MAGORZATA MAZURKIEWICZ

Kamien piorunowy w polszczyz nie i kulturze ludowej (Szkic hasa do Sownika ludowych stereotypw je zykowych)
grupe synoniNazwa k a m i e n p i o r u n o w y posiada w polszczyz nie ludowej spora mw i rwnowaz nikw semantycznych1: kamien , kamien piorun ski, kamyj piorunw, kamien od pioruna, kamien spady z nieba; kamyszek piorunowy, kamyszek od pioruna, kamyszek gromowy, kamyszek grzmotowy; kamyszczek piorunowy; kamyczek z pioruna; dek; pra tek, pra tek Boz tek piorunowy; pra t, pra t od pioruna; kamien uraz ny; pra y, pra cik, pre cik od pioruna; strzaa, strzaa piorunowa, strzaa z pioruna, strzaa od pioruna; pre strzaka, strzaka piorunowa, strzaka od pioruna, strzaka Boz a; palec, kamienny palec, diabli palec, palec diaba, czarci palec, palec czarta, palec Boz y, palec Pana Jezusa; palec mudz Berkuna (Z ); paluszek Boz y, paluszek Pana Jezusa, paluszek Matki Boskiej, paluszek czarta, diabli paluszek; diabli paznokiec , czarci paznokiec , zego paznokiec ; laska piorunowa; klin, klin od grzmoty, klin piorunowy; kula piorunowa, kula od pioruna; kulka, kulka piorunowa; piorun, iskra z pioruna, grom, grzmot; kamionowy piorun; (rzad.) krzemien , skrzemien , skaka, rupiec , giega2. kszos Wie c spos rd tych nazw to dwuczonowe zestawienia, w ktrych jeden z czonw cia nadrze dnego (funkcjonuja cego czasem okres la przedmiot przez wyznaczenie jego poje zek tego przedjako samodzielna nazwa tego przedmiotu), a drugi czon akcentuje zwia tymi. miotu z piorunem, diabem, rzadziej Bogiem i s wie onomazjologiczna pierwszego, gwnego czonu nazwy: k a m i e n Podstawe , p r a przewaz t e k, s t r z a a, p a l e c, l a s k a, p a z n o k i e c , k l i n, k u l a stanowia nie du przedmiotu: wyduz cechy wygla onego i zaostrzonego na kon cu (kula ma tu znaczenie nie bryy geometrycznej, ale pocisku). puja cy: to prntek, taki okrngy Lud opisuje kamien piorunowy w sposb naste gSow22); Taki kamien prntecek, f s rotku jurke ma (KupWe piorunowy, szeroki na dwa katy, i pe ka na krzyz palce, jest dugi i bardzo se w oboku, zaczym uderzy gdzie w dom albo drzewo. (Kolb46kal46etn); (...) kula. Taka w mierze taki jakby mj palec, tak szwaj

150
owata (BigElnr58); No tak jakies dziesin c , dwanas cie centymetry tak jakby wosk (...) daa (strzaa piorunowa) jak u krowy rg (TN419BKsie z (BigElnr58); (...) tak wyga o nim takz pol1984AD). Mwia e w ten sposb: Kiedys byli takie jak kamyczki. Nazywali z e to kula piorunowa (BigElnr58). to opisy etnograficzne (np. MoszKult2, 623etn., Wisa6, 400etn., MazuPotwierdzaja barwe strzay piorury), a takz e objas nienia sownikarzy; niektre z nich bliz ej precyzuja nowej: kamien wielkos ci i ksztatu palca, koloru brunatnego (Szym3,363), (kamien dzy opoka lub na czystem polu kamien piorunowy to) znajdywany mie cienki, piramidalnie cy, koloru bursztynowego, ktry po rozazakon czony, dwa do trzech cali dugos ci maja cy sie , pokazuje (Kolb17Lub78nr8etn.), maniu gwiazdkowy odam do s rodka koncentruja (piorunowy kamyszczek) to lancetowaty kamien bursztynowego koloru, szkielet dawnetka belemnit (Ba kSow117 sowniczek ok. Kramska). go z yja ce