MAPY DUCHOWE WSP CZESNO CI

CO NAM ZOSTA O Z NOWEJ ERY?

ANNA SOBOLEWSKA

ANNA SOBOLEWSKA

MAPY DUCHOWE WSPCZESNOCI

W IMI BOGA Karen Armstrong ENCYKLOPEDIA GUPOTY Matthijs van Boxsel ODURZENI Richard Davenport-Hines CZYTAJC POLSK Kinga Dunin DZIEO OTWARTE Umberto Eco IMPERIUM Michael Hardt, Antonio Negri HISTORIA POWSZECHNA CYFR Georges Ifrah GENDER DLA REDNIO ZAAWANSOWANYCH Inga Iwasiw BOHATER, SPISEK, MIER. WYKADY YDOWSKIE Maria Janion YJC TRACIMY YCIE Maria Janion KSIGA KSIG UTRACONYCH Stuart Kelly JZYK NA WYGNANIU Imre Kertsz DZIENNIK GALERNIKA Imre Kertsz CZERWONA KSIGA. STALIN I YDZI Arno Lustiger TWARZ TUWIMA Piotr Matywiecki YWOTY WITYCH POPRAWIONE Zbigniew Miko ejko GOODBYE MR SOCIALISM Antonio Negri MORALNA I NIEMORALNA HISTORIA PIENIDZA Ren Sdillot PRZYGODNO, IRONIA I SOLIDARNO Richard Rorty CHCIE I MIE Ma gorzata Szpakowska OBYCZAJE POLSKIE. WIEK XX W KRTKICH HASACH pod redakcj Ma gorzaty Szpakowskiej LEGENDY O KRWI. ANTROPOLOGIA PRZESDU Joanna Tokarska-Bakir HISTORIA STROJU Maguelonne Toussaint-Samat HISTORIA NATURALNA I MORALNA JEDZENIA Maguelonne Toussaint-Samat

ANNA SOBOLEWSKA

MAPY DUCHOWE WSPCZESNOCI

CO NAM ZOSTAO Z NOWEJ ERY?

WARSZAWA

Copyright by Wydawnictwo W.A.B., 2009 Wydanie I Warszawa 2009

Justynie i Markowi

wiat jest twoj wasn histori. W yciu opowiadasz swoj histori. I suchasz swojej wasnej historii. Jeli suchasz uwanie, moesz zrozumie ja.
Swami Muktananda

I Freud, i Marks nauczyli nas znajdowa profanum w sacrum. Tymczasem w przypadkach, ktre mam na uwadze, to najwidoczniej w profanum (powie historia, zwykli bohaterowie, codzienne sytuacje) krytyka odkrywa sacrum zakonspirowane w zwykoci.
Mircea Eliade, Dziennik emigranta

Kade zjawisko na ziemi jest parabol, a kada parabola otwart bram, przez ktr dusza, jeli jest gotowa, potra wnikn do wntrza wiata, gdzie ty i ja, dzie i noc, jestemy jednoci. Na drodze kadego czowieka rozwiera si tu i wdzie taka brama, kadego nachodzi kiedy myl, i wszystko widzialne jest parabol, za ktr mieszka duch i ycie wieczne. Po prawdzie tylko nieliczni przechodz przez t bram, wyrzekajc si piknego pozoru w zamian za przeczuwan rzeczywisto kryjcego si za ni wntrza.
Hermann Hesse, Irys

Mapy duchowe wspczesnoci.

