1.

Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

ENDSTRYEL ELK YAPILARIN SSMK DETAYLANDIRILMASI

Blent AKBA1
1

Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Deprem ve Yap Mhendislii Anabilim Dal, 41400 Gebze - Kocaeli Email: akbasb@gyte.edu.tr

ZET Endstriyel elik yaplar ounlukla tayc sistemi merkezi aprazl elik ereveler (Mler) olan sistemler ile ina edilirler. Mler, elik tayc sistemler arasnda tasarm en kolay tac sistemlerdir, tm hesaplar elle ok kolay bir ekilde yaplabilmektedir. Mler yksek sneklie sahip olmalarna karn moment ereveler ve dmerkez aprazl elik ereveler ile kyaslandnda dk sneklie, fazla balla ve enerji datma kapasitesine sahiptirler. Tasarm deprem yer hareketleri srasnda aprazlarda grlen erken krlma ve apraz birleimlerinde gevrek krlmalar Mler ile ilgili en byk problemlerdendir. Tasarm deprem yer hareketleri altnda Mlerde 3-5 aras tayc sistem snekliine ihtiya bulunmaktadr. Tayc sistemin snek davranabilmesi iin apraz elemann ve apraz birleimlerinin mkemmel detaylandrlmas gerekmektedir. apraz birleimlerinde krlma gevrek bir gme modudur ve kapasite tasarm ilkeleri uyarnca birleim apraz elemandan aktarlabilecek en byk kuvvet gznne alnarak apraz birleimleri tasarlanmaldr. apraz elemanlarda global burkulmayi engellemek iin narinlik oran ve lokal burkulmay engellemek iin ise genilik/kalnlk (b/t) oranlar snrlandrlmaldr. Bu snrlandrmalar, ar burkulma deformasyonundan dolay aprazlarda oluabilecek krlmay engelleyecektir. Guse levhasnn ularnn serbest bir ekilde plastik dnmesine izin verilmelidir. Bunun iin, guse levhas ve apraz ucu arasnda 2tlik bir katlanma izgisi oluturulmaldr. V ve ters V eklindeki apraz dzenlerinde aprazl aklktaki kirilerin tasarmnda basn yk etkisi altndaki apraz elemann burkulmasndan doacak dengelenmemi kuvvet dikkate alnmaldr. ANAHTAR KELMELER:Endstriyel elik yaplar, merkezi aprazl elik ereveler, lokal burkulma, apraz birleimleri 1. GR Endstriyel elik yaplar ounlukla tayc sistemi merkezi aprazl elik ereveler (Mler) olan sistemler ile ina edilirler. Mler yksek sneklie sahip olmalarna karn moment ereveler ve dmerkez aprazl elik ereveler ile kyaslandnda dk sneklie sahiptirler. Mlerin gemi depremlerdeki performanslar iyi ve mkemmel olarak deerlendirilebilir. Mler sneklik dzeyi yksek, orta ve normal olarak tasarlanp ina edilebilirler (ASCE/SEI 7-10, 2010). Mlerin en byk avantajlar rijitlik ve dayanm artlarn minimum arlkla ok kolay bir ekilde salamalar ve tm tasarm hesaplarnn elle ok kolay bir ekilde yaplabiliyor olmasdr (Akba vd. 2011). Mler tasarm iin gerekli rijitlik ve dayanm artlarn kolaylkla salamalarna karlk iddetli deprem yer hareketleri altnda dorusal olmayan davran beklenen tayc sistemler arasnda en tercih edilen tayc sistem olamamaktadr (Akba vd. 2011). Mlerin snrl enerji datma kapasiteleri, dk fazla ballklar (redundancy), evrimsel yklemeler srasnda aprazlarda grlen erken krlma ve apraz birleimlerinde gevrek krlmalar Mler ile ilgili en byk problemlerdendir. Mevcut Deprem Ynetmelikleri (ASCE/SEI 7-10, 2010; TDY, 2007) bina tr yaplarn sismik performanslar iin gelitirilmi olup baz kk deiikliklerle endstri tr yaplar iin de kullanlmaktadr. Binalara benzer 1