wygla du sa wymieniane rzadko. Kamien Cechy nie dotycza piorunowy jest ostry (TN437AKrasiczyn1985HM) lub ma ostry koniec (Kolb46Kal461etn.), w przeciwien z , z stwie do wosku jest cie ki (BigElnr58), ale trudno okres lic jego twardos c . Mwi sie e kula piorunowa jest twarda Moz e nawet nie kaz dy kamien taki twardy jest (BigElnr58), ale moz na spotkac i takie porwnanie: i to w podobien stwie byo no ja wiym jakby to tki kos istotna dla kamienia piorunowego wypada nazwac ? Mie ci (BigElnr58). Za ceche c chyba uznac ca zreszta w s wie jedynie ostros c , pozostaja cisej korelacji z jego ksztatem, sowa k a m i e n a takz e etymologia . w tym miejscu dokadniej. Franciszek Sawski Etymologii tej warto przyjrzec sie zyka polskiego mwi o kamieniu co naste puje3: Dow Sowniku etymologicznym je : lit. akmuo, akmens, ot. akmens ts. kadnego odpowiednika ie. nie ma. Najbliz ej stoja (ak men), stind. s ma, s man kamien , skaa, niebo (wedug Reichelta IF XXXII 2357 sklepienie niebios pojmowano w najdawniejszych czasach ie. jako kamieniste), awest. asman ts. (*ak men ), gr. kowado; niebo (ie. *ak men albo * tych wszystkich wyrazw jest ie. rdzen ak men ). (...) Podstawa *ak, *ok ostry lit. amuo, ot. asmens ostrze. (...) Inna (p. ostry, oseka, oset), por. identyczne budowa ( mer ) reprezentuja wyrazy germ. (nagosem bliskie sow.): stgniem. hamar, formacje dzia pochodzi wie c z okresu kamiennego), stnord. niem. Hammer mot (nazwa narze dem semantycznym kamien c to pierwotnie cos hamarr tez skaa. Pod wzgle wie ostrego; zwia zek (...). Tomasz W. Gamkrelidze i Wiaczesaw W. Iwanow szczeglnie podkres laja zyku indoeuropejskim samo sowo zykach indoeuropejskich4: W je kamienia i nieba w je kamien oznacza takz e i niebo, rozumiane jako kamienne sklepienie: por. stind. asman dzie, kamienny mot, kamien skaa, kamienne narze Gromowadcy, niebo; por. awest. asman kamien , niebo (podkr. MM) Znaczenie etymologiczne drugiego czonu nazwy k a m i e n i a p i o r u n o w e g o ce, chociaz da ce przedmiotem dyskusji5. Niewa tpliwie jest rwnie interesuja do dzis be zane z nazwa boga nieba sowo p i o r u n podstawa onomazjologiczna nazwy jest zwia i byskawicy Peruna / Perkuna (s wiadczy o tym takz e nieco znieksztacona z mudzka nazwa kamienia piorunowego p a l e c B e r k u n a). Spos rd etymologii dwie szcze na uwage : wg Brcknera Perun jest co do pochodzenia identyczny z litew. glnie zasuguja b, celt. Hercynia silva), z Perkunas (a dalej z Fjorgyn i ac. quercus da e jednak rodzima ), przechodza c przez postac postac *Perkyn: ulega wpywowi czasownika pero (pol. piore bu, i oczywis cego, domys Peryn: na Perun: (od boga de cie gromu, na boga bija lne ce sie gromami). Wg Iwanowa juz w dobie ie. istniay dwa warianty imienia rz nia lub nieobecnos k . Dowodem jest dla niego (jak wczes obecnos cia cia niej dla A. Goetzego i R. Jakobsona) hetycki wyraz peruna skaa i wzmianka w pies ni o Ullikumi, z e

151