Wstp

Jeszcze niedawno wiersz Tadeusza Rewicza noszcy ironiczny tytu Bg jest modny wydawa si zgrabnym pretekstem do rozwaa o kopotliwej spucinie New Age, o przemieszanych wtkach religijnych w kulturze wspczesnej chrzecijaskich, ale te dalekowschodnich, niekanonicznych i tych cakiem prywatnych o nowych wierzeniach i rytuaach. Wiele wskazywao na to, e przeom wiekw bdzie czasem triumfalnego powrotu homo religiosus. Tak te si dzieje. Rwnoczenie jednak coraz silniej daje o sobie zna inny wtek. Mona by rzec Bg sta si niemodny. W latach osiemdziesitych minionego stulecia Leszek Koakowski w ksice Czy diabe moe by zbawiony i 27 innych kaza pisa o dwu komplementarnych nurtach w kulturze europejskiej racjonalnym oraz irracjonalnym o ich przemiennoci lub przenikaniu, o cakowitym zdominowaniu epoki przez jeden z nich, a take o ich wzajemnym uzupenianiu si w ramach jednej epoki1. Dzisiaj Koakowski wnikliwie obserwuje ofensyw walczcego ateizmu, w ktrym mona nawet dostrzec zarys nowej religii. Czyby wiat ponowoczesny stawa si wiatem poreligijnym? Z tak licznymi ostatnio dzieami antyreligijnej druyny polemik podj brytyjski lozof John Gray2, ktry twierdzi, e obecnie religia jest demonizowana jako rdo wszelkiego
9

za, do czego przyczyni si islamski i chrzecijaski fundamentalizm. Podkrela on podobnie jak Leszek Koakowski e dzisiejszy ateizm jest w istocie ateizmem ewangelicznym, podszytym symbolik religijn. Leszek Koakowski nie daje wiary tej nowej fali racjonalizmu, odsya wyznaniowy ateizm do sfery mitu, przestrzegajc podobnie jak niegdy przed mieszaniem wiadomoci mitycznej i racjonalnej. Rwnoczenie twierdzi, e wiara naley do fundamentw naszego istnienia3. Jedno si nie zmienio nadal modne pozostaje sowo Bg. Jego obecno na obwolucie gwarantuje sukces wydawniczy ksiki, niezalenie, czy bdzie ona zawieraa traktaty teologiczne, czy manifesty ateizmu, tak zwane traktaty ateologiczne, jak Bg urojony Richarda Dawkinsa, Bg nie jest wielki Christophera Hitchensa bd te The Stillborn God (Bg poroniony) Marka Lilli. Autorzy tych prac wraz z Samem Harrisem, ktry ogasza koniec wiary (The End of Faith) skupili si pod sztandarem Nowego Ateizmu. Jak odnale wasn drog pomidzy dogmatyzmem czy nawet fundamentalizmem istniejcych Kociow a pustk i regresj wspczesnego neodarwinizmu? Rozumiem tych, ktrzy si nigdzie nie mieszcz ani w ramach tradycyjnych wierze, ani w deklaracjach tak zwanych nowych ateistw, ani te w sferze abstrakcyjnych formu typu Bg umar albo Bg jest urojeniem. Mog oni znale w mojej ksice relacje z nieznanych prowincji dowiadcze wewntrznych.
Ktre spord sw ludzkiego jzyka jest rwnie naduywane, plamione i profanowane! Niewinna krew wylana z powodu tego sowa odebraa mu ca jego wietlisto. Wszelka niesprawiedliwo, ktr musiao ukrywa, zatara waciwy mu sens. Syszc, e to, co najwaniejsze, okrela si mianem Boga, mam czasem wraenie, e sucham blunierstwa.4

10

Tak w przedmowie do ksiki Zamienie Boga Martin Buber przeciwstawia si profanacji i banalizacji tego sowa. Chcia to zszargane interesownym uyciem sowo podnie z ziemi, aby stao si naszym wspomoeniem w godzinie wielkiej troski. Nie przestaj mnie fascynowa wielostronne zwizki mistyki i poetyki, wszelkie dowiadczenia wewntrzne zarwno religijne, jak i wieckie wyraone w rnych jzykach, formach i stylach. O tym jest ta ksika. Mona j czyta nie tylko jako zbir osobnych studiw i esejw, ale jako osobist, zapewne ryzykown, prb uchwycenia jednoci w wieloci najrozmaitszych przejaww dowiadczenia wewntrznego przebijajcego si w dzisiejszej kulturze w rnych formach i na rnych poziomach. Badam, podobnie jak w poprzednich ksikach, wieck i niekanoniczn mistyk codziennoci, manifestacje samopoznania i wiadectwa dowiadcze kontemplacyjnych, ktre mona znale w poezji i prozie wspczesnej. Jakie formy przybiera wtajemniczenie duchowe w literaturze? Jak s wypowiadane i jak czytane dowiadczenia wewntrzne? Czemu su dzisiaj tradycje mistyki ortodoksyjnej, heterodoksyjnej i tej cakiem wieckiej? W wiadomoci wspczesnej mistyka naley do rnych obiegw kultury, zarwno elitarnych, jak i masowych. W prezentowanej ksice zajmuj si rwnie komercyjnym obliczem tak zwanej ery Wodnika. W rozdziale Bg jest modny. Kontrduchowo masowa badam zjawisko, ktre mona by okreli jako post-New Age, literatur ezoteryczn nowego rodzaju, utwory paraliterackie, czasopisma, poradniki lansujce modne style ycia w dobie ju nie kontrkultury, lecz popkultury. Pozwalam sobie traktowa cznie problematyk literack i kulturow Europy i Dalekiego Wschodu, chrzecijastwa oraz tradycji ydowskich, hinduistycznych i buddyjskich. Odwouj si przy tym nieraz do mojego osobistego dowiadczenia i prbuj da mu wyraz w rozdziaach Indie wieckie i mistyczne oraz Rytuay

