się
w jednej lub dwóch szafach, natomiast liczba pól odbiorczych w szafie może
być różna.
Pola są wyposażone w urządzenia typowe oraz dodatkowe (tzw. wyposaże-
nie zmienne). Tory główne wyposażone są zawsze w szyny zbiorcze i łącze-
niowe, łączniki (izolacyjne, śrubowe, stycznikowe, zwarciowe), aparaty zabez-
pieczające (bezpieczniki i przekaźniki termobimetalowe), przekładniki (tylko
dla pól powyżej 80 A). W polach zasilających mogą być zainstalowane wolto-
mierz i jeden amperomierz, w polach sprzęgłowych i w polach odbiorczych
o prądzie powyżej 80 A - jeden amperomierz. Wyposażenie zmienne może
obejmować liczniki energii, obwody sterowania wyłączników i styczników.
Urządzenia typu ZUR mogą być zasilane zarówno szynami, jak i kablami. Tak
samo jest z polami odbiorczymi. Szczegółowe dane techniczne dotyczące sche-
matów pól, ich rozmieszczania w szafach, wyposażenia typowego i zmiennego
pól są podane w pracy [93].
52
URZĄDZENIA ROZDZIELCZE SYSTEMU ZMR
Urządzenia rozdzielcze systemu ZMR mogą być stosowane w różnych punk-
tach układu elektroenergetycznego - w miejscach wytwarzania, rozdziału i od-
bioru energii elektrycznej, pełniąc funkcję rozdzielnic i sterownic. Istotą syste-
mu jest modułowość, elastyczność w kształtowaniu schematu i wysoki stopień
unifikacji. Mogą być realizowane funkcje rozdzielcze, sterownicze, pomiarowe,
sygnalizacyjne, regulacyjne itp. Pola w systemie tym mogą być:
- z członami wysuwnymi,
- z członami ruchomymi wtykowymi,
- z członami stałymi.
Człony ruchome wtykowe mogą zajmować tylko położenie pracy lub roz-
dzielenia, natomiast człony wysuwne mogą być dodatkowo w położeniu odłą-
czenia bez rozdzielenia. W przypadku pól z członami wysuwnymi, elementem
wysuwnym może być wyłącznik lub całe wyposażenie pola zainstalowane na
kasecie. Członem ruchomym wtykowym może być wyłącznik, rozłącznik bez-
piecznikowy lub cały blok aparatowy. Członami stałymi są pola z aparaturą
mocowaną na stałe na kształtownikach.
Pola w systemie ZMR dzielimy na:
- wyłącznikowe,
- rozłącznikowe wtykowe lub stacjonarne,
- sterowniczo-napędowe wysuwne, wtykowe lub stacjonarne,
- z blokami aparatowymi.
Urządzenia systemu ZMR mogą być wyposażone w aparaturę łączeniową
krajową i importowaną. Podstawowymi aparatami obwodów głównych są:
- wyłączniki zwarciowe typu DS, FB, LA, MEGAMAX,
- rozłączniki bezpiecznikowe SLM, SLBM,
- styczniki typu SLA i SV (próżniowe).
Podstawowe dane techniczne
Napięcie znamionowe izolacji 660 V
Prąd znamionowy ciągły:
szyn głównych 4000 A
szyn pionowych 2000 A
Prąd znamionowy szczytowy wytrzymywany do 200 kA
Szczegółowe dane techniczne dotyczące schematów pól, ich rozmieszcza-
nia w szafach oraz wyposażenia są podane w [16].
13.4. ROZDZIELNICE SKRZYNKOWE

Trudności w znalezieniu miejsca na rozdzielnicę, szczególnie w pomiesz-
czeniach produkcyjnych, skłaniają do stosowania rozdzielnic skrzynkowych
wykonanych ze skrzynek blaszanych lub z tworzywa sztucznego, skręconych
53
ze sobą za pomocą śrub i zawierających wewnątrz aparaturę rozdzielczą
główną i pomocniczą.
Głównymi zaletami tych rozdzielnic jest przejrzystość układu, niezawod-
ność działania, bezpieczeństwo obsługi, wystarczająca odporność na uszkodze-
nia mechaniczne oraz niewielkie wymiary. Pozwala to na umieszczenie roz-
dzielnic bezpośrednio obok maszyn lub stanowisk pracy, na ścianie lub filarze
między oknami, we wnękach, rogach, przy słupach itd.
Do miejsca instalowania są one dostarczane z fabrycznie wbudowaną apara-
turą do wnętrza skrzynek. Dodatkową zaletą tych rozdzielnic jest możliwość
instalowania ich w pomieszczeniach produkcyjnych, w których obsługa nie ma
kwalifikacji wymaganych w przypadku obsługi innych typów rozdzielnic. Dzięki
możliwości ustawienia rozdzielnicy w pobliżu odbiorników energii uzyskuje się
duże oszczędności materiałów przewodowych. Rozbudowa lub przebudowa
rozdzielnicy jest łatwa. Wymaga dodania, względnie wymiany kilku skrzynek.
Najszersze zastosowanie miały rozdzielnice zbudowane ze skrzynek żeliw-
nych. Mają one dużą wytrzymałość na uszkodzenia mechaniczne. Wadą ich
był stosunkowo duży ciężar, stosunkowo małe prądy znamionowe i trudna
eksploatacja (ciasnota). Tej wady nie mają rozdzielnice złożone ze skrzynek
blaszanych i z tworzyw sztucznych.
1.3.5. ROZDZIELNICE INSTALACYJNE

Wiele firm oferuje rozdzielnice instalacyjne składające się z jednej obudowy
lub zestawu składającego się z wielu obudów. Materiałem na obudowy jest
przede wszystkim tworzywo, ale może to być też blacha stalowa.
Rozdzielnice są w wykonaniu naściennym lub wnękowym. Są przystoso-
wane do instalowania w nich aparatów na wspornikach montażowych TH lub
do wyposażenia innego. Wykonywane są w kilku kolorach, z materiału udaro-
odpornego i trudnoopornego. Drzwiczki przednie lub pokrywa czołowa są
przezroczyste. Szczegółowe informacje o tych rozdzielnicach są podane w ka-
talogach producentów.
1.4. KONDENSATORY ENERGETYCZNE

DO KOMPENSACJI MOCY BIERNEJ
1.4.1. BUDOWA KONDENSATORÓW NISKIEGO NAPIĘCIA

Kondensatory energetyczne w kraju są wykonywane zgodnie z wymaganiami
obowiązujących norm, z tym że dotyczy to tylko kondensatorów średniego
napięcia, bowiem od dłuższego już czasu nie produkuje się kondensatorów
niskiego napięcia. Nie ma wobec tego potrzeby podawania wymagań normy
dotyczących oznaczeń i tabliczki znamionowej. Instalowane w kraju konden-
satory pochodzą od wielu producentów.
54
Niezależnie od producenta, budowa kondensatorów jest zbliżona. Konden
sator składa się ze szczelnego pudła z blachy stalowej, zwanego obudową,
części wewnętrznej, którą stanowią pakiety zwijek, oraz izolatorów przepusto-
h z zaciskami do przyłączania przewodów. Zwijki kondensatorowe są to
elementarne kondensatory, których rodzaj, liczba i sposób połączenia ze sobą
zależą od napięcia znamionowego i mocy kondensatora. Izolatory przepustowe
są wykonywane z żywic syntetycznych. Kondensatory wykonuje się jako trój-
fazowe na napięcie równe napięciu sieci 400 V lub 500 V. Kondensatory te
sa połączone wewnętrznie na ogół w trójkąt. Napięcie znamionowe kondensa-
tora jest to napięcie znamionowe izolacji między jego zaciskami. Inną wiel-
kością podawaną zawsze na tabliczce znamionowej jest pojemność kondensa-
tora między jego zaciskami. Dla kondensatorów trójfazowych podawana jest
często suma pojemności całego kondensatora. Jeszcze jedna wielkość powinna
być zawsze podana na tabliczce znamionowej. Jest to moc znamionowa kon-
densatora, którą jest moc bierna [kvar] przy napięciu znamionowym. Na ta-
bliczce znamionowej powinien być podany prąd znamionowy. Jeżeli go nie
ma, można go wyliczyć z wielkości podanych wcześniej, tzn. z mocy znamio-
nowej i napięcia. Na tabliczce znamionowej podawane są często obok danych
znamionowych, dane rzeczywiste, różniące się trochę od znamionowych, takie
jak pojemność i moc. Są to wartości inne dla każdego kondensatora, wynika-
jące z wykonanych pomiarów po jego wyprodukowaniu.
Spośród występujących w kraju kondensatorów najczęściej spotyka się
jednostki o mocy: 5; 10; 12,5; 15; 20; 25; 33,3; 40; 50 i 60 kvar.
1.4.2. BUDOWA BATERII KONDENSATORÓW

Produkowane w kraju baterie kondensatorów składają się z jednego członu
zasilająco-sterującego oraz z członów kondensatorowych w liczbie od 3 do
12 sztuk. Baterie złożone z tych członów stanowią konstrukcyjną całość i są
produkowane jako scalony prefabrykat. Człon zasilająco-sterujący jest przysto-
sowany do połączenia z siecią linią kablową doprowadzoną od dołu. W czło-
nie tym znajduje się regulator współczynnika mocy, zegar sterujący, przekaź-
nik pomocniczy oraz bezpieczniki i listwa zaciskowa. Człony kondensatorowe
są wyposażone w jeden, dwa lub trzy trójfazowe kondensatory oraz w zestaw
łączeniowo-zabezpieczający (stycznik + bezpieczniki). Styczniki są sterowane
regulatorem współczynnika mocy. W zależności od typu baterii, pewna część
członów jest przyłączona na stałe, a część stanowią człony regulowane —
współpracujące z regulatorem współczynnika mocy. Zegar sterujący może
wyłączać baterie w godziny i dni wolne od pracy. Praca poszczególnych czło-
nów kondensatorowych jest sygnalizowana lampką sygnalizacyjną. W zależ-
ności od okresu, w którym wybudowano baterię, może być ona wyposażona
w regulator współczynnika mocy innego typu.
Typy wybranych baterii kondensatorów oraz ich dane techniczne są podane
w tabl. 1.36 i 1.37. W tych bateriach kondensatory pochodzą z importu.
55
Tablica 1.3
Dane techniczne baterii kondensatorów do kompensacji mocy biernej produkowanych przez
Elektromontaz Bydgoszcz
Moc Stopień Znamionowy Liczba członów kondensatorowych
Oznaczenie baterii baterii regulacji prąd szczytowy
[kvar] [kvar] [kA] regulowanych nieregulowanych
BK-86m - 15/5 15 5 25 3 -
BK-86m - 35/5 35 5 7 -
BK-86m - 40/10 40 10 4 -
BK-86m - 60/10 60 10 6 -
BK-86m- 80/10 80 10 35 8 -
BK-86m-50/12,5 50 12,5 4 -
BK-86m-75/12,5 75 12,5 6
BK-86m- 100/12,5 100 12.5 8 -
BK-88- 120/20 120 20 6 -
BK-88- 150/25 150 25 6 -
BK-88 - 200/33,3 200 33,3 6 -
BK-88 - 240/40 240 40 6 -
BK-88 - 300/50 300 50 6 -
BK-88- 180/20 180 20 9
BK-88 - 225/25 225 25 80 9 -
BK-88 - 300/33,3 300 33,3 9 -
BK-88 - 360/40 360 40 9 -
BK-88-450/50 450 50 9 -
BK-88 - 400/33,3 400 33,3 9 3
BK-88 - 480/40 480 40 9 3
BK-88 - 600/50 600 50 9 3
Tablica 1.37
Dane techniczne baterii kondensatorów do kompensacji mocy biernej produkowanych przez
przedsiębiorstwo TAURUS w Bydgoszczy
Oznaczenie baterii Moc baterii Stopień regulacji Liczba członów kondensatorowych
[kvar] [kvar] regulowanych
BKT 96 90/15 90 15 6
BKT 96 120/20 120 20 6
BKT 96 137,5/12,5 137.5 12.5 6
BKT 96 150/15 150 15 6
BKT 96 180/20 180 20 6
BKT 96 200/20 200 20 6
BKT 96 225/25 225 25 6
BKT 96 240/40 240 40 6
BKT 96 250/25 250 25 6
BKT 96 300/50 300 50 6
BKT 96 320/20 320 20 9
BKT 96 360/40 360 40 9
BKT 96 420/20 420 20 10
BKT 96 480/40 480 40 12
BKT 96 550/25 550 25 12
BKT 96 600/50 600 50 12
BKT 96 660/30 660 30 12
BKT 96 720/60 720 60 12
56
2. Odbiorniki energii elektrycznej
2.1. WIADOMOŚCI OGÓLNE

Sieć elektroenergetyczna zasila odbiorniki o bardzo różnym charakterze i prze-
znaczeniu. Odbiorniki te można klasyfikować z różnych punktów widzenia,
ale najpowszechniej jest przyjmowany podział według zastosowania. Decydu-
jący wpływ na pracę sieci i instalacji elektroenergetycznych mają następujące
grupy odbiorników:
— silniki elektryczne,
— elektryczne źródła światła,
— urządzenia elektrotermiczne.
Z sieci elektroenergetycznej zasilanych jest wiele innych grup odbiorników,
ale ich udział w poborze mocy i energii jest niewielki i nie wywierają one
poważniejszego wpływu na pracę sieci.
Podstawowymi parametrami lub cechami odbiorników energii elektrycznej są:
— rodzaj prądu,
— napięcie znamionowe,
— moc znamionowa,
— moc przy rozruchu,
— charakter pracy,
— symetria obciążenia sieci,
— dopuszczalne odchylenia i wahania napięcia,
— stopień niezawodności zasilania.
W dalszym ciągu omówione zostaną tylko cechy charakterystyczne odbior-
ników wywierających decydujący wpływ na pracę sieci elektroenergetycznej.
2.2. ELEKTRYCZNE ŹRÓDŁA ŚWIATŁA
2.2.1. WPROWADZENIE
Światło w elektrycznych źródłach może być wytwarzane dwoma podstawowymi
sposobami:
57
- przez ogrzewanie odpowiednich ciał stałych do wysokiej temperatury,
- przez spowodowanie promieniowania Iuminescencyjnego.
Elektryczne źródła światła dzieli się na następujące grupy:
a) lampy o temperaturowym wytwarzaniu światła — żarówki;
b) lampy o luminescencyjnym wytwarzaniu światła;
— lampy fluorescencyjne — świetlówki,
— lampy wyładowcze: jarzeniowe, rtęciowe, sodowe,
c) lampy o mieszanym wytwarzaniu światła — rtęć i owo-żarowe.
Podstawowymi parametrami charakteryzującymi źródła światła są: strumień
świetlny, trwałość oraz wydajność świetlna. Ponadto źródła światła charaktery-
zują się temperaturą barwową oraz wskaźnikiem oddawania barw.
Temperatura barwowa źródła światła jest to temperatura ciała czarnego,
w której wysyła ono promieniowanie o tej samej chromatyczności co promie-
niowanie rozpatrywanego źródła.
Barwność (chromatyczność) światła danego źródła może być zatem okreś-
lona przez odpowiednią temperaturę ciała czarnego. Temperatura barwowa
żarówek zawiera się w granicach od 2500 K do 3250 K, natomiast temperatu-
ry barwowe źródeł wyładowczych zawierają sic od 2100 K do 6500 K.
Inną cechą źródeł światła jest zdolność oddawania barw. Cecha ta jest
określana wskaźnikiem oddawania barw. Maksymalna możliwa wartość ogól-
nego wskaźnika oddawania barw Ro wynosi 100. Im wskaźnik Ro jest większy
tym większa dokładność oddawania barw. Największą wartością wskaźnika
oddawania barw charakteryzują się żarówki (Ro = 100), najmniejszą lampy
wyładowcze sodowe (Ro = 20).
Źródła światła charakteryzują się stałym poborem mocy, a ich moce jed-
nostkowe są niewielkie. Większość źródeł światła pracuje przy współczynniku
mocy równym 1 lub bliskim jedności. Cechą niekorzystną elektrycznych źró-
deł światła jest jednoczesność powodowanych przez nie obciążeń sieci i elek-
trowni. Jest to szczególnie niekorzystne w okresie zimowym, kiedy obciążenie
powodowane przez odbiorniki oświetleniowe nakłada się na obciążenie powo-
dowane przez inne odbiorniki (głównie przemysłowe), doprowadzając do wy-
stępowania szczytów obciążenia.
2.2.2. ŻARÓWKI
Żarówki znane od 1879 r. są najbardziej rozpowszechnionym źródłem światła
i pomimo stosunkowo małej skuteczności świetlnej w wielu przypadkach są
źródłem wciąż niezastąpionym. Zaletami żarówek są: duże zróżnicowanie ich
mocy (od części wata do kilku kilowatów) oraz możliwości stosowania róż-
nych wartości napięć zasilania (od 1,5 V do 280 V). Wydajność świetlna żaró-
wek zawiera się w granicach od 8 do 18 lnVW (większe wartości wydajności
58
odpowiadają żarówkom o większej mocy). Wartości znamionowe
strumienia świetlnego żarówek głównego szeregu podano w tabl. 2.1.
Żarówki mogą pra-cować w bardzo szerokim zakresie temperatury otoczenia,
od najniższych występujących w kraju aż do 70°C.
Tablica 2.1
Znamionowy strumień świetlny [Im] żarówek o napięciu 230 V wg [10]
Moc żarówki Strumień świetlny żarówek z bańką
[W]
przezroczystą matową
40 60 430 430
75 100 730 960 730
150 1380 960
200 2200 1380
300 3150 2200
500 5000 3150
1000 8400
18800
Uwaga. Żarówki o mocy do 200 W - z trzonkiem E 27, o mocy zaś

powyżej 200 W — z trzonkiem E 40.
Strumień świetlny Fi i trwałość T żarówek bardzo silnie zależą od wartości

napięcia zasilającego U. Zależności te można opisać poniższymi wzorami:
(2.1)
(2.2)
przy czym Fi, Tn i Un — wartości znamionowe strumienia, trwałości i napięcia.

Wykładniki potęg bez nawiasów we wzorach (2.1) i (2.2) odnoszą się do
żarówek próżniowych, w nawiasach - do żarówek gazowanych.
Nieznaczne nawet zwiększenie wartości napięcia powoduje znaczne zmniej-
szenie trwałości żarówek. Zmniejszenie napięcia zwiększa trwałość, ale jedno-
cześnie powoduje znaczne zmniejszenie strumienia świetlnego, co jest zjawis-
kiem niekorzystnym. Normalna trwałość żarówek wynosi 1000 h.
Moc pobieraną przez żarówki można wyrazić wzorem
przy czym Pn - moc
znamionowa żarówki. (2.3)
59
Do oświetlenia ogólnego takich obiektów jak stadiony, lotniska itp. stosuje
się żarówki halogenowe, których bańki oprócz gazu neutralnego zawierają
halogeny, tj. takie pierwiastki jak fluor, chlor, brom i jod. Zastosowanie halo-
genów zwiększa trwałość oraz wydajność świetlna, żarówek, ponieważ w ża-
rówkach halogenowych zachodzi proces regeneracyjny, polegający na tym,
że w temperaturze około 3000°C następuje powrót do żarnika wyparowanych
z niego cząsteczek wolframu. Średnia trwałość lamp halogenowych wynosi
2000 h. Wartości znamionowe strumienia świetlnego lamp halogenowych po-
dano w tabl. 2.2.
Tablica 2.2
Znamionowy strumień świetlny żarówek halogenowych o napięciu 230 V wg [10]
Moc lampy Strumień świetlny [Im] lamp Rodzaj trzonka
[W]
przezroczystych matowych
40 60 500 840 475 E 14 E 14 i E
100 1600 800 27
150 2550 1525 E 14 i E 27
500 10250 E27 E40
1000 24000 E40 E40
2000 50000
2.2.3. LAMPY FLUORESCENCYJNE

Lampy fluorescencyjne zwane świetlówkami są obecnie, obok żarówek, naj-
powszechniej stosowanymi źródłami światła. W świetlówkach, na skutek prze-
pływu prądu miedzy elektrodami wbudowanymi na końcach rury szklanej
wypełnionej argonem i parą rtęci, występuje promieniowanie nadfioletowe
o długości 254 nm. Promieniowanie widzialne uzyskuje się dzięki pokryciu
wnętrza rury luminoforami, które naświetlone promieniowaniem nadfioleto-
wym stają się źródłem promieniowania widzialnego. Przez odpowiedni dobór
luminoforu można uzyskać różne barwy światła.
Do zalet świetlówek można zaliczyć dużą wydajność świetlną, ok. 33--
70 Im/W, dużą trwałość, ok. 6000 h, małą jaskrawość oraz mniejszą niż
w przypadku żarówek zależność strumienia świetlnego od napięcia zasilające-
go. Strumień świetlny lamp fluorescencyjnych zmienia się w zależności od
napięcia według wzoru
(2.4)
60
Trwałość świetlówek w granicach napięcia od 0,93 U n do 1,06 U n jest k
cznie njezniienna. Natomiast w dużym stopniu trwałość świetlówek za-Eży od
częstości ich włączania.
Moc pobierana przez świetlówki bardziej zależy od napięcia niż moc po-
bierana przez żarówki i można ją wyrazić" zależnością
(2.5)
Rys. 2.1. Układ połączeń świetlówek: a) bez kompensacji mocy biernej, b) z kondensatorem do
kompensacji mocy biernej, c) układ antystroboskopowy; LF - świetlówka (lampa fluorescencyj-
na). Z — zapłonnik, L — statecznik (dławik), C — kondensator do kompensacji mocy biernej
Do poważnych wad świetlówek należą: konieczność stosowania urządzeń

pomocniczych (statecznika i zapłonnika - rys. 2.1), mały współczynnik mocy
61
(ok. 0,5), powodujący konieczność stosowania kondensatorów kompensacyj-
nych, tętnienie strumienia świetlnego oraz utrudniony zapłon przy niskich
temperaturach (poniżej -5°C) i przy obniżonym napięciu. Tętnienie światła
powoduje zjawisko stroboskopowe polegające na mylnej ocenie szybkości
ruchu obrotowego. Zjawisko to można zmniejszyć przez zastosowanie trój-
fazowych układów zasilania lamp, dołączając sąsiadujące lampy do różnych
faz. Przy użyciu opraw dwuświetlówkowych zasilanych jednofazowo zjawisko
to może być również zmniejszone w wyniku fazowego przesunięcia w obwo-
dzie jednej świetlówki względem obwodu drugiej świetlówki przez włączenie
do obwodu jednej z nich kondensatora (rys. 2.1c).
Wartości znamionowe strumienia świetlnego świetlówek standardowych typu
TL-D podano w tabl. 2.3, a świetlówek Super 80 New Generation w tabl. 2.4.
Tablica 2.3
Znamionowy strumień świetlny świetlówek standardowych TL-D wg [10]
wietlówki [W] Barwa światła i temperatura barwowa
ciepło-biała biała dzienna

3000 K [Im] 4200 K 5400 K
[Im] [Im]
18 1150 1150 1050

36 2850 2850 2500
58 4600 4600 4000
Tablica 2.4
Znamionowy strumień świetlny świetlówek TL-D Super 80 New Generation wg [10]
Moc świetlówki Barwa światła i temperatura barwowa
[W]
ciepfo-biała biała dzienna
3000 K [Im] 4000 K 6500 K
[Im] [Im]
18 1350 1350 1300
36 3350 3350 3250
58 5200 5200 5000
Oprócz tradycyjnych świetlówek coraz powszechniej stosowane są świe-

tlówki kompaktowe. Dzięki wyposażeniu ich w trzonki E 14 i E 27 można je
stosować jako zamienniki tradycyjnych żarówek. Wydajność świetlna świetló-
wek kompaktowych jest 4-6 krotnie większa niż żarówek. Trwałość świetló-
wek kompaktowych wynosi 10000 h. Wartości znamionowe strumienia świetl-
nego świetlówek kompaktowych podano w tabl, 2.5.
62
Tablica 2.5
Znamionowy strumień świetlny świetlówek kompaktowych typu PL wg [10]
Moc Strumień świetlny [Im] lamp typu
[W]
PL*Electronic/C PL*Electronic/T
9 400 900
ii 600 1200
15 900 1500
20 1200
23 1500
2.2.4. LAMPY RTĘCIOWE

Lampy rtęciowe stosowane są do oświetlenia zewnętrznego oraz dużych po-
mieszczeń, np. hal fabrycznych, wystawowych itp. Są to lampy wyładowcze,
w których występuje wyładowanie w parach rtęci przy dużym ciśnieniu. Dzięki
temu słup wyładowczy w jarzniku sam jest źródłem promieniowania wi-
dzialnego i zbędny jest luminofor. Ciśnienie w jarzniku (rurka ze szkła kwar-
cowego z elektrodami) osiąga wartość do kilku megapaskali. Barwa światła
lamp rtęciowych znacznie odbiega od światła dziennego. Barwę tę można
poprawić przez zastosowanie żarników wolframowych lub odpowiednich lumi-
noforów. Głównymi zaletami lamp rtęciowych są duża skuteczność świetlna
oraz duży strumień świetlny uzyskiwany z jednej lampy. Strumień świetlny
największych jednostek przekracza 100 000 Im, a skuteczność świetlna osiąga
85 Im/W. Wadą rtęciówek jest dość wysoki koszt całego urządzenia wskutek
konieczności stosowania statecznika i kondensatora. Normalna trwałość lamp
rtęciowych wynosi 12 000 h. Dane znamionowe lamp rtęciowych podano
w tabl. 2.6.
Tablica 2.6
Dane znamionowe lamp rtęciowych wg [10]
Moc lampy Strumień świetlny [Im] lamp typu
[W] Typ trzonka
ML HPL-N HPL-Comfort
50 80 E27 1800 2000
100 E27 3700 4100
125 E27 6200 6700
250 E27 1100 12700 14200
400 E40 3150 22000 24200
500 E40 5700 38500
700 E40 13000 58500
1000 E40
E40
63
2.2.5. LAMPY METALOHALOGENKOWE
Wśród lamp wyładowczych ważną grupę stanowią wysokoprężne lampy me-
talohalogenkowe. Lampy te charakteryzują się wysoką skutecznością świetlną.
Stosowane są do oświetlania hal fabrycznych, terenów przemysłowych, obiek-
tów sportowych, domów towarowych. Dane znamionowe lamp metalohalogen-
kowych podano w tabl. 2.7.
Tablica 2.7
Dane znamionowe lamp metalohalogenkowych wg [10]
Średnia moc Strumień Średni prąd Maksymalny
Typ lampy lampy świetlny lampy prąd rozruchu
[W] [Im] TAJ [A]
HPI 250 BU 256 17000 2.2 3,9
HPI 400 BU 400 32500 3,4 6,0
HPI-T 250 245 17000 2,15 3,9
HPI-T 400 390 30500 3,40 6,0
HPI-T 1000 965 82000 8,25 14,2
HPI-T 2000 1960 189OOO 16,5 28,4
HPI-T 2000* 1900 I83OOO 8,60 15,3
* Napięcie znamionowe lampy - 380 V.
2.2.6. LAMPY SODOWE

Wysokoprężne lampy sodowe są to lampy wyładowcze, w których źródłem
światła jest jarznik zawierający metaliczny sód i gaz neon jako medium za-
płonowe. Pod wpływem ciepła, powstałego w wyniku wyładowań w neonie,
sód zamienia się w parę i przejmuje wyładowania. Para sodu emituje niemal
monochromatyczne światło żółtopomarańczowe o długości 590 nm. Lampy so-
dowe charakteryzują się bardzo dużą skutecznością świetlną, przekraczającą
Tablica 2.8
Dane znamionowe wysokoprężnych lamp sodowych wg [10]
Moc Maksymalny Typ Lampy
prąd rozruchu SON SON-PLUS

Strumień świetlny Moc całkowita Strumień świetlny Moc całkowita
[W] [A] [Im] [W] [Im] [W]
50 1,08 3500 59,5 _ _
70 1,35 5600 80.5 - _
100 1.7 - - 10000 114
150 2.4 14500 169 16000 171
250 4,5 27000 276 30500 286
400 6.5 48000 431 54000 431
1000 14.0 13000 1060 - -
64
100 lm/W. W świetle lamp sodowych wzrasta ostrość widzenia w kurzu i mgle,
stad są one bardzo dobrym źródłem do oświetlania arterii komunikacyjnych.
Trwałość wysokoprężnych lamp sodowych wynosi 12000 h. Dane znamiono-
we wysokoprężnych lamp sodowych podano w tabl. 2.8.
Niskoprężne lampy sodowe są to źródła światła o największej
skuteczności świetlnej, sięgającej 200 lm/W. Lampy te są stosowane do
oświetlania autostrad i arterii komunikacyjnych.
2.2.7. LAMPY RTĘCIOWO-ŻAROWE

Światło zwykłej lampy rtęciowej pozbawione jest niemal promieni czerwonych,
natomiast światło lampy żarowej ma ich pewien nadmiar. W celu poprawienia
barwy światła emitowanego przez lampy rtęciowe zaczęto więc stosować lam-
py, w których oprócz jarznika z parą rtęci zastosowano żarnik ze skrętki wol-
framowej, szeregowo z nim połączony. Tak otrzymane źródło światła emituje
strumień świetlny o lepszym składzie widmowym. Skuteczność świetlna lamp
rtęciowo-żarowych jest jednak mniejsza niż lamp rtęciowych. Trwałość lamp
rtęciowo-żarowych wynosi 8000 h. Dane znamionowe lamp rtęciowo-żarowych
podano w tabl. 2.9.
Światło rtęciowo-żarowe można również uzyskać przez zmieszanie strumieni
świetlnych dwóch odrębnych lamp — zwykłej rtęciówki i zwykłej żarówki
umieszczonych we wspólnej oprawie, przy czym stosunek strumieni może być
różny zależnie od potrzeb.
Tablica 2.9
Dane znamionowe lamp rtęciowo-żarowych typu ML wg (10]
Typ lampy Rodzaj trzonka ień świetlny [Im] Moc Prąd
[W] [A)
ML 100 E27 1100 104 0,46
ML 160 E27 3150 165 0,76
ML 250 E40 5700 265 1,14
ML 500 E40 13000 500 2,22
2.3. OPRAWY OŚWIETLENIOWE

Elektryczne oprawy oświetleniowe służą do umocowania źródła światła, do-
prowadzenia do niego energii elektrycznej, odpowiedniego ukształtowania
strumienia świetlnego oraz do zabezpieczenia źródła światła przed wpływami
zewnętrznymi. Głównymi częściami składowymi opraw są klosze i odbłyś-
niki. Klosze stanowią osłonę mechaniczną źródła światła, a równocześnie
chronią wzrok przed olśnieniem poprzez działanie rozpraszające. Odbłyśniki
65
mają za zadanie zwiększenie światłości w określonym kierunku. Stosuje się
odbłyśniki kuliste, paraboliczne, elipsoidalne i wielokrzywiznowe.
Cechą charakteryzującą oprawy oświetleniowe jest ich krzywa rozsyłu
światłości. Krzywa ta podawana jest w katalogach w postaci wykresu zależ-
ności światłości oprawy Itt w kierunku określonym kątem a w funkcji tego
kąta (Ia = F(a)) w odniesieniu do źródła światła o strumieniu 1000 Im. Świa-
tłość la rzeczywistego źródła o strumieniu FIźródlai jest proporcjonalnie do
ilorazu FIźródła/1000 większa lub mniejsza.
Cechą charakterystyczną opraw oświetleniowych jest również ich sprawność.
Jest ona miernikiem strat strumienia świetlnego spowodowanych pochłonięciem
części energii promieniowania przez oprawę. Wyraża się to zależnością
(2.6)
przy czym: FI — strumień wysyłany przez oprawę,

FIźródła — strumień wysyłany przez nieosłonięte źródło światła.
Sprawność opraw zmniejsza się znacznie w wyniku ich zakurzenia i zabrudze-
nia. Dlatego oprawy podczas eksploatacji powinny być okresowo czyszczone.
Oprawy oświetleniowe, podobnie jak inne odbiorniki energii elektrycznej,
dzieli się na klasy ochronności przeciwporażeniowej i stopnie ochrony IP
przed wpływami zewnętrznymi. Podział opraw oświetleniowych w zależności
od stopnia ochrony przed wpływami zewnętrznymi podano w tabl. 2.10.
Tablica 2.10
Podział opraw ze względu na stopnie ochrony IP
W zależności od rozkładu strumienia świetlnego w przestrzeni, oprawy

oświetleniowe dzieli się na 5 klas. Podział opraw na klasy oraz odpowiadający
mu podział strumienia świetlnego podano w tabl. 2.11.
66
Tablica 2.11
Klasy opraw oświetleniowych
Klasa Nazwa klasy (FIv/FI) * 100 [%]
I II oświetlenie bezpośrednie oświetlenie 90-100
II IV przeważnie bezpośrednie oświetlenie 60-90
V bezpośrednie oświetlenie przeważnie 40-60
pośrednie oświetlenie pośrednie 10-40 0-
10
FIv - strumień półprzestrzenny dolny oprawy.
FI - strumień całkowity oprawy.
W zależności od rodzaju źródła światła oprawy dzieli się na następujące

grupy:
— oprawy do żarówek,
— oprawy do świetlówek,
— oprawy do lamp rtęciowych,
— oprawy do lamp sodowych,
— oprawy do rtęciowo-żarowych,
— inne oprawy.
Poza tym oprawy oświetleniowe można podzielić w zależności od ich
przeznaczenia. Będą to następujące grupy:
— oprawy oświetleniowe przemysłowe,
— oprawy oświetleniowe zewnętrzne,
— oprawy oświetleniowe do pomieszczeń użyteczności publicznej,
— projektory oświetleniowe,
— oprawy oświetleniowe o specjalnym przeznaczeniu.
Podstawowe dane dotyczące wybranych typów opraw oświetleniowych
będą podane dalej.
2.3.2. OPRAWY DO ŻARÓWEK
OPRAWY DO ŻARÓWEK ZWIESZAKOWYCH TYP OR-1/1 I OR-1/2

Oprawy typu OR-1 są przeznaczone do oświetlenia ogólnego pomieszczeń
mieszkalnych oraz lokali użyteczności publicznej (sale wykładowe i konferen-
cyjne, izby szkolne, pawilony handlowe, biura).
Dane techniczne
Napięcie znamionowe 220 V
Źródło światła 100 W/E-27
Sprawność świetlna 0,90
Stopień zabezpieczenia przed wpływami zewnętrznymi IP20
Klasa ochronności 0
67
Szkic oraz krzywą rozsyłu światłości oprawy przedstawiono na rys. 2.2.
a) b)
Rys. 2.2. Oprawa do żarówek typu OR-I: a) szkic, b) krzywa rozsyłu Światłości
OPRAWY DO ŻARÓWEK ZWIESZAKOWYCH TYPU OZ

Oprawy typu OZ są przeznaczone do oświetlenia ogólnego pomieszczeń miesz-
kalnych oraz lokali użyteczności publicznej (biura, sklepy, szkoły, świetlice).
Elementem nośnym opraw jest rurka stalowa. Klosze są wykonane ze szkła
mlecznego.
Dane techniczne
Moc żarówek, rodzaje kloszy oraz wymiary opraw podano w tabl. 2.12,
a szkice oprawy i kloszy przedstawiono na rys. 2.3.
Rys. 2.3. Oprawa do żarówek typu OZ: a) szkic oprawy, b) szkice kloszy
68
Tablica 2.12
Moc żarówek, rodzaje kloszy oraz wymiary opraw typu OZ
żarówki [W] Nr formy klosza Wymiary [mm]
d h
60 1506 BO/250 x 265 440
100 1505 250 420
1504 230 440
240 445
150 1503 1502 1501 295 465
BO/300 x 100 260 465
275 465
300 530
60 1506 BO/250 x 265 690
100 1505 1504 250 720
230 690
240 695
150 1503 1502 1501 295 715
BO/300 x 100 260 715
275 715
300 780
P LAFONIERY DO ŻARÓWEK TYPU P

Oprawy typu P są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń miesz-
kalnych oraz lokali użyteczności publicznej (hotele, kawiarnie, sklepy). Są
przystosowane do przykręcania do niepalnego podłoża za pomocą dwóch wkrę-
tów. W oprawach tych należy stosować żarówki o bańkach matowanych.
Dane techniczne
Sprawność świetlna 0,50+0,70
Moc żarówek, rodzaje kloszy i ich wymiary podano w tabl. 2.13, a szkice
kloszy przedstawiono na rys. 2.4.
Rys. 2.4. Szkice kloszy oprawy do żarówek typu P
69
Tablica 2.13
Moc żarówek i rodzaje kloszy opraw typu P

Moc żarówek [W] Rodzaj klosza Nr szkicu Wymiary klosza [mm]
jasny 3 0250 x 115

jasny 3 O250x 100
mleczny 1 200 x 200 x 100
1 X 60 mleczny 1 250 x 250 x 100
mleczny 2 0 2OOx 100
mleczny 2 0 250 x 115
mleczny 2 0200 x 100
mleczny 1 250 x 250 x 100
mleczny 2 0 25Ox H5
1 x 60 mleczny 2 0 3OOx 125
jasny 3 0250 x 115
jasny 3 0 250 x 100
mleczny 1 250 x 250 x 100
mleczny 1 200 x 200 x 100
jasny 3 0 200 x 100
2x40 mleczny 2 0 200 x 100
mleczny 2 0 250 x 115
mleczny 1 250 x 250 x 100
jasny 3 0 250 x 115
mleczny 1 200 x 200 x 100
jasny 3 0250 x 115
2x40 jasny 3 0 25Ox 100
mleczny 2 0 25Ox 115
mleczny 1 250 x 250 x 100
OPRAWY DO ŻARÓWEK ŚCIENNE TYPU SOPS-1 X 100 W

Oprawy te są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń wilgotnych,
w których mogą być narażone na przypadkowe opryskiwanie wodą (łazienki,
piwnice, korytarze). Korpus oprawy jest wykonany z porcelany technicznej.
Klosz szklany jest połączony z korpusem gwintem G-85 i uszczelniony uszczel-
ką gumową. Oprawa jest przystosowana do bezpośredniego przykręcania do
ściany w układzie poziomo-skośnym kloszem w dół.
Dane techniczne
Klasa ochronności II
Szkic oraz krzywą rozsyłu Światłości oprawy przedstawiono na rys. 2.5. 70

Rys. 2.5. Oprawa do żarówek typu SOPS: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
OPRAWY DO ŻARÓWEK SUFITOWE TYPU OOS-100

Oprawy te są przeznaczone do oświetlania pomieszczeń zamkniętych o tempe-
raturze 5-35°C i wilgotności względnej powietrza nie przekraczającej 70%
(klatki schodowe, piwnice, korytarze). Korpus oprawy jest wykonany z por-
celany technicznej w kształcie walca. Klosz jest połączony z korpusem gwin-
tem G-85.
Dane techniczne
Źródło światła - żarówka 100 W
330* 0" 30*
Rys. 2.6. Oprawa do żarówek typu OOS-100: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
71
OPRAWY DO ŻARÓWEK ZWIESZAKOWE TYPU OG-200
Oprawy te są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń przemysło-
wych i rolniczych o przeciętnym zapyleniu i wilgotności oraz do oświetlania
terenów otwartych, wiat itp. Korpus oprawy jest wykonany z blachy stalowej,
odbłyśnik zaś z blachy aluminiowej.
Dane techniczne
Źródło światła - żarówka 200 W
Klasa ochronności I
Oprawy są produkowane w trzech rodzajach:
— do zawieszania na haku, h = 320 mm,
— z puszką przyłączeniową do zawieszania na haku, h - 350 mm,
— z puszką przyłączeniową do zawieszania na linie, h = 380 mm.
Rys. 2.7. Oprawa do żarówek typu OG-200; a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
OPRAWY DO ŻARÓWEK ZWIESZAKOWE TYPU OG-500

