ATLAS ANATOMII

DR N. MED. TREYOR WESTON

bpis treci
WSTP Rozdzia 1 BUDOWA CIAA Narzdy wewntrzne Ukady organizmu Bony Komrki i chromosomy Metabolizm Homeostaza Rozdzia 2 UKAD KOSTNY I SKRA Koci i chrzstka Stawy i wizada Skra Rozdzia 3 UKAD MINIOWY Minie cigna Rozdzia 4 UKAD NERWOWY Komrki nerwowe Obwodowy ukad nerwowy Orodkowy ukad nerwowy Ucho Receptory wchowe i smakowe Receptory dotykowe Mowa L Koordynacja ruchw
I|L f Rozdzia 5
Oko 10

Rozdzia 6 UKAD ODDECHOWY Nos Gardo Puca Oddychanie Rozdzia 7 UKAD KRWIONONY Krew Serce Naczynia krwionone Krenie krwi Rozdzia 8 UKAD LIMFATYCZNY Naczynia limfatyczne Tkanki i narzdy Rozdzia 9 UKAD TRAWIENNY Trawienie Jama ustna Przeyk i odek Jelito cienkie Wtroba Rozdzia 10 UKADY WYDALNICZE Wydalanie Jelito grube Nerki Pcherz moczowy Gruczoy potowe Rozdzia 11 UKAD ROZRODCZY Narzdy rozrodcze Menstruacja Zapodnienie i rozmnaanie SOWNIK INDEKS

80 82 84

78 79

12 13 16 17 18 20 21 22 23 30 33
36 37 41

86 87 90 92 94 96 97 98

102 103 106 111 113 116 120 121 123 126 128 129 130 131 140 142 148 154

42 43 44 46 50 54 57 60 61 64

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO Hormony Gruczoy dokrewne

66 67 70

Wstp

W czasach wspczesnych w znacznym stopniu wzrasta ludzka wiedza o dziaaniu komputerw czy te budowie samochodw, w mniejszym za o procesach zachodzcych w ich organizmach. Prawie kady z nas zdoby wyksztacenie, ktre pozwala pracowa na swoje utrzymanie. Umiemy take mio i sensownie spdza wolny czas. Dlatego tym bardziej zaskakujcy jest fakt, jak niewielu z nas zna zasady funkcjonowania wasnego organizmu lub potrafi okreli rodzaj wystpujcych w nim zaburze. Taki stan rzeczy jest nie tylko zadziwiajcy, ale i niepokojcy. Dzisiaj czciej ni kiedykolwiek nasze zdrowie (a moe nawet ycie) spoczywa w naszych rkach. Moliwoci lekarzy s nieporwnywalnie wiksze ni kilka lat temu, lecz ich dziaanie bdzie skuteczne tylko wtedy, gdy pacjenci bd dysponowali podstawow wiedz dotyczc funkcjonowania poszczeglnych czci ciaa. Dziki znajomoci wasnego organizmu mona szybko rozpozna stan chorobowy i zasign fachowej porady. Gwnym celem ATLASU ANATOMII jest wprowadzenie w medyczne zagadnienia, ale przede wszystkim poprawienie stanu wiedzy w tej dziedzinie. Ksika ta powinna znale si w domu kadej odpowiedzialnej osoby, ktra dba nie tylko o zdrowie wasne, ale take o zdrowie najbliszych. Opublikowanie ATLASU ANATOMII r zbiego si w czasie ze wzrastajcym zainteresowaniem spoeczestwa zaV gadnieniami medycznymi. Zaczyna ono dostrzega, jak istotna jest relacja pomidzy lekarzem a pacjentem. Ich wsppraca przyniesie najlepsze rezultaty tylko wtedy, gdy pacjent bdzie mia podstawy wiedzy medycznej. ATLAS ANATOMII to nie tylko cenny

informator w rodzinnej bibliotece. Ksika ta moe by take wykorzystana w szkoach, gdy obejmuje swoim zakresem nie tylko anatomi, ale take zagadnienia fizjologiczne dotyczce funkcjonowania rnych czci ludzkiego ciaa. Wiedza w niej zawarta jest wyczerpujca, lecz bez zbdnych uproszcze. Zastosowana terminologia odpowiada tej, jak posuguj si lekarze i pielgniarki. Na sukces wydawniczy ATLASU ANATOMII wpyn midzy innymi fakt, e bardzo zoone procesy s opisane w taki sposb, aby czytelnik nie zgubi si w gszczu fachowych poj. Jednoczenie podane fakty s tak opracowane, by zadowoli najbardziej wybrednego odbiorc. Kolejn rzecz wart podkrelenia s wspaniae ilustracje ludzkiego ciaa. Kada z nich to mae dzieo sztuki dokonale uzupeniajce opisywan struktur ludzkiego organizmu. Dobrze pamitam zafascynowanie, jakie ogarno mnie, kiedy jako student medycyny zaczem odkrywa nieznany, wspaniay wiat ludzkiego wntrza. Poznawanie tej dziedziny wiedzy jest jak niekoczca si podr, podczas ktrej cigle ogarnia nas zdumienie i oczarowanie". W tak wdrwk moemy wyruszy teraz w towarzystwie tej ksiki.

/? /
Trevor Weston, doktor nauk medycznych

Rozdzia 1

Anatomia czowieka zajmuje si budow wielu zrnicowanych narzdw. Wikszo z nich moe by zgrupowana w rne ukady. Narzdy danego ukadu wsppracuj z towarzyszcymi im strukturami i peni w organizmie okrelon funkcj. Zdrowie czowieka i zachowanie wewntrznej rwnowagi jego organizmu w cigle zmieniajcych si warunkach zaley od wszystkich ukadw, a take od mikroskopijnych komrek, ktre s podstawowymi skadnikami tkanek i narzdw.

BUDO W A CIAA

Krta yta szyjna wewntrzna

Opucna

Prawe ptuco

Serce

ebro

Jama klatki piersiowej rozciga si od podstawy szyi a po przepon, ktra oddziela j od jamy brzusznej. ebra chroni przed uszkodzeniami narzdy klatki piersiowej, m.in. serce i puca.

Mostek

Przepona

Przeyk

BUDOWA CIAA/13

Narzdy wewntrzne
Ludzki organizm jest niezwykle zoon struktur. Anatomia zajmuje si opisem poszczeglnych czci ciaa i ich miejscem w organizmie. Rozszerzeniem anatomii jest fizjologia, ktra odpowiada na pytanie, jak dane elementy funkcjonuj. Budowa okrelonego narzdu czy te ukadu w duej mierze zaley od funkcji, jak spenia on w organizmie. Wynika z tego, e anatomia i fizjologia s z sob cile powizane. Opisujc budow jakiego narzdu, np. odka, nie sposb pomin roli, jak odgrywa - w tym przypadku bdzie to trawienie pokarmu. Okrelony narzd stanowi rnic si od pozostaych jednostk, zbudowan z rnych tkanek i speniajc specyficzne funkcje. Nauk anatomii trzeba wic rozpocz od przyjrzenia si poszczeglnym elementom ludzkiego organizmu. Przed przystpieniem do szczegw naley zwrci uwag na gwne narzdy, ktre znajduj si w trzech duych jamach ciaa: w czaszce, klatce piersiowej i brzuchu.
Skra Czaszka (ko)

|<rg i Krgi szyjne Jszczytowyl Iobrotowy

- Tchawica

Rdze krgowy

Grasica

Naczynia krwionone pucne Oskrzele patowe

Jam czaszki wypeniaj delikatne tkanki mzgu, ktre s chronione przez powok zwan opon tward (poniej). W dolnej czci czaszki znajduje si otwr wielki, przez ktry przechodzi rdze krgowy dajcy podstaw dla pnia mzgu.

Oskrzeliki

Kora mzgowa (zewntrzna warstwa mzg

14/BUDOWA CIAA
Podstawow funkcj tych narzdw jest dostarczanie tlenu z powietrza do tkanek. Proces ten jest niezbdny dla funkcjonowania organizmu. ebra s zlokalizowane tu pod powierzchni skry klatki piersiowej i warstw mini powierzchownych. Ukad eber ksztatem przypomina dzwon cakowicie otaczajcy puca i serce. Od tyu ebra cz si z krgosupem, a gruba blaszka miniowa - przepona oddziela zawarto klatki piersiowej od brzucha. Pomidzy ebrami znajduj si warstwy mini midzyebrowych. ciana klatki piersiowej jest wic zbudowana z uminionego worka w ksztacie dzwonu, opartego na kostnym rusztowaniu utworzonym przez ebra. Dziki moliwociom rozszerzania si cian klatki piersiowej przy skurczu mini wdechowych i nastpnie biernego ich powrotu do pooenia wyjciowego powietrze jest zasysane i wypychane na zewntrz poprzez tchawic, ktra z klatki piersiowej przechodzi do szyi. Jama klatki piersiowej jest czciowo wycielona bon zwan opucn. Podobne bony otaczaj puca i serce. Podranienie opucnej powoduje stan zapalny - zapalenie opucnej. Wntrze klatki piersiowej w wikszoci wypeniaj puca - prawe i lewe, ktre cz si z tchawic za pomoc oskrzeli. Oskrzele kadego puca rozgazia si nastpnie w ksztacie gazi drzewa. Przez te najmniejsze kanaliki powietrze jest przenoszone do pcherzykw pucnych, gdzie nastpuje wymiana gazw. Tlen z powietrza przedostaje si do krwi, natomiast dwutlenek wgla, bdcy zbdnym produktem procesw zachodzcych w organizmie, jest z niej wydalany i wydychany do atmosfery. Serce jest pooone z przodu, pomidzy dwoma pucami, i otoczone dwuwarstwowym workiem zwanym osierdziem. Krew z organizmu dostaje si do serca przez jego prawy przedsionek, a nastpnie przez praw komor jest przepompowywana do puc. Z puc krew bogata w tlen wraca do lewego przedsionka, z ktrego wpywa do lewej komory. Z lewej komory jest toczona do aorty, bdcej gwn ttnic ciaa. Oprcz serca i puc w klatce piersiowej znajduje si przeyk, przez ktry pokarm przedostaje si z jamy ustnej i garda do odka pooonego tu pod przepon. W grnej czci klatki piersiowej przed tchawic znajduje si gruczo zwany grasic, ktry jest gwnym organem uczestniczcym w procesach odpornociowych ustroju. Grasica ronie do okresu dojrzewania pciowego, kiedy to moe siga nawet do przepony. W pniejszym okresie stopniowo zanika, a jej tkanka limfatyczna jest zastpowana tkank tuszczow. Jama brzuszna Brzuch to najwiksza jama w organizmie, ktra rozciga si od przepony a po okolice pachwinowe. Od tyu ogranicza j krgosup, a od gry przepona. Przednia cz jest pokryta grub warstw

Przepona

Wtroba

Ttnica nerkowa yta nerkowa

Aorta brzuszna

Koniec usunitego przewodu pokarmowego (odbytnica) Ttnica biodrowa zewntrzna ya biodrowa ze' Pcherz moczowy

Wntrze jamy brzusznej kobiety z pominiciem przewodu pokarmowego. Tu znajduj si prawie wszystkie narzdy pciowe eskie, zajmujc stosunkowo niewielk powierzchni. Naley zwrci uwag na rozmiary macicy w stosunku do wtroby.

Czaszka skada si z dwch czci: z jamy czaszki, w ktrej znajduje si mzg, oraz twarzoczaszki, ktra jest podstaw dla oczu, nosa i ust. Jam czaszki niemal cakowicie wypenia mzgowie, ktrego rozwj wpywa na jej ksztat. Pocztkowo koci czaszki s poczone bonami, ktre umoliwiaj ich przemieszczanie. Pomidzy 18. a 24. miesicem ycia bony stopniowo s zastpowane tkank kostn, a ostatecznie czaszka stanie si sztywna.

Jama czaszki

Mzg skada si z delikatnej, galaretowatej substancji, ktra atwo moe ulec uszkodzeniu. Chroni go koci czaszki oraz otaczajca go niezwykle mocna bona zwana opon tward. W przypadku urazu mzgu i wystpienia obrzku okrywajca od zewntrz tkanka kostna poprzez ucisk moe spowodowa dalsze jego uszkodzenie. Czaszka zawiera te mniejsze przestrzenie, jak jama nosowa, i znacznie mniejsze od niej - jamy powietrzne, zwane zatokami obocznymi nosa. Szczki zazwyczaj s rozpatrywane jako oddzielne struktury. W podstawie czaszki znajduje si szereg otworw, przez ktre przechodz nerwy, ttnice i yy. Najwikszy z nich, zwany otworem wielkim, jest miejscem przejcia rdzenia krgowego. Jama klatki piersiowej Klatka piersiowa jest konstrukcj kostn, w rodku ktrej znajduj si najwaniejsze narzdy ciaa: puca i serce.

BUDOWA CIAA/15
mini, ktre mona wyczu pod naciskiem. W brzuchu znajduje si wiele organw oglnie zwanych trzewiami. Prawie cay przewd pokarmowy, poczwszy od odka, a koczc na prostnicy (czyli odbytnicy), znajduje si wewntrz jamy brzusznej. Funkcj ukadu pokarmowego jest trawienie pokarmu oraz wydalanie nie strawionych resztek. W procesie trawienia pokarm jest rozkadany na czynniki podstawowe, ktre mog by absorbowane przez krew i rozprowadzane do wszystkich czci ciaa. Niepotrzebne produkty przemiany materii s usuwane z organizmu. Wan rol w procesie trawienia odgrywaj gruczoy: wtroba i trzustka. Wszystkie narzdy wewntrzne otacza ogromna sie naczy krwiononych. Z tyu przewodu pokarmowego s umiejscowione nerki. Kada z nich za pomoc moczowodu jest poczona z pcherzem, ktry znajduje si w dolnej czci jamy brzusznej, w jamie miednicy. W pcherzu gromadzi si mocz, ktry jest wydalany na zewntrz. Z ukadem moczowym cile powizany jest ukad rozrodczy. W przypadku kobiety prawie wszystkie gwne narzdy pciowe mieszcz si wewntrz brzucha, a waciwie w jamie miednicy. U mczyzny cz narzdw pciowych znajduje si na zewntrz. Niewiarygodne wydaje si, e tak wiele wanych organw zgrupowanych jest na stosunkowo maej powierzchni. W jamie brzusznej znajduje si okoo 7 metrw jelit. Utrzymanie organw wewntrznych w staej pozycji jest moliwe dziki tkance, zwanej krezk, za pomoc ktrej s one przyczepione do otrzewnej ciennej bony wycieajcej jam brzuszn. Otrzewna trzewna okrywa kady organ znajdujcy si wewntrzotrzewnowo. Otacza wtrob, odek, jelita, ledzion, pcherzyk ciowy, wyrostek robaczkowy, prawie ca macic i jajowody. Dziki otrzewnej poszczeglne struktury wewntrz jamy brzusznej mog si swobodnie przemieszcza. Bona okrywajca organy nosi nazw otrzewnej trzewnej, natomiast bona wycieajca jam brzuszn jest zwana otrzewn cienn. Trzecim rodzajem otrzewnej jest otrzewna krezkowa tworzca krezki mocujce narzdy i doprowadzajce do nich naczynia i nerwy. Ze wzgldu na bardzo silne unerwienie otrzewnej ciennej kady uraz lub jej stan zapalny jest odczuwany w postaci ostrego blu. Otrzewna trzewna nie jest tak wraliwa. Bl moe wystpi tylko w przypadku, kiedy dojdzie do rozcignicia lub rozdcia jelita. Bl pochodzcy z otrzewnej ciennej jest atwy do zlokalizowania, natomiast bl z otrzewnej trzewnej ma charakter rozlany i trudno ustali miejsce, z ktrego pochodzi.

Pooenie otrzewnej
Wtroba Ttnice Otrzewna trzewna Otrzewna cienna yta wrotna wtroby yta gwna dolna

Nerka prawa

Krgi krgosupa

poprzeczny jamy brzusznej ukazujcy powizania pomidzy rnymi narzdami.

ledziona Siec mniejsza Aorta brzuszna

Powyej po lewej: Przekrj

Zawarto jamy brzusznej

Ift.
Przepona

Wtroba

Aorta brzuszna
Krezka jelita cienkiego Sie wiksza

Jelito cienkie Otrzewna trzewna

Odbytnica Macica Pcherz moczowy Spojenie onowe

Po prawej: Przekrj strzakowy jamy brzusznej. Diagram ukazuje wszystkie typy otrzewnej: trzewna, cienn i krezkow.

Ukady organizmu
Aby zrozumie, w jaki sposb rne narzdy s z sob powizane, naley przyjrze si poszczeglnym ukadom. Okrelony ukad stanowi zgrupowanie organw, ktre z sob wsppracuj. Jednym z najbardziej znanych jest ukad trawienny. Ponadto w organizmie wyrniamy: ukad kostny, skr, ukad miniowy, ukad chonny, ukad krenia, ukad oddechowy, ukad wydalniczy, ukad wewntrzwydzielniczy i ukad rozrodczy. Kady z nich jest oddzielnie omwiony w nastpnych rozdziaach. Poszczeglne narzdy w obrbie danego ukadu s zgrupowane razem nie tylko dlatego, e si z sob cz, ale rwnie dlatego, e s zbudowane z podobnej tkanki. Wyrniamy cztery gwne rodzaje tkanek, a kady narzd skada si przynajmniej z jednej z nich. Tkanka nabonkowa, zwana nabonkiem, jest tkank pokrywajc lub te wycieajc narzdy ciaa. Wiele z nich wydziela substancje takie jak hormony. Tkanka miniowa ma zdolno kurczenia si, dziki czemu moliwy jest ruch caego ciaa, podobnie jak i narzdw wewntrznych. Serce prawie w caoci jest zbudowane z tkanki miniowej. Tkanka czna, ktra obejmuje koci i cigna, czy, podtrzymuje oraz wypenia struktury ciaa. Moe wystpowa w postaci lunej, pomidzy lub wewntrz innych tkanek lub w postaci zbitej. Zarwno cigna, jak i wizada s przykadem zbitej tkanki cznej. Tkanka nerwowa jest spotykana tylko w obrbie ukadu nerwowego. Dziki tej tkance zapewniona jest szybka komunikacja i kontrola, a czynnoci ciaa s skoordynowane. Tkanka nerwowa jest zbudowana z komrek tworzcych wypustki. Inne tkanki, takie jak np. tkanka czna, wsppracuj z tkank nerwow, jednak adna z nich nie przenika do jej wntrza.

Ukad Kostny

Gwne narzdy i struktury Wszystkie koci ciaa, chrzstki, stawy i wizada, ktre je z sob cz Ukad moczowy Minie ciaa - niektre z nich dziaaj pod wpywem naszej wiadomoci (minie szkieletowe lub prkowane), inne pracuj niezalenie od naszej woli (minie gadkie) Mzg, rdze krgowy, narzdy zmysw (oczy, narzdy suchu i rwnowagi, kubki smakowe, receptory wchu i dotyku), nerwy Gruczoy wytwarzajce hormony: przysadka mzgowa, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, trzustka, grasica, czci jder i jajnikw, niewielkie obszary tkanek w jelitach Puca, oskrzela (kanay prowadzce do puc), tchawica, gardo, krta, nos, przepona Serce, ttnice, yy, naczynia wosowate, krew Narzdy biorce udzia w kreniu limfy oraz czynnociach obronnych organizmu, m.in.: wzy chonne, naczynia chonne, ledziona, migdaki, grudki chonne, grasica Jama ustna, zby, jzyk, gruczoy linowe, gardo, przeyk, odek, jelito cienkie, wtroba, pcherzyk ciowy, trzustka Narzdy i gruczoy, ktre bior udzia w wydalaniu z organizmu zbdnych produktw przemiany materii: gruczoy potowe, ukad moczowy (nerki, moczowody, pcherz, cewka moczowa) oraz jelito grube, wydalajce nie strawione resztki pokarmu Mski: jdra, prcie, gruczo krokowy, nasieniowody, pcherzyki nasienne, cewka moczowa, gruczoy opuszkowo-cowkowe eski: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom Mskie i eskie hormony rozrodcze wpywajce na rozwj pciowy oraz wtrne cechy pciowe

Miniowy

Nerwowy

Wydzielania wewntrznego

Oddechowy

Krenia Limfatyczny

Trawienny

Wydalniczy

Rozrodczy

BUDOWA CIAA /17

Bony
Bony s warstwami tkanek, ktre pokrywaj, wycieaj lub te oddzielaj struktury organizmu. Wyrniamy pi gwnych typw bon. Bony luzowe wycieaj gwnie wntrza kanaw, np. przewodu pokarmowego. Powierzchni staww i cigien pokrywaj bony maziowe. Bony surowicze otaczaj narzdy klatki piersiowej i brzucha. Mzg i rdze krgowy okrywa specjalny rodzaj bon zwanych oponami. Kada z milionw komrek budujcych nasze ciao, a take mikroskopijnie mae organelle, ktre znajduj si w ich wntrzu, s otoczone lub przedzielone jakim typem bon. Jak sama nazwa wskazuje, bony luzowe posiadaj wyspecjalizowane komrki, ktre wydzielaj luz. Wrd wielu jego funkcji jest rwnie zwalczanie infekcji (zawiera przeciwciaa speniajce funkcj ochronn), a take utrzymywanie wilgoci w naszych gardach, nozdrzach i w przewodzie pokarmowym. Niektre bony luzowe, zwaszcza te wycieajce drogi oddechowe, maj komrki zaopatrzone w wosowate rzski. Rzski, wykonujc ruch w jedn stron, przesuwaj zanieczyszczenia (np. kurz) w kierunku garda, skd po odkaszleniu s usuwane na zewntrz organizmu. Bony wycieajce jelita s pofadowane w ksztacie palczastych wypustek, zwanych kosmkami, ktre znacznie zwikszaj powierzchni wchaniania skadnikw odywczych. Bony luzowe s spotykane rwnie w ukadzie rozrodczym. Macica jest wycielona luzwk, ktra kadego miesica ulega zuszczeniu i wydaleniu podczas menstruacji. Bony maziowe wystpuj w obrbie ruchomych staww, maj ksztat woreczkw wypenionych pynem maziowym. cigna, bdce mocnymi pasmami tkanek, ktre cz minie z koci, posiadaj pochewk zbudowan z bony maziowej. Bony surowicze okrywaj narzdy klatki piersiowej i brzucha, chronic je przed chorobami oraz zmniejszajc tarcie pomidzy ssiednimi organami. W jamie klatki piersiowej spotykamy dwie bony surowicze. Wszystkie narzdy jamy brzusznej okrywa bona surowicza otrzewna. W pierwszej fazie ycia kadego organizmu bony speniaj specyficzn funkcj. Pd rozwijajcy si w macicy jest otoczony boniastym workiem, zwanym workiem owodniowym, ktry jest wypeniony pynem. W pynnym rodowisku pd jest znacznie mniej naraony na uszkodzenia. Worek owodniowy wraz z oyskiem zostaje wydalony na zewntrz tu po urodzeniu dziecka.

Bona surowicza, zwana opucn (kolor purpurowy), zapobiega tarciu pomidzy pucami a ebrami.

Opony (kolor pomaraczowy) okrywaj delikatn tkank mzgu i oddzielaj go od twardych koci czaszki.

Bona luzowa wyciea drogi oddechowe. Rzski (kolor czerwony) zapobiegaj przedostaniu si zanieczyszcze do puc.

Kosmki bony luzowej wycieajcej jelito cienkie (kolor rowy) zwikszaj powierzchni wchaniania skadnikw pokarmowych.

Bona luzowa (kolor czerwony) wycieajca macic umoliwia odywianie i rozwj zarodka.

Bona luzowa (kolor czerwony) wycieajca torebk stawow wydziela pyn, ktry smaruje stawy i uatwia ich ruch.

Komrki i chromosomy
Ciao kadego dorosego osobnika jest zbudowane z ponad stu milionw komrek. rednica tych mikroskopijnych struktur wynosi rednio jedn setn milimetra. adna komrka nie jest w stanie sama funkcjonowa poza organizmem (z wyjtkiem sztucznej hodowli w laboratoryjnych warunkach). Komrki organizmu rni si rozmiarem, ksztatem oraz struktur w zalenoci od funkcji, jak speniaj. Komrki miniowe s dugie i wskie. Maj zdolno kurczenia si i rozkurczania, dziki czemu organizm moe si porusza. Jest wiele komrek nerwowych, ktre s take dugie i wskie, ale ich rola polega na przekazywaniu impulsw. Okrge, czerwone krwinki transportuj tlen i dwutlenek wgla, a koliste komrki trzustki produkuj hormon zwany insulin. Wszystkie komrki organizmu, pomimo rnic w funkcjonowaniu, s zbudowane w podobny sposb. Kada jest otoczona bon, a jej wntrze wypenia galaretowata substancja zwana cytoplazm, w ktrej osadzone jest jdro posiadajce chromosomy. W cytoplazmie, zawierajcej od 70 do 80 procent wody, zachodz liczne procesy chemiczne. Znajduje si w niej rwnie wiele drobnych struktur zwanych organellami. Kada z nich spenia odmienn i wan funkcj. Bona komrkowa jest porowata i skada si z trzech warstw: biaka, tuszczu i biaka. Substancje, ktre przedostaj si do wntrza lub na zewntrz komrki, zostaj rozpuszczone w tuszczach lub te przechodz przez porowat, pprzepuszczaln bon. Bony niektrych komrek s zaopatrzone we woskowate rzski. W jamie nosowej rzski te wychwytuj czsteczki kurzu. Potrafi rwnie porusza si w t sam stron, mog wic unosi substancje w okrelonym kierunku. Cytoplazma wszystkich komrek zawiera mikroskopijne organy - mitochondria. Ich zadaniem jest przetwarzanie tlenu i skadnikw pokarmowych w energi niezbdn do wszystkich procesw zachodzcych w komrce. Mitochondria produkuj energi dziki kompleksom biakowym enzymom. Ich funkcj jest przyspieszanie reakcji chemicznych. Najwicej mitochondriw wystpuje w komrkach miniowych. W cytoplazmie znajduj si rwnie mikroskopijne lizosomy. Zawieraj enzymy, dziki ktrym wykorzystuj obecne w komrce skadniki pokarmowe. Najwicej lizosomw maj komrki wtroby. Substancje wytworzone przez komrk, a potrzebne w innej czci organizmu (np. hormony), gromadz si w strukturach zwanych aparatami Golgiego. Wiele komrek ma ca sie drobnych kanalikw, ktre speniaj rol ich wewntrznego szkieletu". Wszystkie komrki zawieraj reticulum endoplazmatyczne, bdce systemem bon wypeniajcych cytoplazm. Wzdu reticulum s rozsiane sferyczne struktury zwane rybosomami. Organelle kontroluj syntez biaek koniecznych do ycia wszystkich komrek. Biaka s niezbdne jako materia budulcowy. Stanowi take cz enzymw aktywizujcych procesy chemiczne oraz bior udzia w wytwarzaniu zoonych czstek, takich jak hormony. Chromosomy Kade jdro komrkowe zawiera informacje genetyczne zakodowane w zwizku chemicznym, zwanym kwasem dezoksyrybonukleinowym (DNA), ktry wchodzi w skad chromosomw. Kady chromosom posiada tysice genw. Gen zawiera informacj dotyczc syntezy okrelonego biaka. Dane biako moe mie niewielki wpyw na komrk, podobnie jak i na zoon struktur organizmu. Jednak od jednego biaka moe zalee, czy kto ma piwne, czy niebieskie oczy, krcone lub proste wosy, normaln albo albinotyczn skr. Z wyjtkiem dojrzaych czerwonych krwinek, ktre trac chromosomy w kocowej fazie procesu ich formowania, a take komrek rozrodczych (jajeczka i plemniki) zawierajcych poow materiau genetycznego, kada komrka czowieka ma 46 chromosomw zgrupowanych w 23 pary. Jeden chromosom z kadej pary pochodzi od matki, a drugi od ojca. Komrki rozrodcze (jajeczka i plemniki) maj tylko poow liczby chromosomw, dziki czemu w chwili zapodnienia nowy osobnik bdzie mia waciw ich liczb. Geny wpywaj na ksztatowanie nowego organizmu ludzkiego ju od momentu zapodnienia. Chromosomy ojca determinuj pe. W zalenoci od ich ksztatu wyrniamy chromosomy X i Y. Jajeczko zawiera tylko chromosom X. Mskie komrki rozrodcze posiadaj chromosom X albo Y. Jeeli plemnik zawierajcy chromosom X zapodni jajeczko z chromosomem X, urodzi si dziewczynka. W wyniku poczenia jajeczka z plemnikiem zawierajcym chromosom Y urodzi si chopiec. Podzia komrki DNA zawarty w chromosomach oprcz tego, e zawiera kod genetyczny, ma rwnie moliwoci replikacyjne. Dziki temu komrki ulegaj podwojeniu, a informacja jest przekazywana z jednego pokolenia na drugie. Proces podziau komrki, w czasie ktrego nastpuje jej podwojenie, jest nazywany mitoz. Zapodnione jajeczko ulega takim podziaom, co w konsekwencji daje moliwo powstania dorosego organizmu. Zuyte komrki s zastpowane nowymi. Chromosomy komrki, ktra nie ulega podziaowi, s niewidoczne. W chwili zbliania si podziau, chromosomy staj si krtsze oraz grubsze, uwidaczniaj si jako parzyste struktury, ktre nastpnie rozdzielaj si. Kada potowa przesuwa si do przeciwlegego kraca komrki. W kocowym etapie podziaowi ulega cytoplazma i formuj si bony dwch

Budowa komrki
Cytoplazma - galaretowata substancja w ktrej s zawieszone drobne struktury zwane organellami Mitochondriumwytwarza energi na potrzeby komrki Reticulum endoplazmatyczne - system kanalikw pomidzy jdrem a cian komrki Rybosom - wytwarza biaka na potrzeby komrki Lizosom gromadzi enzymy

Jderkowytwarza biaka niezbdne do podziau komrki Jdro-zawiera informacje genetyczne (w chromosomach) Bona jdrowa

Pory-umoliwiaj przenikanie substancji do wntrza i na zewntrz komrki Bona komrkowa

BUDOWA CIAA/19

Najbardziej istotne rnice pomidzy dwoma typami podziau komrki s przedstawione powyej w duym powikszeniu. W czasie mejozy (sekwencja grna) chromosomy ulegaj podwojeniu, ukadaj si w pary i splataj. Nastpuje podzia i chromosomy odsuwaj si od siebie, dajc nowe komrki rozrodcze. Zawieraj one poow informacji genetycznej koniecznej do powstania nowego organizmu. Druga poowa zostaje uzupeniona w chwili zapodnienia. W procesie mitozy (dolna sekwencja) pary chromosomw dziel si na dwie identyczne czci, nastpnie poowy przemieszczaj si do przeciwlegych kocw komrki. W wyniku rwnego podziau kada nowa komrka zawiera kompletn informacj genetyczn niezbdn przy powielaniu si czy zastpowaniu istniejcych komrek organizmu. Ilustracja (po prawej) przedstawia szczegow budow chromosomu.

' Chromosomy w jdrze

Struktura chromosomu zbudowanego ze spltanych nici DNA

chromosomu w znacznym powikszeniu

nowo powstaych komrek. Kada z nich posiada waciw liczb chromosomw. Codziennie wiele komrek zamiera, ale dziki procesowi mitozy s one zastpowane innymi. W zalenoci od typu komrki podziay nastpuj z rnym nateniem. Komrki nerwowe, w tym te, z ktrych zbudowany jest mzg, nie maj moliwoci replikacji. Komrki wtroby,

Odcinki DNA s zwane genami. Kady z genw _ zawiera informacj o budowie biaka

naskrka i krwi ulegaj cakowitej wymianie kilka razy w roku. Komrki zawierajce poow liczby chromosomw powstaj w wyniku innego podziau - zwanego mejoz. W pierwszym etapie mejozy chromosomy ulegaj pogrubieniu i podziaowi, podobnie jak w mitozie. Nastpnie ukadaj si w pary w taki sposb, e chromosom ojca znajduje si obok chromosomu matki. Po spleceniu si z sob nastpuje kolejny ich podzia. Kady nowy chromosom posiada zarwno geny ojca, jak i matki. Nowo powstae komrki ulegaj jeszcze jednemu podziaowi, dajc komrki rozrodcze zawierajce poow waciwej czowiekowi liczby chromosomw (23). Wymiana materiau genetycznego, ktra nastpuje w czasie mejozy, sprawia, e dzieci nie s cakowicie podobne do swoich rodzicw. Kade z nich, z wyjtkiem bliniakw jednojajowych, posiada jedyn w swoim rodzaju struktur kodu genetycznego.

Pojedyncza ni DNA

Metabolizm
Zoone procesy, ktre umoliwiaj normalne funkcjonowanie naszego organizmu, s skutecznie stymulowane przez enzymy i hormony. Enzym wpywa na chemiczn konwersj, dziki czemu niezbdne substancje staj si dostpne dla komrek. Hormony z kolei s odpowiedzialne za przebieg wzrostu czy wykorzystanie zapasw energii. Metabolizm to wszystkie reakcje chemiczne zachodzce wewntrz organizmu, w wyniku ktrych jest moliwe jego funkcjonowanie, wzrost, a take reprodukcja. Na metabolizm skadaj si cakowicie odmienne, lecz uzupeniajce si procesy katabolizm i anabolizm. Katabolizm polega na rozkadzie wglowodanw, tuszczw i biaek, a take wielu zbdnych produktw, np. martwych komrek lub tkanek. W wyniku tego powstaje energia umoliwiajca poruszanie si mini, przy czym, cz jest tracona w postaci ciepa. Anabolizm obejmuje procesy budowy. Skadniki pokarmowe przyswojone przez organizm i zgromadzone w postaci energii s wykorzystywane podczas wzrostu, reprodukcji lub w procesach obronnych przeciwko infekcjom i chorobom. U rozwijajcego si dziecka lub nastolatka potencja pochodzcy z rozkadu pokarmu zostaje cakowicie wykorzystany do procesw wzrostu. W przypadku dorosego czowieka nie wykorzystana energia powoduje odkadanie si tuszczu. Nadmierne wydatkowanie energii objawia si utrat wagi ciaa. Rozkad wglowodanw Energia jest niezbdna do ycia. Znaczna jej cz pochodzi z rozkadu zoonych wglowodanw (wystpujcych w takich produktach, jak chleb, ziemniaki) na cukry proste. Najczciej spotykane cukry proste, jakie otrzymujemy z poywienia, to: glukoza, fruktoza i galaktoza. Cukry najpierw s transportowane do wtroby, gdzie fruktoza i galaktoza ulegaj przeksztaceniu w glukoz (zobacz Rozdzia 9, strona 104). Komrki uzyskuj energi z rozkadu glukozy na substancj zwan kwasem pirogronowym. Potencja uwolniony w czasie tego procesu jest tymczasowo gromadzony w postaci wysokoenergetycznego zwizku ATP. Rozkad tuszczw i biaek Tuszcze i biaka stanowi wan cz spoywanego pokarmu. W przypadku dostarczania organizmowi maej iloci wglowodanw jako rdo energii mog by wykorzystane tuszcze i biaka. Kiedy wglowodanowe zapasy energii wyczerpi si, czsteczki tuszczu s rozkadane na glicerol i kwasy tuszczowe, ktre nastpnie oddzielnie ulegaj procesom katabolizmu. W wtrobie glicerol zostaje przeksztacony w glukoz i w ten sposb wkracza na drog metabolizmu tego cukru. Biaka zawarte w diecie s rozkadane na aminokwasy, konieczne do procesu wzrostu, a take enzymy, ktre aktywizuj kady proces metaboliczny zachodzcy w komrce. Przyczyn wielu zakce metabolizmu jest niedobr enzymw. W rezultacie moe doj do akumulacji szkodliwych dla organizmu substancji. Zaburzenia w produkcji hormonw to kolejna czsto spotykana przyczyna nieprawidowoci w procesach metabolicznych. Niewydolno trzustki, ktra wytwarza zbyt mae iloci insuliny, nazywana jest cukrzyc. Insulina jest niezbdnym hormonem umoliwiajcym komrkom absorbowanie i rozkad glukozy.

Sposoby wykorzystania pokarmu przez organizm

iaka

QQ

Wglowodany

W procesach metabolizmu z kadego pokarmu powstaj produkty, ktre musz by wydalona.

W,koi

1 v^lh.l U, \u

Homeostaza
W celu utrzymania wewntrznej rwnowagi organizm ludzki wymaga cigego nadzoru. Jest to warunek zachowania zdrowia w nieustannie zmieniajcym si rodowisku. Stan takiej rwnowagi jest okrelany jako homeostaza. Kady z wielu mechanizmw wzajemnego oddziaywania rodowiska na nasz organizm moe by postrzegany jako oddzielny system kontroli, speniajcy okrelon funkcj. Zebrane w cao formuj jeden, oglny system odpowiedzialny za prawidowe funkcjonowanie naszego organizmu. Wszystkie komrki ciaa znajduj si w rodowisku pynnym. Pyn dostarcza im skadnikw pokarmowych oraz odprowadza zbdne produkty. Aby komrki mogy prawidowo funkcjonowa, waciwoci pynu zewntrzkomrkowego musz by stae. Homeostaza jest zatem stanem koordynacji utrzymujcym normalne funkcjonowanie organizmu do chwili, kiedy dziaanie jednego lub kilku jego systemw ulegnie zachwianiu. Rezultatem zaburzenia rwnowagi jest stan chorobowy. Zdrowy organizm, dziki mechanizmom adaptacyjnym i odpornociowym, moe zwalczy chorob. W przypadku ataku choroby organizm jest osabiony i nie moe si broni. Podatno organizmu na gryp w znacznym stopniu zaley od jego odpornoci. Tumaczy to, dlaczego nie kady, kto zetknie si z chorob, od razu ulega zaraeniu. Stan homeostazy atwiej jest wytumaczy, posugujc si terminami technicznymi. Wiele procesw organizmu reguluje mechanizm ujemnego sprzenia zwrotnego. Efekt kocowy ogranicza lub hamuje specyficzny proces i w ten sposb zachowana jest kontrola. Przykadem takich zjawisk jest termostat normujcy prac systemu ogrzewania. Jeeli temperatura w pokoju spada poniej ustalonej wartoci, obwd elektryczny termostatu zamyka si. Powoduje to wczenie bojlera oraz pompy i obieg gorcej wody w systemie zostaje wznowiony. Kiedy wymagana temperatura ustali si, termostat przerywa obwd. W przeciwiestwie do centralnego ogrzewania organizm jest wyposaony w system bezpieczestwa. Polega on na tym, e kilka rnych mechanizmw wykonuje podobne zadania. Ich sposb dziaania jest jednak odmienny. Kilka tysicy systemw kontrolnych istniejcych w organizmie czowieka reguluje waciwie wszystkie jego funkcje. Ukad nerwowy i wewntrznego wydzielania peni najwaniejsz rol w procesach kontrolnych. Obydwa ukady s cile powizane, a ich funkcjonowanie jest wzajemnie uzalenione. Z tego wzgldu s czasem rozpatrywane jako jeden wsplny ukad nerwowo-hormonalny. W utrzymaniu stanu homeostazy szczeglne znaczenie odgrywa autonomiczny system nerwowy. Kieruje on w sposb Kiedy nastpi odwodnienie organizmu, podwzgrze odnotowuje zmian poziomu wody we krwi. Podwzgrze pobudza tylny pat przysadki mzgowej, ktry uwalnia hormon antydiuretyczny (ADH). Powoduje on zmniejszenie wydalania wody przez nerki i pcherz moczowy. Nadnercza rwnie s pobudzane i zwikszaj wytwarzanie aldosteronu, ktry hamuje utrat soli, a tym samym wody z nerek. Dostarczenie organizmowi wody w iloci gaszcej pragnienie uzupenia jej zapas. Podwzgrze rejestruje t zmian i wpywa hamujco na wytwarzanie ADH i aldosteronu.

