ANNA KRAWCZYK

Ciao czowieka w s wietle frazeologii gwarowej

Moje ciao jest nie tylko ciaem, jest organem percepcji i inicjatyw motorycznych, jest siedliskiem moich dos wiadczen , w s z y s t k i c h m o i c h d o s wiadczen (...). ki niemu nalez do s c w to rzeczywistos Dzie e wiata i do wszystkich rzeczy, wliczaja c : nawet sa dy wartos ce przechodza zawsze przez ciao. duchowa ciuja pie sowa Ludovica Robberechtsa, referuja cego pogla dy HusserZacytowaam na wste cie, wa czaja ce w kompetencje ciaa rwniez , la1. Takie uje rzeczywistos c duchowa od stuleci opozycja ciaa i duszy. Na to moz e budzic zastrzez enia. Wszak utrwalia sie ce sie oddzielic jednak Husserl powiada: Ciao daja , czy po prostu rz ne od Ja i tego, co , nie jest juz nazwano dusza ciaem, jest trupem2. tku artykuu o frazeologii somatycznej. Zobaczymy Nie przypadkowo te sowa na pocza s wkrtce, z e ciao i jego cze ci moz e suz yc wyraz aniu rz nych tres ci, rwniez psychicznych. przedstawic Pragne wyniki analizy semantycznej, ktrej poddaam 3054 wariantw ce gwarowej frazeologii somatycznej przedstafrazeologizmw. Moje obserwacje dotycza sie na c rz wiaam juz kilkakrotnie, przyjmuja ne punkty widzenia3. Tym razem skupie s sie we frazeologicharakterystyce poszczeglnych cze ci ciaa, ktrych cechy ujawniaja w ich znaczeniach implicite. zmach wyraz nie lub zawarte sa nadmienic orzec, z Musze , z e wybraam tylko te frazeologizmy, o ktrych da sie e cechy s ich znaczenie. Jak wiadomo, struktura semantyczna wyrazw jest cze ci ciaa konstytuuja zoz ona. W danym uz yciu dominuje zwykle jedna lub dwie cechy znaczeniowe, podczas sie na plan pierwszy w innych zastosowaniach wyrazu. Cechy te, gdy inne wysuwaja s odbiciem w paszczyz zwane najcze ciej semami, sa nie znaczenia tego, co ludzie postrze, co wyrz w jakiejs c przegla d cech gaja niaja rzeczy i co jest dla nich istotne. Tak wie cych we frazeologii, moz znaczeniowych nominw anatomikw, funkcjonuja e pos rednio rzucic s wiato na sposb widzenia i pojmowania ciaa ludzkiego w kulturze, ktra te wypracowaa. frazeologie kszos W moim materiale, ktry w znakomitej wie ci pochodzi z kartoteki Sownika gwar sie nazwy 65 cze s polskich, pojawiaja ci ciaa i substancji cielesnych. Podkres lam, z e to s cej. Grupuja sie one w sposb cze ci ciaa jest 65, bo ich nazw gwarowych o wiele wie ciaa ludzkiego, wok pie ciu centrw: naturalny, zgodny z budowa

144
1. gowa, w ktrej frazeologia gwarowa wyrz nia az 25 elementw: gowa, mzg/mzsy, za/zy, nos, wa s/wa sy, gi, czoo, twarz, wosy, wos, ucho/uszy, oko/oczy, powieki, rze b/ze by, je zyk, s usta, warga/wargi, za lina, podniebienie, z uchwy, broda podbrdek, broda zarost, gardo, krtan , grdyka; s 2. tuw, a w nim 18 cze ci: kark, piers /piersi, piers kobieca, puca, plecy, opatki, serce, dek, wa troba, z trznos pek, biodro, siedzenie, odbyt, bok/boki, z oa c , wne ci, brzuch, pe d pciowy; narza cioma cze s ka/re ce, ramie , don s s 3. kon czyna grna z dziewie ciami: re , pie c /pie ci, ki, palec u re ki, paznokcie u ra k, paznokiec gars c , palce u re ; cioma cze s ta/pie ty, 4. kon czyna dolna z pie ciami: noga/nogi, kolano, stopa/stopy, pie palce u ng; s cych okres 5. osiem cze ci ciaa nie maja lonej lokalizacji: skra, krew, z ya, z yka, szkielet, kos ci, szpik kostny, nerwy. Liczba elementw, wyrz niona w kaz dej z tych partii ciaa czowieka, jest wprost cych te nomina anatomica. A wie c proporcjonalna do frekwencji somatyzmw zawieraja s puja w 1816 wariantach frazeologizmw. Przewaga