11

i tradycje inicjacyjne w Indiach wspczesnych, opisujc wasn nieturystyczn wypraw do Indii. Ksidz Wacaw Hryniewicz, ordownik idei ekumenicznego pojednania, w swojej ksice Dramat nadziei zbawienia. Medytacje eschatologiczne przywouje posta witego Klemensa i zachwyca si jego myl: Zbawiciel jest polifoniczny (polyphones) i dziaa na wiele sposobw (polytropos)5. wity Klemens mwi o Bogu jak o muzyce symfonicznej, ktra czy rne tony i motywy w jeden strumie dwikw. Polifoniczny Bg przemawia do ludzi rnymi jzykami rozmaitych wierze, rytuaw, symboli. Czy po czasach triumfu Boga ktry by projekcj ludzkich ambicji spoecznych i politycznych oraz po epoce mierci Boga nie nadszed czas Boga polifonicznego?

Bg jest modny. Kontrduchowo masowa

Bg jest modny. Modny jest te absolut Boga zapraszaj do telewizji Bg Lvinasa Bg Bubera Bg Hegla Pascala Blocha Heideggera Rosenzweiga Wystpuje midzy Telenowel argentysk kaw i herbat
Tadeusz Rewicz, Tempus fugit (opowie z tomu Wyjcie)

Miejsce teofanii kosmicznych na Zachodzie zajo wysawianie ycia, zdrowia, modoci, mioci, to znaczy tego,co powstaje po desakralizacji tych teofanii.
Mircea Eliade

Trwog, jak odczuwa nowoytny czowiek wobec wasnej wolnoci, da si zmierzy liczb wrek i ich klientw spragnionych moralnego znieczulenia.
Denis de Rougemont

Kontrkultura medialna
Czy w Sklepach cynamonowych Schulza nie wida przypadkiem oznak witu Nowej Ery? Oto w Ksidze bdcej odbiciem boskiej caoci mona wszak znale ogoszenia i reklamy, na
13