skaa porodzia bogu Kumarbi syna, podobnie jak Fjorgyn miaa porodzic Tora. Por. w tym zku wierzenia sow. o tzw. strzakach piorunowych (belemnitach), nazywanie gr zwia zywac grami Peruna, a na Litwie Perkuna. Z drugiej strony moz na nawia wspomniane cie nazwy wyrazy do grec. piorun, przeksztacenia starszego *perauns. Zaginie s misjonarzy chrzes u cze ci Sowian moz na tumaczyc prawem tabu, jak i agitacja c6. Do ciekawych wnioskw doszli w swojej pracy Issliedowanija w obasti sawianskich driewnostiej Wiaczesaw W. Iwanow i Wadimir N. Toporow7. Dokonali oni rekonstrucym ze swoim przeciwnikiem, kcji mitu o bogu piorunw, Perunie Perkunasie, walcza mijem. Z mij chowa sie przed Perunem pod istotami z Z ywymi (czowiekiem, koniem, i in.), drzewem i kamieniem, zosta jednak pokonany i skry sie w wode , oczyszkrowa ca ziemie . W wyniku analizy tego mitu atrybutami Peruna okazay sie gra, da b, czaja niebo, czterodzielnos c , kon , wz, bron kamienna i metalowa, topr, mot, strzaa, gromc tu atrybutem, narze dziem i bronia bstwa, co ma s zek ogien . Kamien jest wie cisy zwia wyz sowa k a m i e n z przytoczona ej etymologia . zania mie dzy kamieniem i PeW materiale polskim nie ma tak bezpos redniego powia zek kamienia piorunowego i pioruna. W niektrych runem, ale bardzo wyraz ny jest zwia okolicach kamien piorunowy bywa cakowicie utoz samiany z piorunem i posiada jego na przykad, z was ciwos ci. Mwia e P i o r u n, jest to wielki ognisty kamien (Lud12,65Ropczyce), (piorun) to taki kamien , strzaka muzio (SzyfZwycz157Warmia i Mazury) oraz z e P i o r u n jest to k a m i e n ; posiadanie takiego kamienia sprowadza s do domu szcze cie(ZWAK11,3,3okol. Sawkowa, pow. olkuski, etn.). Strzaka piorunozuje wa to iiskra prunova skamen aua (KupSow68), a w niektrych regionach obowia e ber ka : N ka , bo to je gr nawet zakaz dotykania jej re tego w ra mot, je b ce mogo oc e czasem piorunowej strzaki (belevpalc (KupSow70Kaszuby), Kiedy dotkniesz sie mitu), to zaraz strzeli w ciebie (Wisa4, 109wies Krynice, Lubelskie, etn). Uwaz ano, z e kamien piorunowy mg uderzyc w dom i spowodowac poz ar (Kolb46Kal46etn.) lub tez z boko w ziemie . Inforw drzewo (TN419BKsie pol1984AD, BigElnr58) i /lub wpas c ge mator opowiada: Kiedys byli takie jak kamyczki. Nazywali z e to kula piorunowa. e uona jidzie tam siedem metry w ziemie, a pz Drzewo uobdzieraa, to z e kula. Z nij wychodzi co rok wyz y, pz nij za te pare lat dochodzi na wirzch (BigElnr58). Wierzenie bokos wpada to jest szeroko rozpowszechnione, rz nie okres lana bywa tylko ge c , na jaka strzaka (np. 7 okci, 7 metrw, 40 arszynw) i czas, po jakim wychodzi na w ziemie wierzch (np. 7 lat, 40 dni, 15 lat) (zob. BigElnr58, KupSow68, MoszKult2, 492etn., przekonanie, z ZWAK9,3,60 Pin czowskie, etn.). Sporadycznie spotyka sie e (...) tuz za sto (choc gromem tym kamieniem (piorunowym) leci cze nie zawsze) drugi kamien , co sie sama strone , jak i tamtem kamien nazywa (do kartacza kuli podobny), na te , co zapali, to ten drugi zaraz w niego bije i gasi, bo to dobry kamien (Kolb46Kal461Sieradz, Szadek, etn.). sie odnalez W zebranym materiale daja c s lady mitu zrekonstruowanego przez W. Iwata modyfikacja tego mitu. nowa i W. Toporowa, przy czym zachodzi dos c daleko posunie mija zaja c Miejsce Peruna moga : Pan Bg, Archanio Micha, s w. Eliasz, panetnicy, zas