tej nazwy gowy i jej cze ci wyste ca. Grupa kolejna bowiem zawieraja ca nazwy cze s grupy jest, rzec moz na, miaz dz a ci s tuowia jest cztery razy mniej liczna (464 przykady). Nazwy kon czyny grnej i jej cze ci sie 368 razy, a dolnej 291. Nomina anatomica okres ce cze s pojawiaja laja ci ciaa nie c jest ich 15 razy mniej niz zlokalizowane zanotowano 115 razy, a wie somatyzmw cej gowy. z grupy pierwszej, dotycza gy, sporza Potraktowawszy badany przeze mnie zbir frazeologizmw jako tekst cia frekwencyjna wyste puja cych w nich nominw anatomikw. Okazuje sie , z dziam liste e ce gowe sa najcze stsze 405 przykadw. Na drugim miejscu pojawiaja wyrazy oznaczaja usta i oko/oczy 357 i 354. Potem kolejno: noga/nogi 257, re ka/re ce 236, je zyk sie sie frekwencja poniz 183, serce 145, nos 122. Pozostae odznaczaja ej 100. stos powania nazwy jakiejs s Cze c wyste cze ci ciaa we frazeologii jest informacja , ale nie wyczerpuje charakterystyki danego nomen anatomicum. Druga waz istotna na jest odpowiedz du na jakie cechy pojawia sie leksem sprawa na pytanie: dlaczego, ze wzgle du na jedna dominuja ca was we frazeologii? Czy ze wzgle ciwos c , czy moz e z powodu c odpowiedziec wielu rz nych? Chca na to, poddaam mj materia analizie, ktra pokazaa, s czaja swj dominuja cy udzia we frazeologii trzem gwnym z e nazwy cze ci ciaa zawdzie dkowac to: pooz rysom, ktrym moz na przyporza trzy typy semw. Sa enie w ciele, czyli ca okres d jakby topografia danego organu, suz a leniu kierunkw i odlegos ci; dalej wygla byc i cechy fizyczne, ktre, jako najbardziej znane kaz demu czowiekowi, moga punktem odniesienia przy opisywaniu innych fragmentw rzeczywistos ci i wreszcie funkcje dw ciaa, odsyaja ce gwnie do rz poszczeglnych narza nych czynnos ci i dziaan czowieka. s dzie przedDla uzmysowienia sobie hierarchizacji cech cze ci ciaa, nie od rzeczy be cych tych trzech typw semw we frazeostawic w tym miejscu wyniki obliczen dotycza , wynika, z logii somatycznej. Otz z materiau, jakim dysponuje e semy topograficzne sie na plan pierwszy w okoo 200 frazeologizmach, semy anatomiczne wysuwaja w ponad 100, natomiast funkcyjne w ponad 2500, z czego wniosek oczywisty, z e to dla ludzi najistotniejsze, i z funkcje ciaa sa e obraz ciaa zakodowany we frazeologii dzieje, w ktrym kaz somatycznej to przede wszystkim ciao w ruchu, w ktrym cos sie da s cze c dziaa zgodnie z was ciwym sobie przeznaczeniem. d nazw ciaa wyste puja cych we frazeologii pokaza, z one rwnomiernie Przegla e nie sa dem semantycznym. To znaczy trafiaja sie takie, ktre utrwaliy nacechowane pod wzgle

145
w jakims du na jedna tylko ceche , a sa takie, ktre tych sie zwrocie czy wyraz eniu ze wzgle wie cej az cech wykazuja do os miu. Zanim podam bliz sze dane kilka uwag na temat analizowac zek sposobu przypisywania cech nominom anatomikom. Staraam sie zwia dzy globalnym znaczeniem somatyzmu, a znaczeniem cze s mie ci ciaa. Zastanwmy sie puja cych przykadach: 1. T o p o l e n a nad znaczeniami wyrazu u c h o/u s z y w naste p r a w e u c h o t o j e m o j e, a t o n a l e w e u c h o t o m o j e g o s i a d a; 2. J e d en b e d z i e m i a c h o d n o i g o d n o, a d r u g i b e dzie sa m i a p o u s z y; 3. J a s u c h a a k a z a n i e j e d n y m u c h e m, b o j a, n o, o moim chorym chopie mys l a a; 4. T o j e c h y t r o w s k i, t e n m a noc be de chodzic z a u s z o m a; 5 . C a l u t k a n a u s z a c h. zkw frazeologicznych u c h o/u s z y wyWidac wyraz