Studia Regionalne i Lokalne Nr 4(14)/2003 ISSN 15094995

Agnieszka Michalska

Indywidualny i kolektywny wymiar identyfikacji przestrzennej

identyfikacji przestrzennej, traktowanej jako Niniejszy artyku przedstawia analize jednostki z przestrzenia przez przyje cie roli mieszkan proces utoz samiania sie ca okres lonego cznos terytorialna stanowia ca dla terytorium, jak ro wniez poczucie a ci ze zbiorowos cia grupe odniesienia. Przedmiotem analizy sa zatem dwa wymiary idenjednostki spoeczna tyfikacji przestrzennej: identyfikacja indywidualna i kolektywna (zbiorowa). Wynikiem przeprowadzonej analizy jest odpowiedz na pytanie, jaki jest zakres spo jnos ci przestrzennych uwzgle dniaja ca wskazane odniesien mieszkan co w odzi. W tym celu utworzono typologie , iz aspekty identyfikacji przestrzennej. Uzyskane wyniki prezentuja ws ro d badanych domidniaja ca proces utoz z miastem w wymiarze indywidualnuje kategoria uwzgle samiania sie siedzkiej jako grupy odniesienia. Nalez nym i traktowaniem zbiorowos ci sa y zatem stwierdzic dzy wymiarem indywidualnym i kolektywnym identyfikacji przebrak spo jnos ci pomie strzennej mieszkan co w odzi.

Wste p Wspo czesny proces globalizacji oddziauje niemal na wszystkie dziedziny kach naszego z ycia. Powstanie s wiatowej ekonomii, kumulacja kapitau w re dzynarodowych firm, idea globalnej wioski M. McLuhana, a takz mie e coraz s cze ciej podkres lana redukcja funkcji pan stwa narodowego (Bauman 1997; Kempny 1998) to tylko niekto re pro by opisu wpywu globalizacji na wspo niekto czesny s wiat. Proces ten niezaprzeczalnie wpywa, jak dowodza rzy, na cych formy (...) osabienie ograniczen geograficznych uprzednio determinuja organizacji spoecznej i kulturowej (...) (Kempny 1998, s. 241). Nie pozostaje to bez znaczenia dla z ycia wspo lnot, w tym takz e wspo lnot ukonstytuowanych zi terytorialnych. Swobodne, przestrzenne przemieszczanie na podstawie wie jednostek oraz pojawienie sie ponadnarodowego rynku pracy miay niewa tsie pliwie wpyw na proces dezintegracji spoecznos ci lokalnych. Na podstawie wyniko w wielu badan zrealizowanych w krajach Europy Zachodniej i Ameryki hipoteze , z trwaej podstawy przyjmuje sie e przestrzen przestaje odgrywac role zi spoecznych (Wellman, Carrington, Hall 1988; Bryden 1994). Wielu wie puja ca globalizacja nie musi oznaczac autoro w jednak wskazuje, iz poste o odtwarzaniu i rozwoju wspo kon ca lokalizmu. Mo wi sie lnot lokalnych na wielu nowych form lokalizmu innych niz dotychczas zasadach, o wyanianiu sie

78

AGNIESZKA MICHALSKA

nawet (Strassoldo 1992; Starosta 2000). Niekto rzy badacze wprowadzaja cia starego i nowego lokalizmu. Jak dowodzi Strassoldo (1992), stary poje lokalizm by pierwotny i bezrefleksyjny, minimalizowa kontakty poza spo, utrzymuja c bliskos trz niej. Nowy lokalizm jest natomiast ecznos cia c wewna efektem s wiadomego wyboru, ma s wiadomos c istnienia reszty s wiata i jest otwarty na relacje z nim. takz Zmiany globalne w istotny sposo b ro z nicuja e moz liwos ci rozwoju okres lonych obszaro w i miejsc. Wejs cie w okres postindustrialny w znacznym o na pogarszanie sie sytuacji wielu miast przemysowych, stopniu wpyne w tym odzi, kto ra jest przedmiotem mojego zainteresowania. Podzia na da ce os miasta centralne be rodkami s wiatowej wymiany towaro w i usug oraz powolnej degradacji, bez wa tpienia oddziauje miasta peryferyjne, kto re ulegaja na zmiany struktury spoeczno-przestrzennej miast (Jaowiecki 2000). Pogar sytuacji materialnej mieszkan szanie sie co w w niekto rych aglomeracjach miejskich nie pozostaje bez wpywu na stan wiezi z okres lonym miejscem, czonkowie okres jakie przejawiaja lonej spoecznos ci, oraz sposo b postrzegania cym problemem, kto s przestrzeni miejskiej. Znacza ry coraz cze ciej podnoszony jest przez wielu badaczy, jest utrata toz samos ci zbiorowej, poczucie alienacji przestrzennej, ucieczka w prywatnos c i inne negatywne dla przetrwania spoksze masy ludzi, wykorzenione ze swoich ecznos ci lokalnej skutki. Coraz wie w przestrzeniach organizacyjnych i w zaprospoecznos ci lokalnych, z yja . W takiej sytuacji najbardziej gramowanym czasie i sensu tego nie rozumieja c typowym odruchem jest ucieczka w prywatnos c , nieche do wspo lnych dziaan , pczych obszaro poszukiwanie zaste w aktywnos ci, na kto rych moz na wyrazic indywidualnos w zaswoja c . W skrajnych przypadkach ucieczka wyraz a sie zku z powyz chowaniach patologicznych (Jaowiecki 1989, s. 86). W zwia szym ce wydaje sie badanie dotycza ce zakresu przestrzennej identyfikacji interesuja mieszkan co w aglomeracji. A.L. Bertrand i Z.T. Wierzbicki (1970, s. 91), na ogo Jak wskazuja przez rozumie sie nas dz identyfikacje ladownictwo ba tez uczestniczenie w dos wiad z okres czeniach i emocjach innych ludzi, lub tez proces utoz samiania sie lona , grupa czy przedmiotem, a ro spoeczna , osoba wniez (...) utoz samianie z rola a nawet fakt ustalenia toz samos ci przedmiotu. Z socjologicznego punktu spoeczwidzenia mamy do czynienia go wnie z procesem identyfikacji z grupa , a wie c zaro trznym przyswojeniem sobie pewnego zespou ro na wno z wewne l was ciwych danej grupie, jak i uznaniem siebie za jej czonka. Z tego punktu istnienia widzenia Wilkinson rozro z nia us wiadomienie sobie przez jednostke spoecznos ci lokalnej jako pewnej caos ci (identification of...) od utoz samienia jednostki z ta spoecznos (identification with...) (Wilkinson za: Starosta sie cia c wyste powanie pewnej 1995). Jez eli poczucie przynalez nos ci do grupy, a wie zi spoecznej (identyfikacji) wyraz cej sie uz wie aja ywaniem zaimka osobowego w aprobuja cej s my przejawia sie wiadomos ci uczestnictwa, to wpywa to na wspo lnos c celo w, wspo lnos c norm, wspo lny sposo b patrzenia na rzeczy oraz zainteresowanie losem czonko w swojej grupy (Ossowski 1983).