przykad specyku na porost wosw bd na rozmaite defekty urody. Ksiga jest szpargaem, a rwnoczenie zachowuje blask witej kabay. Dzi taka podwjno i rozpito znacze wysokich i niskich byaby niemoliwa. W mietnisku popkultury nie przewituj ju wite znaki Pisma wskazujce na wieczno i niezniszczalno Ksigi mimo jej zstpienia w wiat upadku materii i mamony. Czy Bg jest trendy? czytamy w studenckiej gazetce Co nowego?: Godo, aga i krzy symbole niegdy nienaruszalne i wite, dzi stay si elementem popkultury. Jak logo MacDonaldsa6. Dzi Bg jest albo nieobecny, albo trendy, podobnie jak kurze jajo z pirkiem w maej doniczce w pastelowym kolorze modny jaki czas temu prezent na Wielkanoc. ycie duchowe, suce zachowaniu zdrowia i dugowiecznoci, jest dzisiaj trendy. Warto w nie inwestowa, podobnie jak w utrzymanie zgrabnej sylwetki. W reklamach czsto obok postaci medytujcej w pozycji lotosu pojawia si przekaz: Warto pomedytowa nad t korzystn propozycj. Nawiasem mwic, wity dla Hindusw znak Om mona dzi znale wszdzie, nawet na majtkach. We zdrowie we wasne rce radz wieckie szamanki i trenerki wellness. Ten pozornie antyautorytarny przekaz zachca do powierzenia si opiece ekspertw New Age. Dawniej bioenergoterapeuta by fachowcem od spraw ciaa, dzi chce by jeszcze przewodnikiem duchowym, a psychoterapeuta staje si trenerem rozwoju osobistego (co za perdna gra znacze!). Reklamy czsto nawizuj do hase kontrkultury, na przykad: Bd sob, wybierz pepsi, Uwolnij swoj wiadomo czy Zam zasady. To ostatnie haso, pozornie antymieszczaskie, jest zwizane z promocj nowej wody marki Old Spice. Jean Baudrillard przytacza jedno z najoryginalniejszych amerykaskich hase reklamowych: Try Jesus!, czyli Poprbuj Jezusa lub Sprbuj z Jezusem. Kultura masowa wchania wszystko, take bunt i prowokacj. Wanie ten typ reklamy, nie za mieszcza14

ski, nachalny kult rzeczy i konsumpcji, mgby by symbolem Rewiczowskiej wiey Bubel z przeomu XX i XXI wieku. Ju w latach szedziesitych Guy Debord pokaza7, jak spoeczestwo spektaklu wchania wszelkie jzyki, formy krytyki i buntu, zmieniajc wszystko ludzi, dziea, idee, a nawet przestrze i czas w towar. Wedug Naomi Klein:
Przyszo naley do produktw, ktre bd umiay zaprezentowa si nie jako towary, lecz jako pojcia; innymi sowy, do marki postrzeganej jako dowiadczenie, jako styl ycia.8

Dawniej proponowaniem stylw ycia zajmowali si kaznodzieje i lozofowie. Dzisiaj reklamy sprzedaj ludziom iluzj, e moliwo wyboru midzy jednym produktem a drugim czy midzy rozmaitymi stylami ycia reprezentowanymi przez te towary jest autentyczn wolnoci. W jeszcze wikszej mierze dotyczy to tych produktw kultury masowej, ktre wskazuj na alternatywne style ycia. Mona zaryzykowa tez, e w latach dziewidziesitych XX wieku przekaz komercyjny cakowicie wypar ze sceny publicznej i wiadomoci spoecznej przekaz kontrkulturowy. Rwnoczenie idee i zjawiska spoeczne bdce spadkiem po Nowej Erze, dawniej kojarzone z wartociami idealistycznymi, stay si produktem komercyjnym. Ruch skupiajcy poszukiwaczy alternatywnej formuy ycia i duchowoci funkcjonuje obecnie jako wielobranowy pakiet usug. Ten proces komercjalizacji dziedzictwa kontrkultury przedstawi z sarkastycznym humorem i socjologiczn precyzj Michel Houllebecq w ksice Czstki elementarne. Bohater powieci jest staym bywalcem pewnego posthipisowskiego Miejsca, ktre stale wzbogaca swoj ofert przeznaczon dla dzieci i wnukw dawnych mieszkacw komuny:
W 1987 roku w Miejscu zaczto organizowa zajcia o preligijnej inspiracji. Oczywicie chrzecijastwo nie wchodzio w rachu15

b; lecz dostatecznie zaciemniona egzotyczna mistyka moga dla owych sabych duchem istot harmonijnie poda za kultem ciaa, ktry dalej wbrew wszelkiemu rozsdkowi goszono. Przetrway oczywicie zajcia ze zmysowego masau lub uwalniania orgonu; dao si zauway take coraz ywsze zainteresowanie astrologi, egipskim tarotem, medytacj nad czakramami, ukrytymi energiami. Odbyway si spotkania z Anioem; nauczano, jak odczuwa wibracj krysztaw. W 1991 roku, kiedy to zbyt dugi pobyt inicjacyjny w sweat lodge, podgrzewanym witymi wglikami namiocie, skoczy si miertelnym zawaem jednego z uczestnikw, zwrcono uwag na szamanizm syberyjski. Tantra czca seksualne pocieranie, oglne uduchowienie i gboki egoizm odniosa wyjtkowy sukces. Sprawdzi program dnia: wybra opcj nr 1: Kreatywno i relaksacja.9