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA endstri yaplarnn farkl kullanm amalar vardr ve endstri standartlarna gre hazrlanm zel kurallara gre tasarlanmalar gerekebilir. Bu bildiride, endstri yaplarnda sk kullanlan Mlerin sismik davranlar ve detaylandrlmas anlatlmtr. lk olarak, elik yaplarda tayc sistem sneklik ilikisi gzden geirilmi, binalar ve endstri yaplar arasndaki benzerlikler ve farkllklara ksaca deinilmitir. Daha sonra sneklik dzeyi ysek Mlerin sismik tasarm ve detaylandrlmas ilgili detayl bir deerlendirme yaplmtr. 2007 senesinde yrrle giren Trk Deprem Ynetmelii (TDY, 2007) elik yaplarn tasarm konusunda yeni kavramlar (kapasite tasarm ilkeleri vb.) ve detaylandrma koullar getirmitir. Bu kavramlarn doru bir ekilde anlalmas ve uygulanmas gerekmektedir. 2. TAIYICI SSTEM DAYANIMI - SNEKLK LKS Mlerin deprem yer hareketleri altndaki evrimsel davranndan nce elik bir elemann statik ykler altndaki gerilme-birim deformasyon ilikisinin anlalmas gereklidir. elik bir elemana ekme deneyi uygulanarak akma snr, akma birim deformasyonu ve kopma birim deformasyonu bulunabilir. Malzeme sneklii, kopma ve akma birim deformasyonlarnn oran olarak tanmlanr (ekil 1).

ekil 1. elik elemann statik ykler altndaki davran ve malzeme sneklii (Shen, 2011)

elik bir kirite statik olarak artan eilme etkisi altnda kiri enkesitinde gerilme-birim deformasyon deiimi ve idealize edilmi moment-erilik ilikisi ekil 2de gsterilmitir. Artan eilme etkisi altnda en d liflerden balayarak tm enkesit boyunca akma gerilmesine eriilinceye kadar kiri yk tamaya devam edecektir. Enkesit ortasndaki lifler akma dayanmlarna ulancaya kadar en d liflerdeki gerilmeler pekleme etkisiyle bir miktar daha artacaktr. Bu da enkesitin limit moment tama kapasitesinde (Mu) akma moment kapasitesine (My) gre yaklak %10-20 orannda bir arta neden olacaktr. Deprem ykleri altnda tayc sistemdeki enerji datan elamanlarn (veya kritik blgelerin) sneklii, plastikleen blgenin plastik dnme kapasitesinin elastik dnmeye oran olarak tanmlanr (ekil 3). Eleman (veya kritik blge) sneklii ve enerji datma kapasitesi ne kadar byk olursa tayc sistem sneklii de o kadar byk olacaktr. Tayc sistem sneklii ise tayc sistemin artan yatay kuvvetler altnda yapabilecei en byk yer deitirmenin akma yer deitirmesine oran olarak tanmlanmaktadr (ekil 4). Tayc sistemin yatay kuvvetler (deprem kuvvetleri) altnda yapabilecei en byk yer deitirme tayc sistemin kritik elemanlarnn enerji datma kapasitelerine ve snekliklerine baldr. Mlerin bu anlamda moment ve d merkez aprazl elik erevelere gre daha dk sneklie sahip olduklar bilinmektedir. 2

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a.gerilme birim deformasyon deiimi

b.idealize edilmi moment-erilik ilikisi

ekil 2. Eilme etkisindeki elik bir kiriin enkesitinde dorusal olmayan davran (Shen, 2011)

a.kritik blgede dorusal ve dorusal olmayan davran b.kritik blgede moment-dnme ilikisi ekil 3. Kritik blgede idealletirilmi dorusal olmayan davran ve moment-dnme ilikisi (Shen, 2011)

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

ekil 4. Binalarda idealletirilmi dorusal olmayan davran ve tayc sistem sneklii (Shen, 2011)

Depreme dayankl yap tasarm ve detaylandrmadaki ana kabulleri aadaki gibi sralayabiliriz:

1. Yap, byk tayc sistem davran katsaylar (R) iin tasarlandnda iyi bir deprem performans iin elik moment erevelerde 4-6 aras, elik aprazl erevelerde ise 3-5 aras tayc sistem snekliine ihtiya bulunmaktadr. 2. Tayc sistem sneklii kritik elemanlarn (veya blgelerin) snekliine baldr. Kritik elemanlarn (veya blgelerin) yksek sneklik gstermesi ve byk miktarda enerji databilmeleri ise mkemmel bir detaylandrma gerektirir.
elik tayc sistemlerdeki kritik elemanlar (veya blgeler) ANSI/AISC 341-05de (2005) Kapasitesi Korunmu Blge (KKB) (protected zone) olarak tanmlanmlardr. KKBlerin deprem yer hareketi srasnda ortaya kacak byk dorusal olmayan deformasyonlar karlamas gerektiinden deprem yer hareketi srasnda kapasitelerinin korunmas gerekmektedir. Bu da KKBler iin ek koullar (saplama yaplmamas, delik almamas, kesme ivisi kullanlmamas vb.) getirmektedir. KKBler moment erevelerde kiri ular, Mlerde apraz elemann kendisi, dmerkez aprazl elik erevelerde ise ba kirii olarak tanmlanmaktadr ANSI/AISC 341-05, 2005). KKBlerin sneklii ve enerji datma kapasiteleri, deprem yer hareketi altnda beklenen evrimsel deformasyonlar benzetirecek deneyler ile belirlenebilir. ekil 5de yksek enerji datma kapasitesine sahip kritik elemanlara (blgelere) ait rnekler verilmitir.