INDYWIDUALNY I KOLEKTYWNY WYMIAR IDENTYFIKACJI PRZESTRZENNEJ

79

. Pierwszym MacIver rozro z nia trzy wymiary identyfikacji jednostki z grupa da ce uczuciowo-skojarzeniowa identyfikacja samego jest poczucie my be siebie z innymi czonkami grupy (z ich celami, postawami), drugim poczucie zalez nos ci jednostki od spoecznos ci lokalnej, a trzecim wypenianie roli dkowanie sie spoecznej w z yciu grupowym, co zakada pewne podporza caos ci (Bertrand, Wierzbicki 1970). Zgodnie z sugestiami Ossowskiego i Turowskiego dla empirycznej operacjonacia identyfikacji (wie zi spoecznej) uz lizacji poje ywac moz na terminu postawa. dy jednostki na grupe , emocjonalne (uczuciowe) do Zawiera on zaro wno pogla z niej nastawienia, jak ro wniez da nos ci i gotowos c odpowiedniego zachowania sie w stosunku do grupy (Turowski 1995, s. 23). W swoich badaniach osiedli cie postawa jako ekwiwalent poje cia identyfikacji. miejskich autor traktuje poje Jak wskazuje: w opracowaniu niniejszym przes ledzic pragniemy tzw. identyfika ludnos c postawy mieszkan cje ci z osiedlem, a wie co w do osiedla jako przestrzen no-, materialnego i miedzyludzkiego s rodowiska (Turowski 1974). poje cie identyfikacji bardzo Jak atwo zauwaz yc , cytowani autorzy rozumieja czaja w jego zakres zaro szeroko. Wa wno pewne stany emocjonalne jednostek, zku ich dyspozycje poznawcze, jak i nawet uczestnictwo spoeczne. W zwia z tym istnieje wielos c wskaz niko w zjawiska identyfikacji lokalnej. Do najs : poczucie atrakcyjnos cze ciej stosowanych nalez a ci miejsca swojego zamieszkania, sentyment lokalny, odczuwanie pewnego rodzaju dumy, traktowanie spoecznos ci lokalnej jako grupy pozytywnego odniesienia oraz utoz samianie z ukadem terytorialnym. sie Cel i problematyka analize identyfikacji przestrzennej. W prezentowanym artykule podejmuje cie to rozumiem proces utoz jednostki z okres Przez poje samiania sie lona przez przyje cie roli mieszkan przestrzenia ca okres lonego terytorium, jak ro wcznos zbiorowos stanowia ca dla jednostki niez poczucie a ci z okres lona cia grupe odniesienia. Interesuja ce jest pytanie o zakres przestrzennej spoeczna puja cej globalizacji. Przedidentyfikacji mieszkan co w odzi w warunkach poste dwa wymiary identyfikacji przestrzennej: identyfikacja miotem analizy sa indywidualna i identyfikacja kolektywna (zbiorowa). de sie staraa ustalic Po pierwsze, be , z jak rozlegym terytorium utoz samiaja mieszkan c poznanie indywidualnego wymiaru sie cy odzi. Interesuje mnie wie przez autoidentyfikacji przestrzennej. Ten wymiar charakteryzuje roli jednostki jako mieszkan definicje ca okres lonego terytorium. Poznaniu owych przestrzennych odniesien miao suz yc pytanie otwarte, kto remu nadano , aby badani rozwine li wypowiedz postac niedokon czonego zdania z pros ba . Wykorzystanie techniki projekcyjnej miao za zadanie odkrycie najwaz niejszych skojarzen oraz wywoanie swobodnych reakcji na okres lone zadanie, przed jakim postawiono respondento w. Zastosowane pytanie brzmiao: Jestem modyfikacja testu TST. Sformuowanie mieszkan cem.... Pytanie to jest pewna