Oprawy te są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń przemysło-
wych i rolniczych w warunkach przeciętnego zapylenia i wilgotności oraz do
oświetlania terenów otwartych, wiat itp. Korpus oprawy jest wykonany z bla-
chy stalowej, odbłyśnik zaś z blachy aluminiowej.
Dane techniczne
Źródło światła - żarówka 300 W lub 500 W
72
Oprawy są produkowane w trzech rodzajach:
- do zawieszania na haku, h = 430 mm,
- z puszką przyłączeniową do zawieszania na haku, h = 460 mm,
- z puszką przyłączeniową do zawieszania na linie, h = 490 mm.
Rys. 2.8. Oprawa do żarówek typu OG-500: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
OPRAWY DO ŻARÓWEK BRYZGOODPORNE TYPU OIB-60 i OIIB-60

Oprawy te są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń o zwiększo-
nej wilgotności (łazienki, pralnie). Oprawę stanowi korpus ceramiczny z gwin-
tem do mocowania klosza kulistego mlecznego i żarówki.
Korpus oprawy OIIB-60 jest przymocowany do skośnej podstawy.
Rys. 2.9. Oprawa do żarówek typu OIB-60: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
73
Dane techniczne
Źródło światła — żarówka 60 W
Szkic oraz krzywą rozsyłu światłości oprawy OIB-60 przedstawiono na
rys. 2.9.
O PRAWY DO ŻARÓWEK STRUGOODPORNE TYPU OPKZ-60 W

Oprawy te są przystosowane do pracy na zewnątrz lub wewnątrz budynków,
w których mogą być narażone na bezpośrednie działanie wody (pralnie, far-
biarnie, łaźnie, oświetlenie zewnętrzne). Oprawę można mocować bezpośred-
nio na ścianie lub suficie. Korpus oprawy jest wykonany z porcelany technicz-
nej. Klosz szklany jest szczelnie połączony z korpusem.
Dane techniczne
Źródło światła — żarówka 60 W
Szkic oraz krzywą rozsyłu światłości opraw przedstawiono na rys. 2.10,
Rys. 2.10. Oprawa do żarówek typu OPKZ-60: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
74
2.3.3. OPRAWY DO ŚWIETLÓWEK
OPRAWY DO ŚWIETLÓWEK SUFITOWE I ZWIESZAKOWE TYPU OSOP-240

Oprawy są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń przemysłowych,
w których nie występuje nadmierna wilgoć i zapylenie. Korpus oprawy stanowi
belka montażowa typu OSO, wewnątrz której jest zamontowany osprzęt elek-
tryczny. Odbłyśnik jest wykonany z blachy stalowej. Oprawy są produkowane
w dwóch rodzajach: OSOPm-240 - mocowane do sufitu, OSOPz-240 - na
rurkach zwieszakowych.
Dane techniczne
Źródło światła 2 x LF 40 W
Współczynnik mocy 0,85
Stopień ochrony przed wpływami zewnętrznymi IP20
Klasa ochronności
OSOPm-240 I
OSOPz-240 0
Wskaźnik rozmieszczenia opraw s/Hm 1,52
Szkic oraz krzywą rozsyłu światłości oprawy przedstawiono na rys. 2.11,
sprawność zaś oświetlenia z wykorzystaniem opraw OSOP podano w tabl. 2.14.
Tablica 2.14
Sprawność oświetlenia z oprawami OSOP przy s/Hm =1,5 i Hs/Hm= 1/5
Ekwiwalentny współczynnik odbicia [%] Wskaźnik pomieszczenia w
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,46 0,52 0,57 0,60 0,66 0,69 0,72 0,75 0,77
70 30 0,41 0,47 0,52 0,56 0,61 0,65 0,68 0,72 0,74
10 0,37 0,43 0,48 0,52 0,58 0,62 0,66 0,69 0,72
50 0,45 0,50 0,55 0,59 0.64 0,67 0.70 0,72 0,75

50 30 0,40 0,46 0,51 0,55 0,60 0,64 0,67 0,70 0,73
10 0,36 0,42 0,48 0,51 0,57 0,61 0,65 0,68 0,71
30 0,40 0,46 0,50 0,54 0,59 0,63 0,66 0,69 0,71
30 10 0,36 0,42 0,47 0,51 0,56 0,61 0,63 0,67 0,70
0-100 0 0 0,35 0,40 0,45 0,49 0,55 0,58 0,62 0,65 0,68
s/Hm - stosunek odstępu między oprawami {s) do wysokości ich zawieszenia nad płaszczyz-
ną roboczą Hm. Hs /Hm - stosunek odległości płaszczyzny opraw od sufitu (Hs) do wysokości
ich zawieszenia nad płaszczyzną roboczą (Hm).
75
Rys. 2.11. Oprawa do świetlówek typu OSOP-240: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
OPRAWY DO ŚWIETLÓWEK ZWIESZAKOWE TYPU OPF-240-1

Oprawy są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń przemysło-
wych, hal fabrycznych, warsztatów, magazynów, w których nie występuje
nadmierna wilgoć i zapylenie. Korpus oprawy i odbłyśnik jest wykonany
z blachy stalowej lakierowanej. Oprawa jest przystosowana do mocowania
na zwieszakach łańcuchowych lub do bezpośredniego przykręcania do sufitu.
Dane techniczne
Szkic oprawy przedstawiono na rys. 2.12. Wartości światłości oprawy
dla różnych kątów w płaszczyźnie C o i C 90 podano w tabl. 2.15, a warto-
ści sprawności oświetlenia z wykorzystaniem opraw OPF-240-1 podano
w tabl. 2.16.
Rys. 2.12. Szkic oprawy do świetlówek typu OPF-240
76
Tablica 2.15
Światłość opraw typu OPF-240 [cd/1000 Im]
Kąt Światłoś oprawy Kąt Światłość oprawy

stopn C0 C90 stopni C0 ____ C90
0 209 209 95 7 11
5 208 209 100 7 13
10 205 209 105 7 15
15 200 206 110 7 17
20 195 202 115 7 19
25 189 196 120 8 23
30 184 190 125 8 26
35 180 181 130 10 29
40 174 171 135 11 32
45 164 158 140 19 36
50 158 146 145 19 38
55 152 133 150 23 39
60 140 117 155 24 40
65 124 101 160 26 39
70 99 77 165 29 37
75 74 59 170 31 38
80 48 38 175 32 36
85 23 20 180 17 36
90 11 14 i
Tablica 2.16
Sprawność oświetlenia z oprawami OPF-240 przy s/Hm ■ 1,5 i Hs/Hm = 1/5
Ekwiwalentny współczynnik odbicia Wskaźnik pomieszczenia w
[%]
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1.0 1,25 1,5 2,0 2,5 3,0 4.0 5,0
10 50 0.44 0,50 0,55 0,59 0,66 0,68 0,72 0,76 0,78
70 30 0,38 0,44 0,49 0.54 0,60 0,64 0,68 0,73 0,75
10 0,34 0,39 0,44 0,49 0.58 0,61 0,65 0,69 0,73
50 0.42 0,48 0,53 0,55 0,62 0.65 0,69 0,72 0,75
50 30 0,36 0,43 0,47 0,51 0,58 0,62 0,65 0,69 0,72
10 0,32 0,38 0,43 0,47 0,54 0,59 0,63 0,67 0,69
30 0,35 0,42 0,45 0,49 0,56 0,59 0,63 0,66 0,69
30
10 0,31 0,36 0,41 0 46 0,52 0,56 0,60 0,64 0,67
0-100 0 0 0,29 0,14 0,18 0 42 0,48 0,52 0,56 0,59 0,62
O PRAWY DO ŚWIETLÓWEK ZWIESZAKOWE TYPU OP-440-1

Oprawy są przeznaczone do oświetlania ogólnego hal fabrycznych, warszta-
tów, magazynów, w których nie przechowuje się materiałów palnych lub żrą-
cych. Obudowa oprawy jest wykonana z blachy stalowej i pomalowana lakie-
77
rem. Oprawa jest nieherrnetyzowana i jest przystosowana do zawieszania na
dwóch wieszakach łańcuchowych lub do bezpośredniego mocowania do sufitu.
Dane techniczne
Moc pobierana 180 W
Wskaźnik rozmieszczenia opraw slłłm 1,5
Szkic oprawy przedstawiono na rys. 2.13. Wartości światłości oprawy dla
różnych kątów w płaszczyźnie Co i C90 podano w tabl. 2.17, a wartości spraw-
ności oświetlenia z wykorzystaniem opraw OP-440-1 podano w tabl. 2,18.
Rys. 2.13. Szkic oprawy do świetlówek typu OP-440
Tablica 2.17
Światłość opraw typu OP-440-1 [cd/1000 Im]
Kat Światłość oprawy Kąt Światłość oprawy
stopni C0 C90 stopni C0 C90
0 189 189 95 7 4
5 189 188 100 8 8
10 189 186 105 9 16
15 189 183 110 10 19
20 188 179 115 12 22
25 187 174 120 14 24
30 182 167 125 16 26
35 175 159 130 19 28
40 166 149 135 19 31
45 156 141 140 20 32
50 144 128 145 30 33
55 129 114 150 43 34
60 110 99 155 54 34
65 91 81 160 58 33
70 68 64 165 55 30
75 37 44 170 47 28
80 27 27 175 28 28
85 12 12 180 11 28
90 7 3
78
Tablica 2.18
Sprawność oświetlenia z oprawami OP-440 przy s/Hm = 1,5 i Hs/Hm = O-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,41 0,45 0,51 0,55 0,59 0,63 0,65 0,68 0,69
70 30 0,36 0,41 0,46 0,51 0,55 0,60 0,62 0,65 0,67
10 0,32 0,37 0,43 0,47 0,52 0,56 0,60 0,63 0,65
50 0,39 0,43 0,48 0,52 0,56 0,59 0,61 0,64 0,68
50 30 0,34 0,39 0,44 0,48 0,53 0,56 0,58 0,62 0,64
10 0,31 0,38 0,41 0,45 0,50 0,54 0,57 0,59 0,62
30 0,33 0,38 0,41 0,45 0,50 0,53 0,55 0,58 0,60

30 10 0,30 0,35 0,39 0,43 0,47 0,51 0,54 0,57 0,58
(M00 0 0 0,27 0,32 0,36 0,39 0,44 0,47 0.49 0,52 0,54
OPRAWY DO ŚWIETLÓWEK SUFITOWE TYPU OM-240-1

Oprawy są przeznaczone do oświetlania ogólnego pomieszczeń użyteczności
publicznej oraz mieszkań. Korpus oprawy jest wykonany z blachy stalowej
i pomalowany białym lakierem. Klosz jest wykonany z mlecznego matapleksu
o powierzchni rowkowanej. Oprawa jest przystosowana do bezpośredniego
mocowania do sufitu lub ściany. Istnieje możliwość dodatkowego wyposażenia
oprawy w dwie rurki zwieszakowe o długości 200 mm.
Dane techniczne
Szkic oprawy przedstawiono na rys. 2.14. Wartości światłości oprawy dla
różnych kątów w płaszczyźnie Co i C90 podano w tabl. 2.19, a wartości spraw-
ności oświetlenia oprawami OM-240-1 podano w tabl. 2.20.
Rys. 2.14. Szkic oprawy do świetlówek typu OM-240
79
Tablica 2.19
Światłość opraw typu < DM-240-1 [cd/1000 Im]
Kat Światłość oprawy Kąt Światłość
C() [°]
c0 c90
0 180 160 95 83 4
5 160 159 100 81 4
10 160 156 105 78 4
15 159 152 110 73 4
20 157 145 115 66 4
25 151 136 120 58 4
30 146 125 125 49 4
35 142 116 130 41 4
40 140 108 135 32 4
45 134 99 140 24 4
50 129 90 145 18 4
55 124 80 150 13 4
60 119 69 155 9 4
65 113 57 160 7 4
70 106 44 165 5 4
75 98 31 170 4 4
80 91 19 175 4 4
85 86 9 180 4 4
90 84 4
Tablica 2.20
Sprawność oświetlenia z oprawami OM-240 przy s/Hm = 1,5 I Hs/Hm = 0-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1.0 1,25 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0
10 50 0.37 0,42 0,46 0,51 0,55 0,58 0,61 0,65 0,65
70 30 0,32 0,37 0,41 0,45 0,51 0,54 0,57 0,61 0,63
10 0,28 0,32 0,37 0,41 0,46 0,51 0,54 0,58 0,61
50 0,35 0,40 0,43 0,46 0,51 0,54 0,57 0,59 0,61
50 30 0,29 0,34 0,39 0,43 0,47 0,51 0,53 0,57 0,59
10 0,26 0,31 0,35 0,39 0,43 0,48 0,50 0,54 0,57
30 0,28 0,33 0,38 0,40 0,44 0,47 0,49 0,53 0,55
30 10 0,29 0,33 0,36 0,41 0,44 0,47 0,51 0,53
0,25
0-100 0 0 0,22 0,26 0,29 0,32 0,36 0,39 0,42 0,45 0,47
B ELKI MONTAŻOWE DO ŚWIETLÓWEK TYPU OSO

Belki montażowe są przeznaczone do oświetlania ogólnego wnętrz użyteczno-
ści publicznej oraz pomieszczeń przemysłowych, w których nie występuje
nadmierna wilgoć oraz zapylenie. Korpus oprawy stanowi wyprofilowana belka
z blachy stalowej o przekroju kwadratowym pomalowana białym lakierem
80
i zamknięta obustronnie boczkami z tworzywa sztucznego, będącymi jedno-
cześnie oprawkami świetlówek. Oprawy są produkowane w dwóch rodzajach:
<jo bezpośredniego mocowania na stropie (OSOm) oraz do mocowania na
rurkach zwieszakowych (OSOz) o długości 434 mm.
Dane techniczne
Klasa ochronności:
dla wykonania OSOm I0
dla wykonania OSOz Wskaźnik rozmieszczenia
opraw s/Hm: 1,75
dla opraw jednoświetlówkowych 1,56
dla opraw dwuświetlówkowych
Szkic opraw typu OSO przedstawiono na rys. 2.15, a wymiary podano
w tabl. 2.21. Wartości światłości tych opraw dla różnych kątów w płaszczyź-
nie Co i C90 podano w tabl. 2.22, zaś wartości sprawność oświetlenia oprawami
OSO podano w tabl. 2.23 i 2.24.
Rys. 2.15. Szkic oprawy do Świetlówek typu OSOz
Tablica 2.21
Źródła światła, sprawność świetlna oraz wymiary opraw typu OSO
Źródło światła Sprawność świetlna Wymiary [mm]
a b
1 x20 W 0,96 300 614
2x20 W 0,92 300 614
1 x40 W 0,96 600 1224
2x40 W 0,92 600 1224
1 x65 W 0,96 600 1524
2x65 W 0,92 600 1524
81
Tablica 2.22
Tablica 2.23
Sprawność oświetlenia z oprawami OSO 2x20, 2x40, 2x65 przy s/Hm = 1,5 i Hs/Hm =0-l/5
[%]
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1.25 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,41 0,47 0.52 0,56 0,62 0,66 0,69 0,72 0,74

70 30 0,35 0,41 0,46 0,51 0,57 0,61 0,65 0,69 0,71
10 0.31 0,36 0,41 0,46 0,52 0,57 0,61 0,65 0,69
50 0.36 0,42 0,46 0,49 0,54 0,58 0,61 0,63 0,66

50 30 0,31 0,36 0,41 0,45 0,50 0,54 0,57 0,61 0,63
10 0,28 0,32 0.37 0,41 0,46 0,51 0,54 0,58 0,61
30 0,28 0,33 0,36 0,39 0,44 0,47 0,50 0,53 0,55

30 10 0,24 0.29 0,32 0,36 0.41 0.45 0,48 0,51 0,53
0-100 0 0 0,19 0.23 0,26 0,28 0,32 0.35 0,37 0,40 0,42
82
Tablica 2.24
Sprawność oświetlenia z oprawami OSO 1x20, 1x40, 1x65 przy s/Hm = 1,5 I H/Hm = O-l/5
[%]
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1,5 2,0 2,5 3,0 4.0 5.0
10 50 0,42 0,48 0,54 0,58 0,64 0,68 0,72 0,76 0,78
70 30 0,35 0,41 0,47 0.51 0,58 0,63 0,67 0,71 0,75
10 0,30 0,36 0,41 0,46 0,53 0,58 0,62 0,67 0,71
50 0,38 0,43 0,48 0,52 0.57 0,61 0,64 0,68 0,7!
50 30 0,32 0,37 0,42 0,46 0,52 0,57 0,60 0,65 0,67
10 0,28 0,33 0,38 0,42 0,48 0,53 0,56 0,61 0,65
30 0,29 0.34 0,38 0,41 0,47 0,50 0,54 0,58 0,60
30 10 0,25 0,29 0,34 0,38 0,43 0,47 0,51 0,55 0,58
0-100 0 0 0,20 0,24 0,27 0,30 0,35 0,39 0,39 0,45 0,48
O PRAWA DO ŚWIETLÓWEK HERMETYCZNA TYPU FA

Oprawa jest przeznaczona do oświetlania ogólnego pomieszczeń przemysło-
wych o zwiększonej wilgotności i korozyjnym oddziaływaniu środowiska.
Obudowa oprawy jest wykonana z poliestru wzmocnionego włóknem szkla-
nym. Klosz jest wykonany z odpornego na uderzenia poliwęglanu. Oprawa
jest przystosowana do bezpośredniego mocowania do stropu za pomocą koł-
ków rozporowych. Producentem jest „Aga Light" Sp. z o.o.
Dane techniczne
Współczynnik mocy > 0,9
Stopień ochrony IP 65
Szkic oraz krzywą rozsyłu światłości oprawy typu FA jednoświetlówkowej
przedstawiono na rys. 2.16, zaś dwuświetlówkowej na rys. 2.17. Wymiary
oraz moce opraw i zastosowanych świetlówek podano w tabl. 2.25.
Tablica 2.25
Wymiary i dane techniczne opraw typu FA
Liczba i moc Wymiary opraw Moc oprawy
Typ oprawy świetlówek Długość L Odstęp L1 Szerokość Wysokość

[W] [mm] [mm) [mm] [mm] [W]
FA 1x36 W 1x36 1283 660 113 99 44,5
FA 1x58 W 1x58 1583 900 113 99 70
FA 2x18 W 2x18 673 450 170 99 44,5
FA 2x36 W 2x36 1283 660 170 99 89
FA 2x58 W 2x58 1583 900 170 99 140
83
O 15 30 45
Rys. 2.16, Oprawa typu FA jednoświetlówkowa: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
Rys. 2.17. Oprawa typu FA dwuświetlówkowej: a) szkic oprawy, b) krzywa rozsyłu światłości
84
OPRAWY DO ŚWIETLÓWEK TYPU TBS
Oprawy typu TBS są przeznaczone do wbudowania w sufit. Korpus oprawy
jest profilowany wielokrotnie, cynkowany i lakierowany na biało. Oprawy są
wykonywane jako jednoświetlówkowe (TBS 185) oraz jako 2-^4 świetlówko-
vve (TBS 312). Oprawy te mogą być wyposażane w 4 różne rastry:
L — raster płytkowy biały
M2 — odbłyśnik schodkowy z aluminium matowanego, płytki poprzecz-
ne z aluminium profilowanego
M5 — odbłyśnik paraboliczny z aluminium matowanego, płytki
poprzeczne w kształcie litery V
C6 — paraboliczne odbłyśniki wzdłużne i płytki poprzeczne z alumi-
nium polerowane i anodowane
Stopień ochrony opraw przed wpływami zewnętrznymi - IP 20, klasa
ochronności — I. Producentem jest „Philips Lighting Poland".
Dane techniczne opraw i zastosowanych świetlówek oraz liczby opraw
potrzebnych do oświetlenia pomieszczeń standardowych o powierzchni 20 lub
50 m2 podano w tabl. 2.26.
Charakterystyka pomieszczeń standardowych: wysokość 3 m, wskaźnik po-
mieszczenia w = 3, współczynniki odbicia sufitu/ścian/podłogi — 0,7/0,5/0,2,
współczynnik zapasu 1,25, płaszczyzna robocza 0,85 m nad podłogą.
Tablica 2.26
Dane techniczne opraw typu 185/312
Liczba i moc Wymiary opraw TBS opraw
Liczba Maksymalny odstęp
dla 500 lx
Typ opraw świetlówek długość szerokość 20 m2 50 m2 wzdłużnie poprzecznie
tIW1
" i [mm] [mm] [szt.] [szt.] [m] [m]
TBS 185 L 1x36 1247 185 7,5 15,3 1,6 3,7
TBS 185 L 1x58 1560 185 4,9 10,0 1,6 3,7
TBS 312 L 2x36 1247 309,5 3,8 7,8 1,6 3,7
TBS 312 L 2x58 1560 309,5 2,5 5,1 1,6 3,7
TBS 312 L 3x18 622 622 5,6 11,4 2,4 2,5
TBS 312 L 4x18 622 622 4,5 9,1 2,4 2,5
TBS 185 M2 1x36 1247 185 7,3 14.8 1,6 4,1
TBS 185 M2 1x58 1560 185 4,8 9,7 1,6 4,1
TBS 312 M2 2x36 1247 309.5 3,7 7,5 1,6 4,1
TBS 312 M2 2x58 1560 309.5 2,4 4,9 1.6 4,1
TBS 312 M2 3x18 622 622 5,6 11.2 2,5 2,5
TBS 312 M2 4x18 622 622 4,5 9,0 2,5 2,5
TBS 185 M5 1x36 1247 185 7,8 16,2 1,6 4,1
TBS 185 M5 1x58 1560 185 5,1 10,6 1,6 4,1
TBS 312 M5 2x36 1247 309,5 4,0 8,3 1,6 4,1
TBS 312 M5 2x58 1560 309,5 2,6 5,4 1.6 4,1
TBS 312 M5 3x18 622 622 6,0 12,4 2,5 2,5
TBS 312 M5 4x18 622 622 4,8 9,9 2,5 2.5
TBS 185 C6 1x36 1247 185 7,2 15,0 1,6 2,7
TBS 185 C6 1x58 1560 185 4,7 9,8 1,6 2,7
TBS 312 C6 2x36 1247 309,5 3,8 7,8 1,6 2,7
TBS 312 C6 2x58 1560 309,5 2,5 5,2 1,6 2,7
TBS 312 C6 3x18 622 622 5,7 12,0 2,3 2,3
TBS 312 C6 4x18 622 622 4,0 8,4 2,3 2,3
85
O PRAWY DO ŚWIETLÓWEK TYPU TCS
Oprawy typu TCS są przeznaczone do mocowania na suficie. Oprawy są wy-
konywane w obudowie białej jako jedno-, dwu-, trzy- i czteroświetlówkowe.
Oprawy te mogą być wyposażane w 4 różne rastry:
L — raster płytkowy biały
M2 — odbłyśnik schodkowy z aluminium matowanego, płytki poprzeczne
z aluminium profilowanego M5 — odbłyśnik paraboliczny z
aluminium matowanego, płytki poprzeczne
w kształci litery V C6 — paraboliczne odbłyśniki wzdłużne i płytki
poprzeczne z aluminium
polerowane i anodowane
Stopień ochrony opraw przed wpływami zewnętrznymi - IP 20, klasa
ochronności - I. Producentem jest „Philips Lighting Poland".
Dane techniczne opraw i zastosowanych świetlówek oraz liczby opraw
potrzebnych do oświetlenia pomieszczeń o powierzchni 20 lub 50 m podano
w tabl. 2.27. Charakterystyka pomieszczeń standardowych: wysokość 3 m, wskaź-
nik pomieszczenia w=3, współczynniki odbicia sufitu/ścian/podłogi — 0,7/0,5/0,2,
współczynnik zapasu 1,25, płaszczyzna robocza 0,85 m nad podłogą.
Tablica 2.27
Dane techniczne opraw typu TCS 314
Liczba i moc Wymiary opraw Liczba opraw Maksymalny odstęp
świetlówek dla 500 lx
Typ opraw długość szerokość 20 m2 50 m2 wzdłużnie poprzecznie
[W] Imm] [mm] [szt.] [szt.] [m] [m]
TCS 314 L 1x36 1258 195 7,5 15,3 1,6 3,7
TCS 314 L 1x58 1571 195 4,9 10,0 1,6 3,7
TCS 314 L 2x36 1258 320 3,8 7,8 1,6 3.7
TCS 314 L 2x58 1571 320 2,5 5,1 1,6 3,7
TCS 314 L 3x18 633 632 5,6 11,4 2,4 2,5
TCS 314 L 4x18 633 632 4,5 9,1 2,4 2,5
TCS 314 M2 1x36 1258 195 7,3 14,8 1.6 4,1
TCS 314 M2 1x58 1571 195 4,8 9,7 1,6 4,1
TCS 314 M2 2x36 1258 320 3,7 7,5 1,6 4,1
TCS 314 M2 2x58 1571 320 2,4 4,9 1,6 4,1
TCS 314 M2 3x18 633 632 5,6 11,2 2,5 2,5
TCS 314 M2 4x18 633 632 4,5 9,0 2,5 2,5
TCS 314 M5 1x36 1258 195 7,8 16,2 1,6 4,1
TCS 314 M5 1x58 1571 195 5.1 10,6 1,6 4,1
TCS 314 M5 2x36 1258 320 4,0 8,3 1,6 4,1
TCS 314 M5 2x58 1571 320 2,6 5,4 1,6 4,1
TCS 314 M5 3x18 633 632 6,0 12,4 2,5 2,5
TCS 314 M5 4x18 633 632 4,8 9,9 2,5 2,5
TCS 314 C6 1x36 1258 195 7,2 15,0 1.6 2,7
TCS 314 C6 1x58 1571 195 4,7 9,8 1,6 2,7
TCS 314 C6 2x36 1258 320 3,8 7,8 1,6 2,7
TCS 314 C6 2x58 1571 320 2,5 5.2 1,6 2,7
TCS 314 C6 3x18 633 632 5,7 12,0 2,3 2,3
TCS 314 C6 4x18 633 632 4,0 8,4 2,3 2,3
86
2.3.4. OPRAWY DO LAMP WYŁADOWCZYCH
OPRAWY DO WYSOKOPRĘŻNYCH LAMP WYŁADOWCZYCH TYPU OPR, OSP

I OPH
Oprawy są przeznaczone do oświetlenia wnętrz przemysłowych, w których nie
występuje nadmierne osadzanie się pyłów. Można je także stosować w miejs-
cach narażonych na opady deszczu. Oprawa składa się z korpusu
osprzętu i statecznika, które są wykonane ze stopu aluminium, oraz
odbłyśnika z blachy aluminiowej. Oprawy są przystosowane do zawieszania
na linie o średnicy od 6 do 12,5 mm lub nakręcania na rurkę z gwintem M20.
Dane techniczne
Oprawy są produkowane w pięciu rodzajach. Rodzaje wykonań w zależno-
ści od typu i wielkości źródeł światła podano w tabl. 2.28. Szkic opraw przed-
stawiono na rys. 2.18, zaś wartości światłości dla wybranych kątów podano
w tabl. 2.29. Wartości sprawności oświetlenia pomieszczeń poszczególnymi
rodzajami opraw typu OPS, OPR i OPH zestawiono w tabl. 2.30-2.36.
Rys. 2.18. Szkic oprawy do wysokoprężnych lamp wyładowczych

OPR, OPS i OPH
Tablica 2.28
Rodzaje opraw typu OPR, OPS i OPH

Typ oprawy Źródło światła Sprawność świetlna Wskaźnik slHm
OPR- LRF 250 0,74 1,2
OPS-250 WLS 250 0,73 1,41
Na 250 0,74 1,30
OPR- LRF 400 0,64 1,3
OPS-400 WLS 400 0,71 1,37
Na 400 0,63 1,.2
OPH-400 LRJ400 0,75 1,367
LRJD 400 0,74 1,38
87
Tablica 2.29
Światłość opraw typu OPR, OPS i OPH
Światłość opraw [cd/1000 Im]
Kąt OPR-250 OPS-250 OPS-250 OPR-400 O PS-400 OPS-400 OPH-400 OPH-400
stopni z lampą z lampą z lampą z lampą z lampą z lampą z lampą z lampą
LRF WLS Na LRF WLS Na LRJ LRJD
250 W 250 W 250 W 400 W 400 W 400 W 400 W 400 W
0 331 268 328 320 278 331 300 280
5 329 266 325 318 276 329 309 285
10 323 261 319 312 272 321 305 280
15 311 255 308 300 270 300 299 278
20 294 252 292 283 260 289 287 270
25 275 242 273 263 246 266 271 257
30 253 228 252 239 229 240 253 242
35 228 212 228 213 211 212 229 225
40 203 196 204 190 193 188 207 207
45 182 180 182 169 177 165 185 189
50 164 168 164 130 164 126 166 172
55 137 155 137 89 150 83 149 157
60 96 132 97 55 116 50 116 118
65 54 73 56 35 66 32 58 50
70 28 30 30 23 29 20 27 27
75 16 18 17 15 17 13 17 17
80 10 11 10 8 10 7 9 10
85 5 6 5 3 4 3 5 5
90 3 3 2 1 1 1 2 2
95-180 0 0 0 0 0 0 0 0
Tablica 2.30
Sprawność oświetlenia z oprawami OPR-250 (lampy LRF 2S0 W) i oprawami OPS-250
(lampy Na 250 W) przy sIHm = 1,25 i Hs/Hm = O-l/5

[%]
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5.0
10 50 0,47 0,52 0,57 0.60 0,65 0,67 0,69 0,72 0.73
70 30 0.42 0,48 0,53 0,56 0,61 0,65 0,67 0,70 0,71
10 0.39 0,44 0,50 0,53 0,59 0,62 0,65 0,68 0,70
50 0,46 0,51 0,56 0,59 0,63 0,66 0,68 0,70 0,72
50 30 0,42 0,47 0,52 0,55 0,60 0,63 0,65 0,68 0,70
10 0,39 0,44 0,49 0,53 0,58 0,61 0,64 0,67 0,69
30 0,42 0.46 0,52 0,55 0,59 0,63 0,64 0,67 0,69
30 10 0,39 0,44 0,49 0,52 0,57 0,60 0,62 0,66 0,68
0-100 0 0 0,37 0,42 0,47 0,51 0,56 0,59 0,61 0,64 0,65
88
Tablica 2.31
Sprawność oświetlenia z oprawami OPS-250 (lampy WLS 250 W) przy s/Hm = 1,5
i Hs/Hm = 0-1/5
pkwiwalentny współczynnik odbicia [%] Wskaźnik pomieszczenia w
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1.0 1,25 1,5 2,0 2.5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,44 0,50 0,55 0,58 0,63 0,65 0,68 0,70 0,72
70 30 0,40 0.45 0,51 0.54 0.59 0,63 0,65 0,68 0,70
10 0,36 0,42 0.47 0,51 0,57 0,60 0,63 0,66 0,68
50 0,43 0,48 0,53 0,57 0,62 0,65 0,66 0,68 0,70
50 30 0,39 0.44 0,50 0,53 0,58 0,62 0,64 0,67 0,68
10 0,36 0,41 0,47 0,51 0.56 0.59 0.62 0,65 0,67
30 0,39 0,44 0.49 0,52 0,57 0,61 0,63 0,65 0,67
30 10 0,36 0,41 0,46 0,50 0.55 0,59 0,61 0,64 0.66
0-100 0 0 0,34 0,40 0,45 0,48 0,53 0.57 0,59 0,62 0,64
Tablica 2.32
Sprawność oświetlenia z oprawami OPR-400 (lampy LRF 400 W) przy s/Hm = 1,25
i Hs/Hm= 0-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1,5 2,0 2.5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,43 0.47 0,51 0,54 0.57 0,59 0,61 0,63 0,64
70 30 0,39 0,44 0,48 0.50 0,54 0.57 0,59 0,61 0,62
10 0,36 0,41 0.45 0.48 0,52 0,55 0,57 0,59 0,61
50 0.42 0,46 0,50 0,53 0,56 0,58 0,60 0,61 0,63
50 30 0,39 0,43 0.47 0,50 0,54 0.56 0,58 0,60 0,62
10 0,36 0.40 0,45 0,48 0,52 0,54 0,56 0,59 0,60
30 0.39 0,42 0.47 0,49 0,53 0,55 0,57 0,59 0,60
30 10 0,36 0,40 0,45 0,47 0.51 0,54 0,55 0,58 0,60
0-100 0 0 0.35 0,39 0,43 0,46 0,50 0.52 0,54 0,56 0,58
Tablica 2.33
Sprawność oświetlenia z oprawami OPS-400 (lamp] i Na 400 przy = 1,25
i HJHm = O-rl/5 W
Ekwiwalentny współczynnik odbicia \%] Wskaźnik pomieszczenia w
_ płaszczyzny roboczej sufitu ścian 08 10 1.25 1 5 20 %* 3,0 4.0 5,0
50 0.43 0,47 0,50 0,53 0,57 0,58 0,60 0,62 0.63
70 30 0,39 0,43 0,48 0,50 0,54 0.57 0,58 0,60 0,61
10 0.36 0.41 0,45 0,48 0.52 0,55 0,56 0.59 0,60
10 50 0,42 0.46 0,50 0,52 0,55 0,58 0,59 0,60 0,62
50 30 0.38 0,43 0.47 0.49 0,53 0,56 0,57 0,59 0,61
10 0,36 0,40 0,45 0,48 0,51 0,54 0,56 0,58 0.60
30 0.38 0,42 0,46 0,49 0.52 0,55 0,56 0.58 0.59
30 0.36 0,40 0,45 0,47
10 0.51 0,53 0,55 0,57 0,58
L ___ 0-100 0 0 0,35 0,39 0.43 0,46 0,49 0,52 0,53 0,56 0,57
89
Tablica 2.34
Sprawność oświetlenia z oprawami OPH-400 (lampy LRJ 400 W) przy s/Hm = 1,25
i Hs/Hm = 0-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1.5 2.0 2.5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,47 0,53 0,58 0,61 0,66 0,68 0,70 0,73 0,75
70 30 0,43 0,48 0.54 0.57 0,62 0,66 0,68 0.71 0,72
10 0,39 0,45 0,50 0.54 0,59 0,63 0,66 0.69 0,71
50 0,46 0,51 0,56 0.60 0,64 0,67 0,69 0,71 0,73
50 30 0.42 0.47 0,53 0,56 0.61 0,64 0,66 0,69 0,71
10 0.39 0,44 0,50 0,54 0.59 0,62 0,65 0,68 0,70
30 0,42 0,47 0.52 0,55 0,60 0,64 0,66 0,68 0,70
30 10 0,39 0,44 0.49 0,53 0,58 0,61 0,64 0,67 0.69
0-100 0 0 0,37 0.43 0,48 0,51 0,56 0,60 0,62 0,65 0,67
Tablica 2.3!
Sprawność oświetlenia z oprawami OPS-400 (lampy WLS 400 W) przy s/Hm = 1,25
i Hs/Hm = 0-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1,5 2,0 2,5 3.0 4,0 5,0
10 50 0,44 0,49 0,54 0,57 0,62 0,64 0,66 0,69 0,70
70 30 0,39 0,45 0,50 0,53 0,58 0,62 0.64 0.67 0,68
10 0,36 0,42 0.47 0,50 0,56 0,59 0,62 0,65 0,67
50 0,43 0,48 0,53 0.56 0,60 0,63 0,65 0,67 0,68
50 30 0.39 0.44 0,49 0,52 0,57 0,60 0,62 0,65 0,67
10 0,36 0,41 0,46 0,50 0.55 0,58 0,61 0,64 0,66
30 0,39 0,44 0,49 0,52 0.56 0,60 0,62 0,64 0,66
30 10 0,36 0,41 0,46 0,49 0,54 0,58 0,60 0,63 0,65
0-100 0 0 0,34 0,39 0,44 0,48 0,53 0,56 0,59 0.61 0,63
Tablica 2.36
Sprawność oświetlenia z oprawami OPH-400 (lampy LRJD 400 W) przy slHm = 1,5
i Hs/Hm = 0-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1,0 1,25 1,5 2.0 2,5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,46 0,52 0,56 0,60 0.65 0,67 0,69 0,72 0,73
70 30 0,41 0,47 0,52 0,56 0,61 0,65 0.66 0,70 0,71
10 0,38 0.44 0,49 0,52 0.58 0,64 0,64 0,67 0,70
50 0,45 0,50 0,55 0,59 0,63 0,66 0,68 0,70 0,72
50 30 0.41 0,46 0,52 0.58 0,60 0,63 0,65 0,68 0,70
10 0,38 0,43 0,49 0,52 0,57 0,61 0,64 0,67 0,69
30 0,41 0,46 0,51 0,54 0,59 0,62 0,64 0,67 0,69
30 10 0.38 0,43 0,48 0,52 0,57 0,60 0,62 0,66 0 68
0-100 0 0 0,36 0,41 0,47 0,50 0,55 0,59 0.61 0,64 0,66
90
OPRAWY DO LAMP RTĘCIOWYCH PYŁOODPORNE TYPU ORP
Oprawy są przeznaczone do oświetlenia hal fabrycznych, magazynów i innych
pomieszczeń, w których występuje duże zapylenie. Korpus oprawy oraz od-
błyśnik są wykonane z blachy stalowej i pomalowane lakierem. W korpusie
oprawy jest umieszczony statecznik oraz kondensator kompensujący moc bier-
ną. Odbłyśnik oprawy jest zamykany od dołu kloszem szklanym. Do zawie-
szania oprawy służy puszka rozgałęźna umożliwiająca również przelotowe
łączenie opraw. Szkic oprawy typu ORP-125/E-I przedstawiono na rys. 2.19,
opraw zaś typu OPR-250/E-1 i OPR-400/E-1 na rys. 2.20. Dane techniczne
opraw typu OPR podano w tabl. 2.37.
Rys. 2.19. Szkic oprawy do lamp Rys. 2.20. Szkic oprawy do lamp rtęcio-
rtęciowych typu ORP-125/E-1 wych typu ORP-250/E-1 (h = 665 mm)
i ORP-400/E-1 (h = 690 mm)
Tablica 2.37
Dane techniczne opraw typu ORP
Parametry Rodzaj oprawy
ORP-125/E-1 ORP-250/E-1 ORP-400/E-1
Napięcie znamionowe Źródło światła 220 V LRF 220 V LRF 220 V LRF
Sprawność świetlna Współczynnik 125 W 0,66 250 W 0,56 400 W 0,55
mocy Stopień ochrony przed wpływami 0,97 0,89 0,89
zewnętrznymi Klasa ochronności IP51 I IP51 I IP50 I
Szczegółowe wartości światłości opraw podano w tabl. 2.38, a wartości

Sprawności oświetlenia oprawami ORP w tabl. 2.39-2.41.
91
Tablica 2.38
Światłość opraw typu ORP [cd/1000 Im]
Kąt Światłość oprawy
stopni ORP-125/E-1 ORP-250/E-I ORP-400/E-1
0 160 172 170

5 159 172 169
10 153 172 168
15 151 170 168
20 148 166 162
25 143 164 161
30 138 167 164
35 133 176 171
40 131 177 170
45 131 167 160
50 130 140 136
55 130 108 107
60 125 73 78
65 110 47 52
70 78 29 32
75 43 18 17
80 19 12 11
85 6 9 7
90 3 7 5
95 0 5 3
Sprawność oświetlenia z oprawami ORP-125/E-1 przy s/Hm = 1,5 i Tablica 2.39

Hs/Hm=0-1/5
Ekwiwalentny współczynnik Wskaźnik pomieszczenia w
odbicia [%]
płaszczyzny sufitu ścian 0.8 1,0 1,25 1,5 2.0 2.5 3,0 4,0 5.0
roboczej
10 50 0,30 0,35 0.39 0.42 0,45 0,49 0,52 0.54 0,58
70 30 0,27 0,31 0,36 0,39 0.44 0.47 0,49 0.52 0.54
10 0,23 0,28 0,32 0,35 0,41 0.45 0,47 0,50 0,53
50 0,30 0,35 0,39 0,41 0.46 0,49 0,50 0.52 0.55

50 30 0,26 0,31 0,35 0,38 0,42 0.46 0,48 0,50 0,53
10 0,23 0.28 0,32 0,35 0,40 0,44 0,46 0,49 0,52
30 0,26 0,31 0.35 0,37 0,42 0,45 0,47 0,49 0,52
30 10 0,23 0,27 0,32 0,35 0,40 0,44 0,46 0,48 0,51
0-100 0 0 0.21 0,26 0,30 0.33 0,38 0,42 0,44 0,47 0.49
92
Tablica 2.40
Sprawność oświetlenia z oprawami ORP-250/E-1 przy s/Hm = 1,5 i Hs/Hm = O-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1.0 1,25 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0
10 50 0,34 0,39 0,42 0,45 0,49 0,50 0,52 0,54 0,55