Jak to si stao, e wskie cieki kontrkultury zmieniy si w komercyjn autostrad, a kontrduchowo w pseudoduchowo? Na polskim gruncie pierwsz zwiz i precyzyjn prezentacj ideologii i praktyk Nowej Ery by pod koniec lat siedemdziesitych minionego wieku esej Bartomieja Dobroczyskiego Proteuszowe oblicze Wodnika. Zawarta w tytule metafora przywoanie mitycznego Proteusza jest niezwykle trafna. Amorczno, synkretyzm i eklektyzm, niekoherencja te same cechy Nowej Ery mona rozpozna take w jej najnowszym wydaniu na pocztku XXI wieku. Jak pisa Dobroczyski, duch ery Wodnika wymyka si naukowym denicjom:
Trzeba wyranie podkreli, e nawet najbardziej wyczerpujcy i przejrzysty dyskurs na temat New Age bdzie zawsze tylko czstkowy, pozbawiony tego n a d - z n a c z e n i a, ktre ruch ten posiada dla swoich zwolennikw, ukrytego wanie poza werbalizacjami.10
16

Dzisiejsze oblicze Wodnika z pewnoci nie skrywa ju tajemnic. W pniejszym szkicu, zatytuowanym Ju po Nowej Erze, Dobroczyski ogosi, chyba zbyt pospiesznie, koniec Nowej Ery. Wydaje si, e dzisiaj New Age sta si jeszcze bardziej proteuszowy i chocia w znacznej mierze zmodykowa swoj form i przesanie, ktre dawno przestao by przesaniem kontrkulturowym, nadal zachowa aur i atrakcyjno myli nieocjalnej i heterodoksyjnej. We wspomnianym artykule Bartomiej Dobroczyski przedstawi now denicj Nowej Ery:
New Age to skuteczna marketingowo i z tego powodu jeszcze do niedawna nagminnie naduywana etykieta na niezliczon ilo towarw i usug z zakresu midzy innymi alternatywnej duchowoci (religie orientalne i przedchrzecijaskie, nowe ruchy religijne, neopogastwo), irracjonalnych zjawisk kulturowych (parapsychologia, magia, okultyzm), nieocjalnej medycyny i egzotycznych ruchw terapeutycznych (medycyna chiska, zioolecznictwo, homeopatia, psychologia transpersonalna, Ruch Ludzkiego Potencjau) czy tak zwanych nowych trendw w nauce i kulturze11 .

U podoa Nowej Ery autor dostrzega idee kontrkulturowe i liberalne, przede wszystkim proces sprywatyzowania wierze religijnych, a u jej schyku na przeomie XX i XXI wieku ju tylko duchowe prostactwo i szarlataneri. W latach siedemdziesitych XX wieku na fali New Age kupowao si dziea antropologiczne i psychologiczne Rudolfa Otto, Mircei Eliadego, Carla Gustawa Junga, Ericha Fromma, Abrahama Maslowa i Carla Rogersa, utwory Hermanna Hessego i powieci modopolskie, a take midzywojenne, przekady poezji i lozoi indyjskiej. Czytelnika wydawnictw New Age wyrniaa fascynacja mistyk. Na pocztku lat dziewidziesitych ukazay si wielkonakadowe wydania dzie mistykw dawnych i nowych, takich jak Anthony de Mello, Thomas Merton, ojciec
17