80

AGNIESZKA MICHALSKA

te i us Jestem... zostao w tym przypadku rozwinie cis lone w celu uzyskania cych na us odpowiedzi wskazuja wiadomienie sobie przez badanych odgrywania roli mieszkan ca okres lonego terytorium. dla badanych Po drugie, interesuje mnie, jakie grupy, zbiorowos ci stanowia cie grupy odniesienia spoeczne grupy pozytywnego odniesienia, przy czym poje jest tu rozumiane w aspekcie motywacyjnym prezentowanym przez Nowcomba. z Stanowisko to podkres la (...) da nos c do uzyskania lub utrzymania czonkocie grupy odniesienia pozytywnego w przestwa w grupie, jak to obrazuje poje ciwien stwie do grupy odniesienia negatywnego (Nowcomb za: Skeris 1979, s. 18). Przedmiotem zainteresowania w tym przypadku jest zbiorowy wymiar odniesienia zwia zana z terytorium. Ten wymiar idenidentyfikacji z grupa pytania zamknie tego naste puja cej tres tyfikacji zosta ustalony za pomoca ci: sie zwia zani z ro Ludzie w ro z ny sposo b czuja z nymi grupami. Z kto ra sie Pan najbardziej zwia zany?. Zastosoz wymienionych zbiorowos ci czuje wany wskaz nik by juz testowany w przeszos ci (Strassoldo 1992; Starosta 1998; CBOS 2002). Trzecim podstawowym celem mojej analizy jest zbudowanie typologii dniaja cej indywidualny i kolektywny aspekt identyfikacji. Uzyskane uwzgle stopien typy zobrazuja spo jnos ci przestrzennych odniesien badanych. Inte resujace jest takz e wskazanie czynniko w, kto re w go wnej mierze ro z nicuja powanie poszczego wyste lnych typo w w badanej zbiorowos ci. c pro Celem niniejszego tekstu jest wie ba empirycznego przedstawienia zjawiska identyfikacji przestrzennej mieszkan co w odzi. Stosownie do sformuam naste puja ce hipotezy wyjas ce: owanych pytan problemowych przyje niaja kszym stopniu identyfikowac 1) Zakadam, iz mieszkan cy odzi w najwie sie da z miastem (terytorium lokalne). be 2) Na podstawie dotychczasowych badan nad spoecznos ciami lokalnymi siedztwo be dzie w najwie kszym stopniu stanowio dla zakadam, iz sa grupe odniesienia. W zwia zku z tym moz badanych spoeczna na mo wic badanych ze struktura mikro. o utoz samianiu sie dzie typ iden3) Zakadam, iz ws ro d badanych zdecydowanie dominowac be dniaja cy z jednej strony proces utoz z terytotyfikacji uwzgle samiania sie rium lokalnym (w wymiarze indywidualnym), a z drugiej strony ze zbio maej skali (aspekt kolektywny). rowos cia Dane empiryczne prezentowane w niniejszym opracowaniu zostay zgromazi dzone w ramach projektu badawczego Struktura i uwarunkowania wie spoecznej w peryferyjnych miastach Europy Centralnej i Wschodniej w dobie Socjologii Wsi wyzwan globalizacyjnych zrealizowanego przez Katedre be de i Miasta Uniwersytetu o dzkiego. W swojej analizie koncentrowac sie cych sie wya cznie do miasta odzi. Podna danych empirycznych odnosza dziem gromadzenia danych by kwestionariusz wywiadu przestawowym narze prowadzony na reprezentatywnej pro bie mieszkan co w1. Zbieraniem materiao w
1

zanych z wyodre bnieniem badanej zbiorowos Obliczen zwia ci dokona Maciej Frykowski.

INDYWIDUALNY I KOLEKTYWNY WYMIAR IDENTYFIKACJI PRZESTRZENNEJ

81

studenci drugiego roku socjologii w ramach praktyk terenowych. zajmowali sie tnie co tysie czny Ogo em zrealizowano na terenie odzi 797 wywiado w (przecie ty badaniem) na przeomie 2001 i 2002 roku. mieszkaniec odzi zosta obje bnieni zostali za pomoca doboru Mieszkan cy odzi poddani badaniu wyodre kwotowego, kto ry umoz liwi odtworzenie struktury demograficznej o dzkich du na wymogi statystycznej reprezentatywnos osiedli. Ze wzgle ci powstaa czenia badanych jednostek, tak aby z kaz koniecznos c a dego osiedla przynajbnionych mniej 10 oso b poddanych byo badaniu. Ostatecznie zostao wyodre 25 jednostek osiedlowych wobec 61 wskazanych przez GUS. Parametrem cym strukture i wielkos okres laja c pro by w poszczego lnych jednostkach bya kontrolowana by wiek ich rzeczywista struktura demograficzna 2. Zmienna to jednostki pogrupowane w pie c i pec badanych. Badaniem obje kategorii wiekowych: 1517, 1830, 3145, 4665 i powyz ej 65. roku z ycia przy dnieniu podziau na pec uwzgle . Indywidualny wymiar identyfikacji przestrzennej Kategorie wymieniane przez respondento w w odpowiedzi na pytanie Jestem mieszkan cem... okres liy zakres przestrzennej identyfikacji badanych. Ws ro d wskazan respondento w znajdujemy ro z ne przestrzenne odniesienia, kto re moz na usystematyzowac w kolejnos ci od obszaro w w skali mikro do poziomu makroprzestrzennego. Najbliz sze przestrzennie obszary wymieniane przez responpnej kolejnos dento w to: dom, blok, ulica. W naste ci znajdujemy kategorie, kto re moz na zaliczyc do poziomu sublokalnego: osiedle, dzielnica. Poziom pos redni jest zarezerwowany dla miasta. Ws ro d reakcji na przedstawione cych sie was pytanie odnosza nie do struktury lokalnej znajdujemy odpowiedzi wyraz one wprost: jestem mieszkan cem miasta, odzi, ale takz e wskazania ce pewien rodzaj waloryzacji zaro zawieraja wno negatywnych (brzydkiego, cego miasta), jak i pozytywnych (pie knego, zieszarego, ponurego, s mierdza pny typ przestrzennych odniesien lonego, rozrywkowego). Naste moz na sprowadzic do poziomu ponadlokalnego. Znajdujemy tu takie kategorie jak region, cymi odniesienia do najszerszych kategorii kraj. Odpowiedziami zawieraja przestrzennych byy wskazania na s wiat. pnym etapem byo dokonanie transformacji zmiennej identyfikacja Naste analize i doprowadzic indywidualna. Miao to uatwic dalsza do ustalenia trzech typo w odniesien przestrzennych: identyfikacji z terytorium sublokalnym, lokalna oraz identyfikacji z terytorium ponadlokalidentyfikacji z przestrzenia ki poa czeniu trzech pierwszych kategorii, nym. Pierwszy typ utworzono dzie czyli ulicy, osiedla i dzielnicy. Drugi typ zarezerwowany zosta dla struktury do pos redniej, czyli miasta. Natomiast trzeci typ identyfikacji odnosi sie
obliczen Podstawa bya struktura demograficzna dzielnic wedug danych PESEL z 2000 r., demograficzna jednostek urbanistycznych, ustalona szacunkowo zmodyfikowana specyfika w 1996 r. przez GUS oddzia w odzi.
2