BUDOWA CIAA/21

Ukad limbiczny

Sklepienie

Nadnercze Nerka

Pcherz moczowy -

niezaleny prac serca, puc, odka, jelit, pcherza moczowego, narzdw rozrodczych. Ukad wewntrznego wydzielania znacznie wolniej reaguje na okrelon sytuacj. Efekty jego dziaania s jednak trwalsze. Reakcje autonomicznego ukadu nerwowego s szybkie, a czas ich trwania zaley od sytuacji. Oba ukady mog funkcjonowa oddzielnie lub te wsppracowa. Regulowanie zawartoci wody w organizmie jest przykadem wykorzystania kilku systemw w celu utrzymania homeostazy. Zawarto wody w organizmie wynosi 70 procent. Niektre tkanki, jak np. istota szara mzgu, maj wysz zawarto wody (do 85 procent), inne, jak warstwy odoonego tuszczu, tylko 25 procent. Woda jest podstawowym skadnikiem krwi (80 procent). W pewnych okolicznociach poziom wody w organizmie ulega zmniejszeniu. Odpowiednie mechanizmy sygnalizuj ubytek i potrzeb uzupenienia niedoboru. Pojawia si uczucie pragnienia. Ilo wody, jak naley wypi, aby zaspokoi potrzeby organizmu, zaley od poziomu ubytku. Gwny orodek kontroli powodujcy uczucie pragnienia znajduje si w mzgu. Tak zwane podwzgrze kieruje autonomicznym sys-

temem nerwowym. Okrelone komrki nerwowe tego gruczou reaguj na zawarto wody we krwi. Jeeli poziom wody we krwi w stosunku do zawartoci soli i innych substancji obniy si, komrki te ulegaj pobudzeniu. Rozpoczyna si wydzielanie hormonw hamujcych wydalanie wody przez nerki (zobacz strona 126) i pojawia si powizane z tym uczucie pragnienia.

Rozdzia 2

Szkielet podtrzymujcy ludzkie ciao jest arcydzieem architektury. Budowla ta charakteryzuje si du wytrzymaoci, a dziki stawom i wizadom jest bardzo mobilna. Kada ko ma okrelony ksztat, zalenie od jej specyficznej funkcji. Tam, gdzie jest wymagana wiksza elastyczno, ko zostaa zastpiona chrzstk. Ciao od zewntrz pokrywa skra. Jest to najwikszy organ ludzkiego ciaa. Skra nie tylko chroni przed uszkodzeniem wewntrzne struktury, ale te bierze udzia w regulowaniu temperatury ciaa.

UKADKOSTNY ISKRA

Po prawej: Zarwno kobieta, jak i mczyzna maj tak sam liczb koci, czyli okoo 206. Szkielet eski z reguy jest mniejszy i lejszy. Miednica kobiety jest szersza, a ksztatem przypomina d, co nadaje jej biodrom charakterystyczny ksztat. Dziki tym przystosowaniom moe pomieci rozwijajcy si w okresie ciy pd. Ramiona kobiety s stosunkowo wskie. W przypadku mczyzny proporcje s odwrotne - ma on szerokie barki i wskie biodra.

Koci i chrzstka
Szkielet przecitnie zbudowanej dorosej osoby skada si z okoo 206 koci. Zewntrzna warstwa kadej koci jest gruba i twarda, wewntrzna - zwana szpikiem mikka i delikatna. Koci s mocne i pomimo podtrzymywania znacznych ciarw nie ulegaj zamaniom czy te deformacjom. S poczone stawami, a przyczepione do nich minie wprawiaj ukad szkieletowy w ruch. Koci tworz struktur, ktra chroni delikatne narzdy ciaa, jednoczenie zachowujc wszechstronne moliwoci ruchowe. Dodatkowo szkielet jest rusztowaniem podtrzymujcym cae ciao. Koci, podobnie jak wszystkie organy ciaa, s zbudowane z komrek. Komrki te i twarda, zbita substancja midzykomrkowa przesycona solami mineralnymi, tworz tkank kostn. Prawie dwie trzecie skadu koci stanowi sole mineralne, ktre nadaj jej twardo i sztywno. Pozostaa cz koci jest utworzona z wkien kolagenowych. Kady z tych elementw wzmacnia swoj wytrzymao dziki waciwociom drugiego skadnika. W rezultacie takiego poczenia ko jest struktur tward, a zarazem stosunkowo elastyczn. Rozwj koci W pierwszym etapie powstawania koci s pene. Dopiero pniej w ich wntrzu powstaje jama. Proces ten jedynie nie-

UKAD KOSTNY I SKRA/23

znacznie zmniejsza ich wytrzymao, a w duym stopniu redukuje wag. Rozwizanie to (stworzone przez natur) jest powszechnie stosowane w budownictwie. W jamie szpikowej koci znajduje si szpik, w ktrym zachodzi wytwarzanie komrek krwi. Szkielet nowo narodzonego dziecka ma wicej koci ni dorosa osoba. W chwili urodzenia drobn struktur tworzy okoo 350 koci. Z biegiem czasu niektre z nich zrastaj si z sob. Proces mona przeledzi na przykadzie czaszki. W czasie porodu musi ona przej przez wski kana. Gdyby czaszka noworodka bya tak sztywna jak u dorosego, nie zmieciaby si w otworze miednicy. Dziki obecnoci ciemiczek pomidzy poszczeglnymi czciami czaszki noworodka moe si ona dostosowa do ksztatu kanau porodowego. Ciemiczka stopniowo zanikaj po porodzie.

Poniej: Twarz, zbudowana z 14 koci, chroni delikatne narzdy zmysw z receptorami wzroku, suchu i smaku. Koci te podtrzymuj rwnie minie twarzy, umoliwiajc ruch w czasie mwienia, ucia czy te wyraania emocji.

Szczka

24/UKAD KOSTNY I SKRA

gwnie w czasie wzrostu, ale trwa przez cae ycie. Ksztaty i rozmiary koci Istnieje kilka rnych typw koci. Kady z nich spenia okrelone funkcje. Koci dugie koczyn maj ksztat cylindrw zawierajcych w rodku istot gbczast koci. Oglne zasady budowy koci krtkich, wystpujcych np. w nadgarstku, s takie same jak koci dugich. S jednak bardziej masywne i dziki temu posiadaj due moliwoci ruchowe bez utraty wytrzymaoci. Koci paskie s zbudowane z dwch warstw tkanki kostnej zbitej, pomidzy ktrymi znajduje si trzecia warstwa - gbczasta. Paski ksztat powoduje, e speniaj rol ochronn (jak w czaszce) lub te stanowi paszczyzny, do ktrych s przyczepione minie (np. opatki). Koci ronoksztatne najczciej maj wygld nieregularnej bryy, a ich ksztat zaley od spenianej funkcji. Specyficzna budowa krgw, ktre skadaj si na krgosup, daje im du wytrzymao, a jednoczenie zapewnia wystarczajc powierzchni wewntrz dla rdzenia krgowego. Puste jamy, charakterystyczne dla koci tworzcych twarz, czyni je lekkimi. Chrzstka Chrzstka jest jedn z tkanek, z ktrych zbudowany jest szkielet. Cechuje j stao konsystencji, niewielka twardo oraz sprysto. Wystpuje we wszystkich strategicznych punktach szkieletu, gdzie konieczna jest obecno materiau charakteryzujcego si takimi cechami. U dorosego czowieka wystpuje gwnie w okolicach staww, pokrywajc koce koci. Struktura chrzstki w obrbie caego szkieletu nie jest taka sama. Jej budowa jest uzaleniona od funkcji spenianej w ustroju.

Nie skostniae, boniaste miejsca midzy komi to tak zwane ciemiczka. Umoliwiaj przesuwanie si koci czaszki w czasie porodu. Szkielet dziecka jest zbudowany nie tylko z koci, ale rwnie z chrzstki, ktra jest znacznie bardziej elastyczna. Wraz ze wzrostem ulega ona stopniowej zamianie w ko. Jest to proces kostnienia, ktry trwa a do zakoczenia wzrostu. Wzrost odbywa si poprzez wyduanie koci koczyn grnych, dolnych i tuowia. Koci dugie koczyn maj przy swoich kocach tak zwane pytki wzrostowe, gdzie zachodz procesy wzrostu. Pytka wzrostowa jest zbudowana w wikszym stopniu z chrzstki ni z koci. Z tego powodu miejsca te s niewidoczne na zdjciach rentgenowskich. Jeeli pytka wzrostowa ulegnie skostnieniu, dalszy przyrost koci na dugo jest niemoliwy. Kostnienie pytek wzrostowych we wszystkich kociach ludzkiego organizmu odbywa si wedug okrelonej kolejnoci. Ostateczny ksztat szkieletu zostaje uformowany w wieku okoo 20 lat. W czasie rozwoju czowieka zachodz znaczne zmiany proporcji w szkielecie. Dugo gowy u szeciotygodniowego podu jest taka sama, jak dugo jego ciaa. Gowa noworodka jest wci nieproporcjonalnie dua w stosunku do reszty ciaa. rodek ciaa uleg jednak przesuniciu z brody na ppek. Linia dzielca ciao na poowy u dorosego czowieka przebiega na wysokoci spojenia onowego lub tu nad genitaliami. Szkielet kobiety jest lejszy oraz mniejszy ni mczyzny. Jej miednica jest proporcjonalnie szersza, aby w okresie ciy moga zmieci rosncy pd. Mczyzna ma szersze ramiona, a jego klatka piersiowa jest wiksza, jednak zarwno mczyzna, jak i kobieta maj tak sam liczb eber. Bardzo wan cech koci jest ich zdolno osigania odpowiedniego ksztatu. Cecha ta ma wyjtkowo due znaczenie w przypadku koci dugich, stanowicych podpor koczyn. Ich koce s szersze. Jest to niezmiernie wane, gdy zwiksza ich masywno w miejscach pocze. Proces ksztatowania koci odbywa si

Budowa koci dugiej

Naczynia krwionone nasady koci Linia nasadowa (pozostao po pytce wzrostowej)

Okostna

Ko gbczasta

Ukad osteonw

Osteocyty (komrki kostne)

UKAD KOSTNY I SKORA/25 Pozycja chrzstki w krtani

Cikie lub szybkie oddechy
Nagonia (chrzstka sprysta) Fad przedsionkowy i gosowy -

W krtani struktury chrzstkowe nie tylko speniaj rol podtrzymujc, ale rwnie bior udzia w procesie wytwarzania gosu. Kontroluj ilo powietrza przechodzcego przez krta, wpywajc na wysoko wydawanego dwiku. Chrzstka wknista Chrzstka wknista charakteryzuje si obecnoci wielu grubych pczkw twardych wkien kolagenowych. Dziki takiej budowie ten typ chrzstki jest elastyczny, ale rwnie wytrzymay. Obie cechy s bardzo podane, gdy tkanka wknista jest niezbdna pomidzy krgami krgosupa. Kady krg jest oddzielony od ssiedniego krkiem zbudowanym z tej chrzstki. Obecno krkw midzy krgowych znacznie ogranicza wstrzsy krgosupa, a take umoliwia utrzymanie wyprostowanej postawy ciaa. Krgosup jest zbudowany z szeregu maych koci, zwanych krgami; ich nazwa jest uzaleniona od pozycji w szkielecie. Krgi s oddzielone od siebie krkami midzykrgowymi, podobnymi do baniek z galarety. Kady krek midzykrgowy stanowi struktur, wewntrz ktrej znajduje si galaretowaty, gsty pyn, a z zewntrz jest okryty chrzstk wknist. Cz chrzestna, ktrej powierzchnia jest sma-

Chrzstka nalewko wata Chrzstka rcieniowata

Crzstka tarczowata (jabko Adama) Krta Tchawica -

Powyej: Struktury podtrzymujce krta s zbudowane z chrzstki. Nagoni tworzy chrzstka sprysta, a pozostae trzy organy, zwane chrzstk tarczowata, piercieniowat i nalewkowat, s zbudowane z chrzstki szklistej. Struny gosowe s zbudowane z elastycznych wkien. Poniej: Komrki chrzstki szklistej obecne w pytce wzrostowej dziel si, przesuwaj w d koci i buduj zwapniaa substancj midzykomrkow. Nastpnie komrki te zamieraj, pozostawiajc woln luk. Osteoblasty, aby zapeni t przestrze, wytwarzaj ko, ktra zajmuje miejsce istoty midzykomrkowej.

Wytwarzanie dwiku wysokiego Kady rodzaj chrzstki skada si z istoty midzykomrkowej, w ktrej s osadzone komrki oraz wkna biakowe, zbudowane z kolagenu lub elastyny. Podzia chrzstki zaley od rodzaju wkien. Cech wspln wszystkich typw chrzstki jest brak naczy krwiononych. Skadniki pokarmowe przenikaj do niej przez okrywajc j bon zwan ochrzstn. Bony wycieajce stawy wytwarzaj ma. Ze wzgldu na rne waciwoci fizyczne, chrzstki dzieli si na chrzstk szklist, wknist oraz spryst. Chrzstka szklista Chrzstka szklista jest niebieskobia, pprzeroczyst tkank. W porwnaniu z pozostaymi typami zawiera najmniej komrek i wkien. Wszystkie wkna wchodzce w jej skad s utworzone z kolagenu. Z chrzstki szklistej zbudowany jest szkielet podu. Jej ogromne moliwoci rozwoju pozwalaj okoo 45-centymetrowemu noworodkowi osign wzrost dorosej osoby. W chwili zakoczenia procesw wzrostu chrzstka szklista wystpuje na zakoczeniach koci w obrbie staww w postaci bardzo cienkiej warstwy (1-2 milimetry). Ten typ chrzstki spotykamy w drogach oddechowych. Z niej uformowany jest koniec nosa, a take twarde, ale spryste chrzstki budujce otaczajce tchawic i prowadzce do puc oskrzela. Chrzstka szklista stanowi przeduenie kocw eber i czy je z mostkiem. W ten sposb bierze udzia w oddychaniu, umoliwiajc ruchy klatki piersiowej.

Okres wyduania si koci

Zwapniaa substancja midzykomrl

26/UKAD KOSTNY I SKORA

Koci koczyny grnej skadaj si z koci ramiennej oraz koci promieniowej i okciowej, ktre tworz doln cz koczyny zwan przedramieniem. Grn i doln cz koczyny czy z sob okie. Nazwa ta dotyczy stawu zawiasowego czcego ko ramienn z koci okciow i stawu kulistego czcego ko ramienn z koci promieniow.

Ko ramienn

Ko promieniowa

Wizado pierscieniowate

Krgosup jest zbudowany z szeregu maych koci, zwanych krgami; ich nazwa zaley od pozycji w szkielecie. Ilustracja przedstawia odcinek ldwiowy krgosupa. Krgi s oddzielone od siebie krkami midzykrgowymi, podobnymi do baniek z galarety.

Ko okciowa

rowana, zapobiega cieraniu si koci krgosupa podczas ruchu. Pyn spenia rol amortyzatora wstrzsw. Chrzstka wknista tworzy rwnie mocne poczenie pomidzy koci a wizadem. Z grubej warstwy chrzstki wknistej zbudowane jest spojenie onowe, ktre czy obie koci miedniczne. U kobiety chrzstka ta ma szczeglne znaczenie. Hormony wydzielane w okresie ciy powoduj rozlunienie jej struktur, dziki czemu gowa dziecka moe przej przez kana rodny. Chrzstka sprysta Chrzstka sprysta jest zbudowana, oprcz wkien kolagenowych, rwnie z wkien elastyny. Ich obecno nadaje jej charakterystyczny ty kolor. Chrzstka sprysta jest plastyczna, ale wytrzymaa. Z jej komrek zbudowana jest nagonia, ktra zamyka wlot do drg oddechowych w chwili przeykania pokarmu. Chrzstka sprysta tworzy rwnie elastyczn cz maowiny usznej oraz stanowi konstrukcj podtrzymujc ciany kanau prowadzcego do ucha rodkowego i trbki Eustachiusza, ktra czy kade ucho z grn czci garda. Chrzstka sprysta wystpuje take w krtani, gdzie wraz z chrzstk szklist tworzy struktury podtrzymujce i biorce udzia w wytwarzaniu gosu. Budowa szkieletu Budowa kadej czci szkieletu jest uzaleniona od funkcji spenianej w organizmie. Zadaniem czaszki jest ochrona mzgu, a take narzdw wzroku i suchu. Z 29 koci czaszki 14 z nich formuje

rusztowanie dla oczu, nosa i jamy ustnej. Dokadniejsze przyjrzenie si czaszce pozwala zauway, w jaki sposb najdelikatniejsze organy s chronione przez jej koci. Gbokie oczodoy znajdujce si pod czoem osaniaj gaki oczne. Podobnie narzd wchu jest schowany wysoko za nozdrzami przednimi. Charakterystyczn cech czaszki s due rozmiary uchwy. Ko ta jest ruchoma i wraz ze szczkami stanowi doskonay mechanizm rozgniatania pokarmu. W tym procesie bior udzia rwnie zby. Dua efektywno mechanizmu nie jest tak atwo zauwaalna, kiedy twarz pokryjemy miniami, nerwami i skr. Cz czaszki tworzca twarz jest masywniejsza w okolicach oczu i nosa, dziki czemu koci twarzy zachowuj sta pozycj. Krgosup jest zbudowany z serii maych koci zwanych krgami, ksztatem przypominajcych szpulki nici. Stanowi centraln o szkieletu. Konstrukcja ta jest niezwykle mocna, poniewa tworz j mae odcinki, a jednoczenie posiada due moliwoci ruchowe. Czowiek moe wykona skon i dotkn palcw u ng i wanie dziki krgosupowi zachowuje wyprostowan postaw ciaa. Krgi tworzce krgosup ochraniaj rwnie delikatny rdze krgowy, ktry przebiega ich rodkiem. W kocowej, dolnej czci krgosupa znajduje si ko ogonowa. U niektrych zwierzt, takich jak kot czy pies, ta cz krgosupa jest znacznie dusza ni u czowieka i tworzy wyrany ogon. Szkielet klatki piersiowej tworz ebra ograniczajce j po bokach, krgosup z tyu oraz mostek umieszczony z przodu.

Krek midzykrgow

Krgi ldwiowe

UKAD KOSTNY I SKRA/27 Szkielet klatki piersiowej od przodu Udzia eber w oddychaniu

opatka

Rkoje mostka I Trzon > mostka

opatka Puco Misie piersiowy mniejszy

Chrzstka ebrowa

Zebro

, Minie midzyebrowe wewntrzne Wyrostek mieczykowaty Misie najszerszy grzbietu r Wtroba Misie zbaty i , .. i przedni odek

Wyrostek mieczykowaty Minie midzyebrowe zewntrzne

1 Wdech

Szkielet klatki piersiowej od tylu

Krgosup Minie midzyebrowe zewntrzne kurcz si

--

ebra unosz si iwysuwaj do przodu

Obojczyk

Minie midzyebrowe wewntrzne kurcz si

Zebro

Klatk piersiow tworz ebra, ktre ochraniaj wane organy: puca, serce, wtrob i odek. Dziki chrzstce ebrowej klatka piersiowa moe rozszerza si i kurczy podczas oddychania. ebra zbudowane w caoci z koci byyby zbyt sztywne. W sytuacji, kiedy organizm ma zwikszone zapotrzebowanie na tlen (np. w czasie cikiego treningu fizycznego), minie midzyebrowe zewntrzne kurcz si. Umoliwia to przesunicie mostka do przodu i zwikszenie obwodu klatki piersiowej. Wydechowi towarzyszy rozlunienie tych mini. Przy silnym wydechu minie midzyebrowe wewntrzne kurcz si, powodujc zmniejszenie obwodu klatki piersiowej.

28/UKAD KOSTNY I SKORA

ebra s poczone z krgosupem w sposb umoliwiajcy ruch w czasie oddychania. Z mostkiem wikszo eber czy si stawowo. Dwa najniej pooone ebra (jedenaste i dwunaste) s powizane tylko z krgosupem, gdy s zbyt krtkie i nie dochodz do mostka. S to tak zwane ebra wolne, ktre nie bior udziau w oddychaniu. Zebra pierwsze s cile poczone z obojczykiem i tworz podstaw szyi. Przez to miejsce przebiega kilka duych nerww i naczy krwiononych prowadzcych do koczyn grnych. Gwnym zadaniem szkieletu klatki piersiowej jest ochrona serca i puc, ktre znajduj si w jej wntrzu. Skutki uszkodzenia tych organw mogyby by bardzo grone.

Budowa nadgarstka i rki

Ko czworoboczna wiksza

Koci koczyny dolnej s najduszymi i najciszymi w catym szkielecie. Ko udowa czy si poprzez panewk stawu biodrowego z koci miedniczn. Panewka jest skierowana na zewntrz, tak wic koczyny dolne s oddalone od linii rodkowej ciaa, co umoliwia utrzymanie rwnowagi i chodzenie.

Ko czworoboczna mniejsza Ko gwkowata Ko haczykowata

Kogrochowata

Koci koczyny dolnej i obrczy miednicznej

Ko promieniowa Ko okciowa

Ko trjgraniasta

Ko ksiycowata Ko deczkowata Ko biodrowa Ko krzyowa

Ko udowa

Kykie przyrodkowy koci udowej

Kostka przyrodkowa

Kostka boczna Stp

skokowa

Ramiona cz si z centraln osi_k^gosupa za pomoc obrczy-ktTnlEyngrnych, ktr tworz opatka i obojczyk. Masywna ko grnej czci koczyny zwana jest koci ramienn. czy si w okciu z dwiema komi przedramienia: koci promieniow i koci okciow. Rka jest zbudowana z nadgarstka, rdrcza i palcw. Dziki temu moemy apa przedmioty i wykonywa mnstwo skomplikowanych ruchw, w czasie ktrych kada z wielu czci rki porusza si w inny sposb. Ruchy te s jednak w duym stopniu skoordynowane. Koczyny dolne s poczone z krgosupem miednic zbudowan z bardzo twardych koci. Piercie miednicy skada si z dwch cikich, masywnych koci miednicznych, czcych si w czci tylnej koci krzyow. Zakrzywiony grny brzeg koci biodrowych jest z atwoci wyczuwalny pod skr. Pionowo ustawione stawy krzyowo-biodrowe s wzmocnione wknami i wieloma krzyujcymi si wizadami. Powierzchnie tych koci idealnie do siebie pasuj, co zwiksza stabilno poczenia. W zewntrznej dolnej czci koci miednicznej znajduje si zagbienie, zwane panewk, ktrego ksztat jest dopasowany do gowy koci udowej, najduszej koci szkieletu. Po-

Koczyny i miednica

niej panewki ko miedniczn ulega zakrzywieniu, jednoczenie wysuwajc si do przodu. Ta cz koci miednicznej jest nazywana koci onow. Tylny i dolny odcinek obrczy miednicznej tworz koci kulszowe, ktre formuj podstaw poladkw. W przedniej czci miednicy dwie koci onowe poczone chrzstk tworz spojenie onowe. Jest ono dodatkowo wzmocnione wizadami. Inne wizada cz koci kulszowe z krzyow, zwikszajc stabilno miednicy. Koci podudzia to ko piszczelowa i znacznie ciesza strzaka. Stopa jest zbudowana z koci stepu, rdstopia i palcw, ktrych lokalizacja i wzajemne poczenia s bardzo precyzyjne. Dziki temu moemy, nie tracc rwnowagi, zarwno pewnie i wygodnie sta, jak chodzi lub biega.

UKAD KOSTNY I SKORA/29

Po lewej: Rka ma czternacie paliczkw (koci palcw). Kady palec posiada trzy paliczki, z wyjtkiem kciuka, ktry ma ich dwa. Ruch koci jest moliwy dziki stawom i miniom. Po lewej: Nadgarstek jest utworzony co najmniej z omiu oddzielnych koci, zwanych komi nadgarstka, uoonych w dwa rzdy. Koci nadgarstka s pooone pomidzy komi rdrcza a komi przedramienia - koci promieniow i okciow. Ko grochowata jest jedyn z koci nadgarstka, ktr mona wyczu pod skr.

Paliczek

Paliczki rodkowe Paliczki blisze

Paliczki dalsze

Piszczel

Elastyczno ludzkiej stopy wypywa z jej skomplikowanej budowy anatomicznej. Ze wzgldu na przenoszenie ciaru ciaa paliczki stopy s szersze i bardziej paskie w porwnaniu z paliczkami rki. Ich ksztat uatwia utrzymanie rwnowagi.

Ko pitowa Paliczki

Ko szecienna

Koci rdstopia

Koci stopy

Stawy i wizadta
Koci szkieletu cz si z sob za pomoc staww. Poczenia musz by solidne, powinny jednak zachowa du swobod ruchu. Dziki stawom szkielet czowieka jest konstrukcj niezwykle sprawn. Poczenia koci dzielimy na dwa gwne typy: ruchome (stawy) i stae (wizozrosty, chrzstkozrosty i kociozrosty). Stawy, czyli poczenia ruchome, s wycielone bon maziow, dziki czemu koci poczone stawem mog wykonywa ruch w szerokim zakresie. Ruch pocze wknistych koci ogranicza tkanka wknista. Oprcz staww i wizozrostw w szkielecie wystpuj poczenia chrzstkozrostowe. Dua elastyczno chrzstki umoliwia szeroki zakres ruchw bez obecnoci maziwki. Poczenia chrzstkowe wystpuj m.in. pomidzy ebrami a mostkiem. Stawy Podzia staww mona przeprowadzi w zalenoci od zakresu ruchw koci. Stawy zawiasowe (obecne m.in. w okciu i kolanie) s stawami jednoosiowymi i pozwalaj na ruch zginania i prostowania. Stawy paskie, ktrych nazwa jest zwizana z pask lub prawie pask powierzchni koci wystpujcych w takim poczeniu, umoliwiaj nieznaczne przesunicia w wielu kierunkach. Poczenia takie wystpuj w krgosupie, nadgarstku i pomidzy komi stepu. Specyficznym stawem jednoosiowym jest staw rubowy wystpujcy w szyi u podstawy czaszki. Ruchy wykonywane w tym stawie to ruchy obrotowe w obydwu kierunkach. Ten typ poczenia umoliwia odwracanie gowy. Praca polegajca na przykrcaniu rub jest moliwa ze wzgldu na staw obrotowy wystpujcy w okciu. Poczenia pozwalajce na ruch we wszystkich kierunkach, jak np. staw ramienny, to tak zwane stawy kuliste. Stawy pomidzy paliczkami palcw s typowym przykadem staww zawiasowych. Zakoczenia koci s pokryte tward, elastyczn chrzstk stawow. Twarda bona otacza cay staw, tworzc torebk stawow, chronic go przed niepodanymi ruchami i utrzymujc koci w okrelonym pooeniu. Wntrze torebki stawowej jest wycielone maziwk. Warstwa tkanki maziowej jest czasami bardzo cienka. Wydziela pyn zwany mazi stawow, ktry nawila stawy i zapobiega ich wyschniciu. W okrelonych warunkach staw moe funkcjonowa bez mazi stawowej, nie ulegajc uszkodzeniu. Do takiej sytuacji dochodzi podczas reumatoidalnego zapalenia staww. Stan nieprawidowego funkcjonowania warstwy maziowej musi by jednak krtkotrway. Zdrowa bona maziowa jest niezwykle wana w utrzymaniu stawu w dobrej kondycji. Dua liczba staww znajduje si w rce. atwo jest zaobserwowa, w jaki sposb, w przypadku ostrego reumatoidalnego zapalenia staww, moe doj do trwaych znieksztace palcw i nadgarstka. Staw kolanowy jest bardzo skomplikowanym stawem zawiasowym. Gadko zaokrglone kykcie koci udowej spoczywaj w zagbieniu koci piszczelowej. W obrbie stawu, pomidzy koci udow a piszczel znajduj si dwa pasma chrzstki (kotki). Ich funkcj jest zwikszenie stabilnoci bez ograniczenia sprystoci. Ta cz stawu kolanowego najczciej ulega uszkodzeniu podczas sportowych wyczynw, co czsto koczy si operacj. Kolano pozbawione kotek moe nadal funkcjonowa, jednak jest bardziej naraone na urazy. W pniejszym okresie ycia moe doj do zmian zwyrodnieniowych stawu. Powierzchnie stawowe s smarowane mazi stawow. W obrbie stawu znajduj si take tak zwane kaletki wypenione mazi, chronice staw przed uszkodzeniami. Stabilno i wytrzymao poczenia stawowego zapewniaj pasma warstwy wknistej zwane wizadami. W prawidowo funkcjonujcym stawie kolanowym wizada wystpuj po obu jego stronach oraz w rodku. Ruchy stawu kolanowego odbywaj si dziki miniom uda i podudzia.

Staw kolanowy

Przekrj rki z zaznaczeniem staww

Koci rdrcza

Patoek bliszy ~>JStaw midzypaliczkowy "m I Staw ' ^ ^ r - | midzypaliczkowy

Paliczek dalszy

Staw promieniowo-nadgarstkowy

UKAD KOSTNY I SKORA/31 Staw kolanowy

Kaletka nadrzepkowa

Lkotki (czsto uszkadzane podczas wyczynw sportowych)

Wizadlo rzepki Chrzstka

Piszczel

Strzaka

Minie z przodu uda odpowiadaj za prostowanie kolana, a minie z tyu za jego zginanie. S przyczepione od gry do koci miednicznej, a take wierzchoka koci udowej. W kierunku kolana nastpuje ich kondensacja w formie wknistego cigna, ktre jest przyczepione do koci piszczelowej (patrz Rozdzia 3). Aby cigno znajdujce si z przodu nie ocierao si w czasie ruchu o staw, jest zronite z koci zwan rzepk, lec do przodu od kykci koci udowej. cigno przebiega w rowku wycieanym chrzstk i jest smarowane mazi stawow. Rol amortyzatorw wstrzsw rzepki peni kolejne kaletki, ktre znajduj si w okolicy tej koci. Kolano ma szczeglnie wan funkcj w czasie procesu chodzenia. Wykonanie kadego kroku wie si z ugiciem kolana, dziki czemu noga moe by przeniesiona do przodu. Przemieszczanie si na sztywnych nogach wymagaoby odsuwania ich na zewntrz i jednoczesnego odchylania miednicy. Poczenia nieruchome Poczenia nieruchome wystpuj w krgosupie, w czaszce, a take pomidzy niektrymi komi miednicy. W poczeniach tych brak maziwki, a czenie koci odbywa si przez tward tkank wknist. W zalenoci od jej rodzaju poczenia s nieruchome lub posiadaj ograniczon moliwo ruchu. Wyjtek to poczenia koci w krgosupie,

Po lewej: Koci, wizada i chrzstka stawu kolanowego ukazane od przodu. Po prawej: Przekrj strzakowy stawu kolanowego z uwzgldnieniem szczegowej budowy, m.in. kaletek i bony maziowej. ktre s na tyle elastyczne, e umoliwiaj pewien zakres ruchu. Zachowuj jednoczenie funkcj ochronn dla rdzenia krgowego.

nia. Nacignicie lub przerwanie wizada moe okaza si tak bolesne, jak zamanie koci. Budowa Wizada stanowi pewn form tkanki cznej. Zbudowane s gwnie z twardego biaka zwanego kolagenem oraz sprystej, tawej elastyny. W przypadku wikszoci wizade tkanka ta wystpuje w postaci wknistych wizek. Pczki wkien przebiegaj w okrelonych kierunkach, w zalenoci od rodzaju ruchu, jaki ograniczaj. W wizadach o ksztacie cylindrycznym przebiegajcych wzdu pnia krgosupa wkna s uoone podunie i kontroluj jego rozciganie. Inne wizada, ktrych funkcj jest ograniczenie przemieszczania si koci na boki, przybieraj posta paskiej obrczy, w ktrej wkna wzajemnie si z sob krzyuj. Pomidzy wknami znajduj si wyspecjalizowane komrki zwane fibroblastami. Komrki te wytwarzaj nowe wkna kolagenowe lub regeneruj ewentualne uszkodzenia. Wizki wkien s osadzone w tkance, przez ktr przebiegaj naczynia krwionone, limfatyczne oraz nerwy.

Wizada

Koci poczone stawem s wprawiane w ruch za pomoc mini, ktre s do nich przyczepione nierozcigliwymi cignami. Wizada mog by w niewielkim stopniu rozcigliwe, a ich funkcj jest wzmocnienie poczenia stawowego. Ograniczaj moliwoci ruchowe staww. W przypadku braku wizada koci bardzo atwo mogyby ulec przemieszczeniu. Wizada s obecne rwnie w jamie brzusznej. Utrzymuj we wzgldnie staej pozycji takie narzdy, jak wtroba czy macica, rwnoczenie umoliwiajc im przemieszczanie w niewielkim zakresie. Ma to due znaczenie przy zmianie pozycji ciaa, a take w czasie jedzenia, trawienia czy te ciy. Wizada wystpuj rwnie w okolicy klatki piersiowej. Podtrzymuj piersi i zapobiegaj ich obwiniciu. Obecno wizade czsto uwiadamiamy sobie dopiero w chwili ich uszkodze-

32/UKAD KOSTNY I SKRA

Wizada cz si z komi stawu za pomoc wkien, ktre penetruj zewntrzn warstw koci zwan okostn. W okostnej przebiega sie naczy krwiononych i nerww. Umoliwia ona dostarczenie koci skadnikw pokarmowych oraz stanowi miejsce przyczepu dla wizade i mini. Ewentualne uszkodzenie wizade jest zwizane z uszkodzeniem okostnej, poniewa wizada silnie w ni wrastaj. Rnym typom staww wystpujcym w organizmie towarzysz wyspecjalizowane wizada. W przypadku wikszych staww, takich jak kolanowy, biodrowy, okciowy, czy te pocze pomidzy paliczkami palcw lub w krgosupie, torebki stawowe s szczeglnie grube, co Kady ruch trenujcego sportowca jest uzaleniony od wspdziaania staww, mini, cigien i wizade. Poniej przedstawione s najwaniejsze wizada barku w fazie ruchu. Ilustracja poniej (na prawo) ukazuje wizada okcia wykonujcego ruch olimpijczyka Daleya Thompsona. bardzo wzmacnia poczenia. Wewntrz lub na zewntrz torebki stawowej znajduj si rwnie wizada. Speniaj indywidualn rol ograniczajc okrelony rodzaj ruchu. S to wizada poboczne. Rola wizade Rnorodno ruchw, jakie moe wykona organizm, zaley od uksztatowania powierzchni koci tworzcych staw, a take jego wizade. W przypadku niektrych staww najwiksze znaczenie odgrywaj koci. W stawie okciowym ko okciowa, tworzca doln cz tego poczenia, jest pksiycowato wycita. Taki ksztat panewki umoliwia jedynie proste ruchy do przodu i do tyu. W tym przypadku wizada zapobiegaj jedynie bocznym wahaniom. Z kolei wyspecjalizowane wizado piercieniowate otacza jak konierz ko promieniow, czc j z koci okciow. Poczenie umoliwia ruch rotacyjny koci. W stawie kolanowym aden ksztat tworzcych go koci nie ogranicza ruchw. Pomimo to, e kolano jest rwnie stawem zawiasowym, ruchy s kontrolowane przez wyspecjalizowane wizada krzyowe. Zapobiegaj one wysuwaniu si koci piszczelowej ze stawu kolanowego do tyu lub przodu oraz hamuj ruch obracania goleni do wewntrz. Koci stawu s wprawiane w ruch dziki temu, e jedne minie kurcz si, a inne rozkurczaj. Wizada ograniczaj prac mini, zapobiegajc nieprawidowym ruchom. Wizada nie maj moliwoci kurczenia si. Funkcjonuj zatem jako statyczne struktury organizmu, chocia w nieznacznym stopniu mog ulec rozcigniciu w czasie pracy stawu. Kiedy zachodzi taka sytuacja napicie wizada wzrasta do chwili, gdy dalszy ruch jest niemoliwy. Istniej take wizada, ktrych przeciwlege koce s przyczepione do tej samej koci i aden ruch nie ma na nie wpywu. Utrzymuj one w staej pozycji oraz ochraniaj takie struktury, jak naczynia krwionone czy nerwy.

Wizado i kruczo-oMjczykows-

Wizado kruczo-ramienn

UKAD KOSTNY I SKORA/33 Budowa skry

Ziarnistoci barwnikowe

uski martwej skry (keratyna)

Receptor blowy Melanocyt odyga (trzon) wosa Gruczo ojowy

- Naskrek

Misie prostujcy wos - Skra waciwa Mieszek wosowy Gruczo apokrynowy Cebulka wtosa Woniczki ylne i ttnicze ' / \ Kolagen i wkna elastyczne

Podskrna tkanka tuszczowa

Kolba Krausego (receptor odczuwania zimna)

Skra
Powierzchni organizmu oddziela od iwiata zewntrznego ochronna powoka [wsplna. Stanowi mocn, a zarazem elastyczn powok nieprzepuszczaln dla wikszoci substancji rozpuszczalnych i gazowych. Chroni organizm przed niekorzystnym promieniowaniem sonecznym, a take przed inwazj flory bakteryjnej. Skra odgrywa przewodni rol iw termoregulacji - zatrzymuje lub oddaje ciepo w miar potrzeb organizmu. ostatecznie ulegaj zuszczeniu jako paskie, ledwo widoczne pytki. Komrka potrzebuje trzech do czterech tygodni, aby przemieci si z najniej pooonych warstw na powierzchni skry. Zewntrzna ochronna warstwa jest cile poczona z lec pod ni skr waciw. Drobne brodawki skry waciwej wnikaj w zagbienia naskrka. Poczenie obydwu podstawowych warstw skry najwyraniej uwidacznia si na opuszkach palcw w postaci linii papilarnych. Skra waciwa jest zbudowana z pczkw wkien kolagenowych i elastynowych. W tej warstwie skry osadzone s gruczoy potowe, ojowe i apokrynowe oraz mieszki wosowe, a take naczynia krwionone. Nerwy docieraj rwnie do naskrka. Naczynia krwionone s obecne tylko w skrze waciwej. Wosy i wyprowadzenia gruczow wydostaj si na powierzchni poprzez kanaliki w skrze waciwej.

Unerwienie mieszka wosowego, gruczow potowych i receptorw skry

[Budowa skry

Skra jest zbudowana z dwch rnych warstw komrek: nabonka i skry waciwej. W obydwu warstwach znajduj si zakoczenia nerwowe, ktre przekazuj odczucia blu, ucisku, ciepa czy zimna. Gruczoy potowe odgrywaj wan rol w termoregulacji, natomiast gruczoy ojowe natuszczaj skr i wosy. Gruczoy apokrynowe rozwijaj si w okresie osigania dojrzaoci pciowej i s uznawane za jedn z cech pciowych. Melanocyty, bdce komrkami produkujcymi barwnik, mog powodowa powstawanie piegw. Kady gruczo potowy jest zwinity na kocu w kbek, a kana wyprowadzajcy gruczou, ktrego ujcie znajduje si na powierzchni skry, jest wyoony nabonkiem. Gruczoy potowe znajduj si pod kontrol ukadu nerwowego. Wydzielanie potu moe by spowodowane stanem emocjonalnym lub te potrzeb utraty ciepa przez organizm (patrz strona 129).

[Skra skada si z dwch podstawowych iczci. Zewntrzna, zwana naskrkiem, 'jest zbudowana z kilku warstw komrek. -Najgbiej pooona jest warstwa rozrodcza, gdzie komrki nieustannie dziel si, a nastpnie przemieszczaj na powierzchni skry. W miar przesuwania si ku grze komrki ulegaj spaszczeniu, a nastpnie tworz zrogowacia warstw zwan keratyna. Zrogowaciae komrki

34/UKAD KOSTNY I SKRA Budowa skalpu

Okostna Wiotka tkanka czna Misie naczaszrj i czepiec cignisty

Szczegowy przekrj skalpu ukazuje kilka warstw tworzcych t nietypow cz skry. Dziki lunej tkance cznej minie skalpu mog go porusza. Mieszki wosowe (na powikszeniu po prawej) s odpowiedzialne za wytwarzanie i wzrost wosw (na powikszeniu po lewej).

Misie czoowy Misie potyliczny

Poniej: Paznokie jest stru ktu r ma rtw, wytwarza n przez ywe komrki skry, zlokalizowane w okolicy korzenia paznokcia. Dziki silnemu unerwieniu skry znajdujcej si pod paznokciem jest on wraliwy na dotyk.