Bede Grifth. Nasz rynek szybko nasyci si zarwno wznowieniami klasykw mistyki, jak i prekursorw Nowej Ery Aldousa Huxleya, Fritjofa Capry, Alana Wattsa, Teillarda de Chardin, mistrzw antropozoi i teozoi, mdrcw indyjskich i tybetaskich. Wydaje si, e obecna faza Nowej Ery charakteryzuje si marginalizacj wysokiego, intelektualnego obiegu literatury, lozoi i myli religijnej. Zamiast powieci Hessego szuka si teraz atwych wtajemnicze Carlosa Castanedy i Paula Coelho, zamiast dzie Mistrza Eckharta i Junga czyta si pseudolozoczne i pseudoantropologiczne modne bzdury. Namiastk trudnej i czasochonnej praktyki medytacji stay si warsztaty szamaskie i rozmaite kursy cudw, warsztaty pracy z energiami, kamieniami, ciaami niebieskimi i wasnym ciaem. Na pocztku XXI wieku nikogo nie nci perspektywa wieloletniego praktykowania i nikt nie ma czasu na wielodniowe odosobnienie medytacyjne, powszechne w latach siedemdziesitych ubiegego wieku. Lata dziewidziesite byy widowni nie tyle schyku Nowej Ery, ile jej umasowienia. Wraz z rozwojem kultury masowej kontrkulturowe treci, zwizane wczeniej z przekazem prywatnym, stay si przekazem medialnym. W latach siedemdziesitych ksiki z niewidocznym stemplem Nowej Ery przekazywano sobie z rk do rk. Dzi te same i nowe pozycje, wydawane w wielkich nakadach, zalegaj ksigarniane pki i uliczne stragany. Modykacji i komercjalizacji, prowadzcym ku trywializowaniu, uleg te sam komunikat New Age. W poczcie e-mailowej natraam na ofert wrki. Mogam natychmiast uzyska odpowied na pytania: Co ci czeka? Jaki bdzie twj partner? Czy bdziesz szczliwa w mioci? Czy powinna zwiza si na stae z twoim obecnym partnerem? Kilka wrek i jasnowidz czekaj na klientw w internecie przez ca dob. A w wieczornym programie telewizji wrka odpowiada na telefoniczne pytania telewidzw. W nocnych programach
18

migaj numery telefonw wrek na przemian z tak zwanymi sekstelefonami. Dawniej chodzio si do wrki ukradkiem, w tajemnicy przed rodzin. Dzi w telewizji i w internecie kady ma atwy dostp do wszystkiego. Wszyscy, chcc nie chcc, chodzimy do wrki i wszyscy moemy podglda cudze ycie nie tylko w programach reality show. W obecnej komercyjnej ofercie New Age nastpio charakterystyczne rozdzielenie kultury wysokiego i niskiego obiegu ery Wodnika, wysokiej Nowej Ery czy eby uy terminologii Bartomieja Dobroczyskiego Wodnika naukowego (i lozocznego) oraz Wodnika okultystycznego12, ktre w latach siedemdziesitych byy wielostronnie zwizane. Dzisiaj funkcjonuj osobno, a odlego midzy kultur wysok i popkultur stale si zwiksza. W latach szedziesitych ubiegego wieku mona byo mie nadziej, e zjawiska kultury wysokiej i masowej s wzajemnie przekadalne. W latach siedemdziesitych Stanisaw Baraczak porwna w jednym z wywiadw fenomen popularnoci zespou The Beatles do popularnoci i rangi muzyki Mozarta. Dzisiaj nie znalazby adekwatnego przykadu. No, moe w jakiej niszowej grupie wykonawcw muzyki rockowej. Relacje midzy kultur wysok i popkultur s przedmiotem ksiki Bartomieja Dobroczyskiego III Rzesza popkultury i inne stany13. Autor inwentaryzuje pozostaoci Nowej Ery i szuka znakw odrodzenia tradycyjnej religijnoci. Na postawione przez siebie pytanie: Czy kultur masow mona uszlachetni?, odpowiada przeczco. W tytule ksiki zawarte jest drastyczne zestawienie mechanizmw popkultury, eliminujcych ycie duchowe, z ideologi faszystowsk. Zygmunt Bauman w rozmowie z Jackiem akowskim obnay wielkie metakamstwo spoeczestw konsumenckich i podda analizie mechanizmy ponowoczesnej konsumpcji:
rdem niedoli jest eskalacja pragnie, ktre musz wyprzedza moliwoci ich zaspokojenia. Inaczej zawali si gospodarka opar19