82

AGNIESZKA MICHALSKA

ki poa czeniu kaukadu ponadlokalnego. Ten typ zosta skonstruowany dzie tegorii: region, kraj, s wiat. Poniz ej (tabela 1) zaprezentowane zostay liczebnos ci w reprezentacji poszczego lnych typo w. Dokonanie takiego zabiegu konieczne byo dla pewnej standaryzacji zmiennej, kto ra zostanie wykorzystana do dalszych analiz. kszym stopniu identyfikuja sie ze Jak atwo zauwaz yc , badani w najwie s gu, czyli ze swoim miastem. Pozostae kategorie struktura redniego zasie w niewielkim stopniu reprezentowane. Jest to dystansu przestrzennego sa s zuje do pewnego cze ciowo wynikiem samej konstrukcji pytania, kto ra nawia formalnego atrybutu odgrywanej roli mieszkan ca okres lonej przestrzeni. Dowodzi to takz e faktu, w jak duz ym stopniu jestes my pod wpywem niekto rych cy wydaje sie jednak fakt, iz formalnych wymogo w roli. Znacza mieszkan cy was odzi za swoje miejsce na ziemi uwaz aja nie obszar swojego miasta.
Tab. 1. Zakres przestrzennej identyfikacji (wymiar indywidualny) Okres lony typ Liczebnos ci Identyfikacja Identyfikacja Identyfikacja z terytorium z terytorium z terytorium sublokalnym lokalnym ponadlokalnym 52 (6,5%) 673 (84,5%) 72 (9,0%) Ogo em 797 (100%)

W pewnym ograniczonym zakresie uzyskane rezultaty moz na poro wnac do w czterech wsiach wyniko w badan zrealizowanych przez M. Wieruszewska Polski na temat przynalez nos ci i identyfikacji lokalnej. O identyfikacji ze miejscowos zamieszkania informoway pytania o miejsce urodzenia, swoja cia : jestem mieszkan sposo b przedstawiania sie cem wsi, jestem mieszkan cem gminy, powiatu, wojewo dztwa, regionu. Stopien identyfikacji z okres lonym bardzo wysoki, 232 osoby spos terytorium okaza sie ro d 241 badanych cha silna identyfikacja ze swoja wsia (Jaowiecki za: Wierakteryzoway sie ruszewska 1989). c, nalez c wskazac Podsumowuja y wie , iz w obu przypadkach mamy do czynienia z poczuciem identyfikacji z okres lonym, formalnie wyznaczonym terytorium (wies , miasto). Jednostki administracyjne jako spoeczno-przestrzenz ne obszary stanowia ro do terytorialnej toz samos ci. Kolektywny wymiar identyfikacji przestrzennej Poznanie tego wymiaru zjawiska identyfikacji przestrzennej byo moz liwe ki wskazaniu przez badanych zbiorowos dzie ci terytorialnych, kto re stanowia dla nich spoeczne grupy odniesienia. Opis podobnej procedury przedstawia ustalic Strassoldo. W badaniach mieszkan co w po nocnych Woch starano sie pozycje jednostki na skali lokalno-kosmopolitycznej. Przy uz yciu takiej skali zanie, poczucie przynalez proszono badanych, aby okres lili swoje przywia nos ci

INDYWIDUALNY I KOLEKTYWNY WYMIAR IDENTYFIKACJI PRZESTRZENNEJ

83

do kilku poziomo w spoeczno-przestrzennej organizacji. Wykorzystana skala puja ce punkty: sa siedztwo, wspo zawieraa naste lnota, prowincja, region, pan stwo, kontynent, cywilizacja i s wiat. Na podstawie uzyskanych wyniko w kszym stopniu czuja sie zwia zani ze zbiorowostwierdzono, iz badani w najwie siedztwo, spoecznos s ciami w maej skali (sa c lokalna maej skali). Mieszkan cy zatem najwie ksza wie z ich odczuwaja z miejscami, gdzie zaspokajane sa dne instytucje. Wpyw potrzeby, gdzie jest ich dom, praca i wszelkie niezbe z takz na wie badanych maja e pewne elementy systemu spoecznego, jak np. zanie do podsystem edukacyjny, kto ry w znacznym stopniu ksztatuje przywia kpan stwa. Europa zajmuje znikome miejsce w deklaracjach badanych, w wie gu, czyli prowincja i region, szym stopniu jest to s wiat. Obszary s redniego zasie liczbe wskazan dostay niska , poniewaz jak tumaczy autor, brak byo dobrze cych struktur administracyjnych na wymienionym poziomie (Strasfunkcjonuja soldo 1992). W badaniach nad procesem marginalizacji tradycyjnej spoecznos ci pracow laska odnajdujemy fragment dotyczacy idenniczej mieszkan co w Go rnego S tyfikacji terytorialnej. Badani poproszeni zostali o dokonanie oceny grup dem ich znaczenia, waz terytorialnych pod wzgle nos ci dla jednostki3. W za, 5 najmniej waz . proponowanym systemie 1 oznaczaa najbardziej waz na na Zaprezentowane wyniki s wiadcza o tym, iz mieszkan cy Slaska w najwiekszym skonni identyfikowac z narodem (1,58). W dalszej kolejnos stopniu sa sie ci sie pan plasuja stwo (1,66), region (1,95), globalna spoecznos c (1,97), miasto (2,04). Natomiast grupami, kto rym respondenci przyznali najniz sze oceny, byy: grupa zawodowa, Europa, wspo lnota religijna (Wo dz 1998). Na podstawie wyniko w uzyskanych w naszych badaniach zauwaz yc moz na, kszym stopniu identyfikuja sie z mieszkan z e badani w najwie cami wasnego siadami. W naste pnej kolejnos utoz miasta oraz ze swoimi sa ci skonni sa samiac z innymi Polakami, a takz cymi ich osiedle. Natomiast sie e osobami zamieszkuja sie zwia zani z regionem jako w najmniejszym stopniu mieszkan cy odzi czuja . Taki stan rzeczy nie jest zbyt duz zbiorowos cia ym zaskoczeniem dla badacza, co przyswojona poniewaz sama kategoria regionu nie jest jeszcze wystarczaja przez Polako w. Kategoriami, kto re takz e nie znalazy uznania u respondento w, byy s wiat i dzielnica. W celu przeprowadzenia dalszych analiz odpowiedzi uzyskane na pytanie odniesienia zostay poa czone w trzy kategorie. Do pierwszej zaliczono o grupe cych sie z mikrostruktura (rozszerzone sa siedztwo), badanych identyfikuja tu takie kategorie jak sa siedztwo, osiedle, dzielnica. Kategoria znalazy sie do zbiorowos druga odnosi sie ci lokalnej i jest zarezerwowana dla tych grupe , z kto czuja badanych, kto rzy wskazali na mieszkan co w miasta jako te ra najbardziej zwia zani. Trzecia powstaa natomiast dzie ki poa czeniu wskazan sie
Zastosowane przez K. Wo dz pytanie brzmiao: Przynalez nos c do kto rej z niz ej wymienionych zbiorowos ci jest dla ciebie najwaz niejsza? 1. Naro d, 2. Pan stwo, 3. Region, 4. Spoecznos c globalna, 5. Miasto, 6. Grupa zawodowa, 7. Europa, 8. Centralna Europa, 9. Wspo lnota religijna.
3