Z szatan, niegrzeczne dziecko, Turcy, latawiec; np. Piorun jest gromem, ktrym Archanio sie one przed jego pociskiem do domw, cerkwi Micha razi szatanw; przyczem kryja c na to, ciska strzay piorunowe za nimi iwz ywe stworzenia. Archanio Micha niezwaz aja i niszczy szatanw wraz z ich schroniskiem (Kolb34Chem255przypisy); Tamz e (w . Eljasz (sic!) strzela do Chemskiem) strzay piorunowe lud nazywa kulami, ktremi S szatanw. od pioruna, to znaczy, z Gdy budynek lub stg spali sie e djabe zosta trafiony i ubity,

152
. Eljasz chybi. Najpewniejsze schronienie djabu od tych pociskw jest pod a jes li nie, to S odbijaja (Kolb34Chem255przypisy); Kaz kamieniem, bo od niego kule sie dy panetnik gu j e d n e g o r o k u wybi t r z y ma od Boga Najwyz szego przykazane, aby w cia c i latawcw. Sta d jedni z p a n e t n i k w strzlaja do latawcw w powiedziewie trzu z fuzyj p i o r u n o w y m i l a s k a m i, a drudzy za tymi strzelcami panetnikami gna (ZWAK9,3,60koo Kielc, etn.); Gdy grzmi groz dziechmury na powrozach cia a dziecie niegrzeczne, Bg zabije was kula z nieba! (Wisa8, ciom: Jez eli be z pies 721Rogoz no, etn.). Ostatnie przykady pochodza ni ludowych (w zebranym materia to jedyne wysta pienia omawianych tu nazw w pies le sa niach): Bodaj ci, hultaju son ce nie s wiecio, Kiedys mnie nie kocha, nie byo. zwodzic mie zabiy Bodaj cie piorunowe strzay, nieszcze s Bodaj cie cia za mnie spotkay. (ZWAK2,3,108Lubicz; por. Kolb42Maz225nr1820) (O wojnie Sobieskiego z Turkami) Zobaczywszy Bg Najwyz szy, z nieba wysokiego spus ci na nich dyszcz kamienny, wybi do jednego. (Krzyz Kuj1, 188nr642Bieganowo, pow. Aleksandrw Kuj. pies n hist.) na ziemie w czasie grzmotu Znane jest takz e wierzenie, z e kamienie piorunowe spadaja (Szym3,363) lub z e staka taka, to z poruna. Staka spada s puweta na droge, porun jo ste jest przekonanie o tym, z zrobi (KupSow68). Cze e strzaka piorunowa powstaje kSow82, z piasku i z wiru stopionego w wyniku uderzenia pioruna (np. BigElnr58, Ba Wisa8, 721Rogoz no etn., KupSow68, Kolb46Kal1470etn.) lub tylko w miejscu uderzenia piorunu (MAAE10,132Wola Zgobien ska, etn.; MAAE10, 128Socina, etn.). przynoszone Odmienne od przytoczonych jest wierzenie, z e kamienie piorunowe sa , moz przez wiatry: (...) kamienie piorunowe, co spady, to w ziemi i na polu lez a na je sto po sto lat w ziemi sa i rosna . A jak w grze w chmurach znalez c , one tam cze takie wichry, takie tan gaja nazad do siebie choc powstana ce, to te wichry wcia by najwie , a to pe ka i spada na ziemie ksze kamienie, a potem przy deszczu z haasem puscaja (Kolb46Kal461etn.). Zapis ten, aczkolwiek jednostkowy, jest zgodny z przekazami mcymi o tym, z wia e kamienie zostay przyniesione przez wiatr8. c czasem kamieniom piorunowym takz Swiadomos c ludowa przypisuje wie e odwrotny trza ziemi ku jej powierzchni (por. kierunek ruchu: od dou ku grze, i to nie tylko z wne wyz ej), ale rwniez z powierzchni ziemi ku niebu. W takim przypadku strzaka piorunowa bywa jednak przenoszona do nieba przez wiatr (Kolb46Kal461etn.) lub panetnika, tj. przez na ziemi: Laska piorunowa, kiedy wyleci