Trzon paznokcia

Gruczoy ojowe maj ujcie do torebki wosowej. Zbudowane s z wyspecjalizowanych komrek naskrka, ktre produkuj j skrny. Gruczoy te s najliczniejsze na gowie, twarzy, klatce piersiowej i plecach. Kontrolowane przez hormony pciowe natuszczaj wosy oraz skr. Gruczoy apokrynowe rozwijaj si w czasie osigania dojrzaoci pciowej. Wystpuj w skrze dow pachowych, w okolicach piersi i narzdw pciowych. Wydzielaj substancje wonne i s uznawane za jedn z cech pciowych. W pocztkowej fazie wydzielaj gst, mlekopodobn substancj.

Zarwno w naskrku, jak i w skrze waciwej znajduje si sie zakocze nerwowych. Szczeglnie silnie unerwione s opuszki palcw. Nerwy przekazuj zarwno przyjemne odczucia ciepa i dotyku, jak i zimna, ucisku, swdzenia oraz blu, ktry moe wyzwoli odruchy obronne. Wosy i paznokcie Zarwno wosy, jak i paznokcie stanowi specyficzn form keratyny. Paznokcie s struktur martw, wytwarzan przez ywe komrki skry. Uszkodzony paznokie nie krwawi ani nie boli. Widoczna cz paznokcia zwana jest trzonem paznokcia, a o jego ksztacie decyduj czynniki genetyczne. Paznokie jest otoczony z trzech stron fadem skrnym. Fad ten jest najgbszy od tyu, gdzie zakrywa korze paznokcia. U podstawy znajduje si biae pole, tak zwany

UKAD KOSTNY I SKORA / 35

obczek, najwyraniej widoczny na kciuku. Obczek jest nieco grubszy ni pozostaa cz, tak e naczynia krwionone znajdujce si pod nim s niewidoczne. Paznokie ley na podou, zwanym macierz, utworzonym przez skr waciw. Komrki macierzy dziel si: ich grna warstwa grubieje i twardnieje, a w momencie obumierania komrki tej warstwy tworz paznokie. Zniszczenie macierzy prowadzi do trwaej utraty paznokcia. Wos buduj komrki zlokalizowane w kanale zwanym mieszkiem wosa. Istniej dwa rodzaje wosw. Mikkie i puszyste pokrywaj cae ciao, z wyjtkiem doni i spodniej strony stp. Grube, o okrelonym zabarwieniu, rosn na gowie, brodzie oraz w okolicy onowej. Zewntrzna, wystajca ponad skr martwa cz wosa (zwana odyg) jest zbudowana z keratyny. Dzielce si komrki koca korzenia, osadzone w cznotkankowej, unaczynionej brodawce, powoduj wzrost wosa. Korze znajduje si w zagbieniu skrnym zwanym mieszkiem wosa. W przypadku uszkodzenia korzenia proces podziau zostaje zahamowany i wos moe nigdy nie odrosn. W obrbie mieszka znajduje si gruczo ojowy oraz gadkie minie przywosowe. Skurcze tego minia, zachodzce w chwilach strachu lub zimna, powoduj wyprostowanie wosa i efekt tak zwanej gsiej skrki". Dorosy czowiek ma na gowie okoo 120 tysicy wosw. Osoby rude maj ich troch mniej, a blondyni wicej. Rodzaj wosw zaley od ich struktury. Delikatny, mikki meszek pokrywa tylko niektre czci ciaa. Dugie wosy rosn na gowie, krtkie i sztywne tworz brwi. Najdelikatniejsze s wosy jasne, natomiast czarne - najgrubsze i najbardziej szorstkie. W zalenoci od ksztatu odygi wyrnia si wosy proste lub krcone. Proste s w przekroju cylindryczne. Ksztat owalny maj wosy krte lub pofalowane, a kdzierzawe s spaszczone. Komrki wytwarzajce keratyn tworzc wosy nale do najszybciej dzielcych si struktur organizmu. W cigu miesica powoduj przyrost wosa na gowie rednio do 1,25 centymetra. Wzrost wosw nie zachodzi bez przerwy. Co 5 lub 6 miesicy wos przechodzi faz spoczynku, podczas ktrej wzrost zostaje zahamowany. Korze wosa bdcego w fazie spoczynku przybiera ksztat maczugi i traci swoje normalne ubarwienie. Okoo 10 procent naszego owosienia na gowie znajduje si w danej chwili w spoczynku. To wanie wosy w fazie spoczynku wydaj si wychodzi garciami podczas mycia gowy. Mieszki wosowe nie s uszkodzone i po pewnym okresie rozpoczyna si normalny wzrost wosa. Pigmentacja skry Barwa skry czowieka zaley od czarnego barwnika - melaniny. Moe on wystpowa take we wosach i tczwce oka. Barwnik jest produkowany przez komrki zwane melanocytami, ktre s zlokalizowane w naskrku. Niezalenie od rasy kada ludzka istota ma w przyblieniu t sam liczb melanocytw. Ilo wytworzonej przez te komrki melaniny jest jednak bardzo zrnicowana. U ras ciemnoskrych melanocyty s wiksze i produkuj wicej barwnika. Meanina chroni skr przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym. Im skra jest ciemniejsza, tym mniejsze prawdopodobiestwo poparzenia sonecznego. Zoony proces chemiczny, w czasie ktrego aminokwas tyrozyna ulega przeksztaceniu w melanin, zachodzi przy zewntrznej powierzchni kadego melanocytu. Powstay barwnik przemieszcza si do centrum komrki, gdzie stanowi oson dla bardzo wraliwego jdra. Dziaanie wiata sonecznego lub sztucznego ultrafioletowego stymuluje wytwarzanie melaniny, jednoczenie powodujc opalenizn. Wyprodukowany barwnik rozprzestrzenia si w skrze, dziki czemu przybiera ona ciemniejsze zabarwienie. Reakcje skry wystawionej na dziaanie promieni sonecznych s osobnicze, jednak kady czowiek, z wyjtkiem albinosw, moe si opali przy odpowiedniej dawce promieniowania. Kolor skry zaley rwnie od iloci krwi przepywajcej przez naczynia krwionone skry oraz od naturalnego, tawego zabarwienia naskrka. Bledniemy ze strachu, poniewa mae naczynia krwionone zwaj si, natomiast w chwilach zoci wzmoony przepyw krwi sprawia, e gwatownie czerwieniejemy. Siniejemy z zimna, kiedy krew przepywajca przez naczynia zawiera wicej dwutlenku wgla.

O kolorze skry decyduje ilo produkowanej melaniny. Granulki barwnika s wytwarzane w naskrku przez komrki zwane melanocytami. wiato soneczne intensyfikuje dziaanie melanocytw.

Anatomia paznokcia
Obrbek naskrkowy paznokcia

Normalna reakcja skry na wiato soneczne

Korze paznokcia I (miejsce jego oywionego wzrostu)

Rozdzia 3

Kady ruch ludzkiego ciaa, poczwszy od mrugnicia powiek po skok wzwy, odbywa si dziki miniom i cignom. Moliwo kurczenia si mini ma decydujce znaczenie w procesie wprawiania koci w ruch. Prac mini kieruje Misie zoony mechanizm. Nawet podgrzebieniowy Misie oby wikszy najprostszy ruch gow jest skomplikowanym procesem, w ktrym bierze udzia mzg, nerwy i narzdy zmysw.

MINIOWY

Misie potyliczny

Misie czworoboczny Misie naramienny

Misie trjglowy ramienia Misie najszerszy grzbietu

Minie proste nadgarstka i palcowi

Misie poladkowy wielki

Misie brzuchaty ydki

cigno Achillesa

Po prawej: Minie poprzecznie prkowane umoliwiaj ruch kontrolowany przez nasz wiadomo. Bior rwnie udzia w reakcjach odruchowych organizmu, takich jak np. odruch kolanowy.

UKAD MINIOWY/37

Minie
U czowieka wystpuj trzy rodzaje wkien miniowych. Pierwszy typ to minie szkieletowe. Minie te wraz z ukadem kostnym s odpowiedzialne za wszelkiego rodzaju ruchy uzalenione od naszej woli, jak na przykad wbieganie po schodach. Bior take udzia w odruchowych reakcjach organizmu. Druga grupa to minie gadkie (nazwa pochodzi od ich struktury widocznej pod mikroskopem), ktre s odpowiedzialne za ruchy narzdw wewntrznych, takich jak jelita czy pcherz moczowy. Ich praca nie jest kontrolowana przez nasz wiadomo. Trzeci rodzaj to misie sercowy, budujcy najwaniejszy narzd organizmu. Minie szkieletowe zwane s rwnie poprzecznie prkowanymi. Wynika to z uoenia formujcych je wkien, ktre pod mikroskopem daj obraz charakterystycznych prkw. Praca mini jest zwizana z procesem skracania ich dugoci, a wic kurczeniem. Skurcz musi czasami nastpi nagle, jak w przypadku mini ng przy skoku. Okres trwania skurczu musi by odpowiednio dugi w celu utrzymania ciaa w okrelonej pozycji. Minie szkieletowe wystpuj w obrbie caego organizmu i stanowi okoo 25 procent jego wagi (nawet u noworodka). Mona je porwna do spryn zaczepionych w rnych miejscach szkieletu. Pod ich kontrol znajduje si ruch rnych koci, poczwszy od minia strzemiczkowego, ktry nadzoruje ruch filigranowej koci ucha rodkowego tak zwanego strzemiczka - po misie poladkowy wielki, ktry tworzy poladek i reguluje prac stawu biodrowego. W przypadku mini gadkich kade wkno stanowi dug, wrzecionowat komrk. Praca tych mini nie jest kontrolowana przez nasz wiadomo. Rytmiczne skurcze mini gadkich s podane w procesach trawienia, poniewa umoliwiaj przesuwanie pokarmu w jelitach. Misie sercowy budow bardzo przypomina minie szkieletowe, z tym e wkna tego pierwszego s krtsze i grubsze oraz tworz gstsz sie.

Misie czoowy . Misie okrny oka . Misie okrny ust Misie mostkowo-obojczykowo-sutkowy Misie piersiowy wikszy

Misie dwugowy ramienia Misie skony zewntrzny brzucha Misie prosty brzucha Minie zginacz nadgarstka i palcw

Poniej: Serce jest jedynym narzdem ustroju zbudowanym z minia sercowego. Skurcze serca s wywoywane przez bodce, ktre s wytwarzane przez specyficzne tkanki znajdujce si wewntrz tego organu. Impulsy te umoliwiaj przetaczanie krwi do ttnic. CGOWA IZBA jvsfilARi!". i POONYCH
j B j| !& ) Jm * i* T A A * V ( ^.

T 8-400 KROSNO (0-13)

Lewe uszko

Zastawka aorty

Zastawka dwudzielna

Minie prostowniki palcw stopy

Misie brodawkowy

Miniwka komory

Lewa komora

38 / UKAD MINIOWY
Ruch uzaleniony od naszej woli zostaje zainicjowany w korze mzgowej, ktra przesya impuls poprzez rdze krgowy i nerwy ruchowe do mini szkieletowych, odpowiedzialnych za wykonanie okrelonego ruchu. Niektre z tych impulsw powoduj skurcze mini, inne hamuj nerwy ruchowe i wywouj rozlunienie mini antagonistycznych. Misie gadki nie ma tak uporzdkowanej struktury filamentow i wkien tworzcych skomplikowany ukad geometryczny. Skada si z luno poukadanych, wrzecionowatych komrek. Skurcze minia gadkiego s rwnie uzalenione od pracy filamentw miozynowych i aktynowych. Misie sercowy ogldany pod mikroskopem ma budow podobn do minia szkieletowego, jednak jego wkna wzajemnie si krzyuj, tworzc zwart sie.

Sposb zasygnalizowania ruchu

Aktywacja minia
Budowa mini Minie szkieletowe mona opisa jako seri rwnolegle uoonych pczkw wkien, ktre cznie tworz okrelon struktur. Najmniejsze z nich to filamenty zbudowane z biaek: aktyny i miozyny. Stanowi podstawow jednostk robocz minia i s tak mae, e mona je wyodrbni dopiero przy uyciu mikroskopu elektronowego. Misie kurczy si, kiedy filamenty zmniejszaj swoj dugo. Filamenty s zebrane w pczki zwane miofibrylami. Pomidzy nimi znajduj si czstki glikogenu, bdce depozytem energii minia, oraz mitochondria, w ktrych zachodz przemiany energetyczne. Miofibryle z kolei s zebrane w wizki zwane wknami miniowymi. S waciwymi komrkami miniowymi, w ktrych mona wyrni jdra komrkowe. Kade z wkien jest poczone z nerwem, ktry pobudza je do dziaania, gdy zachodzi potrzeba. Wkna miniowe s zgrupowane w wizki otoczone tkank czn, podobnie jak izolacja otacza y miedzi w kablu elektrycznym. May misie moe skada si tylko z kilku takich wizek. Duy, jakim jest np. misie poladkowy wielki, jest zbudowany z setek takich pczkw. Cay misie otacza tkanka wknista. rodkowa cz minia nosi nazw brzuca, ktry zwa si przy kocach, przechodzc w przyczepione do koci cigno. Impuls elektryczny powoduje uwolnienie acetylocholiny zawartej w pcherzykach obecnych w pytkowatym zakoczeniu nerwu. Substancja ta aktywuje misie.

Szczelina synaptyczna

UKAD MINIOWY / 39 Budowa minia szkieletowego

Naczynia krwionone Jdro komrki miniowej

Wkno miniowe (komrka miniowa) zbudowane z miofibryli

Wizki wkien miniowych

Przed skurczem minia

Miof ibryle zbudowane z filamentw aktynowych i miozynowych

Po skurczu minia

Ftlamenty miozynowe

Filamenty aktynowe

Filamenty miozynowe

W miniu szkieletowym drobniutkie filamenty, zbudowane z aktyny i miozyny, tworz pczki zwane miofibrylami, ktre z kolei zebrane w wizki skadaj si na wkna miniowe bdce komrkami miniowymi. Wkna maj jdra komrkowe i s otoczone tkank czn.

Misie gadki jest zbudowany z dugich wrzecionowatych komrek.

Misie sercowy tworz wkna, ktre regularnie si z sob krzyuj.

Miozynowe i aktynowe filamenty minia szkieletowego zachodz za siebie jak zby dwch grzebieni.

40/UKAD MINIOWY
Minie szkieletowe s pobudzane do dziaania przez nerwy ruchowe powizane z rdzeniem krgowym. Nerwy ruchowe rozgaziaj si, a ich wkna unerwiaj minie szkieletowe. Kade wkno dociera do innej komrki miniowej. Z mzgu poprzez zstpujc drog nerwow przesyany jest impuls elektryczny, ktry po dotarciu do koca nerwu uwalnia acetylocholin zgromadzon w granulkach. Zwizek ten pokonuje niewielk odlego pomidzy zakoczeniem nerwu a miniem i dociera do receptorw minia, powodujc skurcz, ktry utrzymuje si tak dugo, jak dugo acetylocholina bdzie w kontakcie z receptorem. Rozlunienie minia nastpuje dziki oddziaywaniu enzymw, ktre neutralizuj acetylocholin. Mechanizm najprostszej reakcji odruchowej organizmu polega na bezporedniej aktywacji nerww ruchowych. Receptory czuciowe wysyaj impuls prosto do rdzenia krgowego. Przykadem tego procesu moe by odruch kolanowy. Lekkie uderzenie wykonane tu pod rzepk jest zarejestrowane przez receptory jednego ze cigien zwizanych ze stawem kolanowym. Receptory wysyaj impuls do rdzenia krgowego i w nim pobudzaj komrki ruchowe. Dalej impuls pynie przez wkna ruchowe wychodzce z rdzenia do mini uda. W rezultacie misie uda kurczy si byskawicznie, powodujc nagy ruch podudzia do przodu. Ruchy mini szkieletowych kontrolowane przez nasz wiadomo s wywoywane przez impulsy przekazywane z mzgu w d rdzenia krgowego. Niektre z tych impulsw powoduj kurczenie si okrelonych mini, inne - rozlunienie. Kurczenie si minia to skomplikowany proces, w czasie ktrego nieustannie powstaj i rozpadaj si szeregi chemicznych wiza pomidzy miozynowymi i aktynowymi filamentami. Proces ten wymaga energii, ktra jest uzyskiwana z przemian zachodzcych w mitochondriach. Energia jest gromadzona, a nastpnie transportowana w postaci wysokoenergetycznego zwizku ATP (adenozynotrjfosforanu). Proces kurczenia minia rozpoczyna si od uwolnienia jonw wapniowych, ktre rozchodz si w obrbie kanalikw - zwanych mikrotubulami - i rozprzestrzeniaj w obrbie miofibryli. W kadej chwili kilka komrek danego minia kurczy si, dziki czemu jest on w pewnym stopniu napity. Kiedy wystarczajca ilo wkien miniowych skurczy si, cay misie si skrci. W rezultacie zmniejszy si odlego pomidzy punktami jego przyczepu, a tym samym koci przemieszcz si w stosunku do siebie. Poszczeglne minie mog si tylko kurczy i nie maj moliwoci wyduania odlegoci pomidzy punktami przyczepu. W celu wykonania ruchu w przeciwnym kierunku musi zosta pobudzony

Zasada dziaania mini

inny misie. Przykadem moe by staw okciowy. Jego zginanie powoduje np. misie dwugowy ramienia, natomiast za wyprostowanie jest odpowiedzialny misie trjgowy umiejscowiony na tylnej stronie ramienia. Minie dwugowy i trjgowy s nazywane miniami antagonistycznymi ze wzgldu na fakt wykonywania przeciwnej pracy. Minie gadkie rwnie s poczone z nerwami ruchowymi, jednak proces pobudzania zachodzi inaczej ni w przypadku mini szkieletowych, gdzie nerw ruchowy dociera do kadej komrki miniowej. W miniu gadkim impuls rozchodzi si w postaci fali, pobudzajc kilka komrek.

Misie grzebieniowy Misie napracz powizi szerokiej Misie krawiecki Misie przywodziciel krtki

Misie

Powyej: Minie podudzia i stopy. W czasie chodzenia stopa jest zginana podeszwowo dziki skurczom silnych mini podudzia - minia brzuchatego ydkij i minia paszczkowatego. Minie oddziauj na staw skokowo-goleniowy, ktry spenia rol dwigni. W ostatniej fazie ruchu minie prostowniki palcw powoduj zgicie grzbietowe palcw stopy.

Po lewej: W ruchu koczyny dolnej do przodu bior udzia: misie napracz powizi szerokiej, ktry czy miednic z koci udow, oraz misie krawiecki, i bdcy najduszym miniem w organizmie czowieka. Wkna tego minia biegn od obrczy koczyny grnej a do kolana. Trzy minie przywodziciele - krtki, wielki i dugi - bior udzia w ruchu cofania koczyny dolnej do pozycji wyjciowej
*

Falisto tego procesu uatwia np. przesu wanie pokarmu w jelitach. Skurcze minia sercowego s wywoane bodcami wytwarzanymi przez specyficzne tkanki znajdujce si wewntra serca, a nerwy ruchowe nie bior udziah w tym procesie. Impulsy te z czstotliwo ci okoo 72 razy na minut powoduj; skurcze i przepompowywanie krwi.

UKAD MINIOWY/41

cigna
cigna odgrywaj wan rol w wielu ruchach. Zasadniczo cigno czy aktywny brzusiec minia ze struktur (zazwyczaj jest to ko), ktra ma by wprawiona w ruch. Sia kurczcych si wkien miniowych koncentruje si i zostaje przekazana poprzez cigno do punktu docelowego, tym samym powodujc ruch. cigna stanowi swego rodzaju przeduenie mini. Zbudowane s z tkanki cznej, ktra spaja z sob pczki wkien miniowych, a nastpnie przechodzi w bardzo twarde, sztywne pasmo. Unerwienie cigna jest niewielkie, podobnie mao jest naczy krwiononych. Brzusiec minia koczy si cignem, ktre z drugiej strony mocno czy si z odpowiedni koci. Niektre z jego wkien waciwie wrastaj w struktur koci. Cz cigien ustroju jest zlokalizowana tu pod skr i atwo mona je wyczu. Przykadem s cigna podkolanowe (kontrolujce proces zginania stawu kolanowego), ktre znajduj si z tyu kolana. cigna czsto spotykane s w tej czci ciaa, gdzie duo staww wystpuje na stosunkowo niewielkiej powierzchni. Wynika to z faktu, e zajmuj one znacznie mniej miejsca ni minie. W zwizku z tym caa seria cigien wystpuje zarwno w przedniej, jak i tylnej czci rki i stopy. Minie przekazujce skurcze tym cignom s umiejscowione w bliszych czciach koczyn. Nietypowe cigno znajduje si w obrbie serca, a jego obecno jest zwizana z miniem sercowym tworzcym ciany tego organu. Wkna tego minia s przytwierdzone do grubych pasm tkanki cznej wknistej formujcych piercienie i tworzcych swego rodzaju szkielet serca. Pochewki cigna cigna w okolicy kostek i nadgarstka, w miejscach gdzie si krzyuj lub znajduj si w bliskim kontakcie z innymi Powyej: Pochewka cigna zapobiega ocieraniu si cigna o inne elementy budowy anatomicznej ciaa. cigno tworz bony, ktre cz si na kocu minia. niezbdnych do uzupenienia zapasw pynu smarujcego. Niedobr pynu w systemie sprawia, e warstwy pochewki cigna zaczynaj ociera si o siebie i dochodzi do ich podranienia. Kontynuowanie ruchu bdzie zarwno bolesne, jak i spowoduje objawy w postaci trzeszczenia. W rezultacie moe doj do zapalenia pochewki cigna. Nage uycie okrelonego zespou mini, bez wczeniejszego przygotowania, moe zakoczy si wyej opisanym stanem zapalnym. strukturami, s otoczone pochewk. Zabezpieczenie to umoliwia sprawne funkcjonowanie i wykluczenie powstania tarcia. Pochewka cigna stanowi swego rodzaju rkaw o podwjnej cianie, ktrego zadaniem jest ochrona cigna przez izolowanie i smarowanie. Dziki pochewce moliwo uszkodzenia cigna jest znacznie ograniczona. Pomidzy dwoma warstwami tworzcymi pochewk znajduje si pyn umoliwiajcy swobodne przesuwanie si dwch warstw wzgldem siebie. Organizm czowieka nie jest jednak w stanie znie nieustannego powtarzania tych samych ruchw, dlatego te dochodzi do stanw zapalnych. Dzieje si tak, gdy wystpuje brak okresw spoczynku,

cigna i ich pochewki maziowe

Minie

cigna prostownikw

cigna prostownikw

\ \

cigna prostownikw rki umoliwiaj wyprostowanie palcw.

Rozdzia 4
Topografia orodkowego i obwodowego ukadu nerwowego

Ukad nerwowy jest nieodzowny dla naszego postrzegania zmysowego, odczuwania przyjemnoci i blu, sterowania ruchami oraz dla regulacji funkcji yciowych, np. oddychania. Stanowi najwaniejszy, a zarazem najbardziej zoony system wewntrzny ciaa ludzkiego, odpowiedzialny za umiejtno mylenia i mwienia. Jego cz centraln stanowi mzg i rdze krgowy, sprawujce najwysz kontrol nad ca tkank nerwow w pozostaych czciach ciaa.

NERWOWY

Mdek Nerwy rdzeniowe szyjne (8 par), unerwiajce szyj, koczyny grne i przepon

Nerwy rdzeniowe piersiowe (12 par), unerwiajce tuw i koczyny grne

Nerwy rdzeniowe ldwiowe (5 par), zmierzajce do koczyn dolnych oraz dolnego odcinka odcinka grzbietu

Nerwy rdzeniowe krzyowe (5 par), odchodzce do koczyn dolnych i narzdw pciowych zewntrznych

Nerwy rdzeniowe guziczne (1 para), unerwiajce okolic guziczn

Anatomia neuronu (komrki nerwowej)

Poczenie mzgu i rdzenia krgowego z obwodowym ukadem nerwowym widok od tyu (powyej, po prawej). Ich wzajemne relacje s niezwykle zoone (powyej, skrajnie na prawo): nerwy czci somatycznej cz si z nerwami czci autonomicznej za porednictwem zwojw, a ponadto wsplnymi drogami wchodz i opuszczaj rdze krgowy. Rysunek wycinka krgosupa (skrajnie na prawo) pokazuje, jak doskonale chroniony jest rdze. Ilustracja po prawej przedstawia neuron w osonce mielinowej. Wze Ranviera wspomaga przekazywanie impulsw elektrycznych.

Zakoczenie | nerwowe Osonka mielinowa

Komrki nerwowe
czuciowe ukadu somatycznego (przenosz bodce do orodkowego ukadu nerwowego) I

UKAD NERWOWY/43

Zalenoci pomidzy somatycznym i autonomicznym ukadem nerwowym

Rdze krgowy Trzon krgu

Korzenie przednie nerww rdzeniowych (przenosz impulsy z orodkoweogo kadu nerwowego)

Nerwy ukadu somatycznego

Korze przedni i tylny, wkna biegn do i od rdzenia krgowego. '

Czynne czci ukadu nerwowego stanowi miliony nawzajem z sob poczonych komrek nerwowych zwanych neuronami. Ich funkcjonowanie jest w pewnym sensie zblione do przewodw w skomplikowanych urzdzeniach elektrycznych: odbieraj bodce na jednym kracu ukadu nerwowego i przesyaj do innego, gdzie s przekazywane dalszym neuronom albo wywouj reakcje czynnociowe (np. skurcz wkien miniowych). Ze wzgldu na swe funkcje neurony dziel si na trzy typy: neurony czuciowe, przenoszce informacje z narzdw zmysw do orodkowego ukadu nerwowego, neurony porednie, przetwarzajce odebran informacj, oraz neurony ruchowe (efektorowe), ktre powoduj ruchy dowolne i mimowolne. Budowa neuronu Neurony s zrnicowane pod wzgldem wielkoci i ksztatu, ale wszystkie maj t sam podstawow struktur. Podobnie jak wszystkie komrki, zawieraj jdro zawieszone w bakowatym ciele komrkowym (perykarionie). Na obwodzie od ciaa komrkowego odchodzi pewna liczba wypustek tworzcych drzewkowate rozgazienia. S to dendryty. Obok nich z ciaa komrkowego wyrasta te dusza wypustka osiowa zwana neurytem lub aksonem - gwny kabel przewodzcy" neuronu. Na kocu rozpada si on na wiele gazek, z ktrych kada jest zakoczona kilkoma niewielkimi guzkami. Kady taki guzek znajduje si w duej bliskoci dendrytu innego neuronu, ale nie dotyka go. Miejsce styku nosi nazw synapsy. Impulsy s przekazywane przez synaps za porednictwem zwizkw chemicznych zwanych przekanikami lub mediatorami (neurotransmiterami). Kady neuron jest otoczony cienk, pprzepuszczaln bon komrkow, ktra odgrywa wan rol w przekazywaniu bodcw. Bodce s wywoywane przez pobudzenie jednego lub wicej dendrytw, po czym s przenoszone do ciaa komrkowego. Nastpnie zostaj wysane z ciaa komrkowego wzdu neurytu. Dla przyspieszenia transmisji bodcw wiele aksonw posiada osonk mielinow. Dotarszy do zakocze guzkowatych, w pewnych okolicznociach bodziec moe przeskoczy przez synaps do dendrytu przylegego neuronu i w ten sposb kontynuowa wdrwk. Neurony nie s jedynym typem komrek spotykanych w ukadzie nerwowym. W orodkowym ukadzie w duych ilociach wystpuj neurogleje (albo gleje), a w ukadzie obwodowym znale mona komrki Schwanna. Obydwa typy komrek cz, chroni i odywiaj, a take wspomagaj neurony.

Pocztek nerwu trzewnego (wsplczulnego)

Przekrj przez k
Zwj przykrgowy (ciaa komrkowe) ukadu wspczulnego

Wyrostek kolczysty

Korze tylny (czuciowy) Korze przedni (ruchowy)

Dendryty (odgazienia nerwowe) Pyn mzgowo-rdzeniowy

Zwj wspczulny przykrgowy

Obwodowy ukad nerwowy

Podstawowym budulcem obwodowego ukadu nerwowego s nerwy. cz ukad orodkowy ze wszystkimi innymi czciami ciaa oraz ze zwojami, czyli skupiskami komrek nerwowych, rozsianymi po ukadzie nerwowym. Nerw skada si z wizki wkien czuciowych i ruchowych wraz z tkank czn i naczyniami krwiononymi. Gwne nerwy, w liczbie 43, maj swj pocztek w orodkowym ukadzie nerwowym: 12 par odchodzi z podstawy mzgu (nerwy czaszkowe), a 31 par powstaje z korzeni pochodzcych z rdzenia krgowego (nerwy rdzeniowe). Nerwy czaszkowe unerwiaj narzdy zmysw i minie gowy, chocia jeden z najwaniejszych nerww czaszkowych nerw bdny - swym obszarem dziaania obejmuje ukad trawienny, serce oraz oskrzela. Niektre nerwy czaszkowe, np. nerw wzrokowy prowadzcy do oka, zawieraj jedynie wkna czuciowe, inne, np. nerw odwodzcy, maj tylko wkna ruchowe. Nerwy rdzeniowe s rozmieszczone przy rdzeniu odcinkowo i zawsze zawieraj wkna czuciowe, ruchowe i wspczulne. Unerwiaj cae ciao poniej szyi. Kady nerw rdzeniowy jest przyczepiony do rdzenia krgowego dwoma korzeniami, z ktrych jeden tworz wkna czuciowe, natomiast drugi - ruchowe. Zaraz za korzeniami wkna czuciowe i ruchowe cz si, tworzc razem nerw, mimo e dziaaj cakowicie niezalenie od siebie - jak dwa przewody w kablu elektrycznym. (Nerwy czaszkowe rwnie s przyczepione do podstawy mzgu za pomoc korzeni, jednak wkna czuciowe i ruchowe czsto tworz tam osobne nerwy.) Wkrtce po opuszczeniu otworu midzykrgowego kady nerw rozgazia si kolejno na liczne, coraz mniejsze gazie, tworzc siatk promieniujc na cae ciao. Wkna ruchowe i czuciowe s jedynie czci skadow neuronw ruchowych i czuciowych. W obwodowym ukadzie nerwowym wkna te to nic wicej, jak najdusze wypustki odpowiednich neuronw. Przykadowo - neuryty neuronu ruchowego w rdzeniu krgowym mog cign si nieprzerwanie a do minia w stopie. Ukad somatyczny i autonomiczny Obwodowy ukad nerwowy dzieli si na dwie czci: somatyczny ukad nerwowy bdcy pod nasz wiadom kontrol oraz ukad autonomiczny (wegetatywny) zawiadujcy czynnociami niezalenymi od woli. Ukad somatyczny peni podwjn rol. Po pierwsze - odbiera od narzdw zmysw (np. oka wyposaonego w specjalne komrki receptorowe) informacje o rodowisku zewntrznym. Impulsy pochodzce z receptorw s nastpnie przenoszone do orodkowego ukadu nerwogo za porednictwem wkien czuciowych. Po drugie - ma za zadanie przesya wknami ruchowymi bodce z orodkowego ukadu nerwowego do mini szkieletowych, pobudzajc je do ruchu. Ukad autonomiczny jest zwizany z niezalenym od naszej woli oddziaywaniem na czynnoci narzdw wewntrznych, jak: serce, puca, odek, jelita, pcherz, narzdy pciowe i naczynia krwionone. Skada si w caoci z nerww ruchowych zorganizowanych w system przekanikw wiodcych od rdzenia krgowego do poszczeglnych mini gadkich i gruczow. Ukad nerwowy autonomiczny dzieli si na dwie czci: wspczuln (sympatyczn) i przywspczuln (parasympatyczn). Kada z nich wykorzystuje inny typ przekanika elektrochemicznego w miejscu, gdzie wkno nerwowe dociera do narzdu wykonawczego. Ponadto kada jest zbudowana w inny sposb i inaczej oddziauje na narzd, ktremu suy. Np. nerw przywspczulny unerwiajcy oskrzele prowadzce do puc sprawia, e ulega ono obkurczeniu. Nerwy wspczulne prowadzce do tego samego obszaru powoduj rozszerzanie si tych samych struktur. Cao ukadu autonomicznego jest sterowana przez obszar mzgu zwany podwzgrzem, ktre jest czci midzymzgowia. Podwzgrze otrzymuje informacje na temat zakce, np. w skadzie chemicznym ustroju, i tak dostosowuje ukad autonomiczny do zaistniaych warunkw, by przywrci stan rwnowagi w organizmie. Jeeli, np. w wyniku wysiku, opada poziom tlenu, podwzgrze nakazuje autonomicznemu ukadowi nerwowemu wzmoenie tempa pracy serca, a przez to dostarczenie wikszej iloci utlenowanej krwi.

Poniej: Diagram pokazuje, jak obwodowy ukad nerwowy kontroluje czynnoci serca. Gdy nerwy czuciowe nadsyaj wiadomo do orodka kardioregulacyjnego w rdzeniu przeduonym, system wspczulny lub przywspczulny dostosowuje odpowiednio rytm serca. Gwnym nerwem przywspczulnym jest nerw bdny, hamujcy tempo uderze serca.

Regulacja pracy serca

Ukad nerwowy przywspczulny (hamuje prac serca) Ukad nerwowy wspczulny (przyspiesza rytm serca)

Wkna czuciowe

UKAD NERWOWY/45

Obwodowy ukad nerwowy

31 par nerww rdzeniowych

Nerwy rdzeniowej

Obszar ciaa unerwiony przez nerwy rdzeniowe szyjne Obszar ciaa unerwiony przez nerwy rdzeniowe piersiowe Obszar ciaa unerwiony przez nerwy rdzeniowe ldwiowe Obszar ciaa unerwiony przez nerwy rdzeniowe krzyowe

Obszary ciaa kontrolowane przez nerwy rdzeniowe

Orodkowy ukad nerwowy

Obwodowy ukad nerwowy dziaa wycznie jako przekanik bodcw zmysowych i ruchowych pomidzy ukadem orodkowym a miniami, gruczoami i narzdami zmysw. Nie odgrywa adnej roli w odczytywaniu impulsw czuciowych czy wysyaniu bodcw ruchowych. Obie czynnoci, obok wielu innych, wykonuje orodkowy ukad nerwowy. Centrum przetwarzania informacji caego ukadu nerwowego stanowi mzg i rdze krgowy. Otrzymuj dane za porednictwem wkien czuciowych biegncych od narzdw zmysw i receporw, filtruj je i analizuj, nastpnie za, poprzez wkna ruchowe, wysyaj sygnay wywoujce odpowiednie reakcje w miniach i gruczoach. Czynnoci analityczne i przetwarzajce mog by stosunkowo proste w przypadku niektrych funkcji rdzenia krgowego, jednak dekodowanie mzgowe jest zazwyczaj procesem bardzo zoonym, angaujcym do pracy tysice rnych neuronw. Chocia wiele neuronw czuciowych koczy si, a wiele ruchowych zaczyna w mzgu, wikszo jego komrek nerwowych to neurony poredniczce, ktrych zadaniem jest filtrowanie, analizowanie i przechowywanie informacji. Dla prawidowego funkcjonowania cay orodkowy ukad nerwowy wymaga staych i obfitych dostaw krwi bogatej w tlen i substancje odywcze. Ukad jest ponadto chroniony przez osony dwojakiego rodzaju. Pierwsz z nich jest ko - czaszka mieszczca w rodku mzg - oraz krgosup otaczajcy rdze krgowy. Na drug oson skadaj si trzy bony z tkanki wknistej, zwane oponami. Okrywaj cay mzg, a take rdze krgowy. Pyn mzgowo-rdzeniowy to przejrzysta, wodnista ciecz opywajca opony

Oglny podzia mzgu

Obszar sprawujcy kontrol nad ruchami ciaa

t ciemieniowy Pat czoowy

Ptat skroniowy

Ptat potyliczny

i rdze krgowy oraz wypeniajca komory mzgowe. Pyn dziaa jako amortyzator chronicy wan tkank mzgu przed urazami. Pyn jest nieustannie wytwarzany z krwi w komorach mzgowych przez wyspecjalizowane komrki splotu naczyniwkowego. Komory te, w przeciwie-

Drogi nerwowe wstpujce (domzgowe)

Droga zstpujca (odmzgowa)

Korze tylny (czuciowy) Istota szara

stwie do komr sercowych, zostay ponumerowane kolejno od pooonych najwyej w kierunku do dou. Najwiksze s komory I i II (nazywane rwnie bocznymi). Pyn mzgowo-rdzeniowy wypywa z komr bocznych malekimi otworami midzykomorowymi i wpywa do komory III, nastpnie za jeszcze wszym kanaem - wodocigiem mzgu - przedostaje si do nieco szerszej komory IV. Std wydostaje si przez otwory w dachu komory ku wypenionym pynem przestrzeniom (zbiornikom) wok pnia u podstawy mzgu, po czym opywa gr mzg (pkule mzgowe) i zostaje resorbowany do krwi ylnej przez specjalne wyrostki, zwane ziarnistociami pajczynwki, pooone na oponie pajczej, jednej z trzech opon. Rdze krgowy Rdze krgowy to, oglnie ujmujc, cylindryczny sup z tkanki nerwowej o dugoci okoo 40 centymetrw, ktry biegnie

Istota biaa Opona mikka Pyn mzgowordzeniowy Pajeczynwka

Korze przedni (ruchowy)

Opona twarda

Para nerww rdzeniowych

Przekrj poprzeczny przez rdze pokazuje do- i odmzgowe drogi czuciowe i ruchowe, ktrymi s przekazywane bodce. Czynnoci odruchowe s efektem przejcia impulsu przez neuron wstawkowy.

UKAD NERWOWY / 47 Wewntrzna budowa mzgu

bie informacje poprzez synaps midzy neuronami obwodowymi i rdzeniowymi. Drug funkcj rdzenia krgowego jest kierowanie prostymi odruchami. Umoliwiaj to neurony, ktrych wkna cign si na niewielkich odlegociach w gr i w d rdzenia, oraz neurony poredniczce, ktre przekazuj informacje bezporednio z komrek nerwowych czuciowych do ruchowych. Jeli na przykad przypadkiem pooymy rk na gorcej pycie kuchennej, receptory blu znajdujce si w skrze wysyaj wiadomo wknami czuciowymi do rdzenia krgowego. Cz bodcw jest natychmiast przekazywana do neuronw ruchowych kontrolujcych ruchy rk i minie doni i w tej chwili szybko i bezwiednie cofamy rk. Kolejna cz impulsw wdruje w gr wzdu rdzenia i jest przekazywana przez neurony poredniczce do neuronw ruchowych odpowiedzialnych za ruchy szyi. W ten sposb gowa automatycznie zwraca si w kierunku przyczyny blu.