84

AGNIESZKA MICHALSKA

okres . na region, kraj i s wiat i moz na ja lic jako zbiorowos c ponadlokalna ce rozkad procentowy trzech wyodre bnionych typo Dane liczbowe prezentuja w przedstawia tabela 2.
Tab. 2. Identyfikacja z grupami odniesienia Identyfikacja kolektywna Liczebnos ci Ze Ze zbiorowos zbiorowos cia cia w maej skali lokalna 367 (46,1%) 207 (25,9%) Ze zbiorowos cia ponadlokalna 223 (28%) Ogo em 797 (100%)

Na podstawie zaprezentowanych danych moz na zauwaz yc , iz mieszkan cy kszym stopniu identyfikuja sie ze swoim sa siedztwem. Nalez odzi w najwie y na fakt, iz z oso jednak zwro cic uwage owa zbiorowos c skada sie b, kto re nie ten najbliz na tylko zamieszkuja szy obszar, ale takz e z tych, kto re mieszkaja c tu do tym samym osiedlu, a nawet w dzielnicy respondenta. Mamy wie rozszerzonego sa siedztwa. Pozostae dwie grupy odczynienia z kategoria sie praktycznie mie dzy soba co do reprezentatywnos niesienia nie ro z nia ci. skonni traktowac Badani niemalz e w takim samym stopniu sa zaro wno zbio, jak i ponadlokalna jako swoja grupe odniesienia. rowos c lokalna sie potwierdzac Prezentowane wyniki badan zdaja tendencje przedstawiane przez innych badaczy. Wystarczy przywoac analizy przeprowadzone przez dzynarodowy zespo mie badaczy z Polski, Bugarii i Rosji w 1997 r. Badani kszym stopniu identyfikuja sie ze swoim sa siedztwem z tych pan stw w najwie (51,1%), na drugim miejscu znalez li sie respondenci, dla kto rych obiektem identyfikacji jest spoecznos c lokalna (36%), natomiast w najmniejszym stopniu identyfikacja dotyczya regionu i kraju (12,5%). Co ciekawe, badani z Polski sie ze spoecznos lokalna niemalz e w jednakowym stopniu utoz samiaja cia grupa odniesienia (28%) i z regionem czy krajem (20,1%). Podstawowa jednak sa siedzi (Starosta 1998). Z poro pozostaja wnania tego wynika, z e sie ze swoim sa siedztwem mieszkan cy odzi w podobnym stopniu identyfikuja jak badani mieszkan cy polskich wsi w 1997 r. Zakres samoidentyfikacji by ro wniez przedmiotem sondaz u zrealizowanego przez CBOS w 2002 r. na reprezentatywnej pro bie dla ogo u dorosej ludnos ci sie najbardziej Polski. Badanych zapytano, z jakim rodzajem wspo lnoty czuja zani. Polacy najcze s na spoecznos (miejscowos zwia ciej wskazuja c lokalna c , tej w kto rej mieszkam) jako z ro do identyfikacji (57%). Okoo jednej pia ze swoim narodem. Jeszcze mniejsza grupa badanych (22%) utoz samia sie , z kto badanych stawia na region lub kraine rej pochodzi (15%). Znikoma stanowia osoby, kto siebie jako obywateli Europy (2%) grupe re postrzegaja (CBOS 2002). Zaprezentowanych wyniko w nie moz na w peni poro wnywac z rezultatami du na zastosowanie odmiennego uzyskanymi w naszych badaniach ze wzgle ce wydaje sie wskazanie tendencji wspo zestawu odpowiedzi. Jednak znacza lnej,