70 30 0,31 0,35 0,39 0,41 0,46 0,48 0,50 0,52 0,53
10 0,28 0,32 0,36 0,36 0,39 0,44 0,49 0,50 0,52
50 0.34 0,38 0,41 0,44 0,48 0,49 0,51 0,53 0,54
50 30 0,30 0,34 0,39 0,41 0,45 0,47 0,49 0,51 0,53
10 0,27 0,32 0,36 0,39 0,43 0,45 0,48 0,50 0,52
30 30 0.30 0,34 0,38 0,40 0,44 0,46 0,49 0,50 0,52
10 0,27 0,32 0,36 0,39 0.43 0,45 0,47 0,49 0,51
0-100 0 0 0,26 0,31 0,35 0,38 0,41 0,44 0,46 0,48 0,49
Tablica 2.41
Sprawność oświetlenia z oprawami ORP-400/E-1 przy s/Hm = 1,5 i Hs/Hm = 0-1/5
płaszczyzny roboczej sufitu ścian 0,8 1.0 1.25 1.5 2.0 2,5 3.0 4,0 5,0
10 50 0.34 0,38 0,4 1 0,43 0,47 0,49 0.51 0.53 0,54

70 30 0,30 0,34 0,37 0,40 0,45 0.47 0,48 0,50 0,52
10 0,28 0,32 0,35 0,38 0,42 0,45 0.47 0,50 0,51
50 0.33 0,37 0.40 0,42 0,47 0.48 0.50 0,52 0,53

50 30 0,29 0,34 0,37 0,40 0,44 0,46 0,47 0,50 0,52
10 0,27 0,31 0.35 0,38 0,42 0,45 0.46 0,49 0,51
30 30 0,29 0,34 0,36 0.39 0,43 0,45 0,47 0,49 0.51

10 0,27 0.31 0,35 0,37 0,41 0,44 0,45 0,48 0.50
0-100 0 0 0,26 0,30 0,34 0,35 0,40 0.42 0.45 0,47 0,48
OPRAWY PRZEMYSŁOWE SERII ALFA i BETA
Oprawy serii ALFA i BETA są to uniwersalne oprawy odbłyśnikowe do insta-

lowania wysokoprężnych lamp wyładowczych rtęciowych, sodowych i metalo-
halogenkowych o mocach 250 i 400 W firmy ES-System. Oprawy serii ALFA
przeznaczone są do oświetlania pomieszczeń produkcyjnych, magazynowych,
hurtowni, dużych obiektów handlowych oraz sal sportowych. Zalecana wy-
sokość instalowania wynosi 6-12 m. Szkic oraz krzywą rozsyłu światłości
opraw typu ALFA przedstawiono na rys. 2.21.
93
Oprawy serii BETA przeznaczone są do oświetlania pomieszczeń produkcyj
nych i magazynowych. Zalecana wysokość instalowania wynosi 6-M2 m. Szki<
oraz krzywą rozsyłu światłości opraw typu BETA przedstawiono na rys. 2,22.
30' 0' 30'
Rys. 2.22. Oprawa przemysłowa typu BETA: a) szkic oprawy, b) krzywe rozsyłu światłości
94
2.4. SILNIKI ELEKTRYCZNE
2.4.1- WPROWADZENIE
Silniki elektryczne są, obok źródeł światła, najczęściej spotykanymi odbiorni-
kami energii elektrycznej. Podstawowymi parametrami charakteryzującymi
silniki elektryczne są:
- napięcie znamionowe,
_ nioc znamionowa,
- prąd rozruchowy,
- moment rozruchowy i znamionowy,
- współczynnik mocy.
Naj powszechniej stosowanymi silnikami elektrycznymi są silniki trójfazo-
we indukcyjne (asynchroniczne) oraz trójfazowe silniki synchroniczne. Stoso-
wane są również silniki indukcyjne jednofazowe, ale nie mają one istotnego
wpływu na pracę sieci i instalacji elektroenergetycznych ze względu na ich
małe moce. Silniki trójfazowe indukcyjne i synchroniczne produkowane są na
następujące napięcia znamionowe: 220 V, 380 V, 500 V i 6000 V. Są rów-
nież silniki trójfazowe wykonane na podwójne napięcia, np. 220/380 V. Silni-
ki te mają wyprowadzone końcówki każdej fazy i mogą pracować bądź przy
połączeniu uzwojeń w gwiazdę, bądź w trójkąt. Silniki indukcyjne jednofazo-
we wykonuje się zwykle na napięcie 220 V. Silniki elektryczne budowane są
o mocach od kilkunastu watów do kilku megawatów. Silniki niskiego napięcia
budowane są o mocach do 250 kW.
Moc znamionowa silników jest to moc oddawana przez silnik (moc me-
chaniczna na wale silnika). Dla silnika trójfazowego moc tę określa wzór
(2.7)
Cechą charakterystyczną każdego silnika jest rodzaj jego pracy. Rozróżnia
się następujące rodzaje pracy silników:
51 — praca ciągła
52 — praca dorywcza
53 — praca przerywana
54 — praca przerywana z dużą liczbą łączeń i hamowaniem mechanicznym
55 — praca przerywana z dużą liczbą łączeń i hamowaniem elektrycznym
56 — praca przerywana z przerwami jałowymi
57 — praca długotrwała z dużą liczbą łączeń i hamowaniem elektrycznym
58 — praca długotrwała z okresową zmianą prędkości obrotowej
Najczęściej stosowane rodzaje pracy to: praca ciągła — Sl, przerywana
- S3 i dorywcza - S2.
Praca ciągła jest to praca bez przerwy w czasie nie ustalonym, jednak nie
krótszym niż do momentu osiągnięcia przez silnik temperatury ustalonej. Sil-
niki zbudowane i przeznaczone do pracy ciągłej stosuje się do napędów urzą-
dzeń pracujących bez przerwy, np. pomp, wentylatorów.
Praca przerywana jest to praca przy obciążeniu znamionowym powtarza-
na w ciągu systematycznie następujących po sobie cykli pracy, polegających
na tym, że przez pewien czas silnik pracuje, a następnie zostaje wyłączony.
Czasy pracy silnika są znormalizowane. Silniki przeznaczone do tego rodzaju
pracy mają zastosowanie do napędów urządzeń dźwigowych.
Praca dorywcza jest to praca przy obciążeniu znamionowym przez ustalo-
ny czas, po którym silnik zostaje wyłączony do czasu ostygnięcia do tempera-
tury otoczenia. Czasy pracy silnika są znormalizowane. Silniki zbudowane
i przeznaczone do pracy dorywczej mają zastosowanie do napędów doraź-
nych, np. do otwierania i zamykania zasuw itp.
2.4.2. SILNIKI INDUKCYJNE KLATKOWE

Silniki indukcyjne klatkowe (zwarte) są najprostsze w budowie i eksploatacji
i dlatego też są najczęściej stosowanymi silnikami elektrycznymi. Wirnik sil-
nika ma uzwojenie w całości odlane i stojan uzwojony. Łożyska tego silnika
są jedynymi elementami, które zużywają się i wymagają konserwacji.
Prędkość obrotowa silników indukcyjnych różni się od prędkości syn-
chronicznej, czyli od prędkości pola wirującego, wartością poślizgu i wyraża
się wzorem
(2.11)
przy czym: f —
częstotliwość napięcia sieci, p
— liczba par biegunów silnika, s
— poślizg.
96
Wartość poślizgu silników indukcyjnych wynosi od 1,5 do 5%. W silni-
kach klatkowych regulację prędkości obrotowej można wykonać w bardzo
małym zakresie przez zmianę napięcia zasilającego. Prędkość obrotowa silni-
ków indukcyjnych zmienia się w niewielkim zakresie w zależności od obcią-
żenia i zależność taką nazywa się charakterystyką sztywną (rys. 2.23).
Rys. 2.23. Zależność prędkości obrotowej silnika

indukcyjnego od momentu obciążenia; Mn — moment
znamionowy, nn — znamionowa prędkość obrotowa
Moment obrotowy silnika indukcyjnego

zależy od jego prędkości obrotowej. Rozróżnić
możemy kilka charakterystycznych momentów
obrotowych silników (rys. 2.24):
- moment rozruchowy MT: moment
obrotowy w chwili włączenia silnika do
sieci,
- moment minimalny Mmin: najmniejszy moment obrotowy silnika w czasie
rozruchu, _
Rys. 2.24. Zależność momentu obrotowego silnika indukcyjnego klatkowego od prędkości obro-
towej; Mr-moment rozruchowy, Mmin — moment minimalny, Mmaxl - moment maksymalny, Mn -
moment znamionowy, nn - znamionowa prędkość obrotowa, ns - synchroniczna prędkość
obrotowa
- moment maksymalny Mmax: największy moment obrotowy silnika przy za

silaniu napięciem znamionowym,
- moment znamionowy Mn: moment obrotowy silnika przy zasilaniu napię
ciem znamionowym i znamionowej prędkości obrotowej.
97
Urządzenie napędzane przez silnik elektryczny stawia opór w postaci mo-
mentu oporowego, który powinien być mniejszy lub równy momentowi zna-
mionowemu silnika. Jeżeli ten warunek nie jest zachowany, to silnik ulega
przegrzaniu.
Moment obrotowy silników indukcyjnych jest proporcjonalny do kwadratu
napięcia zasilającego (rys. 2.25)
Przy obniżeniu napięcia zasilającego np. do 0,9Un moment obrotowy spada do

0,81 Mn a przy 0,7Un do 0,49Mn. Ponieważ prędkość obrotowa silnika zmienia się
nieznacznie ze zmianą napięcia, a
moment oporowy urządzenia
napędzanego nie zmienia się, więc
powinien wzrosnąć prąd, tak aby nie
uległa zmianie moc silnika, Wzrost
prądu powoduje zwiększenie strat w
uzwojeniu, a tym samym wzrost jego
temperatury, co może prowadzić do
jego przegrzania i zniszczenia.
Obniżenie napięcia powoduje więc stany
przeciążenia silnika. Trwale obniżone
Rys. 2.25. Charakterystyki momentu obrotowe- napięcie zasilające silniki nie powinno
go silnika indukcyjnego klatkowego dla różnych być mniejsze niż 0,95 Ł/n. Podwyższone
wartości napięcia zasilającego napięcie zasilające silnik także może
prowadzić do wzrostu temperatury jego uzwojeń, ponieważ wzrasta prąd
magnesujący, a więc rosną straty w stali. Wypadkowy prąd także może być
większy niż przy napięciu znamionowym, wobec czego mogą wzrosnąć straty w
uzwojeniu. Dlatego napięcie trwale nie powinno
przekraczać 1,05Un.
Moment rozruchowy silników klatkowych za-
wiera się zwykle w granicach od 1 do 2,2 mo-
mentu znamionowego. Zbyt niskie napięcie przy
rozruchu może uniemożliwić uruchomienie silnika.
Szczególnie dotyczy to przypadków rozruchów
ciężkich, tzn. takich gdy moment oporowy w
chwili rozruchu jest niewiele mniejszy od momentu
rozruchowego silnika. Niewielkie nawet obniżenie Rys. 2.26. Charakterystyka prądu
napięcia może wówczas uniemożliwić rozruchowego silnika indukcyjnego
uruchomienie silnika lub znacznie przedłużyć klatkowego
czas rozruchu.
Niekorzystną cechą silników klatkowych jest bardzo duży prąd rozruchowy
(rys. 2.26) osiągający największe wartości w silnikach o wydłużonych kształtach
i w silnikach szybkobieżnych (do ośmiokrotnej wartości prądu znamionowego).
98
Silniki wolnobieżne z krótkim pakietem blach wirnika oraz silniki głębokożłob-
kowe lub dwuklatkowe mają mniejsze prądy rozruchowe.
Wartość prądu rozruchowego utrzymuje się, malejąc nieznacznie, aż do osiąg-
nięcia przez silnik znamionowej prędkości obrotowej. Obciążenie silnika nie
wpływa na wartość prądu rozruchowego, lecz tylko na czas trwania rozruchu.
Czas trwania rozruchu zawiera się w granicach od ułamka sekundy do kilkunas-
tu sekund. Czas rozruchu dłuższy od 15 sekund może powodować niebezpieczeń-
stwo przegrzania silnika oraz utrudnia dobór zabezpieczeń przeciążeniowych.
W celu zmniejszenia prądu rozruchowego silników klatkowych stosuje się
różne sposoby rozruchu. Jednym z nich jest uruchamianie silnika za pomocą
przełącznika gwiazda-trójkąt, który jest tak skonstruowany, że w położeniu
gwiazda łączy uzwojenie silnika w gwiazdę, a w położeniu trójkąt w trójkąt.
Rozruch silnika odbywa się przy połączeniu uzwojeń początkowo w gwiazdę,
a następnie po osiągnięciu obrotów bliskich znamionowym następuje przełą-
czenie na połączenie w trójkąt. Przy połączeniu w gwiazdę uzwojenia silnika
zasilane są napięciem fó razy mniejszym od znamionowego, a prąd rozruchu
jest 3 razy mniejszy od prądu rozruchu przy połączeniu bezpośrednim (w trój-
kąt). Jednakże zmniejszenie prądu rozruchowego powoduje także trzykrotne
zmniejszenie momentu rozruchowego silnika, co może być niedopuszczalne ze
względu na moment oporowy urządzenia napędzanego.
Innym sposobem rozruchu silników
klatkowych jest stosowanie autotransfor-
matorów. Wtedy silnik włączany jest do
sieci przez autotransformator i rozruch
odbywa się w dwóch lub trzech etapach. W
każdym z tych etapów silnik musi osiągnąć
swoją maksymalną prędkość obrotową i
dopiero potem zwiększa się napięcie przez
przełączenie autotransformatora. Ze
względu na duży koszt autotransformatora
ten sposób rozruchu stosuje się tylko do
silników dużej mocy. Rozruch silników
przy zastosowaniu oporników lub dławików
w obwodzie stojana stosuje się bardzo
rzadko.
Rys. 2.27. Zależność współczynnika mocy
Współczynnik mocy silników klatko-
silników indukcyjnych od obciążenia
wych zależy w dużej mierze od ich ob-
ciążenia. Zależność ta została pokazana na rys. 2.27 dla różnych znamionowych
współczynników mocy. Należy więc zwrócić uwagę przy doborze silników do
urządzeń napędzanych, aby silniki te pracowały odpowiednio obciążone.
Przy rozruchu współczynnik mocy silnika jest znacznie mniejszy od zna-
mionowego. Można go
obliczyć z wzoru
(2.13)
99
przy czym: cos FIn - współczynnik mocy przy obciążeniu znamiono-
wym,
Sn — poślizg znamionowy,
nn — sprawność znamionowa,
Irw = Ir/In — stosunek prądu rozruchowego do znamionowego,
Mrw = Mr/Mn — stosunek momentu rozruchowego do znamiono-
wego.
Wartość współczynnika mocy przy rozruchu zawiera się w granicach od 0,1
dla dużych do 0,4 dla małych silników.
Podstawowe parametry techniczne silników indukcyjnych klatkowych serii
Sf zestawiono w tabl. 2.42 i 2.43.
Tablica 2.42
Dane znamionowe trójfazowych silników indukcyjnych klatkowych powszechnego stosowania
Typ silnika Pn [kW] Nn[obr/mi In nn cosFin Ir/In Mr/Mn Mmaxr/Mn
n] [A] [%]
Sf 90S-2-K 1.5 2845 3,5 78 0,84 5,8 2,5 2,6

Sf 90L-2-K 2,2 2860 4,8 82 0,85 6,5 2,9 2,9
Sf 100L-2-K 3,0 2880 6,4 82 0,87 7,0 2,5 2,5
Sf 112M-2-K 4,0 2800 8,4 85 0,87 7,0 2,4 2,5
Sf I32S-2A-K 5,5 2900 11.2 86 0,87 5,3 1,9 2,3
Sf 132S-2B-K 7,5 2900 14,8 87,5 0,88 5,5 2,0 2,4
Sf 90S-4-K 1,1 1415 2,9 74 0,79 4,7 2,0 2,2
Sf 90L-4-K 1,5 1415 3,7 77 0,79 5,3 2,4 2,7
Sf 100L-4A-K 2,2 1420 5,2 80 0,80 5,7 2,3 2,5
Sf 100L-4B-K 3,0 1420 7,0 81 0,80 6,0 2,7 3,0
Sf 112M-4-K 4,0 1440 8,9 83,5 0,82 6,7 2,3 2,5
Sf 132S-4-K 5,5 1458 12,1 85,5 0,81 6,7 2,2 2,9
Sf 132M-4-K 7,5 1450 15,3 87,5 0,85 7,0 2,3 2,7
Sf 90S-6-K 0,75 905 2,3 70 0,72 3,4 1,8 1,9
Sf 90L-6-K 1,1 905 3,1 73 0,74 3,7 1,9 2,1
Sf I00L-6-K 1,5 930 4,0 76 0,75 4,5 2,1 2,4
Sf I12M-6-K 2,2 950 5,3 78 0,74 4,9 2,0 2,4
Sf I32S-6-K 3,0 940 6,5 82,5 0,85 5,5 2,0 2,7
Sf I32M-6A-K 4,0 940 8,6 84 0,84 5,8 2,1 2,8
Sf 132M-6B-K 5,5 950 11.9 85 0,84 6,5 2,1 2,8
Sf90S-8-K 0,37 670 1,4 62 0,65 3,0 1,6 1,8
Sf 90L-8-K 0,55 670 1,9 65 0,66 3,0 1,6 1,8
Sri00L-8A-K 0,75 695 2,4 70 0,67 3,3 1,8 1,9
Sf I00L-8B-K U 695 3,4 72 0,69 3,6 1,9 2,0
Sf 112M-8-K 1,5 705 4,3 73 0,73 3,9 1,7 2,0
Sf 132S-8-K 2,2 710 5,6 80 0,75 5,0 1,8 2,5
Sf 132M-8-K 3,0 710 7,3 81 0,77 5,0 1,8 2,5
100
Tablica 2.43
Podstawowe parametry techniczne silników indukcyjnych serii Sf
Typ silnika Pn nn In [A] nn cos Fin Ir/In Mr/Mn
[obr/min] przy [%] rozruch rozruch
i i Mmax/Mn
220 V 380 V 500 V bczp. gw/tr bezp. gw/tr
Sf 132S-2A 5,5 2920 19,3 11,2 8,5 85.5 0,87 7,2 2,2 2,3 0,7 2,9
SfI32S-2B 7,5 2920 25,4 14,7 11,2 88,0 0,88 7,5 2,4 2,4 0,7 2,9
Sf 160M-2A 11.0 2940 37,1 21,5 16,3 87,5 0,89 6,6 2.1 2,4 0,75 3,0
Sf 160M-2B 15,0 2940 48.9 28,3 21,5 89.5 0,90 7,0 2.1 2.5 0.8 3,0
Sf 160L-2 18,5 2940 60,5 35,0 26,6 89,5 0,90 7,2 2,2 2,8 0,85 3,3
Sf 180M-2 22,0 2940 73,8 42,7 32,5 89,0 0,88 6,3 1,9 2,4 0,8 2.7
Sf 132S-4 5,5 1450 20,2 11,7 8,9 85,0 0,84 7,0 2,2 2,3 0,6 3.1
Sf 132M-t 7,5 1450 27,1 15,7 11,9 86,5 0,84 7.0 2,2 2,3 0,6 3,0
Sf 160M-4 11,0 1460 38,9 22,5 17,1 88,5 0,84 7,1 2,2 2,2 0,6 3,0
Sf 160L-4 15,0 1460 51,5 29,8 22,6 89,0 0,86 7,3 2,2 2,3 0,6 3,0
Sf 180M-4 18,5 1470 62,0 35,9 27,3 90,0 0,87 7,0 2,1 2,7 0,8 3,0
Sf 180L-4 22,0 1470 71,2 41,3 31,4 90,0 0,90 7,0 2,1 2,8 0,8 2,9
Sf 132S-6 3,0 950 12,8 7,4 5,6 81,0 0,76 5,5 1,6 2,3 0,65 2,7
Sf 132M-6A 4,0 960 16,8 9,7 7,4 83,5 0,75 6,0 1,8 2,7 0,75 3,0
Sf 132M-6B 5,5 960 22,4 13,0 9,9 84,5 0,76 6,5 2,0 3,0 0,85 3.2
Sf 160M-6 7,5 960 29,8 17,2 13,1 86,0 0,77 6,5 2.0 3,3 0,65 3.1
Sf180L-6 11,0 960 41,1 23,8 18,1 88,0 0,80 7,0 2,3 2,6 0,70 3,0
Sf180L-6 15,0 975 52,7 30,5 23,2 89,0 0,84 6,0 1,9 2,5 0,70 2,3
Sf 132S-8 2,2 710 9,8 5,7 4,3 77,0 0.76 4,9 1.4 2,1 0,60 2,5
Sf 132M-8 3,0 710 13,8 8,0 6,1 79,0 0,72 5,0 1.5 2,4 0,70 2,8
Sf 160M-8A 4,0 710 18,5 10,7 8,1 79,0 0,72 5,0 1,55 2,1 0,65 2,7
Sf 160M-8B 5,5 710 24,5 14,2 10.8 82,0 0,72 5,5 1,7 2,5 0,70 3,1
Sf160L-8 7,5 710 31.1 18,0 13,7 83,5 0,76 6,0 1,85 2,7 0,75 3,0
Sf180L-8 11,0 730 43,2 25,0 19.0 88,0 0,76 5,7 1.6 2.0 0,55 2,4
101
2.4.3. SILNIKI INDUKCYJNE PIERŚCIENIOWE
Stosowanie silników klatkowych jest często ograniczone, np. w urządzeniach

o ciężkim rozruchu, ze względu na mały moment rozruchowy i duży prąd roz-
ruchowy. Można wprawdzie w takich przypadkach stosować silniki o więk-
szych mocach, ale prowadzi to do obniżenia współczynnika mocy i zwiększenia
kosztów. Także zbyt duży prąd rozruchowy wpływa niekorzystnie na przebieg
rozruchu i pracę innych odbiorników. Z tych względów stosuje się silniki in-
dukcyjne pierścieniowe, które pozwalają poprzez włączenie w obwód wirnika
rezystorów uzyskać zwiększenie momentu rozruchowego przy jednoczesnym
zmniejszeniu prądu. Wymagają one jednak stosowania rozrusznika, co powoduje
zwiększenie kosztów. Przy właściwie dobranych rezystancjach rozrusznika
można otrzymać oczekiwany przebieg charakterystyki momentów (rys. 2.28)
Rys. 2.28. Charakterystyki momentu obrotowego silnika indukcyjnego pierścieniowego przy róż-
nych wartościach rezystancji w obwodzie wirnika; Rt > R2> R3 > Rw, Rw - rezystancja wirnika
i prądu. Prąd rozruchowy w tych silnikach nie przekracza zwykle 2,5I n ,

a współczynnik mocy przy rozruchu zawiera się w granicach od 0,6 do 0,7.
Po zakończeniu rozruchu zwiera się uzwojenie wirnika specjalnym urządze-
niem oraz podnosi szczotki i silnik pierścieniowy pracuje wtedy jak silnik
klatkowy.
2.4.4. SILNIKI SYNCHRONICZNE

Silniki synchroniczne mają dużo mniejsze zastosowanie niż silniki indukcyj-
ne, a to ze względu na znacznie trudniejszą eksploatację spowodowaną kło-
potliwym rozruchem i większą liczbą części wymagających konserwacji.
Zaletą tych silników jest stała prędkość obrotowa i możliwość regulacji
w szerokich granicach wartości współczynnika mocy. Z tych też względów
102
praktycznie stosuje się te silniki o mocach od kilkudziesięciu kilowatów do
kilku megawatów.
Należy pamiętać, że moment obrotowy silników synchronicznych zależy od
wartości napięcia. Przy obniżeniu napięcia moment obrotowy może stać się
mniejszy od momentu oporowego. Silnik wówczas wypadnie z synchronizmu
i zatrzyma się.
Moment rozruchowy silników synchronicznych jest prawie równy zeru.
Najczęściej stosuje się rozruch asynchroniczny, który polega na wykorzystaniu
dodatkowego uzwojenia umieszczonego w nabiegunnikach magneśnicy, po-
dobnego do uzwojenia wirnika silnika klatkowego. Po osiągnięciu prędkości
obrotowej zbliżonej do synchronicznej zostaje włączone wzbudzenie silnika
i silnik wpada w synchronizm.
Wartość współczynnika mocy silnika synchronicznego jest zmienna i za-
leży od prądu wzbudzenia silnika. Przy silniku niedowzbudzonym współczyn-
nik mocy ma charakter indukcyjny, a przy silniku przewzbudzonym - pojem-
nościowy. Wartość współczynnika mocy pojemnościowego zależy od mocy
wzbudnicy i zakresu regulacji jej napięcia oraz ograniczona jest przez dopusz-
czalną wartość prądu wzbudzenia silnika. Duża zmienność współczynnika
mocy silników synchronicznych jest wykorzystywana do kompensacji prądów
biernych.
2.5. URZĄDZENIA ELEKTROTERMICZNE
Elektryczne urządzenia grzejne są obok silników i źródeł światła najczęściej

spotykanymi odbiornikami energii elektrycznej w przemyśle, gospodarstwach
domowych i rolnictwie. Największe pod względem mocy urządzenia grzejne
stosuje się w przemyśle ciężkim — hutnictwie. Rozpowszechnienie urządzeń
elektrotermicznych wynika z wielu ich zalet, a mianowicie:
- łatwości regulacji temperatury,
- braku produktów spalania,
- możliwości szybkiego uruchamiania.
W urządzeniach elektrotermicznych wykorzystuje się następujące metody
otrzymywania ciepła: oporowe, elektrodowe, łukowe, indukcyjne, pojemnoś-
ciowe, promiennikowe, elektronowe i plazmowe.
Podstawowe dane techniczne wybranych urządzeń elektronicznych podano
w tabl. 2.44 i 2.45.
103
Tablica 2.44
Dane znamionowe wybranych urządzeń elektrotermicznych
Urządzenie Moc Napięcie Częstotliwość Temperatura Masa wsadu
[kW] Rodzaj zasilania [V] [Hz] [°C] [kg]
Rodzaj Typ
Piece oporowe komorowe POK-71.1 20 sieć 380/220 50 1000 200
POK-73.1 45 sieć 380/220 50 1000 550
POK-74.I 80,6 sieć 380/220 50 1000 750
Piece próżniowe poziome z gra- VFC-2.5 15 sieć 380/220 50 1320 20
fitowymi prętami grzejnymi VFC-2.24 50 sieć 380/220 50 1320 150
VFCM.24 112,5 sieć 380/220 50 1320 250
VFC-9.24 150 sieć 380/220 50 1320 350
Piece komorowe ogrzewane za DLS-2-E 16 sieć 380/220 50 430 180
pomocą rur promieniujących DLS-4-E 19 sieć 380/220 50 430 350
DLS-ll-E 45 sieć 380/220 50 430 1000
PEKAT-1.1 111 sieć 380/220 50 950 280
PEKAT-1.3 140 sieć 380/220 50 950 280
PEKAT-2.3 200 sieć 380/220 50 950 560
TFQ-2-EM 57 sieć 380/220 50 1000 180
TFQ-4-EM 91 sieć 380/220 50 1000 350
TFQ11-EM (38 sieć 380/220 50 1000 1000
Piece indukcyjne tyglowe PITP-25/30 30 Przetwornica WPCz-30 800 8000 1600 25
PITP-50/50 50 Przetwornica WPCz-50 800 8000 1600 50
Nagrzewnice indukcyjne rdze- NIR-60 60 sieć 3x380 50 350 250
niowe N1R-120 120 siec 3x380 50 350 500
Nagrzewnice indukcyjne do NIH-160/10 160 Przetwornica OPCz-250 800 10000 - -
hartowania powierzchniowego NIH-200/10 200 Przetwornica OPCz-250 800 10000 - -
Nagrzewnice indukcyjne do NIH-10/400 10 Generator GIS-10 - 406800 - -
hartowania drobnych części NIH-5O/4OO 50 Generator GIS-50 - 406800 - -
104
Tablica 2.45
Dane techniczne generatorów lampowych i maszynowych przetwornic częstotliwości
Wyszczególnienie Jed- Przetwornica Generator
nostka
WPCz-30 WPCz-50 WPCz-100 WPCz-250 GIS-10 GIS-50
napięcie zasilające V 3 x 380 3 x 380 3 x 380 3 x380 3 x 380 3 x 380
częstotliwość Hz 50 50 50 50 50 50
Moc pobierana czynna kW 42 77 125 305 - -
Moc Dobierana pozorna kV-A - - - - 25 140
Współczynnik mocy 0,85 0,8 0,8 0,8 - -
Moc oddawana kW 30 50 100 250 10 30
Napięcie V 400/800 400/800 400/800 800; 1500 - -
Częstotliwość kHz 8 8 8 10: 2,4 406,8 406,8
2.5.2. URZĄDZENIA GRZEJNE OPOROWE

Działanie tych urządzeń polega na wykorzystaniu ciepła wywiązanego wsku-
tek przepływu prądu w opornikach lub w samym materiale nagrzewanym.
Urządzenia grzejne tego typu mają moce od kilkudziesięciu watów (urządze-
nia domowe) do kilku megawatów (przemysłowe piece oporowe). Pobór mo-
cy, a tym samym temperaturę, reguluje się najczęściej przez czynności łącze-
niowe lub za pomocą transformatorów regulacyjnych.
Zmiana napięcia na zaciskach tych urządzeń powoduje zmianę mocy po-
bieranej i ciepła wytworzonego przez piec. Jeżeli urządzenie wyposażone jest
w samoczynną regulację temperatury, to zmiany napięcia wpływają jedynie na
częstość i czas załączenia elementów grzejnych.
Prądy rozruchowe urządzeń grzejnych oporowych w przybliżeniu są rów-
ne prądom znamionowym, a współczynnik mocy jest praktycznie równy jed-
ności. W przypadku zasilania urządzenia przez transformator wartość współ-
czynnika mocy po stronie zasilania transformatora może być mniejsza (nie
mniejsza od 0,95).
2.5.3. ELEKTRODOWE URZĄDZENIA GRZEJNE

Urządzenia tego typu wykorzystują ciepło wydzielające się przy przepływie
prądu w elektrolitach. W praktyce mamy do czynienia z następującymi urzą-
dzeniami elektrodowymi:
- kotły elektrodowe służące do podgrzewania i odparowywania wody o mocy
od 10 kW do kilkunastu megawatów,
- wanny elektrolityczne służące do ogrzewania kąpieli solnych, do powierzch-
niowej obróbki cieplnej metali o mocy do stukilkudziesięciu kilowatów,
105
- termoelektrolizery, w których elektrolizie poddawane są roztopione tym
samym prądem, który powoduje elektrolizę, sole, wodorotlenki lub miesza-
niny soli i tlenków. Metodą tą otrzymuje się aluminium, magnez, wapń itp.
2.5.4. PIECE ŁUKOWE

Piece łukowe o nagrzewaniu pośrednim wykorzystują ciepło wytworzone w łu-
ku do topienia metalu znajdującego się w komorze, w której pali się łuk. Na-
tomiast w piecach o nagrzewaniu bezpośrednim łuk elektryczny wytwarza się
bezpośrednio między metalem, który jest jedną elektrodą i walcem grafitowym
stanowiącym drugą elektrodę. Do zapalania i utrzymania łuku potrzebne jest
napięcie około 100 V, co powoduje konieczność stosowania specjalnych trans-
formatorów dużych mocy zasilanych z sieci wysokiego napięcia.
Piece łukowe należą do odbiorników energii elektrycznej o bardzo zmiennym
poborze mocy. Zwarcia powodują zwiększenie obciążenia do dwu- i trzykrotnej
wartości znamionowej. Prąd pobierany przez piece łukowe jest prądem odkształ-
conym. Współczynnik mocy w czasie pracy normalnej wynosi ok. 0,65-0,8.
2.5.5. PIECE INDUKCYJNE
Piece indukcyjne rdzeniowe nagrzewają metal, który spełnia rolę drugiego

uzwojenia transformatora, prądem powstającym w tym metalu wskutek induk-
cji. Piece te są zasilane z sieci niskiego napięcia o częstotliwości 50 Hz lub
wysokiego przez transformator lub autotransformator regulacyjny. Piece małej
mocy (do 200 kV*A) zbudowane są jako jednofazowe, a większych mocy -
w układzie Scotta. Układ trójfazowy jest stosowany dosyć rzadko. Współczyn-
nik mocy jest rzędu 0,5, co powoduje konieczność stosowania baterii konden-
satorów. Piece te są nieczułe na zmiany napięcia, ponieważ są zasilane przez
transformatory regulacyjne.
Piece indukcyjne bezrdzeniowe nagrzewają metal w nich zawarty prądami
wirowymi dużych częstotliwości powstającymi w samym metalu. Zasila się je
z sieci niskiego lub wysokiego napięcia za pośrednictwem maszynowych prze-
twornic częstotliwości. Współczynnik mocy jest bardzo mały, rzędu 0,05-0,15 i
zmusza do stosowania baterii kondensatorów równoległych.
2.5.6. POJEMNOŚCIOWE URZĄDZENIA GRZEJNE

W urządzeniach tych ciepło wytwarzane jest bezpośrednio we wsadzie, któ-
rym jest dielektryk, pod wpływem pola elektromagnetycznego wielkiej często-
tliwości. Efekt grzejny jest wywołany dwoma czynnikami, a mianowicie prze-
pływem prądu przewodzenia oraz zjawiskiem polaryzacji. Ze względu na
właściwości wsadu (dielektryk) czynnikiem decydującym o nagrzewaniu jest
zjawisko polaryzacji, a wydzielone ciepło jest ciepłem strat dielektrycznych.
106
Nagrzewanie pojemnościowe jest wykorzystywane m.in. do obróbki ciepl-
nej tworzyw sztucznych, suszenia drewna, tytoniu i owoców, pasteryzacji ar-
tykułów spożywczych, sterylizacji opatrunków i zastrzyków itp. Pojemnościo-
we urządzenia grzejne zasilane są z generatorów elektronicznych o często-
tliwości do kilkudziesięciu megaherców i o mocach 0,5-500 kW.
2 5.7- URZĄDZENIA GRZEJNE PROMIENNIKOWE

Zasada działania promiennikowego układu grzejnego polega na pochłanianiu
przez wsad energii promienistej emitowanej przez promienniki w paśmie pod-
czerwieni i zamianie tej energii we wsadzie na ciepło. Źródłem promienio-
wania podczerwonego jest w praktyce element grzejny oporowy, przy czym
najczęściej stosuje się promienniki lampowe. Metoda promiennikowa jest sto-
sowana do nagrzewania powłok lakierowanych w celu ich wysuszenia i utwar-
dzenia, suszenia proszków i ziarna oraz rozmrażania ładunków, np. węgla.
Moc urządzenia promiennikowego zależy od liczby zastosowanych promienni-
ków i ich mocy jednostkowej.
2.5.8. PIECE ELEKTRONOWE

W urządzeniach tych wykorzystuje się efekt nagrzewania anody bombardowa-
nej wiązką elektronów emitowanych przez gorącą katodę w komorze próżnio-
wej. Emitowane przez katodę elektrony są rozpędzane w polu elektrycznym
i po odpowiednim uformowaniu za pomocą układów elektrycznych i magnety-
cznych w wiązkę, kierowane na wsad. Piece elektronowe są stosowane do
topienia i rafinacji metali trudno topliwych lub aktywnych chemicznie, takich
jak wolfram, molibden, tantal, uran, a także stali specjalnych najwyższej jako-
ści. Napięcie przyspieszające elektrony nie przekracza wartości 40 kV. Moc
pieców elektronowych zawiera się w przedziale od kilku kilowatów do 3 MW.
2.6. INNE ODBIORNIKI ENERGII ELEKTRYCZNEJ
26.1. PROSTOWNIKI
W przemyśle metali nieżelaznych i w przemyśle chemicznym istnieje koniecz-
ność stosowania prądu stałego do procesów elektrolizy czy termoelektrolizy. Spo-
tykane są również dosyć często przypadki zasilania prądem stałym zespołów na-
pędowych, za pośrednictwem prostowników. Zespoły prostowników o stosunko-
wo małych mocach nie powodują poważniejszych problemów w pracy sieci. Je-
żeli moce zespołów prostowniczych są znaczne, mogą one wpływać niekorzyst-
nie na pracę sieci zasilającej przez wprowadzanie wyższych harmonicznych.
107
Występowanie wyższych harmonicznych zależy w głównej mierze od licz-
by faz układu prostownikowego, od kąta komutacji, charakteru obciążenia po
stronie prądu wyprostowanego i urządzeń wygładzających. Rząd harmonicz-
nych w zależności od liczby faz układu prostownikowego wyraża zależność
(2.14)
natomiast wartość skuteczna prądu h-tej harmonicznej
(2.15)
Im większa jest liczba faz układu prostownikowego, tym mniejsze są wartości

skuteczne wyższych harmonicznych występujących w sieci prądu przemienne-
go. Występowanie wyższych harmonicznych prądu prowadzi do odkształcenia
krzywej napięcia. Zniekształcenie krzywej napięcia wywiera ujemny wpływ na
inne odbiorniki.
Obecnie czołowe miejsce wśród urządzeń prostownikowych zajmują pros-
towniki półprzewodnikowe. Są to prostowniki krzemowe, germanowe i sele-
nowe. Charakteryzują się one sprawnością powyżej 90% oraz współczynni-
kiem mocy większym od 0,9.
2.6.2. URZĄDZENIA SPAWALNICZE