Ciato migdaowate Ciao suteczkowate Twr siatkowaty Ukad limbiczny

Po lewej: Przekrj ukazujcy gwne struktury mzgu. Ukad limbiczny (powikszenie) umiejscowiony m.in. we wzgrzu jest przede wszystkim zwizany z pamici, nauk i emocjami.

wewntrz krgosupa od mzgu do dolnego odcinka grzbietu. Zbudowany jest ze skupienia neuronw i wizek wkien nerwowych. Istota szara - nazwa stosowana na okrelenie skupienia komrek nerwowych - w przekroju poprzecznym ma ksztat litery H z rogami (supami) przednimi i tylnymi odchodzcymi z kadej poowy. W obrbie supw przednich znajduje si wiele neuronw ruchowych, podczas gdy rogi tylne zawieraj ciaa komrkowe neuronw czuciowych i poredniczcych. Istota szara jest otoczona istot bia podzielon na trzy sznury. W jej skad wchodz wkna zstpujce i wstpujce, za pomoc ktrych rdze krgowy i mzg komunikuj si w obu kierunkach. Drogi zstpujce wysyaj impulsy ruchowe z mzgu do obwodowego ukadu nerwowego, natomiast drogi wstpujce przekazuj bodce czuciowe do mzgu. Czynnoci rdzenia krgowego Rdze krgowy peni dwie zasadnicze funkcje. Po pierwsze - dziaa jako dwukierunkowy system przekaniczy komunikujcy mzg z obwodowym ukadem nerwowym. Jest to moliwe za spraw neuronw czuciowych i ruchowych, ktrych wkna cign si dugimi wizkami z rnych partii mzgu. Biegn one na odcinkach o rnej dugoci wzdu rdzenia krgowego, by na przeciwlegych kocach spotka si z wknami lub ciaami komrkowymi neuronw czuciowych lub ruchowych, nalecych do obwodowego ukadu nerwowego. Przekazuj so-

Poloenie jder podstawy

Mzgowie

48/UKAD NERWOWY
Pozostae impulsy id a do mzgu i tam wywouj uwiadomione wraenie gorca i blu. Rnorodne struktury mzgowia w tym rdze przeduony i most oraz ukad siatkowaty aktywujcy (twr siatkowaty rdmzgowia) - s odpowiedzialne za waciwe czynnoci yciowe. Steruj prac serca, cinieniem krwi, przeykaniem, kaszlem, oddychaniem i wiadomoci. Kontrola stopnia wiadomoci jest jedn z najwaniejszych funkcji mzgu. Zalew nadchodzcych z otoczenia informacji jest przesiewany przez twr siatkowaty. On te decyduje, ktre bodce s na tyle wane, by powiadamia o nich kor mzgow. Drogi nerwowe prowadzce z caego organizmu przechodz przez twr siatkowaty, czc si z nim za pomoc odgazie wkien nerwowych, i nieustannie karmi go strumieniem impulsw elektrycznych powstajcych w komrkach nerwowych. Takie dziaanie pobudza twr siatkowaty do wystrzeliwania" impulsw do rych celw w mzgu, tzn. waciwych im orodkw, gdzie s zbierane, kojarzone i gdzie zapocztkowuj odpowiednie reakcje. Jeli sia napdowa tworu siatkowatego ulegnie osabieniu lub jeli zostanie on wyczony, kora mzgowa przechodzi w stan bezczynnoci, co powoduje utrat wiadomoci. Najwiksz czci caego mzgowia jest pooone w przodomzgowiu kresomzgowie. Mzg czowieka, bdcy na znacznie wyszym poziomie rozwoju ewolucyjnego ni mzg zwierzt, jest narzdem fundamentalnym dla funkcji mylenia, pamici, wiadomoci i wyszych procesw umysowych. Pozostae czci mzgowia nadsyaj tu wszelkie informacje w celu podjcia decyzji. Kresomzgowie jest podzielone na dwie rwne czci, tzw. pkule mzgowe. cz si z sob za pomoc grubego pczka wkien nerwowych, zwanego ciaem modzelowatym lub spoidem wielkim mzgu. Chocia kada pkula jest lustrzanym odbiciem drugiej, posiadaj one cakowicie odmienne funkcje, a porozumiewaj si midzy sob gwnie za porednictwem ciaa modzelowatego. W rodku pkul mzgowych mieszcz si skupienia istoty szarej (komrek nerwowych) noszce miano jder podstawy mzgu. Stanowi one zoony system koordynacji czynnoci mini, ktry pozwala ciau wykonywa pewne typy ruchw w sposb swobodny i automatyczny. Zjawisko to zaobserwowa mona np. podczas koysania ramion w trakcie marszu, w mimice twarzy i uoeniu koczyn przed wstawaniem lub chodzeniem. Podwzgrze ley u podstawy mzgu, pod obiema pkulami mzgowymi. Znajduje si bezporednio pod innym wanym narzdem przodomzgowia, a mianowicie wzgrzem, bdcym stacj przekanikow midzy rdzeniem krgowym a pkulami mzgowymi. Podwzgrze jest w rzeczywistoci skupieniem wyspecjalizowanych orodkw nerwowych, poczonych z innymi wanymi obszarami mzgu, a take z przysadk mzgow. W tym rejonie mzgu odbywa si regulacja tak wanych czynnoci, jak jedzenie, sen i utrzymanie ciepoty ciaa. Podwzgrze jest rwnie cile powizane z ukadem dokrewnym, czyli ukadem wydzielania wewntrznego (patrz Rozdzia 5). Podwzgrze jest wyposaone w drogi nerwowe czce si z ukadem limbicznym (rbkowym), cile powizanym z orodkami wchowymi mzgowia. Ta cz mzgu komunikuje si rwnie Orodek snu i czuwania jest pooony w pniu mzgowym. Stymulowany przez informacje m.in. o wraeniach zmysowych, przekazuje je dalej do kory mzgowej, ktra decyduje o zapadaniu w sen lub pozostawaniu w stanie czuwania. Orodek snu reaguje rwnie na impulsy odkorowe, w efekcie czego, gdy nachodz nas niepokojce myli, przewracamy si z boku na bok, nie mogc zasn. Podobnie spokj, ciepo, niektre rodki farmakologiczne, nawet monotonia, sprawiaj, e ogarnia nas senno. Fale mzgowe zmieniaj si w zalenoci od stanu pobudzenia: sennoci, snu lub czuwania.

Mzg i podwzgrze

Mzgowie

Mzgowie mona podzieli na trzy rne regiony: tyomzgowie, rdmzgowie i przodomzgowie. W kadym z tych obszarw mona z kolei wyrni odrbne obszary odpowiedzialne za cakowicie rne czynnoci organizmu, wszystkie komunikujce si za pomoc misternej siatki pocze z pozostaymi czciami mzgowia. Najwikszym skadnikiem tyomzgowia jest mdek. Jest to narzd zwizany gwnie z czynnociami ruchowymi. Wysya sygnay, ktre steruj napiciem mini koniecznym dla utrzymania pionowej postawy ciaa i rwnowagi. Wspdziaa rwnie z obszarami ruchowymi mzgu w celu koordynacji ruchw. Pie mzgu czcy mzgowie z rdzeniem krgowym obejmuje cz tyomzgowia, cao rdmzgowia i cz przodomzgowia. To wanie w pniu mzgu gromadz si i krzyuj wszystkie informacje przybywajce do mzgu i opuszczajce go, jako e lew poow naszego ciaa zawiaduje prawa strona mzgu i na odwrt.

Kontrola snu
Sygnay 2 mzgu Kora mzgu Niepokojce myli

Bodce wzrokowe

Orodek snu i czuwania (aktywujcy ukad siatkowaty) Bodce pobudzajce mzg do czuwania Alkohol i leki nasenne Monotonia Ciepo Bodce wstpujce z rdzenia krgowego Te skaniaj do snu Te pobudzaj nas do czuwania Impulsy aktywujce rdze krgowy Bl i inne dolegliwoci fizyczne Pie mzgu

Senno

Lekki sen

Gboki sen

Oczy zamknite Czuwanie

UKAD NERWOWY/49 Powstawanie dreszczy

z obszarami zawiadujcymi pozostaymi zmysami, zachowaniem oraz organizacj pamici. Kora mzgowa Kora mzgowa jest grub na trzy milimetry, pofadowan warstw istoty szarej, otulajcej kresomzgowie od zewntrz. U ludzi osigna takie rozmiary, e musiaa si wielokrotnie zawin, by zmieci si w puszce czaszki. Rozprostowana miaaby powierzchni okoo trzydziestokrotnie wiksz ni w formie zoonej. Pomidzy fadami kory istniej liczne gbokie bruzdy dzielce kad z pkul na pi obszarw zwanych patami. Kady pat spenia co najmniej jedno konkretne zadanie. Paty skroniowe s zwizane ze suchem oraz wchem, paty ciemieniowe z dotykiem i smakiem, paty potyliczne ze wzrokiem, paty czoowe za z ruchem, mow i zoonymi operacjami mylowymi. Gboko, w szczelinie bocznej mzgu ley ukryty pity pat zwany wysp. W kadym pacie znajduje si specjalny wycinek przeznaczony do odbierania bodcw czuciowych z jednego obszaru ciaa. Przykadowo w pacie ciemieniowym istnieje maleki kawaeczek przeznaczony wycznie do odbioru impulsw dotykowych nadsyanych z kolana i wikszy kawaek zarezerwowany dla kciuka. Wyjania to, dlaczego niektre czci ciaa, jak np. kciuk, s bardziej wraliwe od innych, np. kolan. T sam zasad stosuje si do innych orodkw zmysowych kory, a take orodkw ruchowych. Zatem to wanie w korze mzgowej informacje nadsyane ze wszystkich piciu zmysw - wzroku, suchu, powonienia, dotyku i smaku - ulegaj analizie i przetworzeniu, tak by inne czci ciaa mogy w razie potrzeby odpowiednio na nie zareagowa. Ponadto korowe orodki przedruchowe i ruchowe wsppracuj z innymi obszarami ukadu nerwowego orodkowego i obwodowego w celu koordynacji ruchw, niezbdnej dla wykonywania wszelkich wiadomych czynnoci.

Orodek termoregulacyjny podwzgorza

Kierunek minie i skra

Wzrost aktywnoci tarczycy i przyspieszeni^ metabolizmu

Minie zaczynaj si na przemian szybko kurczy rozkurcza

epfzywtosowe I kurci siej powodujc j ,jefniejsiwosw J Obnia produkcja potu

Bodce hormonalne

Proces powstawania dreszczy. Zjawiskiem dreszczy kieruj cztery mechanizmy. Podwzgrze odbiera sygnay o obnieniu temperatury i wysya impuls do tarczycy, nakazujc jej przyspieszenie metabolizmu. Minie caego ciaa zaczynaj na przemian kurczy si i rozkurcza, wytwarzajc w ten sposb ciepo. Wwczas nerwy przekazuj do skry bodce powodujce zwanie si porw, zapobiegajc tym samym uchodzeniu ciepa z ciaa.

Oko
W celu wyjanienia mechanizmu dziaania oka czsto porwnuje sieje do aparatu fotograficznego najwyszej klasy. Aby jednak w peni poj, jak to si dzieje, e wiat zewntrzny jest widoczny wewntrz niewielkiej komory w rodku gaki ocznej, naley zacz od podstaw. Najlepiej przyj, e wiato to pewnego rodzaju nonik informacji. Bez wzgldu na rdo rozchodzi si we wszystkich kierunkach i odbija od przedmiotw, pozwalajc w ten sposb je zobaczy. Naley tutaj rwnie wspomnie, e chocia zazwyczaj wiato porusza si po prostej drodze, moe ulega zaamaniu przechodzc przez niektre substancje, np. odpowiednio uksztatowane soczewki aparatu lub soczewki tkankowe w oku ludzkim. Co wicej, stopie zaamania mona precyzyjnie regulowa poprzez zmiany krzywizn soczewki. Promienie wiata mog zosta zaamane do rodka, czyli skupione, przez co otrzymamy pomniejszone, lecz wierne obrazy przedmiotw. Rogwka Kiedy promie wiata wpada do oka, pierwsz przeszkod, na jak napotyka, jest okrge, przezroczyste okno" - zwane rogwk - jedna z dwch soczewek ocznych. Rogwka jest siln soczewk o staej ogniskowej. Moc optyczna rogwki stanowi okoo dwch trzecich cakowitej mocy optycznej oka, cho ma zaledwie p milimetra gruboci w czci rodkowej i milimetr w miejscach zejcia si z biakiem oka zwanym twardwk. Rogwka skada si z piciu warstw. Zewntrzn warstw o gruboci piciu komrek stanowi nabonek przedni, ktry odpowiada powoce skrnej. Pod nim ley elastyczna, wknista warstwa Bowmana, nastpnie twarda (najgrubsza) warstwa zrbowa zbudowana z kolagenu. Zrby zapobiegaj infekcjom rogwki, gdy s siedliskiem rnych typw antygenw zwalczajcych zakaenia; podejrzewa si rwnie, e zrb pomaga pokonywa zapalenia rogwki. Nastpn po zrbie warstw jest rdbonek o gruboci zaledwie jednej komrki. Ta cienka powoka dba o to, by rogwka bya stale przezroczysta, i zapewnia zrwnowaony poziom wody napywajcej od oka do rogwki. Jej komrki nie maj zdolnoci regeneracyjnych, dlatego uszkodzenia lub choroby rdbonka gro trwaym kalectwem oka. Ostatnia, sprysta warstwa nosi nazw blaszki granicznej tylnej lub bony Descemeta. Nabonek jest pokryty warstw cieczy zowej. Bez ez rogwka byaby pozbawiona ochrony przed drobnoustrojami bakteryjnymi, zanieczyszczeniami i ku-

Komora przednia

Tczwka Soczewka

Obwdka rzskowa Misie rzskowy

rzem. Ciecz zowa stanowi rwnie warstw optyczn - w wypadku jej braku nabonek traci przezroczysto i matowieje. Po przejciu przez rogwk promie wiata wpada do jedej z dwch komr wewntrznych oka, okrelanej w terminologii medycznej komor przedni. Wypeniona jest ona wodnist ciecz, bdc w cigym obiegu. Bona naczyniowa Bona naczyniowa to nazwa uywana na okrelenie obszaru obejmujcego trzy oddzielne struktury pooone w centrum gaki ocznej: naczyniwk, ciao rzskowe i tczwk, ktre cznie bywaj nazywane warstw naczyniow.

Naczyniwka to cienka bona wycieajca przestrze pomidzy zewntrzn, ochronn twardwk a siatkwk. Jest wypeniona naczyniami krwiononymi i tworzy drobn siatk, obejmujc swym zasigiem niemal ca gak oczn. W jej skad wchodz tkanki pomocnicze zawierajce zmienn ilo barwnika; zapobiega to wielokrotnym odbiciom wiata w tylnej czci oka, zakcajcym nasze postrzeganie. Ciao rzskowe to piercieniowate zgrubienie powstae z fragmentu bony naczyniowej. Zadaniem tego narzdu jest akomodacja soczewki (poprzez ruchy minia rzskowego), pozwalajca uzyska ostry obraz przedmiotw, oraz produkcja cieczy wodnistej - pynu krcego w komo-

UKAD NERWOWY / 51
naszej woli. W wietle przymionym renica rozszerza si. Stan podniecenia, strachu oraz przyjmowanie niektrych farmaceutykw rwnie powoduj zmian rednicy renicy. Tu za tczwk pooona jest mikka, elastyczna, przezroczysta soczewka. Jest to stosunkowo mao istotny narzd, gdy wikszo promieni ulega skupieniu ju wczeniej - na rogwce. Za soczewk znajduje si gwna, wewntrzna komora oka. Wypeniona jest substancj - zwan ciaem szklistym - majc galaretowat konsystencj, ktra sprawia, e pod palcami oko zdaje si by twarde i gumowate. Przez rodek oka przebiega kana ciaa szklistego - pozostao przewodu, ktrym prowadzia ttnica w czasie rozwoju podowego. Wewntrzna krzywizna gaki w czci cigncej si ku tyowi jest wycielona wiatoczu powok zwan siatkwk. W istocie tworz j dwa typy komrek wiatoczuych, ze wzgldu na swj ksztat noszce nazw prcikw i czopkw. Prciki s wraliwe na wiato o niskiej intensywnoci i nie posiadaj zdolnoci interpretacji barw, ktre s odczytywane tylko przez czopki. Te ostatnie s rwnie odpowiedzialne za czytelno obrazu. Ich najwiksza koncentracja wystpuje w tylnej czci oka zwanej do-

Budowa oka

Ciao szkliste i siatkwka

- Naczynia krwionone siatkwki

Komora wewntrzna

Nerw wzrokowy

Doek rodkowy

yta rodkowa siatkwki Ttnica rodkowa siatkwki

U gry: Przekrj pionowy przez gak oczn czowieka z ukazaniem nerwu wzrokowego. Powyej: Powikszona fotografia tarczy nerwu wzrokowego - miejsca wychodzenia z siatkwki nerwu wzrokowego.

Tarcza nerwu wzrokowego

Ukrwienie bony naczyniowej

Naczyniwka

Tczwka

ri

- Siatkwka

Po prawej: Przekrj przez gak oczn (przy ..odwinitej" do tyu twardwce) ukazuje naczynia krwionone naczyniwki.

rach oka pomidzy soczewk a wewntrzn powierzchni rogwki. Do ciaa rzskowego przyczepiony jest trzeci wyspecjalizowany narzd - tczwka, tworzca cian przedni komory tylnej. Jest to cz oka, ktrej zabarwienie stanowi o kolorze oczu. Funkcjonuje na zasadzie przysony w aparacie fotograficznym: jej wkna miniowe rozszerzaj lub zwaj renic, decydujc o iloci i intensywnoci wiata docierajcego do siatkwki. Jeli na siatkwk padnie zbyt silne wiato, renica zwa si niezalenie od

Rogwka

renica

Nerw wzrokowy

Twardwka Siatka ttnic i y naczyniwki

52 / UKAD NERWOWY O s t r o widzenia

Soczewka Rogwkd

Mechanizm widzenia

Misie rzskowy Obwdka rzskowa

Obraz na siatkwce

Obraz na siatkwce oka lewego

Obraz na siatkwce oka prawego

Powyej: Promienie wiata odbite od przedmiotu umieszczonego blisko oka rozchodz si pod duym ktem, wic powierzchnia soczewki wysklepia si (u gry), by atwiej byo je skupi. Promienie biegnce od dalszego przedmiotu s prawie rwnolege i ich skupienie wymaga mniejszej pracy soczewki (powyej). kiem rodkowym, ktry ley w obrbie tzw. plamki. Jest to te miejsce ogniskowania przez soczewk najostrzejszych obrazw, a zatem obszar najlepszego widzenia. W partiach otaczajcych doek rodkowy siatkwka rwnie odbiera ostre obrazy, jednak im bliej jej kracw, tym bardziej mamy do czynienia z tzw. widzeniem obwodowym, polegajcym na tym, e przedmioty znajdujce si na obrzeach postrzegamy poowicznie. Widzenie rodkowe i obwodowe cznie daj kompletny obraz wiata zewntrznego. Nerw wzrokowy Kada wiatoczua komrka w siatkwce jest poczona za pomoc nerwu z mzgiem, gdzie informacje o wzorach, kolorach i ksztatach s przetwarzane. Wszystkie wkna nerwowe zbiegaj si w tyle oka i tworz jeden gwny kabel", czyli Po prawej: Pola widzenia oka lewego i prawego nieznacznie si rni. Kade z nich jest podzielone na poow praw i lew. Kiedy promienie wiata padaj na siatkwki oczu, poowy zamieniaj si stronami, a obraz zostaje odwrcony. Nastpnie wdruj wzdu nerwu wzrokowego do skrzyowania nerww wzrokowych. Wszystkie informacje pochodzce z bocznej poowy pola widzenia kadego oka s przekazywane wzdu drg wzrokowych poprzez ciao kolankowate boczne i promienisto wzrokow do okolicy wzrokowej kory mzgowej po tej samej stronie. Pniej obrazy nakadaj si na siebie i zostaj zinterpretowane przez mzg.
Ski/v/ov\..irnr nerww wzrokowych

Ciao kolankowarai.boczr1

mzgowej

UKAD NERWOWY/53
Po prawej: Gak oczn porusza sze gwnych mini. Misie (a) obraca j od nosa w kierunku do boku; (b) w kierunku do nosa; (c) obraca j w gr, a (d) w d; (e) porusza oko w d i na zewntrz, a (f) w gr i na zewntrz. nerw wzrokowy. Biegnie on od gaki oczon od gaki ocznej poprzez tunel kostny w czaszce i wyania si wewntrz czaszki tu pod mzgowiem, w okolicach przysadki mzgowej. Tu docza do niego drugi nerw wzrokowy. Nerwy z obu stron krzyuj si nastpnie z sob, przez co cz informacji z lewego oka przechodzi do prawej poowy mzgu i odwrotnie. Nerwy od skroniowej strony siatkwki nie krzyuj si i pozostaj po tej samej stronie mzgu, podczas gdy wkna od tej strony oka, ktra ,,widzi" najwicej, biegn do przeciwnych stron mzgu. Nerw wzrokowy to nic innego jak wizka wkien nerwowych przenoszcych niewielkie impulsy elektryczne po cieniutkich kablach, izolowanych osonk mielinow. W rodku gwnego kabla biegnie grubsza ttnica, cignca si przez ca jego dugo. Nosi nazw ttnicy rodkowej siatkwki. Dochodzi do tylnej strony oka, po czym rozgazia si, pokrywajc ca powierzchni siatkwki coraz drobniejszymi naczyniami. Odpowiadajca jej ya rodkowa siatkwki wstpuje do nerwu wzrokowego i docza do ttnicy, zebrawszy uprzednio krew z siatkwki. Nerwy opuszczajce siatkwk nale do typu czuciowych. W przeciwiestwie do ruchowch, nerwy wzrokowe po drodze do mzgu tworz wicej ni jedno przeczenie. Pierwsze z nich ley zaraz za miejscem wymiany informacji, zwanym skrzyowaniem nerww wzrokowych i ulokowanym w pobliu przysadki mzgowej. Tu za punktem skrzyowania znajduje si pierwsze przeczenie, rodzaj stacji komrkowej", zwane ciaem kolankowym bocznym. Impulsy z prawej i lewej strony s std czciowo ponownie przekazywane z jednej strony na drug.

Ruchy gaki ocznej

J
Funkcja tego przeczenia wie si z reakcjami odruchowymi renicy. Od ciaa kolankowego bocznego wkna nerwowe rozchodz si wachlarzowato po obu stronach i wok pata skroniowego, tworzc promienisto wzrokow. Potem lekko zakrcaj i spotykaj si, by przej przez punkt gwnej wymiany - torebk wewntrzn, gdzie dochodzi do koncentracji wszelkich informacji czuciowych i ruchowych, dotyczcych wszystkich czci ciaa. Stamtd nerwy zdaj ku tylnej stronie mzgowia do okolicy wzrokowej kory mzgowej.

% \
V
Poniej: Najczciej spotykan przyczyn krtkowzrocznoci (1) jest wyduenie gaki ocznej w poziomie, w wyniku czego promienie wiata po zaamaniu rzucaj obraz przed siatkwk. Wad koryguje si soczewk wkls. W przypadku nadwzrocznoci (zwanej potocznie dalekowzrocznoci) gaka oczna jest zbyt krtka", tak e obraz powstaje poza ni. Soczewka wypuka pozwala ogniskowa promienie na siatkwce. (Obraz odwrcony powstay na siatkwce zostaje zinterpretowany przez mzg jako prosty.)

Krtkowzroczno

Nadwzroczno

Ucho
Ucho nie tylko suy nam jako narzd zmysu suchu, ale rwnie jako narzd rwnowagi. Jest to organ niezwykle zoony, dzielcy si na trzy zasadnicze czci: ucho zewntrzne, zbierajce dwiki jak antena radaru; ucho rodkowe z przypominajcymi mechanizm dwigniowy kosteczkami suchowymi, ktre wzmacniaj odbierane dwiki; ucho wewntrzne, przetwarzajce drgania akustyczne w impulsy elektryczne oraz ustalajce aktualn pozycj gowy. Otrzymane bodce s przekazywane do mzgu za porednictwem pary biegncych rwnolegle nerww: przedsionkowego i limakowego - pierwszy z nich jest odpowiedzialny za zmys rwnowagi, drugi za za dwiki. Funkcja ucha zewntrznego i rodkowego ma zwizek gwnie ze suchem, natomiast elementy struktury ucha wewntrznego interpretujce pozycj gowy i odczytujce dwiki s od siebie odseparowane, mimo e znajduj si razem w jednym narzdzie. To, co syszymy, to fale akustyczne wytwarzane przez drgania czsteczek powietrza. Wielko i natenie fal decyduje o gonoci dwikw, mierzonej w decybelach (dB). Ilo drga lub cykli przypadajcych na sekund to czstotliwo dwiku: im wicej wibracji, tym wyszy dwik. Czstotliwo wyraa si w cyklach na sekund lub hercach (Hz). Zakres dwikw syszanych przez osoby mode zamyka si w przedziale od 20 do 20000 Hz, chocia ucho najbardziej jest wyczulone na dwiki mieszczce si w rodkowej czci przedziau, tj. od 500 do 4 000 Hz. Zdolno syszenia wysokich dwikw sabnie z wiekiem lub w nastpstwie dugiego przebywania w ponadnormatywnym haasie. W celu pomiaru utraty suchu zostay opracowane midzynarodowe normy poziomu suchu. Indywidualny poziom suchu to wyraona w decybelach rnica midzy najsabszym syszanym pojedynczym dwikiem a tonem standardowym wytwarzanym w specjalnym urzdzeniu zwanym audiometrem.

Such

Ucho spenia rol odbiornika (ucho zewntrzne), wzmacniacza (ucho rodkowe) oraz przekanika (ucho wewntrzne). Odbiornik stanowi misista cz ucha maowina. W jej rodku znajduje si przewd suchowy zewntrzny prowadzcy do bony bbenkowej. Ze cian przewodu wydzielana jest woskowina - substancja majca za zadanie zapobiega wysuszeniu i uszczeniu si skry. Wzmacniacz tworzy system dwigienek z trzech kosteczek suchowych. W ich skad wchodz: moteczek, przyczepiony do bony bbenkowej, strzemiczko, poczone z uchem wewntrznym, oraz kowadeko, niewielka kosteczka suca jako cznik pomidzy pozostaymi dwoma. Cay mechanizm wzmacnia drgania bony bbenkowej dwudziestokrotnie. Od jamy bbenkowej do jamy garda prowadzi trbka suchowa, zwana trbk W odpowiedzi na drgania rdchtonki i blaszki podstawnej wosowate receptory wysyaj informacje do mzgu za porednictwem pobliskiego nerwu.

Budowa ucha
Ucho zewntrzne _L Ucho rodkowe Ucho wewntrzne

Okienko limaka

Ucho zewntrzne odbiera dwiki, ucho rodkowe je wzmacnia, za ucho wewntrzne przesya impulsy do mzgu.

Trbka suchowa (Eustachiusza) \

Narzd limakowy (Cortiego) z zakoczeniami nerww suchowych

UKAD NERWOWY / 55 Uoenie i budowa wyrostkw sutkowatych

Po lewej: Wyrostki sutkowate to twory kostne lezce za uchem. Poczone s z uchem rodkowym i przypuszcza si, e pomagaj utrzyma gow w pozycji rwnowagi na szyi. Eustachiusza, ktrej wylot znajduje si za nozdrzami tylnymi i ktra ma za zadanie wyrwnanie cinienia powietrza po obu stronach bony bbenkowej. Jej dziaanie moemy zaobserwowa, np. zjedajc gwatownie wind: przytkanie uszu jest spowodowane niewielkimi ruchami bony bbenkowej, wywoanymi zmianami cinienia w uchu rodkowym. Cz przekanikowa ucha jest bardziej skomplikowana. Narzd suchu i rwnowagi tworz wspln jam wypenion pynem, przekazujcym od ucha rodkowego do receptora suchu zmiany cinienia wywieranego przez fale dwikowe. Cz suchowa jest ulokowana w jednym kocu jamy i tworzy zwinity twr przypominajcy wygldem muszl limaka. Na caej dugoci limaka cignie si cienka bona - blaszka podstawna, doprowadzajca tysice malekich wkienek nerwowych do nerwu limakowego. Fale dwikowe dochodzce przez przewd suchowy zewntrzny wprawiaj bon bbenkow w drgania. Wibracje te s przenoszone przez kosteczki suchowe, ktre wzmacniaj cinienie fal akustycznych i przekazuj drgania okienku owalnemu przesaniajcemu wejcie do ucha wewntrznego. Rwnoczesne, pulsujce ruchy bony zamykajcej okienko okrge wyrwnuj cinienie wewntrz ucha wewntrznego. Fale powstae w pynie (przychonce) przenosz si na schody przedsionka i dalej na schody bbenka, wprawiajc w wibracje rozdzielajc je blaszk podstawna. Bona ta jest wyposaona we wosowate komrki rzsate (suchowe), stanowice zasadnicz cz narzdu limakowego (Cortiego); wzbudzaj one impulsy nerwowe, zmierzajce nerwem limakowym do mzgu.

Moteczek ucha rodkowego

Komrki sutkowe (powietrzne)

Bona bbenkowa Gardo Trbka Eustachiusza Kosteczki suchowe

Moteczek

Strzemiaczko

limak

Syszenie dwikw

Kowadeko

Fale akustyczne Schody bbenka Bona bbenkowa Schody przedsionka Woski komrek receptorowych

Okienko limaka

56/UKAD NERWOWY Utrzymanie rwnowagi ciata

Przewody pkoliste

Podczas ruchw ciaa pyn rdchonkowy wypeniajcy kanay pkoliste powoduje uginanie si woskw komrek nerwowych w masie galaretowatej. Woski te cz si z nerwem przedsionkowym, ktry ostrzega mzg o koniecznoci przywrcenia ciau rwnowagi.

Pyn

srodchlfllowy

jc im pochylenie ciaa w przd i powrt do stanu rwnowagi. Caa operacja przebiega odwrotnie w przypadku, gdy np. dziecko zachwieje si do tyu na krzele. Rozpoczynanie i koczenie ruchu Od agiewki odchodz trzy przewody pkoliste wypenione ciecz. U podstawy kadego z nich znajduje si owalna galaretowata baka. W bakach s ukryte zakoczenia woskw zmysowych, ktre uginaj si w rezultacie poruszenia gow i ruchw pynu w przewodach. Przewody pkoliste odbieraj informacje o tym, kiedy gowa rozpoczyna i zaprzestaje wykonywania ruchw, co ma szczeglne znaczenie w przypadku drobnych, szybkich ruchw. Kiedy gowa zaczyna si porusza w jedn stron, pyn w przewodach pozostaje z reguy nieruchomy, napierajc jedynie na woski zmysowe, ktre wysyaj do mzgu sygna do rozpoczcia dziaa. Kiedy jednak gowa przestaje si rusza, zwaszcza gdy zatrzymuje si po kilkakrotnych obrotach, pyn faluje wewntrz przewodw pkolistych jeszcze przez niemal minut lub duej, wywoujc zawroty gowy. Orodek kontroli Obszarem mzgowia w najwikszym stopniu odpowiedzialnym za czynnoci mini zmierzajce do utrzymania rwnowagi ciaa jest mdek. Niepoledni rol odgrywaj tu rwnie oczy, gdy dostarczaj istotnych informacji o fizycznej relacji pomidzy ciaem a otoczeniem. Kiedy gowa zaczyna porusza si np. w lewo, ruch pynu w przewodach pkolistych powoduje skierowanie wzroku w prawo. Mechanizm rwnowagi sprawia, e oczy nastpnie wracaj w lew stron, by zaj pozycj stosown do pozycji gowy. Taki ruch oczu tumaczy czciowo, dlaczego wielu ludzi ma mdoci przy prbach czytania podczas podry rodkami lokomocji, np. autobusem lub samochodem. Czytanie przeciwstawia si owym naturalnym ruchom oczu, co prowokuje napady nudnoci i wymioty, okrelane jako choroba lokomocyjna. Uczenie si rwnowagi Jest to dugi proces, zabierajcy prawie dwa pierwsze lata ycia i jeszcze kolejny rok potrzebny do dokadnego opanowania sztuki stania na jednej nodze. Zanim osigniemy doskona rwnowag, zarwno mzg, jak i minie musz by tak rozwinite, by zapewni waciw si i koordynacj ruchw.

Ucho wewntrzne

Trbka suchowa (Eustachiusza)

Zmiany wysokoci lub gonoci dwikw s wychwytywane przez drobne komrki rzskowe rozmieszczone na blaszce podstawnej dziki temu, e cinienie fal akustycznych jest przekazywane przez rdchonk przepywajc tam i z powrotem przez limak. Impulsy pynce nerwem limakowym dochodz do wyspecjalizowanego obszaru kory mzgowej zwanego orodkiem suchowym. Sposb, w jaki fale akustyczne s kodowane jako impulsy elektryczne, a nastpnie dekodowane, nie jest w peni wyjaniony. Obecnie obowizujca teoria gosi, e komrki narzdu Cortiego dokonuj pomiaru cinienia fal w rdchonce i zamieniaj je w bodce elektryczne. Nie mona te mie pewnoci co do tego, jak ucho rozrnia wysoko dwikw od ich gonoci. Zmys rwnowagi Ucho, jako narzd rwnowagi, jest odpowiedzialne za nieustann kontrol pozycji i ruchw gowy. Prawidowa kontrola dokadnego pooenia gowy gwarantuje utrzymanie ciaa czowieka w stanie rwnowagi. Delikatne narzdy rwnowagi, dobrze chronione przez koci czaszki, le w najgbszej czci ucha, adekwatnie nazwanej uchem wewntrznym. Znajduje si tam labirynt rurek wypenionych pynem, kada na innym poziomie i w in-

nej paszczynie. Spord wszystkich struktur trzy s zwizane ze zmysem rwnowagi: agiewka, woreczek i przewody pkoliste. agiewka i woreczek su jako detektor pooenia gowy. Powierzchnie obu tych jam s wycielone warstw komrek, pokrytych galaretowat substancj, noszc miano bony kamyczkowej ze wzgldu na osadzone w niej drobne kamyczki bdnikowe - skupienia krysztaw zwizkw wapnia. Gdy ciao znajduje si w pozycji pionowej, pod wpywem przycigania ziemskiego kamyczki naciskaj na woski komrek nerwowych w substancji galaretowatej. Woski wysyaj wwczas do mzgu impulsy nerwowe z wiadomoci pozycja pionowa". Kiedy pochylimy gow w przd, w ty lub w bok, kamyczki napieraj na woski, zginajc je w innym kierunku. W tym momencie zostaje wysana inna informacja do mzgu, ktry, w miar koniecznoci, moe wysa rozkaz miniom, by odpowiednio dopasoway pozycj caego ciaa. agiewka pracuje rwnie wtedy, gdy ciao porusza si do przodu lub do tyu. Jeli np. dziecko zaczyna biec, sia bezwadnoci odrzuca kamyczki w ty, jak gdyby przy upadku do przodu. Z chwil, gdy taka informacja dotrze do mzgu, wysya on sygna do mini, nakazu-

LJ

Receptory wchowe i smakowe

'owonienie jest chyba najstarszym, a zarazem najmniej poznanym z naszych piciu zmysw. Podczas ewolucji zachowao boczenie z t czci mzgu, ktra wyspecjalizowaa si jako sortownia naszych Reakcji emocjonalnych, cile wica zapachy obiektw z przeyciami. Zmys wchu odgrywa rwnie kluczor rol w odbieraniu podniet pciowych, ocia w wyniku ewolucji czowieka ta je;o rola zostaa znacznie osabiona. Obecie powonienie spenia funkcj systemu osItrzegawczego i orodka informacji: ostrzega nas o niebezpieczestwie i gromadzi :enne wiadomoci o otaczajcym wiecie. Nie zawsze jestemy wiadomi bliskich iwizkw powonienia ze zmysem smam. Dopiero przy przezibieniach odkrywamy, e nie tylko przestajemy wyczuwa tapachy, ale rwnie zanika zdolno odbierania wrae smakowych. 'owonienie 'odobnie jak w przypadku wielu innych larzdw, aparat wchowy jest parzysty, >rzy czym jeden jego obwd dziaa niezaenie od drugiego. Komrki odbierajce podniety zapa;howe s umieszczone na sklepieniu jamy losowej, tu pod patami czoowymi mz;owia. Obszar ten, zwany okolic wchov, jest gsto zapeniony milionami maletich komrek wchowych. Kada z nich wsiada okoo tuzina woskw wnikajsych w warstw bony luzowej. Bona lu:owa dba, by byy stale wilgotne, i dziaa ako puapka na substancje zapachowe. Rzski zwikszaj efektywn powierzchli komrki wchowej, a co za tym idzie rwnie nasz wraliwo na zapachy. Nie wiadomo dokadnie, jak to si izieje, e ladowe iloci substancji chemiczrych wywoujce wraenie zapachu pomdzaj do czynnoci komrki wchowe. Jwaa si jednak, i czsteczki tych subitancji rozpuszczaj si w luzie bony, wzyklejaj do woskw wchowych, a naitpnie powoduj, e komrki wytwarza impulsy elektryczne. i Wkna nerwu wchowego biegn jako pici wchowe i przenosz impulsy poprzez otworki w koci sitowej do dwch ppuszek wchowych w mzgowiu, gdzie sgromadzone informacje s przetwarzane przesyane do kory mzgowej przez skomplikowany system drogi wchowej. N korze impulsy zostaj odczytane i fakt stnienia zapachu dociera do naszej wialomoci. Dokadny mechanizm molekularny rzIZTY powonieniem jest waciwie nieznaly. Podobnie jak zagadk pozostaje to, y jaki sposb komrki receptorowe potrai wychwyci tysice rnych woni i wyzu minimalne rnice pomidzy nimi. o to jest zapach Vby posiada zapach, substancje musz vydziela czsteczki zwizkw chemicznych, z ktrych si skadaj. Generalnie rzecz biorc, s to substancje zoone. Proste substancje chemiczne - np. sl s bezwonne lub maj saby zapach. Dopiero gdy czsteczki substancji unosz si w powietrzu w formie lotnej, mona je wcign w gb nozdrzy, by osiady w luzie otaczajcym rzski. Znalazszy si tam, czsteczki musz si rozpuci, by aparat wchowy mg stwierdzi ich obecno. Zwizki chemiczne atwo ulatniajce si - np. benzyna - s postrzegane zazwyczaj jako silnie wonne, poniewa do komrek wchowych docieraj w duych steniach. Silniej pachn rwnie ciaa mokre. W miar parowania woda unosi wraz Substancje lotne rozpuszczaj si w luzie otaczajcym woski komrek wchowych. Dochodzi wwczas do reakcji chemicznej pobudzajcej komrki wchowe do generowania impulsw elektrycznych. Bodce przechodz wknami nerwowymi przez ko sitow do opuszki wchowej. Tu nastpuje przetwarzanie informacji, ktra nastpnie jest przekazywana po zoonych obwodach drogi wchowej do kory mzgowej. W tym momencie zapach dochodzi do naszej wiadomoci.