INDYWIDUALNY I KOLEKTYWNY WYMIAR IDENTYFIKACJI PRZESTRZENNEJ

85

z wspo zgodnie z kto ra ro dem naszej toz samos ci zbiorowej sa lnoty o maym dz gu terytorialnym. Kategoria najbliz jednostce bya w tym ba s rednim zasie sza przypadku spoecznos c lokalna, byc moz e takz e dlatego, iz brak byo wybnienia spoecznos odre ci o mniejszej skali. Stopien spo jnos ci odniesienia w przestrzeni cych indywidualny i kolektywny wymiar Po prezentacji zmiennych obrazuja pic identyfikacji przestrzennej moz na przysta do pro by odpowiedzi na pytanie, ze soba . w jakim stopniu dwa aspekty omawianego zjawiska koresponduja Innymi sowy, jaki jest zakres spo jnos ci przestrzennych odniesien badanych mieszkan co w odzi? o tym, iz Uzyskane wyniki s wiadcza mieszkan cy odzi w wymiarze in sie w g o dywidualnym identyfikuja wnej mierze z miastem. Moz na zatem stwierdzic , iz zakres przestrzennej identyfikacji nie wykracza poza granice terytorium lokalnego. W aspekcie spoecznym moz na natomiast zauwaz yc , iz kszym stopniu sa skonni traktowac siedzka badani w najwie spoecznos c sa jako przedmiot identyfikacji. W tym przypadku moz emy powiedziec o iden struktura o mikrozasie gu. tyfikacji z pewna s Celem tej cze ci artykuu jest prezentacja typologii identyfikacji przestrzenda odzwierciedleniem poa czenia kaz nej. Skonstruowane typy be dego aspektu indywidualnego wymiaru identyfikacji przestrzennej ze wszystkimi kategoriami identyfikacji kolektywnej. Na podstawie przeprowadzonych zabiego w statys bniono dziewie c tycznych wyodre typo w reprezentowanych przez mieszkan co w odzi. Poniz sza tabela przedstawia rozkad statystyczny wszystkich wyro z nionych typo w.
Tab. 3. Typy identyfikacji przestrzennej Typy identyfikacji przestrzennej siedztwo 1. Terytorium sublokalne/sa 2. Terytorium sublokalne/spoecznos c lokalna 3. Terytorium sublokalne/spoecznos c ponadlokalna siedztwo 4. Terytorium lokalne/sa 5. Terytorium lokalne/spoecznos c lokalna 6. Terytorium lokalne/spoecznos c ponadlokalna siedztwo 7. Terytorium ponadlokalne/sa 8. Terytorium ponadlokalne/spoecznos c lokalna 9. Terytorium ponadlokalne/spoecznos c ponadlokalna Ogo em Liczebnos ci 23 (2,9%) 14 (1,7%) 13 (1,6%) 325 (40,8%) 176 (22,1%) 175 (21,9%) 19 (2,4%) 14 (1,8%) 38 (4,8%) 797 (100%)

86

AGNIESZKA MICHALSKA

dominacje trzech typo Zaprezentowane dane ukazuja w identyfikacji przestrzennej, w kto rych wymiar indywidualny jest reprezentowany przez terytokszym stopniu reprezentowany jest typ rium lokalne. Spos ro d nich w najwie cy badanych identyfikuja cych sie z miastem. Zbiorowos stanowia ca skupiaja cia odniesienia dla tej kategorii pozostaja sa siedzi. Dowodzi to, iz grupe odzianie sie z rola mieszkan z jednej strony silnie identyfikuja ca miasta, ale spos ro d sa siado grup ukonstytuowanych na bazie danego terytorium wybieraja w. Pozo w niemal identycznym stopniu. Nalez stae dwa typy reprezentowane sa y skonni traktowac stwierdzic , iz mieszkan cy odzi w takim samym stopniu sa spoecznos c lokalna, jak i ponadlokalna jako swoja grupe odniesienia przy jednoczesnym podtrzymywaniu roli mieszkan ca miasta. Spos ro d pozostaych czony takz typo w do dalszych analiz zostanie wa e typ was ciwy tym badanym, spo kto rzy reprezentuja jne odniesienia przestrzenne o charakterze ponadlokal wie c role mieszkan sie nym. Przyjmuja ca struktury ponadlokalnej oraz czuja najbardziej zwiazani z grupami ukonstytuowanymi na podstawie terytorium czeniu tylko tych czterech typo szerszego od lokalnego. O wa w do dalszych analiz decydoway wymogi statystycznej reprezentatywnos ci. Pozostae wybnione typy charakteryzoway sie zbyt maymi liczebnos odre ciami. W dalszym c uwzgle dnione naste puja ce typy przestrzennej idenopracowaniu zostay wie siedztwo, terytorium lokalne/spoecznos tyfikacji: terytorium lokalne/sa c lokalna, terytorium lokalne/spoecznos c ponadlokalna oraz terytorium ponadlokalne/spoecznos c ponadlokalna. pnym etapem analizy be dzie pro Naste ba przedstawienia czynniko w, kto re cze stotliwos powania okres ro z nicuja c wyste lonych typo w ws ro d badanych. puja ce zmienne niezalez Do analizy zostay wykorzystane naste ne: zmienne demograficzne: pec , wiek; zmienne statusowe: wyksztacenie, poziom zamoz stotliwos nos ci, aktualna sytuacja pracy; zmienna zakorzenienia lokalnego: cze c , stabilizacja przestrzenna (zamierzenia migracyjne); wyjazdo w za granice sentyment lokalny: odczuwanie sympatii do miejscowos ci zamieszkania. Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, iz zmienne demogra istotnego wpywu na wyste powanie poszczego ficzne nie maja lnych typo w. sto be dziemy miec , kiedy Nalez y zaznaczyc , z e cze do czynienia z sytuacja dzie ro dana zmienna be z nicowaa tylko niekto re z typo w. kszy wpyw na wyste powanie Spos ro d analizowanej grupy zmiennych najwie poszczego lnych typo w identyfikacji miao wyksztacenie badanych. Jednak ro z nicowao ono tylko trzy pierwsze kategorie odniesien przestrzennych mieszkan co w odzi. Na podstawie analiz statystycznych moz na stwierdzic , iz typ I kszym stopniu reprezentowany przez osoby posiadaja ce wyksztacenie w najwie cych sie z miastem oraz s rednie. Prawie jedna trzecia badanych identyfikuja siedztwem jako swoja grupa odniesienia ma wyksztacenie s z sa rednie. Na ci respondenci, kto wyksztacenie wyz drugim miejscu znalez li sie rzy maja sze, cy sie wyksztaceniem podstawowym i zasadniczym ale takz e i ci odznaczaja tendencja mamy do czynienia w przypadku dwu zawodowym. Z podobna pozostaych typo w.