a.ok iyi (moment birleimi)

b.iyi (apraz)

ekil 5. Yksek enerji datma kapasiteli evrimsel davran rnekleri (Shen, 2008)

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA Deprem ynetmeliklerinde (ASCE/SEI 7-10, 2010; TDY, 2007) deprem yklerinin azaltlmasnda kullanlan tayc sistem davran katsays (R) aadaki zelikleri dikkate alr: gerekli sneklik sunumu (kapasitesi), dayanm fazlal, snm, benzer tayc sistemlerin gemi depremlerdeki performanslar, fazla ballk (redundancy). Yaplar gerekte tasarlandklar taban kesme kuvvetinden daha yksek dayanma sahiptirler. Bu fazla dayanm deprem yer hareketi srasnda yapda oluacak sneklik istemini azaltr. rnein, elik bir erevenin tm elemanlar tasarm deprem kuvveti altnda gerekli dayanma gre boyutlandrlm olsun (ekil 6da krmz noktada veya altnda). Yap gerekte tasarm dayanmndan daha fazla yk tayabilir (KKBler sneklik sunumunu (kapasitelerini) harcayana kadar) (ekil 7).

ekil 6. Tasarm dayanm (Shen, 2011)

ekil 7. Gerek dayanm ve dayanm fazlal

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA Yapnn sahip olduu bu fazla dayanmn nedenleri unlardr: fazla ballk (redundancy) derecesi yksek olan sistemlerde KKBlerin srayla akmas, malzemenin dayanm fazlal (gerek ve beklenen akma dayanm arasndaki fark), evrimsel ykler altndaki pekleme etkisi, tasarmda kullanlan malzeme katsaylar (kapasite azaltma katsays (LRFD) veya gvenlik katsays (ASD)), byk eleman seimi. Tac sistemin sahip olduu dayanm fazlaln belirlemek iin deprem ynetmelikleri (ASCE/SEI 7-10, 2010; TDY, 2007) dayanm fazlal katsaysn kullanmaktadr (Not: TDYde (2007) dayanm fazlal katsays olarak bytme katsays terimi kullanlmaktadr). Dayanm fazlal gerek dayanmn tasarm dayanmna blnmesiyle elde edilir (ekil 8). Dayanm fazlal katsays tayc sistemin gerek dayanm fazlallnn bir st snr olarak da dnlebilir. TDYde (2007) deprem yklerinin tamamnn Mlerle tand durumlarda R katsaysn 5, ereveler ile birlikte tand durumlarda ise 6 olarak vermektedir. Dayanm fazlal katsaylar ise Mler iin 2dir (TDY, 2007). Buna gre deprem yklerinin tamamnn Mlerle tand durumlarda sneklik istemi olarak 2.5, ereveler ile birlkte tand durumlarda ise 3 olduu anlalmaktadr.

ekil 8. Gerek dayanm ve sneklik sunumu

3. BNA TR YAPILAR VE ENDSTRYEL YAPILARIN KARILATIRILMASI Deprem ynetmelikleri (ASCE/SEI 7-10, 2010; TDY, 2007) bina tr yaplarn sismik performanslar iin gelitirilmi olup baz kk deiikliklerle endstri tr yaplar iin de kullanlabilir. Bina tr olmayan yaplarn farkl kullanm amalar vardr. Bu tr yaplarn endstri standartlarna gre hazrlanm zel kurallara gre tasarlanmalar gerekebilir. Bina terimi genel olarak insan yerleimi iin barnak olarak kullanlan yaplar kapsamaktadr. Bu tanm yapnn fonksiyonu gz nne alnarak yaplmaktadr, fakat tanmda aadaki yapsal zelliklerden bahsedilmemektedir (Shen, 2011):