UKAD NERWOWY / 57

Powonienie

Substancja lotna (zapach) Bona stttzowa pokrywajca ca jam notow 3kolica wchowa kory mzgowej

Okolica wchowa

Opuszka wchowa

Nerw wchowy Pasmo wchowe

Komrki wchowe (receptory zmysowe)

Komrki nabonkowe Woski wchowe

58 / UKAD NERWOWY
z sob ich czsteczki. Perfumy s celowo robione jako zwizki zoone, aby uatwi ulatnianie. Zapach, emocje i pami Cz mzgu analizujca bodce nadsyane z komrek odbiorczych w nosie jest cile powizana z ukadem rbkowym (limbicznym), czyli tym obszarem mzgowia, ktrego domen s emocje, nastroje i pami. Zwizek midzy tymi organami wyjania, dlaczego zapachom nadaje si czsto znaczenie emocjonalne. Zapach wiosennego deszczu wprawia ludzi w dobry nastrj i wzbudza w nich energi; moe rwnie przywoywa przyjemne wspomnienia. Wo wieo upieczonego ciasta moe wywoywa nage uczucie godu, natomiast perfum - wprawia w stan oczekiwania na doznania seksualne. Odwrotnie z zapachami nieprzyjemnymi, np. zgniych jaj, ktre dziaaj odpychajco, a nawet wywouj mdoci. S jednak wyjtki. Szczeglnie ostre zapachy wielu gatunkw serw pleniowych wabi ich zagorzaych wielbicieli: im bardziej ser czu, tym wiksz stanowi atrakcj. Niektre zapachy powoduj natok wspomnie dawno zapomnianych okolicznoci i sytuacji. Dzieje si tak dlatego, i ludzie przejawiaj naturaln skonno do pamitania rzeczy, ktre miay specjalne znaczenie emocjonalne, jako e obszary mzgu odpowiedzialne za przetwarzanie wspomnie i ich przywoywanie s jednoczenie zespolone z ukadem rbkowym, ktry z kolei komunikuje si z wchowymi orodkami mzgowymi. Smak Zmys smaku to najprymitywiejszy ze zmysw. Jest bardzo ograniczony pod wzgldem zakresu dozna i wszechstronnoci, a ponadto daje nam mniej informacji na temat otoczenia ni pozostae zmysy. W istocie wyczn funkcj tego zmysu jest selekcja poywienia i delektowanie si nim, w czym jest dodatkowo wspomagany przez bardziej wraliwy zmys powonienia. Powonienie dodaje kolorytu czterem podstawowym smakom rozrnianym przez nasze kubki smakowe. W efekcie utrata zdolnoci czucia smaku - bez wzgldu na przyczyn -jest mniej dotkliwa ni utrata wchu. Kubki smakowe Podobnie jak w przypadku powonienia, doznania smakowe s wywoywane przez substancje chemiczne zawarte w poywieniu i napojach. Ich czsteczki s wychwytywane w jamie ustnej i zamieniane na impulsy nerwowe przesyane za porednictwem nerww do mzgu, gdzie zostaj zdekodowane. Sercem tego mechanizmu s kubki smakowe. Caa powierzchnia jzyka jest gsto usiana drobnymi narolami zwanymi brodawkami. Wewntrz nich kryj si kubki smakowe. Czowiek dorosy ma okoo 9000 kubkw, gwnie na grnej powierzchni jzyka, lecz rwnie na podniebieniu, a nawet w gardle. Kady kubek jest zbudowany z grupy komrek receptorowych, zaopatrzonych w mnstwo cienkich, woskowatych wypustek - woskw smakowych - wystajcych na powierzchni jzyka poprzez otwory smakowe w brodawkach. U podstawy komrka smakowa czy si z siatk wkien nerwowych. Ze wzgldu na ogromn liczb wzajemnych pocze pomidzy wknami nerwowymi a komrkami nabonka siatka jest istn gmatwanin nerww. Dwie rne wizki nerww tworzce nerw twarzowy i nerw jzykowo-gardowy przekazuj impulsy do mzgu. Kubki smakowe odbieraj jedynie cztery podstawowe smaki: sony, kwany, sodki i gorzki. Kubki wyczuwajce dany rodzaj smaku maj swoje miejsce: kubki odczuwajce smak sodki s ulokowane na szczycie jzyka, natomiast kubki odbierajce smak sony, kwany i gorzki pooone s kolejno w kierunku nasady jzyka. Cho dokadnie nie wiadomo, w jaki sposb kubki smakowe reaguj na zwizki chemiczne w poywieniu i jak inicjuj bodce nerwowe, jedno jest pewne: aby wyczu te substancje, musz one by w stanie pynnym. Sucha ywno stanowi nik podniet smakow, a silniejsze doznania wywouje dopiero po rozpuszczeniu si w linie. Dzi powszechne jest przekonanie, e zwizki chemiczne zawarte w jedzeniu powoduj zmiany potencjau elektrycznego na powierzchni komrek receptorowych, co z kolei prowadzi do generowania impulsw elektrycznych w wknach nerwowych. Analiza smaku Oba nerwy przenoszce bodce smakowe od jzyka (nerw twarzowy oraz jzykowo-gardowy) kieruj si najpierw ku wyspecjalizowanym komrkom w pniu mzgu. Obszar ten stanowi zarazem pierwszy przystanek dla innych dozna nadchodzcych z jamy ustnej. Po wstpnym przetworzeniu w orodku pnia impulsy smakowe zostaj przekazane drug wizk wkien nerwowych na przeciwn stron pnia i wstpuj do wzgrza. Tutaj dochodzi do kolejnego przekazu" polegajcego na dalszej analizie bodcw, nastpnie za informacja zostaje podana do tej czci kory mzgowej, ktra bierze udzia w wiadomym postrzeganiu dozna smakowych. Kora zajmuje si jednoczenie innymi wraeniami zmysowymi dochodzcymi z jzyka - takimi jak faktura czy temperatura. Wraenia te prawdopodobnie ulegaj integracji z podstawowymi doznaniami smakowymi, stajc si rdem niezwykle subtelnych dozna, dowiadczanych podczas spoywania posikw. Rezultaty tej analizy, przeprowadzanej w dolnej partii pata ciemieniowego, s modyfikowane przez bodce wchowe i analizowane w ssiednim pacie skronio-

Zmysl smaku
Migdalki podniebienny i jzykowy Nagonia

Kwany

Rne typy brodawek

Sony

Sodki Kada brodawka zawiera sto do dwustu kubkw smakowych

Brodawki na jzku zwikszaj powierzchni kontaktow z pokarmem. Z wyjtkiem brodawek umieszczonych centralnie, zawieraj liczne kubki smakowe. Kubki z kolei posiadaj receptory smakowe rozmieszczone tak, by rne obszary jzyka byy wraliwe na poszczeglne typy smakw: sodki, sony, kwany i gorzki.

wym. Wikszo niuansw odczu smakowych jest pochodn wrae zapachowych. W porwnianiu z innmi doznaniami zmysowymi (zwaszcza wchu) nasz zmys smaku nie jest szczeglnie wraliwy. Obliczono, e aby rozpozna smak substancji w jamie ustnej, komrki receptorowe potrzebuj jej 25 000 razy wicej, ni aby wyczu jej zapach. Mimo to kombinacja czterech typw kubkw smakowych reagujcych na podstawowe smaki: sodki, kwany, sony i gorzki zapewnia odbieranie szerokiej gamy wrae. Analiza w mzgu polega bowiem na okreleniu wzgldnej mocy smakw podstawowych. Niektre z silniejszych smakw, np. ostry smak potraw pikantnych, powstaj w wyniku podranienia jzykowych zakocze nerww blowych.

UKAD NERWOWY / 59
Przekrj poprzeczny przez jzyk *Brodawki

Rowek okalajcy brodawk wypenia si lin

Kubek smakowy Kubki smakowe pobudzone przez rozpuszczone czsteczki poywienia

Gdybymy utracili zmys powonienia, zniknyby rwnie wszelkie doznania smakowe. Ostrygi, podczas spoywania ktrych zapach jest absolutnie niezbdny, by w peni doceni ich walory, okazayby si mde i praktycznie bez smaku.

Receptory
Owinite wok podstawy cienkich woskw skrnych le wolne zakoczenia nerwowe, ktre reaguj na kade pobudzenie wosa. Owe receptory dotykowe pod wzgldem struktury s najmniej skomplikowane ze wszystkich komrek odbiorczych. Jeli dziaanie bodca przedua si, przestaj wkrtce reagowa. Receptory wystpujce w wikszych ilociach w partiach skry bezwosowej, np. na opuszkach palcw lub na wargach, maj posta malekich krkw. Osadzenie wkien nerwowych wewntrz krkw spowalnia reakcj na nacisk i powoduje nieprzerwane wytwarzanie impulsw, gdy nacisk si utrzymuje. Inne, bardziej zoone pod wzgldem budowy receptory, s utworzone z wielu bon okrconych na cebulk" wok zakocze nerwowych i s wraliwe na bardziej dugotrway nacisk. Ponadto rodzaj informacji wysyanej przez nie do ukadu nerwowego zmienia si na og pod wpywem temperatury, w jakiej dziaaj. Tumaczy to, dlaczego nasz zmys dotyku zdaje si by nieco przytpiony w niskiej temperaturze. Szlaki nerwowe Niektre z wkien czucia somatycznego wchodz do rdzenia krgowego i nie zatrzymujc si, zmierzaj wprost do pnia mzgu. Steruj gwnie doznaniami wywoanymi bodcami mechanicznymi, zwaszszcza posiadajcymi konkretny punkt nacisku. Std te konieczno wysyania informacji bezporednio do wyszych orodkw mzgowych, by wraenia miejscowe zostay oszacowane bez ingerencji analizatorw rdzenia krgowego. Inne wkna nerwowe - przynoszce informacje o bardziej rozsianych bodcach dotykowych - wchodz do istoty szarej rdzenia krgowego i tam napotykaj na siatk komrek analizujcych wstpnie nadesane informacje. Jest to ten sam obszar, ktry otrzymuje impulsy od receptorw blu w skrze i innych organach. Spotkanie si w rdzeniu krgowym bodcw blowych i czucia somatycznego pozwala na scalenie tych dwch dozna. Analiza w rdzeniu krgowym polega na filtrowaniu wrae, ktre nastpnie s wysyane w gr do mzgu. Istota szara rdzenia krgowego suy tutaj jako ukad bramkujcy, tumicy bodce blu za porednictwem nadcigajcych do rdzenia niektrych typw impulsw dotykowych, zapobiegajc w ten sposb przedostaniu si nadmiernej iloci bodcw blowych do orodkw blu. W ten sposb drogi dotykowe prowadzce do mzgu zostaj podzielone na dwa strumienie: jeden, ktry idzie praktycznie wprost do pnia mzgu, oraz drugi, ktry zostaje wstpnie przeanalizowany przez komrki rdzenia krgowego. Dziki temu czowiek zachowuje zdolno po-

dotykowe
strzegania niewielkich nawet rnic midzy doznaniami dotykowymi. Moemy wic precyzyjnie okreli wielko nacisku i pooenie jego przyczyny. Jeeli jednak bodziec mechaniczny jest zbyt wielki lub zbyt gwatowny, za spraw poczenia w rdzeniu krgowym zostaj wczone" analizatory blu. Sortownia wrae zmysowych Bez wzgldu na to, czy doznania czuciowe nadchodz ze skry drog bezporedni, czy te po analizie wstpnej z rdzenia krgowego, ostatecznie kocz sw drog w zbitym skupisku istoty szarej wzgrza, gdzie strzpy informacji z rnego typu receptorw skrnych zostaj zebrane i skoordynowane. Pozwala to wyszym orodkom kory mzgowej na stworzenie zintegrowanego obrazu dozna czuciowych, ktrych zaczynamy by wwczas
Plat ciemieniowy Kora mzgowa

wiadomi. Surowe dane ze wzgrza podlegaj projekcji na wski pasek przedniej czci pata ciemieniowego. To pierwszorzdowe pole czuciowe kory mzgowej przetwarza informacje, nastpnie za przekazuje je do pl drugoi trzeciorzdowych. W kolejnych polach projekcyjnych powstaje peny obraz miejsca, rodzaju i znaczenia wraenia czuciowego, jakim go postrzegamy. Obraz zostaje nastpnie skorelowany ze wspomnieniami wrae z przeszoci, jak rwnie zintegrowany z bodcami wzrokowymi i suchowymi. Wraenia dotykowe - nie mniej istotne - s na tym etapie skoordynowane z czuciem gbokim, czyli postrzegan pozycj koczyn, staww oraz palcw; jest to niezwykle wane, poniewa pozwala nam okreli rozmiary i ksztaty przedmiotw, a take je rozrnia. Receptory dotykowe w skrze przesyaj impulsy do kory mzgowej dwoma drogami w rdzeniu krgowym: jedna przekazuje wraenia dotykowe miejscowe, druga przenosi informacje o bardziej rozsianych (rozproszonych) bodcach dotykowych.

Szlak bezporedni bodca precyzyjnego czucia dotyku

Porednia droga czucia rozproszonego i blu

Wlokna czucia bl i dotyku spotykaj, si-analiza wrae

Rdze krgowy

Ciako Paciniego (nacisk cigy)

Wolne zakoczenia nerwowe (lekki dotyk i bl)

Mowa
Mowa to jedna z najbardziej zoonych i delikatnych operacji dokonywanych przez ciao na nasze polecenie. Caoci mowy - mwieniem i rozumieniem - steruje mzg. To w korze mzgowej istniej tzw. orodki mowy, gdzie sowa zostaj odszyfrowane, a wychodzce sygnay i instrukcje kieruj si do setek mini w krtani, gardle i jamie ustnej, ktre bior udzia w tworzeniu wypowiedzi. Cay ukad oddechowy i konstrukcja miniowa od podbrzusza a po nos odgrywaj mniejsz lub wiksz rol w artykulacji dwikw mowy. Najwaniejszymi organami s krta, jzyk, wargi oraz podniebienie mikkie. Krta czowieka jest skrzyni gosow wyposaon w struny, ktre wprawione w drgania wytwarzaj goski. Krta jest organem niezwykle delikatnym. Peni rwnie mniej skomplikowan funkcj - jest zaworem bronicym wstpu do puc. Podczas jedzenia lub picia krta szczelnie si zamyka, powodujc, e poywienie i napoje zelizguj si w gb przeyku wiodcego wprost do odka. Gdy istnieje potrzeba wykonania wdechu lub wydechu, krta, rzecz jasna, z powrotem si otwiera. Krta jest umiejscowiona mniej wicej w rodkowej czci szyi na szczycie tchawicy. Ley do przodu od czci krtaniowej garda. Zbudowana jest z 3 chrzstek nieparzystych i 3 parzystych. W jej grnej czci znajduje si nagonia - mikka klapa" opadajca w d w celu zamknicia wejcia do krtani - otworu czcego doln cz jamy garda z jam krtani. Czynnoci nagoni s automatycznie sterowane przez mzg, czasami jednak zdarza si, e mechanizm zawodzi, a wtedy pyny lub czsteczki jedzenia wpadaj do niewaciwego kanau. O ile pokarm nie jest na tyle duy, by utkwi w przewodzie poniej krtani, mona go wykrztusi z powrotem. Struny (fady) gosowe peni funkcj podobn do ustnika w instrumentach dtych, np. klarnetu. Kiedy muzyk wtoczy powietrze w ustnik, cienkie czci drewniane lub plastikowe poczynaj wibrowa, wytwarzajc podstawowy dwik, ktry nastpnie jest modelowany przez system rurek i otworw w instrumencie. Podobnie dzieje si ze strunami gosowymi - drgaj, gdy czowiek wydobywa gos, a powstay dwik ulega obrbce" w gardle, nosie i jamie ustnej. Struny gosowe skadaj si z dwch fadw wygldem przypominajcych wargi, ktre otwieraj si i zamykaj, przepuszczajc przechodzce przez nie powietrze. Jeden koniec przyczepiony jest do ruchomych chrzstkek nalewkowatych, natomiast drugi - trwale przymocowany
Krta

UKAD NERWOWY/61

Pooenie i budowa krtani

Gardo

Cz krtaniowa garda

Ko gnykowa Kieszonka krtaniowa Chrzstka tarczowata (jabko Adama)

Krta

do chrzstki tarczowatej, stanowicej cz grdyki (tzw. jabko Adama). Chrzstki nalewkowate zmieniaj sw pozycj, tak e przestrze pomidzy nimi i strunami (szpara goni) moe przyjmowa ksztat od rozszerzonej litery V (podczas mwienia po zamknit szczelin w trakcie przeykania). Drgania strun gosowych podczas mwienia powstaj w wyniku zwenia szpary goni podczas wyrzucania powietrza z puc przez krta. Proces ten nosi nazw fonacji. Gono dwiku jest uwarunkowana si, z jak powietrze jest wyrzucane z puc, a jego wysoko zaley od dugoci i napicia strun gosowych. Naturalna barwa i tembr gosu s efektem ksztatu i wielkoci nosa, garda oraz jamy ustnej: dlatego mczyni, ktrzy na og posiadaj pokaniejsze krtanie, maj nisze gosy ni kobiety, ktrych krtanie s mniejszych rozmiarw. Jama ustna jest cile zwizana z mow, gdy to ona nadaje form dwikom

Przedni i boczny widok krtani. Wewntrz krtani schowane s struny gosowe osadzone na specjalnie uksztatowanych tworach chrzstkowych. Powietrze przechodzce podczas wydechu w ich pobliu wprawia struny w drgania, co prowadzi do powstania dwiku. Chrzstki maj zdolno napinania lub rozluniania strun gosowych, regulujc w ten sposb wysoko dwikw.

wydobywajcym si z krtani. Artykulacja spgosek, np. k lub t, polega na nagym odciciu przez jzyk i podniebienie dopywu powietrza z krtani, natomiast samogoski (np. a lub e) nie wymagaj przerwania strumienia powietrza, lecz odpowiedniej pozycji jzyka i zbw. Poszczeglne dwiki w kadym jzyku s okrelone przez minimalnie odmienne ruchy warg, jzyka i uchwy. Zdolno

62 / UKAD NERWOWY
Polecenia wydawane przez okolic ruchow w korze mzgowej steruj za pomoc impulsw nerwowch wszystkimi skomplikowanymi czynnociami skadajcymi si na proces mwienia. Dwiki wytwarzane przez struny gosowe przeksztacaj si w sowa dziki pracy warg, jzyka, podniebienia mikkiego oraz ksztatowi ust.
Kora ruchowa wysya szczegowe instrukcje do warg, jzyka, mini twarzy i krtani Orodek czuciowy mowy interpretuje sowa

Orodek ruchowy mowy (formuuje odpowied)

Pozycja warg jzyka i podniebienia podczas wypowiadania dwiku L "

Powstawanie dwiku niskiego

Chrzstka tarczowataa

w pozycji swobodnej

Struny gosowe

T~

Chrzstki nalewkowate rozsuwaj si . i odwodz struny gosowe

Powstawanie dwiku wysokiego A

Napite struny gosowe

&

osb niesyszcych do czytania z ust dowodzi roli, jak odgrywaj usta w procesie mwienia. Artykulacja dwikw Zamiana prostych dwikw wytwarzanych w krtani na zrozumiae sowa odbywa si przy istotnym udziale warg, jzyka, podniebienia mikkiego i komr rezonansowych. Do tych ostatnich nale: caa jama ustna, nosowa, gardo (odcinek pomidzy jam ustn a przeykiem) oraz - w mniejszym stopniu - klatka piersiowa. Kontrol nad tymi wszystkimi narzdami moemy sprawowa dziki setkom niewielkich mini, ktre cile z sob wspdziaaj z niewiarygodn wrcz szybkoci. W duym uproszczeniu na mow skadaj si samogoski i spgoski wszystkie samogoski nale do gosek dwicznych.

Waciwoci rezonacyjne rnych komr w jamie ustnej i ukadzie oddechowym stanowi o indywidualnych cechach naszego gosu. Przykadowo - wokalizacja tzw. gosek nosowych (m, n, c, ) jest uzaleniona od swobodnego rezonansu wjamie nosowej. Na dowd tego sprbujmy powiedzie co, zatkawszy nos efekt komiczny, ktry w ten sposb uzyskamy, udowadnia, e przestrze jamy nosowej, jedynie kiedy jest wypeniona powietrzem, gwarantuje naszej mowie poprawn dykcj i zrozumiao. Ludzie rni si midzy sob ksztatem nosa, klatki piersiowej oraz ust, std te bior si rnice w brzmieniu gosw. Podczas mwienia rezonuj rwnie koci czaszki - cz fal akustycznych, ktre sami wytwarzamy, jest przenoszona owymi komi, podobnie jak cz jest wyapywana przez uszy. Zjawisko to jest nie bez znaczenia, gdy pozwala nam

sysze to, co sami mwimy, a ponadto tumaczy, dlaczego nasz gos zarejestrowany na tamie magnetofonowej zdaje si brzmie tak obco - nagrane zostaj bowiem jedynie dwiki przenoszone drog powietrzn. Rola mzgu Mowa i pokrewne jej operacje zazwyczaj s skoncentrowane w jednej pkuli. W przypadku osb praworcznych jest to na og lewa pkula, za u osb leworcznych - prawa. Obszar ten jest podzielony na orodek ruchowy mowy (Broca), zawiadujcy miniami jamy ustnej i garda, oraz orodek czuciowy mowy (Wernickego), interpretujcy sygnay dwikowe nadchodzce drogami suchowymi. W pobliu nich s te umiejscowione orodki odpowiedzialne za koordynacj: suchu (dziki ktrym rozumiemy mow innych), wizji (umoliwiajce rozpozna-

UKAD NERWOWY / 63 Minie poruszajce wargami

Unosi grn warg

Po lewej: Ruchem warg rzdz pokazane obok minie. Wargi odgrywaj wan rol w produkcji mowy - np. wypowiadajc dwik b najpierw zaciskamy razem wargi, tak by zatrzyma prd wychodzcego powietrza, a nastpnie otwieramy je, wydajc dwik.

i ciga wargi Pociga w gr i w bok grn warg

Wysuwa do przodu doln warg Obnia warg doln

Poniej: Pooenie jzyka i otaczajcych go mini. Podobnie jak krta i wargi, rwnie jzyk bierze udzia w artykulacji mowy-jest narzdem nieodzownym dla komunikacji midzyludzkiej. Przyczyn rnicy pomidzy ostrym, czystym s a niewyranym, szeleszczcym s, wypowiadanym przez osob seplenic, naley szuka w sprawnoci dziaania mini jzyka.

Uoenie jzyka

ie znakw pisarskich) oraz zoonych ruchw rk (pozwalajce na pisanie, gr na instrumentach muzycznych itp.). Rozmowa to operacja niezwykle skomplikowana. Kiedy kto si do nas odzywa, pierwsz nasz czynnoci jest rozpoznanie mieszaniny nadchodzcych od uszu bodcw dwikowych dokonujce si w orodkach suchowych kory mzgowej. Orodek czuciowy mowy dekoduje sowa, tak by inne czci mzgu biorce udzia w procesie rwnie mogy je rozpozna i sformuowa odpowied. Kiedy odpowied jest wymylona", do akcji wchodz orodek ruchowy mowy i pie mzgowy. Pie mzgowy steruje zarwno miniami midzyebrowymi, ktre rozszerzaj puca, jak i miniami brzucha, regulujcymi cinienie powietrza wpywajcego i wypywajcego z puc. Podczas wydechu powietrza orodki ruchowe mowy daj rwnoczenie strunom gosowym sygna do wkroczenia w strumie powietrza, ktry wprawia je w wibracje i generuje prosty dwik. Wielko nacisku wywieranego na puca podczas wydechu reguluje prdko, z jak powietrze przechodzi przez szpar goni - im szybszy prd powietrza, tym goniejszy uzyskany dwik. Podczas szeptu struny gosowe s rozstawione szeroko, tak e praktycznie nie drgaj przy pdzie powietrza, a jedynie powoduj lekkie tarcie. Fizyczn posta sowom nadaj w gwnej mierze ruchy warg, jzyka i podniebienia mikkiego, znajdujce si pod nadzorem kory mzgowej.

Gardziel Brodawki nadajce grnej powierzchni jzyka chropowat faktur Minie podniebienno-jzykowy i rylcowc-jzykowy pocigaj jzyk ku grze i tyowi Misie gnykowo-jzykowy opuszcza jzyk do pozycji spoczynku

Kognykowa , Misie brdkowo-jzykowy wysuwa jzyk

Koordynacja ruchw
Zwinne ruchy czoowych gimnastykw lub lekkoatletw udowadniaj, jak precyzyjnie nasz mzg potrafi sterowa setkami mini tuowia i koczyn. By ruchy czyy si w logiczn cao, ludzki mzg w drodze ewolucji wyksztaci zoony system kontroli i wspomagania, przy ktrym bledn wspczesne komputery. Dzieci przychodz na wiat wyposaone jedynie w umiejtno reagowania odruchowego. Przykadem odruchw pozostaych u osoby dorosej moe by reakcja natychmiastowego wycofania rki, gdy dotkniemy przypadkiem gorcego garnka. Na ten prosty odruch nakadaj si ruchy kierowane bezporednio przez mzg. Przy kadej wykonywanej czynnoci pewna grupa mini kurczy si, inna rozkurcza, a jeszcze inne pozostaj napite, by zapewni stabilno reszcie ciaa. Proces, w wyniku ktrego mzg synchronizuje ruchy wszystkich mini, by umoliwia niczym nie zakcone przeprowadzanie czynnoci, nosi nazw uzgadniania, czyli koordynacji ruchw. Mechanizm koordynacji Dla lepszego zrozumienia zasady dziaania koordynacji przeanalizujmy czynno znan z ycia codziennego, np. pochylanie si nad stoem w celu signicia po szklank herbaty. W jaki sposb mzg steruje t na pozr prost czynnoci? Zanim szklanka znajdzie si w naszej rce, zaj musi wiele zdarze. Po pierwsze musimy najpierw zorientowa si, gdzie znajduj si szklanka i rka oraz jaka jest pomidzy nimi relacja. Znaczy to, e mzg musi stworzy sobie map" otoczenia, pozwalajc zaplanowa niezbdne ruchy. Zjawisko to zwie si postrzeganiem przestrzennym. Taka mapa orientacyjna powinna zosta teraz odczytana przez mzg, by opracowa strategi wzicia szklanki ze stou do rki. Taki plan dziaania naley nastpnie przeoy na jzyk szczegowych polece wydawanych miniom, by kurczyy si we waciwej kolejnoci. Podczas ruchw zapocztkowanych przez planujce" partie mzgu nieprzerwany strumie informacji napywa ze wszystkich nerww czuciowych w miniach i stawach, powiadamiajc mzg o ich pozycji i etapie skurczu. Wszystkie te informacje musz by na bieco porzdkowane i przekazywane dalej w celu aktualizacji mapy i nanoszenia wszelkich koniecznych poprawek. Aby poruszy rk i podnie szklank, musimy rwnie pochyli si do przodu. Wymaga to przemieszczenia rodka cikoci ciaa. Cay dziaajcy na zasadzie odruchu mechanizm rwnowagi musi zosta uruchomiony, powodujc waciwe zmiany w tonusie mini, pozwalajce na wykonanie ruchu pochylajcego, nakazanego przez mzg. Oznacza to, e schemat napicia wszystkich innych mini, nie biorcych bezporedniego udziau w czynnoci podnoszenia szklanki, musi by stale kontrolowany i koordynowany. Pierwszy etap koordynacji Nasze ciao, zanim nauczy si koordynowa wszelkie ruchy zamierzone, musi je Wysoki poziom koordynacji pracy mini osigany przez czoowych sportowcw (takich jak widoczny poniej potkarz), jest moliwy przy udziale wikszej czci mzgu. Ruchy oka wspdziaaj ze wzrokowymi orodkami recepcyjnymi, ktre nastpnie uzgodniaj ruchy z nerwami i miniami pozwalajcymi na precyzyjn kontrol ruchw reszty ciaa i ich koordynacj w czasie.

UKAD NERWOWY / 65 tJak mzg kieruje siganiem po szklank herbaty

Okolica przedruchowa W okolicy przedruchowej dokonuje si rozwizanie problemu i plan dziaania zostaje przekazany do okolicy ruchowej. Okolica ruchowa Okolica przedruchowa Orodek ruchowy mowy Pat przedni Postrzeganie przestrzenne czucie somatyczne emieniowy czuciowy mowy potyliczny bejmujcy okolic -zrokow

Pat ciemieniowy Pat ciemieniowy otrzymuje informacje od narzdw zmysw pozwalajce skonstruowa map uoenia ciaa w odniesieniu do szklanki herbaty. Mzg musi nastpnie rozwiza problem: jak poruszy rk i podnie szklank.

Pat skroniowy z okolicami suchowymi

Mdek Podczas caego ruchu mdek weryfikuje informacje wysyane do rki i w miar potrzeb nanosi na nie poprawki.

Okolica ruchowa Okolica ruchowa wysya informacje do mini rki ze wskazwk, jak podnie szklank.

Mdek Jdra podstawy mzgu Pozycja pozostaych czci ciaa zostaje tak dostosowana, by umoliwi ruchy rki. Szklanka zostaje podniesiona

Diagram pokazuje, e nawet najprostsze wykonywane przez nas czynnoci w rzeczywistoci skadaj si z licznych aktw ruchowych, angaujcych do pracy mzg, nerwy i minie, a wszystko to odbywa si w przecigu uamka sekundy.

ajpierw przewiczy. Nawet tak zwyke czynnoci, jak chodzenie stanowiy nie lada trudno ruchow dla maego dziecka. W miar rozwoju mzgu dziecka i wzrostu jego powiza z innymi narzdami, pierwotne odruchy, z ktrymi si rodzimy (np. odruch rozkadania rk w obliczu zaskoczenia), zostaj stopniowo wypierane przez bardziej zoone sposoby poruszania si. Pojawiaj si one w wyniku wyostrzenia zmysw dziecka. Zabawka przyciga wzrok niemowlaka, poniewa jej ostre kolory stanowi silny bodziec dla orodkw wzrokowych. Nastpnie dziecko odkrywa, e wycignicie rki nie wystarcza, by dosign przedmiotu i e naley podej w jego stron. Pierwsze prby poruszania si nie s koordynowane: koczyny dosownie rozjedaj si" na wszystkie strony. Pozwala to jednak wyksztaci si pewnym poczeniom mzgowym, ktre prowadz do skoordynowanego ju raczkowania. Po osigniciu tego etapu polecenia wysyane z mzgu do mini mog by sys-

tematycznie ulepszane do chwili, a wszystko, co znajduje si na pododze, jest dla dziecka dostpne. Kiedy dziecko odkrywa, e moe si wyprostowa do pozycji pionowej, mdek musi zacz analizowa nowy zestaw wiadomoci dochodzcych od orodkw rwnowagi w pniu mzgowym. Chodzenie to kolejna umiejtno, ktrej pora si nauczy i ktra wymaga wielu prb i bdw, podczas ktrych mdek, wspdziaajc z orodkami ruchowymi kory mzgowej, wypracowuje odpowiednie wzorce komunikowania si z miniami. Oddzielne etapy kadego aktu ruchowego opanowane w ten sposb zostaj zaprogramowane w rdzeniu krgowym. Warunkiem koniecznym dla ich uzgadniania jest logiczny ukad, podobnie jak orkiestra musi posiada dyrygenta, aby wszystkie jej instrumenty zgodnie zagray melodyjny utwr. Gdy te wzgldnie proste umiejtnoci zostan opanowane do perfekcji, wzorce zachowa s kodowane rwnie w mzgu, tak e od tej pory nie wymagaj koncentracji umysowej - orodki przedruchowe wydaj polecenie Id!" i uruchomiony zostaje odpowiedni schemat polece, prowadzcy do automatycznego wykonania wielu skomplikowanych czynnoci. Mdek kontroluje przebieg

akcji, jednak jest to proces coraz bardziej mimowolny. Jeeli do wyuczonego ukadu ruchw wprowadzamy jakie innowacje (np. zmieniamy uoenie stopy przez zaoenie butw na wysokich obcasach), naley przeprogramowa wzorzec, co wymaga pewnej koncentracji uwagi, gdy okolica ruchowa kory otrzymuje instrukcje zachowania si w nowej sytuacji. Wysze wspdziaanie Obejmuje ono uzgadnianie ruchw oka z wzrokowymi orodkami recepcyjnymi mzgowia, a nastpnie ruchami pozostaych czci ciaa. Nie ulega wtpliwoci, i ten typ koordynacji, wymagajcy udziau wikszoci mzgowia, jest ostatni sprawnoci opanowywan przez dziecko. Stanowi podstaw dla nauki bardziej skomplikowanych ruchw, stosowanych w wielu dyscyplinach sportowych czy innych umiejtnociach, np. grze na instrumentach muzycznych. Mzgi niektrych ludzi pod wieloma wzgldami zdaj si by lepiej wyposaone w chwili urodzenia ni mzgi innych. W duej jednak mierze rnice w opanowaniu bardziej zoonych typw koordynacji ruchowej przez poszczeglne osoby zale od ich zdolnoci koncentracji podczas budowania wzorcw (programw) ruchowych.

Rozdzia 5

Nad wieloma funkcjami naszego organizmu czuwaj gruczoy wewntrzwydzielnicze, czyli dokrewne, ktre pomagaj zapewni harmonijne wspdziaanie rnych narzdw. Uwalniane przez nie do krwi substancje chemiczne, zwane hormonami, umoliwiaj przekazywanie wiadomoci do narzdw i pobudzaj je do przeprowadzania rozmaitych procesw yciowych, w tym tak podstawowych, jak wzrost czy rozmnaanie. Poniewa fizjologicznie wszystkie hormony cz si z metabolizmem, ich dziaania s tak skorelowane, by wsplnie przynosiy podane efekty.

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

Wodr

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 67

Hormony
Hormony to chemiczni posacy" naszego ustroju. Produkowane s w specjalnych gruczoach rozsianych po caym organizmie, rozprowadzane za - wraz z krwi do innych komrek somatycznych, zwanych wykonawczymi, gdzie wywouj okrelone skutki. Gruczoy, ktrych gwnym zadaniem jest wytwarzanie oraz uwalnianie wikszoci hormonw ustrojowych, to grupa bezprzewodowych gruczow dokrewnych, zwanych tak, poniewa sw wydzielin wyprowadzaj ezporednio do krwi, nie za za poredjjjictwem przewodu lub kanau, jak gruoy zewntrzwydzielnicze. iaanie hormonw W odrnieniu od nerww dziaanie wiszoci hormonw jest wolniejsze i bardej dugotrwae. Owe powolne" horony bior udzia w podstawowych prosach yciowych, takich jak wzrost czy zmnaanie. Ujmujc rzecz bardzo ogle, rola hormonw sprowadza si do nitroli i regulacji przemian chemicz[ ch w komrkach wykonawczych, m.in. crelania szybkoci, z jak zuywaj te substancje pokarmowe i wyzwalaj lergi, lub decydowania, czy powinny idukowa mleko, wosy, czy inne prokty metaboliczne. Wedle klasycznej definicji hormony :aciwe to te, ktre s wydzielane przez twne gruczoy dokrewne i ktre swym iaaniem wywieraj przemony wpyw cay organizm. Nale do nich m.in. iulina i hormony pciowe. Ustrj wytwaRozszerzone renice Bledniecie twarzy Spierzchnite usta Pot Ptuco (pobudzajce oddychanie) Nadnercze Serce (podwyszone cinienie krwi, przyspieszone akcja serca i ttno) Minie (wzmoenie aktywnoci) Wtroba (podwyszony poziom glukozy i kwasw tuszczowych) odek (zamknity w wyniku odcicia dopywu krwi) Podwzgrze (otrzymujce ostrzeenie o stresie lub niebezpieczestwie)

ledziona (do przodu od nerki)

Zwenie powierzchniowych naczy krwiononych (ograniczony przepyw krwi)

i lewej: Model czsteczki sterydu, ormony to biaka, pochodne biaka i sterydy. Do tych ostatnich zaliczaj si irmony pciowe oraz hormony wydzielane : kor nadnerczy. Wszystkie sterydy siadaj t sam struktur czsteczki, ttada si ona z atomw tlenu, wodoru oraz gla. Konstrukcja czsteczki jest oparta |17 atomach wgla uoonych w cztery czone piercienie. Poszczeglne sterydy ni si midzy sob jedynie odmienn frdow odchodzcych od piercieni gazi.

i prawej: Adrenalina, wydzielana przez |ze nadnerczy, znana jest jako hormon alki i ucieczki". Oddziauje na ustrj ju bhwil uwolnienia przez gruczo. Hormony ^wpywaj na cz autonomicznego adu nerwowego, tak ze w nagej trzebi organizm czowieka jest gotowy bo stawi czoo niebezpieczestwu, albo uci si do ucieczki. Adrenalina jest varzana nie tylko w obliczu zagroenia ycznego, ale rwnie w sytuacjach Iresowych. Zahamowanie jej produkcji i duszy czas moe mie grone stpstwa dla caego ustroju.

rza te wiele innych hormonw, tzw. lokalnych, ktrych oddziaywanie ogranicza si do okolic ich powstawania. Jednym z przykadw hormonu tkankowego jest sekretyna, produkowana w dwunastnicy w obecnoci pokarmu. Hormon ten wdruje z krwi do pobliskiej trzustki i pobudza j do wydzielenia

wodnistych sokw zawierajcych enzymy (katalizatory chemiczne) niezbdne w procesach trawiennych. Innym przykadem hormonu tkankowego - neuroprzekanika - jest acetylocholina, porednik w przekazywaniu komrkom miniowym pobudzenia nerwowego z rozkazem skurczu.

68/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

Biaka i sterydy Wszystkie hormony dziaaj w ilociach ladowych. W niektrych przypadkach do wypenienia zadania wystarczy jedna milionowa grama tej substancji. Pod wzgldem chemicznym istniej dwie kategorie hormonw: hormony bdce biakami lub pochodnymi biaek oraz hormony 0 budowie pierciennej, czyli sterydowej. Hormony pciowe i hormony wydzielane przez zewntrzn cz, czyli kor nadnerczy, nale do kategorii sterydowych. Insulina z kolei to biako, natomiast hormony tarczycy wytwarzane s na podstawie biaka i s pochodnymi biakowymi. Dotarszy do punktu docelowego, hormon moe zacz dziaa jedynie pod warunkiem znalezienia w bonie komrki wykonawczej siedliska o odpowiednim ksztacie. Kiedy osidzie w receptorze bonowym, przystpuje do wypeniania swej misji, czyli pobudza wytwarzanie cAMP (cyklicznego adenozynomonofosforanu). Sdzi si, e dziaanie cAMP polega na uaktywnianiu enzymw wewntrzkomrkowych dla przeprowadzania konkretnych reakcji i wytwarzania wymaganych produktw. Reakcja kadej komrki zaley od jej skadu chemicznego. Tak wic cAMP, produkowany pod wpywem obecnoci insuliny, powoduje przyjcie i spalenie glukozy przez komrki, podczas gdy glukagon, rwnie wytwarzany w trzustce, powoduje uwolnienie glukozy z komrek 1 gromadzenie si jej we krwi, gdzie zostaje zuytkowana jako paliwo dostarczajce energii dla czynnoci fizycznych. Po wykonaniu zadania hormony zostaj unieczynnione przez sam komrk lub odtransportowane do wtroby, gdzie nastpuje ich dezaktywacja i rozkad, po czym zostaj albo wydalone, albo wykorzystane jako materia na czsteczki nowych hormonw. Rola podwzgrza Podwzgrze stanowi pomost pomidzy ukadem nerwowym a gruczoami dokrewnymi. Jedn z jego gwnych funkcji jest przekazywanie impulsw i bodcw na drodze pomidzy mzgiem i takimi narzdami, jak np. nerki. Niektre z mediatorw chemicznych uwalnianych przez komrki nerwowe mzgu docieraj do podwzgrza, zmuszajc je do uwolnienia hormonw. Dwa hormony uwalniane przez pat tylny przysadki - hormon antydiuretyczny (ADH) i oksytocyna - s wydzielane w podwzgrzu pod cis kontrol bodcw nerwowych. Istnieje rwnie zwizek komrek nerwowych podwzgrza z funkcjami wydzielniczymi przedniego pata przysadki. Specjalne komrki nerwowe podwzgrza wydzielaj czynniki uwalniajce, ktre, aby doszo do sekrecji hormonu, musz zadziaa na komrki pata przedniego przysadki. Wpyw na stany emocjonalne Silna korelacja mzgu z przysadk w duym stopniu tumaczy, dlaczego istnieje tak zdecydowany zwizek pomidzy

Waniejsze hormony wydzielane w ukadzie dokrewnym

Fioletowy - Hormony przysadki wywierajce bezporedni wpyw na ustrj Czerwony - Hormony tropowe przysadki (oddziaujce na gruczoy podlege) ty HORMON WZROSTU Pomaraczowy - Produkcja hormonw regulowana przez przysadk Decyduje o wzrocie ustroju Brzowy Szary PROLAKTYNA Odpowiedzialna za produkcj mleka Zielony - Hormony produkowane niezalenie Niebieski OKSYTOCYNA Rozpoczyna akcj porodow HORMON ANTYDIURETYCZNY Utrzymuje poziom wody w organizmie

HORMON TARCZYCY Pobudza wszystkie ukady do aktywnoci

PARATHORMON Reguluie gospodark wapniow ustroiu

ADRENALINA Mobilizuje ciao do wysiku fizycznego

KORTYZON Pomaga przeciwdziaa stresowi ALDOSTERON Kontoroluje poziom sodu we krwi

INSULINA Obnia poziom cukru we krwi

ESTROGEN I PROGESTERON Reguluj cykl menstruacyjny i utrzymuj ci (Mskie cechy pciowe znajduj si pod kontrol testosteronu)

hormonami a emocjami. Wiele kobiet zauwayo zapewne, e stany przygnbienia lub lku prowadz nierzadko do zakce w cyklu miesiczkowym. Poziom estrogenu i progesteronu - tych samych hormonw, ktre zawiaduj menstruacjami, moe mie ogromny wpyw na nastrj kobiety. Nagy spadek poziomu hormonu, ktry nastpuje tu przed krwawieniem, jest prawdopodobnie w duej mierze przyczyn objaww, zwanych napiciem przedmenstruacyjnym, podczas gdy wysokie poziomy hormonw w rodkowej fazie cyklu mog by wytumaczeniem dobrego samopoczucia kobiet w tym okresie. I nie jest chyba przypadkiem, e jest to rwnie czas najwyszej podnoci u kobiet i najwyszej pobudliwoci seksualnej. Poziom hormonw moe jednak ule-

Oprcz sekrecji wasnych hormonw przysadka mzgowa wywiera ogromny wpyw na wiele innych gruczow dokrewnych. Hormony tropowe przysadki wpywaj na aktywno nadnerczy, tarczycy i gruczow pciowych.

ga zmianom pod wpywem czynnikw emocjonalnych. Uwaa si, e podczas miosnej gry wstpnej, w bezporednim nastpstwie dochodzenia do mzgu bodcw przyjemnociowych, ronie poziom estrogenu i progesteronu. Tymczasem sama myl o akcie pciowym z osob fizycznie odpychajc dziaa dosownie jak wycznik", poniewa hamuje produkcj hormonw. W okresie przekwitania, czyli meno-

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 69

Powikszenie zrazika gruczoowego

Misie

Dodatkowa tkanka tuszczowa i gruczoowa

Powikszone pcherzyki gruczoowe

Przewody mleczne w zwikszonej liczbie i wielkoci

Po p r a w e j : Za produkcj mleka w gruczole mlecznym s odpowiedzialne dwa hormony przysadki mzgowej: prolaktyna pobudzajca pier do wytwarzania mleka, oraz oksytocyna - powodujca wydzielanie pokarmu. Sekrecja mleka nastpuje w warstwie wycieajcej pcherzyki gruczoowe (powyej). W trakcie karmienia dziecko ssce brodawk sutkow ciga mleko w d przewodami mlecznymi.

pauzy, kobieta nierzadko dowiadcza sporych waha emocjonalnych. Jest to spowodowane czciowo tym, e jajniki przestaj reagowa na hormon folikulotropowy i zaprzestaj produkcji estrogenu oraz progesteronu. Zmiany nastroju mog by rwnie wywoane czynnikami psychicznymi. Ciekawostk moe by jednak to, e nage wycofanie hormonw z systemu po porodzie moe mie podobne skutki psychiczne jak menopauza.