W spawalnictwie elektrycznym rozróżnia się spawanie łukowe i zgrzewanie
oporowe.
Do spawania łukowego częściej stosuje się prąd stały wytwarzany w prąd-
nicy prądu stałego napędzanej silnikiem prądu przemiennego. Spawarki prądu
stałego mimo zmienności obciążenia nie wywierają większego wpływu na
pracę sieci zasilającej ze względu na pewną bezwładność silnika i nie są
bardzo wrażliwe na wahania napięcia sieci. Spawarki transformatorowe na
prąd przemienny są wrażliwe na wahania napięcia w sieci, które wpływają
ujemnie na jakość spawania. Są one również przyczyną znacznej zmienności
obciążenia. Ponadto spawarki transformatorowe jednofazowe powodują asy-
metrię obciążenia sieci.
Zgrzewarki oporowe są to urządzenia transformatorowe, w których uzwoje-
nie wtórne jest zwarte przez zgrzewane elementy. W czasie pracy powodują
one występowanie dużej liczby udarów prądowych wpływających niekorzyst-
nie na sieć zasilającą. Zgrzewarki budowane są jako jednofazowe, co powo-
duje asymetrię obciążenia sieci. Są bardzo wrażliwe na wahania napięcia.
Warunkiem otrzymania dobrego zgrzewu jest utrzymanie stałego napięcia
zasilającego zgrzewarkę.
108
3. Sposoby układania przewodów i kabli
Obowiązujące w kraju przepisy nie precyzują w sposób jednoznaczny, w jaki

sposób w danych warunkach powinna być wykonana instalacja elektryczna.
Należy w każdym przypadku ustalić prawidłowy sposób wykonania instalacji,
dostosowując się do aktualnych możliwości materiałowych.
Wybierając sposób ułożenia przewodów i kabli należy wziąć pod uwagę
następujące okoliczności:
1. Instalacje elektryczne na podporach izolacyjnych (izolatory, gałki lub rolki
porcelanowe oraz podkładki izolacyjne) są instalacjami historycznie naj
starszymi. Jest to najtańszy sposób wykonywania instalacji, prosty w obsłu
dze, charakteryzujący się łatwą wymianą przewodów. Wadą tych instalacji
jest mała odporność na uszkodzenia mechaniczne oraz konieczność zacho
wania odpowiednich odległości między przewodami, od ścian, urządzeń
itp. Stosowane są przewody gołe lub jednożyłowe izolowane. Ten sposób
układania przewodów ma zastosowanie w pomieszczeniach, w których izo
lacja przewodów może ulec zniszczeniu, np. w akumulatomiach lub w za
kładach przemysłowych, tam gdzie zachodzi potrzeba wykonywania częs
tych zmian w instalacji lub gdzie zależy na łatwym i szybkim wykonaniu
nowych odgałęzień.
2. Układanie przewodów wielożyłowych może być prowadzone nad tynkiem
(linki nośne, konstrukcje itp.), na tynku i pod tynkiem. Przewody wielożyło
we dzięki swej zwartej konstrukcji nadają się szczególnie do wykonywania
instalacji na tynku. Starannie wykonana instalacja tymi przewodami na tynku
nie szpeci pomieszczeń. Do prowadzenia przewodów w ciągach wielokrot
nych można stosować korytka z aluminium lub ze stali ocynkowanej. Spo
sób ten jest ekonomicznie uzasadniony przy prowadzeniu w ciągu więcej
niż 4 przewodów. Przewody układane w korytkach nie muszą być mocowane
za pomocą uchwytów. Korytka metalowe umożliwiają również wielowars
twowe układanie przewodów. Pod tynkiem przewody są układane w rurach.
3. Układanie przewodów w rurach na tynku zapewnia estetyczny wygląd in
stalacji, dużą odporność na uszkodzenia mechaniczne oraz możliwość wy
miany przewodów. Ten system instalacji jest kosztowny i wszędzie gdzie
jest to możliwe, należy budować instalacje tańsze, np. wtynkowe. Ukła
danie przewodów w rurach pod tynkiem jest powszechnie stosowane w za
kładach przemysłowych. Rury stalowe układa się w podłodze lub stropie
109
w betonowych częściach budowli w czasie zalewania betonu. Do rur wcią-
ga się później przewody.
4. Układanie przewodów w tynku stosuje się przede wszystkim w budownic
twie mieszkaniowym i ogólnym (szkoły, szpitale, kina, teatry, pomieszcze
nia biurowe itp.). Instalacje wtynkowe stosuje się również w zakładach
przemysłowych, lecz przeważnie w obiektach nieprodukcyjnych.
5. Układanie przewodów podpodłogowych umożliwia przyłączanie urządzeń
do gniazd wtyczkowych elektroenergetycznych, komputerowych i teleko
munikacyjnych znajdujących się w podłodze. Te systemy mają zastosowa
nie w bankach, budynkach administracyjnych, laboratoriach itp. Systemy
kanałowe, w których układa się przewody, mogą być instalowane w wars
twie betonu (szlichcie) lub warstwie nośnej stropu.
6. Przewody oporowe grzejne mogą być układane:
— na zaizolowanym cieplnie stropie pod wykończeniową warstwą podło
gi w celu realizacji ogrzewania podstawowego lub dogrzewania po
mieszczeń,
— na zewnątrz w celu przeciwoblodzeniowym oraz do rozpuszczania śnie
gu (schody, podjazdy do garaży, chodniki, tarasy itp.),
— w szklarniach do podgrzewania gleby,
— w przemyśle w celu grzania i zabezpieczania przed zamarzaniem rur
wodnych, zbiorników, rozmrażania chłodni itp.,
— wewnątrz lub na zewnątrz rur jako zabezpieczenie przed zamarzaniem
wody lub ścieków.
7. Instalacje wykonane przewodami szynowymi stosuje się do zasilania odbior
ników elektrycznych, jeśli przewidywane są częste zmiany ich układu. Stałe
połączenia maszyn z siecią zasilającą za pomocą kabli lub przewodów
utrudniają ich przestawienie. Przewody szynowe wykonuje się w postaci
łączonych ze sobą gotowych elementów. Od przewodów takich można
prowadzić odgałęzienia za pomocą skrzynek bezpiecznikowych zainstalowa
nych bezpośrednio na przewodach. Przewody szynowe są wykorzystywane
również w zakładach przemysłowych do zasilania i jednoczesnego mocowa
nia opraw oświetleniowych.
8. W budownictwie mieszkaniowym, w którym ściany wykonywane z cegły
zastąpiono prefabrykowanymi elementami betonowymi i lekkimi ściankami
działowymi z reguły nietynkowanymi, tradycyjne metody wykonywania
instalacji elektrycznej (pod tynkiem lub w warstwie tynku) okazują się
niemożliwe do realizacji. Technologie wznoszenia budynków dopuszczają
w zasadzie następujące sposoby wykonywania instalacji:
— zatapianie rur i puszek w procesie produkcji prefabrykatu w fabryce
domów lub w procesie wznoszenia budynku o konstrukcji monolitycznej
na budowie, a następnie wciąganie przewodów i instalowanie sprzętu
w fazie robót wykończeniowych budynku;
— wykonanie instalacji na powierzchni ścian za pomocą listew elektro
instalacyjnych z tworzyw sztucznych (przypodłogowe, ścienne i elemen-
110
ty do łączenia listew); w tym systemie instalacji przewody układane są
w listwach, a osprzęt instalacyjny umieszcza się bezpośrednio obok
listew;
-wykonanie pewnych fragmentów instalacji w postaci listwowej, pozostałe w
postaci instalacji zatapianej. Z reguły tylko pionowe odcinki rur połączonych
z puszkami zatapia się w określonych miejscach w płytach ściennych,
natomiast wszystkie pozostałe fragmenty, tzn. poziome ciągi instalacji,
mieszczą się w listwach elektroinstalacyjnych. 9. W budownictwie
mieszkaniowym jednorodzinnym w zależności od technologii wykonania
budynku przewody mogą być układane w rurach z PCV pod tynkiem, w
listwach elektroinstalacyjnych, w tynku lub na wierzchu (przewody
wielożyłowe), a nawet niekiedy spotyka się fragmenty instalacji zatapianej.
10. Układanie kabli jest zagadnieniem obszernym, wykraczającym poza zakres
skryptu. Omówimy tylko sprawy związane z układaniem kabli w budynkach
oraz na terenie zakładów przemysłowych. Kable mogą być układane w ziemi
bez osłony lub w osłonie, po wierzchu na ścianach, stropach, w kanałach.
W ziemi kable układa się w przygotowanym uprzednio wykopie na podsypce
z piasku i zasypuje piaskiem i ziemią, chroniąc je warstwą cegły, rurami albo
specjalnymi osłonami ceramicznymi lub betonowymi. Trasa kabli ułożonych
w ziemi powinna być na całej długości i szerokości oznakowana za pomocą
pasa folii z tworzywa sztucznego, ułożonej co najmniej 25 cm nad kablem. W
budynkach kable zawieszamy na ścianach, stropach, konstrukcjach itp. na
odpowiednich uchwytach względnie półkach. Mogą być również układane w
specjalnie wykonanych w tym celu kanałach w podłodze. Trasę kabla należy
ustalić, biorąc pod uwagę następujące okoliczności:
— liczba skrzyżowań i zbliżeń kabla na trasie z innymi urządzeniami oraz
liczba przejść przez ściany, stropy i inne przeszkody powinna być moż
liwie mała,
— prowadzenie kabli przez pomieszczenia i strefy zagrożone wybuchem
lub pożarem należy ograniczyć do kabli zasilających urządzenia w tych
pomieszczeniach lub strefach,
— odprowadzanie ciepła z kabla do otoczenia nie powinno być utrudnione,
— należy unikać zbliżenia kabli do rurociągów cieplnych i układania kabli
wzdłuż ścian z przewodami kominowymi,
— należy unikać prowadzenia kabli w miejscach nasłonecznionych,
— kabel powinien być jak najmniej narażony na uszkodzenia mechaniczne
i szkodliwe wpływy chemiczne,
— w przypadku ułożenia kabli w ziemi, trasa powinna przechodzić wzdłuż
dróg, ulic lub przez trawniki w pasach do tego przeznaczonych,
— kable rezerwowe zaleca się prowadzić innymi trasami niż linie rezerwo
wane.
111
4. Montaż elementów i urządzeń
instalacji elektroenergetycznych
4.1. PRZEWODY I OSPRZĘT INSTALACYJNY
4.1.1. WYMAGANIA OGÓLNE
Przy montażu instalacji należy zachować następującą kolejność robót [23]:

— trasowanie,
— wykonanie otworów, wnęk, podkuć,
— osadzanie kołków stalowych i haków,
— osadzanie uchwytów,
— osadzanie puszek i osprzętu,
— rozwijanie i prostowanie przewodów,
— układanie i mocowanie przewodów,
— wprowadzanie do osprzętu i łączenie przewodów.
Trasowanie należy wykonywać zgodnie z projektem technicznym instalacji,
uwzględniając konstrukcję budynku oraz zapewniając bezkolizyjność z innymi
instalacjami i ciągami technologicznymi. Trasy przewodów powinny przebie-
gać poziomo lub pionowo, a nie ukośnie. Łączenie przewodów w instalacjach
elektroenergetycznych niezależnie od sposobu ich układania może być:
— mechaniczne,
— lutowane,
— spawane.
Łączenie mechaniczne wykonuje się za pomocą splatania żył, spajania
pośredniego lub za pomocą zacisków. Splatanie żył bezpośrednie (rys. 4.1)
można stosować tylko do łączenia żył przewodów miedzianych o przekrojach
nie większych niż 10 mm2 [55]. Splatanie żył pośrednie wykonuje się za po-
mocą kapturków łączeniowych.
Spajanie żył pośrednie, zwane zaprasowywaniem, jest bardzo rozpowszech-
nione i odbywa się za pomocą kleszczy lub pras hydraulicznych. Łączenie
dwóch żył odbywa się z wykorzystaniem złączek do zaprasowywania, a przy-
łączanie do urządzeń - końcówek do zaprasowywania. Łączenie za pomocą
112
zacisków wykonuje się z wykorzystaniem zacisków gwintowych, przy czym
wielodrutowe należy wcześniej ocynować w miejscu łączenia. Łączenie za
Rys, 4.1. Łączenie żył przewodów bezpośrednie; a) przez splatanie równoczesne dwóch łączonych
żył, b) przez oplatanie wzajemne; 1 - izolacja żyły, 2 - żyła
pomocą lutowania odbywa się przy użyciu specjalnych złączek do lutowania.

Spawanie, jako sposób łączenia przewodów, stosuje się do łączenia końcówek
szynowych z przewodami i kablami, elementami instalacji uziemiających,
żyłami w mufach kablowych itp.
4.1.2. INSTALACJE WYKONYWANE PRZEWODAMI

WIELOŻYŁOWYMI NA UCHWYTACH PO WIERZCHU
Trasowanie instalacji należy wykonać zgodnie z zaleceniami podanymi
w rozdz. 4.1.1, przy czym dla instalacji w wykonaniu szczelnym dodatkowo
powinny być spełnione następujące wymagania [23]:
- odstępy między uchwytami w ciągach poziomych i pionowych powinny
wynosić nie więcej niż 50 cm,
- odległość od puszki rozgałęźnej do pierwszego uchwytu nie powinna wy
nosić więcej niż 10 cm,
- odległość od łącznika lub gniazda do pierwszego uchwytu nie powinna wy
nosić więcej niż 8 cm.
Uchwyty należy mocować, w zależności od rodzaju podłoża, za pomocą
gwoździ, klejenia, wstrzeliwania kołków stalowych, kołków rozporowych lub
w inny trwały sposób. Dla instalacji w wykonaniu szczelnym należy dodatko-
wo przestrzegać następujących wymagań:
- uchwyty powinny być wykonane z materiału izolacyjnego i takiej konstruk
cji, aby przewód był układany w odległości nie mniejszej niż 5 mm od
ściany,
- w pomieszczeniach wilgotnych nie należy stosować gipsu do osadzania
klocków i kotew pod uchwyty i osprzęt.
Osprzęt instalacyjny należy mocować za pomocą wkrętów, śrub, nakrętek
ub w inny trwały sposób, przy czym osprzęt szczelny, wykonany z tworzywa
lub żeliwa, należy przytwierdzić co najmniej dwoma śrubami. Należy używać
wkrętów do drewna z łbem półkolistym, a nie stożkowym.
113
Przejścia przez ściany i stropy należy wykonywać w postaci otworów wier-
conych, w których osadza się przepusty (rys. 4.2) wykonane z rury metalowej
lub rury z tworzywa sztucznego [23]. Powłokę przewodu wielożyłowego nale-
ży obciąć w takim miejscu, aby po wprowadzeniu przewodu do osprzętu czoło
powłoki pokryło się z wewnętrzną powierzchnią puszki (rys. 4.3). Połączenia
żył, przewodów należy wykonywać za pomocą odpowiedniego osprzętu. Żyły
należy obciąć na długość potrzebną do wykonania połączeń z naddatkiem od
1 do 2 cm.
2 1
4.2. Przejście przewodu Rys. 4.3. Prawidłowy montaż przewodu kabelkowego w puszce:
kabelkowego przez strop 1 — puszka bakelitowa ze zdjętą pokrywą, 2 — uszczelka gumo-
wa, 3 - wkrętka dławikowa, 4 - pierścienie stalowe kadmowane
Przewody wielożyłowe w osprzęcie i aparatach należy uszczelniać dławika-

mi. W instalacjach w wykonaniu szczelnym należy dodatkowo:
— uszczelnić dławiki kitem lub inną masą,
— instalację pomalować lakierem ochronnym (asfaltowym), chlorokauczuko-
wym lub innym chroniącym przed wilgocią i wyziewami chemicznymi,
w których instalacja będzie pracować.

WIELOŻYŁOWYMI W KORYTKACH
Ten sposób wykonywania instalacji jest ekonomicznie uzasadniony przy prowa-

dzeniu w ciągu więcej niż 4 przewodów. Korytka umożliwiają wielowarstwowe
114
układanie przewodów. Korytka wykonuje się z aluminium lub ze stali ocynko-
wanej. Trasowanie ciągu należy wykonać zgodnie z dokumentacją techniczną.
Ciągi korytek układa się na podporach, mocuje przez podwieszenie (rys. 4.4)
bądź też układa się bezpośrednio na ścianach lub sufitach. Największa odleg-
łość punktów podparcia korytek nie może być większa niż 3 m. Łączenie
elementów korytek wykonuje się przez skręcenie śrubami z nakrętkami i pod-
kładkami sprężystymi. Ciągi mocuje się do wsporników za pomocą śrub, wy-
korzystując w tym celu perforację korytek. Pokrywy korytek przykręca się śru-
bami w taki sposób, aby między korytkiem a pokrywą powstała szczelina wen-
tylacyjna o szerokości równej szerokości podkładki i nakrętki. Przewody wielo-
Rys. 4.4. Mocowanie korytek przez podwieszenie
żyłowe w ciągach poziomych korytek układa się obok siebie bez mocowania.
Przewody są wprowadzane i wyprowadzane z korytek przez otwory (perforację)
w dnie korytek. W ciągach pionowych przewody tworzące wiązki mocuje się
za pomocą odcinków typowego płaskownika perforowanego i śrub odpowied-
niej grubości. Puszki odgałęźne do wyprowadzenia poszczególnych obwodów
należy mocować bezpośrednio do korytka lub na typowych perforowanych
płaskownikach, przymocowanych do dna korytka dwiema śrubami M4.
41.4. INSTALACJE WYKONYWANE PRZEWODAMI

WIELOŻYŁOWYMI NA DRABINKACH
rasowanie należy wykonać zgodnie z zaleceniami podanymi w rozdz. 4.1.1.

Miejsca zamocowania konstrukcji wsporczych dla drabinek należy wytrasować
na ścianach, stropach lub dźwigarach zgodnie z dokumentacją.
Ciąg drabinek powstaje z połączenia ze sobą drabinek o długości 6 lub
9m, przy czym dla ciągów poziomych drabinki o szerokości do 400 mm nie
115
powinny być dłuższe niż 9 m, dla szerokości zaś drabinek do 600 mm - dłu-
gości odcinków nie powinny przekraczać 6 m. Dla ciągów pionowych odcinki
nie powinny być dłuższe niż 6 m. Do łączenia drabinek o różnych szerokoś-
ciach służą elementy redukcyjne. Zmiany kierunku ciągów wykonuje się, uży-
wając narożnych elementów pionowych lub poziomych. Odgałęzienia od dra-
binek wykonuje się przy użyciu elementów odgałęźnych lub rozgałęźnych
Przewody na drabinkach należy układać w jednej warstwie, z odstępami rów-
nymi dwóm średnicom grubszego przewodu, mocując je jednocześnie do per-
foracji drabinek.

WIELOŻYŁOWYMI W WIĄZKACH
Ciągi wiązkowe można prowadzić na wspornikach, na drabinkach oraz podwie
szać na linkach nośnych lub drutach stalowych ocynkowanych. Mocowani
wsporników należy wykonać zgodnie z wymaganiami podanymi w rozdz. 4.1.3
przy czym odległość między wspornikami nie powinna być większa ni
0,4 m [23].
Wiązki przewodów można układać dwoma sposobami. Pierwszy polega
na układaniu pojedynczych przewodów, formowanie i spinanie wiązki; drugi
zaś na przygotowywaniu wiązki na ziemi, a następnie zawieszaniu jej w cało-
ści. Obydwa sposoby można stosować przy układaniu wiązek na drabinkach
i wspornikach. Przy mocowaniu przewodów na linkach nośnych stosuje się
tylko drugi sposób formowania wiązki.
Linki nośne stalowe (o przekroju minimalnym 6 mm2) mocuje się za po-
średnictwem ściągaczy do osadzonych w murze (betonie) haków lub kotew.
Ściągacze umożliwiają regulację naciągu linki. Zawieszenie przewodów na
linkach nośnych wykonuje się przy użyciu uchwytów z blachy aluminiowej
lub stalowej, których górna część obejmuje linkę, a dolna przewód. Puszki
odgałęźne przymocowuje się do linki za pomocą uchwytów wykonanych ze
stalowej taśmy perforowanej. Przy prowadzeniu kilku obwodów, przewody
i sprzęt mocuje się w uchwytach zawieszonych poziomo na dwu linkach noś-
nych. Odstępy miedzy uchwytami, liczba i przekrój linek nośnych oraz liczba
punktów zamocowania linek zależy od liczby zawieszonych przewodów i od
ciężaru całej instalacji zawieszonej na tych linkach.
Wiązkę przewodów należy uformować tak, aby jej przekrój był zbliżony
do koła. Przewody w wiązce należy układać równolegle bez skręceń i skrzy-
żowań. Po uformowaniu wiązki należy powiązać ją prowizorycznie sznurkierm,
lub taśmą izolacyjną w odstępach nie większych niż 0,5 m; po ułożeniu wiązki
na uchwytach spina się ją paskami aluminiowym 10x1 mm lub taśmą z
tworzywa sztucznego, w odstępach 0,4 m między uchwytami.
116
4.1.6. INSTALACJE WYKONYWANE PRZEWODAMI GOŁYMI
LUB JEDNOŻYŁOWYMI IZOLOWANYMI NA PODPORACH
IZOLACYJNYCH
Trasy przewodów oraz miejsca na łączniki, gniazda wtyczkowe, oprawy itp.
wyznacza się w sposób podany w rozdz. 4.1.1, przy czym należy zachować
ok. 80 cm odległości między gałkami lub rolkami.
Gałki i rolki porcelanowe należy osadzać na klockach drewnianych lub na
kołkach stalowych wstrzelonych lub ręcznie wbitych w mur. Izolatory należy
osadzać na trzonach prostych lub hakowych, a trzony wkręcać w drewno, mo-
cować nakrętkami na konstrukcjach stalowych lub osadzać w murze przy uży-
ciu zaprawy cementowej. Izolatory należy nasadzać na trzony przed umocowa-
niem trzonów. Izolator należy nakręcać na trzon, którego koniec owija się
włóknem konopnym, nasyconym pokostem z minią.
Przewody mocuje się do gałek, rolek lub izolatorów miękkim drutem stalo-
wym ocynkowanym o średnicy 1,5-2 mm lub mocnym sznurkiem impregnowa-
nym. Przewody gołe należy zabezpieczać osłonami przed dotknięciem i uszko-
dzeniem mechanicznym. Przez ściany i stropy należy wykonywać przejścia
w rurach z materiału izolacyjnego za pośrednictwem izolatorów przepustowych
lub przez otwory z materiału izolacyjnego. W pomieszczeniach z wyziewami
żrącymi należy gołe przewody pomalować dwukrotnie lakierem kwasoodpor-
nym. Łączenie przewodów należy wykonywać w pobliżu gałek lub izolatorów,
stosując do tego celu zaciski śrubowe lub za pomocą lutowania.
4.1.7. INSTALACJE WYKONYWANE PRZEWODAMI JEDNOŻYŁOWYMI

W RURACH Z TWORZYWA UKŁADANYCH PO WIERZCHU, W
WYKONANIU ZWYKŁYM LUB SZCZELNYM
Kolejność robót montażowych jest podana w rozdz. 4.1.1. Uchwyty z elas-
tycznymi ramionami do rur mocuje się do podłoża za pomocą kołków stalo-
wych wstrzeliwanych lub wbijanych w ścianę, kołków z tworzyw sztucznych,
za pomocą kleju lub, w przypadku prowadzenia kilku rur równolegle, osadza-
jąc uchwyty w listwie zbiorczej. Osprzęt instalacyjny mocuje się w podobny
sposób. Odstępy między uchwytami przy poziomym układaniu rur powinny
wynosić 50-80 cm, przy pionowym zaś od 80 do 100 cm.
Łączenie rur wykonuje się dwoma sposobami: jako łączenie przelotowe -
za pomocą złączek dwukielichowych (rys. 4.5) lub jako łączenie jednokieli-
chowe. Łączenie rur jednokielichowe polega na wsunięciu końca jednej rury
w kielichowe zakończenie drugiej rury, co umożliwia wyeliminowanie złą-
czek. W celu uformowania kielicha należy podgrzać koniec rury w gorącej
wodzie, oleju, grzejnikiem elektrycznym lub lampą lutowniczą. Długość kieli-
cha przy połączeniu jednokielichowym jest podana w tabl. 4.1 [23].
117
Tablica 4.
Wymiary kielichów rur z tworzyw sztucznych
Średnica znamionowa rury [mm] 18 21 22 28 37 47
Długość kielicha [mm] 35 35 40 45 50 60
W przypadku instalacji w wykonaniu szczelnym należy dodatkowo końce

rur, przed wciśnięciem do złączek, pokryć cienką warstwą kleju. Ze względu
na znaczną wydłużalność cieplną rur z tworzyw sztucznych należy pozostawić
w złączkach pewien luz (rys. 4.6) w przypadku połączeń nieklejonych lub
stosować kompensację przez wmontowanie rury elastycznej (rys. 4.7).
Rys. 4.5. Połączenie łuku z rurami za po- Rys. 4.6. Kompensacja wydłużenia ciągu
średnictwem dwóch złączek dwukielicho- rur w złączce dwukielichowej: 1 — złącz-
wych: 1 - łuk, 2 — złączka, 3 - łuk ka, Al - rezerwa na zmianę długości rur
Rys. 4.7, Kompensacja wydłużenia ciągu rur za pomocą odcinka rury elastycznej: 1 — uchwyt,
2 - złączka, 3 - łuk z rury elastycznej
Łuki wykonuje się z rur elastycznych, które w temperaturze +20°C można

formować w rękach, lub z rur twardych, podgrzewając je uprzednio do tempe-
ratury ok. 130°C. W tablicy 4.2 podano najmniejsze dopuszczalne promienie
łuków.
Tablica 4.2
Najmniejsze promienie łuków
Średnica znamionowa rury [mm] 18 21 22 28 37 47
Promietf łuku [mm] 190 190 250 250 350 450
W wykonaniu zwykłym rury łączy się z osprzętem przez bezpośrednie

wkręcenie nagwintowanych końców rur typu ciężkiego w wyloty puszek, przez
118
włożenie końca rury zwykłej w otwór puszki lub przez zastosowanie wciska-
nych na rury łączników kielichowych. W przypadku osprzętu w wykonaniu
szczelnym stosuje się dodatkowo klejenie. Przed zamocowaniem rur należy
rawdzić, czy nie są one zatkane. Przewody wciąga się dopiero po ułożeniu rur,
przy użyciu taśmy stalowej (sprężyny, „stalki") o grubości ok. 0,5 mm i
szerokości 4 mm, zakończonej z jednej strony kulką, a z drugiej uszkiem.
W pomieszczeniach, w których instalacja może być narażona na uszkodzenia
mechaniczne, należy stosować osłonę do wysokości 1,5 m z rury stalowej lub
blachy w przypadku kilku rur ułożonych równolegle.

JEDNOŻYŁOWYMI W RURACH STALOWYCH UKŁADANYCH
PO WIERZCHU LUB W PODŁODZE
Ten sposób układania przewodów stosuje się w warunkach, w których prze-
wody mogłyby ulec uszkodzeniom mechanicznym, w pomieszczeniach zwyk-
łych, przejściowo wilgotnych i nie ogrzewanych, niebezpiecznych pod wzglę-
dem pożarowym i zagrożonych wybuchem (po spełnieniu dodatkowych wy-
magań). Nie należy układać rur stalowych w pomieszczeniach wilgotnych oraz
z wyziewami żrącymi.
Uchwyty mocujące rury należy osadzać w odległościach nie większych
niż 1 m, a na końcach rur w odległościach około 10-15 cm od końca rury.
Uchwyty, wsporniki i puszki należy osadzać przez kotwienie, mocowanie
wkrętami do zagipsowanych kołków, wbitych lub wstrzelonych kołków stalo-
wych lub przez spawanie uchwytów albo mocowanie ich obejmami do kon-
strukcji stalowych. Gięcie rur należy wykonywać ręcznie lub maszynowo,
zachowując promienie krzywizny podane w tabl. 4.3 [23].
Łączenie prostych odcinków rur o jednakowych średnicach odbywa się za
pomocą mufek lub złączek prostych, a rur o różnych średnicach — za pomocą
mufek i wkrętek redukcyjnych.
Tablica 4.3
Najmniejsze promienie krzywizny rur stalowych
Średnica znamionowa rury [mm] 11 13,5 16 21 29 36 42
Promień krzywizny [mm] 110 140 140 160 200 250 320
Rury należy układać z lekkim nachyleniem w kierunku puszek. Przewody

należy wciągać do rur po ich ułożeniu. Zaleca się stosowanie do tego celu
nowszej techniki z wykorzystaniem sprężonego powietrza. W przypadku du-
żych przekrojów stosuje się wciągarki ręczne.
119
4.1.9. INSTALACJE WTYNKOWE
Ten rodzaj instalacji jest stosowany przede wszystkim w budownictwie miesz-
kaniowym i ogólnym (szkoły, szpitale, przychodnie, kina, teatry, biura itp).
Stosuje się je również w budownictwie przemysłowym w obiektach niepro-
dukcyjnych.
Do wykonania instalacji wtynkowych stosuje się przewody wtynkowe wie-
lożyłowe o izolacji polwinitowej typu DYt. Można również układać w tynku
przewody płaskie typu DYp, YDYp.
Puszki należy osadzać na ścianach tynkowanych przez ich zagipsowanie.
Na ścianach drewnianych puszki należy mocować za pomocą wkrętów do
drewna. Można je również przyklejać do ścian.
Sposób prowadzenia i mocowania przewodów zależy od rodzaju podłoża
oraz od technologii robót budowlanych. W budownictwie tradycyjnym prze-
wody układa się mocując je do podłoża za pomocą gwoździ, wbijanych w izo-
lację między żyłami przewodu, lub za pomocą klamerek. Po stwardnieniu
gipsu należy koniecznie usunąć wszystkie wbite gwoździe. Przewody należy
prowadzić równolegle bądź prostopadle do podłóg i sufitów. Do ścian i sufitów
betonowych przewody należy przyklejać.
Na podłożu z materiałów łatwo palnych, np. na drewnie, można układać
przewody na warstwie zaprawy grubości co najmniej 5 mm, oddzielającej
przewód od ściany. Można układać bezpośrednio na podłożu z materiałów
łatwo palnych przewody mające dwie warstwy izolacji, tzn. izolację żyły oraz
wspólną powłokę izolacyjną, pod warunkiem, że zabezpieczenie obwodu wy-
nosi nie więcej niż 16 A. Na przewody narzuca się zaprawę gipsową w odstę-
pach około 50 cm, a następnie pokrywa się tynkiem.
Zmiana technologii budownictwa na wykorzystującą elementy prefabryko-
wane, nie wymagające tynków, zmieniła sposób układania przewodów. Prowa-
dzi się je jednym z następujących sposobów:
— w bruzdach przygotowanych przy prefabrykacji elementów budowlanych,
— w szczelinach między poszczególnymi elementami budowlanymi,
— w pustej przestrzeni bloków stropowych,
— w szczelinach bloków stropowych,
— pod listwami podłogowymi (obwody gniazd wtyczkowych),
— w listwach podłogowych prefabrykowanych.

JEDNOŻYŁOWYMI W RURACH Z TWORZYWA -
ZATAPIANYCH W MONOLICIE
Wszystkie puszki i rury, które mają być zatapiane w masie betonowej, z któ-
rej jest wznoszony budynek, powinny być mocowane do deskowania lub do
120
prętów zbrojeniowych przed zalaniem masą betonową. Rury instalacyjne
do zatapiania powinny być wykonane z odpowiedniego tworzywa tak, aby
nie uległy zniszczeniu w czasie zalewania. Rury należy wkładać końcami
do puszek, a na trasie mocować drutem do zbrojenia. Przewody należy
wciągać do rur w sposób podany w rozdz. 4.1.7.
4 i 11. INSTALACJE WYKONYWANE PRZEWODAMI W LISTWACH

LUB KANAŁACH NAŚCIENNYCH
po ustaleniu przebiegu instalacji należy przyciąć podstawy listew na odpowied-
nie długości. Po wykonaniu trasowania należy wywiercić otwory w podstawach
listew i na ścianach. Otwory powinny być wiercone w odległości nie większej
niż 30 mm na obu końcach listwy i maksimum co 600 mm wzdłuż podstaw.
Listwy przypodłogowe i naścienne należy mocować wkrętami z kołkami
rozporowymi (rys. 4.8). Dopuszcza się klejenie podstawy listwy do podłoża.
Po zamocowaniu podstaw, przycina się pokrywy listew na odpowiednie długo-
ści, uwzględniając przebieg instalacji, odgałęzienia, połączenia z osprzętem
instalacyjnym (gniazda, puszki odgałęźne itp.). Po ułożeniu przewodów we-
wnątrz listwy zakłada się pokrywy listew (rys. 4.9).
Rys. 4.8. Mocowanie podstawy listwy za pomocą wkrętów i kołków rozporowych; 1 — po-
krywa listwy, 2 - podstawa listwy, 3 - wkręt z łbem stożkowym, 4 - wkręt z łbem kulistym,
5 — kołek rozporowy
Rys. 4.9. Zatrzaskiwanie pokrywy na podstawie listwy naściennej
Listwy naścienne umożliwiają doprowadzenie przewodów do gniazd moco-

wanych za pomocą puszek natynkowych (rys. 4.10) z zastosowaniem łącznika
(Rys. 4.10a) lub nie (rys. 4.10b). W podobny sposób wykonuje się instalację przy
użyciu kanałów instalacyjnych naściennych jedno- lub wieloprzegrodowych.
121
Rys. 4.10. Montaż puszek natynkowych do listew naściennych: a) z zastosowaniem łącznika,
b) bez łącznika;1 - puszka, 2 - listwa, 3 - łącznik prosty, 4 - pocienienie
4.1.12. INSTALACJE WYKONYWANE PRZEWODAMI GRZEJNYMI

W skrypcie ograniczymy się do omówienia zagadnienia układania przewodów
grzejnych w celu ogrzewania lub dogrzewania pomieszczeń, czyli tzw. ogrze-
wania podłogowego. Na warstwie izolacyjnej (styropian, twarda wełna mine-
ralna) o grubości 2-5 cm, wylewa się cienką (1 cm) warstwę betonu. Na niej
(po zastygnięciu betonu) rozkłada się równomiernie kabel na listwie lub siatce
montażowej i pokrywa się 3-7 cm warstwą betonu (rys. 4.11). W miejscach,
w których jest planowane późniejsze ustawienie mebli, wanien, brodzików itp.,
Rys. 4.11. Ogrzewanie podłogowe: 1 — ściana, 2 - taśma dylatacyjna, 3 - posadzka, 4 - wy-

lewka betonowa 3-7 cm, 5 — wylewka betonowa ok. 2 cm, 6 - przewód grzejny, 7 - taśma
montażowa, 8 — styropian 2-5 cm, 9 — izolacja przeciwwilgociowa, 10 — strop (podłoże)
nie należy układać kabli grzejnych. Nie należy stosować mniejszych odstępów
między zwojami przewodu niż podaje producent przewodów. W przypadku
przewidywania regulacji ogrzewania podłogi przy użyciu termostatu, należy
122
między dwiema gałęziami grzejnymi (rys. 4.12) umieścić w betonie
rurkę o średnicy 5/8" do umieszczenia w niej czujnika podłogowego lub
zamontować
Rys. 4.12. Miejsce zainstalowania czujnika podłogowego; 1 - przewód grzejny, 2 - koniec prze-
wodu, 3 - mufa łączeniowa, 4 - termostat, 5 — rurka z czujnikiem
na ścianie pomieszczenia czujnik powietrzny. Przed zalaniem betonem należy

sprawdzić, czy przewód grzejny jest sprawny, tzn. czy nie ma przerwy. Ze
względu na proces wiązania betonu, ogrzewanie można włączyć dopiero po
ok. 28 dniach od zalewania. W przypadku podłogi z desek, przewód układa
się na warstwie izolacyjnej miedzy legarami. Można układać przewody grzej-
ne na istniejącej podłodze nawet drewnianej. Na podłodze rozprowadza się
warstwę, uplastycznionej masy betonowej (2 cm), w której układa się przewód
grzejny.
4.1.13. INSTALACJE KANAŁOWE W PODŁOGACH

Przewody rozprowadzane są w dzielonych kanałach (rurkach) podłogowych
z blach lub PVC. Stanowiska pracy są wyposażone w puszki podłogowe (kase-
tony, rewizje), w których montuje się dowolny zestaw gniazd. Puszki podło-
gowe wkomponowane są w sieć kanałów (rurek) podłogowych. Całość umiesz-
czona jest w szlichcie i pokryta dowolną wykładziną. Kanały mogą być w
podłogach:
- betonowych (warstwa konstrukcyjna lub szlichta),
- podwójnych (puszki z osprzętem montowane w płycie górnej),
- pustakowych (puszki montowane w warstwie wierzchniej podłogi).
123
Puszki podłogowe różnią się rodzajami pokryw (uchylne, ślepe), funkcją!
(rewizyjne i na osprzęt), liczbą instalowanych gniazd (4-14).
Uzupełnieniem kanałów podłogowych są kanały napodłogowe układane
wzdłuż ścian.
4.1.14. INSTALACJE WYKONYWANE PRZEWODAMI SZYNOWYMI

Stosuje się je w halach fabrycznych w razie zmian zakresu i rodzaju produk-
cji, powodujących konieczność przegrupowania, wymiany bądź zainstalowania
nowych maszyn. Stałe połączenie maszyn z siecią zasilającą za pomocą kabli
lub przewodów ułożonych w rurach utrudnia przestawienie maszyny. Przewody
szynowe wykonane z łączonych ze sobą gotowych elementów, umożliwiają
wykonanie od nich odgałęzień co 1 m bez potrzeby wyłączania napięcia.
Odległość między punktami podparcia (zawieszenia) przewodów szyno-
wych nie powinna przekraczać 6 m. Ciąg szynowy można ułożyć na podpo-
rach, wysięgnikach lub podwiesić na linkach lub prętach. Skrzynki bezpieczni-
kowe należy mocować do dodatkowych podpór, aby zapobiec kołysaniu się
przewodu szynowego podczas wymiany wkładki bezpiecznikowej. Montaż
przewodów szynowych należy prowadzić według instrukcji producenta.
Do zasilania urządzeń i odbiorników ruchomych takich jak suwnice lub
elektrowciągi oraz w pomieszczeniach z dużą ilością często przestawianych
maszyn i narzędzi, wykorzystuje się przewody szynowe ślizgowe,
4.1.15. INSTALACJE ELEKTRYCZNE W OBIEKTACH

ZAGROŻONYCH WYBUCHEM LUB POŻAREM
Instalacje w obiektach zagrożonych wybuchem lub pożarem powinny być
wykonywane zgodnie z zasadami podanymi w rozdz. 4.1.1-4.1.13 z jedno-
czesnym uwzględnieniem zasad podanych w przepisach budowy, a dotyczą-
cych tych instalacji. Ze względu na specyfikę tych spraw oraz obszerną tema-
tykę nie będziemy tych zagadnień omawiać w skrypcie.
4.2. OPRAWY OŚWIETLENIOWE

1. Oprawy oświetleniowe oświetlenia podstawowego w pomieszczeniach in-
nych niż suche lub na zewnątrz pomieszczeń, umieszczone na wysokości
mniejszej od 250 cm od powierzchni, po której chodzą ludzie i zasilane
napięciem znamionowym wyższym od 42 V prądu przemiennego lub 80 V
124
prądu stałego, powinny mieć konstrukcję lub osłony uniemożliwiające
bezpośrednie dotknięcie ręką źródeł światła.
2. W suchych pomieszczeniach budynków nieprzemysłowych z podłogami
przewodzącymi (klatki schodowe, piwnice, strychy itp.) dopuszcza się
umieszczanie żarówek w oprawach porcelanowych typu ciężkiego wyposa
żonych w klosz, pod warunkiem, że najniższy punkt oprawy nie będzie
niżej niż 1,8 m nad podłogą.
3. W łazienkach dopuszcza się umieszczanie opraw wysięgnikowych, wyko
nanych z materiałów izolacyjnych, z kloszem wkręcanym pod warunkiem,
że oprawa znajduje się w strefie 2 lub 3. Oprawa w strefie 2 musi być wy
konana w II klasie ochronności.
4. Wprowadzenie do oprawy oświetleniowej więcej niż jednej fazy jest do
zwolone tylko dla opraw oświetleniowych wielofazowych zainstalowanych
w pomieszczeniach niemieszkalnych, przy czym oprawy oświetleniowe
z wprowadzonymi przewodami o napięciu międzyprzewodowym o wartoś
ci większej od 250 V powinny być zaopatrzone w trwałe napisy ostrzegaw
cze tak umieszczone, aby były widoczne dla osób manipulujących przy
tych oprawach.
5. Typ oprawy powinien być dostosowany do warunków panujących w miejs
cu jej zainstalowania (w pomieszczeniach z pyłem oprawy pyłoszczelne,
w pomieszczeniach niebezpiecznych pod względem wybuchowym lub po
żarowym oprawy przeciwwybuchowe itp.).
4.2.2. INSTALOWANIE OPRAW OŚWIETLENIOWYCH