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a. yatay yk tayc siteminin paras olan diyaframlar veya dier yatay elemanlar, b. toplam sismik arln, gerek rijitliin, snmn belirlenmesinde nemli olan yapsal olmayan elemanlar.
ASCE/SEI 7-10da (2010) binalara benzer ama bina tr olmayan, bina trnde tasarlanan ve ina edilen yaplarn aadaki zelliklere sahip olmas gerektii belirtilmektedir: - deprem yer hareketlerine maruz kaldnda binalara benzer ekilde davranmaldr, - binalarda kullanlan ana tayc sistemlere benzer tayc sistemlere sahip olmaldr, - yatay ykleri transfer etmek iin diyafram ya da benzeri elemanlara sahip olmaldr. Binalar ve binalara benzer endstri tr yaplar arasndaki benzerlikler ve farkllklar ise aadaki gibi sralanabilir:

a. Deprem yk tayc sistemleri benzerdir (ASCE/SEI 7-10da (2010) Tablo 12.2-1 ve 15.4-1) b. Deprem yk tayc sistemlerde yatay ykleri transfer etmek iin her iki yap trnde de diyaframlar veya benzeri elemanlar vardr. c. Yapsal olmayan elemanlarda ciddi farkllklar vardr. Bina tr yaplardaki yapsal olmayan elemanlar insan yerleimine hizmet eder, endstri tr yaplarda ise yapsal olmayan elemanlar yapnn ilevselliine bal olarak farkl amalar iin kullanlr (bu elemanlarn yapnn snm, rijitlii ve dayanm zerindeki etkileri nemlidir). d. Binalara benzer endstri yaplarnda genellikle ktle dzensizlii vardr (bu durumda edeer yatay yk yntemi kullanlamaz, mod birletirme ynteminin kullanlmas gerekecektir). Ayrca bu tr yaplarda rijitlik dzensizlii de bulunmaktadr (ciddi burulma dzensizlikleri oluabilir).
Deprem davrann nemli lde etkileyen parametreler cinsinden bina ve bina tr olmayan endstri yaplarnn ortak zellikleri aadaki gibidir:

a. b. c. d. e.

Deprem tehlikesi (yer ve zemin koullarna baldr, yapdan yapya deiiklik gstermez), Yapnn dinamik zellikleri: balang rijitlii ve snm, Yapsal konfigrasyon: plan ve dey konfigrasyon, Deprem yk tayc sistemi, Yapsal ve yapsal olmayan elemanlar arasndaki etkileim.

Binalar ve binalara benzer endstri tr yaplar arasndaki benzerlikler deprem ynetmeliklerinin dorudan uygulanmasna yol aar. Farkllklar ise tasarm admlar srasnda kendini gsterir. rnein, ASCE/SEI 7-10 (2010), endstri yaplarnn doal titreim periyodunun yaklak yntem yerine daha gereki bir yntem ile bulunmasn gerektirmektedir. 4. MERKEZ APRAZLI ELK EREVELERN (Mlerin) DAVRANII VE DAVRANIIN DETAYLANDIRMADAK ETKLER 4.1 Mlerin Sismik Davranlar Mler binalara benzer endstri yaplar iin en etkili deprem yk tayc sistemi olarak kullanlmaktadr (zellikle 1994 Northridge depreminden sonra). Mlerin gemi depremlerdeki performanslar iyi ve 7