Gruczoy dokrewne
Przysadka mzgowa jest gwnodowodzcym" gruczoem ustroju. Nie tylko wytwarza wasne hormony, ale rwnie wpywa na produkcj hormonaln pozostaych gruczow. Przysadka ley u podstawy mzgu. Jest poczona z podwzgrzem za pomoc lejka zbudowanego z tkanki nerwowej i cile wspdziaa z tym obszarem mzgu. Przysadka i podwzgrze wsplnie kontroluj wiele aspektw metabolizmu ustrojowego, a wic rozmaitych procesw chemicznych, ktrych zadaniem jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania wszystkich czci organizmu. Budowa i funkcja Przysadka jest osadzona w ochronnym zagbieniu zwanym siodem tureckim, ktre z atwoci da si zobaczy na zdjciach rentgenowskich czaszki. Powikszenie sioda jednoznacznie wskazuje na zmiany chorobowe przysadki i konieczno przeprowadzenia bada. Gruczo ten jest podzielony na dwie, praktycznie niezalene od siebie pod wzgldem czynnociowym, czci. Tylna cz, zwana patem tylnym przysadki, jest poczona z podwzgrzem za pomoc lejka. Jest zwizana z uwalnianiem tylko dwch gwnych hormonw, ktre faktycznie s wytwarzane w podwzgrzu. Stamtd wdruj wyspecjalizowanymi wknami nerwowymi do pata tylnego przysadki, ktra uwalnia je w momencie, gdy podwzgrze otrzyma odpowiednie dane o stanie organizmu. Pat tylny i podwzgrze stanowi zatem swoisty ukad scalony. Przedni pat przysadki wydziela hormony uaktywniajce inne gruczoy w organizmie, a ponadto produkuje jeden lub dwa hormony oddziaujce wprost na tkanki. Chocia nie jest poczony bezporednio z podwzgrzem, istnieje midzy nimi relacja funkcjonalna. Skoro pat przedni nie posiada bezporednich drg nerwowych czcych go z podwzgrzem, jego dziaanie jest uzalenione od serii czynikw uwalniajcych i hamujcych, czyli kontrolujcych wydzielanie hormonw. Niektre z tych czynnikw same s hormonami podwzgrzowymi, dziaajcymi na pooon o par milimetrw dalej przysadk. S przenoszone przez specjaln siatk y zwanych przysadkowym ukadem wrotnym. Ukad ten rozciga si pomidzy podwzgrzem a przysadk. Mimo e wikszo polece dotyczcych uwalniania hormonw nadchodzi z podwzgrza, pat przedni w znacznym stopniu posiada zdolno samodzielnego stanowienia o sekrecji. Uwolnienie niektrych hormonw bywa hamowane przez substancje krce wraz z krwi. Za przykad moe suy hormon tyreotropowy (TSH), dopingujcy tarczyc umieszczon w szyi do produkcji jej wasnego hormonu. Uwolnienie TSH przez przysadk zostaje zahamowane, gdy jego poziom we krwi jest wysoki. Taki mechanizm, zwany ujemnym sprzeniem zwrotnym, stanowi niezwykle wan zasad sterowania wieloma hormonami przysadkowymi. Oznacza on, e poziom hormonu obwodowego wyprodukowanego w gruczole podlegym przysadce nigdy nie moe przekroczy pewnej wartoci, gdy ujemne sprzenie zwrotne, dziaajce na przysadk, przerwie produkcj odpowiedniej tropiny, czyli hormonu pobudzajcego wytwarzanie danego hormonu obwodowego.

Pooenie i budowa przysadki mzgowej

Ttnice przysadkowe grne Skrzyowanie nerww wzrokowych

Podwzgrze

Ptat

tyl ny przy sadki

yy wo!i e Ciao suteczkowate

Opona twarda I Lejek

Przysadka mzgowa jest podwieszona od spodu mzgowia. Ostania j zagbienie w koci zwane siodem tureckim.

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 71 Czynnoci hormonalne przysadki mzgowej

^Naczynia wosowate podwzgnza Ko jelnicze podwzgrza

Ttnica podwzgorzowa Neurohormony podwzgrza przepywaj wknami nerwowymi

Ukad wrotny przysadki

Oksytocyna: Odpowiedzialna za rozpoczcie akcji porodowej i wydzielanie mleka

Pat przedni przysadk ya przysadkowa

ADH: Kieruje gospodark wodn ustroju

TSH: Dopinguje gruczo > tarczowy do produkc i

ACTH: Pobudza wydzielanie hormonu nadnerczy-

Prolaktyna: Przyczynia si do wytwarzania mleka

Hormon wzrostu: Reguluje wzrostorganizmu

FSHiLH: Kontroluj produkcj estrogenu, progesteronu i testosteronu

Progestron Estrogen

Testosteron

Tylny pat przysadki mzgowej uwalnia dwa hormony: antydiuretyczny (ADH) oraz oksytocyn. Wytwarza rwnie wiele substancji zwanych neurofizynami, ktrych znaczenie nie zostao do koca poznane. Nie ma jednak dowodu na to, e dziaaj one tak, jak prawdziwe" hormony. ADH jest zwizany z gospodark wodn ustroju. Wpywa na zdolno kanalikw nerkowych do zatrzymywania lub uwalniania wody. Oznacza to, e tkanka nerki moe w miar koniecznoci bardziej lub mniej nasika wod odcigan z moczu opuszczajcego kanaliki. Po sekrecji AiDH do krwi nerki zatrzymuj wod. W przypadku braku hormonu wraz z moczem wydalane jest wicej wody z organizmu. Rola oksytocyny jest mniej jasna. Daje sygna do rozpoczcia akcji porodowej i powoduje skurcze macicy. Odgrywa te istotn rol w pobudzaniu wydzielania mleka przez gruczo mleczny w procesie laktacji. Przypuszcza si, e u osobnikw mskich oksytocyna moe by zwizana z wywoywaniem orgazmu.

Hormony przysadkowe

Przedni pat przysadki mzgowej produkuje sze zasadniczych hormonw. Cztery z nich - hormony tropowe - s zwizane z kontrol podlegych im gruczow: tarczycy, nadnerczy i gonad (jder u mczyzn i jajnikw u kobiet). Aktywno gruczou tarczowego jest wywoana przez TSH, natomiast gruczo kory nadnerczy pozostaje pod wpywem hormonu ACTH (adrenokortykotropowego). Oglny poziom hormonu tarczycy i kortyzonu z kory nadnerczy jest utrzymywany dziki ukadowi regulacyjnemu (sprzenie zwrotne), ktremu podlega przysadka, oraz dodatkowym sygnaom nadchodzcym z podwzgrza, np. w sytuacji stresowej. Przedni pat przysadki uwalnia rwnie hormony FSH (folikulostymulin) oraz LH (hormon luteinizujcy). Okrelane s one mianem gonadotropin, a wic hormonw regulujcych prac gruczow pciowych. Pobudzaj sekrecj dwch gwnych hormonw pciowych: estrogenu i progesteronu, ktre w organizmie kobiecym sprawuj kontrol nad cyklem miesiczkowym. W przypadku mczyzn

Cztery z hormonw przysadkowych dziaaj pobudzajco na inny narzd wytwarzajcy pokrewny hormon. Cz owego hormonu powrci do przysadki i na zasadzie sprzenia zwrotnego dokona regulacji produkcji. Pozostaa ilo przejdzie przez podwzgrze, rozpoczynajc wytwarzanie neurohormonw, ktre powdruj do y wrotnych i powrc do przysadki, by kontrolowa uwalnianie rnych hormonw. FSH i LH stymuluj wytwarzanie hormonw mskich i nasienia. Prolaktyna jest jednym z dwch hormonw pata przedniego, ktre wydaj si oddziaywa bezporednio na tkanki, bez uprzedniego pobudzania innych gruczow. Podobnie jak gonadotropiny, prolaktyna czy si blisko z funkcjami rozrodczymi organizmu. Tak jak gonadotropiny, prolaktyna odgrywa znacznie bardziej zoon rol w organizmie kobiecym ni w mskim. W rzeczywistoci jej rola w ustroju mskim nie jest do koca jasna, chocia wiadomo, e jej nadmiar prowadzi do zaburze chorobowych.

72/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

U kobiet prolaktyna pobudza wydzielanie mleka. Obecna w duych ilociach hamuje rwnie owulacj i cykle miesiczkowe. Dlatego te kobiety karmice piersi maj niewielkie szans na zajcie w ci (cho z drugiej strony karmienie nie jest absolutnie niezawodn metod antykoncepcyjn). Drugi wspomniany hormon pata przedniego to hormon wzrostu. Jak sugeruje nazwa, ma on dba o waciwy wzrost organizmu. Jest niezwykle wany w okresie dziecistwa i dorastania, jednak jego rola nie zanika w pniejszym okresie ycia - okrela on sposoby przemiany wglowodanw w tkankach somatycznych. Gruczo tarczowy Gruczo tarczowy, zwany pospolicie tarczyc, znajduje si w szyi, nieco poniej krtani. Skada si z dwch patw pooonych na przedniej i bocznych powierzchniach tchawicy. Oba paty poczone s mostem tkankowym zwanym wzin. Czasami odchodzi od niej dodatkowy rodkowy pat piramidowy. TarPoniej: Rysunek anatomiczny ilustruje pooenie gruczou tarczowego wzgldem ssiednich czci garda, jabka Adama i tchawicy. Na powikszeniu widzimy wycinek tarczycy z ukazaniem komrek produkujcych i magazynujcych gwny hormon - tyroksyn. czyca osoby dorosej way okoo 20 gramw. Zadaniem tego gruczou jest produkcja hormonu - tyroksyny. Misz tarczycy, ogldany przez mikroskop, jest zbudowany z pcherzykw: s to wysepki tkankowe zawierajce skupienia koloidu - substancji biakowej, z ktr wie si hormon tarczycy i od ktrej jest odszczepiany pod wpywem enzymw. Trudno jest sprowadzi rol tyroksyny do jednej czynnoci. Uwolniwszy si z gruczou, zostaje ona prawdopodobnie przechwycona z krwi przez komrki somatyczne. Powierzchnia jder owych komrek pokryta jest receptorem reagujcym na obecno hormonu. Ostatecznie dziaanie hormonu przejawia si w zwikszeniu zuycia energii przez komrk. Zwiksza on rwnie ilo produkowanego przez ni biaka. Cho dokadna funkcja tyroksyny nie jest znana, wiadomo, e jest niezbdna dla ycia. Skadnikiem niezastpionym, jeli chodzi o funkcjonowanie gruczou tarczowego, jest jod. Tarczyca to jedyny narzd wymagajcy jodu, ktrego kad ilo bardzo sprawnie wychwytuje z krwi. Niedobr jodu w diecie powoduje zaburzenia pracy tarczycy i nadmierny rozrost gruczou okrelany mianem wola nagminnego. Podobnie jak wiele innych gruczow dokrewnych, tarczyca poddaje si kontroli przysadki mzgowej. Wyprodukowany przez przysadk TSH zwiksza ilo hormonu tarczycy. Stenie wytworzonego TSH wzrasta wraz ze spadkiem poziomu tyroksyny w ustroju, natomiast zmniejsza si w przypadku jej wzrostu, w efekcie czego ilo hormonu tarczycy we krwi jest wzgldnie staa. Sama przysadka z kolei pozostaje pod wpywem podwzgrza - poziom TSH bdzie wzrasta w miar uwalniania hormonu tropowego TRH (tyreotropiny) z podwzgrza. Sytuacja ta ulega dalszym komplikacjom z uwagi na fakt, e hormon tarczycy wystpuje w dwch wersjach, w zalenoci od zawartej liczby atomw jodu. Hormon uwalniany z tarczycy ma na ogl form tyroksyny, czyli czterojodotyroniny (T4), skadajcej si z czterech atomw jodu. Najaktywniejszym hormonem na poziomie komrkowym jest jednake trjjodotyronina (T3), posiadajca trzy atomy jodu. Pomimo e tarczyca uwalnia do krwi pewne iloci T3, gwnym jej produktem jest T4, przeksztacana w tkankach w T3. Niekiedy dochodzi do odwrcenia procesu przemiany i T4 zostaje zamieniona w nieczynn pochodn, zwan odwrcon" T3. Pociga to za sob obnienie poziomu aktywnoci hormonu tarczycy w tkankach, nawet jeli jego zawarto we krwi jest wystarczajca.

Gruczo tarczowy
Przekrj przez tarczyc
Lewy i prawy pat tarczycy

Ttnica

Komrki produkujce tyroksyn Jama wypeniona koloidem przechowujcym tyroksyn

Luk aorty Ttnice tarczowe

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 73

Przytarczyce pomagaj sprawowa kontrol nad steniem wapnia w ustroju. Grna para znajduje si za tarczyc. Dola para natomiast - co ciekawe - moe by ukryta wewntrz tarczycy (patrz rysunek) lub w gardle.
Chrzstka tarczowata

Gruczoy przytarczyczne

Absorbcja wapnia do krwi jest regulowana przez witamin D 3 , ktrej rdem jest wiato soneczne i niektre pokarmy, a take hormon wytwarzany przez gruczoy przytarczyczne zwany parathormonem (PTH). Przy zbyt niskim steniu wapnia przytarczyce wydzielaj zwikszon ilo PTH uwalniajcego wap z koci, co prowadzi do wzrostu jego stenia we krwi. Odwrotnie - przy nadpoday wapnia przytarczyce ograniczaj lub wstrzymuj sekrecj PTH, obniajc poziom pierwiastka. Przytarczyce s tak niewielkie, e ledwo dostrzegalne. Grna para jest umieszczona za gruczoem tarczowym; dolna za moe by ukryta w utkaniu tarczycy lub niekiedy po prostu w gbi ciany garda.

Gruczoy przytarczyczne dolne

Tchawica

przytarczyczne cjorne

W^^
Wspzaleno przysadki i tarczycy
Gruczoy przytarczyczne Przytarczyce to dwie pary nieduych gruczow usytuowanych za tarczyc. Odgrywaj one gwn rol w sterowaniu gospodark wapniow ustroju. Wap to niezwykle istotny pierwiastek: nie tylko z racji tego, e stanowi gwny budulec koci i zbw, lecz rwnie z uwagi na kluczow rol w pracy mini i komrek nerwowych. Stenie wapnia w organizmie musi by utrzymane w staych granicach, w przeciwnym bowiem wypadku minie przestaj funkcjonowa i moe doj do nadmiernej pobudliwoci skurczowej mini, czyli tyczki. To wanie jest obszar dziaania gruczow przytarczycznych: pilnuj one rwnowagi poziomu wapnia.
Hormon tyreotropowy (TSH)

Gdy spada poziom hormonu tarczycy (po lewej), przysadka mzgowa wydziela TSH (hormon tyreotropowy) pobudzajcy jego produkcj. Gdy ilo hormonu tarczycy jest zadowalajca (po prawej), przysadka wstrzymuje sekrecj TSH.

74/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

Trzustka
Trzustka to jeden z najwikszych gruczow organizmu, a waciwie dwa zespolone gruczoy. Prawie wszystkie jej komrki peni funkcj sekrecyjn. Jest ona gruczoem dokrewnym, ktrego najwaniejszym hormonem jest insulina. Jest rwnie gruczoem zewntrzwydzielniczym, ktry wydziela do jelit, nie za do krwi. Trzustka jest pooona na tylnej cianie brzucha, przed krgosupem, do przodu od grnej czci aorty brzusznej i yy gwnej dolnej. Wok gowy trzustki okrcona jest dwunastnica. Pozostaa jej cz skada si z trzonu i ogona, ktry cignie si w lewo od krgosupa. Podstawowym skadnikiem trzustki s zraziki - zgrupowania komrek zewntrzwydzielniczych skupionych wok lepych zakocze krtkich przewodzikw. Kady przewodzik czy si z przewodzikami biegncymi od innych zrazikw, by razem doczy do gwnego przewodu cigncego si rodkiem trzustki. Pomidzy zrazikami odnale mona niewielkie grupy komrek zwane wyspami Langerhansa: stanowi one podstaw drugiego wcielenia" trzustki jako narzdu dokrewnego wydzielajcego insulin, niezbdn dla ustroju, jako e pomaga ona utrzyma stay poziom cukru. Wysepki, tworzce wsplnie tzw. aparat wysepkowy, produkuj rwnie hormon o nazwie glukagon, ktrego dziaanie polega na podnoszeniu poziomu cukru. Jakie dokadnie znaczenie ma glukagon dla naszych codziennych czynnoci, nie wiadomo. Celem insuliny jest obnianie stenia cukru we krwi do poziomu normalnego. Niedobr tego hormonu wywouje cukrzyc - chorob, ktr leczy da si tylko przez zastrzyki insuliny uzyskiwanej od zwierzt lub produkowanej sztucznie. Jeli poziom cukru we krwi zaczyna przekracza warto progow, aparat wysepkowy odpowiada uwolnieniem insuliny do krwi. Zaczyna ona wwczas przeciwdziaa skutkom dziaania innych hormonw, np. kortyzonu i adrenaliny, ktre podwyszaj stenie cukru w krwiobiegu. Aktywno insuliny powoduje przeniesienie cukru z krwi do komrek somatycznych, gdzie zostaje spalony jako rdo energii. W przypadku nieobecnoci insuliny w ustroju zanika mechanizm rwnowaenia poziomu cukru, gdy cukier znajdujcy si we krwi nie moe zosta przeksztacony w paliwo dla komrek. Prowadzi to wprost do cukrzycy. Wyrnia si dwa typy schorzenia zwanego diabetes - moczwka. Typ pierwszy to diabetes mellitus - moczwka cukrowa, czyli schorzenie, ktre na og rozumie si pod nazw cukrzycy. Typ drugi to moczwka prosta (diabetes insipidus), niezwykle rzadko spotykana, wynikajca z zaburze w czynnociach przysadki mzgowej. Wikszo diabetykw cierpi na niedobr insuliny wywoany niewydolnoci trzustki, spowodowan uszkodzeniem komrek produkujcych insulin. Nie wiadomo dokadnie, jak dochodzi do takiego uszkodzenia, jednak nieustannie prowadzi si badania nad tym zagadnieniem. Wydaje si, e niektre osoby s bardziej podatne na rozwj cukrzycy ni inne oraz e wywoa j moe nawet pojedyncze wydarzenie, np. infekcja. Rodzaj cukrzycy rozwijajcej si niespodziewanie w nastpstwie bezwzgldnego niedoboru insuliny najczciej dotyczy ludzi modych i dzieci, std te zwana jest cukrzyc modziecz. Na szczcie moe ona by opanowana za pomoc zastrzykw insuliny otrzymywanej z trzustki wi lub byda. Wikszo diabetykw cierpi na tzw. cukrzyc typu dorosych. W przypadku tej odmiany trzustka produkuje co prawda insulin, nierzadko w normalnych ilociach, jednake obnia si wraliwo tkanek na jej dziaanie, co prowadzi do wzrostu poziomu cukru we krwi. Choroba ta czsto idzie w parze z otyoci, zatem czci kuracji jest odpowiednia dieta prowadzca do ograniczenia zapasw cukru. Zazwyczaj dodatkowym zabezpieczeniem s rodki farmakologiczne pobudzajce trzustk do wzmoonej produkcji insuliny.
Trzustka peni dwojak funkcj: produkuje hormony-insulin i glukagon-pozwalajce utrzyma zrwnowaony poziom cukru w ustroju, oraz odgrywa wan rol w procesie trawienia jako gruczo wydzielajcy do jelita cienkiego enzymy trawienne.

Pooenie trzustki

' Punkt, wktoiym przewd ciowy wsplny i gwny pizewod trzustkowy uchodz razem do dwunastnicy Pcherzyk ciowy odek

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO/75 Produkcja insuliny w organizmie

Ttnica ledzionowa transportujca natlenowan krew

Przewd ciowy wsplny yta krezkowa dolna

Komrki B wytwarzajce insulin

Komrki A wydzielajce glukagon

Zraziki produkujce enzymy trawienne, odprowadzane do jelita poprzez przewd trzustkowy

9 O

Insulina Glukagon

Rola insuliny

Powyej: Insulina i glukagon powstaj w wysepkach Langerhansa. Przedostaj si do yy wrotnej poprzez y ledzionow i reguluj poziom cukru w ustroju. Niedobr insuliny wywouje cukrzyc: jej leczenie polega na uzupenianiu tego niedoboru.

Insulina dziaajca normalnie Po lewej: W trakcie produkcji insuliny w trzustce glukoza - niezbdna komrkom do spalania w przemianie materii - moe swobodnie gromadzi si w wtrobie. W wypadku zwikszonego zapotrzebowania komrek na energi, a co za tym idzie na glukoz, zostaje ona uwolniona z wtroby, a insulina umoliwia komrkom jej zuycie.

Tkanki

Przedstawiony powyej podzia cukrzyc na dwa typy jest niestety wielkim uproszczeniem. W rzeczywistoci oba te rodzaje wystpuj cznie. Niektrzy, w tym rwnie dzieci, przewanie cierpi na cukrzyc modziecz, natomiast pacjenci w podeszym wieku na og wymagaj iniekcji insulinowych dla obnienia poziomu cukru.

76/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO Hormony nadnerczy i ich dziaanie

rdo Rdze nadnerczy Hormon Adrenalina Dziaanie Mobilizuje organizm do wysiku fizycznego Gruczoy nadnerczowe albo nadnercza, jak sama nazwa wskazuje, s umieszczone nad nerkami, pasko spoczywajc na ich biegunach. Kady gruczo skada si z dwch wyranie odrbnych czci: rodkowego rdzenia i zewntrznej osony kory. Czci te wydzielaj rne hormony, z ktrych kady ma odmienne zadanie. Rdze nadnerczy jest miejscem sekrecji adrenaliny i pokrewnej jej noradrenaliny. Razem znane s jako hormony walki lub ucieczki", poniewa przygotowuj ciao do wykonania dodatkowego wysiku, potrzebnego, by stawi czoo niebezpieczestwu, przezwyciy stres lub wykona trudne zadanie. Rdze nadnerczy jest cile zwizany z ukadem nerwowym, co nie powinno dziwi zwaywszy, e jest to gruczo odpowiedzialny za mobilizacj organizmu do dziaa natychmiastowych. Stresy i zagroenia, w obliczu ktrych staje wspczesny czowiek, s zarwno natury fizycznej, jak i psychicznej. Bez wzgldu jednak na ich rodzaj reakcje organizmu s zawsze fizyczne. Gwatownie wzrasta produkcja adrenaliny przyspieszajcej i wzmacniajcej bicie serca. Powoduje to podwyszenie cinienia i rwnoczesne zwenie obwodowych naczy krwiononych, kierujc gwny strumie krwi ku sercu - std te nierzadko mwimy, e kto blednie ze strachu". Efektem dziaania adrenaliny jest ponadto zamiana zmagazynowanego w wtrobie i miniach glikogenu w glukoz - szybki materia energetyczny. Gdy niebezpieczestwo mija lub znika przyczyna stresu, produkcja adrenaliny spada i organizm powraca do normalnego stanu. Jeli jednak zagroenie lub stres s dugotrwae, lub jeli jestemy nieustannie w stanie nadpobudzenia emocjonalnego, wzgldnie yjemy pod sta presj, organizm pozostaje w stanie mobilizacji, co w rezultacie prowadzi moe do rozwoju zaburze stresopochodnych, np. nadcinienia ttniczego. Kora nadnerczy Okalajca rdze kora nadnerczy wydziela kilka hormonw znanych jako sterydy (streoidy), z ktrych najwaniejsze to aldosteron i kortyzon. Aldosteron: Istniej trzy typy sterydw, posiadajce trzy cakiem odmienne funkcje fizjologiczne. Pierwsze, zwane hormonami elektrolitw, zwikszaj gromadzenie wody w ustroju. Zasadniczym hormonem tej grupy jest aldosteron, dziaajcy jako przekanik chemiczny w wydawaniu nerkom polecenia ograniczenia iloci soli wydalanej z moczem. Sl decyduje o objtoci krwi bdcej w obiegu, co z kolei odbija si na sprawnoci serca jako pompy toczcej. Kadej czsteczce soli w organizmie towarzyszy dua liczba czsteczek wody. Oznacza to, i utrata duej iloci soli pociga za sob odwodnienie ustroju, a w nastpstwie ograniczenie objtoci i cinienia krcej krwi. Serce napotyka wwczas trudnoci

Gruczoy nadnerczowe

Noradrenalina

Utrzymuje jednakowe cinienie krwi

Kora nadnerczy

Aldosteron

Reguluje wydalanie soli przez nerki Zapewnia rwnowag sodowo-potasow w ustroju

Kortyzon

Pobudza wytwarzanie i przechowywanie glukozy bdcej rdem energii Bierze udzia w rozkadzie tuszczw w organizmie Bierze udzia w przemianie wglowodanw i biaek

Hormony pciowe

Uzupeniaj dziaanie hormonw pciowych wydzielanych przez gonady

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 77

Chlorek sodu (sl kuchenna) jest istotnym skadnikiem pynu, w ktrym zanurzone s komrki, a ponadto rzutuje na ilo krwi bdcej w obiegu. Nerki utrzymuj poziom rwnowagi pomidzy iloci soli wydalanej z moczem lub z potem a iloci soli zatrzymywanej w organizmie. Czynno ta jest kontrolowana przez hormon nadnerczy aldosteron, ktry nakazuje nerkom zredukowanie iloci wydalanej soli w przypadku, gdy jej poziom w ustroju jest zbyt niski. Wikszo jonw sodu znajduje si w pynie zewntrzkomrkowym. Utrzymywane s tam za pomoc ukadu nonikw zwanego pomp sodowo-potasow. Usuwa on sd z wntrza komrki, pozostawiajc w niej komplementarne jony potasowe. Taki ukad potencjaw jest niezbdnym warunkiem do przekazywania impulsw nerwowych poprzez bon komrkow.

Regulacja poziomu soli

Rwnowaga elektrolityczna w komrce (pompa sodowo-potasowa)

Utrata soli z potem

Potas wchodzcy do :omrki zrwnowaon1 przez opuszczajcy j sd

Bona komrkowa Pyn zewntrzkomrkowy Nadnercze Nerka Torebka ciaka nerkowego (Bowmana)

Moczowd

Pcherz-

Krew ttnicza Krew ylna

Wchanianie zwrotne soli w kanalikach nefronu

w dotoczeniu wystarczajcej iloci krwi do tkanek. Sekrecja aldosteronu jest kontrolowana przez renin - hormon wytwarzany w nerkach. Ukad ten dziaa niejako na zasadzie hutawki: przy niskim poziomie aldosteronu nerki produkuj renin i poziom hormonu zaczyna si podnosi; gdy jego poziom jest za wysoki, spada stopie aktywnoci reninotwrczej nerek i stenie aldosteronu we krwi powraca do normy. Kortyzon: Hormony cukrowe, spord ktrych najwaniejszy to kortyzon, s odpowiedzialne za podnoszenie poziomu glukozy we krwi. Glukoza stanowi podstawowy surowiec energetyczny organizmu. Gdy zatem zwiksza si zapotrzebowanie energetyczne, jak np. w sytuacjach stresowych, kortyzon rozpoczyna akcj przemiany biaek w glukoz. Kortyzon jest wanym, lecz nie jedynym, hormonem podnoszcym poziom cukru. Dla kontrastu - funkcjonuje wycznie jeden hormon obniajcy poziom cukru, tj. insulina. Z uwagi na t nierwnowag, istnieje wiksze prawdopodobiestwo wystpienia niedoboru hor-

monu obniajcego, a wic cukrzycy, ktra leczona jest przez podawanie tabletek lub zastrzykw insulinowych. Kortyzon, oprcz tego, e peni kluczow rol w metabolizmie (procesach przemiany materii niezbdnych dla podtrzymania ycia), jest te nieodzowny dla ukadu odpornociowego, stanowicego system obrony ustroju przed zakaeniami i uszkodzeniami. Jeeli jednak w wyniku powzitych dziaa medycznych normalny poziom kortyzonu zostanie podwyszony (np. w celu zapobieenia odrzuceniu przeszczepu), odporno na zakaenia obnia si. Organizm sam nie potrafi produkowa zwikszonych iloci kortyzonu. Hormony pciowe: Ostatni grup hormonw powstajcych w nadnerczach s tzw. androgeny nadnerczowe. Wydziela je kora nadnerczy, by wspomagay prac hormonw pciowych produkowanych w jeszcze wikszych ilociach przez gonady - mskie i eskie gruczoy pciowe. Gwny mski hormon pciowy - obecny rwnie w mniejszych ilociach u kobiet - to testosteron, odpowiedzialny za zwikszanie masy miniowej. Sterydy ana-

boliczne s sztucznymi pochodnymi m.in. mskich hormonw pciowych.

Regulacja kortyzonowa

Kortyzon jest tak wany dla funkcjonowania organizmu, e jego sekrecja musi by pod cis kontrol. Mechanizmem regulujcym jego produkcj - jak rwnie produkcj sterydw -jest przysadka mzgowa. Przysadka wydziela hormon ACTH, pobudzajcy wytwarzanie kortyzonu. Podobnie jak w przypadku aldosteronu i reniny, obie te substancje podlegaj mechanizmowi sprzenia zwrotnego. Gdy zawarto kortyzonu w ustroju jest zbyt niska, przysadka uwalnia ACTH i jego poziom wzrasta; jeeli poziom jest zbyt wysoki, gruczo ogranicza produkcj i stenie kortyzonu maleje.

Rozdzia 6

Tlen jest najwaniejsz substancj chemiczn, od ktrej zaley ycie naszego organizmu - jest niezbdny kadej komrce i kadej tkance, ktre produkuj energi konieczn dla podtrzymania ycia. Tlen wprowadzamy do ustroju wdychajc powietrze, a uboczne produkty jego przemiany s usuwane podczas wydechu. Proces zwany respiracj, czyli oddychaniem, angauje do pracy puca i przepon oraz grne drogi oddechowe: nos, jam ustn, gardo, krta i tchawic.

ODDECHOWY

Jama nosowa

Ucho rodkowi. Trbka suchowa prawa

Po prawej: Jama nosowa, przechodzca w dolnej czci w przedsionek zakoczony nozdrzami przednimi, jest rozcita pionow przegrod nosow na dwie poowy: praw i lew. Kada poowa jest podzielona trzema maowinami na trzy przewody nosowe, czce si z tyu z przewodem nosowo-gardowym. Rysunek pokazuje pooenie trbki suchowej (Eustachiusza) wzgldem jamy nosowej.

uchwa

Ujcie gardowe lewej trbki suchowej

Nos
Nos oprcz tego, e jest narzdem zmysu powonienia, suy take jako naturalna droga przedostawania si powietrza do organizmu podczas spoczynkowego oddychania. Ponadto chroni przed czynnikami dranicymi: prowokujc kichanie, wyrzuca np. kurz z ustroju, by nie dopuci do uszkodzenia puc. Nos zewntrzny skada si czciowo z koci, a czciowo z chrzstki. Dwie koci nosowe (po jednej z kadej strony) s wysunite w d, u gry za schodz si midzy oczami, tworzc grzbiet nosa. Nos jest twardy, cho do pewnego stopnia gitki dziki lecym poniej koci chrzstkom nosa i nozdrzy, ktre jednoczenie decyduj o jego ksztacie. Wntrze nosa jest podzielone kostno-chrzstn przegrod, biegnc od przodu ku tyowi, na dwie wskie komory. Przegroda jest pokryta mikk i delikatn bon luzow, ktra stanowi przeduenie warstwy wycieajcej nozdrza. Powierzchnia wewntrzna nozdrzy jest poronita sztywnymi woskami skierowanymi w d, ktre strzeg wejcia do nosa. U niektrych osb, zwaszcza mczyzn, czsto s znakomicie widoczne. Dwie komory oddzielone przez przegrod tworz cznie jam nosow. S bardzo wskie - maj poniej 6 milimetrw szerokoci. W grnej czci jamy s umieszczone cienkie blaszki kostne z licznymi, niewielkimi receptorami nerwu wchowego. Podczas przezibienia receptory s pokryte gstym luzem ograniczajcym powonienie, a w konsekwencji take zmys smaku. Tylny odcinek jamy nosowej jest podzielony na trzy czci przez trzy fady kostne zwane maowinami nosowymi. S one cienkie, o wyduonym ksztacie i przebiegaj wzdu osi nosa, kierujc si w tylnej czci w d. Przestrzenie

UKAD ODDECHOWY / 79

Przewody nosowe

pomidzy poszczeglnymi maowinami to przewody nosowe. Wycieane s bon luzow, silnie unaczynion, co pozwala nawila i ogrzewa wdychane powietrze. Bona wydziela okoo 0,5 litra luzu dziennie. Pokrywaj j tysice malekich woskw zwanych rzskami. luz i rzski wychwytuj czsteczki kurzu, ktre nastpnie s przesuwane dalej i poykane. Zatoki - przestrzenie w przedniej czci czaszki - s poczone z wntrzem nosa. Le za brwiami i w szczkach w trjkcie utworzonym przez nos i oczy. Zatoki, niczym amortyzator, zmniejszaj si uderze w twarz. Od przewodw nosowych odchodz dwa inne kanay. Kana nosowo-zowy odprowadza zy z oczu (dlatego te musimy wydmuchiwa nos podczas paczu). Drugi z nich - trbka suchowa - uchodzi w cianie garda, do tyu od poczenia z jam nosow.

Przekrj przez nos

Komrka sitowa -i Maowina nosowa Maowina nosowa grna

Oczodo Ko nosowa Chrzstka boczna nosa Chrzstka przegrody Oczod

Maowina nosowa dolna

Przegroda nosowa Zatoka szczkowa

Chrzstki skrzydowe mniejsze Chrzstki skrzydowe wiksze

Ttnica sitowa przednia

Ttnica sitowa tylna Ttnica klinowo-podniebienna

Powyej i po prawej: Ilustracje pokazujce koci i chrzstki nosa (powyej), przekrj poprzeczny nosa (powyej po prawej) oraz wewntrzne unaczynienie nosa (po prawej).

Przedsionek nosa

Gardo
Gardo to nazwa popularnie stosowana na okrelenie jamy prowadzcej w gb ukadu trawiennego i oddechowego. Z reguy przyjmuje si, e gardo rozciga si od jamy ustnej i nosowej a do przeyku i tchawicy. W anatomii w obszarze tym wyrnia si dwie odrbne czci: krta i jam gardow. Dla naszych potrzeb cay omawiany obszar podzielimy na trzy odcinki: jam gardow, krta i tchawic, ktre wraz z jam ustn i nosow tworz grne drogi oddechowe. Gardo spenia rnorakie funkcje. Najwaniejsz z nich jest przewodzenie pokarmu do przeyku oraz powietrza do puc - tym zadaniem obarczona jest nastpnie krta i tchawica. Rola krtani w oddychaniu jest widoczna w czynnociach strun gosowych: poruszane odpowiednimi miniami mog si zacisn i odci dopyw powietrza, np. podczas kaszlu. (Bardziej szczegowe informacje dotyczce budowy krtani i jej roli w procesie mwienia znale mona na strome 61. Czci garda biorce udzia w trawieniu omwione s w Rozdziale 9.)

Przekrj poprzeczny dolnej czci szyi

Tkanka tuszczowa Misie mostkowo-obojczykowo-sutkowy

ya szyjna wewntrzna Nerw bdny Ttnica szyjna wsplna

Tarczyca

Tchawica Minie szyi

Trzon krgu szyjnego ya szyjna zewntrzna

Rdze krgowy Wyrostek kolczysty

Budowa przedniej ciany garda

Migdaek gardowy

Przegroda nosowa

Cz nosowa garda Jzyczek podniebienia Migdatek podniebienny

Nagonia

Cie gardziel Cz krtaniowa garda \?

Jama gardowa to przestrze do tyu od jamy nosowej, ustnej i krtani, cignca si nieco w gb szyi. Wyoona jest grub warstw miniow i posiada ksztat zbliony do odwrconego stoka, ktry cignie si okoo 12 centymetrw poniej podstawy czaszki, gdzie czy si z przeykiem. Grna, szersza cz jamy gardowej jest twarda dziki otaczajcym kociom czaszki, natomiast w odcinku dolnym i wszym jej minie s przyczepione do chrzstek krtani. Wewntrzna warstwa tkankowa okrywajca gardo, bdca przedueniem warstwy wycieajcej jam ustn, zawiera wiele gruczow luzotwrczych, ktre dbaj o to, by powierzchnia jamy ustnej i gardowej bya podczas jedzenia i mwienia zawsze pokryta luzem. Topograficznie i fizjologicznie jama gardowa dzieli si na trzy odcinki. Cz najwysza - nosowa ley nad poziomem podniebienia mikkiego i do tyu od nosa. Jej doln granic wyznacza samo podniebienie mikkie: w chwili przeykania podnosi si i zamyka cz nosow garda, by zapobiec przedostaniu si poywienia do nosa. Niefortunne skutki awarii tego mechanizmu koordynujcego mona czasami zaobserwowa podczas kichania. W czci nosowej znajduj si 3 skupiska tkankowe, szczeglnie widoczne u dzieci, zwane migdakami - trbkowymi

Jama gardowa

UKAD ODDECHOWY/81
Po lewej: Przekrj poprzeczny przez gardo. Poniej po lewej: Gwn czci jamy gardowej jest uminiona rura cignca si od podstawy czaszki po przeyk. Kanaem tym przechodzi wszystko, co jemy i wdychamy. Tu te schodz si drogi oddechowe i pokarmowe.

Trbka suchowa czca ucho rodkowe z gardem Ujcie gardowe trbki suchowej

Cz nosowa

Cz ustna

Gardo

Cz krtaniowa

Jabko Adama Po prawej: Schemat jamy (chrzstka tarczowata) gardowej ukazujcy jej pooenie wzgldem drg Przeyk nosowych i ustnych. Gardo komunikuje si rwnie z uszami za porednictwem Tchawica kanau wyrwnujcego trbki suchowej, ktra pomaga ujednolici cinienie powietrza po obu stronach bon bbenkowych.

i gardowym (trzeci migdaek"). Do czci nosowej garda, po obu jej stronach, uchodzi rwnie trbka suchowa (Eustachiusza) - kana czcy gardo z uchem rodkowym. Takie rozmieszczenie narzdw bywa przyczyn wielu chorb, gdy drobnoustroje chorobotwrcze z jamy ustnej, nosa i garda maj atwy dostp do uszu. Efektem tego s czste zapalenia ucha rodkowego. Odcinek jamy garda znajdujcy si za jam ustn - cz ustna garda - jest fragmentem drogi powietrznej czcej usta z pucami. Skurcze i rozkurcz mini tego odcinka, znacznie bardziej ruchliwych ni minie czci nosowej, pomagaj nada fizyczny ksztat dwikom wychodzcym z krtani. Wspomagane przez ruchy jzyka umoliwiaj rwnie wto-

czenie pokarmu do otworu przeyku. Najwaniejszymi organami czci ustnej s dajce si wielu z nas we znaki migdaki podniebienne - dwa zgrubienia tkanki, ktre czsto ponosz win za powikania chorb garda u dzieci. Rola najniszej - krtaniowej - czci garda sprowadza si do udziau w przeykaniu. Ruchy krtani musz by tak zgrane, by gwarantoway powietrzu dotarcie do puc, natomiast pokarmowi - do przeyku. Koordynacja taka jest moliwa dziki ukadowi nerww zwanemu splotem gardowym. Jego czynnociami zawiaduje nisza cz pnia mzgu, ktra kojarzy informacje nadchodzce z wyszych orodkw mzgowych - oddechowego i poykania.