1. Umocnienie oprawy powinno być trwałe. Oprawa zwieszakowa powinna
być zawieszona na przeznaczonym do tego haczyku. Jeżeli do przymoco
wania oprawy użyto rury, to rurę należy jednocześnie wykorzystać do uło
żenia w niej przewodów.
2. Przewody nie powinny być łączone wewnątrz rur lub wsporników rurowych.
Odgałęzienia i połączenia przewodów powinny być dostępne do kontroli.
3. Przewody w miejscach ich wprowadzenia do oprawy nie powinny być na
rażone na rozciąganie lub tarcie.
4. Oprawy do oświetlenia bezpieczeństwa i ewakuacyjnego powinny być ozna
kowane żółtym pasem szerokości 2 cm. Oprawy te muszą być przyłączone
na stałe do obwodu zasilającego (zabrania się stosowania gniazd wtyczko
wych w obwodach zasilających te oprawy).
5. Oprawy oświetleniowe, umieszczone na zewnątrz, należy mocować w spo
sób utrudniający ich kołysanie się pod wpływem wiatru.
6. Przy wprowadzaniu wielofazowych obwodów do opraw jednofazowych
przewody faz nie wykorzystywanych powinny być prowadzone przelotowo,
bez przecinania ich w oprawie.
7. W sieciach z przewodem neutralnym, przewód neutralny należy przyłączyć
do gwintu oprawki, a fazowy przez wyłącznik do środkowego styku.
125
4.2.3. MOCOWANIE I PRZYŁĄCZANIE OPRAW
OŚWIETLENIOWYCH
Zawieszanie opraw może odbywać się w różny sposób, zależnie od miejsca
instalowania oprawy i jej typu. Najprostszy sposób zawieszania oprawy na
haku osadzonym w suficie pokazany jest na rys. 4.13 [23]. Sposób ten jest
powszechnie stosowany w budownictwie mieszkalnym oraz w różnych obiek-
tach komunalno-bytowych. Oprawy zawiesza się także za pośrednictwem wy-
sięgników wykonanych ze stalowych rur lub płaskowników, za pośrednictwem
łańcuchów, stalowych linek- Na łańcuchach i linkach zawiesza się zwykle
oprawy do źródeł fluorescencyjnych i rtęciowych w halach fabrycznych. Śred-
nica linek lub wymiary łańcuszków zależą od ciężaru i liczby opraw.
Rys. 4.13. Zawieszenie oprawy na haku przymocowanym do sufitu
Linki stalowe do zawieszania lamp w pomieszczeniach wilgotnych, bardzo

wilgotnych i o wyziewach żrących musza być ocynkowane. Linki na jednym
końcu powinny być zamocowane za pomocą ściągacza umożliwiającego regu-
lację zwisu linki. Liczba punktów podparcia lub podwieszania linek zależy od
długości linek, liczby i ciężaru opraw na niej zawieszonych. Dane te powinny
być zawarte w projekcie technicznym instalacji oświetleniowej.
Oprawy przeznaczone do instalowania w przedpokojach, łazienkach, kory-
tarzach oraz w niektórych pomieszczeniach wilgotnych są przystosowane do
mocowania ich wkrętami do ścian lub sufitów (rys. 4.14). Dokręcanie wkrę-
tów należy wykonywać bardzo ostrożnie, gdyż porcelanowe części oprawy
łatwo pękają przy zbyt silnym lub nierównym docisku. Nie wolno przybijać
gwoździami porcelanowych lub bakelitowych części opraw, gdyż powoduje to
zwykle uszkodzenie oprawy i uniemożliwia jej demontaż.
Montaż przemysłowych opraw oświetleniowych w instalacjach umieszczo-
nych w rurach stalowych wykonuje się, wkręcając rurę w gwintowany otwór
126
wlotowy oprawy. W instalacjach szczelnych końce rury stalowej pokrywa się
uszczelniającą substancją (np. minią), owija pakułami i wkręca w otwór
oprawa
W celu ułatwienia montażu i demontażu opraw mocowanych na ścianach lub
sufitach oraz w celu uniknięcia demontażu rur przy demontażu opraw,
można stosować króciec zaopatrzony na obydwu końcach w gwint. Jeden ko-
niec króćca wkręcamy w otwór wlotowy, a drugi w mufkę nakręconą na ko-
niec rury lub w nagwintowany otwór puszki żeliwnej.
Rys. 4.14, Mocowanie opraw w pomieszczeniach

wilgotnych za pomocą wkrętów; a) na suficie,
b) na ścianie
Do zasilania opraw wiszących, które mogą wahać się pod wpływem wiatru,
należy stosować przewody o żyłach z linek (np. LY itp.), gdyż żyły jednodru-
lowe łamałyby się pod wpływem kołysania. Przewody te powinny być wygięte
w łagodną pętle, zwisającą poniżej otworów wlotowych oprawy, aby zapobiec
wciekaniu wody deszczowej po przewodach do oprawy. Oprawy wodoszczelne,
zasilane przewodami kabelkowymi, w pomieszczeniach wilgotnych lub narażo-
nych na działanie chemiczne wody muszą mieć szczelne wprowadzenie prze-
wodów. Uszczelnienie wykonuje się za pomocą dławików i uszczelek gumo-
wych. Przy montażu szczelnych opraw fluorescencyjnych należy dokładnie
uszczelnić świetlówki za pomocą pierścieni gumowych i wkrętek dławikowych,
w które te oprawy są wyposażone. Przewody zasilające oprawy należy obciąć
z rezerwą długości (na wypadek ułamania się). Przewody wychodzące z sufitu
oraz z oprawy powinny mieć długość około 10 cm. Należy je ułożyć w pętle
o kształcie umożliwiającym zakrycie ich rozetą.
4.3. ROZDZIELNICE (STYCZNIKOWNIE)
4.3.1. POMIESZCZENIA ROZDZIELNIC (STYCZNIKOWNI)

Pomieszczenie rozdzielni powinno być wykonane z materiałów niepalnych.
Dopuszcza się wykonanie z materiałów palnych jedynie drzwi i okien. Przez
127
pomieszczenie rozdzielni nie powinny przebiegać żadne inne instalacje: co,
wodne, kanalizacyjne, gazowe, wentylacyjne. Pomieszczenie powinno być wy-i
posażone w oświetlenie elektryczne zapewniające spełnienie wymagań przepi-
sów. Drzwi powinny otwierać się na zewnątrz pomieszczenia rozdzielni.
Minimalne wymiary pomieszczenia rozdzielni muszą wynosić:
długość — większa od długości rozdzielnicy co najmniej o 1000 mm
szerokość — zapewniająca szerokość korytarza obsługi 1500 mm
wysokość — co najmniej 2500 mm
Za przygotowanie pomieszczenia rozdzielni odpowiada wykonawca robót
budowlanych, który po wykonaniu robót objętych dokumentacją przekazuje te
pomieszczenia inwestorowi. W pomieszczeniach przeznaczonych na stację
energetyki zawodowej odbiór robót budowlanych powinien być przeprowadza-
ny przy udziale przedstawiciela właściwego terenowo zakładu (rejonu energe-
tycznego).
W czasie budowy wykonawca robót budowlanych powinien przygotować
wnęki pod kotwy (lub je zamontować) oraz wnęki pod konstrukcje i aparaty
tak, aby w czasie montażu urządzeń rozdzielczych nie zachodziła potrzeba
kucia otworów, wnęk i kanałów.
Rozdzielnice oświetlenia zewnętrznego powinno się umieszczać poza po-
mieszczeniem rozdzielni w przypadku, gdy nie ma tam stałego dyżuru. W sta-
cjach słupowych rozdzielnice należy umieszczać w skrzynce blaszanej na słu-
pie, na wysokości ok. 150 cm od ziemi. Urządzenia rozdzielcze na placu
budowy powinny być zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych,
przy czym należy je tak rozmieszczać, aby odległość od urządzeń zasilanych
nie była większa niż 50 m. W przypadku ustawienia omawianych urządzeń
w miejscach nie zadaszonych należy je dodatkowo osłonić, np. daszkami, ce-
lem zabezpieczenia przed działaniem opadów atmosferycznych.
Przed przystąpieniem do instalowania rozdzielnic lub stycznikowni należy

dokonać ich oględzin i wykonać prace zabezpieczające wrażliwe części przed
uszkodzeniem, a więc zdemontować przyrządy i szkiełka lampek, zabezpieczyć
aparaturę przed zniszczeniem itp. Podłączając obwody zewnętrzne, należy:
— śruby łączące przewody i szyny zaopatrzyć w podkładki sprężyste,
— przewody wielodrutowe zakończyć końcówkami spawanymi, lutowanymi
lub zaciskanymi, przy czym w przypadku przewodów miedzianych o prze
kroju żył do 2,5 mm2 można zakończyć je oblutowanymi oczkami,
— na końcówki nałożyć koszulki izolacyjne lub oznaczniki z materiału niepal
nego,
— przewody i obwody oznaczyć barwami lub numerami.
128
prowadząc przewody przez przepusty, należy:
- w przypadku przepustów żeliwnych lub stalowych prowadzić wszystkie fa
zy i przewód neutralny — należące do jednego obwodu — w jednym prze
puście,
- przy prowadzeniu pojedynczych faz w oddzielnych przepustach należy
stosować przepusty wykonane z rur ceramicznych, azbestowo-cementowych
lub polichlorku winylu.
4.3.3. MONTAŻ ROZDZIELNIC
ROZDZIELNICE WNĘKOWE
Są one wykonywane z dwóch skręconych ze sobą elementów. Jeden element to
ramka z drzwiczkami, drugi to tablica z aparaturą. W pierwszej kolejności -
przed tynkowaniem — osadza się w murze samą ramkę bez drzwiczek. Ramka
ma kotwy, za pomocą których mocuje się ją w murze. Po wybiałkowaniu wnę-
ki i wciągnięciu w rury przewodów należy przykręcić tablicę do konstrukcji
i założyć drzwiczki osłonowe, które powinny być wykonane z blachy stalowej
o grubości co najmniej 1 mm lub z innego materiału niepalnego. Drzwiczki
tablic z licznikami powinny mieć otwory dla dokonywania odczytów.
ROZDZIELNICE TABLICOWE
Są to rozdzielnice instalowane we wnękach lub na powierzchni ścian. Montaż
rozdzielnic tablicowych we wnękach już został omówiony. Tablice instalowa-
ne na powierzchni ścian lub na słupach powinny być obudowane. Dopuszcza
się osłony wykonane z drewna, obite wewnątrz blachą stalową o grubości co
najmniej 0,5 mm lub innym materiałem odpornym na działanie ognia. Tablice
instalowane przed licznikami powinny być zamknięte osłoną przystosowaną
do plombowania. Przewody linii zasilającej należy w zasadzie doprowadzać
od dołu tablicy, a przewody obwodów odbiorczych od góry.
R OZDZIELNICE SZKIELETOWE
Instaluje się je na ramie fundamentowej lub bezpośrednio na podłożu. Ramy
fundamentowe wykonuje się ze stali profilowanej i przymocowuje do podłoża.
Karna ta może być jednocześnie obramowaniem kanału. Rozdzielnicę przymo-
cowuje się do ramy za pomocą śrub lub specjalnych uchwytów.
Instalując rozdzielnicę bezpośrednio na podłożu, należy przewidzieć otwory
do zamocowania uchwytów. Uchwyty zalewa się betonem, po uprzednim usta-
wieniu rozdzielnicy i nałożeniu uchwytów. Po stwardnieniu betonu (ok. 7 dni)
nakrętki uchwytów należy dokręcić do oporu. Ciężkie rozdzielnice wielopolo-
we nie wymagają mocowania do podłoża, gdyż ich duży ciężar praktycznie
uniemożliwia przesunięcie rozdzielnicy podczas eksploatacji.
129
Po ustawieniu rozdzielnicy należy:
— podłączyć odgałęzienia od szyn zbiorczych oraz wykonać ewentualne po
łączenia wewnętrzne między polami,
— natłuścić wazeliną bezkwasową rozkręcone połączenia śrubowe,
— wyposażyć pola rozdzielnicy w aparaturę zdjętą na czas transportu: mierni
ki, wkładki i główki bezpiecznikowe, żarówki sygnalizacyjne, szkła lampek
sygnalizacyjnych i dźwignie napędowe łączników,
— wyjąć przekładki zabezpieczające (aretujące) z przekaźników na czas ich
transportu,
— wykonać połączenia zewnętrzne z magistralą uziemiającą i transformatora
mi oraz obróbkę i przyłączanie kabli energetycznych i sterowniczych.
ROZDZIELNICE SKRZYNKOWE
Ustawia się je najczęściej na konstrukcjach nośnych. Zestawy o mniejszej ma-
sie można przymocowywać do uchwytów (kotew) osadzonych na ścianach lub
filarach nośnych. Nie można umieszczać tych rozdzielnic w wąskich kory-
tarzach i w miejscach zastawionych przez inne urządzenia.
Rozdzielnice są dostarczane na budowę w zestawach zmontowanych. Kon-
strukcje nośne rozdzielnic muszą być dostosowane do miejsca ich instalowa-
nia. Mogą mieć one tylko kotwy do mocowania ich do muru, dodatkowe nogi
kotwione w podłodze (ciężkie zestawy) lub obejmy do mocowania na słupach.
Po otynkowaniu ścian trasuje się na ścianie miejsca osadzenia kotew, przy
czym górna krawędź zestawu skrzynek nie powinna być wyżej niż 1,8 m nad
podłogą. Jeśli jest to niemożliwe, należy wykonać specjalny pomost z podłogą
izolacyjną.
Po właściwym ustawieniu rozdzielnicy należy ją tymczasowo zabezpieczyć
przed upadkiem lub przesunięciem, stosując podpory lub przywiązując rozdziel-
nicę do ściany. Otwory na kotwy moczy się wodą i wypełnia rzadką zaprawą
cementową. Po kilku dniach można usunąć to zabezpieczenie rozdzielnicy.
Następnie, do rozdzielnicy przyłącza się obwody zewnętrzne. Kable wpro-
wadza .się do rozdzielnic przez głowice kablowe typu MK, rury stalowe wkrę-
ca się w otwory pokryw bocznych, przewody kabelkowe wprowadza się przez
dławiki metalowe lub bakelitowe, zamocowane w otworach pokryw bocznych.
Rozdzielnice blaszane lub żeliwne i ich konstrukcje należy pokryć odpo-
wiednią powłoką malarską. Rozdzielnice należy zaopatrzyć w jednoliniowy
schemat z podaniem napięcia, wielkości zabezpieczeń oraz nazw poszczegól-
nych odpływów.
R OZDZIELNICE NA PLACU BUDOWY

Są to na ogół urządzenia typowe, których montaż ogranicza się do sprawdze-
nia i uzupełnienia wyposażenia aparatury (wkładki i wstawki bezpiecznikowe,
przekaźniki termiczne) oraz podłączenia stałych linii zasilających zgodnie
130
z dokumentacją techniczną. Szczególną uwagę należy zwrócić na prawidłowe
przyłączenie rozdzielnicy do zastosowanego na danym placu budowy systemu
ochrony od porażeń.
TABLICE STYCZNIKOWE
Tablice instalowane w pomieszczeniach ogólnie dostępnych powinny mieć
obudowę osłoniętą, wykonaną z kształtowników lub blach profilowych. Tabli-
ce należy ustawiać na przygotowanej ramie lub mocować bezpośrednio do
podłoża uchwytami lub śrubami (na kotwach). Po ustawieniu tablic należy:
- założyć i połączyć szyny napięć pomocniczych i szyny główne,
- zamontować mierniki, przekaźniki i bezpieczniki,
- wykonać połączenia wewnątrz tablic i obwodów rozłączonych na czas
transportu,
- dokręcić śruby, zamalować zatarcia oraz zamontować tabliczki informacyjne,
- wykonywać połączenia obwodów zewnętrznych, przestrzegając zasad po
danych wcześniej.
4.4. BATERIE KONDENSATORÓW
4.4.1. MONTAŻ JEDNOSTEK KONDENSATOROWYCH

DO KOMPENSACJI INDYWIDUALNEJ
Jednostek kondensatorowych nie należy ustawiać bezpośrednio na podłodze,
można natomiast ustawiać na konstrukcji na dwóch lub trzech poziomach,
węższym bokiem w kierunku korytarza obsługi oraz tak, aby tabliczki znamio-
nowe były widziane przez obsługę. Należy zachować najmniejsze odstępy po-
dane w dokumentacji baterii.
Pojedyncze kondensatory można ustawiać w polach rozdzielnic. Kondensa-
tory bez osłon powinny być zabezpieczone przed przypadkowym dotknięciem
części znajdujących się pod napięciem. Kadzie kondensatorów należy uzie-
mić. Należy zawsze sprawdzić zgodność z dokumentacją w zakresie danych
znamionowych kondensatorów, ich stan zewnętrzny (wybrzuszenia, wgięcia)
oraz stan oporów rozładowczych.
4.4.2. MONTAŻ KOMPLETNYCH BATERII KONDENSATORÓW

Baterie osłonięte można instalować w pomieszczeniach mchu elektrycznego
lub produkcyjnych o temperaturze otoczenia do +35°C, wolnych od par i py-
łów działających szkodliwie na urządzenia baterii.
Baterie typu otwartego są przeznaczone do pomieszczeń ruchu elektryczne-
go. W przypadku zainstalowania ich w pomieszczeniach produkcyjnych należy
ogrodzić je siatką.
131
Pomieszczenia baterii muszą być wentylowane, osłony szaf powinny mieć
otwory wentylacyjne i drzwiczki do oględzin poszczególnych jednostek. Jeżeli
pomieszczenie ma okna, to baterię należy tak usytuować, aby nie była narażo-
na na bezpośrednie działanie promieni słonecznych. Baterię można ustawić
bezpośrednio na posadzce i przykręcić do podłoża śrubami (za pomocą ko-
tew). Przy zasilaniu kablowym baterii, powinny być przygotowane kanały
kablowe lub przepusty rurowe. Przy ustawieniu przyściennym należy przewi-
dzieć odstęp (min. 100 cm) umożliwiający jej swobodną obsługę.
Rys. 4.15. Sposób włączenia regulatora współczynnika mocy w przypadku kompensacji grupowej
Jednym z ważniejszych czynników zapewniających prawidłową kompensację

mocy biernej jest właściwe podłączenie regulatora współczynnika mocy. Szcze
gólnie dotyczy to miejsca włączenia cewki prądowej regulatora. Bez względu
na typ regulatora, jego cewkę prądową należy włączyć tak, aby płynął przez
nią całkowity prąd odbiorników kompensowanych przez baterię, tj. na zasila
niu rozdzielnicy, w której ma być przeprowadzona kompensacja (rys. 4.15). Nie
zależnie od typu regulatorów jest to na ogół faza L3(T). Cewka napięciowa po
winna być włączona między fazy L1(R) i L2(S). Wynika z tego, że bardzo
istotne jest ustalenie kolejności faz w baterii.
132
5. Dokumentacja techniczna
5.1. RODZAJE I PRZEZNACZENIE DOKUMENTACJI
Dla urządzenia lub obiektu od początku jego budowy aż do zakończenia eksplo-

atacji powinna być prowadzona, wymieniona niżej, dokumentacja techniczna:
1) dokumentacja projektowa ze zmianami wprowadzanymi w trakcie budowy,
2) dokumentacja fabryczna urządzeń (fabryczne instrukcje obsługi, opisy
techniczne, schematy itp.),
3) w zależności od rodzaju urządzenia lub obiektu: protokoły ustalające ka
tegorie zagrożenia wybuchem, zagrożenia ludzi w pomieszczeniach lub
w przestrzeniach zewnętrznych,
4) dokumentacja eksploatacyjna.
Dokumentacja techniczna służy do:
— prawidłowego montażu urządzeń oraz wykonania połączeń,
— prawidłowego prowadzenia ruchu,
— dokonywania bieżącej oceny stopnia wykorzystania urządzeń i zużycia
przez nie energii elektrycznej,
— dokonywania oceny stanu technicznego urządzeń,
— określania terminów i zakresów prac konserwacyjno-remontowych urządzeń.
5.2. UCZESTNICY PROCESU BUDOWLANEGO

Uczestnikami procesu budowlanego są:
- inwestor,
- inspektor nadzoru inwestorskiego,
- projektant,
- kierownik budowy lub kierownik robót.
Inwestor zapewnia opracowanie dokumentacji projektowej oraz jej wykona-
nie i odbiera roboty budowlane przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach
zawodowych. Inwestor ma prawo zobowiązać projektanta dokumentacji do
135
sprawowania nadzoru autorskiego nad realizacją budowy oraz powołać inspek-
tora nadzoru inwestorskiego na budowie.
Organ wydający pozwolenie na budowę może nałożyć na inwestora obo-
wiązek zapewnienia nadzoru autorskiego oraz powołania inspektora nadzoru
inwestorskiego.
Do zadań projektanta należy:
1) opracowanie dokumentacji projektowo-kosztorysowej,
2) uzyskanie wymaganych opinii, uzgodnień i sprawdzenia rozwiązań projek
towych w zakresie wynikającym z przepisów,
3) zapewnienie sprawdzenia projektu, pod względem zgodności z polskimi
normami i obowiązującymi przepisami, przez osobę posiadającą uprawnie
nia budowlane lub przez rzeczoznawcę budowlanego z danej specjalności,
4) wyjaśnienie wątpliwości (jeżeli wystąpią) dotyczących projektu i zastoso
wanych w nim rozwiązań,
5) sprawowanie, na żądanie inwestora lub właściwego organu nadzoru budo
wlanego, nadzoru autorskiego w zakresie:
— stwierdzenia zgodności wykonawstwa z projektem,
— uzgadniania możliwości wprowadzania rozwiązań innych niż przewi
dziane w projekcie, zgłoszonych przez kierownika budowy lub inspekto
ra nadzoru inwestorskiego.
Projektant w czasie trwania budowy ma prawo:
— wstępu na teren budowy,
— dokonywania zapisów, w dzienniku budowy, dotyczących jej realizacji,
— żądania, przez wpisanie w dzienniku budowy, wstrzymania robót budowla
nych w przypadku stwierdzenia możliwości powstania zagrożenia bezpie
czeństwa lub wykonywania robót niezgodnie z projektem i bez uzgodnienia
z projektantem.
5.3. CHARAKTERYSTYKA PROJEKTOWEJ

DOKUMENTACJI TECHNICZNEJ
W zależności od wielkości i ważności inwestycji dokumentacja taka może być

wykonywana w większej lub mniejszej liczbie etapów. Występować mogą
następujące etapy opracowywania dokumentacji:
— koncepcja projektowa (KP), wcześniej nazywana koncepcją programową
inwestycji,
— projekt budowlany (PB),
— projekt wstępny (PW),
— projekt techniczny (PT) nazywany również wykonawczym,
— dokumentacja jednostadiowa.
136
5.3.1. KONCEPCJA PROJEKTOWA
Koncepcja projektowa jest pierwszym etapem opracowywania dokumentacji.
Służy ona inwestorowi głównie do:
1) wystąpienia do Urzędu Gminy z wnioskiem o:
— wskazanie lokalizacji inwestycji oraz wydanie warunków zabudowy
i zagospodarowania terenu, jeżeli inwestor nie dysponuje działką bu
dowlaną;
- wydanie warunków zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli
inwestor dysponuje działką budowlaną;
2) wystąpienia do odpowiednich władz o zapewnienie dostaw energii elek
trycznej, gazu, wody, odbioru ścieków, wstępne uzgodnienia dróg i do
jazdów itp.;
3) uzgodnienia warunków sanitamo-higienicznych, ochrony środowiska, ochro
ny przeciwpożarowej itp.;
4) uruchomienia działań związanych z zapewnieniem finansowania inwestycji,
analizy wykonalności i ekonomicznej efektywności zamierzenia (tzw. „bu-
siness plan"), ewentualne starania o kredyty bankowe, wyszukanie partnera
do realizacji inwestycji itp.;
5) podjęcia ostatecznych decyzji o celowości i zakresie inwestycji oraz uściś
lenia jej programu w celu przekazania go jako wytycznych do opracowania
projektu budowlanego i/lub projektu wstępnego.
Przy inwestycjach dotyczących sieci lub instalacji elektroenergetycznych
koncepcja projektowa powinna zawierać:
- inwentaryzację istniejącego stanu sieci i urządzeń elektroenergetycznych na
terenie projektowanej inwestycji, jeżeli one występują,
- wstępne zestawienie odbiorników energii elektrycznej oraz bilans mocy
i energii potrzebnej dla projektowanego obiektu,
- koncepcję rozwiązania instalacji siły i światła wewnątrz obiektu, oświetle
nie terenu, instalacji odgromowej, uziemiającej itp.,
- przewidywane sposoby zasilania projektowanego obiektu w energię elek
tryczną,
- wymagane pomieszczenia dla urządzeń elektroenergetycznych, określenie
ich powierzchni, wysokości, potrzeb w zakresie ogrzewania, wentylacji,
kanalizacji itp.,
plan projektowanych zewnętrznych linii elektroenergetycznych nawiązują-
cy do sieci istniejących oraz lokalizację stacji transformatorowych lub
transformatorowo-rozdzielczych.
Jeżeli inwestor chce działać ostrożnie i oszczędnie, to może zlecić opraco-
wanie koncepcji projektowej w dwóch etapach:
etap I - studium programowo-przestrzenne lub koncepcja wstępna obej-
mująca minimum informacji niezbędnych do uzyskania decyzji
o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu,
137
5.3.2. PROJEKT BUDOWLANY
projekt budowlany przedstawiany jest m.in. właściwym władzom lokalnym
celu uzyskania pozwolenia na budowę. W dziedzinie elektroenergetyki po-
winien on zawierać:
- projekt zagospodarowania działki lub terenu, -
projekt architektoniczno-budowlany.
projekt zagospodarowania działki lub terenu zawiera układ sieci elektry-
cznych — linie, stacje zasilające, instalacje i urządzenia elektryczne oraz sieci
i urządzenia telekomunikacyjne. Plan sieci należy pokazać na jednej wspólnej
mapie przedstawiającej w całości zagospodarowanie działki (terenu). Dopusz-
cza się przedstawienie projektów branżowych na oddzielnych rysunkach, jeżeli
wynika to z konieczności poprawienia czytelności rysunku. Skala map działek
budowlanych, na których sporządzane są plany nie powinna być mniejsza niż
1:500, a skala map obiektów budowlanych oraz terenów budownictwa prze-
mysłowego nie mniejsza niż 1:1000. Dla rozległych terenów z obiektami
budowlanymi o dużym rozproszeniu lub rozmieszczonych liniowo dopuszczal-
na jest skala map 1:2000.
Projekt architektoniczno-budowlany zawiera:
1) rozwiązania podstawowych elementów wyposażenia budowlano-instalacyj-
nego, wykazujące możliwość wykorzystywania obiektu zgodnie z jego
przeznaczeniem, dotyczące instalacji i urządzeń elektrycznych, teletech
nicznych, odgromowych, sposobu powiązania tych instalacji z sieciami
zewnętrznymi, założeń przyjętych do obliczeń, wyników obliczeń i uzasad
nienia wyboru urządzeń;
2) w stosunku do obiektu budowlanego liniowego, rozwiązania instalacyjno-
-techniczne i techniczno-budowlane dostosowane do warunków terenu wystę
pujących wzdłuż jego trasy (bezpieczeństwo otoczenia, strefy ochronne itp.);
3) charakterystykę energetyczną zawierającą - w przypadku instalacji elektry
cznych - głównie:
- bilans mocy urządzeń elektrycznych stanowiących stałe wyposażenie
obiektu, z wyodrębnieniem mocy urządzeń służących do celów techno
logicznych związanych z przeznaczeniem obiektu,
- dane wykazujące, że przyjęte w projekcie rozwiązania spełniają wyma
gania zawarte w przepisach łechniczno-budowlanych oraz polskich nor
mach, dotyczące oszczędzania energii;
4) charakterystykę ekologiczną instalacji i urządzeń ze względu na emisję hała-
su, wibracje, promieniowanie, zakłócenia elektryczne itp., zawierającą opis
ich parametrów, zasięgu rozprzestrzeniania się i wpływu na środowisko przy-
rodnicze, obiekty sąsiednie i zdrowie ludzi oraz uzasadnienie, że przyjęte
rozwiązania w tym względzie są zgodne z przepisami i polskimi normami;
5) warunki ochrony przeciwpożarowej.
139
Część rysunkowa projektu architektoniczno-budowlanego powinna przed-
stawiać podstawowe urządzenia, instalacje elektryczne, odgromowe i uziemia-
jące wraz ze sposobem powiązania ich z sieciami zewnętrznymi.
5.3.3. PROJEKT WSTĘPNY

Projekt budowlany nie wystarcza do ustalenia uzgodnień zwłaszcza w zakos
sie ochrony przeciwpożarowej, warunków sanitarno-higienicznych, bezpie-
czeństwa pracy, ochrony środowiska itp. Nie zawiera również wielu elemen-
tów potrzebnych do podjęcia ostatecznych decyzji, zorganizowania przetar-
gów, dokonania zamówień podstawowych urządzeń itp. Taką rolę spełnia
projekt wstępny zawierający rozwiązania projektowe, które uzyskały wymaga-
ne opinie i uzgodnienia oraz inne elementy potrzebne inwestorowi do przygo-
towania realizacji inwestycji.
Projekt wstępny powinien być opracowany w takim zakresie i na tyle
szczegółowo, aby możliwe było uzyskanie wymaganych opinii, uzgodnień, za-
twierdzeń i pozwoleń. Jednym z jego elementów jest projekt budowlany wy-
magany w celu uzyskania pozwolenia na budowę. Projekt wstępny powinien
zawierać zwykle kilka wariantów rozwiązań i analizę ekonomiczno-techniczną
każdego z nich. Projekt wstępny wraz z opiniami i uzgodnieniami, których
uzyskanie jest obowiązkiem projektanta, przekazywany jest inwestorowi.
Inwestor na jego podstawie dokonuje wyboru wariantu optymalnego. Projek-
tant jest zobowiązany scharakteryzować inwestorowi każdy z rozpatrywanych
wariantów za pomocą wskaźników techniczno-ekonomicznych i cech użytko-
wych oraz wskazać wraz z uzasadnieniem, który wariant jego zdaniem jest
najlepszy.
PW określa podstawowe cele, program i wymagania stawiane inwestycji,
koncepcje rozwiązań technicznych, technologicznych i funkcjonalno-prze-
strzennych oraz metody, harmonogram i orientacyjny koszt realizacji inwesty-
cji. Wykazane powinny być w nim podstawowe urządzenia i aparaty w celu
ich zamówienia u wytwórcy i ustalenia terminów dostaw.
5.3.4. PROJEKT TECHNICZNY
Projekt techniczny jest ostatnim stadium dokumentacji opracowywanym, dla

poszczególnych zadań lub obiektów, na podstawie projektu wstępnego. Określa
on szczegóły budowy obiektu i wykonania prefabrykatów, zawiera uzupełnienia
zamówień aparatury i urządzeń, opis prowadzenia robót budowlano--
montażowych oraz prac rozruchowych. Na podstawie PT następuje uściślenie,
kosztów budowy, a po zakończeniu montażu urządzeń jest sporządzana doku-
mentacja powykonawcza.
140
5.3.5. DOKUMENTACJA JEDNOSTADIOWA
Dokumentacja jednostadiowa (DJ) jest wykonywana w przypadku małych lub
nieskomplikowanych inwestycji, dla których zbędne jest opracowywanie nie-
których zadań projektowych. Powinna ona zawierać jednak te elementy PW
i PT, które są niezbędne do podjęcia przez inwestora odpowiednich decyzji,
uzyskania wymaganych uzgodnień i pozwoleń oraz poprawnej realizacji in-
westycji.
5.4. PODZIAŁ PROJEKTOWEJ DOKUMENTACJI

BRANŻY ELEKTRYCZNEJ
W branży elektrycznej wyróżnia się następujące obiekty, dla których sporzą-
dza się dokumentację projektową w oddzielnych tomach lub częściach [56]:
- napowietrzne linie elektroenergetyczne,
- kablowe linie elektroenergetyczne i sterowniczo-sygnalizacyjne,
- stacje elektroenergetyczne,
- instalacje elektryczne siły i układów sterowniczo-napędowych,
- aparatura kontrolno-pomiarowa i regulacyjna,
- instalacje oświetlenia wnętrzowego i zewnętrznego,
- instalacje odgromowe i uziemiające,
- gospodarka elektroenergetyczna.
Każda dokumentacja projektowa zawiera także w oddzielnym tomie kosz-
torys oraz w poszczególnych tomach zestawienie materiałów. Tomy i części
dokumentacji są numerowane. Tomy są numerowane kolejnymi cyframi arab-
skimi, a części tomu kolejnymi cyframi rzymskimi (np. 3/II oznacza tom
trzeci, część druga).
5.5. DANE WYJŚCIOWE DO PROJEKTOWANIA

Inwestor lub zleceniodawca musi uzyskać dane stanowiące podstawę opraco-
wania dokumentacji.
Do opracowania KP potrzebne są:
— program inwestycji,
— zakres inwestycji i założone efekty gospodarcze,
— wskazania lokalizacyjne (w miarę możliwości wariantowo),
— studium wpływu inwestycji na środowisko.
141
Do opracowania PW potrzebne są:
— zatwierdzoną przez inwestora KP,
— uzgodnienia lokalizacyjne oraz opinie i dowody uzgodnień wymagane prze
pisami (jeżeli opracowana była KP i uzyskano wówczas decyzję lokaliza
cyjna, to jest ona wystarczająca),
— warunki techniczne i realizacyjne dotyczące przyłączenia obiektu do sieci
elektroenergetycznej,
— jeżeli projektowane urządzenia mają się krzyżować z liniami kolejowymi
(np. linie elektroenergetyczne) lub zbliżać do obiektów PKP, to wstępną
zgodę właściwej terenowo Okręgowej Dyrekcji PKP, uzyskaną przez inwe
stora lub w jego imieniu przez sporządzającego PW,
— w przypadku inwestycji na terenach szkód górniczych, informacje lub opi
nie Okręgowego Urzędu Górniczego o kategorii szkód górniczych,
— jeżeli jest już ustalony wykonawca, to uzgodnienia dotyczące technologii
wykonania i organizacji placu budowy,
— plan zagospodarowania terenu inwestycji wymagany do opracowania PW,
— kopie map terenów ustalonych we wskazaniach lokalizacyjnych oraz tere
nów wynikających z warunków przyłączenia do sieci elektroenergetycznej,
— opis i schematy procesów technologicznych, jeżeli takie będą występowały,
— wybrane elementy projektu konstrukcyjno-budowlanego (rzuty, przekroje)
do ustalenia przestrzennego rozmieszczenia urządzeń elektrycznych,
— rozmieszczenie odbiorników energii elektrycznej z podaniem ich parame
trów niezbędnych do zaprojektowania ich zasilania,
— dane dotyczące aparatury konłrolno-pomiarowej i regulacyjnej,
— kategorie zagrożenia ludzi i zagrożenia wybuchowego dla pomieszczeń
i przestrzeni zewnętrznych,
— wymagania szczególne dotyczące instalacji piorunochronnej,
— charakterystykę środowiska pod względem korozyjności oraz wytyczne dla
ochrony przed korozją,
— dane o warunkach gruntowo-wodnych na terenie inwestycji,
— specjalne (nie objęte normą) wymagania dotyczące oświetlenia (jeżeli wy
stępują),
— dane dotyczące środowiska naturalnego,
— zmianowość pracy obiektu,
— perspektywiczne plany rozbudowy,
— jeżeli PW nie był poprzedzony KP, to także cel zamierzenia inwestycyjne
go, zakres inwestycji, podział na etapy realizacji, rozgraniczenie zakresów
opracowań projektów branżowych oraz informacje o inwestycjach towarzy
szących w stopniu zapewniającym spójność PW.
Do opracowania PT potrzebne są:
— aktualny i zatwierdzony przez inwestora PW, w którym zostały dokonane,
wynikające z PW, uzgodnienia oraz uwzględnione zmiany wprowadzone
przez instytucje uzgadniające,
142
- uściślenie danych z PW, jeżeli wystąpiły zmiany w czasie od zatwierdzenia
pW do rozpoczęcia PT,
- jeżeli w umowie o wykonanie PT nie ustalono formy kosztorysu, to posta-
nowienia w tej sprawie,
- określone, pisemne uzgodnienia z uczestnikami procesu inwestycyjnego
takie jak podział dokumentacji, ustalenia kolejności przekazywania części
opracowania itp.
Do opracowania DJ potrzebne są:
- uzgodnienia i zatwierdzenia jak dla PW,
- dane wyjściowe jak dla stadium wykonywania PT.
Analiza danych wyjściowych. Konsekwencje wykonania dokumentacji
w oparciu o błędne dane, nie zakwestionowane pisemnie, obciążają jednostkę
projektującą. Należy więc sprawdzić dane wyjściowe szczególnie pod katem:
- kompletności,
- właściwego wykorzystania terenu i/lub przestrzeni,
- skutków zagrożenia ekologicznego,
- oszczędności materiałów,
- oszczędności energii,
- niezawodności zasilania,
- pewności działania układów sterowania i automatyki,
- ewentualnych zawyżonych żądań inwestora (np. pewności zasilania, rezer
wy mocy itp.),
- zgodności z obowiązującymi przepisami i normami,
- wyeliminowania urządzeń drogich, jeżeli mogą być one zastąpione tańszy
mi o porównywalnych parametrach itp.
Jeżeli inwestor nie ma kompletu danych wyjściowych do projektowania,
projektant powinien sporządzić propozycje uzupełnienia założeń i przesłać je
do akceptacji inwestorowi lub zlecającemu opracowanie dokumentacji.
5.6. UZGADNIANIE I ZATWIERDZANIE DOKUMENTACJI
56.1. UZGODNIENIA W TRAKCIE PROJEKTOWANIA

Instytucja projektująca jest zobowiązana do dokonania następujących uzgod-
nień:
- z projektantami innych branż,
- z właściwym terenowym zakładem energetycznym,
- pod względem zgodności z wymaganiami ochrony przeciwpożarowej,
- pod względem zgodności zastosowanych rozwiązań z wymaganiami bez
pieczeństwa i higieny pracy.
143
Uwagi wniesione w trakcie uzgodnień muszą być uwzględnione w pro-
jekcie.
Uzgodnienia z zakładem energetycznym obowiązują w przypadku budo-
wy nowego obiektu lub rozbudowy albo modernizacji obiektu istniejącego, je-
żeli zmieniają się warunki zasilania obiektu z zewnętrznej sieci elektroenerge-
tycznej. Uzgodnienia dotyczą zgodności rozwiązań projektowych z „Warun-
kami ogólnymi i technicznymi przyłączenia obiektu do wspólnej sieci elektro-
energetycznej". Zakres warunków określanych przez zakład energetyczny
może być różny.
Zgodność rozwiązań projektowych z wymaganiami zakładu energetycznego
powinna być potwierdzona przez ostemplowanie i podpisanie przez osobę
uzgadniającą. Uzgodnienie może zawierać uwagi.
Uzgodnienia pod względem ochrony przeciwpożarowej regulują przepi-
sy [26]. Dokumentacja projektowa uzgadniana jest z komendą wojewódzką
Państwowej Straży Pożarnej lub z rzeczoznawcą do spraw przeciwpożaro-
wych. Zgodność rozwiązań projektowych z wymaganiami ochrony przeciw-
pożarowej musi być potwierdzona przez ostemplowanie i podpisanie wszyst-
kich egzemplarzy dokumentacji wymaganych do uzyskania pozwolenia na
budowę (3 egz.)- Uzgodnienie może zawierać uwagi.
Uzgodnienia pod względem wymagań bhp muszą być wykonywane dla
budowanych lub rozbudowywanych zakładów pracy albo ich części [58]. Do-
kumentację opiniuje osoba posiadająca uprawnienia do projektowania w bu-
downictwie i spełniająca jeden z podanych warunków:
1) jest zatrudniona w jednostce projektowania na stanowisku projektanta -
specjalisty w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ma:
— uprawnienia wydane przez jednostkę upoważnioną przez Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej lub
— stopień specjalizacji zawodowej inżyniera w dziedzinie ergonomii i ochro
ny pracy;
2) ma uprawnienia do opiniowania dokumentacji projektowej w zakresie bhp
wydane przez stowarzyszenie naukowo-techniczne.
Oceniający wystawia opinię. Opinia może zawierać uwagi w zakresie bhp.
Dokumentacja projektowa, w stosunku do której opiniodawca ma zastrzeżenia,
może być uznana za odpowiednią w tym zakresie po uzyskaniu akceptacji
państwowego inspektora pracy.
5.6.2. UZGODNIENIA KOŃCOWE

Uzgodnienia te dotyczą kompletu dokumentacji zawierającej rozwiązania
wszystkich branż. Zakres uzgodnień, jednostki uzgadniające oraz tryb uzgad-
niania zależą od charakteru projektowanej inwestycji. Najczęściej uzgodnień
dokonuje się:
144
- w zespole uzgodnień dokumentacji (ZUD) projektowej obiektów inżynie-
ryjnych,
- w zakresie warunków sanitarno-higienicznych w projektowanym obiekcie
(rzadko dotyczy branży elektrycznej),
- w zakresie oddziaływania inwestycji na środowisko i ochrony środowiska
(rzadko dotyczy branży elektrycznej),
- w innych, określonych przez jednostki uzgadniające w trakcie projektowania
lub przez organ administracji państwowej wydający pozwolenie na budowę.
ZUD-y mieszczą się zwykle przy terenowych organach administracji pań-
stwowej (urzędach wojewódzkich, urzędach miasta itp.). Do uzgodnienia
przedstawia się, na jednej mapie, kompleksowy plan zagospodarowania działki
lub terenu — opracowany w fazie wstępnego projektu budowlanego — obejmu-
jący budynki oraz wszystkie instalacje branżowe.
5.6.3. ZATWIERDZANIE DOKUMENTACJI