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA mkemmel olarak deerlendirilebilir. Mler sneklik dzeyi yksek, orta ve normal olarak tasarlanp ina edilebilirler (ASCE/SEI 7-10, 2010). Mlerin en byk avantajlar rijitlik ve dayanm artlarn minimum arlkla ok kolay bir ekilde salamalar ve tm tasarm hesaplarnn elle ok kolay bir ekilde yaplabiliyor olmasdr. Mler tasarm iin gerekli rijitlik ve dayanm artlarn kolaylkla salamalarna karlk iddetli deprem yer hareketleri altnda dorusal olmayan davran beklenen tayc sistemler arasnda en tercih edilen tayc sistem olamamaktadr (Akba vd. 2011). Mlerin snrl enerji datma kapasiteleri, dk fazla ballklar (redundancy), evrimsel yklemeler srasnda aprazlarda grlen erken krlma ve apraz birleimlerinde gevrek krlmalar Mler ile ilgili en byk problemlerdendir. Mler deprem yk tayc sistemi olarak deiik dzenlerde kullanlmaktadr (ekil 9). Mler moment erevelere nazaran olduka rijit olduklarndan (eer iyi detaylandrlmazlarsa gevrek de davranabilirler), deprem ynetmeliklerinde (ANSI/AISC 341-10, 2005; TDY, 2007) zaman iinde getirilen deiiklikler daha ok apraz dayanmn ve rijitliini arttrmak zerine olmutur. Bu da esas olarak dorusal olmayan istemi minimize etmek iin daha byk tasarm ykleri kullanlarak gerekletirilmitir (en byk yk etkisinin hesaplanmas gibi). Mler daha nce bahsedildii gibi rijitlik ve dayanm artlarn kolaylkla salamalarna karlk iddetli deprem yer hareketleri altnda dorusal olmayan davran beklenen tayc sistemler arasnda en tercih edilen tayc sistem olamamaktadr. Son yllarda, sneklik ve yksek enerji datma kapasitesi iin gerekli artlar da ynetmeliklere eklenmitir. iddetli deprem yer hareketleri srasnda Mlerdeki apraz elemanlar evrimsel ekme ve basn etkisinde (burkularak) byk dorusal olmayan deformasyonlara maruz kalmaktadrlar. apraz elemann burkulma ve burkulma sonras dayanm, eer uygun tasarlanmazsa, ekme dayanmndan nemli lde dk olacaktr (ekil 10a). Bu da Mnin enerji datma kapasitesini ve snekliini nemli lde azaltmaktadr (ekil 10b).

a.X apraz

b.ters V apraz

c.V apraz

ekil 9. Deprem blgelerinde en sk kullanlan apraz dzenleri

apraz elemann evrimsel davran iki tasarm parametresinden nemli lde etkilenmektedir:

a. global burkulmay nlemek iin narinlik oran, b. lokal burkulmay nlemek iin genilik/kalnlk (b/t) oran.

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a.basn ubuu (Engelhardt, 2007)

b.tek katl M (Wakabayashi vd., 1974)

ekil 10. elik apraz elemann ve Mnin evrimsel davran

Plastik mafsal global burkulmadan sonra aprazn orta noktasnda ve guse levhasnn yaknnda oluur. Eer lokal burkulma nlenmise bu plastik mafsal noktalarnda plastik dnmeler neticesinde nemli miktarda enerji datlacaktr. Tipik bir Mde aprazlar ok byk olmayan %0.3-0.5lik greli kat telemesi oranna eriildiinde burkulurlar. iddetli deprem yer hareketleri srasnda aprazlardaki burkulma sonras eksenel deformasyonlar akma deformasyonunun 10-20 katna kabilir (Shen, 2011). Bu derece byk evrimsel deformasyonlar aprazlarn erken krlma olmadan karlayabilmesi iin uygun bir ekilde detaylandrlmas gereklidir.Mlerde en sk gzlenen gevrek hasar modlar olarak;

a. ar burkulma deformasyonundan dolay aprazlarda oluan krlma (ekil 11a), b. apraz birleimlerinde krlma (ekil 11b)
saylabilir. Burkulma deformasyonu arzu edilmesine karlk evrimsel ykler altnda krlma istenilmemektedir. Buradaki detaylandrma koulu eer dorusal olmayan davran bekleniyorsa sismik olarak kompakt kesit kullanlmas artdr. Birleimlerde krlma, birleimlerin, dorusal olmayan tasarmda birleimlere gelebilecek en byk kuvvete gre tasarlanmasyla engellenebilir. 4.2. Sneklik Dzeyi Yksek Mlerdeki Limit Durumlar Sneklik dzeyi yksek Mlerin yksek dorusal olmayan deformasyon sunumu salamalar beklenmektedir, nk dorusal davrann gerektirdiinden daha dk dayanma gre tasarlanmaktadrlar (3n katlar mertebesinde). Bu ciddi dorusal olmayan deformasyonlar sadece aprazlarda burkulmadan dolay oluabilir; bu da birleimlerde, kolonlarda ve kirilerde byk bir dayanm istemi oluturur. ekil 12ada Uriz (2005) tarafndan iki katl ters V eklindeki bir Mye ait deney dzenei grlmektedir. kinci kat hizasnda uygulanan yer deitirme gemii ekil 12bde verilmitir. erevenin ilk katndaki aprazlarda, taban levhalarna balanan birinci kat kolonlarnda ve birinci kat hizasndaki kiri-kolon birleimlerinde byk hasarlar olumutur. Gzlenen hasarlar akma, lokal burkulna, lokal yrtlma, aprazda krlma, kolonda lokal burkulma ve birleimde krlmadr (Uriz, 2005). Alt kat aprazlarnda global burkulmay takip eden lokal burkulmayla beraber (ekil 13) aprazlarn eksenel kuvvet tama kapasiteleri azalmtr. Tm hasarn alt katta olumas sebebiyle yumuak kat olumu ve ilk nce aprazlarda sonra da birinci kat kiri-kolon birleimlerinde krlmalar gzlenmitir (Uriz, 2005). 9