INDYWIDUALNY I KOLEKTYWNY WYMIAR IDENTYFIKACJI PRZESTRZENNEJ

87

powania typo Tab. 4. Korelaty wyste w przestrzennej identyfikacji ce Czynniki determinuja Typy identyfikacji Typ I Wyksztacenie Typ II Typ III Typ IV Typ I Poziom zamoz nos ci Typ II Typ III Typ IV Typ I Aktualna sytuacja pracy Typ II Typ III Typ IV Typ I stotliwos Cze c wyjazdo w za granice Typ II Typ III Typ IV Typ I Zamierzenia migracyjne Typ II Typ III Typ IV Typ I Sentyment lokalny Typ II Typ III Typ IV
* Brak istotnos ci statystycznej.

Poziom istotnos ci 0,000 0,007 0,017 0,080* 0,022 0,047 0,337* 0,001 0,008 0,347* 0,053 0,703* 0,003 0,664* 0,087* 0,000 0,050 0,173* 0,004 0,270* 0,865* 0,006 0,001 0,987*

zku Sia zwia (V Cramera) 0,216 0,142 0,132 0,111 0,156 0,147 0,113 0,184 0,149 0,093 0,126 0,070 0,198 0,114 0,160 0,296 0,126 0,106 0,155 0,098 0,056 0,151 0,168 0,035

Poziom zamoz nos ci w przypadku tego opracowania zosta ustalony na cego wyposaz podstawie pytania dotycza enia gospodarstwa domowego w dobra trwaego uz ytku, w szczego lnos ci dobra luksusowe (komputer, Internet, zmypowanie warka itp.). Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono wyste zku pomie dzy skorelowanymi zmiennymi. Tylko trzy typy raczej sabego zwia

88

AGNIESZKA MICHALSKA

zmienna , jednak w tym byy istotnie statystycznie ro z nicowane przez te przypadku dotyczy to typo w pierwszego, drugiego i czwartego. badani, dostarcza dos Wpyw aktualnej sytuacji pracy, jakiej dos wiadczaja c cych obserwacji. Po pierwsze, nalez , iz interesuja y zwro cic uwage zmienna ta powanie typu pierwszego i trzeciego, zatem tych typo ro z nicuje wyste w, w kto dnia sie wyste powanie sa siedztwa jako grupy rych z jednej strony uwzgle o charakterze ponadlokalnym (typ odniesienia (typ pierwszy) a z drugiej grupe kszym stopniu reprezentowany przez osoby, trzeci). Typ pierwszy jest w najwie sie dos pozycja w miejscu pracy, a wie c sa zatrudkto re odznaczaja c stabilna nione na podstawie umowy o prace. Jednoczes nie w podobnym stopniu o w typ jest charakterystyczny dla oso b, kto re przeszy juz na emerytury czy renty. tu takz Dos c wyraz nie zaznacza sie e kategoria oso b, kto re moz na okres lic jako ce sie na utrzymaniu, czyli ucznio znajduja w, studento w. Nalez y zatem stwierdzic , iz pewna stabilizacja zawodowa, a takz e z yciowa (emeryci), w duz ym stopniu zwiazana jest z posiadaniem przez badanych grup odniesienia o najgu. Ciekawa wydaje sie niska liczebnos bliz szym przestrzennym zasie c tego cych bez pracy, dla kto siedzka mogaby typu ws ro d oso b pozostaja rych grupa sa wsparcia. W przypadku typu trzeciego mamy do czynienia z wybyc grupa powaniem podobnej tendencji. ste Pierwszy typ identyfikacji przestrzennej w podobnym stopniu jest ro z nico wany przez zmienne zakorzenienia lokalnego. Nalez y stwierdzic wyraz na wskazuja ca na to, iz kszym stopniu badani odczuwaja tendencje w im wie zanie do swojego miejsca zamieszkania wyraz ce sie brakiem zaprzywia aja z niego oraz brakiem wyjazdo , w tym mierzen wyprowadzenia sie w za granice kszym stopniu identyfikuja sie ze swoim miastem, posiadaja c przy tym wie mikrostrukturalne odniesienia grupowe. Zmienna stabilizacji przestrzennej powanie ws warunkuje takz e wyste ro d badanych typu trzeciego (terytorium lokalne/grupa ponadlokalna). W tym przypadku brak zamierzen migracyjnych badanych z miastem ze swojego miejsca zamieszkania wpywa na identyfikacje przy jednoczesnym posiadaniu ponadlokalnych grup odniesienia. Natomiast stotliwos powanie cze c wyjazdo w poza granice naszego kraju warunkuje wyste typu spo jnego o charakterze ponadlokalnym. Sentyment lokalny jest pozytywnie skorelowany z typem drugim, was ciwym sie spo dla badanych, kto rzy charakteryzuja jnymi odniesieniami w przestrzeni. to osoby identyfikuja ce sie z miastem oraz posiadaja ce lokalne grupy Sa ce o odniesienia. Nalez y przy tym podkres lic , iz osoby reprezentuja w typ sa skonne do wykazywania duz ej sympatii w stosunku do swojego miasta. sytuacja mamy do czynienia w przypadku badanych nalez cych do Z podobna a typu trzeciego. Jednak identyfikacja z miastem przy jednoczesnym posiadaniu ponadlokalnej grupy odniesienia jest charakterystyczna takz e dla niewielkiej grupy oso b o niskim poziomie sympatii dla swojej miejscowos ci zamieszkania.