Zatwierdzanie koncepcji projektowej, projektu wstępnego lub dokumentacji
jednostadiowej oraz wybór wariantu do realizacji należy do inwestora. Jed-
nostka opracowująca dokumentację jest zobowiązana do udziału w wyborze
tego wariantu i przedstawienia swego stanowiska.
5.7. RYSUNEK TECHNICZNY ELEKTRYCZNY
5.7.1. KLASYFIKACJA RYSUNKU TECHNICZNEGO

ELEKTRYCZNEGO
Schematy elektryczne dzieli się [33] na cztery podstawowe grupy (rys. 5.1).
Oprócz nich do rysunku technicznego elektrycznego zaliczane są także diagra-
my oraz występujące samodzielnie lub na schematach tablice oraz wykresy. Ry-
sunek przyporządkowany do danej grupy ma oznaczenie kodowe składające się
z trzech cyfr. Pierwsza cyfra oznacza grupę, druga i trzecia — typ w danej gru-
pie. Z oznaczenia kodowego wynika nazwa klasyfikacyjna rysunku, np. rysunek
oznaczony kodem 401 jest rysunkiem należącym do grupy czwartej, przed-
stawiającym plan rozmieszczenia urządzeń lub części składowych obiektu.
Rysunki grupy 1 (podstawowe) służą do zaznajomienia się z elektryczny-
mi częściami składowymi obiektu, do zrozumienia ogólnych zasad ich działa-
nia i wzajemnych zależności. Schematy elektryczne podstawowe stanowią
Podstawę do wykonywania schematów innych grup. Do grupy tej zalicza się
schematy strukturalne (101) i schematy funkcjonalne (102).
145
Rys. 5.1. Schemat klasyfikacyjny technicznego rysunku elektrycznego
Schematy strukturalne (101). Na schematach tych (rys. 5.2) przedstawia się

podstawowe elementy składowe obiektu oraz połączenia między nimi nie-
zbędne do zilustrowania zasady funkcjonowania obiektu. Nie jest konieczne
uwidocznienie wszystkich elementów i połączeń. Na schematach tych można
pominąć elementy mało istotne dla zrozumienia zasady działania obiektu.
Schematy funkcjonalne (102). Celem sporządzania tych schematów jest ob-
jaśnienie procesów zachodzących w poszczególnych częściach funkcjonalnych
obiektu. Używa się w nich symboli elementów niezbędnych do zrozumienia
działania części funkcjonalnych obiektu elektrycznego oraz przedstawia połą-
czenia między tymi elementami, które mogą być rozmieszczone inaczej niż
w rzeczywistości. Przy ilustrowaniu procesów zachodzących w obiekcie, jego
elementy funkcjonalne są przedstawiane za pomocą symboli. W przypadku
braku odpowiedniego symbolu graficznego stosuje się prostokąty lub kwa-
draty, które opisuje się kodem literowym (patrz tabl. 5.4) oznaczeniami alfa-
numerycznymi (patrz tabl. 5.3). Opisy zaleca się umieszczać wewnątrz prosto-
kątów tub kwadratów.
146
Rys. 5,2. Schemat strukturalny - przykład [75]
Rysunki grupy 2 (wyjaśniające) sporządza się w celu dokładnego pokazania

wszystkich elementów funkcjonalnych obiektu elektrycznego ze wszystkimi
połączeniami oraz punktami przyłączeń. Nie pokazują one rzeczywistego roz-
mieszczenia elementów, lecz takie, które najbardziej uwidacznia funkcję ele-
mentu w obiekcie. Rysunki tej grupy są podstawą do opracowania schematów
grup 3 i 4, rysunków konstrukcyjnych, wykonywania obliczeii projektowych; są
wykorzystywane przy rozruchach, eksploatacji i naprawach urządzeń. W prakty-
ce często są uzupełniane diagramami, tablicami, wykazami i wykresami.
147
00
Rys. 5.3. Schemat zasadniczy rozdzielnicy nn — przykład [75]

Schematy zasadnicze (201). Na schematach tych (rys. 5.3) [74] powinny być
pokazane wszystkie elementy funkcjonalne obiektu oraz połączenia między
nimi. Symbole elementów funkcjonalnych rysowane są w postaci rozwiniętej,
skupionej albo mieszanej. Symbole skupione stosuje się do wydzielonych
części obiektu, których schemat zasadniczy będzie przedstawiony na oddziel-
nym rysunku lub stanowią kompletny wyrób fabryczny. Elementy przedstawio-
ne w postaci rozwiniętej muszą być opisane oznaczeniami alfanumerycznymi.
Elementy funkcjonalne obiektów numeruje się w kolejności ich występowania
na schemacie z lewej na prawo i/lub z góry w dół. Schematy te opracowuje się
w celu umożliwienia zrozumienia szczegółów działania obiektu lub jego ele-
mentów oraz prześledzenia przebiegu sygnału np. prądu lub napięcia niezbęd-
nego do zorientowania się w działaniu elementów układu.
Schematy zastępcze (202). Schematy zastępcze (rys. 5.4) [74] opracowuje
się na podstawie schematów zasadniczych lub strukturalnych, w których poje-
dyncze elementy funkcjonalne lub grupy elementów funkcjonalnych zastępuje
się symbolem zastępczym. W ten sposób układ złożony przedstawiony zostaje
za pomocą układu bardziej prostego, służącego do wyjaśnienia zasady jego
działania lub większej przejrzystości wykonywanych obliczeń itp.
Rys. 5.4. Uproszczony schemat: a) sieci, b) zastępczy do obliczeń zwarciowych - przykład [75]
Rysunki grupy 3 (wykonawcze) zwane także montażowymi służą do przed-

stawiania połączeń elektrycznych między elementami obiektu, do opisania
przewodów, kabli, wyprowadzeń, doprowadzeń, końcówek, złącz, przepustów
itp. Schematy wykonawcze są wykorzystywane przy montażu urządzeń i wyko-
nywaniu połączeń oraz w czasie eksploatacji przy wykonywaniu napraw. Na
schematach wykonawczych - w razie potrzeby - mogą występować także
symbole konturowe urządzeń. Schematy te mogą być uzupełniane tzw. tabli-
cami połączeń lub - za zgodą wykonawcy urządzeń i robót montażowych -
zastępowane tablicami połączeń.
149
Schematy połączeń wewnętrznych (301). Przedstawia się na nich (rys. 5.5)
[74] położenie elementów urządzenia (np. rozdzielnicy, szafy przekaźnikowej
itp.) oraz połączenia między nimi. Elementy urządzenia przedstawia się za po-
Rys. 5.5. Schemat montażowy połączeń wewnętrznych - przykład [75]
150
mocą symboli graficznych lub prostokątów, których położenie powinno być
zgodne z rzeczywistym ich rozmieszczeniem. Symbole te opisuje się oznacze-
niami alfanumerycznymi oraz uzupełnia nazwami lub oznaczeniami typów.
Oznaczenia zacisków przyłączowych powinny być zgodne z oznaczeniami na
urządzeniu wykonanymi przez producenta.
Schematy połączeń zewnętrznych (302). Pokazane są na nich połączenia
między częściami składowymi obiektu (rys. 5.6) [74], zlokalizowanymi w róż-
Rys. 5.6. Schemat montażowy połączeń zewnętrznych - przykład [75]
151
nych miejscach lub stanowiącymi wyodrębnioną całość. Schematy zawierają
symbole elementów funkcjonalnych oraz połączenia zewnętrzne. Zasady spo-
rządzania tych schematów są takie same jak dla schematów połączeń we-
wnętrznych.
Schematy przyłączeń (303). Przedstawia się na nich (rys. 5.7) [74] szczegó-
ły przyłączenia przewodów do aparatów i urządzeń, gdy nie można ich przed-
stawić na innych schematach.
Rys, 5.7. Schemat przyłączeń - przykład
Rysunki grupy 4 służą do przedstawiania usytuowania obiektów lul

ich części składowych, a w przypadku konieczności — także połączeń ełcki
trycznych. i
'
Piany rozmieszczenia (401). Przedstawia się na nich usytuowanie obieli
tów elektrycznych lub ich części na: planie architektonicznym - w przypadki
152
Objaśnienia
Sprzęt p. pot. Sprzęt BHP Uwagi:
1. Agregat śniegowy 30 kg (81) 11. Szafka na sprzęt bhp (101) 1. Wymairy podano w cm
2. Gaśnica śniegowa 6 kg (82) 12. Wieszak dla sprzętu izolacyjnego (102) 2. W nawiasach podano
3. Koc azbestowy z futerałem (83) 13. Wieszak dla uziemień przenośnych (103) pozycje zestawienia
4. Szafka na sprzęt p. pot (84) 14. Wieszak dla tablic ostrzegawczych (104) materiałów
3
5. Pojemnik blaszany z piaskiem 0,25 m (85) 15. Pomost izolacyjny (105)
16. Instrukcja doraźnej pomocy (106) Podziałka 1. 100
17. Ramki do schematów (107)
18. Chodnik dielektryczny (108)
Rys. 5.8. Plan rozmieszczenia urządzeń, sprzętu bhp i przeciwpożarowego w pomieszczeniu rozdzielni SN
np. pomieszczenia; obrysie — w przypadku np. maszyny; planie geodezyjnym —
w przypadku np. miejscowości, dzielnicy miasta (niekoniecznie z zachowaniem
skali). W razie potrzeby, na planach tych, podaje się także połączenia między
urządzeniami i/lub elementami, np. połączenie mostem szynowym dwóch sekcji
rozdzielni (rys. 5.8).
Plany instalacji (402). Przedstawia się na nich usytuowanie części składo-
wych instalacji elektrycznych w obiekcie budowlanym, a jeżeli jest to konie-
czne, także połączenia elektryczne między nimi i ich trasy. Na planach, ele-
menty, urządzenia i przewody przedstawia się za pomocą prostokątów, obry-
sów lub symboli graficznych. Plany te zaleca się wykonywać na rysunkach
budowlanych z zachowaniem skali, a w uzasadnionych przypadkach — rów-
nież z podaniem podstawowych wymiarów. Na planach (402) zalecane jest
podanie kierunku „północ".
Dla jednego obiektu można wykonać kilka rysunków, z których każdy jest
planem innego rodzaju instalacji, np. instalacji oświetleniowej, siłowej, odgro-
mowej itp. Obok lub wewnątrz symbolu graficznego (prostokąta, obrysu)
urządzeń, elementów i przewodów należy podać ich oznaczenie lub nazwę.
Na planie należy podać dane określające sposób wykonania instalacji oraz za-
stosowane materiały. Pomieszczenia i/lub części budynku powinny być ozna-
czone, a w razie potrzeby również odpowiednio nazwane. Przykłady planów
instalacji oświetleniowej i siłowej podano na rys. 5.9 i 5.10.
Plany sieci, plany linii (403). Przedstawia się na nich usytuowanie części
składowych obiektu w terenie, a także połączenia elektryczne i ich trasy.
Części składowe obiektu przedstawia się w postaci symboli graficznych i/lub
prostokątów. Rysunek zaleca się wykonywać na mapie lub planie w skali
z podaniem podstawowych wymiarów. Przy wykonywaniu rysunku w postaci
uproszczonej dopuszcza się nie uwzględnianie rzeczywistego rozmieszczenia
części obiektu. Można przedstawić na rysunku przekroje tras linii elektrycz-
nych, a także podawać ich długości. Na rysunku należy zaznaczyć kierunek
„północ". Przy przedstawianiu połączeń elektrycznych o różnym przeznacze-
niu za pomocą linii różnej grubości należy na rysunku podać odpowiednie
objaśnienia. Informacje o połączeniach mogą być także podane w tablicy za-
mieszczonej na rysunku lub na oddzielnym arkuszu. Przykład planu sieci
podano na rys. 5.11.
Diagramy są to rysunki wyjaśniające współzależność między: czynnościa-
mi i czasem, czynnościami i wielkościami fizycznymi, stanem różnych ele-
mentów obiektu lub między elementami klasyfikowanymi.
Tablice (tabele) i wykazy zawierają zapis informacji podany najczęściej
według zasad wynikających z tradycji i zwyczajów określonych biur pro-
jektowych. Podstawowe wytyczne wykonywania tablic podane są w literatu-
rze [74}.
154
Uwagi:
1. W nawiasach podano pozycje zestawienia materiałów.
2. Przewody nie opisane YDYt 2*2,5 (29) i YDYt 3*2,5 (30).
3. Osprzęt instalacyjny nie opisany typu wtynkowego:
- gniazda wtykowe typ 344 (15).
-łączniki typ 326 (17),
- puszki rozgalężne typ 404 (20).
4. Korytka prowadzić na wys. 3 m.
Zamocowanie wg katalogu EDE 02/80.
5. Przewody szynowe M04 mocować do sufitu.
Zamocowanie wg katalogu EDE 02/80.
Rys. 5.9. Phn instalacji oświetleniowej wykonany metodą uproszczoną

W53,W54,W57,W511,W512
złożone z elementów
systemu „U" (102+121)
Uwagi:
1. W nawiasach podano poz, materiału
2. Lista kablowa rys ....
3. Przewody szynowe mocować do słupów na wys. 3 m
i w odległości 400 mm. Sposób mocowania wg kat. EDE 02/80.
4. Drabinki mocować do ścian względnie słupów
na wys. 3 m. Sposób mocowania wg kat. EDE 02/80.
Rys. S. 10. Plan instalacji siłowej wykonany metodą uproszczoną
Przepust z rury stal. 0100 dług.
po Hm wyk. przewiertem
Stacja transfónvatowa
20(6)/0,4/0,231 kV „Szkolna"
Przepust z rury stal. 0100

dług. po7m wyk. przewiertem
Uwagi:
Podziałka 1:500
1. 2-Nr kabla wg listy kablowej (rys.....)
2
2. Sieć rozdz. nr) wykonana kablami 2 kV YAKY 4 120 mm
3. Kable prowadzić w chodnikach 1 mod krawężnika
na giębokości 0,5 m, na dnie rowu ułożyć taśmę stalową
ocynkowaną o wym. 30x5mm
4. Unie kablowe, skrzyżowania i zbliżenia (rys. .....)
Rys. 5.11. Plan sieci kablowej w osiedlu mieszkaniowym

Ul
Ul
5.7.2. OGÓLNE ZASADY WYKONYWANIA TECHNICZNEGO
RYSUNKU ELEKTRYCZNEGO
Zasady wykonywania rysunku dotyczą symboli graficznych elementów, ozna-
czeń literowo-cyfrowych (alfanumerycznych), formatów arkuszy rysunkowych,
opisu arkuszy, linii rysunkowych, pisma technicznego, klasyfikacji schematów
elektrycznych oraz sposobów przedstawiania graficznego tych schematów.
FORMATY ARKUSZY RYSUNKOWYCH

Rysunki należy wykonywać w formatach zasadniczych AO, AI, A2, A3, A4
lub pochodnych powstałych ze zwielokrotnienia krótszych boków formatów
zasadniczych. Wybierając format rysunku, należy wziąć pod uwagę:
— stopień szczegółowości schematu zależny od jego przeznaczenia,
— zakres i złożoność projektowanego obiektu,
— możliwość nanoszenia zmian na dokumentacji,
— możliwość i potrzeby wykonywania reprodukcji rysunku,
— w przypadku wykorzystywania, do kreślenia, techniki komputerowej —
możliwości techniczne urządzeń.
Gdy jeden rysunek musi być wykonany na kilku arkuszach, formaty tych
arkuszy powinny być jednakowe. Arkusze powinny mieć wówczas kolejną
numerację. Linie przechodzące z arkusza na arkusz należy opisać wg zasady
podanej na rys. 5.12. Przy większych rysunkach do numeru arkusza dodaje się
z reguły oznaczenia strefy rysunku, do której wchodzi linia.
Rys. 5.12. Oznaczenie linii w miejscach przerwania przy przechodzeniu ich z arkusza na arkusz.
a) linia o oznaczeniu D12 przechodząca na arkusz nr 3, b) linia o oznaczeniu D12 przechodząca
do strefy B2 arkusza nr 3, c) linia o oznaczeniu D12 przechodząca z arkusza nr 2
T ABLICZKA RYSUNKOWA
Tabliczkę należy umieszczać w prawym dolnym rogu pola rysunkowego, tak
aby jej boki pokrywały się z linią obramowania rysunku, którego ona dotyczy.
Tabliczka powinna być umieszczona wzdłuż krótszego boku arkusza formatu
A4, a na pozostałych arkuszach — wzdłuż dłuższego boku. Stosuje się trzy
typy tabliczek rysunkowych:
— podstawową,
— uproszczoną,
— złożeniową.
156
Biura projektowe stosują tabliczki rysunkowe różniące się układem pól,
lecz treść tabliczek jest prawie zawsze taka sama. Przykłady tabliczek podane
są na kilku zamieszczonych w skrypcie rysunkach.
LINIE RYSUNKOWE
Na jednym rysunku zaleca się stosować nie więcej niż trzy grubości linii: linia
cienka (s), linia średnia (2s), linia gruba (3S-4S). Znormalizowane grubości
linii podano w tabl. 5.1. Linie stosowane na rysunkach wykonywanych ręcznie
j za pomocą urządzeń graficznych powinny mieć grubość od 0,5 do 1,4 mm
w zależności od przeznaczenia rysunku, jego wielkości, przyjętych wymiarów
symboli graficznych itp. Na planach (rysunki grupy 4) linie użyte do rysowa-
nia symboli graficznych elementów i urządzeń oraz połączeń elektrycznych
powinny być grubsze od linii, za pomocą których jest sporządzony podkład
budowlany lub geodezyjny. Dla wyróżnienia pewnych połączeń (np. szyn
zbiorczych, obwodów zasilających itp.) stosuje się linie grube. Wybrane gru-
bości linii powinny być stosowane na wszystkich rysunkach stanowiących
daną dokumentację.
Tablica 5.1
Zalecane grubości linii [mm] w zależności od rodzaju i przyjętej grupy linii
Grupa linii Grupa linii
1 2 3
linia cienka 0,18 lub 0,25 0,25 lub 0,35 0,35 lub 0,50
linia średnia 0,50 1,00 0,70 1,40 1,00 2.00
linia gruba
Zalecane grubości linii [mm] podano pogrubionym drukiem.
OPISY I TABLICE NA RYSUNKU

Dla zwiększenia czytelności schematu lub możliwości umieszczenia na rysunku
wszystkich linii połączeń elektrycznych stosuje się uproszczenia w rysowaniu
linii polegające na zamianie połączenia wieloliniowego połączeniem jedno-
liniowym (rys. 5.13). Jeżeli przewody są numerowane na obu końcach, to
zastąpienie wielu linii jedną, wymaga przeniesienia numeracji w sposób poda-
ny na rys. 5.13b. Przy zmianie kolejności linii w grupie (zastosowanej np. dla
zwiększenia przejrzystości schematu) należy umieścić oznaczenia identyfikacyj-
ne na końcach linii (rys. 5.13c). W miejscach odgałęzień linie odgałęziane
należy opisać (rys. 5.13d). Linie wchodzące w skład linii grupowej nie powin-
ny mieć odgałęzień na odcinku jednoliniowego ich przedstawienia. W przypad-
ku konieczności pokazania rozgałęzienia jednej z linii należy je jednoznacznie
przedstawić na rysunku (rys. 5.13g). Linia grupowa może być grubsza niż linia
od niej odchodząca. Linie odchodzące od linii grupowej powinny być rysowa-
157
ne pod kątem prostym lub pod kątem 45° (rys. 5.l3e). W celu uniknięcia
licznych skrzyżowań linii dopuszcza się ich przerywanie. W miejscu przerwa-
nia linia powinna być opisana (rys. 5.13e i 5.13f)
Rys. 5.13. Uproszczenia w rysowaniu linii połączeń i ich opisy; ą) przedstawienie jednoliniowe
kilku (czterech linii), b) opis koriców przewodów w przedstawieniu wieloliniowym i jednolinio-
wym, c) opis koriców przewodów, gdy nie zachowują one tej samej kolejności na obu końcach,
d) opis linii odchodzących od linii grupowej, e) opisy linii przerywanej (linia A wychodząca do
strefy B5 arkusza, linia C wychodząca do strefy E2 arkusza), 0 opisy grupowej linii przerywanej,
g) rozgałęzienie jednej linii (nr 4) wchodzącej w skład linii grupowej (na odcinku jednołiniowego
przedstawienia wielu linii)
Na rysunkach należy podawać następujące rodzaje opisów:

— oznaczenia literowe, cyfrowe lub Iiterowo-cyfrowe, np. numerów zacisków
i obwodów, oznaczenia elementów, urządzeń itp.,
- nazwy, np. grup funkcjonalnych, obwodów, sygnałów, pomieszczeń itp.,
158
- informacje tekstowe, np. wymagania techniczne, objaśnienia itp.,
- tablice z tytułami określającymi ich zawartość.
Opisy umieszcza się obok lub wewnątrz symboli graficznych albo na wol-
nym polu rysunku z zastosowaniem linii odniesienia.
Do opisu rysunku powinno się używać znormalizowanego pisma technicz-
nego. Na jednym rysunku nie powinno się używać więcej niż trzech wysokoś-
ci h pisma:
- pismo małe (h),
- pismo średnie (1,4h),
- pismo duże (2h).
Informacje o charakterze ogólnym lub szczególnie ważne powinny być na-
pisane pismem o wysokości większej niż pozostałe opisy. Pismo małe powin-
no być nie mniejsze niż 2,5 mm. Napisy w polu rysunkowym należy umiesz-
czać równolegle do linii wierszy w tabliczce rysunkowej. Opisy linii powinny
być usytuowane nad ich poziomymi odcinkami lub obok zakończeń pozio-
mych odcinków. Dopuszcza się opisy przy pionowych odcinkach, gdy linie
rysowane są tylko pionowo. Dopuszcza się także pionowe opisy symboli in-
nych niż linie, jeżeli zwiększa to czytelność schematu. Napisy przy liniach
odniesienia powinny być umieszczone nad lub nad i pod półką (poziomym
odcinkiem linii) — rys. 5.14. Linia odniesienia wskazująca element, krawędź
lub linię oznaczającą powierzchnię powinna być zakończona strzałką. Linia
odniesienia przecinająca zarys elementu (obiektu) i wskazująca powierzchnię,
nie poprowadzona do żadnej innej linii powinna być zakończona kropką. Li-
nie odniesienia poprowadzone od pozostałych linii nie powinny być zakoń-
czone ani strzałką ani kropką. Linie odniesienia nie powinny przecinać się
wzajemnie, być równoległe do linii kreskowania oraz w miarę możliwości
nie przecinać linii wymiarowych i elementów rysunku, których napis nie do-
tyczy.
Rys. 5.14. Zastosowanie linii odniesienia dla wskazania przekroju i typu przewodów (skośne cienkie
linie pod kątem około 45° do linii oznaczającej przewód)
Tablice w polu rysunkowym powinny być umieszczane z prawej strony lub

poniżej rysunku elementu, którego dotyczą.
W przypadku umieszczenia na jednym arkuszu rysunków różnych typów,
należy w ich tabliczkach rysunkowych podać oznaczenia kodowe. Dopuszcza
159
się zamieszczanie fragmentów rysunków innych rodzajów na rysunku danego
rodzaju (o danym kodzie).
W celu ułatwienia odszukania elementów na dużych rysunkach można
dzielić rysunek na strefy, stosować współrzędne prostokątne itp.
Elementy i urządzenia łączeniowe na rysunkach należy rysować w stanie bez-
napięciowym, bez działania siły zewnętrznej na urządzenie lub w stanie przyję-
tym za wyjściowy, podając opis tego stanu, W przypadkach uzasadnionych
można odstąpić od tej zasady, podając odpowiednią informację na rysunku.
Powtarzające się urządzenia lub grupy funkcjonalne można przedstawiać
w postaci prostokątów, podając w jednym prostokącie, występującym na
schemacie lub na wolnym polu rysunku, schemat urządzenia lub grupy funk-
cjonalnej. Zamiast rysowania prostokątów można zamieścić informacje w od-
powiednich miejscach rysunku.
Symbole elektryczne obiektów, podawane w normach, nie mają zaznaczo-
nych zacisków (końcówek). Symbole zacisków mogą być uwidocznione, gdy
są one niezbędne do zrozumienia działania urządzenia lub obiektu. Brak sym-
boli zacisków w normie przy symbolu obiektu nie oznacza zakazu ich stoso-
wania. Symbole zacisków często są potrzebne przy sporządzaniu schematów
połączeń zewnętrznych i schematów przyłączeń.
SKALE RYSUNKÓW
W rysunkach technicznych należy stosować skale znormalizowane (tabl. 5.2).
Niektóre elementy obiektu wymagają z pewnych powodów powiększenia,
więc są przedstawiane na danym rysunku w innej skali i wówczas ich skalę
należy wpisać nad tymi elementami.
Tablica 5.2
Znormalizowane skale rysunków
Skale powiększające 100:1 50:1 20:1
10:1 5:1 2:1
Skala naturalna 1:1
Skale zmniejszające 1:2 1:20 (1:2,5) 1:5 1:50 1:10 1:100
1:200 (1:15) 1:500 1:1000
1:2000 (1:25) 1:5000 1:10000
1:20000 (1:250) 1:50000 1:100000
(1:2500)
(1:25000)
Skale podane w nawiasach nie są zalecane.
Z ASADY OZNACZEŃ LITEROWO- CYFROWYCH

Zasady oznaczeń literowo-cyfrowych przeznaczonych do identyfikacji elementu
urządzenia występującego w dokumentacji podane są w normach [31, 32].
160
Niżej omówione zostaną wybrane oznaczenia stosowane w opisywaniu doku-
mentacji urządzeń lub instalacji elektroenergetycznych. Są to oznaczenia mię-
dzynarodowe i mają służyć głównie do opisu schematów wykonawczych (mon-
tażowych). W kraju, w opracowaniach technicznych, często stosowane są jesz-
cze stare oznaczenia.
Oznaczenie pełne składa się z czterech członów, które podano w tabl. 5.3.
Człony 1 i 2 mogą być, w uzasadnionych przypadkach, zamieniane miejscami.
W oznaczeniach mogą być stosowane skróty. Można pominąć człony 1,2,4
]ub/i oznaczenie funkcji w członie 3, wykorzystać tylko część członu 1 lub/i
2, opuścić znaki rozróżniające itp. Jeżeli zastosowane skróty mogą budzić
wątpliwości, to należy je objaśnić w dokumentacji. Oznaczenia składające się
z jednego członu (w tabl. 5.3 - „wymagane") musi zawierać oznaczenia lite-
rowe według kodu z tabl. 5.3 i tabl. 5.4 oraz liczbę jedno- lub wielocyfrową.
Tablica 5.3
Zastosownie6 w miarę potrzeby wymagane w miarę potrzeby

1)
Znaki rozróżniające: układu (=), miejsca (+), elementu (-), punktu przyłączenia (:). 2) A - część
literowo-cyfrowa oznaczenia układu, miejsca i punktu przyłączenia. 3) B — oznaczenie rodzaju
elementu za pomocą wielkiej litery wg tabl. 5.4. 4)C - oznaczenie numeru elementu w postaci liczby
jedno- lub wielocyfrowej. 5 )D — oznaczenie funkcji elementu składające się z jednej lub kilku liter i
jednej lub kilku cyfr, przy czym pierwszą literę, określającą ogólną funkcję elementu, wybiera się z
tabl. 5.4. W zależności od potrzeb można stosować oznaczenie identyfikacyjne złożone z jednego
lub kilku członów, przy czym gdy składa się ono tylko z elementu oznaczonego w tej tablicy jako
wymagane, może również zawierać znaki identyfikacyjne elementu (-) lub punktu przyłączenia (:).
Poszczególne człony oznaczenia stosuje się w celu podania informacji

dotyczących:
— przynależności danego elementu do urządzenia, instalacji lub części instala
cji (człon pierwszy oznaczenia - „oznaczenie układu"),
— lokalizacji danego elementu zamieszczonej dla ułatwienia odszukania go
(człon drugi oznaczenia — „oznaczenie miejsca"),
— identyfikacji rodzaju, numeru i funkcji danego elementu (człon trzeci ozna
czenia — „podstawowe oznaczenie elementu"),
— identyfikacji zacisków lub końcówek danego elementu (człon czwarty
oznaczenia — „oznaczenie punktu przyłączenia").
161
Tablica 5.4
Kod literowy obiektów, urządzeń, elementów i Instalacji elektrycznych
Litera Rodzaj elementu Przykłady Inne spotykane
kodu oznaczenia
1 2 3 4
A zespoły, podzespoły wzmacniacz, laser, płytka drukowana W
B przetworniki wielkości czujniki termoelektryczne, ogniwa fotoelek- E, M
nieelektrycznych na elektryczne, przetworniki piezoelektryczne, mikro-
tryczne i na odwrót fony, głośniki, głowice, selsyny, wskaźniki te-
lemetryczne położenia ilp.
C kondensatory kondensator K
D elementy binarne, urzą- układy scalone cyfrowe, linie opóźniające, L
dzenia pamięciowe lub układy jedno- i dwustanowe, pamięć magnety-
opóźniające czna, aparaty zapisujące taśmowe lub płytowe
E różne urządzenia grzejne, oświetleniowe, grzejne L, G
oraz inne nie wymienione w tej tablicy
F urządzenia zabezpiecza- bezpiecznik, ochronnik przepięciowy, odgrom- B,O
jące nik, wyzwalacz
G generatory, urządzenia generator wirujący i nie wirujący, przetwornica G, P, B, Z, E
zasilające częstotliwości, zasilacz, bateria akumulatorów
itp.
H urządzenia sygnaliza- sygnalizator optyczny, magnetyczny, akustycz- S, Wsk
cyjne ny, wskaźnik itp.
I nie należy stosować - -
J rezerwa - -
K przekaźnik, stycznik przekaźnik, stycznik S, A, P
L cewki, induktory, dławiki cewka indukcyjna, dławik Dł, D, L, DŁ
M silniki silnik S, M
N układy analogowe wzmacniacze operacyjne, przyrządy hybrydo- W, Wzm
we, analogowe, cyfrowe
O rezerwa - -
P przyrządy pomiarowe, miernik wskazujący lub rejestrujący, licznik, M, L, Z, C
urządzenia probiercze zegar, rejestrator sygnałów
Q łączniki elektroenerge- wyłącznik, rozłącznik, odłącznik, zwiernik, W, w, P, Uz,
tyczne w obwodach uziemnik Od, Zw
głównych
R rezystory rezystor stały lub regulacyjny, rozrusznik, P, B, R, RT
bocznik, termistor
162
II
Tablica 5.4 cd,
1 2 3 4
przycisk, łącznik krańcowy lub instalacyjny, P, T, W, K

s łączniki sterownicze,
przyrządy telekomuni- wybierak, tarcza numerowa
kacyjne
T transformatory transformator, autotransformator, przekładnik Tr, Atr, Pl, pp
itp.
U modulatory, przemienniki dyskryminator, demodulator, przemiennik Tr
częstotliwości, translacja
W drogi transmisyjne, falo- przewód połączeniowy, kabel, szyna zbiorcza, S, F
wody, anteny falowód, dipol, antena
X końcówki, wtyki, gniazda wtyczka, gniazdo wtykowe, listwa zaciskowa, A, B
głowica kablowa, złącze kablowe
Y urządzenia mechaniczne hamulec, sprzęgło, zawór pneumatyczny H,Z
sterowane elektrycznie
Z urządzenia teletransmi- filiT kwarcowy, kompandor, ogranicznik itp. K
syjne, filtry, korektory,
ograniczniki
Przykłady zastosowania omawianych oznaczeń i ich objaśnienia podano na

rys. 5.15^-5.17.
Znak rozróżniający
Zespół rozdzielnic średniego napięcia
Grupa A rozdzielnic
Rozdzielnica nr 2
Sekcja A
Pole nr 12
Tablica przekaźnikowa
Nr 10
Przekaźnik
Pierwszy
Zabezpieczeniowy
Zacisk nr 5
Rys. 5.15. Objaśnienie przykładowego oznaczenia literowo-cyfrowego, = PA2A12+P10-K1F:5,

czteroczłonowego (wg tabl. 5.3)
163
Tablica nastawcza
Nr 15
Listwa zaciskowa
Nr 5
Zacisk nr 28
+ N 15 - X 5 28
Rys. 5.16. Objaśnienie przykładowego oznaczenia Iiterowo-cyfrowego, +N15-X5:28, składającego

się z członów 2, 3, i 4 (wg tabl. 5.3)
Rys. 5.17. Objaśnienia przykładowych skrótowych oznaczeń1 literowo-cyfrowych -K5, -R2

i -Q2R, składających się z członu 3 (wg tabl. 5.3): (-K5) - cewka przekaźnika nr 5, (-R2) - re-
zystor nr 2, (-Q2R) - wyłącznik nr 2 zbrojony ręcznie
O ZNACZENIA LITEROWO- CYFROWE OBIEKTÓW, URZĄDZEŃ I ELEMENTÓW

INSTALACJI ELEKTRYCZNYCH
W oznaczeniach tych używa się wielkich liter alfabetu łacińskiego i cyfr arab-
skich (tabl. 5.5). Wyróżnienia zacisków umieszczonych na odbiorniku lub urzą-
dzeniu oraz przewodów ochronnych, roboczych i innych dokonuje się przez ich
opisanie wg oznaczeń podanych w tabl. 5.5. Dla wyróżnienia przewodu spo-
śród przewodów jednej fazy, przed oznaczeniem przewodu wg tabj. 5.5 można
dodać oznaczenie cyfrowe, np. dla wyróżnienia przewodu fazowego LI popro-
wadzonego do odbiornika nr 5 można go oznaczyć 5L1.
Oprócz oznaczeń przewodów podanych w tabl. 5.5, używanych dla określenia
przeznaczenia przewodu, stosuje się oznaczenia, których celem jest określenie
budowy przewodu lub kabla i jego podstawowych parametrów. Sposób oznacze-
164
Tablica 5.5
Oznaczenia przewodów ochronnych 1 roboczych oraz zacisków f końcówek urządzeń
Oznaczenie
Rodzaj (przeznaczenie) przewodu, końcówki lub zacisku
obowiązujące spotykane
przewody obwodów prądu przemiennego:
- przewód fazowy dowolnej fazy L
- fazy 1 L1 A;R
- fazy 2 L2 B;S
- fazy 3 L3 C;T
_ neutralny (zerowy, gwiazdowy) N 0;N
Przewody szczególnego rodzaju;
- przewód uziemiający, uziemienie robocze E 0
- przewód ochronny uziemiony PE
- przewód ochronny nie uziemiony PU
- przewód ochronny i neutralny jednocześnie PEN
- przewód łączący masy (korpusy) urządzeń MM
- przewód łączący punkty ekwipotencjalne CC
Przewody obwodów prądu stałego:
- przewód łączony z dodatnim biegunem źródła L+ lub +
- przewód łączony z ujemnym biegunem źródła L- lub -
- przewód środkowy (wyprowadzony ze środka źródła) M
Zaciski przyłączowe urządzeń prądu przemiennego:
- fazy 1 U A; X ; x
- fazy 2 V B; Y ; y
- fazy 3 W C;Z;z
- punktu neutralnego (zerowego) N 0
- przewodu uziemiającego (uziemienia) E
- przewodu ochronnego uziemionego PE
Końcówki transformatorów dołączonych do:
- fazy 1 A A
- fazy 2 B B
- fazy 3 C C
- punktu neutralnego (zerowego, gwiazdowego) N 0
Końcówki uzwojenia pierwotnego transformatora trójfazowego:
- początki 1A1, 1B1, 1C1
— końce 1A2, 1B2, 1C2
Końcówki uzwojenia wtórnego transformatora trójfazowego:
- początki 2A1; 2B1; 2C1
- końce 2A2; 2B2; 2C2
Końcówki przekład ni ków napięciowych:
- uzwojenie pierwotne M;N
- uzwojenie wtórne m; n
Końcówki przekładników prądowych;
- uzwojenie pierwotne K;L
- uzwojenie wtórne k;l
Końcówki źródeł prądu stałego:
- końcówka, przez którą prąd wypływa ze źródła +
- końcówka, przez którą prąd dopływa do źródła -
165
nia przewodów na rysunkach podaje norma [35]. Według tej normy oznacze-
nie przewodu powinno zawierać:
— symbol przewodu,
— napięcie znamionowe (tylko w przypadku gdy dany typ przewodu lub
kabla jest produkowany na różne napięcia znamionowe,
— liczbę oraz przekrój [mm2 ] żył roboczych, pomocniczych (np. nośnych),
zerowych i ochronnych lub też liczbę i rodzaj wiązek oraz średnicę ich żył
roboczych [mm],
— numer normy na dany typ przewodu.
Wybrane oznaczenia literowe stosowane przy tworzeniu symboli przewo-
dów i kabli podano w tabl. 5.6 i 5.7.
Tablica 5.6
Wybrane oznaczenia literowe stosowane przy tworzeniu symboli przewodów
Rodzaj Lite- Znaczenie liter(y) Przykłady
przewodów ra(y) symboli
1 2 3 4
Przewody do DL na początku symbolu — żyła miedziana jednodrutowa na DY LY LYg
układania na L...g początku symbolu — linka miedziana żyła miedziana ADY, ALY
stałe AFY wielodrutowa giętka na początku symbolu — żyła aluminiowa FDY
G na początku symbolu — żyła ze stali miękkiej po D lub L — ALY, YDY
żo izolacja (żyły) polwinitowa, na początku symbolu powłoka DG, LG
(przewodu) polwinitowa po D lub L — izolacja gumowa na LYżo
koricu symbolu - izolacja przewodu (lub żyły ochronnej) w
kolorze zielono-żółtym
Przewody do tw na końcu symbolu - przewód do układania w tynku na ADYt

układania na d koricu symbolu - przewód na napięcie 1 kV i wyższe na LGgw
stale o spe- b końcu po Y - przewód o zwiększonej grubości izolacji po DYd
cjalnym c lwi nitowej po G — izolacja odporna na działanie LGbc
przeznacze- u ak temperatury na koricu symbolu - oplot zewnętrzny DYc
niu i budowie dz cieploodporny (do IO5°C) na koricu symbolu — przewód ADGu
uzbrojony na koricu symbolu — przewód akumulatorowy na LGak
koricu symbolu — przewód dzwonkowy FDYdz
Przewody ka YP na początku symbolu — osłona polwinitowa na początku YADY

belkowe i K symbolu — płaszcz metalowy przed G - powłoka ołowiana PY
płaszczowe a po G — oplot odporny na wpływy chemiczne i atmosferyczne KGao
0
na końcu symbolu — przewód okrągły na koricu symbolu — KGao
P
1 przewód płaski po a — opancerzony taśmą stalową na koricu KGo
N symbolu - do instalacji rur jarzeniowych KGp
KGato
LYN
166
Tablica 5.6 cd.
1 2 3 4
Przewody do SO na początku symbolu - sznur na początku symbolu - SMYp
odbiorników MW przewód oponowy po O lub S — przewód mieszkaniowy po OWY
ruchomych i PDS O — warsztatowy po O — przemysłowy po O - dźwigowy OMY
przenośnych G po O - spawalniczy, po Y - do pojazdów samochodowych OW OP
GŁ po O — górniczy po 0 — do silników głębinowych przed G OD AOS
On — opona z gumy trudno palnej na końcu symbolu - ekran OG
ek (oplot miedziany) OGŁ
OnG
OnGek
Przewody w symbolu — przewód elektroenergetyczny samonośny (wie-