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a.dzlem d burkulma ve aprazda krlma (Engelhardt, 2007) b. birleimde krlma (Shen, 2011) ekil 11. aprazlarda dzlem d burkulma ve birleimde krlma (Kobe Depremi 1995)

a.deney dzenei

b.yk gemii

ekil 12. ki katl M iin deney dzenei ve yk gemii (Uriz, 2005)

Bu deney sonularna dayanarak yaplabilecek baz gzlemler aadaki gibi sralanabilir (Shen, 2011):

a. Deney erevesi sneklik dzeyi yksek M hkmlerine (narinlik oran, b/t oran, birleim, kolon ve kiri hakkndaki) uygun olarak boyutlandrlmtr. b. Dorusal olmayan davrann balangcnda beklenildii gibi apraz eleman burkulmutur. c. Dikdrtgen kutu kesitlerde prematre krlma gzlenmitir. d. lk kat kolonlarnda ciddi gerilme artlar olumutur. e. Kiriler dorusal davranmtr. f. Bu deney erevesi iin R=6 ve = 2 olduu sylenebilir.
10

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA Mlerin byk fazla ballk (redundancy) derecesine olduklarn sylemek zordur. Bu sistemlerde enerji datma mekanizmas burkulma sonras mekanizmaya baldr. R=6, snekliin 3 olmas anlamna gelmektedir. Sneklik dzeyi daha da dk olan CBFlerin sismik davranlar ok da iyi anlalabilmi deildir. Bu gereklik deprem ynetmeliklerinde de yanstlmtr. Sneklik dzeyi daha dk olan Mler snrl yksekliklerde kullanlmaktadr ve olduka kat detaylandrma artlar verilmektedir (Akba, 2011).

a.aprazda global burkulma

b. aprazda lokal burkulma

c.aprazda krlma ekil 13. aprazlarda oluan hasarlar (Uriz, 2005)

11

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA 5. SNEKLK DZEY YKSEK MLERN TASARIMI VE SSMK DETAYLANDIRILMASI Gemi depremler ve laboratuar deneylerinden Mlerin snrl sneklii sahip olduklar ve baz gevrek gme modlarnn (apraz elemann veya birleim elemannn krlmas gibi) bulunduu anlalmaktadr. Eer apraz elemanlar yeteri kadar kompakt deillerse nemli lokal burkulmalar olacaktr, bu da lokal burkulmann olduu noktalarda eilme birim deformasyonlarnn artmasna ve snekliin azalmasna yol aacaktr. Sneklik dzeyi yksek Mlerin tasarm depremine maruz kaldnda aprazn burkulmas ve apraz elemanda plastik mafsal oluumuyla birlikte byk dorusal olmayan deformasyonlar karlamas beklenmektedir. Tasarmda aadaki hususlara dikkat edilmelidir:

a. Btn birleimler mafsalldr (ekil 14). b. Sadece aprazl aklktaki aprazlar, kiriler ve kolonlar deprem yk (yatay yk) alrlar. c. apraz eleman ile kiri ve kolon elemanlar arasndaki birleim apraz elemandan daha gl yaplmaldr. d. aprazn evrimsel davrannn narinlik oran (KL/r)max) ve b/t oran snrlanarak stabil olmas salanmaldr.
apraz elemann narinlii aadaki bant ile snrlandrlr (ANSI/AISC 341-05, 2005; TDY, 2007):

KL r = 4.0

Es

Fy

(1)

Denklem 1de K,efektif burkulma boyu katsays; L, apraz elemann boyu; r, burkulmadan sonraki eilme eksenine gre apraz elemann atalet yarap; Es, elastisite modl ve Fy, eliin akma dayanmdr. Rijitletirilmi ve rijitletirilmemi apraz enkesit elemanlar iin b/t oranlar (ekil 15) gerekli kompaktlk artlarn salamaldr. Sneklik dzeyi yksek Mler iin bu oranlar Tablo 1de verilmitir.