nie, z e w kaz dym z tych zwia puje ze wzgle du na inna ceche znaczeniowa 1. boczna cze s s ste c ciaa, 2. cze c ciaa ca wysoka poprzeczke na skali, jaka jest ciao, 3. narza d suchu, 4. wygrna, stanowia s raz enie z a u s z o m a jest metonimicznym okres laniem tej cze ci gowy, w ktrej mies ci mzg i 5. chodzenie na uszach jest czyms , z was dsie sprzecznym z natura ciwym porza na nogach). kiem rzeczy (chodzi sie puja c w ten sposb, ustaliam dla kaz s cech przypisanych jej Poste dej cze ci ciaa liste zykowo. Niektre cze s puja parami lub w wie kszej ilos je ci ciaa wyste ci, zdarza sie tylko wtedy, gdy cze s wwczas, z e dana cecha moz e pojawic sie c ciaa traktowana jest cznie. Najjaskrawszym tego przykadem jest opozycja cech oddzielnie, albo tylko gdy a w o s a i w o s w. Cechy w o s a to: 1. maos c , np. O n n i e m a z a w o s r o z u m u; 2. cienkos c , np. O w o s, a m y b y j u z b y l i z a b i ty; 3. sabos c , np. N a p r z e r w a n i u w o s a t o b y o. Cechy w o s w to: 1. duz a liczba, np. g a ; 2. wskazanie na K i e l o w o s w n a g o w i e m a m, t o b y m p r z y s i e kobiecos c , np. D u g i e w o s y, a r o z u m j a k u k o k o s z y; 3. wskazanie na wiek, np. S i w e w o s y s z a n u j c i e d z i e c i. Jak widac , zbir cech w o s a jest bny dla zbioru cech w o s w. Z tego powodu niektre cze s zupenie odre ci ciaa trakto a cznie w liczbie pojedynczej i mnogiej, a niektre oddzielnie. Liczba cech cze s wane sa ci naste puja co: gowa, usta 8; nociaa w s wietle frazeologii gwarowej przedstawia sie b/ze by 7; re ka/re ce, krew 6; oko/oczy, odbyt, siedzenie, palce u re ki, palec ga/nogi, za ki 5; ucho/uszy, kark, paznokcie u ra k, pie ta/pie ty 4; wos, wosy, wa s/wa sy, gardo, u re dek, bok/boki, jelita, pie s s nos, serce, z oa c /pie ci, kolano, kos c /kos ci 3; mzg/mzgi, sy, za/zy, je zyk, grdyka, piers troba, z rze /piersi, plecy, wa c , skra 2; pozostae 26 s cze ci ciaa ujawnia po jednej cesze. dzy znaczeniami caych frazeologizmw a struktura semantyczna Analiza korelacji mie s nazw cze ci ciaa doprowadzia mnie do wyrz nienia ogem 44 semw, w tym 7 topograficznych, 11 anatomicznych i 26 funkcyjnych. czniki medyczne czy biologiczne, dotycza ce organizmu ludzGdyby porwnac podre o czowieku utrwalona we frazeologii okazaoby sie , z kiego, z wiedza e informacje s pokrywaja . Pewne spostrzez w nich zawarte tylko cze ciowo sie enia, ktre na zawsze zyka, zgodne sa z danymi naukowymi, inne zas dawne naiwne weszy do je powtarzaja dy. sa c w tym miejscu systematycznie przedstawic s Nie moga wszystkich cze ci ciaa utrwa tylko o niektrych. lonych we frazeologii wraz z przypisanymi im cechami, napomkne od stanu w polskim je zyku Chodzi mi o te wypadki, gdy stan w gwarach rz ni sie z tradycji kulturowych europejskich, nie sa zas literackim, a takz e o te, ktre wynikaja uniwersalne. przeniesienia funkcji jednej cze s s Osobliwos ci gwarowe dotycza ci ciaa na cze c ciaa

146
, sa siaduja ca . Jeden przykad, w ktrym wyraz , inna enie z a u s z a m i oznacza gowe , podaam juz mzg, a co za tym idzie spryt i inteligencje wyz ej. Oto drugi, podobny: O n zasta piono tu ma z en w k a r k u, a l e n i z a d n a g o n i e c h c e. G o w e pne przypadki dotycza b r z u c h a. W miejscu tego leksemu moz k a r k i e m. Naste e nazwa jego fragmentu, elementu widocznego i zewne trznego: O n m y s pojawic sie li p k u najwaz sprawa dla niego jest jedzenie. Moz lewiedno o pe niejsza e zamiast cego s przednia cze