tych, ktrzy spowodowali jej znalezienie sie w ziemie na s i e d m okci ge bokos przy wystrzale z fuzyi panetnika, zapada sie ci; w gre , a po upywie siedmiu lat juz znajduje potm co rok o jeden okiec podnosi sie sie ktry z panetnikw spostrzez na samj powierzchni. Kiedy ja e, w swym przelocie po na ziemie i do dalszego uz szlakach chmur, to lotem byskawicy spuszcza sie ytku z soba zabiera (ZWAK9,3,60Pin czowskie, etn.). zane z nazywaniem strzaek piorunowych palcem Pana Jezusa, palcem Wierzenia, zwia

153
diaba itd. (por. wyz ej), ktrych brak w zebranym materiale z ziem polskich, odnalez c one wspomniane moz na atwo na terenach ruskich. Warto je tu przytoczyc , gdyz wyjas niaja niektre zastosowania kamieni piorunowych. Biaorusini, nazywaja c nazwy i tumacza , z palce, belemnity identycznie jak Wielkorusini (czarcie palce), opowiadaja e czarci traca c sie ze soba po nocach (MoszKult2,623etn.); Tak belemity, znane u Wielkorusw bija czarcich palcw (...), sa przez nich przypisywane niekiedy wodnikom; albo pod nazwa to palce wiedz tez lud prawi, z e sa m i czarownikw, poodamywane podczas wzajemnych belemnity palktni i walk (MoszKult2,623, etn.); Niektrzy Litwini znw nazywaja cami aumy, tj. istoty w rodzaju naszej boginki (...) Obok tego istnieje na Litwie wersja, to brodawki piersiowe aum albo kaukw (k a u k a s), tj. istot wedug ktrej belemity sa d nazwy dla wspomnianych skamielin: l a u m s w rodzaju naszych kras niakw itp. Sta albo k a u k s p e n n i s (MoszKult2, 623, etn. i przyp.2); O Legin cach kaukaskich pic wiemy, z e gdy w ktrejs z ich chat ma nasta pord, natenczas mieszkan cy poszukuja siadw palca mitycznej z cej aumie czy bogince, zwanej u sa en skiej istoty, odpowiadaja bowiem, z cie go bogince, u nich a l p a b; wierza e w palec zdobyty jakoby przez odcie schwytanej niegdys przez czowieka odstrasza, owego demona od pooz nicy. Otz niemal strzake w postaci belemnita (MoszKult2, 623624 etn.). napewno chodzi tu o piorunowa miec Kamienie o tak niezwykym pochodzeniu musza tez niezwyke was ciwos ci. czowieka, ktry posiada taki kamien Przede wszystkim chronia , od pioruna (SzyfZ je wie c w progu nowej wych157Warmia i Mazury, etn.; MoszKult2, 491etn.), kadzie sie budowli (Wisa3, 496Sieradz, etn.), umieszcza pod dachem domu (GieyMit65), wkada do cia (Wisa3,496Sieradz etn.), gdy zas burza, biora kamien kolebki niemowle zbliz a sie go trzykrotnie, wymawiaja czarodziejskie zakle cia i ciskaja nim piorunowy, obracaja zasuguje zwyczaj eston w drzwi izby (Wisa3, 496Sieradz etn.). Na uwage ski pocierania gowy w czasie pierwszego grzmotu kamieniem piorunowym, co ma nadac gowie twardos c kamienia i zabezpieczyc czowieka przed uderzeniem pioruna (MoszKult2,492etn.); na ziemiach polskich zwyczaj ten jest znany, bez precyzowania, tez ma byc to kamien piorunowy. Strzaka piorunowa chroni tez przed zymi mocami (MoszKult2, 491etn.; cia. Ponadto GieyMit65) i takz e z tego powodu bywa wkadana do kolebki niemowle , jez go pod pacha (Wisa14,757pow. kamien piorunowy chroni przed kula eli nosi sie pos Putusk, etn.). Sporadyczne sa wiadczenia kadzenia strzaki piorunowej do