izolowane s XS lodrutowy) w symbolu — izolacja żyły z polietylenu AsXS AsXS
napowietrzne usieciowanego (odpornego na słońce) na końcu symbolu - AsXSn
n izolacja odporna na rozprzestrzenianie płomienia w symbolu ACXS+A
+ A - przewód podwieszany na początku symbolu — żyła AC AC
C A aluminiowa po A - aluminium zagęszczane po A (AA) — AACXS
żyła ze stopu aluminium
Tablica 5.7
Wybrane oznaczenia literowe stosowane przy tworzeniu symboli kabli
Lite- Znaczenie liter(y) Przykłady symboli
ra(y)
K kabel z żyłami miedzianymi, w przesyconej izolacji papierowej, w po-
włoce ołowianej KFt
Y po K — żyły w izolacji polwinilowej KY
Y przed K - kabel w powłoce polwinitowej YKY
X po K — żyły w izolacji polietylenowej YKX
XS po K - izolacja z polietylenu usieciowanego YKXS
WO po K - kabel olejowy KWOA
A przed K - kabel z żyłami aluminiowymi AKFtA
Ft po K - kabel opancerzony taśmami stalowymi AKFt, AknFt
Ftl po K - kabel opancerzony taśmami stalowymi lakierowanymi AKFtl, AKnFtl
Fp po K — kabel opancerzony płaskimi drutami stalowymi KFpA
Fo po K — kabel opancerzony okrągłymi drutami stalowymi KFoA, KnFoA
A na końcu symbolu - zewnętrzna osłona włóknista AKFtA
y na końcu symbolu - zewnętrzna osłona z polwinitu YAKYFtly
X na początku symbolu - powłoka wypełniająca z polietylenu xAKXSFiY
H na początku - kabel z żyłami ekranowanymi o polu elektrycznym pro-
mieniowym HAKFt, YHAK
U przed H — kabel uszczelniony wzdłużnie XUHKXS
R przed U - kabel uszczelniony promieniowo XRUHKXS
N na początku symbolu - powłoka żyły z tworzywa nierozprzestrzeniąją-
cego płomienia NHKXS
n po K - kabel z siciwem nie Ściekającym KnFt
S po K - kabel sygnalizacyjny KSY
żo na końcu symbolu - żyła ochronna zielono-żólta YAKYżo
167
Podane zostaną teraz przykłady oznaczeń literowo-cyfrowych przewodów i
kabli, na rysunkach, najbardziej przydatne czytelnikom, dla których skrypt
jest przeznaczony.
Liczbę żył w wiązce, kablu, przewodzie kabelkowym, ich przekrój i napię-
cie znamionowe oznacza się następująco:
1) w przypadku wiązki, składającej się z przewodów jednożyłowych, liczbę
żył w wiązce podaje się przed symbolem literowym, a za symbolem litero
wym napięcie znamionowe i przekrój, np.:
a) 4 DY 10 450/750 V — oznacza, że wiązka składa się z czterech żył
miedzianych, jednod rutowych (D) na napięcie znamionowe 450/750 V,
o przekroju 10 mm2, każda żyła w izolacji polwinitowej (Y);
b) 3 LY 50 300/500 V + LY 35 300/500 V - oznacza, że wiązka składa się
z czterech żył miedzianych, wiel od nitowych (L), na napięcie 300/500 V,
w tym trzy o przekroju 50 mm2, a jedna o przekroju 35 mm2, każda żyła
w izolacji polwinitowej (Y);
c) 3 YHKXS 95 8,7/15 kV - oznacza że wiązka składa się z trzech kabli
miedzianych (K) na napięcie znamionowe fazowe 8,7 kV, a przewo
dowe 15 kV, o polu promieniowym (H), o przekroju 95 mm2, z izola
cją z polietylenu usieciowanego (XS), w powłoce zewnętrznej z pol-
winitu (Y);
2) w przypadku przewodów wielożyłowych, liczbę żył i ich przekroje podaje
się za symbolem literowym, np.:
a) YDYżo 5x4 300/500 V ZN-92/MP-13-K12173 - oznacza przewód
złożony z pięciu żył jednod nitowych miedzianych (D) na napięcie
fazowe 300 V, a przewodowe 500 V, o przekroju 4 mm2 każda żyła,
w izolacji z polwinitu (Y po D) i powłoce polwinitowej (Y na począt
ku), z żyłą ochronną zielono-żółtą (żo), wykonany zgodnie z Zakłado
wą Normą ZN-92/MP-13-K12173;
b) AKnFtA 3x95 - kabel elektroenergetyczny z żyłami aluminiowymi
(AK), w powłoce ołowianej, w izolacji papierowej, przesyconej sici-
wem nie ściekającym (n), opancerzony taśmami stalowymi (Ft) z osło-
ną włóknistą (na końcu A) - produkowany tylko na napięcie znamio-
nowe 6/1O kV;
c) AKnFtlA 3x95 - jak w przykładzie b), lecz z taśmami stalowymi la
kierowanymi (Ftl);
d) ACXS+AAC 3x50/50 ZN-FKO-219/1997 - przewód podwieszany (+),
złożony z trzech żył fazowych z aluminium (A) zagęszczonych (C),
168
o przekroju 50 mm2, w izolacji z polietylenu usieciowanego (XS), z ele
mentem nośnym zagęszczonym (C) o przekroju 50 mm2, ze stopu alu
minium (AA), wykonany zgodnie z Zakładową Normą ZN-FKO-219
(FKO - Fabryka Kabli Ożarów) z roku 1997 - produkowane są tylko
na napięcie znamionowe 0,6/1 kV;
e) ACXS+AACXS 3x50/2x25/50 ZN-FKO-219/1997 - przewód podwie
szany (+), złożony z pięciu żył fazowych z aluminium (A) zagęszczo
nych (C), w izolacji z polietylenu usieciowanego (XS), w tym trzy o
przekroju 50 mm2 i dwie — dla zasilania oświetlenia publicznego — o
przekroju 25 mm 2 , z jedną żyłą neutralną nośną zagęszczaną (C) ze
stopu aluminium (AA) o przekroju 50 mm2 w izolacji z polietylenu usie
ciowanego (XS), wykonany zgodnie z normą jak w przykładzie d);
f) xAKXSFtY 5x16 ZN-96/MP-13-K3177 - kabel (K) z pięcioma żyłami
aluminiowymi (A), w izolacji z polietylenu usieciowanego (XS) i powło
ce wypełniającej z polietylenu (x), opancerzony taśmami stalowymi (Ft)
i powłoce z polwinitu (Y), wykonany wg normy ZN-96/MP-13-K3177 —
produkowane są tylko na napięcie znamionowe 0,6/1 kV.
Gdy przewód jest wykonany wg normy typu PN, w opisie przewodu często
pomija się podanie numeru tej normy (jak w opisach zaprezentowanych wyżej),
gdyż nie budzi to wątpliwości co do budowy przewodu i jego przeznaczenia.
Jeżeli przewody wykonane są wg normy branżowej, zakładowej lub zagranicz-
nej, w opisie przewodu powinna być podana norma.
Znaczenie symboli, stosowanych przy opisie przewodów, w normach zagra-
nicznych jest inne, np. dla przewodów wykonanych wg norm niemieckich:
a) NYM-J 4x10 DIN VDE 57250/204 - (odpowiednik polskich przewodów
typu YDY) przewód wykonany wg norm niemieckich (N), w izolacji i po
włoce z polwinitu (Y), złożony z czterech żył miedzianych jednodrutowych
o przekroju 10 mm2, wykonany wg normy DIN VDE 57250/204 - są pro
dukowane tylko na napięcie znamionowe 300/500 V;
b) NYM-O — jak w przykładzie a) lecz bez żyły ochronnej.
WYBRANE SYMBOLE GRAFICZNE

Wybrane symbole, z uwzględnieniem przeznaczenia skryptu, podane zostały
w tabl. 5.8.
Symbole dotyczące sposobów prowadzenia linii (poz. 141 tablicy 5.14) nie
są podane zgodnie z ostatnimi wersjami norm. Zostały one podane, ze względu
na ich dużą przydatność, według poprzednich wersji normy.
169
170 Tablica 5.8
Wybrane symole graficzne stosowane w instalacjach elektrycznych
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
5.8. STOPNIE OCHRONY URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH
Urządzenia elektryczne mogą wywoływać zagrożenia dla ludzi i otoczenia

(porażenia prądem, oślepienia i oparzenia łukiem elektrycznym, pożar, wy-
buch w atmosferze łatwopalnej itp.). Szkodliwe działanie środowiska na urzą-
dzenie może być spowodowane czynnikami atmosferycznymi, zapyleniem,
podwyższoną temperaturą, występowaniem wody itp. Obudowa urządzenia,
także elektrycznego, powinna więc charakteryzować się stopniem ochrony
odpowiednim do warunków, w jakich będzie ono pracowało. Zgodnie z normą
[39J stopień ochrony oznacza się za pomocą liter IP oraz umieszczonych za
nimi dwóch cyfr arabskich. Jeżeli charakterystyczna cyfra nie jest określana,
należy ją zastąpić literą X (XX - gdy obie liczby są opuszczone). Dodatkowe'
litery i/lub uzupełniające są opuszczane bez zastępowania. Jeżeli używamy
więcej niż jednej litery uzupełniającej, to należy zachować ich kolejność alfa-
betyczną.
Pierwsza cyfra określa stopień ochrony osób przed dostępem do części
niebezpiecznych urządzenia lub dostania się do wnętrza urządzenia obcych
ciał stałych. Stopnie ochrony określone pierwszą cyfrą podano w tabl. 5.9.
Druga cyfra określa stopień ochrony urządzenia przed wnikaniem wody do
182
jego wnętrza i szkodliwymi skutkami jej działania. Stopnie ochrony określone
drugą cyfrą podano w tabl. 5.10.
Tablica 5.9
Stopnie ochrony, określone pierwszą cyfrą, przed dostępem osób do części niebezpiecznych
i przedostawaniem się dał stałych do wnętrza urządzenia
Pierwsza Stopień ochrony
cyfra osób urządzeń
0 bez ochrony bez ochrony
1 ochrona przed dostępem do części niebez- ochrona przed obcymi ciałami stałymi
piecznych wierzchem dłoni o średnicy 50 mm i większej
piecznych palcem o średnicy 12,5 mm i większej
piecznych narzędziem o średnicy 2,5 mm i większej
piecznych drutem o średnicy 1 mm i większej
5 ochrona przed dostępem do części niebez- ochrona przed pyłem
piecznych drutem
6 ochrona przed dostępem do części niebez- ochrona pyłoszczelna
piecznych drutem
Tablica 5.10
Stopnie ochrony przed wodą oznaczone druga cyfrą
Druga cyfra _ — — — — --------------------------------
0 bez ochrony S i ń h
1 ochrona przed pionowo padającymi kroplami wody

2 ochrona przed pionowo padającymi kroplami wody przy wychyleniu do 15°
3 ochrona przed natryskiwaniem wodą
4 ochrona przed bryzgami wody
5 ochrona przed strugą wody
6 ochrona przed silną strugą wody
7 ochrona przed skutkami krótkotrwałego zanurzenia w wodzie
8 ochrona przed skutkami ciągłego zanurzenia w wodzie
Dokładniejsza charakterystykę bezpieczeństwa osób obsługujących urzą-

dzenia wykonane zgodnie z określonym stopniem ochrony podaje norma [39].
Według normy [39] zapewnienie, dla danych warunków użytkowania urządze-
nia, stopni ochrony określonych drugą cyfrą uniemożliwia wnikanie do urzą-
dzenia takiej ilości wody, która powodowałaby szkodliwe skutki.
183
Dodatkowe litery są używane tylko:
— jeżeli rzeczywista ochrona przed dostępem do części niebezpiecznych jest
większa niż to wynika z oznaczenia pierwszą charakterystyczną cyfrą,
— jeżeli jest oznaczana tylko ochrona przed dostępem osób do części niebez
piecznych (a nie jest oznaczana ochrona przed dostaniem się do wnętrza
urządzenia ciał stałych), to pierwsza charakterystyczna cyfra jest zastępo
wana przez X.
Większa ochrona, o której mowa w pozycji pierwszej może być zapewnio-
na np. za pomocą przeszkód, odpowiednich kształtów otworów lub odstępów
wewnątrz obudowy.
Stopnie ochrony przed dostępem do części niebezpiecznych oznaczane do-
datkową literą podano w tabl. 5.11.
Tablica 5.11
Stopnie ochrony przed dostępem do części niebezpiecznych oznaczone dodatkową literą
Dodatko- Stopień ochrony
wa litera krótki opis określenie (wg normy [10])
A ochrona przed dostę- próbnik dostępu, kula o średnicy 50 mm powinna zachować
pem wierzchem dłoni odpowiedni odstęp od części niebezpiecznych
B ochrona przed do- palec probierczy przegubowy o średnicy 12 mm i długości
stępem palcem 80 mm ma zachować odpowiedni odstęp od części niebez-
piecznych
C ochrona przed do- próbnik dostępu o średnicy 2,5 mm i długości 100 mm ma
stępem narzędziem zachować odpowiedni odstęp od części niebezpiecznych
D ochrona przed do- próbnik dostępu o średnicy 1 mm i długości 100 mm ma
stępem drutem zachować odpowiedni odstęp od części niebezpiecznych
W normach przedmiotowych mogą być przewidziane dodatkowe informa-

cje. Do podania tych informacji służą litery uzupełniające umieszczane za
drugą charakterystyczną cyfrą lub za dodatkową literą. Norma przedmiotowa
powinna podawać procedurę, która powinna być zastosowana w czasie prób
d/a takiej klasyfikacji. Znaczenie liter uzupełniających podano w tabl. 5.12.
Tablica 5.12
Znaczenie liter uzupełniających stosowanych w kodzie IP
Litera Znaczenie
H aparat wysokiego napięcia
M badania na szkodliwe działanie wnikającej wody, gdy ruchome części urządzenia Cnp-
wirnik maszyny wirującej) sa w ruchu
S badania na szkodliwe działanie wnikającej wody, gdy ruchome części urządzenia są
nieruchome
W nadaje się do stosowania w określonych warunkach pogodowych przy zapewnieniu
dodatkowych środków ochrony lub zabiegów
184
W normach przedmiotowych mogą być zastosowane inne litery niż podane
w tabl. 5,12, ale ich znaczenie powinno być wówczas objaśnione.
przykład oznaczenia kodem IP obudowy urządzenia IP 23 CS. Obudowa
z takimi symbolami oznacza że:
- chroni osoby przed dostępem palcem do części niebezpiecznych (2),
- chroni urządzenie wewnątrz obudowy przed wnikaniem obcych ciał stałych
o średnicy 12,5 mm i większej (2),
- chroni urządzenie wewnątrz obudowy przed szkodliwymi skutkami wody
natryskiwanej na obudowę (3),
- badania przed szkodliwymi skutkami przedostającej się wody przeprowa
dzono przy wszystkich częściach urządzenia nieruchomych (S),
- chroni przed dostępem do części niebezpiecznych osoby trzymające (ope
rujące) narzędzie o średnicy 2,5 mm i większej i długości nie większej niż
100 mm (narzędzie może wejść do obudowy na całą długość) (C).
Zasady doboru urządzeń elektrycznych ze względu na środowisko [14J
podane zostały w tabl. 5.13.
Tablica 5.13
Wymagane cechy urządzeń elektrycznych ze względu na niektóre wpływy środowiska
Cechy środowiska (określenie
i intensywność wpływów) Wymagane cechy urządzeń
Obecność wody:
pomijalna IPX0
krople wody swobodnie spada-
jące lPX1
rozpylana woda IPX3
rozbryzgi wody IPX4
strumienie wody IPX5
zanurzenie IPX7
Obecność ciał stałych;
pomijalna IP0X
ciała drobne (>= 2,5 mm) IP3X
ciała bardzo drobne(>= I mm) IP4X
pył IP5X — jeżeli przenikanie do urządzenia pyłu nie spo-
woduje zakłóceń w pracy urządzeń
IP6X — jeżeli nie przewiduje się przenikania pyłu do
urządzeń
Zdolność użytkownika:
przeciętna normalna
dzieci stopień ochrony większy niż IP2X; niedostępność urzą-
dzeń, których powierzchnie zewnętrzne mają temperaturę
wyższą niż 80°C
osoby upośledzone zależnie od stopnia upośledzenia
185
5.9. DOKUMENTACJA PROJEKTOWA INSTALACJI
ELEKTRYCZNYCH W PROJEKCIE WSTĘPNYM
5.9.1. UWAGI OGÓLNE

Omówione zostaną teraz wymagania i zasady dotyczące formy i zawartości
dokumentacji instalacji elektrycznych odbiorników siłowych, oświetleniowych
i ochrony odgromowej. W zależności od zakresu zagadnień występujących
w projekcie podane zasady należy stosować wybiórczo. Jeżeli zaistnieje po-
trzeba omówienia zagadnień nie objętych opisem, to należy je zawrzeć we
właściwym miejscu wynikającym z toku obliczeń bądź opisu.
5.9.2. DOKUMENTACJA PROJEKTU WSTĘPNEGO

Projekt wstępny instalacji elektrycznych powinien zawierać:
— stronę tytułową,
— klauzulę,
— uwagi i decyzje czynników kontroli i zatwierdzania,
— spis zawartości,
— omówienie danych wyjściowych do projektowania,
— opis techniczny,
— obliczenia techniczne,
— wykaz podstawowych urządzeń i aparatów,
— analizę techniczno-ekonomiczną wariantów projektowych,
— wytyczne realizacji inwestycji,
— rysunki,
— zbiorcze zestawienie kosztów.
Dokładniejsze informacje o zawartości dokumentacji podano w następnych
rozdziałach.
5.9.3. DANE WYJŚCIOWE DO PROJEKTOWANIA

Podstawa prawna opracowania. Należy podać nazwy instytucji, między który-
mi została zawarta umowa na opracowanie projektu wstępnego oraz symbol,
numer i datę zawarcia umowy. Jeśli, poza umową, zawarto dodatkowe poro-
zumienia lub podpisano aneksy, to należy je także podać jako podstawę opra-
cowania.
Przedmiot i zakres opracowania. Określa rodzaje projektowanych instala-
cji, ich przeznaczenie i obiekt, dla którego są przewidywane. Jeśli w projekto-
wanym obiekcie występują instalacje lub urządzenia logicznie związane z pro-
186
jektowanymi, a nie objęte omawianym opracowaniem, to należy podać tę
informację i uzasadnić dlaczego tak jest.
Uzasadnienie celowości inwestycji. Występuje tylko w PW, gdy instala-
cje elektryczne stanowią samodzielne lub wydzielone zadanie inwestycyjne
w obiekcie już istniejącym. Określa cel inwestycji oraz uzasadnienie technicz-
ne i ekonomiczne.
Podstawa merytoryczna do opracowania. Zawiera materiały będące pod-
stawą techniczną opracowania dokumentacji wraz z uzgodnieniami; protokoły
kwalifikacji obiektów, pomieszczeń lub przestrzeni zewnętrznych do odpo-
wiedniej kategorii zagrożenia ludzi i wybuchowego. Podaje materiały źródło-
we i założenia, które przyjęto za podstawę rozwiązań technicznych oraz wa-
runki techniczne przyłączenia.
Inwestycje współzależne i towarzyszące. Określa te inwestycje, które
muszą być podjęte, aby zapewnić możliwość montażu projektowanych instala-
cji i urządzeń lub zapewnić prawidłowe ich działanie.
Projekty związane. Określa projekty związane z instalacjami i urządzenia-
mi będącymi przedmiotem opracowania.
Załączniki. Zawierają odpisy, kserokopie lub wyciągi z dokumentów sta-
nowiących założenia do opracowania projektu.
5.9.4. OPIS TECHNICZNY INSTALACJI PROJEKTU WSTĘPNEGO
Jeżeli rozpatrywanych było kilka wariantów rozwiązania, to opis techniczny

powinien obejmować wszystkie warianty. W opisie technicznym zawarte są
zwykle wymienione niżej elementy.
Ogólna charakterystyka obiektu. Omawia się w niej przede wszystkim te
cechy budowlane obiektu, które wpływają na rodzaje instalacji elektrycznych
i sposób ich wykonania, np. rodzaj obiektu, lokalizacja, jego powierzchnia,
kubatura, liczba kondygnacji, rodzaj konstrukcji budowlanych, rodzaj atmosfery
w pomieszczeniach (zapylenie, wilgotność, zagrożenie wybuchem) itp.
Charakterystyka procesu technologicznego i odbiorników energii elek-
trycznej. Podaje się w niej rodzaj urządzeń technologicznych i występujących
w nich odbiorników energii elektrycznej; wymagany stopień ciągłości ich
zasilania; cechy procesu technologicznego, które mają wpływ na sposób roz-
wiązania instalacji elektrycznych, np. sposób automatyzacji procesu technolo-
gicznego i zestawienie odbiorników elektrycznych wykonane według określo-
nych zasad [74].
Zasilanie obiektu i rozdział energii elektrycznej. Omawia się i uzasad-
nienia przyjęty sposób zasilania obiektu i układu rozdziału energii elektrycz-
nej, szczególnie w odniesieniu do procesu technologicznego i wymaganej
pewności zasilania odbiorników.
187
Instalacja siły. Omawiane są tu rozwiązania zasilania odbiorników techno-
logicznych i innych siłowych. Podane są: rodzaje i lokalizacja rozdzielnic si-
łowych oraz układ sieci zasilającej rozdzielnice, sposoby prowadzenia
kabli i przewodów, typy i rodzaje aparatury sterowniczo-manewrowej. Zawarte
jest uzasadnienie spełnienia wymagań dotyczących rezerw w zasilaniu
odbiorników.
Sterowanie, sygnalizacja, automatyka i blokady. Omawia się tu przewi-
dywany system sterowania odbiornikami biorącymi udział w procesie techno-
logicznym i uzasadnia jego wybór, opisuje się sposób sterowania napędami
maszyn oraz sygnalizacji stanu ich pracy i systemu blokad, podaje się i uza-
sadnia wybór rodzaju i wartości napięć układów sterowania i sygnalizacji.
Oświetlenie wnętrz. Zawiera wykaz zastosowanych rodzajów oświetlenia
(podstawowe, bezpieczeństwa, ewakuacyjne itp.), systemów oświetlenia (ogól-
ne, miejscowe, złożone), rodzajów źródeł światła, opraw oświetleniowych
i sposobów ich mocowania. Przytacza się wymagane normą wartości natężeń
oświetlania w pomieszczeniach produkcyjnych i pomocniczych, a w przypad-
ku odstępstw od wymogów normy podaje się odpowiednie uzasadnienie. Po-
dawany jest sposób sterowania oświetleniem oraz konserwacji i czyszczenia
opraw oświetleniowych.
Oświetlenie zewnętrzne. Zawiera charakterystykę komunikacyjną terenu
(drogi, parkingi itp.) i proponowany rodzaj oświetlenia zewnętrznego, w tym
rodzaj opraw i źródeł światła, konstrukcje wsporcze, osprzęt, sposób zasilania
i sterowania oświetleniem, wymagane i zapewnione natężenie oświetlenia itp.
Kompensacja mocy biernej. Omawia się sposób kompensacji, rodzaj
urządzeń, ich typ i moc, miejsce zainstalowania oraz sposób regulacji mocy
biernej.
Ochrona od porażeń prądem elektrycznym. Podaje się wraz z uzasadnie-
niem zastosowany system środków ochrony przeciwporażeniowej, sposoby
koordynacji izolacji instalacji elektroenergetycznych, odgromowej, teletech-
nicznej, gazowej, wodociągowej itp.
Ochrona odgromowa. Instalacje uziemiające. Podaje się charakterystycz-
ne dane obiektu oraz uzasadnienie przyjętych rozwiązań ochrony odgromowej.
Wykazuje się możliwość wykorzystania w tym celu uziomów fundamento-
wych i innych uziomów naturalnych oraz konieczność wykonania uziomów
sztucznych.
Ochrona przed elektrycznością statyczną. Jeżeli istnieje możliwość wy-
stępowania elektryczności statycznej, to należy omówić mechanizmy jej po-
wstawania oraz sposób zabezpieczenia przed jej skutkami.
Prefabrykaty urządzeń. Podaje się, wraz z uzasadnieniem wyboru, dane
dotyczące rozdzielnic, szaf i pulpitów sterowniczych oraz zastosowanych roz-
wiązań i podstawowej aparatury.
Kable i przewody oraz sposoby ich układania. Podaje się typy kabli
i przewodów w tym także dla instalacji odgromowych. Określa i uzasadnia się
wybrane sposoby ich układania w poszczególnych pomieszczeniach.
188
Osprzęt. Podaje się i uzasadnia wybór podstawowej aparatury łączeniowej
i sterowniczo sygnalizacyjnej oraz osprzętu elektrycznego. Osprzęt należy
omówić oddzielnie dla każdego rodzaju instalacji.
Ochrona przed korozją. Omawia się działanie środowiska pod względem
agresywności chemicznej i korozyjności na instalacje elektryczne (konstrukcje,
aparaty, kable, przewody itp.)- Określa się przyjęte sposoby ochrony przed
korozją.
Wstępne wytyczne dla innych branż. Należy omówić:
_ wymagania dla rozwiązań budowlanych przeznaczonych dla pomieszczeń
ruchu elektrycznego, stanowisk sterowania, kanałów, tuneli kablowych itp.;
podać podstawowe wymiary tych pomieszczeń, obciążenia mechaniczne,
wymagania wytrzymałości ogniowej itp.;
- wymagania budowlane istotne dla instalacji odgromowych dotyczące połą
czeń prętów zbrojeniowych stóp i ław fundamentowych, prowadzenia prze
wodów odprowadzających, mocowania zwodów itp.;
- wymagania dla instalacji ogrzewania, wentylacji i klimatyzacji, zastosowa
nia nadciśnienia, neutralizacji ścieków z akumulatorni itp.;
- wymagania związane z układami sterowania rozwiązań projektowych apa
ratury kontrolno-pomiarowej i regulacyjnej oraz automatyzacji procesów
technologicznych;
- inne wymagania, jeżeli występują.
5.9.5. OBLICZENIA TECHNICZNE

Na etapie projektu wstępnego zwykle brakuje kompletu szczegółowych da-
nych do obliczeń. Stosuje się więc metody uproszczone. Obliczenia powinny
być wykonane dla każdego rozpatrywanego wariantu instalacji.
Bilans mocy. Powinien zawierać wykaz mocy czynnej, pozornej i biernej
(przed i po kompensacji) zainstalowanej i zapotrzebowanej (szczytowej) dla
pracy normalnej i awaryjnej. Należy określić moc bierną podlegającą kom-
pensacji. Bilans powinien być sporządzony dla całego obiektu, a w miarę
możliwości także dla poszczególnych rozdzielnic.
Obliczenia parametrów decydujących o doborze urządzeń. Powinny za-
wierać obliczenia prądów obciążeniowych, zwarciowych oraz innych wielkości
decydujących o doborze kabli, przewodów, szyn, izolatorów, łączników itp.
Obliczenia natężeń oświetlenia. Powinny być wykonane dla pomieszczeń
oraz terenu.
Obliczenia zagrożenia piorunowego. Należy określić wskaźnik zagrożenia
piorunowego wg [43]. W dokumentacji przekazanej zleceniodawcy należy
podać przyjęte dane wyjściowe do obliczeń oraz obliczone wskaźniki zagroże-
nia piorunowego dla poszczególnych obiektów. Obliczenia należy przechowy-
wać także w egzemplarzu archiwalnym.
189
Zagrożenia od elektryczności statycznej. Dla obiektów, w których wystę-
puje lub może występować zjawisko elektryczności statycznej, należy wyko-
nać odpowiednie obliczenia.
5.9.6. LISTA KABLOWA

Lista kablowa powinna zawierać zestawienie elektroenergetycznych kabli
i przewodów oraz przewodów zastosowanych w obwodach sygnalizacyjno--
sterowniczych. Należy w niej umieścić następujące informacje:
— oznaczenie kabla literowe, cyfrowe lub literowo-cyfrowe,
— napięcie znamionowe kabla,
— relację linii (skąd-dokąd), miejsca przyłączenia kabla na obu końcach,
— typ kabla oraz liczbę i przekrój żył,
— typy głowic na trasie linii, jeżeli są stosowane,
— sposób ułożenia kabli,
— treść i liczbę oznaczników kabla (na oznaczniku powinny być umieszczone
następujące informacje: typ kabla, napięcie znamionowe, rok budowy linii
i nazwa użytkownika linii).
5.9.7. ZESTAWIENIE PODSTAWOWYCH MATERIAŁÓW I URZĄDZEŃ

Powinno zawierać zestawienie podstawowych materiałów i urządzeń z zazna-
czeniem, które z nich dostarcza wykonawca robót, a które inwestor. Należy
w nim podać nazwę materiału lub urządzenia, jego podstawowe dane techni-
czne oraz producenta lub dostawcę. W przypadku materiałów wymagających
zamówienia należy podać to w zamówieniu i określić przybliżony czas realiza-
cji zamówienia.
5.9.8. ANALIZA TECHNICZNO-EKONOMICZNA

WARIANTÓW ROZWIĄZAŃ
Należy dokonać analizy rozpatrywanych wariantów rozwiązań, podając w niej
zalety i wady techniczne, eksploatacyjne i ekonomiczne każdego z nich. Uza-
sadnić i wybrać wariant najkorzystniejszy.
5.9.9. WYTYCZNE REALIZACJI INWESTYCJI

W projekcie wstępnym instalacji elektrycznych wytyczne realizacji inwesty-
cji (WRI) opracowuje się tylko w uzasadnionych przypadkach lub na zlece-
nie zamawiającego dokumentację. Powinny one określać organizację robót
190
oraz potrzebne środki i urządzenia techniczne niezbędne do ich realizacji.
Należy więc:
— określić cykl realizacji inwestycji,
— podać tabelę z harmonogramem wykonywania robót, — określić urządzenia
i środki transportu potrzebne do realizacji robót, — omówić metody realizacji
zasadniczych robót elektrycznych (zasygnalizować ewentualne trudności,
jakie mogą występować przy ich realizacji), — określić optymalne terminy,
dostarczenia na budowę, materiałów i urządzeń, podać miejsca ich
składowania i sposoby zabezpieczenia przed uszkodzeniem wpływami
atmosferycznymi itp.,
— omówić metody zapewnienia bezpieczeństwa zarówno dla wszystkich pra
cowników budowy, jak i osób postronnych mogących znaleźć się w rejonie
wykonywania robót.
W przypadku rozbudowy lub modernizacji inwestycji istniejącej WRI po-
winny zawierać harmonogram wyłączeń energii elektrycznej oraz ograniczeń
w produkcji. Jeżeli WRI są opracowane jako oddzielny tom lub część doku-
mentacji, to powinny zawierać także:
— ogólną charakterystykę inwestycji i przewidywanych robót,
— ogólną charakterystykę inwestycji współzależnych i towarzyszących,
— zestawienie materiałów.
5.9.10. RYSUNKI
W projekcie wstępnym wg [56] należy umieścić następujące rysunki:
- plany sytuacyjne z naniesionymi obiektami projektowanymi oraz zaznaczo
nymi strefami ochronnymi przewidywanej instalacji odgromowej,
- schemat funkcjonalny procesu technologicznego (tylko dla bardziej złożo
nych układów),
- schematy strukturalne zasilania obiektu i rozdziału energii elektrycznej dla
odbiorników siłowych i oświetleniowych,
- schematy strukturalne rozdzielnic,
- schematy funkcjonalne dla bardziej złożonych układów sterowania i blo
kad,
- plany linii zasilających obiekt oraz poszczególne rozdzielnice z zaznacze-
niem ich rozmieszczenia,
- plany rozmieszczenia tablic i pulpitów sterowniczych oraz linii sterowni-
czo-sygnalizacyjnych,
- plany rozmieszczenia opraw oświetleniowych w pomieszczeniach i na ze
wnątrz,
- założenia budowlano-instalacyjne dla pomieszczeń ruchu elektrycznego,
kanałów, tuneli kablowych, przepustów kablowych itp.
191
5.9.11. ZESTAWIENIE KOSZTÓW
Zestawienie kosztów należy wykonać zgodnie z obowiązującymi przepisami
oraz uzgodnieniami dokonanymi z inwestorem i wykonawcą.
Przy sporządzeniu kosztorysu obowiązują ceny umowne. Ze złożonych do
przetargu ofert inwestor wybiera najkorzystniejszą, biorąc pod uwagę cenę
oraz inne, istotne dla niego, czynniki, np. terminowość i solidność wykona-
nia, fachowość itp. Do ogłoszenia przetargu konieczne jest określenie rodzaju
i ilości robót. Rodzaj i ilość robót w kosztorysie określa projektant natomiast
ceny i wartość robót ustala wykonawca.
W przypadku inwestycji prywatnych, w tym także finansowanych, przez spół-
ki cywilno-prawne z reguły nikt nie ingeruje w zasady wyceny i finansowania
inwestycji. Inwestor prywatny może, lecz nie musi, ogłaszać przetarg i stosować
wytyczne kosztorysowania określone w przepisach (może więc zlecić wykonaw-
stwo robót wybranemu wykonawcy i zapłacić mu dowolną kwotę umowną).
W przypadku pokrywania kosztów inwestycji ze środków społecznych lub
z budżetu państwa konieczne jest ogłaszanie przetargu i wybór oferty naj-
korzystniejszej.
5.10. DOKUMENTACJA PROJEKTOWA INSTALACJI

ELEKTRYCZNYCH W PROJEKCIE TECHNICZNYM
5.10.1. UWAGI OGÓLNE

Pierwsze stadia dokumentacji (KP i PW) służą do określenia podstawowych
parametrów projektowanych obiektów, wybrania wariantu najkorzystniejszego,
dokonania uzgodnień i zatwierdzenia wybranych rozwiązań. Dokumentacja ta
nie jest wystarczająco szczegółowa dla wykonawcy i nie jest przesyłana na
budowę. Dlatego nie należy odsyłać wykonawcy do wcześniejszych etapów
dokumentacji. Obiekt budowany jest na podstawie projektu technicznego (PT)
lub dokumentacji jednostadiowej (DJ), jeżeli inne wstępne stadia dokumentacji
nie były wcześniej wykonane. W PT część zagadnień jest powtórzona z PW
jednak z dalszym ich uszczegółowieniem. W PT obowiązują uzgodnienia
dokonane w PW. Podane niżej zasady sporządzania dokumentacji PT obowią-
zują, jeżeli wcześniej był wykonany PW. Jeżeli nie był wykonany PW, to
opracowywana jest dokumentacja jednostadiowa (DJ).
5.10.2. PODZIAŁ PROJEKTU TECHNICZNEGO I

ZAWARTOŚĆ TOMÓW
Podział PT zależy od objętości dokumentacji. W przypadkach typowych doko-
nuje się podziału na cztery tomy [56]:
192
Tom 1 — Ogólnotechniczny Tom
2 - Prefabrykaty urządzeń Tom 3
— Instalacje Tom 4 - Kosztorys
Wytyczne dotyczące zawartości poszczególnych tomów podane są w litera-
turze [56].
Przy bardzo małej objętości dokumentacji projektant może ją umieścić
w jednym tomie. W przypadku natomiast dużych i bardzo dużych inwestycji,
pT dzielony jest z reguły na poszczególne zadania inwestycyjne lub obiekty,
a w ramach obiektu lub zadania na cztery tomy.
5.10.3. DANE WYJŚCIOWE DO PROJEKTOWANIA

Są one opracowywane jak PW. Należy dołączyć dokument zatwierdzający
PW oraz ponowne uzgodnienia, których ważność skończyła się lub były doko-
nane jako wstępne.
5.10.4. OPIS TECHNICZNY

Opis techniczny jest taki, jak w PW, lecz zawiera tylko wariant przyjęty do
rozwiązania. W opisie technicznym należy zawrzeć informacje, szczególnie
montażowe, nie wynikające z rysunków, a niezbędne do prawidłowego wyko-
nania robót oraz te, na które projektant chce zwrócić szczególną uwagę. Nie
omawia się typowych rozwiązań wynikających z norm polskich lub branżo-
wych. W opisie technicznym powinny być zawarte zagadnienia wymienione
w dalszych punktach tego rozdziału.
Ogólna charakterystyka obiektu. Wykonać tak jak w rozdz. 5.9.4. Po-
winna ponadto zawierać uzasadnienie potrzeb w zakresie rezerwowania dostaw
energii elektrycznej.
Układ technologiczny i charakterystyka odbiorników. Wykonać jak
w rozdz. 5.9.4. Podać także wymagania odbiorników w zakresie rezerwowego
zasilania. Dokonać zestawienia odbiorników.
Układ zasilania obiektu i poszczególnych instalacji. Podać układ zasilania
obiektu z sieci zewnętrznej oraz rozdziału energii wewnątrz obiektu i zasilania
poszczególnych rodzajów instalacji (oświetleniowa, siłowa itp.) z uwzględnie-
niem pewności zasilania odbiorników i specyfiki procesu technologicznego.
Sterowanie, sygnalizacja, automatyka i blokady. Omówić sposób ste-
rowania napędami oraz sygnalizacji stanu ich pracy i awarii z uwzględnie-
niem blokad, uzależnień i innych wymagań funkcjonalnych oraz technologicz-
nych. Opisać działanie układów sterowania, stanowiska układów sterowania
i zastosowaną w nich aparaturę. Omówić źródła i układy zasilania instalacji
193
sterowniczo-sygnalizacyjnych. Uzasadnić zastosowane rodzaje i wartości na-
pięć sterowania i sygnalizacji.
Oświetlenie wnętrz. Podać typy opraw, źródeł światła i systemy oświetle-
nia umożliwiające racjonalne i oszczędne użytkowanie energii, sposób stero-
wania oświetleniem, lokalizacji punktów sterowania itp. Zestawić uzyskane
natężenia oświetlenia w pomieszczeniach i jego równomierność. Podać projek-
towaną lokalizację rozdzielnic oświetleniowych i sposób ich zasilania.
Oświetlenie zewnętrzne. Uwidocznić rozmieszczenie punktów świetlnych,
podać rodzaj źródeł światła i sieci oświetleniowej w zależności od kategorii
dróg komunikacyjnych. Pokazać podział sieci oświetleniowej na obwody i źró-
dła zasilania oraz sposób sterowania nimi (ręczne, przekaźniki zmierzchowe
itp.). Podać lokalizację punktów sterowania. Podać dane dotyczące elementów
konstrukcyjnych (słupy, wsporniki, wnęki, tabliczki bezpiecznikowe itp.) oraz
metody zabezpieczenia ich przed korozją.
Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym. Podać zastosowany
system ochrony, wynikający z niego sposób wykonania instalacji ochronnej.
Podać uwagę o konieczności dokonania pomiaru skuteczności ochrony po
wykonaniu instalacji. Podać kryteria oceny skuteczności instalacji ochronnej.
Ochrona odgromowa. Instalacje uziemiające. Podać zastosowany ro-
dzaj instalacji odgromowej w nawiązaniu do charakterystycznych cech kon-
strukcyjnych obiektu. Należy omówić sposób uziemienia instalacji odgromo-
wej, wykonania instalacji uziemiającej, zastosowane materiały oraz zasady
koordynacji instalacji odgromowej z innymi instalacjami elektrycznymi i nie-
elektrycznymi.
Ochrona przed elektrycznością statyczną. Omówić jak w rozdz. 5.9.4
uzupełniając, w przypadkach koniecznych, istotnymi informacjami dotyczący-
mi prawidłowego sposobu wykonania instalacji, a także wskazówkami doty-
czącymi prawidłowej eksploatacji ograniczającymi to zjawisko.
Prefabrykaty urządzeń. Omówić urządzenia prefabrykowane (rozdzielni-
ce, szafy itp.), podając ich typy, dane znamionowe i zastosowaną w nich apa-
raturę. Podać zasady ich montażu, a dla urządzeń ciężkich omówić warunki
ich transportu, podziału na zestawy transportowe, sposób dostawy na miejsce
zainstalowania itp.
Ochrona przed korozją. Wykonać jak w rozdz. 5.9.3, lecz bardziej szczegó-
łowo, zwracając uwagę na sposoby wykonania poszczególnych zabezpieczeń.
Wytyczne dla innych branż. Należy podać:
— wymagania, jakie muszą spełniać budynki pomieszczeń ruchu elektryczne
go, stanowisk sterowania, kanałów i tuneli kablowych,
— wytyczne dotyczące ogrzewania pomieszczeń ruchu elektrycznego, wenty
lacji, klimatyzacji, zastosowanie nadciśnienia, neutralizacji ścieków (np.
z akumulatorni) itp.,
— wytyczne koordynacji z innymi projektami elektrycznymi.
194
Zagadnienia dotyczące instalacji siły, kompensacji mocy biernej oraz
osprzętu należy opracować jak w PW (rozdz. 5.9.3)
5.10.5. OBLICZENIA TECHNICZNE