s wyrazu b r z u c h oznaczaja rodkowo-dolna c tuowia (definicja pic d e k: J e j z z oa t ros n i e lub O n a j e s t o b z arta A. Wierzbickiej)4 wysta z i tem u ona ma ten wielki z t o kobiecie w cia y pozamaz en skiej. gwarowa jest to, z zyku literacSpecyfika e az w 37 przypadkach wyrazy, ktrym w je s kim odpowiada s i e d z e n i e (wedug Wierzbickiej: dolna tylna cze c tuowia)5 wyste w znaczeniu cze s trawienie. Dziwnym zbiegiem okolipuja ci ciaa, w ktrej odbywa sie udokumentowane cznos ci rwniez 37 razy b r z u c h i jego synonimy gwarowe sa w analogicznych frazeologizmach, np. M a s z f u l r z y c i tem u ci nie smaka i O n j a c y o s w j b a n d z i o c h d b a, z e b y b y p e n y. Trawienie odbywa w dolnej cze s zyk literacki przyja na oznaczanie tego miejsca wyraz sie ci tuowia. Je cze s cej wne trznos b r z u c h, czyli nazwe ci pokrywaja ci z przodu, natomiast w gwarach zyka literackiego wymaga rwnoprawne jest spojrzenie od tyu6. Norma stylistyczna je cych tej cze s siada. unikania wyrazw dotycza ci ciaa, na ktrej sie zabawne dublety, Brak tabuizacji w tej dziedzinie w dialektach powoduje, z e istnieja ce w gwarach i je zyku literackim mys sama , lecz rz wyraz aja l te nymi s rodkami. W gwarowych brzmieniach znanego przysowia G d y g o w a s i w i e j e, t o s e r c e s z apuja : t y , z a d e k i ich synonimy. Prawdopodobnie to l e j e, zamiast s e r c e wyste obficiej i wczes wersja z s e r c e m jest eufemizmem w stosunku do tej drugiej, zreszta niej udokumentowanej7. tnos S e r c e w przysowiu tym odsya do uczucia, namie ci, mios ci to jedno z jego znaczen symbolicznych zadomowionych w naszej kulturze. We frazeologii gwarowej cych serce jako miejsce, w ktrym przez zanotowano 111 przypadkw traktuja ywa sie w zwrotach i wyraz cych temperaemocje. Mniej, bo 32 razy, pojawia sie eniach okres laja ment i charakter czowieka, np. Z a w s z e d o z d r o w i a d o b r e g o t r z e b a s e rz c a w e s o e g o; T o k o l c z y s t e s e r c e, n i e u p r o s i g o. Z sercem wia e sie tos dzic rados c , smutek, z al, mios c , gniew, rozpacz, dobroc i zawzie c . Moz na by sa , z e jest patrzy, a ze bami gryzie. Tymczasem porwnanie to rwnie naturalne jak to, z e oczyma sie z danymi z innych kultur poucza, z e nic podobnego. Dictionnaire des symboles podaje, z e to tylko Zachd uczyni z serca siedlisko uczuc . Wszystkie inne ludy staroz ytna Grecja, w sercu inteliIndie, Arabowie, Egipt, rz ne plemiona Indian amerykan skich lokalizuja , intelekt i intuicje 8. gencje s s trobe Spjrzmy w ten sposb na dwie jeszcze cze ci ciaa, a raczej na cze c ciaa wa cielesna z i substancje c . Materia dialektalny zas wiadcza tylko raz uz ycie we frazeo t r o b a w zwia zku z jej rzeczywista funkcja , trawienna : O r g a n i s t a logii wyrazu w a t r o b a co znaczy, z mia ju wszystkie jaja pod wa e juz je zjad. Szes c razy troba to cze s wa c ciaa, ktra bierze udzia w przez ywaniu emocji, i to okres lonych, negatywnych (zmartwienia, z alu, gniewu, urazy), np. C o s i k g o g r y z o n a w a t r o b i e; t r o b i e, b o j a k i s i k m a r k o t n y b y ; G o d e j c o m o s z n a w a dokuczyc Wygryz c komu pieczonke komu mocno. Zestawienie z materiaem etnolingwistycznym innych kultur pokazuje, z e nie jest to jedyne symboliczne znatrobie przypisuje sie odpowiedzialczenie nadawane temu gruczoowi. Otz w islamie wa tnos zykach Dalekiego Wschodu wyraz t r o b a znacza nos c za namie ci, a w je enia z w a