ekil 14. Mler iin yapsal model (Akba, 2011)

12

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

ekil 15. apraz enkesit elemanlar iin b/t oranlarnn tanm (ANSI/AISC 341-05, 2005)

Tablo 1. apraz elemanlar iin snr b/t oranlar

ElemanTanm IKesitler

ANSI/AISC34105(2005) 0.30

TDY(2007) 0.30

Es Es

Fy Fy

Es Es

Fy Fy

DikdrtgenKutuKesitler

0.64

0.70

DaireselKesitler

0.044Es/Fy

0.05Es/Fy

iddetli depremlerde Mlerde gzlenen gmelerin ou birleimlerde meydana gelmitir. Benzer ekilde laboratuar deneyleri de ynetmeliklere gre tasarlanan Mlerde birleimlerde gme olutuunu ortaya koymutur. Tipik tasarm uygulamasnda birleimler sadece eksenel yklere gre tasarlanmasna karlk iyi bir burkulma sonras davran birleim tasarmnda ek dmerkezliklerin de gz nne alnmas gerekliliini ortaya koymutur. Yani birleim tasarm birleimin karlamas gereken en byk yke gre yaplmaldr. Eer apraz elemann evrimsel burkulma sonras davrannn etkisi gz nne alnrsa iyi bir birleim performans beklenmelidir. Guse levhasnn dzleminde oluacak apraz burkulmas iin u birleimler aprazda oluacak en byk eksenel kuvvet ve eilme momentine gre tasarlanmaldr. Birleimin rijitliini temsil edecek uygun bir efektif burkulma boyu katsaysnn (K) kullanlmas gerektii unutulmamaldr. Guse levhasna dik dzlemde oluacak apraz burkulmasnda eleman ucundaki dnmelerden dolay guse levhasnn zayf ekseninde eilme oluacaktr. Bunun sonucunda da apraz ortasndaki plastik mafsallara ek olarak esnek u koullar oluacaktr. yi bir davran elde etmek iin guse levhasnn ularnn serbest bir ekilde plastik dnmesine izin verilmelidir. Bu nedenle, apraz ucu ve guse levhas katlanma izgisi arasndaki mesafe yeteri kadar uzun ayn zamanda da guse levhasnn apraz elemandan nce burkulmasn nlemek iin yeteri derecede ksa olmaldr (2t kural) (ekil 16) (ANSI/AISC 341-05, 2005). 2t kuralna uygun ve uygun olmayan apraz-guse levhas birleimlerine rnekler ekil 17de verilmitir.

13

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

ekil 16. apraz-guse levhas arasndaki 2t koulu (ANSI/AISC 341-05, 2005)

a.uygun b.uygun deil ekil 17. Katlanma izgisi kuralna (2t) uygun ve uygun olmayan apraz birleimleri (Engelhardt, 2007)

Kapasite tasarm ilkesi gerei birleim kendisine balanan apraz elemandan daha gl yaplmaldr (kirikolon birleimleri de dahil). Birleim iin gerekli dayanm aadakilerden kk olan olmaldr:

a. apraza elemann nominal eksenel ekme dayanm (Ry Fy Ag). b. analizlerden elde edilen apraz tarafndan birleime aktarlacak en byk kuvvet.
apraz elemanlarn ve birleimlerinin tasarm ekme dayanm efektif net kesitteki ekme krlmas ve blok kesme krlmas dayanmna gre hesaplanmaldr ve en az yukarda (a) maddesinde belirtilen apraz elemann gerekli dayanmna eit olmaldr.

14

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA V ve Ters V eklindeki apraz Dzenleri in Ek Koullar V ve ters V eklindeki apraz dzenleri iin ynetmeliklerde ek koullar getirilmitir (ANSI/AISC 341-05, 2005; TDY, 2007). Bu tr apraz dzenleri deprem kuvvetleri ve dey yk alrlar (ekil 18). Bu durum aprazlarla kesilen kirilerde ters bir etki yaratabilir. Kiri tasarm aadaki artlar salamaldr:

a. Kiri, kolonlar arasnda sreli olmaldr. b. Kiri, dey ve hareketli yk kombinasyonlarndan oluacak etkileri aprazlarn yok saylmas durumunda da gvenle tayacak ekilde tasarlanmaldr. c. Kiri dengelenmemi kuvvet (Fe) ve uygun yk kombinasyonu dikkate alnarak tasarlanacaktr (ekil 19). d. Kiriin st ve alt balklar aprazlarla kesitii noktada 2% FyAf 'lik yatay kuvveti tayacak ekilde tasarlanacaktr (Af =kiri balk alan). e. stisna: (b) ve (c) maddelerinin at kat ve tek katl binalarda uygulanmasna gerek yoktur.