Tchawica Powyej tchawicy do przodu od garda ley krta, ktra skada si z chrzstek, utrzymujcych drono wiata tego sprystego narzdu. atwo je wyczu palcami u nasady szyi. W grnej czci szyi krta jest pokryta chrzstk tarczowata (jabko Adama). Od tego miejsca tchawica cignie si w d a do oskrzeli. Podobnie jak nos, jest wyoona bon luzow zbudowan z komrek posiadajcych rzski, ktre usuwaj wszelkie zarazki i kurz z powrotem do garda, gdzie zostaj poknite.

Puca
Wiksz cz klatki piersiowej wypeniaj dwa puca, z ktrych prawe jest nieco wiksze, poniewa po lewej stronie cz przestrzeni klatki zajmuje serce. Kade puco dzieli si na paty prawe posiada trzy paty: grny, rodkowy i dolny, natomiast lewe puco - dwa: grny i dolny. Paty s rozdzielone od siebie, a granice midzy nimi wyznaczaj wgbienia na ich powierzchni, tzw. szczeliny midzypatowe. Same puca s niczym wicej jak gst konstrukcj kratow zoon z rurek. Najwiksze z nich to oskrzela gwne, ktre powstaj w wyniku rozgazienia tchawicy pomidzy pucami. Oskrzele prawe biegnie do prawego puca, lewe do lewego. Wewntrz puc oskrzela gwne rozwidlaj si na patowe, nastpnie segmentowe, a te rozgaziaj si na coraz mniejsze odnogi zwane oskrzelikami. Ich zakoczenie stanowi pcherzyki pucne. Rwnolegle do drzewa oskrzelowego ukad rurek tworz ttnice pucne, ktre wpadaj do puc wraz z oskrzelami. One rwnie dziel si na mniejsze rurki - naczynia krwionone, biegnce wraz z oskrzelikami. Wok pcherzykw pucnych tworz siatk naczy wosowatych. Funkcjonowanie puc Gdyby puca usun z klatki piersiowej, skurczyyby si niczym przebity balon. W stanie rozdtym utrzymuje je napicie powierzchniowe pynu wydzielanego przez cienk bon okrywajc puca i wewntrzn cian klatki piersiowej - opucn. By lepiej to zrozumie, wyobramy sobie dwie szklane szyby. Jeli pooymy je na sobie suche, atwo si rozdzielaj; jeli jednak je zmoczymy, napicie powierzchniowe wody sprawia, e silnie do siebie przylegaj. Jedyny sposb na ich oddzielenie to rozsunicie lizgiem. Na tej samej zasadzie dziaaj puca: jeli tylko pomidzy nimi a cian znajdzie si cienka warstwa pynu, pozostaj otwarte". Rozszerzenie klatki piersiowej powoduje rozcignicie puc i wpynicie powietrza do pcherzykw. Podczas wydechu minie midzyebrowe zewntrzne stopniowo rozkurczaj si. Gdyby pozwoli im rozkurczy si cakowicie, puca gwatownie odskoczyyby z powrotem, chyba e celowo pozostan puste. W przypadku przedostania si powietrza do jamy opucnej (potencjalnej przestrzeni midzy opucn cienn a pucn) napicie powierzchniowe maleje i puca zapadaj si (odma pucna). Opucna Wok puc daj si wyrni dwa typy bony opucnej: wewntrzna, tzw. opucna pucna, oraz zewntrzna, tzw. opucna cienna. Opucna pucna okrywa ca powierzchni zewntrzn puc, w tym rwnie szczeliny. Opucna cienna wyciea wewntrzn powierzchni cian klatki pierTtnica szyjna wsplna Obojczyk I ebro Gruczo tarczowy

. Grasica

Puco lewe " w worku opucnej

Przepona

Osierdzie otaczajce serce

siowej. Obie blaszki opucnej spotykaj si wok wnki puca, w miejscu, gdzie puco czy si z tchawic za pomoc oskrzela gwnego i z sercem za porednictwem naczy krwiononych pucnych. Na pozostaym obszarze s od siebie oddzielone. U osb zdrowych obie blaszki opucnej s w staym kontakcie i przelizguj si po sobie w miar, jak puca poruszaj si w rytm oddechu. Rzecz jasna, istnieje midzy nimi pewna przestrze wolna zwana jam opucnej. U osb zdrowych jama opucnej jest minimalna - tylko taka, by pomieci niewielkie iloci pynu zwilajcego powierzchnie blaszek, tak by si po sobie bez trudu przesuway. Jedna z postaci zapalenia opucnej polega na wypenieniu jamy nadmiern iloci pynu - jest to tzw. wysikowe zapalenie opucnej. W przeciwiestwie do puc, opucna jest wyposaona w receptory blu, o czym najlepiej wiedz cierpicy na zapalenie opucnej. Kady rodzaj zapalenia sprawia, e powierzchnia opucnej zostaje pozbawiona pynu, w nastpstwie czego opucna pucna i cienna ocieraj si o siebie w czasie oddychania, wywoujc bl.

UKAD ODDECHOWY / 83 Budowa puc i zaburzenia

rzele

yta pucna

Naczynia wosowate

W pucu zdrowym (powyej) tlen z powietrza zostaje przekazany do naczy wosowatych otaczajcych kady pcherzyk pucny (po lewej). Do typowych zaburze pracy puc (powikszenia) nale: zapalenie puc, w ktrym pcherzyki pucne wypeniaj si pynem; odma, polegajc na zapadaniu si cian pcherzykw; astma, czyli zwenie uminionych cian oskrzelikw; nowotwr oskrzeli; bronchit, czyli zapalenie oskrzeli, podczas ktrego oskrzela wypeniaj si wydzielin luzow.

Oddychanie
Czy to w stanie czuwania, czy podczas snu, oddychamy rednio 12 razy na minut. W cigu doby wdychamy i wydychamy ponad 8 tysicy litrw powietrza. W trakcie wytonego wysiku fizycznego tempo oddychania znacznie ronie, nawet do 80 razy na minut. Celem wprowadzania powietrza do organizmu, a nastpnie jego usuwania jest pobranie tlenu niezbdnego dla podtrzymania ycia i pozbycie si z ustroju zbdnego dwutlenku wgla, produktu wewntrznych przemian chemicznych. Tlen stanowi okoo jednej pitej skadu wdychanego powietrza, a praca puc, serca i naczy krwiononych jest zwizana przede wszystkim z dostarczaniem tlenu z powietrza do wszystkich tkanek, gdzie jest potrzebny do produkcji energii, ktrej nasz ustrj wymaga dla podtrzymania funkcji yciowych. Tak jak samochd spala benzyn przy udziale tlenu, a kominek ogrzewa pokj dziki obecnoci i wgla, i tlenu, tak samo komrki wykorzystuj tlen: spalaj swoje paliwo - zazwyczaj w postaci cukru - za pomoc tlenu, w celu uzyskania energii. Produkty kocowe takiej reakcji chemicznej s identyczne w przypadku oddychania komrkowego i spalania benzyny, a mianowicie dwutlenek wgla i woda. Jakkolwiek niektre tkanki s zdolne do funkcjonowania przez jaki czas bez dopywu tlenu, mzg nie moe si bez niego oby. Wikszo pracy zwizanej z wdechem wykonuje przepona - cienki misie z tkanki wknistej, szczelnie odgradzajcy klatk piersiow od jamy brzusznej. Grn cz obudowy" mieszczcej serce i puca tworz ebra, natomiast dno stanowi przepona. Gdyby spojrze na przepon od gry, zobaczylibymy duy, centralny obszar wknisty, przymocowany wknami miniowymi do wewntrznej czci dolnych szeciu eber. Podobna jest do soca z promieniami rozchodzcymi si w kierunku eber, do ktrych jest przymocowana. Przepona ogldana od przodu ma ksztat wysklepionej kopuy, przyczepionej do eber sznurami z mini. Wkna miniowe przepony kurcz si podczas wdechu i spaszczaj kopu, cigajc jej najwyszy punkt centralny w kierunku jamy brzusznej. Dziki temu zwiksza si objto puc i powietrze zostaje wcignite przez nos, gardo, krta i tchawic. Znalazszy si w pucach, wdruje do pcherzykw pucnych, gdzie zachodzi wymiana tlenu na dwutlenek wgla. Tlen czy si z hemoglobin krwi, a czerwone ciaka uwalniaj adunek dwutlenku wgla z powrotem do pcherzykw, by zosta wypchnity na zewntrz przez puca. Wydech nastpuje w wyniku prostego rozlunienia mini, powodujcego uchodzenie powietrza jak z balonu. Podobnie jak wszystkie inne minie, polecenia skurczu lub rozkurczu przepona otrzymuje od ukadu nerwowego. Nerwy unerwiajce przepon zwane s lewym i prawym nerwem przeponowym. Co ciekawe, pochodz z wyszego odcinka rdzenia krgowego, a zatem musz odby dug drog od szyi ku dolnej czci klatki piersiowej. W wyniku urazu lub przebytych chorb moe doj do uszkodzenia nerww przeponowych. Tempo oddychania Czstotliwo oddychania podlega regulacji przez orodek oddechowy mzgu (rdze przeduony) i jest zalena od stenia dwutlenku wgla, nie za tlenu we krwi. Mzg reaguje na wzmoon produkcj dwutlenku wgla, np. podczas znacznego wysiku fizycznego, i dostosowuje do niej tempo oddychania. Oddechy staj si wtedy gbsze i czstsze, tak by zaczerpn wicej tlenu. Praca serca ulega przyspieszeniu, wzmaga si obieg krwi i usunity zostaje dwutlenek wgla. Po zakoczonym wysiku poziom dwutlenku wgla spada i oddechy wracaj do normy. Dowolne modyfikacje czstotliowci oddychania maj miejsce, np. podczas piewu, mwienia i jedzenia. Ziewanie, wzdychanie, kaszlenie i czkawka wymagaj innego rodzaju oddychania. miech i pacz, w przypadku ktrych po dugich oddechach nastpuj krtkie spazmatyczne" wydechy, s odmianami rytmu oddechowego wywoanymi przez bodce emocjonalne. Wstrzymywanie oddechu, czy to celowe (podczas nurkowania), czy mimowolne (w nastpstwie ataku nerwowego), rwnie wywouje zakcenia w rytmie oddechowym. Po kilku pierwszych gbokich oddechach poziom dwutlenku wgla obnia si, nastpnie oddech zostaje wstrzymany i zanika pobudzanie mzgu. Moe to doprowadzi do utraty przytomnoci, a w przypadku nurkowania nawet do mierci przez utonicie, jeli pywak nie zdy powrci na powierzchni wody.

Przepona

Nerwy przeponowe

Przepona yla gwna dolna Aorta

Przepona oddziela klatk piersiow od jamy brzusznej oraz reguluje objto puc w trakcie wdychania i wydychania powietrza.

HM
mr

UKAD ODDECHOWY/85 Obieg tlenu w organizmie

Tchawica Oskrzele

Aorta

Puco Ttnica pucna

- Zyty pucne

Prawy _ przedsionek

Lewy przedsionek

Oskrzeliki Lewa komora

Prawa komora

Pcherzyk pucny

-"^ r Powietrze / wpywajce wypywajce z pcherzyka

Erytrocyty niosce tlen Pcherzyk pucny Naczynie wosowate

Wntrze pcherzyka pucnego wypenione powietrzem Erytrocyty przenoszce dwutlenek wgla

Strumie tlenu do komrek

Dwutlenekwgla uwalniany z komrek

Powyej: Powietrze wdychane przez tchawic, oskrzela i oskrzeliki dociera do pcherzykw pucnych, gdzie tlen z powietrza zostaje przekazany do naczy wosowatych otaczajcych pcherzyk. Nasycona tlenem krew pynie do yy pucnej, a nastpnie do lewej poowy serca.

ktre wtacza j do aorty. Krew okra cae ciao ttnicami a do naczy wosowatych. Tlen przenoszony przez czerwone ciaka krwi zostaje oddany tkankom, w zamian za produkt przemiany materii - dwutlenek wgla. Gaz zostaje odtransportowany z powrotem yami do prawej poowy serca

i na ostanim etapie krew wpywa ttnic pucn do puca. W pcherzyku powracajca z obiegu krew oddaje dwutlenek wgla, ktry nastpnie wydychamy, pobiera za now porcj tlenu.

Rozdzia 7

KRWIONONY
Ukad krwionony skada si z serca i systemu naczy krwiononych. Serce, zbudowane prawie w caoci z tkanki miniowej, jest odpowiedzialne za toczenie krwi wok ciaa. Krew nie tylko transportuje substancje odywcze i gazy z jednych czci ciaa do drugich, ale dziaa rwnie jako rodek komunikacji, przenoszc informacje chemiczne w postaci hormonw przebywajcych drog z gruczow dokrewnych do narzdw i tkanek.

Luk aorty

Lewa ttnica pucna

ya gwna grna Lewy przedsionek

Zastawka plksiycowata pnia pucnego

Prawy przedsionek

Zastawka plksiycowata Aorty

Zastawka trjdzielna

Prawa komora Przegroda midzykomorowa

Miniwka

Tkanka tuszczowa

Po prawej: Przekrj przez serce z ukazaniem aorty i jej gazi oraz waniejszych zastawek, y, przedsionkw i komr.

Itr>
yla gwna dolna Aorta

Krew
Krew jest absolutnie niezbdna dla funkcjonowania organizmu. Serce zaczyna j pompowa przez wewntrzny system ttnic i y ju w okresie ycia podowego i czyni to a do mierci, dostarczajc tlenu, pokarmu i innych wanych substancji do tkanek. W zamian zabiera dwutlenek wgla i inne zbdne produkty przemiany materii, ktre mogyby by toksyczne dla ustroju. Krew ma te swj udzia w zwalczaniu drobnoustrojw chorobotwrczych, a przez zdolno do krzepnicia peni wan rol jako element mechanizmu obronnego organizmu. Krew jest pynem. Sw przysowiow gsto zawdzicza obecnoci milionw komrek, ktrych waciwoci fizjologiczne decyduj o tym, e krew klasyfikuje si jako tkank, podobnie jak koci czy minie. Jej skadnikami s: przezroczysty pyn - osocze, w ktrym unosz si krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki biae (leukocyty) oraz malekie pytki krwi (trombocyty). Jak prawie cae ciao ludzkie, osocze skada si gwnie z wody. Poniewa jest ciecz, ma zdolno przenikania przez ciany drobnych naczy krwiononych, np. woniczek, czyli kapilar. Std te jej pokrewiestwo z pynem zewntrzkomrkowym, w ktrym s zanurzone wszystkie komrki ciaa. Oznacza to, e zwizki mineralne i inne substancje mog si przenosi za porednictwem osocza z komrki do komrki po caym ciele. Osocze Osocze jest rodkiem transportujcym paliwa" ustrojowe - glukoz i podstawowe tuszcze. Z osoczem po ciele rozprowadzane s i inne substancje, np. elazo, wany budulec barwnika wicego tlen - hemoglobiny, oraz wiele innych. Dlatego te osocze jest w istocie wodnym roztworem substancji mineralnych, odywczych i niewielkich iloci innych wanych zwizkw (np. hormonw) oraz dodatkowo jednego niezwykle istotnego elementu - biaka, ktre stanowi jego zasadniczy skadnik. W litrze osocza wystpuje okoo 75 gramw biaka dwch gwnych frakcji: albuminy i globuliny. Albumina jest wytwarzana w wtrobie. Jest nie tylko rdem pokarmu komrek, ale take wywiera cinienie onkotyczne, ktre utrzymuje pynne skadniki krwi w oysku naczyniowym, zapobiegajc ich ucieczce do tkanek, a dalej do komrek. Mona przyj, e albumina jest jak krca z krwi pynna gbka, zatrzymujca niezbdne iloci wody w krwiobiegu i przeciwdziaajca przeksztaceniu si ciaa w rozmok, galaretowat mas. Najwaniejszymi globulinami s te, ktre dziaaj jako przeciwciaa zapobiegajce infekcjom. Niektre globuliny biakowe wraz z krwinkami bior udzia w procesie krzepnicia krwi. Pytki krwi to najmniejsze komrki ciaa. Jeden mililitr krwi zawiera okoo 250 milionw pytek, kada za pytka ma rednic okoo 3 mikronw (1 mikron -jedna tysiczna cz milimetra). Trombocyty peni jedn podstawow funkcj: doprowadza do krzepnicia krwi tamujcego krwawienie. Mechanizm dziaania pytek bardzo intrygu-

UKAD KRWIONONY / 87

Pytki krwi

je lekarzy, poniewa przybywa dowodw na to, e mog odgrywa istotn rol w arteriosklerozie - stwardnieniu ttnic, chorobie nagminnej w cywilizacji zachodniej. Trombocyty wystpuj we krwi w takiej obfitoci, e gdziekolwiek doszoby do krwawienia, zawsze w najbliszej okolicy znajdzie si wystarczajca ich ilo.

ya szyjna wewntrzna Ttnice szyjne

Prawa ttnica szyjna wspln Ttnica podobojczykowa Pie pucny yy wtrobowe yla gwna dolna Ttnica ramienna Nerka Ttnica jdrowa

ya szyjna wewntrzna Aorta ya gwna grna

Serce ya odpromieniowa Ttnica nerkowa ya odokciowa ya nerkowa Ttnica krezkowa dolna Aorta brzuszna

Ttnice promieniowa i okciowa Ttnica udowa

ya jdrowa

ya odpiszczelowa

yy powierzchowne

Ttnica piszczelowa przednia

Po lewej: Ukad krwionony jest zbudowany z naczy krwiononych i serca, ktrych funkcje s zwizane z toczeniem krwi wok ciaa. Drogi cyrkulacji krwi dziel si na: krenie pucne (mae), w ktrym krew wdruje pomidzy sercem a pucami, oraz krenie wielkie (duy krwiobieg), prowadzce krew z serca do kadej czci ciaa i z powrotem.

88/UKAD KRWIONONY
ciany naczy krwiononych s wyoone gadk warstw komrek rdbonkowych. W przypadku przerwania rdbonka, a wic krwawienia, skadniki krwi wchodz w kontakt z innymi czciami ciany naczynia krwiononego. Pod wpywem zetknicia si trombocyty przylegaj do cian i do siebie nawzajem (agregacja), korkujc otwr, ktrym wypywa krew. Pozostae ciaka krwi zaczynaj wchodzi pomidzy sob w reakcje w celu wytrcenia fibryny, czyli wknika stanowicego trwalszy rodek zaradczy. Zdolno krwi do krzepnicia, czyli koagulacji, a co za tym idzie do zapobiegania wykrwawieniu organizmu w przypadku nadwyrenia naczynia, jest wynikiem poczonych wysikw trombocytw i kilkunastu substancji biochemicznych, zwanych czynnikami krzepliwoci, pord ktrych najwaniejsz jest protrombina. Czynniki krzepliwoci s skadnikami pynnej czci krwi - osocza. Zaburzenia procesu krzepnicia mog by dwojakiego rodzaju: niemono uformowania si skrzepu oraz zakrzepica, polegajca na tworzeniu si zakrzepw wewntrz naczy kwiononych. Krwinki czerwone Czerwone krwinki su jako noniki tlenu na drodze z puc do tkanek. Po odtransportowaniu go nie wracaj wolne, gdy zabieraj dwutlenek wgla, produkt uboczny dziaalnoci komrek i nios z powrotem do puc, skd zostaje wydalony. Jest to moliwe dziki zawartym w erytrocytach milionom czsteczek hemoglobiny. W pucach tlen wie si bardzo szybko z hemoglobin, nadajc krwinkom jasnoczerwony kolor, od ktrego wywodzi si ich nazwa. Natleniona krew dociera ttnicami do tkanek. Za pomoc enzymw zawartych w krwinkach czerwonych dwutlenek wgla i woda (drugi zbdny produkt przemian komrkowych) cz si z erytrocytami, ktre zabieraj je yami do puc. Produkcja czerwonych ciaek krwi rozpoczyna si w pierwszych paru tygodniach od chwili poczcia. Przez pierwsze trzy miesice cay proces ma miejsce w wtrobie, a dopiero po szeciu miesicach ycia podowego przeniesiony zostaje do szpiku kostnego, gdzie odbywa si do koca ycia. Do osignicia dojrzaoci krwinki czerwone wytwarza szpik we wszystkich kociach, lecz po okoo 20. roku ycia produkcja erytrocytw zostaje ograniczona do koci krgosupa, eber i mostka. Krwinki czerwone rozpoczynaj yw oi jako nieregularne, zaokrglone, wielkojdrzaste komrki zwane hemocytobla^tami (komrki macierzyste krwinek). Komrki te przechodz nastpnie mnstwo szybkich podziaw, podczas ktrych jdro staje si coraz mniejsze, a do cakowitego zaniknicia. Do produkcji erytrocytw ustrj potrzebuje elaza - gwnego skadnika hemoglobiny, witaminy B 1 2 , kwasu foliowego i biaek. W trakcie wdrwki w krwiobiegu czerwone krwinki czsto ulegaj zuyciu, std konieczno ich staego odnawiania. Kady erytrocyt yje przecitnie 120 dni. Po tym czasie komrki pochodzce ze szpiku kostnego i ledziony atakuj stare" krwinki. Niektre pozostaoci chemiczne powracaj zaraz do osocza dla powtrnego wykorzystania, natomiast inne, w tym hemoglobina, s wysyane do wtroby w celu dokoczenia procesu ich rozkadu. Organizm doskonale panuje nad iloci czerwonych krwinek w krwiobiegu, dostosowujc j do swych potrzeb. W przypadku duych ubytkw krwi, uszkodzenia czci szpiku kostnego lub obPoniej: W przypadku zranienia z przerwanych naczy krwiononych zaczyna wypywa krew i trombocyty (malekie, lepkie ciatka krwi), ktre podaj w kierunku miejsca urazu, by zatamowa krwawienie (A). Uwalniaj si tkankowe czynniki krzepliwoci i wkraczaj na teren dziaania wraz z czynnikami osoczowymi (B). Reakcja trombocytw, obu typw czynnikw krzepliwoci i innych substancji biorcych udzia w procesie zmierza ku zamianie fibrynogenu (rodzaj biaka) w pasma fibryny, czyli wknika. Fibryna tworzy galaretowaty konglomerat pokrywajcy miejsce przerwania cigoci naczynia (C). Schwytane we pytki krwi i krwinki wydzielaj surowic (osocze pozbawione czynnikw krzepliwoci), ktra wspomaga tworzenie skrzepu (D). Skrzep zapobiega wtargniciu bakterii i wywizaniu si zakaenia. nienia poziomu tlenu docierajcego do komrek (w nastpstwie niedoczynnoci serca lub przebywania na duych wysokociach), szpik kostny natychmiast intensyfikuje produkcj erytrocytw. Nawet wytona, codzienna gimnastyka pobudza organizm do wzmoonej produkcji czerwonych krwinek, gdy wzrasta jego zapotrzebowanie na tlen. Obliczenia liczby krwinek czerwonych pokazuj, e lekkoatleci mog mie nawet dwa razy wicej czerwonych ciaek krwi ni osoby prowadzce siedzcy tryb ycia. Biae ciaka krwi Biae krwinki - leukocyty - s wiksze i cakowicie odmienne od krwinek czerwonych. W przeciwiestwie do erytrocytw nie s identyczne i poruszaj si ruchem pezajcym. Bior czynny udzia w systemie obrony ustroju przed chorobami. Leukocyty dziel si na trzy kategorie: granulocyty, limfocyty i monocyty. Granulocyty stanowi 50-75 procent wszystkich biaych ciaek i rwnie dziel si na trzy grupy. Najliczniejsza z nich to granulocyty obojtnochonne (neutrofile). eutrofile przystpuj do pracy w przypadku infekcji bakteryjnej. Wabione przez substancje chemiczne wydzielane przez bakterie napywaj" do miejsca infekcji i zaczynaj je otacza. Jednoczenie zawarte w ich wntrzu ziarnistoci rozpoczynaj produkcj zwizkw niszczcych zapan w potrzask bakteri. Ropa gromadzca si w miejscu zakaenia jest wynikiem aktywnoci granulocytw. Zbudowana jest w wikszoci z martwych krwinek biaych.
Fibryna (nierozpuszczalna)

Skrzep

UKAD KRWIONONY / 89
Drug grup s granulocyty kwasochonne, zwane eozynofilami, poniewa, jeli zmiesza krew z barwnikiem kwanym - eozyn, granulki tych granulocytw barwi si na kolor rowy. Stanowi one jedynie 1-4 procent biaych ciaek i oprcz zwalczania bakterii speniaj drug, nie mniej istotn rol. Jeeli do krwi przedostanie si jakiekolwiek obce biako lub antygen, pojawiaj si przeciwciaa zwalczajce antygeny lub neutralizujce skutki ich obecnoci. Rwnoczenie wyzwalana jest histamina. Eozynofile niweluj szkodliwe dziaanie histaminy, poniewa jej nadmiar moe wywoywa reakcje uczuleniowe. Kiedy przeciwciaa pocz si z antygenami, eozynofile usuwaj resztki chemiczne. Trzeci typ granulocytw - granulocyty zasadochonne, czyli bazofile - stanowi mniej ni 1 procent ciaek biaych. Niemniej jednak s niezbdne do ycia jako producenci heparyny - zwizku zapobiegajcego krzepiciu krwi wewntrz naczy krwiononych. Limfocyty Okoo 25 procent wszystkich biaych ciaek krwi to limfocyty - komrki o gstych, kulistych jdrach. S niezastpione w organizmie ze wzgldu na ochron immunologiczn, jak mu zapewniaj dziki produkcji antytoksyn neutralizujcych potencjalnie szkodliwe skutki dziaania silnych substancji trujcych lub zwizkw chemicznych wytwarzanych przez niektre bakterie. Kolejnym wanym zadaniem limfocytw jest produkcja przeciwcia oraz substancji chemicznych, ktre daj komrkom odporno na infekcje bakteryjne. Ostatni grup krwinek biaych s monocyty, stanowice do 8 procent oglnej liczby biaych ciaek. Najwiksze monocyty zawieraj due jdra, poeraj (fagocytuj) bakterie i usuwaj szcztki cia obcych. Czynnoci granulocytw i monocytw w postpowaniu z bakteriami chorobotwrczymi nosz nazw odpowiedzi zapalnej, przy rozumieniu zapalenia jako reakcji organizmu na uraz na poziomie lokalnym. Czynnoci limfocytw w postpowaniu z drobnoustrojami inwazyjnymi i innymi substancjami nosz nazw odpowiedzi immunologicznej. (Zjawisko to omwiono szczegowo w Rozdziale 8.) Oba typy reakcji mog by uruchamiane jednoczenie. Miejsce produkcji biaych ciaek krwi Szpik kostny jest miejscem produkcji czci biaych krwinek. Powstaj tu wszystkie trzy typy granulocytw. Tworz si z mieloblastu w wyniku wielokrotnego podziau. Okres ycia granulocytu wynosi przecitnie 12 godzin, czas efektywnej walki z zakaeniami bakteryjnymi - 2 do 3 godzin. W przypadku wtargnicia bakterii produkcja limfocytw wzrasta odpowiednio do zapotrzebowania organizmu. yj rednio 200 dni, a wytwarzane s w grasicy, ledzionie oraz niektrych innych narzdach: migdakach i wzach chonnych rozrzuconych po caym ciele. Zarwno monocyty, jak i pytki krwi powstaj w szpiku kostnym. Dugo ycia monocytw wci nie jest dokadnie znana, poniewa wydaje si, e cz swego istnienia spdzaj w tkankach, cz natomiast w osoczu. Co wicej, organizm ludzki jako nigdy nie zatrzymujca si linia produkcyjna wymienia miliony trombocytow przecitnie co 4 dni. Krwotokw, czy to wewntrznych, czy zewntrznych, nie naley co prawda lekceway, jednake wbudowany mechanizm samozachowawczy organizmu sprawia, e utrata nawet jednej czwartej objtoci krwi nie grozi powaniejszym dugotrwaym uszczerbkiem na zdrowiu (pomimo braku transfuzji). A poniewa krew niczym dostawca kursuje midzy tkankami, nie powinno dziwi, e zaburzenia ustrojowe i choroby uwidaczniaj si w zmianach we krwi. Krew, oprcz tego, e jest zwierciadem stanu zdrowia organizmu, sama rwnie moe ulega rozmaitym schorzeniom dotykajcym krwinki czerwone, biae, pytki krwi, osocze, z ktrych kade wymaga rozpoznania i odpowiedniej kuracji.

Produkcja krwinek

Wytwarzaniem ciaek krwi w organizmie zajmuje si wiele narzdw - inne u dzieci, inne u dorastajcych. Proces ten stabilizuje si dopiero u dorosych i ma miejsce gwnie w kociach czaszki, krgosupa, eber, mostka oraz w kocach wikszych koci. np. koci ramiennej. Tam szpik kostny produkuje wszystkie typy krwinek biaych, czerwonych i pytek krwi. Biae ciaka krwi powstaj tez w grasicy, ledzionie i wzach chonnych.

Serce
Serce to duy narzd zbudowany z tkanki miniowej, pooony w rodku klatki piersiowej. Cho czsto uwaa si, e serce znajduje si po lewej stronie, w istocie jest ulokowane asymetrycznie na linii rodkowej: wiksza cz jest przesunita w lewo. Way okoo 340 gramw u mczyzn i nieco mniej u kobiet. Rzut prawego brzegu serca ley nieco na prawo od prawego brzegu mostka. Cz serca na lewo od mostka ma ksztat zbliony do spaszczonego stoka, ktrego wierzchoek (koniuszek serca) ley tu pod lewym sutkiem. atwo wyczu pulsowanie towarzyszce kademu skurczowi serca. Nosi ono nazw uderzenia koniuszkowego serca. Zadaniem serca jest toczenie krwi do dwch oddzielnych obiegw. Najpierw pompuje krew do ttnic przez aort, gwn ttnic ciaa. Krew kry przez wszystkie narzdy i tkanki, dostarczajc im pokarmu i tlenu, po czym wraca do serca yami, oddawszy uprzednio cay tlen. Nastpnie serce wtacza krew do drugiego obiegu, tym razem do puc, by uzupeni brak tlenu. Natleniona krew pynie powtrnie do serca. W sercu daj si wyrni cztery jamy zwizane funkcyjnie z kolejnymi etapami toczenia. Kada z nich ma posta worka miniowego o cianach zdolnych do kurczenia si, a przez to do wypychania krwi na zewntrz. Grubo ciany miniowej jest uzaleniona od tego, ile pracy dana jama musi wykona. Najgrubsze ciany ma lewa komora, gdy musi dotoczy krew do najodleglejszych partii ciaa. Jamy s uoone parami. Kada posiada cienkocienny przedsionek, do ktrego wpywa krew z y. Kady przedsionek toczy krew przez zastawk do komory o grubszych cianach, ktra pompuje j do ttnicy. Oba przedsionki le nad komorami i s w stosunku do nich nieco przesunite w ty. Obydwa przedsionki i komory ssiaduj z sob, przedzielone jedynie odcinkami ciany zwanymi odpowiednio przegrodami: midzyprzedsionkow i midzykomorow. Krew powraca do serca z puc yami pucnymi z odnowionym zapasem tlenu. Wpada do lewego przedsionka, ktry kurczc si, wypycha j przez zastawk dwudzieln do lewej komory. Lewa komora rwnie kurczy si i w tym momencie zastawka dwudzielna zamyka si, pozwalajc krwi jedynie na wyjcie przez otwart zastawk pksiycowat do aorty. Potem krew zmierza do tkanek, gdzie oddaje tlen. Z ciaa krew powraca do serca du y, zwan y gwn doln, natomiast z gowy y gwn grn. Wpada do prawego przedsionka, ktry kurczy si i pompuje krew przez zastawk trjdzieln do prawej komory. Skurcze prawej komory wyrzucaj krew do ttnic pucnych przez zastawk pnia pucnego i std przepywa ona przez puca, gdzie otrzymuje nowy adunek tlenu. Nastpnie powraca do serca yami pucnymi, gotowa, by zacz ca drog od pocztku. Opisany proces odbywa si 50-60 razy na minut. Podobnie do innych pomp, waciwa praca serca jest uzaleniona od szeregu zaworw" w formie zastawek sercowych. W prawej poowie serca wystpuje zastawka pksiycowat pnia pucnego i zastawka trjdzielna; po lewej natomiast zastawka pksiycowat aorty i zastawka dwudzielna. Wszystkie cztery zastawki otwieraj si i zamykaj automatycznie, wpuszczaj i wypompowuj krew z przedsionkw i komr, uniemoliwiajc jej cofnicie. Zastawki pnia pucnego i aorty maj zblion budow. Zoone s z trzech patkw twardej, ale cienkiej tkanki wknistej. Zastawki dwu- i trjdzielna s bardziej skomplikowane, cho rwnie podobne do siebie. Zastawka dwudzielna posiada dwa patki, trjdzielna za - trzy. Kada z tych zastawek jest pooona w piercieniu ujcia przedsionkowo-komorowego. Kady patek jest przymocowany podstaw do piercienia, natomiast wolnymi brzegami styka si z patkami ssiednimi, przesaniajc wiato ujcia i zamykajc tym samym zastawk. Owe wolne brzegi i powierzchnie komorowe patkw s przyczepione rwnie do wielu cienkich sznureczkw strun cignistych - ktre biegn w d komory i zapobiegaj odskoczeniu zastawki (pod cinieniem krwi) do przedsionka.

Zastawki

Czynnoci toczce serca

ya pucna

Vl

-\

Przedsionki wypeniaj si krwi

Zyla gwna dolna

Zastawka trjdzielna Przedsionki kurcz si i krew wpywa do komr Zastawka mitralna -

Zastawka pnia pucnego

Rdze pucny

Aorta Zastawka aorty

Praca serca

Komory kurcz si toczc krew do puc i duego krwiobiegu

Komory rozkurczaj si i cykl rozpoczyna si od pocztku

UKAD KRWIONONY/91
Z kadym uderzeniem serca oba przedsionki rwnoczenie si kurcz i zapeniaj komory krwi. Nastpnie kurcz si obie komory. Taka kolejno skurczw jest uzaleniona od skomplikowanego zegara" elektrycznego. Gwn kontrol nad nim sprawuje wze zatokowo-przedsionkowy pooony w prawym przedsionku. Wysyane przez niego impulsy powoduj kurczenie si obu przedsionkw. Obok niego istnieje drugi wze - przedsionkowo-komorowy, ulokowany w miejscu zejcia si przedsionkw z komorami. Impuls przepywa z wza zatokowo-przedsionkowego do przedsionkowo-komorowego za porednictwem kurczcej si miniwki roboczej" przedsionkw. Wze przedsionkowo-komorowy powoduje opnienie impulsu wywoujcego skurcz i przesya go dalej wizk wkien przewodzcych w przegrodzie midzykomorowej zwanej pczkiem Hisa. Po przejciu przez pczek i jego odnogi, a nastpnie tzw. wkna Purkinjego, impuls rozchodzi si po miniach komr, nakazujc im skurcz w chwil po skurczu przedsionkw.

Zjawiska elektryczne

Zastawki - widok od gry

Zastawka plksiycowata pnia pucnego

Pooenie zastawek - widok od przodu

yla gwna grna

Luk aorty

Struny cigniste

Ttnice pucne

Zastawka aorty

Lewy przedsionek Zastawka pnia pucnego Lewe uszko

Zastawki zapewniaj przepyw krwi przez serce w jednym tylko kierunku i nie dopuszczaj do jej cofania si. Zoone s z dwch lub trzech patkw, ktre zwieraj si z chwil przepynicia krwi. Zastawka dwudzielna i pksiycowata aorty kieruj przepywem krwi natlenionej przez lew poow serca; zastawka pnia pucnego i trjdzielna steruj przepywem krwi odtlenionej przez praw poow.

Prawy przedsionek

Zastawka dwudzielna

Lewa komora Zastawka trjdzielna Prawa komora

\
ya gwna dolna"

Naczynia krwionone
Ttnice i yy to dwa typy duych naczy krwiononych w ciele. Ttnice przypominaj rurki, przez ktre przepywa krew od serca do tkanek, podczas gdy yy su jako szlak powrotny. Gwna komora toczca serca - komora lewa - wyrzuca krew do najwikszej ttnicy naszego ciaa - aorty. Pierwsze gazie odchodz od niej ju zaraz za sercem. S to tzw. ttnice wiecowe, zaopatrujce w krew samo serce. Prawie natychmiast po odejciu od aorty lewa ttnica wiecowa rozdziela si na dwie due gazie. Tak wic w rezultacie otrzymujemy trzy ttnice wiecowe praw i dwie gazie lewej. W dalszym swym przebiegu opasuj dokadnie serce i penetruj je, dostarczajc krew do kadej jego partii. Pozostae ttnice transportuj krew do wszystkich czci ciaa, dzielc si najpierw na odgazienia - ttniczki, nastpnie za na naczynia wosowate zwane woniczkami lub kapilarami. Lewa komora jest rdem ogromnego cinienia, ktre umoliwia wtoczenie krwi do wszystkich odng siatki naczyniowej. Ucisk wywierany przez mankiet gumowy stosowany przy pomiarze cinienia jest taki sam jak maksymalna sia skurczu lewej komory przy kadym uderzeniu serca. Budowa ttnic Ttnice musz posiada grube ciany, by wytrzyma dziaanie wysokiego cinienia wywieranego przez silne skurcze serca. Od zewntrz ttnica jest otoczona lun powok z tkanki wknistej. Pod ni znajduje si sprysta warstwa z tkanki miniowej, stanowica umocnienie naczynia. Dodatkowo pord tkanki elastycznej (rdbonka) widniej biegnce okrnie wkna miniowe. Na wewntrzn bon skada si warstewka z komrek gadkich, umoliwiajcych swobodny przepyw krwi. Grube elastyczne ciany maj ogromne znaczenie dla funkcjonowania caego ukadu. Spryste ciany wielkich ttnic przejmuj na siebie gwn si cinienia wywoanego skurczem serca, a w przerwach pomidzy kolejnymi skurczami popychaj krew dalej. Ttno Kiedy lekarz mierzy puls, stara si wyczu miarowo pracy serca pompujcego krew wok ciaa przez system ttnic. Sia kadego uderzenia serca jest przenoszona po cianach ttnic, podobnie jak fala biegnie po tafli jeziora. Spryste ciany ttnic rozszerzaj si, aby przyj uderzenie czoa fali. W dalszym etapie skurczu sercowego ciany zapadaj si i w ten sposb przyczyniaj do swobodnego przepywu krwi przez cay ukad.