INDYWIDUALNY I KOLEKTYWNY WYMIAR IDENTYFIKACJI PRZESTRZENNEJ

89

Konkluzje ce identyfikacji przestrzennej prowaZaprezentowane wyniki badan dotycza do kilku wniosko cych odpowiedzi na postawione pytania dza w zawieraja problemowe. kszym stopniu identyfikuja sie ze swoim miasMieszkan cy odzi w najwie ciem tem. Przedmiotem identyfikacji przestrzennej charakteryzowanej przyje autodefinicji roli mieszkan ca jest w badanym przypadku terytorium lokalne. na zdecydowana dominacje tej kategorii we Nalez y przy tym zwro cic uwage wskazaniach badanych. ce grup odniesienia, jakie posiadaja badani W odpowiedzi na pytanie dotycza sie oni zwia zani z grumieszkan cy naszego miasta, nalez y wskazac , iz czuja gu. Taki stan rzeczy zdaje sie potwierpami o najbliz szym terytorialnym zasie zgoszona przez Strassoldo, iz sie najbardziej zwia zani dzac teze ludzie czuja ze zbiorowos ciami, kto re w najwiekszym stopniu zaspokajaja ich potrzeby (Strassoldo 1992), a takz e dotychczasowy stan badan nad spoecznos ciami cy wydaje sie w naszym lokalnymi (Starosta 1998; CBOS 2002). Interesuja badaniu niemal jednakowy poziom reprezentacji kategorii lokalnych i ponadlokalnych grup odniesienia ws ro d respondento w. Na podstawie przeprowadzonych analiz ustalono, iz ws ro d badanych miesz trzy typy identyfikacji przestrzennej. Zdecydowanie kan co w odzi dominuja dniaja ca proces utoz z miastem jednak przewaz a kategoria uwzgle samiania sie siedzkiej jako w wymiarze indywidualnym i traktowaniem zbiorowos ci sa c wskazac powanie spo grupy odniesienia. Nie moz na wie na wyste jnos ci podzy wymiarem indywidualnym i kolektywnym odniesien mie przestrzennych zku z powyz mieszkan co w odzi. W zwia szym zostaa pozytywnie potwier najwie kszy wpyw na dzona hipoteza trzecia. Spos ro d czynniko w, jakie maja powanie poszczego wyste lnych typo w ws ro d mieszkan co w odzi, nalez y wska zmiennych statusowych i zakorzenienie lokalne. zac na grupe do podje cia polemiki z autorami wskazuja Przedstawione wyniki skaniaja piercymi, iz we wspo czesnych czasach przestrzen zaczyna zatracac swoja role podstawy konstytuowania sie wie zi spoecznych. Ro wotna wniez w sferze cia roli mieszkan sie ws subiektywnych deklaracji przyje ca badani lokuja cis le okres lonej i nazwanej w tym przypadku przestrzeni miasta. Podobnie w sferze kszym stopniu wskarelacji z grupami o charakterze terytorialnym w najwie gu terytorialnym. W zwia zku zywano na spoecznos ci o najbliz szym zasie z powyz szym nalez y stwierdzic , w przeciwien stwie do teorii goszonych przez zi globalisto w, iz przestrzen nadal ma duz e znaczenie dla podtrzymywania wie spoecznych.

90
Literatura

AGNIESZKA MICHALSKA

Bauman Z., 1997, Glokalizacja, czyli komu globalizacja komu lokalizacja?, Studia Socjologiczne, nr 3. Bertrand A.L., Wierzbicki Z.T., 1970, Socjologia wsi w Stanach Zjednoczonych. Stan i tendencje rozwojowe, Warszawa: Biblioteka Narodowa im. Ossolin skich. Bryden J.M., 1994, Towards Sustainable Rural Communities: from Theory to Action (w:) J.M. Bryden (red.), Towards Sustainable Rural Communities, Guelph: University School of Rural Planning and Development. CBOS, 2002, O toz samos ci Polako w, Komunikat z badan . Jaowiecki B., 1989, Rozwo j lokalny, Warszawa: UW. Jaowiecki B., 2000, Spoeczna przestrzen metropolii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Kempny M., 1998, Globalizacja, haso z Encyklopedii socjologicznej, t. 1, Warszawa: Oficyna Naukowa. Ossowski S., 1983, O osobliwos ci nauk spoecznych, Warszawa: PWN. Skeris P., 1979, Teoria grup odniesienia (Studium mechanizmo w interakcji mie dzyludzkich), Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski. Starosta P., 1995, Poza metropolia, o dz : Wydawnictwo U. Starosta P., 1998, (red.), Zbiory uczestnictwa lokalnego a struktura spoeczna w zbiorowos ciach terytorialnych. Raport z badan , grant 1H01F 01609, maszynopis IS U. Starosta P., 2000, Globalizacja i nowy komunitaryzm, Kultura i Spoeczen stwo, nr 3. Strassoldo R., 1992, Globalism and Localism: Theoretical Reflections and some Evidence (w:) Z. Mlinar (red.), Globalization and Territorial Identities, England: Avebury. Turowski J., 1974, Uwarunkowania identyfikacji mieszkan co w z osiedlem na podstawie badan , (w:) S. Nowakowski (red.), Przemiany miejskich spoecznos ci lokalnych w Polsce, Warszawa: PWN. zi spoeczne w grupie (w:) P. Starosta (red.), ZbioTurowski J., 1995, Wie rowos ci terytorialne i wie zi spoeczne. Studia i szkice socjologiczne dedykowane prof. W. Piotrowskiemu w 70 rocznice urodzin, o dz : Wydawnictwo U. Wellman B., Carrington P.J., Hall A., 1988, Networks as Personal Community (w:) B. Wellman, S.D. Berkovitz (red.), Social Structures. A Network Approach, Cambridge: Cambridge University Press. Wo dz K., 1998, Workers Communities of Upper Silesia in the Face of Restructuring Process (w:) K. Wo dz (red.), Social Aspects of Reconstruction of Old Industrial Regions in Europe, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu laskiego. S

Agnieszka Michalska

Individual and Collective Measure of Spatial Identification

The paper deals with the analysis of spatial identification treated as the process of individual identification with the particular space by taking the role of the inhabitant of the particular territory as well as the sense of the connection with the territorial community which makes the social group of positive reference for the individual. The paper analyses two measures of spatial identification: individual identification and collective one. The analyse results in answering the question what is the range of coherence of spatial references of Lodz inhabitants. In order to do that the typology including indicated aspects of spatial identification was created. Obtained results present that within investigated individuals category including the process of identification with the city in individual measure and treating the neighbour community as the reference group dominates. That is why it is necessary to notice the lack of the coherence between individual and collective measure of spatial identification of Lodz inhabitants.