dziez y, aby zaczarowanej strzelby (Wisa lepiej rs chleb (Wisa3,496 Sieradz, etn.), pocierania nia lemiesza, ktrym nalez cej 14, 756 pow. Lipno, etn.), pocierania nia y przyorac oset, aby wie nie rs (KupSow69). Druga grupa wierzen dotyczy leczniczych was ciwos ci, przypisywanych kamieniowi chore miejsce, albo ktry sie trze i podaje choremu do piorunowemu, ktrym pociera sie , wdka lub mlekiem; bola ce miejsca zasypuje sie czasem proszkiem wypicia z woda puja cych z utartego kamienia. Zastosowanie strzaki piorunowej dotyczy zwaszcza naste t), ran dolegliwos ci: blu brzucha i gowy, poderwania, chorb oczu (u ludzi i zwierza z s i wrzodw, cie kiego porodu, uroku, febry, otrza nienia, przestrachu, amania w kos ciach, i krwotokw, brodawek, blu ze bw, tracenia mleka przez krowy9. plucia krwia dziwic Wobec tak istotnych cech kamienia piorunowego nie moz na sie temu, z e s znalezienie i posiadanie go jest uwaz ane za szcze cie i dar losu (Wisa3,495496Sieradz, etn.; ZWAK11,3,3okol. Sawkowa, pow. olkuski, etn.; GieyMit65). otaczano strzake piorunowa , wyraz takz Czes c , jaka a sie e w zachowanych resztkach zakazw jej uz ywania i dotykania (SzyfZwycz157Warmia i Mazury, etn.; MoszKult2,490492etn.; MoszAtlas3nr4; KupSow70Kaszuby; Wisa4, 109wies Krynice, Lubelskie, etn.).

154
Kamien piorunowy zatem w polszczyz nie i kulturze ludu polskiego to kamien taki jak dzi sie , z z nieba jako postac palec, zaostrzony na kon cu, o ktrym sa e spada na ziemie pioruna lub razem z piorunem, albo tez powstaje ze stopionego piasku, gdy piorun uderza . Moz dziem walki bogw, Boga i s tych przeciwko zym mocom, w ziemie e byc narze wie kary. Uwaz , z a jego uderzenie forma a sie e chroni czowieka od piorunw i zych si, a odpowiednio uz ywany moz e przywrcic mu zdrowie. Znalezienie strzaki piorunowej s jest uwaz ane za szcze cie.

Przypisy
1 Zebrany materia nie pozwala na precyzyjne odrz nienie od siebie synonimw i rwnowaz nikw semanty one opisywane a cznie. cznych nazwy kamien piorunowy, dlatego w tym artykule sa 2 udokumentowane w kartotece do Sownika etnolingwistycznego oraz w pracy W. KupiPodane nazwy sa zyka polskiego. Warszawa 1969. W tym opraszewskiego, Sownictwo meteorologiczne w gwarach i historii je tez powania tych nazw na polskim terytorium cowaniu znajduje sie opis geograficznego zrz nicowania wyste zykowym. je 3 zyka polskiego, T.2. Krakw 1965, s.3738 F. S a w s k i, Sownik etymologiczny je 4 T. W. G a m k r e l i d z e, W. W. I w a n o w, Indoewropiejskij jazyk i Indoewropiejcy. Riekonstrukcija i istroriko-tipoogiczeskij analiz prajazyka i protokultury. T.2. Tbilisi 1984, s.667. 5 zyka polskiego. Warszawa 1957, s.414; W. W. Por. np. A. B r c k n e r, Sownik etymologiczny je I w a n o w, K etimologii baltijskogo i slawjanskogo nazwanija groma, Woprosy jazykoznanija 1958/3, s.101 111; W. W. I w a n o w, W. N. T o p o r o w, Issliedowanija w obasti sawjanskich driewnostiej. Moskwa 1974, s.330, 75102; H. o w m i a n s k i, Religia Sowian i jej upadek (w. VIXII). Warszawa 1986, s.99109; i in. 6 Sownik staroz ytnos ci sowian skich. Encyklopedyczny zarys kultury Sowian od czasw najdawniejszych do schyku wieku XII. Red.: W. K o w a l e n k o, G. L a b u d a, T. L e h r S p a w i n s k i, T.4. Wrocaw 1970, s.65. 