Bilans mocy. Wykonać jak w rozdz. 5.9.4, lecz szczegółowo dla każdej roz-
dzielnicy. Na podstawie bilansu dla rozdzielnic sporządzić bilans dla całego
obiektu.
Dobór przekroju przewodów i kabli. Wyniki doboru typu, liczby żył oraz
przekroju żyl przewodów i kabli zasilających odbiorniki i rozdzielnice zesta-
wić w tabelach, których układ jest podany w literaturze [56).
Dobór łączników i zabezpieczeń. Dobrane typy łączników i zabezpieczeń
zestawić w tabelach, których układ jest podany w literaturze [74].
Obliczenia natężeń oświetlenia. Należy podać przyjęte założenia do obli-
czeń oraz wyniki obliczeń natężeń oświetlenia dla pomieszczeń i terenu. Wy-
niki obliczeń zestawić w tabeli wg wzoru podanego w literaturze [74].
Skuteczność od porażeń prądem elektrycznym. Wykonać obliczenia
niezbędne do stwierdzenia, czy zastosowane środki ochrony są skuteczne.
Stwierdzić, czy zastosowane środki ochrony są skuteczne.
5.10.6. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW

Zestawienie wykonać jak w rozdz. 5.10.6, określając szczegółowo wszystkie
ich parametry techniczne.
5.10.7. WYTYCZNE REALIZACJI INWESTYCJI

Opracować jak w rozdz. 5.9.8, podając szczegóły realizacji uzgodnione z in-
westorem i wykonawcą robót.
5.10.8. RYSUNKI
Standardowo rysunki umieszcza się w różnych tomach dokumentacji według
podanych wytycznych:
Tom 1. Ogólnotechniczny
1. Plany sytuacyjne.
2. Schematy strukturalne zasilania obiektu i rozdzielnic.
3. Schematy funkcjonalne technologii mających wpływ na rozwiązanie insta
lacji elektrycznych.
4. Schematy funkcjonalne blokad układu sterowania.
195
5. Schematy zasadnicze sterowania i sygnalizacji.
6. Schematy zasadnicze sterowania poszczególnymi rodzajami oświetlenia.
7. Schematy zasadnicze pomiaru energii elektrycznej.
Tom 2. Prefabrykaty urządzeń
1. Schematy strukturalne rozdzielnic.
2. Rysunki montażowe urządzeń prefabrykowanych.
3. Schematy lub tablice połączeń wewnętrznych.
4. Rysunki konstrukcyjne prefabrykatów wykonywanych według rozwiązań
indywidualnych.
5. Wykaz tabliczek opisowych i ich treści.
Tom 3. Instalacje
1. Schematy połączeń zewnętrznych między elementami funkcjonalnymi
instalacji i urządzeń.
2. Schematy przyłączeń.
3. Plany instalacji siłowej, sterowniczo-sygnalizacyjnej i oświetleniowej.
4. Plany mocowania elementów instalacji projektowych według indywidual
nych rozwiązań.
5. Plany oświetlenia zewnętrznego.
6. Plany instalacji odgromowych obiektów.
7. Rysunki dyspozycji budowlanych zawierające: dyspozycje budowlane dla
pomieszczeń ruchu elektrycznego; przepusty w fundamentach, ścianach
i stropach dla przewodów i kabli; wymagania dodatkowe dla pomieszczeń
ruchu elektrycznego i stanowisk obsługi urządzeń; kanały, otwory i kon
strukcje do mocowania podstawowych urządzeń oraz obciążenia statyczne
stropów i kanałów powodowane przez urządzenia elektryczne.
196
6. Ustalanie zapotrzebowania mocy i
energii elektrycznej
6.1. UWAGI OGÓLNE
Przy projektowaniu instalacji elektrycznych podstawowym zadaniem jest usta-

lenie zapotrzebowania mocy i energii. Ma to duże znaczenie techniczne i go-
spodarcze, gdyż wielkości te stanowią podstawę doboru zasadniczych para-
metrów poszczególnych urządzeń, np. przekrojów przewodów. Mimo istnienia
szczegółowych metod określenia spodziewanego zapotrzebowania mocy i ener-
gii elektrycznej, wyznaczone w stadium projektowania wartości obciążeń czę-
sto odbiegają od obciążeń rzeczywistych, które występują po uruchomieniu
obiektów. W wielu przypadkach nie można dokładnie ustalić mocy przyłączo-
nych odbiorników oraz przebiegu ich pracy. Obciążenia poszczególnych ele-
mentów sieci zmieniają się zarówno w zależności od charakteru odbiorów
(budynek mieszkalny, zakład przemysłowy, oświetlenie, grzejnictwo itp.),
jak i od pory roku i dnia. Na rysunku 6.1 przedstawiono dobowe wykresy
obciążenia grupy odbiorów o przewadze odbiorników oświetleniowych w
zimie, w lecie oraz na wiosnę i jesienią. Natomiast na rys. 6.2 pokazano
dobowy wykres obciążenia sieci elektrycznej zakładu przemysłowego.
Rys. 6.1. Dobowy wykres obciążenia grupy odbiorów z przewagą odbiorów oświetleniowych
197
Rys. 6.2. Dobowy wykres obciążenia sieci elektrycznej trzy zmianowego zakładu przemysłowego
Największe obciążenie, jakie wystąpi w określonym elemencie sieci lub

instalacji elektrycznej, nazywamy mocą szczytową.
Ponieważ w stadium projektowania nie można dokładnie ustalić przebiegu
obciążenia przewidywanych odbiorów, w praktyce ograniczamy się do wyzna-
czania największej średniej wartości obciążenia trwającego w odpowiednio
krótkim czasie. Wybór właściwej wartości czasu trwania tego obciążenia jest
związany ze stałą czasową przewodów. Przewody o niewielkim przekroju
mają stalą czasową rzędu kilku minut, natomiast stała czasowa przewodów
o przekrojach od 50 do 185 mm2 wynosi około 0,2 do 1,2 godziny. Ze
wzglę
du na konieczność posługiwania się prostym w stosowaniu rachunkiem przy
jmuje się zastępczą wartość czasu trwania największego średniego obciążenia
równą 15 lub 30 min. Rozbieżność wyników obliczeń dla obu wartości czasu
największego obciążenia średniego jest praktycznie niewielka.
Ponadto należy liczyć się ze stałym wzrostem w czasie zużycia energii
i największego obciążenia wskutek postępu mechanizacji wszelkich robót oraz
stałego rozszerzania zakresu zastosowań energii elektrycznej.
Ustalenie zapotrzebowania mocy i energii elektrycznej polega na obliczeniu
spodziewanego obciążenia zastępczego z uwzględnieniem stopnia obciążenia
i przebiegu zmienności obciążenia poszczególnych odbiorników w czasie.
6.2. USTALANIE OBCIĄŻEŃ INSTALACJI ELEKTRYCZNYCH

W BUDYNKACH MIESZKALNYCH
Obciążenia instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych można ustalić

na podstawie zasad opracowanych przez COBR „Elektromontaż" [9].
198
Moc zapotrzebowaną przez jedno mieszkanie można określić z wzoru
przy czym: P1 — moc odbiornika o największym poborze zainstalowanego

w mieszkaniu,
P2 — moc zapotrzebowana przypadająca na jedną osobę, M — liczba
osób, dla których zaprojektowano mieszkanie. Jako moc odbiornika o
największym poborze P1 należy przyjmować:
- w przypadku mieszkań w budynkach wyposażonych w instalację gazową —
moc pralki automatycznej
P1 = 2-3,5 kW
- w przypadku mieszkań w budynkach bez instalacji gazowej - moc kuchen
ki elektrycznej z piekarnikiem
P 1 = 7-10 kW
Moc przypadająca na jedną osobę w mieszkaniu

P 2 = 1 kW
Przy obliczaniu obciążeń wewnętrznych linii zasilających (wiz) w budyn-
kach mieszkalnych należy zsumować wyznaczone w podany sposób moce
wszystkich mieszkań zasilanych z danej wewnętrznej linii zasilającej, a otrzy-
maną wartość pomnożyć przez współczynnik jednoczesności odpowiedni dla
liczby mieszkań zasilanych z tej wlz.
Współczynnik jednoczesności uwzględnia zarówno częściowe wykorzysta-
nie mocy odbiorników, jak i korzystanie z odbiorników w lokalach mieszkal-
nych w różnym czasie. Wartości współczynnika jednoczesności, w zależności
od liczby mieszkań przyłączonych do wewnętrznej linii zasilającej, oddzielnie
dla przypadku zasilania mieszkań jednofazowego i trójfazowego zestawiono
w tabl. 6.1.
Przy projektowaniu Jinii zasilających pomieszczenia niemieszkalne, na-
leży każdorazowo przeprowadzić szczegółową analizę przewidywanego ob-
ciążenia. Moc zapotrzebowaną do celów oświetleniowych określa się z obli-
czeń oświetlenia, natomiast moc zapotrzebowaną do innych celów — ustala
zleceniodawca.
Wypadkowe obciążenie odbiorów administracyjnych w budynkach miesz-
kalnych w praktyce określa się następująco:
- obciążenie odbiorów oświetleniowych klatek schodowych przyjmuje się
równe sumie mocy zainstalowanych źródeł światła,
- obciążenie odbiorów oświetleniowych piwnic przyjmuje się równe 0,6 su
my mocy zainstalowanych źródeł światła,
199
- obciążenie dźwigów w przypadku większej liczby niż jeden przyjmuje się
równe 0,8 sumy mocy zainstalowanych silników,
— obciążenie innych odbiorów siłowych ustala się w sposób szczegółowy,
biorąc pod uwagę charakter tych odbiorów.
Tablica 6.1
Wartości współczynnika jednoczesnoki do wyznaczania szczytowych obciążeń wewnętrznych
linii zasilających w budynkach wielorodzinnych, wg [7]
Zasilanie mieszkań jednofazowe Zasilanie mieszkań trójfazowe
Liczba mieszkań zasilanych Współczynnik Liczba mieszkań zasilanych Współczynnik

z jednej wiz lub jednego jednoczesności kj z jednej wiz lub jednego jednoczesności kj
złącza złącza
1-3 1,00 1 1,00
4-6 0,80 2 0,90
7-9 0,65 3 0,80
10-12 0,50 4 0,70
13-15 0,45 5 0,60
16-18 0,40 6 0,55
19-21 0,38 7-8 0,50
22-24 0,36 9-10 0,45
25-27 0,35 11-12 0,43
28-33 0,34 13-14 0,41
34-39 0,33 15-16 0,40
40-45 0,32 17-18 0,39
46-50 0,31 19-20 0,38
51-60 0,30 21-25 0,36
61-80 0,29 26-30 0,35
81-100 0.28 31-35 0,34
101 i więcej 0,27 36-40 0,33
41-45 0,32
46-50 0,31
51-60 0,30
61-80 0,29
81-100 0,28
101 i więcej 0,27
Przy ustalaniu obciążenia złącza budynku mieszkalnego należy zsumo-

wać obciążenie wszystkich mieszkań zasilanych z danego złącza, a otrzy-
maną wartość pomnożyć przez współczynnik jednoczesności odpowiadający
liczbie mieszkań zasilanych z tego złącza. Do tak otrzymanego obciążenia
należy dodać obciążenie przewidziane dla odbiorników w pomieszczeniach
administracyjnych, handlowych i usługowych i innych zasilanych z tego same-
go złącza.
200
6.3. USTALANIE OBCIĄŻEŃ SIECI OŚWIETLENIOWEJ

Moc zapotrzebowaną do oświetlenia ustala się na podstawie przeprowadzo-
nych obliczeń oświetlenia. Podstawowymi wielkościami występującymi w ob-
liczeniach oświetlenia są: strumień świetlny, światłość, natężenie oświetlenia
i luminancja. Strumień świetlny FI jest to moc promieniowania widzialnego
wyrażona w lumenach [Im]. Światłość / jest to stosunek strumienia świetl-
nego wypromieniowanego w danym kierunku do wartości kąta bryłowego
obejmującego ten kierunek
(6.1)
przy czym o> — kąt bryłowy wyrażony w steradianach [sr].

Natężenie oświetlenia danej powierzchni określa zależność
przy czym: S — pole powierzchni oświetlanej [m2],

FI — strumień świetlny padający na powierzchnię 5 [Im].
Luminancję powierzchni świecącej źródła światła w kierunku promienio-
wania określa zależność
(6.2)
przy czym: S — pole powierzchni oświetlanej [m2],
$ — strumień świetlny padający na powierzchnię 5 [Im].
Luminancję powierzchni świecącej źródła światła w kierunku promienio-
wania określa zależność
(6.3)
przy czym Sz — pole powierzchni świecącej źródła światła [m2].

Najmniejszą wartość średniego natężenia oświetlenia potrzebnego dla okre-
ślonego rodzaju pomieszczenia, urządzenia lub czynności ustala się na podsta-
wie normy PN-84/E-02033 Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym. W za-
leżności od rodzaju czynności lub pomieszczenia średnie natężenie na płasz-
czyźnie roboczej nie powinno być mniejsze od wartości podanych w tabl. 6.2.
Płaszczyzna robocza jest to powierzchnia odniesieniowa wyznaczona płasz-
czyzną, na której wykonywana jest praca. W pomieszczeniach, w których pra-
ca wykonywana jest na stołach, obrabiarkach itp., za płaszczyznę roboczą
przyjmuje się poziomą płaszczyznę na wysokości Hp = 0,85 m nad podłogą,
ograniczoną ścianami pomieszczenia. W przypadkacn odmiennego usytuowa-
nia stanowisk pracy za płaszczyznę roboczą przyjmuje się płaszczyznę, na
której wykonywana jest praca. W strefach komunikacyjnych za płaszczyznę
roboczą przyjmuje się powierzchnię podłogi lub schodów. Według normy PN-
84/E-02033 równomierność oświetlenia na płaszczyźnie roboczej, określana
jako stosunek natężenia oświetlenia najmniejszego do średniego na tej pła-
szczyźnie, powinna spełniać relacje:
201
Tablica 6.2
Najmniejsze dopuszczalne stopnie natężenia oświetlenia
E[Lx] Rodzaj czynności lub pomieszczenia
10 ogólna orientacja w pomieszczeniach
20 orientacja w pomieszczeniach z rozpoznaniem cech średniej wielkości, jak np. rysów
twarzy ludzkiej
oraz
- piwnice i strychy,
- układanie materiałów jednorodnych lub dużych____________________________
50 krótkotrwałe przebywanie połączone z wykonaniem prostych czynności np:
— urządzenia produkcyjne bez obsługi ręcznej,
— przygotowywanie pasz
oraz
— korytarze i schody,
— sale kinowe podczas przerw,
— magazynowanie towarów różnych _______________________________
praca nieciągła i czynności dorywcze przy bardzo ograniczonych wymaganiach wzro-
100
kowych, np:
—urządzenia technologiczne sporadycznie obsługiwane,
—miejsca obsługi codziennej samochodów w garażach
oraz
—pomieszczenia sanitarne,
—hole wejściowe
200 praca przy ograniczonych wymaganiach wzrokowych, np:
—mało dokładne prace ślusarskie,
—wyrób akumulatorów, kabli
oraz
—jadalnie, bufety i świetlice,
—sale gimnastyczne, aule, sale zajęć ruchowych w szkołach,
—portiernie
300 praca przy przeciętnych wymaganiach wzrokowych, np:
— średnio dokładne prace ślusarskie,
— łamanie bel (rozwijanie), zgrzeblenie,
— szpachlowanie, lakierowanie,
— łatwe prace biurowe z dorywczym pisaniem na maszynie
500 prace przy dużych wymaganiach wzrokowych, np:
— bardzo dokładne prace ślusarskie,
— ręczne rytownictwo,
— repasacja, szycie, drukowanie tkanin,
— druk ręczny i sortowanie papieru
750 długotrwała i wytężona praca wzrokowa, np:
—bardzo dokładne prace ślusarskie,
—szlifowanie szkieł optycznych i kryształów,
—oczys7xzanie, cerowanie, wyskubywanie węzełków, naprawianie usterek w przemy
śle włókienniczym,
—prace kreślarskie _________
1000 długotrwała i wyjątkowo wytężona praca wzrokowa, np:
— montaż najmniejszych części i elementów elektronicznych,
— kontrola wyrobów włókienniczych ____________________
202
- w pomieszczeniach, w których wykonywane są prace ciągłe
— w pomieszczeniach, w których wykonywane są prace krótkotrwałe oraz w

strefach komunikacyjnych
(6.4)
— w pomieszczeniach, w których wykonywane są prace krótkotrwałe oraz w

strefach komunikacyjnych
(6.5)
Wartości średnie natężenia oświetlenia na sąsiadujących ze

sobą płaszczyznach roboczych o różnym przeznaczeniu (np. płaszczyzna
robocza w stosunku do sąsiednich stref komunikacyjnych) nie powinny
przekraczać stosunku 5:1.
W zależności od wymaganej wartości średniego natężenia oświetlenia nor-
ma PN-84/E-02033 zaleca stosowanie bądź tylko oświetlenia ogólnego, bądź
złożonego (ogólne plus miejscowe), według tabl. 6.3.
Tablica 6,3
Rodzaje oświetlenia
Wymagane średnie natężenie oświetlenia Zalecany rodzaj oświetlenia

[Lx]
poniżej 200 ogólne ogólne lub
200-750 złożone złożone
powyżej 750
Aby wybrane natężenie oświetlenia utrzymane było bez względu na zmniej-

szanie się skuteczności świetlnej źródeł światła i bez względu na zakurzenie
opraw oświetleniowych oraz ścian i sufitów, przy wyznaczaniu początkowego
strumienia świetlnego należy wprowadzić do obliczeń współczynnik zapasu
według tabl. 6.4.
Tablica 6.4
Współczynnik zapasu
Osadzanie się brudu Dostęp do opraw
łatwy utrudniony
silne 1,5 2,0
średnie 1,4 1,7
słabe 1.3 1,4
6.3.2. OGRANICZENIE OLŚNIENIA PRZYKREGO

Jeżeli źródło światła ma dużą luminancję i znajduje się w polu widzenia, to
powoduje olśnienie. Dla uniknięcia przykrego olśnienia norma PN-84/E-02033
wprowadza ograniczenie luminancji źródeł światła.
203
etap II - koncepcja programowo przestrzeń na opracowywana po uzyska-
niu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu, obejmująca
pozostały zakres koncepcji projektowej i uwzględniająca korekty,
jeżeli wynikłyby one z decyzji o warunkach zabudowy ustalonych
w etapie I.
Wniosek inwestora o ustalenie warunków zabudowy i zagospodarowania
terenu, składany w fazie opracowywania koncepcji projektowej, powinien
określać:
— granice terenu objętego wnioskiem,
— funkcję inwestycji i wynikający z niej sposób zagospodarowania terenu
oraz charakterystyki zabudowy,
— zapotrzebowanie na wodę oraz nośniki energetyczne,
— ilości wytwarzanych ścieków i odpadów oraz przewidywany sposób ich
odprowadzenia i unieszkodliwienia,
— potrzeby w zakresie infrastruktury technicznej,
— charakterystyczne parametry techniczne inwestycji,
— ocenę oddziaływania inwestycji na środowisko sporządzoną przez biegłych
znajdujących się na liście rzeczoznawców Ministra Ochrony Środowiska,
Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, a w przypadku braku obowiązku wyko
nania takiej oceny dane charakteryzujące wpływ inwestycji na środowisko
lub jego wykorzystanie.
Decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu określa:
— rodzaj inwestycji,
— warunki wynikające z ustaleń lokalnego planu zagospodarowania prze
strzennego, jeżeli dla danego terenu plan taki został opracowany,
— warunki zabudowy i zagospodarowania terenu wynikające z przepisów
szczególnych,
— warunki obsługi w zakresie infrastruktury technicznej,
— wymagania dotyczące ochrony interesów osób trzecich,
— linie rozgraniczające teren inwestycji podane na mapie,
— termin ważności decyzji.
W przypadku inwestycji dotyczących elektroenergetycznych linii, powyższa
decyzja, określa także:
— przebieg linii w terenie, a w przypadku wymagań wydzielenia terenu dla
linii, granice tego terenu podane na mapie,
— w razie potrzeby szczególne warunki związane z istnieniem linii elektro
energetycznej.
Decyzję o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu wydaje Urząd
Gminy. Zgodnie z kodeksem postępowania administracyjnego, termin wydania
decyzji wynosi do dwóch miesięcy od daty złożenia wniosku.
138
Przy ustalaniu klas ograniczenia olśnienia należy kierować się poniższymi
zasadami.
— dla pomieszczeń, w których wykonywane są dokładne lub specjalne prace,
np.: pomieszczenia przemysłu precyzyjnego i biurowe, sale wykładowe,
izby lekcyjne, przychodnie lekarskie, należy przyjmować klasę I,
— dla pomieszczeń, w których wykonywana jest zwykła praca, np.: poczekal
nie w biurach, prace przy maszynach do obróbki drewna, małe sklepy, izby
żołnierskie, należy przyjmować klasę II,
— dla pomieszczeń, w których wykonywana jest prosta praca, np.: odlewnie,
walcownie, cegielnie, elektrownie, fabryki mebli, młyny, chłodnie, piekar
nie, magazyny, strefy komunikacyjne, należy przyjmować klasę III.
Dopuszczalne wartości luminancji opraw oświetleniowych lub nieosłonię-
tych źródeł światła w zależności od klasy ograniczenia olśnienia i natężenia
oświetlenia nie powinny przekraczać wartości podanych w tabl. 6.5. Położenie
płaszczyzn Co i C90 długich opraw i źródeł światła (o stosunku długości do
szerokości większym niż 2) pokazano na rys. 6.3. Luminancja krótkich opraw
i źródeł światła (o stosunku długości do szerokości 2 lub mniej) nie powinna
przekraczać wartości określonych dla płaszczyzny Co tak przyjętej, aby wystę-
powały w niej maksymalne wartości luminancji w zakresie kątów 55°-^85°.
Kierunki ograniczenia luminancji opraw zależą od proporcji między wymiara-
mi pomieszczenia i wysokością zawieszenia opraw nad poziomem oka. Warto-
ści kątów, dla których luminancja opraw nie powinna przekraczać wartości
dopuszczalnych, podano w tabl. 6.6. Ponadto wartości kąta ochrony opraw
z odbłyśnikami nieprzeświecalnymi (kąt jaki promień łączący oprawę z okiem
tworzy z poziomem) oraz wysokości ich zawieszenia nie powinny być mniej-
sze od wartości podanych w tabl. 6.7.
Rys. 6.3. Położenie płaszczyzn C0 i C90 oraz katów

gamma
204
Tablica 6.5
Największe dopuszczalne wartości luminancji opraw oświetleniowych oraz nieosłoniętych źródeł światła [cd/m2]
Płaszczyzna Klasa E Oprawy z bokami
oprawy ograniczenia [lx]
olśnienia jasnymi ciemnymi
kąt y kąt y
85° 75° 65° 55° 85° 75° 65° 55°
C0 500 1200 1200 1900 3100 2200 2200 3800 6800
I 750 1100 1100 1500 2000 1600 1600 2300 3400
500 1500 1500 2800 5200 3300 3300 7200 16000
II 750 1200 1200 1900 3100 2200 2200 3800 6800
500 2400 2400 7100 20000 9400 9400 38000 45000
III 750 1900 1900 4300 10000 5300 5300 15000
500 2200 2200 3800 6800 2200 2200 3800 6800
I 750 1600 1600 2300 3400 1600 1600 2300 3400
500 3300 3300 7200 16000 3300 3300 7200 16000
C90 II 750 2200 2200 3800 6800 2200 2200 3800 6800
500 9400 9400 38000 45000 9400 9400 38000 45000
III 750 5300 5300 15000 5300 5300 15000
Tablica 6.6
Kierunki ograniczenia luminancji opraw
Tablica 6.7
Kąt ochrony I wysokość zawieszenia opraw z odbłyśnikami nieprzeświecalnymi
6.3.3. ZASADY ROZMIESZCZANIA OPRAW

Oprawy oświetlenia ogólnego powinny być tak rozmieszczone, ażeby zapew-
niały uzyskanie wymaganej równomierności oświetlenia na płaszczyźnie ro-
boczej. Odstępy między oprawami powinny być jednakowe i niezbyt duże.
Racjonalne układy rozmieszczenia opraw oświetleniowych punktowych i wy-
dłużonych przedstawiono na rys. 6.4. Wartość odstępu s między oprawami
zależy od wysokości zawieszenia opraw nad płaszczyzną roboczą Hm .
Stosunek odstępu między oprawami do wysokości ich zawieszenia nad
płaszczyzną roboczą s/Hm jest wielkością charakterystyczną dla określonego
typu opraw i nazywa się wskaźnikiem rozmieszczenia opraw. W danych
katalogowych
206
opraw są podawane maksymalne wartości wskaźników rozmieszczenia, przy
których jest zachowany warunek Emin/Emax = 0,7. Oprawy powinny być tak
rozmieszczone, ażeby wartość wskaźnika rozmieszczenia s/Hm była możliwie
bliska wartości maksymalnej, lecz jej nie przekraczała.
Rys. 6.4. Układy rozmieszczenia opraw; a) żarówkowych, rtęciowych i sodowych, b) świetlówko-

wych, c) Świetlówkowych w ciągłych liniach
Odstęp skrajnych opraw od ścian należy przyjmować równy połowie odstę-

pu między oprawami (s0 = 0,5 s). W przypadku większych wymagań doty-
czących równomierności oświetlenia w pobliżu ścian, oprawy skrajne należy
umieszczać w odległości s0 = 0,75 m od ścian.
6.3.4. METODA SPRAWNOŚCI

Metodę sprawności stosuje się do obliczania oświetlenia ogólnego pomiesz-
czeń, w których światło odbite od ścian i sufitu odgrywa znaczną rolę. Polega
ona na obliczeniu strumienia świetlnego potrzebnego do uzyskania wymagane-
go natężenia oświetlenia ze wzoru
E^SK
(6.6)
przy czym: E^ — wymagane średnie natężenie oświetlenia na płaszczyźnie ro-

boczej [lx],
5 - pole płaszczyzny roboczej [m2], K
— współczynnik zapasu, rj _ sprawność
oświetlenia.
207
Wartość wymaganego średniego natężenia oświetlenia w zależności od charak-
teru pomieszczenia dobiera się z normy PN-84/E-02033. Wartości Esr dla
wybranych pomieszczeń podano w tabl. 6.8.
Tablica 6.8
Najmniejsze dopuszczalne średnie natężenie oświetlenia i klasa ograniczenia olśnienia dla wy-
branych pomieszczeń
Rodzaj pomieszczenia, urządzenia lub czynności Esr[lx] Klasa ograni-
czenia olśnienia
1 2 3
PRZEMYSŁ METALOWY Kucie i spawanie Prace 200 III
ślusarskie i prace na obrabiarkach do metali: — mało 200 III
dokładne - średnio dokładne (tolerancja obróbki > 300 III II
0,1) - dokładna (tolerancja obróbki 0,1) - bardzo 500 II
dokładna (tolerancja obróbki < 0,1) Stanowiska 750 II
trasowania i kontroli Wytwarzanie narzędzi 750 II I
ręcznych i skrawających Montaż: — zgrubny - 500 I
średnio dokładny - precyzyjny 200
300
500
PRODUKCJA SAMOCHODÓW Montaż i obróbka 300 II I

powierzchniowa karoserii, montaż samochodów Lakierowanie i 500
polerowanie
PRZEMYSŁ ELEKTROTECHNICZNY 200 III

Wyrób akumulatorów, impregnacja uzwojeń, wyrób kabli i 300 II
przewodów Montaż telefonów, małych maszyn: Nawijanie 500 III
cewek cienkim drutem w emalii, wyrób lamp elektrycznych I
750
Montaż drobnego sprzętu, radioodbiorników i telefonów 1000
Montaż najmniejszych części i elementów elektronicznych 1500
Montaż części subminiaturowych, np. wyrób skrętek i elektrod
do lamp
ENERGETYKA Rozdzielnice i stacje: - korytarz 100 III

obsługi - korytarz nadzoru lub przejścia z tyłu za 50 III
szafami — stanowiska transformatorów, 150 III
kondensatorów Stanowiska sprężarek i 150 II II
wentylatorów Nastawnie i dyspozytornie ze stałą 200 II
obsługą: — w całym pomieszczeniu — na pulpitach 500 II
sterowniczych Nastawnie i dyspozytornie bez 150
obsługi: - w całym pomieszczeniu — na pulpitach 300
sterowniczych
208
Tablica 6.8 cd
] 2 3
POMIESZCZENIA POMOCNICZE
Schody zwykłe i ruchome, korytarze:
- przy małym ruchu 50 III
- przy dużym ruchu 100 III
Hole wejściowe, przedsionki, poczekalnie 100 III
Portiernie, biura przepustek 200 II
Umywalnie, toalety, szatnie, łaźnie 100 II
Magazyny towarów różnych 50 III
Magazyny, w których konieczne jest czytanie 100 III
Sortownie, pakowanie, wydawanie 300 II
Kuchnie i pomieszczenia pomocnicze:
— w całym pomieszczeniu 100 11
- w miejscu pracy 300 -
Jadalnie, bufety, świetlice:
- w całym pomieszczeniu 200 II
- na bufetach, na miejscach wydawania posiłków 300 -
Pralnie, suszarnie, prasowalnie 200 III
Pomieszczenia biurowe:
— w całym pomieszczeniu 200 I
— łatwe prace biurowe, kartoteki 300 I
- stała praca na maszynach biurowych 500 I
- pomieszczenia komputerów 500 I
Kreślarnie:
- deski kreślarskie 750 _
- stoły pomocnicze 300 -
Pole płaszczyzny roboczej oblicza się z wymiarów pomieszczenia

S = PQ (6.7)
przy czym P i Q — długość i szerokość pomieszczenia [m].

Współczynnik zapasu dobiera się z tabl. 6.4, Wartość
sprawności oświetlenia zależy od:
— rodzaju oprawy oświetleniowej,
— wymiarów pomieszczenia P i Q oraz wysokości zawieszenia opraw nad
płaszczyzną roboczą Hm określonych wskaźnikiem pomieszczenia
PQ (6.8)
w =
- ekwiwalentnych współczynników odbicia ścian, sufitu i płaszczyzny roboczej.

Ekwiwalentny współczynnik odbicia ścian oblicza się z zależności
(6.9)
209
Rodzaj materiału P Rodzaj materiału P
tapety i farby klejowe: wyprawa gipsowa 75-89

biała 67-80 wyprawa cementowo-wapienna 40-60
kość słoniowa 66-70 beton 20-35
kremowa 56-72 cegła czerwona nowa 15-20
słomkowa 55-67 cegła czerwona stara 2-5
złota 44-59 cegła żółta 20-30
brązowa 27-41 granit 10-15
jasnozielona 43-67 drewno surowe jasne 25-30
ciemnozielona 10-22 drewno surowe ciemne 15-25
jasnoniebieska 31-55 marmur biały 75-83
jasnoczerwona 32-55 podłogowa klepka brzozowa 35
ciemnoczerwona 12-27 podłogowa klepka dębowa 25
szara 15-57 szkło przezroczyste 8
farba emulsyjna biała 60-80 szkło ornamentowe 7-25
Ekwiwalentny współczynnik odbicia sufitu oblicza się z wzoru
210
rametry podłogi, a zamiast parametrów górnych przy sufitowych pasów ścian —
parametry dolnych przypodłogowych pasów ścian o szerokości Hp (Hp - odle-
głość płaszczyzny roboczej od podłogi). W obliczeniach praktycznych najczęś-
ciej przyjmuje się jedną z typowych wartości, charakterystycznych dla spotyka-
nych pomieszczeń i ich wyposażenia. Dla przeciętnych pomieszczeń przemysło-
wych przyjmuje się ekwiwalentny współczynnik odbicia płaszczyzny roboczej
Po obliczeniu wartości wskaźnika pomieszczenia oraz ekwiwalentnych

współczynników odbicia Ścian, sufitu i płaszczyzny roboczej, wartość spraw-
ności oświetlenia odczytuje się z tablic zamieszczonych w katalogu opraw. Dla
wybranych typów opraw tablice wartości sprawności podano w rozdz. 2.3.
Przykład 6.1
Dobrać liczbę opraw do oświetlenia sali biurowej o wymiarach 6x9 m i wy-
sokości 3,6 m. Sufit jasny, ściany dość jasne, podłoga i stoły dość ciemne.
Jedną z dłuższych ścian stanowią okna.
Rozwiązanie
Według tabl. 6.8 natężenie oświetlenia powinno wynosić 300 lx. Przyjęto, że
do oświetlenia sali będą użyte oprawy dwuświetlówkowe typu OSOz240
zawieszone na rurkach zwieszakowych o długości 434 mm ze świetlówkami
o mocy 40 W. Strumień świetlny jednej świetlówki o białej barwie światła wy-
nosi 2800 Im. Współczynnik mocy oprawy wynosi cos ę - 0,85. Powierzch-
nia sali
5 = 6 x 9 = 54m 2 Wysokość
zawieszenia opraw nad płaszczyzną roboczą
H m = H-H s -H p = 3,6-0,43-0,85 = 2,32 m
Wskaźnik pomieszczenia wg (6.8)
w = ------------- = 1,55
2,32(6+9)
Przyjęto następujące wartości współczynników odbicia: Psuf = 70%, PK = -
70%, p b = 8%, p- 10%. Ekwiwalentny współczynnik odbicia ścian (6.9)
Wskaźnik wnętrza przy sufitowego
(6.11) 211
Przyjmujemy 8 opraw rozmieszczonych jak na rys. 6.5. Odstęp między]
oprawami wynosi s = 3 m. Stąd dla Hm = 2,32 m, wartość stosunku s/H„
wynosi 1,29 i jest mniejsza od wartości maksymalnej dopuszczalnej dla opra-
wy typu OSOz240 wynoszącej 1,56. Moc czynna pobierana przez oprawy
oświetleniowe
P = 8*2*48 = 768 W
Prąd obciążenia obwodu oświetleniowego
768
/= = 4,1 A
220*0,85
212
9m
Rys. 6.5. Rozmieszczenie opraw oświetleniowych w pomieszczeniu (przykład 6.1)
6.3.5. METODA PUNKTOWA

Metodę punktową obliczania oświetlenia można stosować wszędzie tam, gdzie
nie występują odbicia światła lub można je pominąć. W metodzie tej korzysta
się z zależności
(6.13)
Podstawiając zamiast r wartość Hm/cos a
(rys. 6.6), otrzymujemy
(6.14)
gdzie: Ea -
natężenie oświetlenia w punkcie A
określonym kątem a,
Ia — światłość źródła światła w kierunku a,
Hm — wysokość źródła światła nad płaszczyzną
roboczą [m],
r — odległość źródła światła Z od punktu A
[m].
Światłość / odczytuje się z wykresu lub tablicy
światłości wybranego typu oprawy oświetleniowej.
Podane w katalogach wykresy i tablice światłości
opraw oświetleniowych wykonane są przy założeniu,
że strumień świetlny źródła światła jest równy Rys. 6.6. Szkic do wyznaczania natę-
1000 Im. żenia oświetlenia metodą punktową
213

Instalacje Elektryczne Budowa, Eksploatacja, Projektowanie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Instalacje Elektryczne Budowa, Eksploatacja, Projektowanie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stefan Niestępski

OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ

1.1. PRZEWODY I KABLE

1.1.1. WIADOMOŚCI OGÓLNE

W zależności od budowy, przewody dzieli się na: gołe, odziane, izolowane

1.1.2. OBCIĄŻALNOŚĆ PRZEWODÓW I KABLI W ZAKRESIE

1.1.3. PRZEWODY SZYNOWE

1.2.1. OSPRZĘT INSTALACYJNY

Służy do mocowania, łączenia i ochrony przewodów. Do grupy tej zalicza się

Zapewniają one mechaniczną i elektryczną ochronę kabli i przewodów.

1.2.2. PRZYBORY INSTALACYJNE

Przybory instalacyjne służą do przyłączania odbiorników i sterowania nimi

WYŁĄCZNIKI INSTALACYJNE WKRĘTKOWE I ZATABLICOWE

Rys. 1.1. Wyłączniki instalacyjne typu S101: a) wkrętkowy, b) zatablicowy

B 1.13In 1.45In >= 1 3In 5In >= 0,1

Rys. 1.2. Charakterystyki pasmowe wyłączników nadprądowych

W YŁĄCZNIKI OCHRONNE RÓŻNICOWOPRĄDOWE

Rys. 1.5. Wyłącznik ochronny różnicowoprądowy

W tablicy 1.19 podano podstawowe dane techniczne produkowanych w

Znamionowa częstość łączeń wynosi odpowiednio:

Wyłączniki zwarciowe uniwersalne typu APU są przeznaczone na duże

APU-30A/4OO 500 V prądu 400 25 30 1500-3000

APU-50A/1600 1600 1600-3200

Nowszym typem wyłączników zwarciowych produkowanych w Polsce jest

WZO 400 100 600-900

gniazda Bi Wts Bi Wts Bi Wts Bi Wtz Bi Wtz

Bezpieczniki instalacyjne typu Bi składają się z następujących części: -

Oznaczenie Typ Zastosowanie Prąd znamiono-

Bi Gu uniwersalne na ścianie w pomieszczeniach zamk- 25,63

Bi Go otwarte do osłon i skrzynek bezpiecznikowych 25.63

Bi Gts tablicowe na tablicach izolacyjnych o grubości 25. 63, 100

Bi Gs m 480-1 naścienne mało- na ścianie w pomieszczeniach zamk- 25

Bi Gso m 490-3 naścienne otwarte w skrzynkach bezpiecznikowych 25

W tablicy 1.28 podano dane techniczne gniazd bezpiecznikowych 1-biegu-

DI 2,4.6. 10, 16.20,25 50 8

EZV 63-M6 63 E33 + +

EZN 63-ZP 63 E33 + +

Nowszymi rozwiązaniami bezpieczników instalacyjnych są małogabaryto-

z przykrywką mocowanie mocowanie

Na rysunku 1.14 przedstawiono charakterystyki prądowo-czasowe wkładek

Rys. 1.14. Charakterystyki prądowo-czasowe wkładek bezpiecznikowych zwłocznych DO 1

Ponieważ wymiana wkładek topikowych może być dokonywana przez osoby

W tablicy 1.33 podane są wartości prądów zadziałania bezpieczników tra-

WTN-2 125 PBN 2 lub

WTN-1C 6 PBN 1 PBN

Rys. 1.15. Podstawa jednobiegunowa bezpiecznika przemysło-

W tablicach 1.34 i 1.35 podano podstawowe dane techniczne krajowych

P RZYRZĄDY DO OBWODÓW POMOCNICZYCH

1.3.2. ROZDZIELNICE TABLICOWE

Z UNIFIKOWANE URZĄDZENIA ROZDZIELCZE

13.4. ROZDZIELNICE SKRZYNKOWE

1.3.5. ROZDZIELNICE INSTALACYJNE

1.4. KONDENSATORY ENERGETYCZNE

1.4.1. BUDOWA KONDENSATORÓW NISKIEGO NAPIĘCIA

1.4.2. BUDOWA BATERII KONDENSATORÓW

2.1. WIADOMOŚCI OGÓLNE

2.2. ELEKTRYCZNE ŹRÓDŁA ŚWIATŁA

Uwaga. Żarówki o mocy do 200 W - z trzonkiem E 27, o mocy zaś

Strumień świetlny Fi i trwałość T żarówek bardzo silnie zależą od wartości

przy czym Fi, Tn i Un — wartości znamionowe strumienia, trwałości i napięcia.

2.2.3. LAMPY FLUORESCENCYJNE

Do poważnych wad świetlówek należą: konieczność stosowania urządzeń

ciepło-biała biała dzienna