147
wa trobe za z stwa. Zjadano odwaga. W Chinach uwaz a sie rdo siy, cnt wojennych i me trobe pokonanego wroga, aby przyswoic 9. Dodam, nawiasem, tam wa sobie jego odwage z e przekonanie to byo z ywe jeszcze w czasie II wojny s wiatowej, kiedy niektrzy Japon czycy czynili to samo z pokonanymi Amerykanami. c reaguja ca Z we frazeologii gwarowej peni dwie role. Po pierwsze jest substancja trzne. Pie c cych jej nazwe mwi o silnych doznaniach na bodz ce zewne zwrotw zawieraja d z e z psychicznych, np. J a k o m y z a t e p i e n i a y l i, o t y m n i e t r z e b a a z za ni mwic , b o s i e c c z o w i e k o w i r u s z a; J a m y s l a a, z e sie i z k n i e. Po drugie z gryze e z c pe c powoduje przykry, ktliwy, konflikto eby z wy charakter, o czym mwi fraza: Z c i n i e b y o, t o i z o s ci by w c o czowieku agodnym, spokojnym powie sie : T e n n a s n i e b y o, a wie czowiek jest bez z c i. Takich uz yc jest cztery. Tymczasem w krajach muzuman skich z c to cierpienie, bl, zas w Kambodz y i Laosie odwaga. Co roku przy. Nacierano tez gotowywano tam napj z z ci ludzkiej, ktry mia wzmocnic przywdce gowy soni bojowych10. z cia c znaczenia symboliczne cze s Przykady podobne moz na by mnoz yc . Porwnuja ci ciaa zyku, moz utrwalone w zwyczajach, wierzeniach, ale i w je na stopniowo dochodzic do oddzielenia tego, co naturalne, od tego, co kulturowe. Choc ciao ludzkie jest obiektem , z uniwersalnym, w zasadzie jednakim we wszystkich cywilizacjach okazuje sie e w poj znaczne rz c innymi dziedzinami mowaniu go istnieja nice. Cz dopiero, gdyby zaja sie zyka. Badania tego rzeczywistos ci utrwalonymi w warstwie semantyczno-symbolicznej je , jak nierozdzielnie je zyk zwia zany jest z kultura i jak niezbe dne jest szukatypu pokazuja zykowych faktw z kultury. Z drugiej strony nie w ustalonych od dawna strukturach je cze sto dopenienie i wyjas elementy kultury materialnej i duchowej stanowia nienie tego, zyku. co zakodowane w je

Przypisy
L. R o b b e r e c h t s, Za Husserlem: moje ciao, Teksty 1977 nr 2, s.100. ibid., s.187. 3 s zkw Por. moje prace na ten temat: Cechy cze ci ciaa jako tworzywo semantycznej struktury zwia frazeologicznych (na materiale gwarowym), [w:] Z problemw frazeologii polskiej i sowian skiej I, pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocaw 1982, s.135143; Frazeologizmy mimiczne i gestyczne. Na materiale gwarowym, Socjolingwistyka 5, pod red. W. Lubasia, Warszawa 1983 s.137144; Semantyka a skadnia we frazeologii zyka do somatycznej (referat wygoszony na XLI Zjez dzie PTJ dnia 16 IV 1983 w Krakowie); Przez poznanie je zki frazeologiczne o znaczepoznania czowieka (w druku); Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Zwia s niach motywowanych cechami cze ci ciaa (praca doktorska w druku). 4 s A. W i e r z b i c k a, Rozwaz ania o cze ciach ciaa, [w:] Sownik i semantyka. Definicje semantyczne, pod red. E. Janus, Wrocaw 1975, s.96. 5 ibid., s.96. 6 Sygnalizowaam juz to zjawisko w artykule: Co wiemy o frazeologii gwarowej, [w:] Z problemw frazeologii polskiej i sowian skiej III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocaw 1985, s.135. 7 ga przysw i wyraz Nowa ksie en przysowiowych polskich, pod red. J. Krzyz anowskiego, t. I, Warszawa 1969, s.644 nr 76. 8 J. C h e v a l i e r, A. G h e e r b r a n t, Dictionnaire des symboles. Mythes, rves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres, Paris 1969, t. II, s.5560. 9 ibid., s.335. 10 ibid., s.335.
2 1

148