ekil 18. Ters V eklindeki apraz dzeninde deprem ve dey yk etkisi (Resim: Engelhardt, 2007)

15

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a.ters V eklinde apraz dzeni

b. V eklinde apraz dzeni ekil 19. V ve ters V eklindeki apraz dzenleri iin dengelenmemi kuvvet ve uygun yk kombinasyonlar (Akba, 2011)

16

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA 6. SONULAR VE DEERLENDRME Endstri tr yaplarda sklkla kullanlan Mler yksek rijitlie sahip olmalarnn yannda dk sneklie ve fazla balla (redundancy) sahiptirler. Bu sebeple, deprem ynetmeliklerinde istenilen rijitlik ve dayanm artlarn kolaylkla salamalarna karlk snrl enerji datma kapasiteleri ve aprazlarda deprem yer hareketi srasnda oluan erken krlma ve apraz birleimlerindeki gevrek krlmalar mkemmel detaylandrma gerektirmektedir. Bu bildiride, Mlerin sismik davranlar ve detaylandrlmas sunulmutur. Mlerin deprem yer hareketleri srasnda istenilen snek davran gsterebilmesi ve yksek enerji databilmeleri iin uyulmas gereken balca kurallar ve deerlendirmeler aadaki gibi zetlenebilir:

1. Tasarm deprem yer hareketleri altnda Mlerde 3-5 aras tayc sistem snekliine ihtiya bulunmaktadr. Mlerde dayanm fazlal katsays 2 civarndadr. 2. Tayc sistemin snek davranabilmesi iin apraz elemann ve apraz birleimlerinin mkemmel detaylandrlmas gerekmektedir. apraz birleimlerinde krlma gevrek bir gme modudur ve kapasite tasarm ilkeleri uyarnca birleim apraz elemandan aktarlabilecek en byk kuvvet gz nne alnarak apraz birleimleri tasarlanmaldr. 3. apraz elemanlarda global burkulmay engellemek iin narinlik oran ve lokal burkulmay engellemek iin ise genilik/kalnlk (b/t) oranlar snrlandrlmaldr. Bu snrlandrmalar, ar burkulma deformasyonundan dolay aprazlarda oluabilecek krlmay engelleyecektir. 4. Guse levhasnn ularnn serbest bir ekilde plastik dnmesine izin verilmelidir. Bunun iin, guse levhas ve apraz ucu arasnda 2tlik bir katlanma izgisi oluturulmaldr. 5. V ve ters V eklindeki apraz dzenlerinde aprazl aklktaki kirilerin tasarmnda basn yk etkisi altndaki apraz elemann burkulmasndan doacak dengelenmemi kuvvet dikkate alnmaldr.

KAYNAKLAR Akba, B. (2011). Advanced Steel Structures I, Ders Notlar, Gebze Yksek Teknoloji Enstits. Akba, B., Sutchiewcharn, N., Wen, R., Shen, J. (2011). Comparitive Study of Special and Ordinary Braced Frames, The Structural Design of Tall and Special Buildings (hakem deerlendirmesinde). ASCE/SEI 7-10 (2010). Minimum Design Load for Building and Other Structures, American Society of Civil Engineers. ANSI/AISC 341-05 (2005). Seismic Provisions for Structural Steel Buildings, American Institute of Steel Construction. ANSI/AISC 360-10 (2005). Specification for Structural Steel Buildings, American Institute of Steel Construction. Engelhardt, M.D. (2007). Design of Seismic-Resistant Building Structures: Concentrically Braced Frames, University of Texas at Austin, V1.

17

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA Shen, J. (2008). Seismic Detailing of Industrial Structures, Seminar for Fellow Structural Engineering at Minnesota. Shen, J. (2011). Seismic Design of Steel Buildings Using AISC Seismic Provisions, Class Notes, CAE 525, Illinois Institute of Technology. Uriz, P. (2005). Towards Earthquake Resistant Design of Concentrically Braced Steel Structures, Doctoral Dissertation, University of California at Berkeley. Wakabayashi, M., Matsui, C., Minami, K., Mitani, I. (1974). Inelastic Behavior of Full-Scale Steel Frames with and without Bracings, Bulletin of Disaster Prevention Research Institute, 24:1, 1-23.

18