7 W. W. I w a n o w, W. N. T o p o r o w, op. cit., s.4179. 8 M. M a z u r k i e w i c z, Kamien : dzieo Boga czy diabelska sprawka? Akcent 4 (26) 1986, s.53. 9 Kamien piorunowy jako lekarstwo (oglnie): MoszKult2,491etn., Wisa3, 496Sieradz, etn., Wisa20, 61owicz, etn., Kolb46Kal470etn., MAAE10, 132Wola Zgobien ska, etn., KultludMiW439etn., SzyfZwycz157Warmia i Mazury, etn., BigElnr58; od boles ci: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., BiegLecz184, Wisa 20, 61owicz, etn., MAAE10, 140Wola Zgobien ska, etn., Kolb17Lub78nr8etn., BigElnr58; od poderwania: MoszKult2, 491etn., BiegLecz230, Wisa8, 721Rogoz no etn., Wisa 20,61owicz, etn. KupSow68; na choroby oczu: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., Wisa8, 721Rogoz no, etn., Wisa 14, 466 etn., KupSow68, BigElnr58; gSow22, Kolb42Maz 320etn.; dla uatwienia porodu: na rany i wrzody: Wisa 14, 466etn., KupSow68, KupWe MoszKult2, 491etn., Kolb7Krak146nr27d, etn.; od uroku: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., Kolb17Lub78nr8etn.; : Wisa14,466etn.; przeciwko otrza s na febre nieniu: Kolb17Lub78nr8etn.; na przestrach: Wisa12,59Przeworsk, i krwotoki: BiegLecz96; na etn., KupSow68; na amanie w kos ciach: Lud8,57Krotoszyn, etn.; na plucie krwia bw: KupSow68; gdy krowy traca mleko: GieyMit65, MoszKult2,491etn. brodawki: BiegLecz129; na bl ze

Rozwia zanie skrtw cytowanych z rde

kSow P. Ba k, Sownictwo gwary okolic Kramska na tle kultury ludowej. Wrocaw 1960. Ba BiegLecz H. Biegeleisen, Lecznictwo ludu polskiego. Krakw 1928. BigEl Materiay bigorajskie. [w:] Etnolingwistyka84. Wyd. UMCS, Lublin (w druku) GieyMit A. Gieysztor, Mitologia Sowian. Warszawa 1986.

155
O. Kolberg, Dziea wszystkie, Wrocaw 1961 Kolb7Krak t.7 Krakowskie III Kolb17Lub t.17 Lubelskie II Kolb34 Chem t.34 Chemskie II Kolb42Maz t.42 Mazowsze VII Kolb46Kal t.46 Kaliskie Sieradzkie Krzyz Kuj1 B. Krzyz aniak, A. Pawlak, J. Lisakowski, Kujawy. T.1. Krakw 1974 KultludMiW Kultura ludowa Mazurw i Warmiakw. Wrocaw 1976. zyka polskiego. Warszawa KupSow W. Kupiszewski, Sownictwo meteorologiczne w gwarach i historii je 1969. gSow W. Kupiszewski, Z. We gieek-Januszewska, Sownictwo Warmii i Mazur. Astronomia KupWe ludowa, miary czasu i meteorologia. Wrocaw 1959. Lud Lud. Rocznik. Lww-KrakwWrocaw 1895-1967. MAAE Materiay Antropologiczno-Archeologiczno-Etnograficzne. Krakw 18961919. MoszKul t2 K. Moszyn ski, Kultura ludowa Sowian. T.2, cz.2. Krakw 1939. dy i wierzenia Mazurw i Warmiakw. Olsztyn 1975. SzyfZwycz A. Szyfer, Zwyczaje, obrze czyckim. T.18. Wrocaw 19621973. Szym3 M. Szymczak, Sownik gwary Domaniewka w powiecie e zyka Polskiego UMCS w Lublinie Tas my z Archiwum Etnolingwistycznego Zakadu Je z TN419BKsie pol1984AD tas ma nr 419 str. B Gorajec inf. Antoni Dolina TN437AKrasiczyn1985HM tas ma nr 437 str. A. Krasiczyn inf. Henryk Mazuryk cznik geograficzno-etnograficzny. Warszawa 18871922. Wisa Wisa. Miesie ZWAK Zbir Wiadomos ci do Antropologii Krajowej. Krakw 18771895.

156