ta na konsumpcji. Opakowanie tworzone przez reklam polega na zudzeniu, e pragnienia mona zaspokoi. Prawda jest za taka, e w spoeczestwie konsumentw znikome s szanse na ich zaspokajanie. Najwiksze nakady i wysiki skierowane s na pobudzanie pragnie, a nie na zaspokajanie. Dla zaspokajania wymylonych i sztucznie wywoanych pragnie zaharowujemy si, zadrczamy najbliszych, niszczymy nierynkowe (pozbawione znaczenia gospodarczego) sfery naszego ycia. Ta gonitwa nigdy si nie koczy. Na bieni konsumpcyjnej linii niszu nie ma [...]. Kup, a bdziesz szczliwy. Wielkie metakamstwo spoeczestw konsumenckich polega wanie na tym, e obietnice, by wywrze podany skutek, musz by na co dzie amane. W systemie konsumenckim jestemy jak Syzyf czy raczej jak osio gonicy umieszczon na kiju marchewk albo jak szczur w wirwce. Ledwie pan kupi rzecz, ktra miaa da szczcie panu i rodzinie, a ju si pan dowiaduje, e to jednak nie to, e rdem prawdziwego szczcia bdzie co innego [...]. Ponowoczesna konsumpcja to bezwzgldnie uzaleniajcy nag.14

Popkultur okultystyczn, ktra z pozoru odpowiada na nierynkowe, indywidualistyczne potrzeby, rzdzi ten sam mechanizm rynkowy: Kup, a bdziesz szczliwy. Kup amulet, wahadeko, ksik, kurs, mistrza... Za rok modne bd inne ksiki, inne talizmany, inne diety, inni mistrzowie. Miejsce kalendarza Majw zajmie zodiak chiski, astropsychologia zastpi tarota, nowoczesna, amerykaska kabbalah zmierzy si z wreniem z run. Konsumpcja duchowoci jest wic fragmentem powszechnej, globalnej pogoni za uszczliwiajcym towarem. Na wolnym rynku mona kupi wszystko nawet horoskop dla kota, autorstwa znanego astrologa Witolda Jwiaka, opublikowany w dwumiesiczniku Kot. Ten proces mona by nazwa makdonaldyzacj duchowoci, oferty ideowe pnego Wodnika przypominaj bowiem sie barw szybkiej obsugi. Komercyjno produktw Nowej
20

Ery jest dzisiaj jawna. Na kursach prosperity oraz wiadomego nienia mona si nauczy, jak zdobywa pienidze. Wszystkie propozycje nauczycieli duchowych zawieraj cen usugi. Dawniej przy stoliczku wywoywao si duchy towarzysko i za darmo. Dzisiaj wszystkim zajmuj si specjalici. Na specjalnym kursie za szeset zotych mona si dowiedzie, jak budowa pozytywne zwizki ze zmarymi. Wikszo badaczy i komentatorw Nowej Ery konstruuje denicj tego zespou zjawisk metod zaprzecze, a nie wyjanie, przymiarek i hipotez prowadzcych do wniosku, e w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku era Wodnika bya procesem wewntrznie sprzecznym i problematycznym i e do dzi pozostaa kwesti sporn. Z czym obecnie kojarzy si era Wodnika? Jan Andrzej Koczowski OP, komentujc dokument Watykanu na temat Nowej Ery, powiada, e:
New Age jest dzieckiem epoki schykowej, pproduktem dzieci zawiedzionych przez owiecenie, przez utopie lewicowe, przez nauk. Jest poszukiwaniem odpowiedzi na fundamentalny kryzys czowieczestwa i woaniem o now nadziej. Jest ezoteryzmem epoki kultury masowej, sprzedawanym na wolnym rynku idei i przesdw.15

Badacze i publicyci komentujcy fenomen Nowej Ery podkrelaj rozwarstwienie ruchu na nisze i wysze sfery, pitra, obiegi. Celn metafor New Age jest przywoany przez Krzysztofa Dorosza obraz wielkiego strumienia nioscego zarwno mnstwo miecia, jak i rnorodne skarby drogocenne, cho dostpne w rozproszeniu, w okruchach i uomkach. W artykule powiconym watykaskiemu dokumentowi na temat Nowej Ery Dorosz wskazuje na niejednorodno i rozpito midzy biegunami mistyki i szarlatanerii:

21