Puls da si wyczu w wielu ttnicach powierzchniowych. Najczciej wykorzystuje si w tym celu ttnic promieniow w nadgarstku, tu powyej kciuka. Przyjo si przykada do niej jeden lub dwa palce, nigdy jednak nie kciuk, ktrego wasne ttno moe wprowadzi nas w bd. Ttnica ramienna rwnie posiada atwo wyczuwalne ttno, najlepiej w wewntrznej czci dou okciowego na przedueniu linii maego palca. Ttno czsto mierzy si na ttnicy szyjnej, okoo 2,5 centymetra poniej kta uchwy. Mona do tego wykorzysta stetoskop, ktry czasami ujawnia szmer naczyniowy - regularny odgos towarzyszcy kademu uderzeniu serca. Objaw ten wskazuje na czciow blokad ttnicy, pomimo e wyczuwalne ttno wydaje si by cakowicie w normie. Innymi miejscami pomiaru ttna bywaj: pachwiny, okolica podkolanowa, wewntrzna strona stawu skokowego i powierzchnia grzbietowa stopy. Naczynia wosowate Naczynia wosowate (woniczki), mierzce zaledwie osiem tysicznych milimetra, s niewiele szersze od pojedynczej komrki. Kada kapilara jest zbudowana z bardzo cienkiej warstwy tkanki zwinitej w rurk i otoczonej rwnie cienk bon. Wszystkie ciany kapilar s na tyle cienkie, by niektre substancje bez trudu przenikay przez nie z krwi i do krwi. Kontrol nad kapilarami sprawuj minie. Obok wymiany zwizkw chemicznych naczynia wosowate skry odgrywaj spec-

ywiczny model siatki naczyniowej mzgu. Komrki mzgowe pozbawione natlenionej krwi obumieraj w cigu kilku minut. jaln rol - pomagaj regulowa ciepot ciaa. Kiedy jest nam gorco, kapilary skry rozszerzaj si, umoliwiajc wikszej ni zazwyczaj iloci krwi dotarcie do skry, gdzie oddaje ciepo i ulega ostudzeniu. Majc bardzo cienkie cianki, woniczki s naraone na uszkodzenia, zwaszcza dotyczy to naczy wosowatych skry. Na skutek przecicia lub zadrapania, ewentualnie uderzenia, nastpuje wylew krwi z naczy wosowatych. Sice s nastpstwem gromadzenia si w skrze krwi z uszkodzonych kapilar. Naczynia wosowate mog zosta naruszone rwnie w wyniku poparzenia, posiadaj jednak w pewnym stopniu zdolno do samoodnawiania si, czyli regeneracji. U osb w podeszym wieku lub od duszego czasu naduywajcych alkoholu naczynia wosowate czsto kruszej, pozostawiajc na skrze fioletowa we plamy lub czerwonawe linie. Przeszedszy przez naczynia wosowate, krew powraca do serca yami.

UKAD KRWIONONY/93
yy s podobne do ttnic pod wzgldem rozmieszczenia w organizmie - ttnice i yy unaczyniajce dany narzd lub tkank czsto maj rwnolegy przebieg. Istniej jednake midzy nimi zasadnicze rnice. Przykadowo, wiele y jest wyposaonych w zastawki, ktrych ttnice nie posiadaj. ciany ttnic s zawsze grubsze ni ciany y tej samej wielkoci, natomiast ich wiato, czyli przepustowo, s znacznie mniejsze ni odpowiadajcych im y. yy to rury z tkanki miniowej i wknistej. ciana yy dzieli si na bon zewntrzn (przydank), bon rodkow z wkien miniowych i wewntrzn warstw wycieajc - bon wewntrzn. Warstwa miniowa y jest niezwykle cienka. Po prawej: Ttnice wiecowe zaopatruj misie sercowy w potrzebny mu tlen i skadniki pokarmowe. Zasadniczo istniej trzy ttnice wiecowe: dwa odgazienia ttnicy wiecowej lewej oraz ttnica wiecowa prawa. Poniej: ciany ttnic s zbudowane z kilku warstw miniowych, ktre przyspieszaj przepyw krwi w oysku naczy po kadym uderzeniu serca. Zjawisko to najlepiej da si zaobserwowa w miejscu pomiaru pulsu na ttnicy promieniowej w nadgarstku.

yy

Ttnice wiecowe

Luk aorty

Kierunek przepywu krwi 1 Gazie lewej ttnicy J wiecowej

rPrzydanka (btona zewntrzna) Zewntrzna warstwa sprysta Warstwa miniowa (btona rodkowa) Wewntrzna warstwa sprysta Zgmacze

Warstwa wycielajca (bona wewntrzna)

Budowa ttnicy

Ttnica promieniowa (miejsce wyczuwania ttna) _._

Miejsce badania ttna

Ttnica okciowa

Ttnica midzykostna przednia

Mechanizm krenia krwi w ttnicach

Zastawka sercowa otwarta Przepyw krwi

Poszerzone ciany ttnicy Zwenie mini ciany ttnicy ^ i _ ^ Krew popchnita wzdu ttnicy

Zastawka sercowa zamknita

Budowa i czynnoci ttnic

Krenie krwi
Krew rozpoczyna drog po ustroju w chwili opuszczenia lewej komory. Na tym etapie jest bogata w tlen, pokarm rozoony na czsteczki i inne wane substancje, np. hormony. Rozdzieliwszy si na ttnice wiecowe, aorta kieruje si w gr, po czym zakrca z powrotem w d, tworzc uk aorty. Od uku odchodz pie ramienno-gowowy, ttnica szyjna wsplna lewa i lewa ttnica podobojczykowa. Potem aorta zstpuje w d klatki piersiowej i jamy brzusznej. W jamie brzusznej tworz si trzy gwne ttnice, wiodce do jelit i wtroby, oraz po jednej do obu nerek. Nastpnie aorta rozwidla si na praw i lew ttnic biodrow wspln, ktre dowo krew do miednicy i koczyn dolnych. Z ttnic krew pynie dalej ttniczkami prowadzcymi do kadego narzdu i tkanki w ustroju, nie wyczajc serca, przechodzcymi nastpnie w rozleg siatk naczy wosowatych. W naczyniach wosowatych krwinki pyn gsiego", oddajc cay tlen i pozostae substancje i zabierajc w zamian dwutlenek wgla i inne zbyteczne produkty przemiany materii. Gdy ciao znajduje si w stanie spoczynku, krew na og przepywa tzw. anastomozami, czyli naczyniami wosowatymi o wikszej ni przecitna wielkoci. W przypadku zapotrzebowania na dodatkowy tlen w danej czci ciaa krew przepywa niemal wszystkimi dostpnymi arteriami unaczyniajcymi ten obszar. Po przejciu przez kapilary krew wkracza do ukadu ylnego. Pocztkowo biegnie naczyniami cienkimi - ykami, ylnymi odpowiednikami ttniczek. Nastpnie wpywa do y mniejszych i zmierza z powrotem ku sercu yami ju tak duymi, e atwo je dostrzec pod powierzchni skry. Due yy, prcz y gowy i szyi, posiadaj zastawki, ktre powstrzymuj krew przed cofaniem si do tkanek. Maj one malekie, pksiycowate listki zachodzce na wiato yy, pozwalajce na przepyw krwi tylko w jednym kierunku. yy nadchodzce ze wszystkich zaktkw ciaa ostatecznie cz si w dwa due naczynia: y gwn grn i doln. Pierwsza z nich odprowadza krew z gowy, koczyn grnych i szyi, druga za zbiera krew wracajc z dolnych partii ciaa. Krew z obu tych y wpada do prawej poowy serca, skd jest toczona do pnia pucnego (jedynej ttnicy przewodzcej krew odtlenion), kierujc krew do puc. W kocowym etapie podry natleniona krew przepywa przez yy pucne (jedyne yy niosce krew natlenion) i zmierza do lewej poowy serca. Obieg krwi w pucach jest zwany kreniem pucnym (maym), a cyrkulacja po pozostaych czciach ciaa - krwiobiegiem (kreniem) duym. Ttnicami duego i maego krenia pynie krew w kierunku od serca, a yami duego i maego obiegu - krew powracajca.

Na skrty

Opuciwszy jelita, krew nie pynie bezporednio do serca, lecz jest odcigana do tzw. wtrobowego ukadu wrotnego y. Umoliwia on krwi, ktra moe by bogata w przetrawiony pokarm, transport wprost do wtroby. Dotarszy z trzustki do wtroby, krew przepywa pomidzy komrkami wtroby w specjalnych naczyniach wosowatych - tzw. naczyniach zatokowych, po czym uchodzi do kolejnego ukadu - y wtrobowych. Te z kolei wiod ostatecz-

nie do yy gwnej dolnej, a potem do serca. Ukad taki gwarantuje najsprawniejszy sposb dostarczania wtrobie pokarmu, przechodzcego z jelit do systemu ylnego. Szczeglne ukady y znajduj si rwnie w kracowych czciach ciaa: doniach, stopach, uszach i nosie. Mona tam znale bezporednie poczenia pomidzy drobnymi ttnicami i yami, przez ktre krew moe przedstawa si bez koniecznoci przepywania przez system woniczek w tkankach. Gwna funkcja tych pocze (anastomoz ttniczoylnych) wie si z kontrol ciepoty ciaa. Przy ich otwarciu zwiksza si wytracanie ciepa z organizmu.

Ukad ttniczy

Ttnica szyjna wsplna prawa

Ttnica szyjna wsplna lewa Ttnica podobojczykowa Ttnica pucna

Luk aorty

Ttnica wiecowa prawa I

Ttnica raminna Ga ttnicy wiecowej lewej

Ttnica krezkowa grna

Aorta Ttnica nerkowa

Ttnica krezkowa dolna

UKAD KRWIONONY/95 Ukad ylny

Zyla szyina wewntrzna Zyla pucna Zatoka wiecowa yla podobojczykowa yla gwna grna Zyla odlokciowa

o 59 procent znajduje si w yach, 15 procent w ttnicach, 5 procent we woniczkach i pozostae 9 procent w sercu. Podobnie tempo przepywu krwi nie wszdzie jest jednakowe. Jest ona wyrzucana z serca i pompowana przez aort z szybkoci 33 centymetrw na sekund, jednak zanim osignie kapilary, jej prdko obnia si do zaledwie 0,3 centymetra na sekund. Szybko prdu powrotnego krwi stopniowo wzrasta, tak e docierajc do serca, porusza si ju z prdkoci 20 centymetrw na sekund.

W dolnej czci mzgu znajduje si obszar zwany orodkiem naczynio-ruchowym, ktry steruje kreniem krwi, a zatem i jej cinieniem. Spord naczy krwiononych, odpowiedzialnymi za kontrol sytuacji s ttniczki, ogniwo porednie pomidzy maymi ttnicami a naczyniami wosowatymi krwiobiegu. Orodek naczynio-ruchowy otrzymuje informacje o wysokoci cinienia od nerww czuciowych w aorcie i ttnicach szyjnych, nastpnie wysya polecenia do ttniczek.

Regulacja krenia

yla wtrobowa

Poniej: Na rysunku yy gbokie koczyny dolnej zaznaczono kolorem jasnoniebieskim. Szereg zastawek otwierajcych si i zamykajcych na zasadzie luzy, w odpowiedzi na nieustanne zmiany w cinieniu krcej krwi, zapewnia nieprzerwany przepyw, przeciwstawiajc jej ruch sile grawitacji. Przekrj przez podudzie (rys. dolny) ilustruje relacj topograficzn midzy yami gbokimi i powierzchniowymi.
Zyla udowa

Zyla podkolanowa

Zyla odpiszczelowa

- yla udowa

W niektrych czciach ciaa, np. w koczynach grnych i dolnych, ttnice i ich odgazienia biegn parami, tak by mogy si dublowa i stanowiy drog alternatywn dla krwi na wypadek, gdyby jedna z pary ulega uszkodzeniu. Zjawisko to nosi nazw krenia obocznego. W przypadku zniszczenia ttnicy ga ssiednia, ktra przejmuje jej rol, poszerza si, przyspieszajc krenie krwi. Jeli organizm znajduje si w stanie napicia fizycznego (np. podczas ruszania do biegu), naczynia krwionone w miniach koczyn dolnych rozszerzaj si, natomiast naczynia narzdw trzewnych zamykaj, tak by krew kierowaa si tylko do miejsca, gdzie jest najbardziej potrzebna. W trakcie np. poobiedniego odpoczynku odbywa si proces odwrotny, wspomagany przez wiele pocze omijajcych, czyli anastomoz. Dystrybucja i przepyw Krew nie jest rozprowadzana rwnomiernie po caym ciele. W kadym momencie okoo 12 procent krwi znajduje si w ttnicach i yach krenia pucnego, oko-

Mechanizm zabezpieczenia przeciwurazowego

- yla odpiszczelowa

- yla odstrzalkowa

- yla podkolanowa

yla piszczelowa przednia

- yla piszczelowa tylna yla strzakowa

Rozdzia 8

Ukad limfatyczny jest drugim, obok ukadu krwiononego, systemem naczy przenoszcych pyny w obrbie ciaa. Naczynia limfatyczne s odpowiedzialne za transport nadmiaru pynu, obcych elementw i innych substancji z tkanek i komrek ciaa. Ukad jest zaangaowany w procesy neutralizacji potencjalnie szkodliwych czstek. Przy realizacji tego zadania wsppracuje cile z krwi, a szczeglnie z limfocytami krwinkami biaymi, wanymi dla obrony organizmu przed chorob.

LEiFATYCZNY
Wejcie do prawego 7 przewodu limfatyczncgo

Naczynia limfatyczne

Po prawej: Ukad limfatyczny tworzy sie cienkich naczy, ktre zbieraj nadmiar pynu (limf, chonk) z komrek i tkanek organizmu i przenosz z powrotem do krwi. Dwa najwiksze naczynia limfatyczne (prawy przewd limfatyczny i przewd piersiowy) uchodz do y w pobliu serca. Powikszenie pokazuje przekrj wzw chonnych, bdcych skupieniami tkanki limfatycznej, rozmieszczonych w rnych czciach ciaa wzdu naczy limfatycznych.

Naczynia limfatyczne
W skad ukadu limfatycznego wchodz naczynia limfatyczne oraz wysoko wyspecjalizowane tkanki i narzdy, w tym grasica, ledziona i migdaki. Drobne naczynia limfatyczne - najdrobniejsze nazywane s woniczkami oplataj cianki y i ttnic. Zbieraj z tkanek nadmiar pynu nazywanego limf lub chonk. ciany woniczek limfatycznych s cienkie i bardzo przepuszczalne, tak e due czsteczki i czstki - w tym i bakterie, ktre nie mog przej przez cian woniczek do krwi s transportowane z limf. W ciankach niektrych naczy limfatycznych wystpuj minie gadkie, ktre kurczc si rytmicznie w jednym kierunku, powoduj ruch limfy. Na wewntrznych powierzchniach cianek znajduj si zastawki zapobiegajce wstecznemu ruchowi chonki. Naczynia limfatyczne mona znale we wszystkich czciach ludzkiego ciaa, z wyjtkiem centralnego systemu nerwowego, koci, chrzstek i zbw. Skad chonki jest zaleny od lokalizacji naczy. Na przykad w naczyniach drenujcych koczyny jest zawarty bogaty w biaka pyn, ktry przesczy si z komrek i tkanek, podczas gdy chonka jelitowa

UKAD LIMFATYCZNY / 97

jest pena tuszczu, nazywanego mleczem (ma kolor mlecznobiay), ktry powsta w przewodzie pokarmowym podczas trawienia. W rnych miejscach swego przebiegu naczynia limfatyczne cz si ze skupieniami tkanki limfatycznej, nazywanymi wzami chonnymi. Std wanie pochodz krwinki biae - limfocyty krce w organizmie w naczyniach chonnych i krwiononych. Wzy chonne mona odnale w tkance otaczajcej due yy. S wyczuwalne w tych miejscach, gdzie naczynia przebiegaj pod powierzchni skry, np. w doach pachowych, pachwinach i na karku. Bakterie oraz inne obce czstki, ktre wraz z limf wpywaj do wzw chonnych, zostaj w nich odfiltrowane i zniszczone, a limfa opuszczajca wze chonny jest wzbogacona w limfocyty i przeciwciaa - biakowe substancje odpowiedzialne za unieczynnienie obcych czstek. Wszystkie naczynia limfatyczne cz si, tworzc dwa due przewody - przewd piersiowy po stronie lewej oraz prawy przewd chonny - ktre uchodz do ktw ylnych w pobliu serca.Tak wic ukad naczy chonnych doprowadza limf z tkanek do krwi.

Rodzaje limfocytw
Limfocyt

Immunoglobuliny (przeciwciaa)

Komrka szpiku kostnego

Limfocyt T-cytotoksyczny

Limfocyt T-supresyjny " Limfokiny Limfocyt T-pomocniczy

Po lewej: Limfocyty s odpowiedzialne za odporno organizmu. Chocia s rodzajem krwinek biaych, odgrywaj take rol w ukadzie limfatycznym i mona je znale w wielu narzdach tego ukadu: w migdakach oraz ledzionie.

Tkanki i narzdy
ledziona jest integraln czci ukadu limfatycznego. Jej gwnym zadaniem jest spenianie roli filtra krwi oraz wytwarzanie przeciwcia. Co wicej - powikszona ledziona, ktr lekarz moe wybada podczas badania palpacyjnego brzucha, czsto sugeruje wystpowanie jakiego schorzenia w organizmie i konieczno wykonania dalszych bada. ledziona jest pooona tu pod przepon, w grnej czci jamy brzusznej po lewej stronie. Dugo ledziony wynosi zwykle okoo 13 centymetrw, a jej o duga przebiega wzdu 10. ebra. Way przecitnie okoo 200 gramw u dorosych, a powikszona moe dochodzi a do dwch i wicej kilogramw. Ogldana goym okiem wyglda jak wknista torebka otaczajca czerwon, bezksztatn mas. Jedyne co mona wyodrbni z tej masy, to drobne ziarnistoci zwane ciakami Malpighiego, bdce skupiskami limfocytw. ledziona jest zaopatrywana w krew za porednictwem ttnicy ledzionowej, ktra jak kada inna dzieli si na mniejsze ttnice i ttniczki. Te drobne naczynia, przebiegajc przez miazg ledziony, s bardzo cile zwizane z tkank limfatyczn, co wicej - w odrnieniu od innych ttniczek nie dziel si, tworzc sieci woniczek, ale wylewaj krew bezporednio w macierz ledziony. Niezwyky sposb, w jaki ledziona zaopatruje si w krew, umoliwia jej wypenianie dwu podstawowych funkcji. Po pierwsze, przez to, e drobne ttniczki s jakby owinite tkank limfatyczn, dochodzi do bezporedniego kontaktu tego ukadu ze wszystkimi obcymi biakami zawartymi we krwi, co z kolei uruchamia produkcj przeciwcia. Po drugie, dziki temu, e krew z drobnych ttniczek jest wylewana wprost do miazgi ledziony, retikulocyty (komrki siateczkowe) mog dokona oczyszczenia krwi ze wszystkich zuytych bd starych krwinek. Funkcje ledziony ledziona peni funkcj jednego z gwnych filtrw krwi. Makrofagi nie tylko usuwaj stare i zuyte krwinki, s take zdolne do wyeliminowania jakiejkolwiek nieprawidowej komrki. Dotyczy to gwnie erytrocytw (krwinek czerwonych), jednak w razie koniecznoci ledziona moe take dokona selekcji krwinek biaych oraz pytek krwi. Narzd ten jest rwnie odpowiedzialny za usuwanie wszelkiego rodzaju nieprawidowych czstek mogcych pojawi si we krwi. Dlatego te odgrywa bardzo istotn rol, chociaby w procesie oczyszczania organizmu z bakterii chorobotwrczych. Poza tym ledziona bierze udzia w wytwarzaniu przeciwcia biaek krcych we krwi, ktre wi si z obc czstk i unieruchamiajc j, uatwiaj jej zniszczenie przez krwinki biae zwane fagocytami. Przeciwciaa s wytwarzane w obrbie ciaek Malpighiego. W pewnych okolicznociach ledziona moe take przejmowa funkcj wytwarzania nowych krwinek, co nie wystpuje w zdrowym, dorosym organizmie. Dzieje si tak wtedy, gdy szpik kostny zostaje zaatakowany przez proces chorobowy. Wtedy to wtroba i ledziona staj si gwnymi miejscami produkcji krwinek czerwonych. Co wicej, w yciu podowym to wanie ledziona wytwarza znaczn cz krwi podu. Badanie ledziony W przypadku normalnych zdrowych ludzi ledziony nie bada si. Istnieje jednak wiele chorb powodujcych powikszenie tego narzdu, co mona zbada przez powoki brzuszne. Sposb postpowania jest prosty - u pacjenta lecego na plecach lekarz zaczyna palpacj (dotykanie, obmacywanie) od dolnej czci brzucha, powoli przesuwajc donie w kierunku lewego grnego rogu. Jako e ledziona przemieszcza si podczas wykonywania ruchw oddechowych, prosi si pacjenta 0 wykonanie gbokiego wdechu, tak by moliwe stao si wyczucie tego ruchu. Powikszenie ledziony moe take by wykryte podczas zwykego badania rentgenowskiego albo badania z uyciem izotopw promieniotwrczych. Grasica W cigu ostatnich dwudziestu lat stao si jasne, e grasica spoczywa w centrum swoistej pajczyny, utworzonej przez wsppracujce z sob tkanki i narzdy ukadu limfatycznego, odpowiedzialnej za obron immunologiczn ustroju, czyli ochron przed atakiem jakichkolwiek czynnikw chorobotwrczych. Cigle jeszcze nie wiadomo, w jaki sposb grasica spenia swoje funkcje, pewne jest jednak, e jest niezbdna dla prawidowego funkcjonowania ukadu limfatycznego, szczeglnie podczas kilku pierwszych lat ycia. Poniej: ledziona znajduje si w lewym grnym rogu jamy brzusznej, zaraz pod przepon. W takim pooeniu jest ona wzgldnie odsonita, dlatego te czsto dochodzi do jej uszkodzenia w wypadkach 1 czasami musi zosta usunita.

Pooenie ledziony
Przepona

ledziona Ttnica ledzionowa

Jelito cienkie

UKAD LIMFATYCZNY/99 Rozmiar i pooenie grasicy

Lewy i prawy pat grasicy

Dziecko on najwikszy w okresie dojrzewania, kiedy to moe osiga wag do 45 gramw. U dziecka grasica jest bardzo dua w porwnaniu z reszt ciaa i moe siga za mostkiem w d klatki piersio-wej. Powiksza si bardzo szybko a do 7. roku ycia, a nastpnie do okresu dojrzewania wzrost masy narzdu nastpuje znacznie wolniej. Po zakoczeniu procesu dojrzewania obserwuje si zmniejszanie si rozmiarw grasicy, co nazywane jest inwolucjU ludzi starszych jedyn pozostaoci tkanki grasicy moe by strzpek tkanki cznej i tuszczu. Budowa i funkcja W grasicy wystpuje wiele rodzajw limfocytw wanych dla obrony organizmu przed schorzeniami. Poza tym narzdem komrki te znale mona we krwi, wzach chonnych, ledzionie i szpiku kostnym. Obserwuje si przemieszczanie si ich do tkanek w czasie reakcji zapalnych. Zewntrzna warstwa grasicy - kora zawiera gwnie limfocyty, w odrnieniu od wewntrznej nazywanej rdzeniem, w ktrej poza limfocytami wystpuj te inne komrki typowe dla tego narzdu. Obecnie coraz rzadziej poddaje si w wtpliwo wpyw grasicy na powstawanie i rozwj systemw obronnych we wczesnych latach ycia. Co wicej - wydaje si ona take odpowiedzialna za kontrol tych systemw, tak by nie byy aktywowane przez wasne tkanki ustroju. W organizmie wyrni mona dwa gwne typy komrek odpornociowych, a s nimi dwa rodzaje limfocytw. Limfocyty typu T, zalene od grasicy, s odpowiedzialne za rozpoznawanie obcych substancji oraz za wiele sposobw ich atakowania. Inny rodzaj komrek immunologicznych to limfocyty typu B, wytwarzajce przeciwciaa dla obcych substancji. Metoda, jak posuguje si grasica, nadzorujc limfocyty T, nie jest dokadnie znana poza jednym wanym mechanizmem. Ot wydaje si, e okoo 95 procent powstaych w grasicy limfocytw zostaje przez ni sam zniszczonych, zanim jeszcze maj one moliwo opuszczenia tego narzdu. Prawdopodobnie te podlegajce eliminacji komrki miayby szans zaatakowania wasnych tkanek organizmu, grasica za zachowuje wycznie te komrki, ktre niszcz substancje obce i pochodzce z zewntrz. Grasica wytwarza te hormony oddziaujce zarwno na limfocyty T, jak i na struktury wewntrzwydzielnicze podwzgrza. Dowodzi to wspzalenoci ukadu nerwowego, hormonalnego i odpornociowego. Wpyw ukadu wewntrzwydzielniczego na grasic uwidacznia si rwnie w opnieniu jej inwolucji u kobiet po licznych porodach.

U gry: Porwnanie wzgldnych rozmiarw grasicy u dorosego i dziecka unaocznia jej wpyw na powstanie ukadu odpornociowego we wczesnych latach ycia. W wieku dorosym dochodzi do rzeczywistego jej zmniejszenia. Poniej: Mae powikszenie przekroju przez prawidow grasic pozwala zobaczy jej budow. Grasica ley w grnej czci klatki piersiowej, tu za mostkiem. W organizmie modego dorosego czowieka way ona okoo 15 gramw i ma par centymetrw dugoci. To proste stwierdzenie odkrywa najbardziej zadziwiajcy fakt dotyczcy tego narzdu. Ot w odrnieniu od innych organw jest

100/UKAD LIMFATYCZNY
Migdaki s czci piercienia tkanki limfatycznej (piercienia Waldeyera), ktry otacza w gardle wejcie do drg oddechowych i przewodu pokarmowego. Jakkolwiek obecne ju u noworodka, s wtedy wzgldnie mae. Szybkie ich powikszanie przypada na wczesne lata ycia, a po okresie pokwitania migdaki stopniowo zmniejszaj swoje rozmiary, nigdy jednak nie zanikaj. Do dzi nie udao si precyzyjnie ustali funkcji migdakw, pewne jest jedynie, e maj one znaczcy udzia w formowaniu bariery obronnej ustroju. Zajmuj doskonae pooenie do tego, by poddawa dokadnej analizie poykane poywienie i reagowa na te substancje, ktre wydaj si by zagroeniem dla organizmu. Odpowied immunologiczn wsptworz powstajce w migdakach limfocyty i dziaajce miejscowo przeciwciaa. Nieomal kady przeby przynajmniej raz w swoim yciu zapalenie migdakw (angin). Mikroorganizmem wywouj-

Migdaki

cym t chorob jest zwykle paciorkowiec (Streptococcus), jeden z rodzajw bakterii. Do miejscowych objaww procesu zapalnego zaliczy mona powikszenie i zaczerwienienie migdakw oraz pojawienie si na ich powierzchni nalotw ropnych. Szczliwie, wikszo zwykych antybiotykw wykazuje w takich przypadkach skuteczne dziaanie i poprawa nastpuje w drugiej lub trzeciej dobie kuracji. W celu zagodzenia objaww naley wypija wiksze ni zwykle iloci pynw, stosowa diet lekkostrawn oraz przyjmowa rodki przeciwgorczkowe i przeciwblowe, jak na przykad aspiryn. Migdaek gardowy to skupisko tkanki limfatycznej, lece w czci nosowej garda, na granicy jej ciany grnej i tylnej. Jest migdakiem nieparzystym. W tym pooeniu ukad limfatyczny tworzy kolejny system obronny, a migdaek gardowy jest wypeniony komrkami odpornociowymi. Dziki swojej lokalizacji wyapuje on

szkodliwe substancje z wdychanego powietrza i, o ile to moliwe, natychmiast je unieszkodliwia. Jednak nie zawsze si to udaje. Chocia migdaek gardowy jest obecny od urodzenia, zwykle zanika on przed rozpoczciem okresu dojrzewania. Najatwiej zauwaalny jest pomidzy pierwszym a czwartym rokiem ycia, czyli w okresie, gdy dziecko cigle jest naraone na kontakt z nowymi typami wirusw i bakterii. Niewiele jeszcze wiadomo, jaka jest przyczyna zapalenia migdaka gardowego, wydaje si jednak oczywiste, e kady wdychany drobnoustrj moe go zaatakowa. Gdy dojdzie do trwaego uszkodzenia, rozpoczyna si zapalenie przewleke, a nawracajce stany zapalne migdaka prowadz do obrzku nasilajcego dolegliwoci. Odpowied immunologiczna Odpowied immunologiczna jest to reakcja organizmu na atak obcych substancji pod postaci mobilizacji krwinek bia-

Lokalizacja migdakw

Trbka Eustachiusza

Podniebienie mikkie

Jzyk Migdaek podniebii e n 2

Migdaek jzykowy

Nagonia

Po lewej: Migdaki otaczaj wejcie do drg oddechowych i pokarmowych, co wskazuje na ich rol w obronie organizmu przed zakaeniem. W razie zakaenia staj si zaczerwienione i obrzknite, utrudniajc przez to poykanie, a nawet oddychanie.

UKAD LIMFATYCZNY /101 Jak dziaaj komrki ukadu odpornociowego Limfocyty B

Limfocyt (plazmocyt) w szpiku kostnym Komrka pomocnicza przenosi informacj do plazmocytu Atak bakterii, wirusw albo innych mikrobw

Specyficzna globulina niszczca albo unieszkodliwiajca najedc"

..Najedca" unieszkodliwiony przez globuliny

Limfocyty T

: w

Najedca" wchonity i zniszczony przez limfocyt Komrka pomocnicza przenosi informacj do wza chonnego

Limfocyt T w wle chonnym

ych - limfocytw. Chocia limfocyty powstaj w szpiku kostnym, to kr w naczyniach krwiononych i limfatycznych; s take obecne w wzach chonnych. Dlatego s czciami skadowymi dwch ukadw: sercowo-naczyniowego i limfatycznego. Limfocyty rnicuj si w dwa odmienne typy komrek. Pierwszy wytwarzajcy przeciwciaa znany jest jako komrki B albo limfocyty B. Drugi, identyczny co do wygldu, ale rnicy si funkcj, tworz limfocyty T, albo grasiczozalene. Podobnie limfocyty T dzieli si na dwie grupy: te, ktre wspdziaaj z limfocytami B przy produkcji przeciwcia, zwane pomocniczymi (helper), oraz komrki supresyjne (suppressor) hamujce produkcj przeciwcia. Limfocyty B i T, ktre maj zdolno niszczenia kadej obcej tkanki i organizmu, nazywane s cytotoksycznymi (killer). Wiele musimy si jeszcze nauczy o istocie i mechanizmach dziaania odpowiedzi immunologicznej, ale ostatnie lata poszerzyy wiedz immunologw o kilka nowych informacji. Wydaje si, e gdy w obrbie naszego ciaa pojawi si jakikolwiek obcy organizm, natychmiast zostaje on przekazany do najbliej lecego wza chonnego lub te drog naczy limfatycznych do ledziony. Tam dochodzi do rnicowania monocytw albo do ich przeksztacenia w makrofagi, ktre otaczaj, a nastpnie pochaniaj (fago-

cytuj) najedc", a przez to swoicie przedstawiaj go komrkom T i B. W czasie tego procesu limfocyty T i B zapisuj w swej chemicznej pamici" antygeny, czyli skad biaek charakterystycznych dla intruza. Limfocyty te nazywane s pniej komrkami immunokompetentnymi. W przypadku nastpnej podobnej infekcji s zdolne do natychmiastowego rozpoznania antygenu oraz rozpoczcia wielokrotnych podziaw, majcych doprowadzi do wytworzenia takiej iloci limfocytw T i B, ktra jest wystarczajca dla jego unieszkodliwienia. Dziki takim mechanizmom nasz organizm buduje swj system obronny, specyficzny dla wielu obcych substancji. Po zetkniciu si z antygenem limfocyty B przeksztacaj si w plazmocyty. Rozpoczynaj produkcj gamma-globulin, czyli przeciwcia, ktre czc si z antygenami, niszcz organizm obcego". Proces ten jest nazywany odpornoci humoraln, w odrnieniu od zalenej od komrek T odpornoci komrkowej. Nadwraliwo i reakcje odrzucania przeszczepw Dziaanie mechanizmw odpornoci komrkowej moe prowadzi do odmiennych rezultatw, gdy tkanka innego osobnika jest uyta jako przeszczep. W tym przypadku limfocyty take rozpoznaj j jako obc, co prowadzi do ich naciekania

Powyej: plazmocyty. powstae z limfocytw B, produkuj biaka odpornociowe (globuliny), ktre przemieszczaj si z prdem krwi, aby odeprze atak bakterii, wirusw albo mikrobw. Tak limfocyty B, jak i wytworzone w wzach chonnych limfocyty T pobudzane s do ataku przez komrki wspomagajce, ktre przenosz informacje o wtargniciu obcych organizmw. Limfocyty, ktre zetkn si z antygenami najedcw", rejestruj je w swej chemicznej" pamici i w przypadku ponownej infekcji s zdolne do szybkiej reakcji.

i niszczenia przeszczepionej tkanki (odrzucenie przeszczepu). Podejmowane s prby przezwycienia tego procesu, bd to przez stosowanie kuracji hormonalnej, bd te przez czenie tkanki dawcy z tkank biorcy. Podobnie odporno humoraln zwraca si w pewnych sytuacjach przeciwko wasnemu organizmowi, co moe prowadzi do stanw nadwraliwoci (alergii). W tych przypadkach substancje zasadniczo nieszkodliwe, jak na przykad pyki kwiatowe, pobudzaj produkcj przeciwcia, ktre uwalniajc w tkankach rne substancje, m.in. histamin, wywouj niepodane reakcje miniwki naczy krwiononych.

Rozdzia 9

Proces trawienia pozwala tkankom i komrkom na wykorzystanie substancji energetycznych i odywczych zawartych w poywieniu. Dziaanie ukadu pokarmowego jest zalene od wspdziaania wielu rnych organw, gruczow oraz ich enzymw w celu przeksztacenia pokarmu w oddzielne czci, ktre nastpnie mog by atwo wchonite przez Misie skrzydowy zewntrzny krew z jelita cienkiego i odtransportowane do natychmiastowego wykorzystania albo zmagazynowania.
Misie skroniowy

TRAWIENNY .

o.

Misie policzkowy

Po prawej: W uciu udzia bior niektre minie twarzy, zby, jzyk oraz gruczoy linowe. Gryzienie kontroluj dwa minie wacz i skroniowy, a skurcze mini policzkowych napinaj policzki i utrzymuj jedzenie w jamie ustnej w czasie ucia. Misie skrzydowy wewntrzny porusza uchw na boki, podczas gdy misie skrzydowy zewntrzny wywouje ruchy do przodu, a cz minia skroniowego przesuwa j do tyu.

Zb sieczny (siekacz) Kie

Zb przedtrzonowy

Pooenie gruczow linowych

Trawienie
Trawienie jest to proces, w ktrym dochodzi do rozoenia spoytego pokarmu na substancje atwe do wchonicia i pniejszego wykorzystania przez organizm dla uzyskania energii, wzrostu lub wykonania naprawy. Proces opiera si na dziaaniu substancji zwanych enzymami, ktre s wytwarzane przez narzdy swoicie doczone do drg pokarmowych. Enzymy s odpowiedzialne za wikszo reakcji chemicznych, jakie maj miejsce w czasie trawienia. Trawienie rozpoczyna si ju w jamie ustnej. W czasie ucia gruczoy linowe zlokalizowane pod jzykiem nasilaj wydzielanie liny i zawartego w niej enzymu - ptialiny, ktra rozpoczyna rozbijanie wglowodanw na mae czstki znane jako maltoza i glukoza. Nastpnie pokarm przesuwa si przez gardo i dalej w d przeyku a do odka, gdzie zostaje zanurzony w mieszaninie luzu, kwasu solnego i kolejnego enzymu - pepsyny. Ptialina przestaje ju dziaa, ale impulsy nerwowe inicjuj now seri reakcji chemicznych. Objto wydzielanego soku odkowego i soku jelitowego jest zalena od obecnoci pokarmu w przewodzie pokarmowym, od bodcw nerwowych oraz od wydzielania hormonw. Gastryna jest hormonem, ktry stymuluje komrki odkowe do wydzielania kwasu solnego i pepsyny. Gdy tylko poywienie znajdzie si w odku, moe natychmiast ulec rozoeniu do peptonw. luz chroni wycik odka przed szkodliwym dziaaniem kwasu solnego. Powyej pewnego poziomu zakwaszenia gastryna hamuje dalsze wydzielanie kwasu. W jelicie cienkim Pokarm opuszczajcy odek i przechodzcy do dwunastnicy - pocztku jelita cienkiego, ma posta gstej, zakwaszonej treci odkowej. Dwunastnica wytwarza i uwalnia bardzo due iloci luzu, ktrego zadaniem jest ochroni jej bon luzow przed dziaaniem zawartego w miazdze pokarmowej kwasu oraz innych enzymw. Do dwunastnicy spywaj take soki trawienne z trzustki i znaczne iloci ci wytwarzanej w wtrobie i magazynowanej w pcherzyku ciowym a do chwili, gdy jest na ni zapotrzebowanie. Po prawej: Przewd pokarmowy to rura miniowa dugoci okoo 1 0 metrw, ktra rozpoczyna si ustami, a koczy odbytem. W rzeczywistoci wchodzi w skad dwu ukadw. Pierwszy, ukad trawienny, obejmuje wszystkie struktury od ust a do koca jelita cienkiego. Pozostae czci s zaangaowane w usuwanie nie strawionych resztek pokarmowych i mona je zaliczy do ukadu wydalniczego.
Usta

UKAD TRAWIENNY /103 Przewd pokarmowy

Dno jamy ustnej

Przeyk

odek Wtroba

Cz wpustowa

Trzustka

Dwunastnica

Jelito czcze

Okrnica-

Jelito krte

Zastawka krtniczoktnicza

Ktnica-

. Okrnica esowata

Wyrostek robaczkowy Odbytnica Zwieracz odbytu

104 / UKAD TRAWIENNY

Uwalnianie sokw trzustkowych stymuluj dwa hormony. Sekretyna wpywa na wytwarzanie duych iloci alkalicznych pynw, ktre neutralizuj kwan, czciowo strawion miazg pokarmow. Enzymy trzustkowe s wytwarzane w odpowiedzi na dziaanie innego hormonu - pankreozyminy, a spywajca do dwunastnicy rozbija kulki tuszczu. Poza tuszczami, enzymy trzustkowe pomagaj take w trawieniu wglowodanw i biaek. Do tych enzymw zalicza si trypsyn rozbijajc peptony na mniejsze peptydy, lipaz, ktra rozkada tuszcze na mae czstki kwasw tuszczowych i glicerolu, oraz amylaz trawic wglowodany. Strawiony pokarm przechodzi nastpnie do jelita czczego i krtego, gdzie zachodz kocowe etapy procesu trawienia. Enzymy trawienne s tutaj uwalniane z komrek spoczywajcych w maych zagbieniach w cianie jelita, zwanych kryptami Lieberkuhna. Wchanianie odbywa si gwnie w jelicie krtym, ktrego ciana wewntrzna posiada miliony maych wypustek zwanych kosmkami. Kady kosmek zawiera naczynia woniczkowe (kapilary) oraz cienkie, lepo zakoczone odgazienie ukadu limfatycznego naczynie mleczowe. Gdy kosmek styka si ze strawionym pokarmem, glicerol, kwasy tuszczowe i rozpuszczone w nich witaminy dostaj si do naczynia mleczowego, ktrym zostaj odtransportowane do ukadu limfatycznego, a nastpnie do krwi. Aminokwasy (powstae podczas trawienia biaek) oraz cukry proste (uzyskane z wglowodanw) przechodz bezporednio do kapilar wraz z witaminami i wanymi mineraami, takimi jak elazo, wap i jod. Z kapilar krew spywa do yy wrotnej, przenoszc te zwizki bezporednio do wtroby. Narzd ten wykorzystuje tylko cz substancji dla wasnych potrzeb; pozosta przekazuje do komrek i tkanek organizmu. Rozkad skrobi Jednym z waniejszych zada ukadu trawiennego jest rozkad wglowodanw zoonych (m.in. wystpujcej w ziemniakach i chlebie skrobi) na cukry proste. Proces rozpoczyna si ju w jamie ustnej, gdzie dziaa rozkadajcy skrobi enzym liny - amylaza. Jeszcze wicej amylazy zostaje wymieszane z pokarmem podczas jego przejcia przez dwunastnic. W czasie trawienia skrobi przez amylaz powstaj dwucukry, ktre s dalej rozkadane przez enzymy jelita cienkiego, tak e wchonite zostaj jedynie cukry proste. Ostatecznie cukry s przenoszone do wtroby, ktra przeksztaca je w glukoz. W naszym organizmie istnieje wiele mechanizmw zapewniajcych odpowiedni (zgodny z potrzebami) poziom glukozy we krwi. Wszystkie powoduj rozpoczcie albo zahamowanie uwalniania glukozy z wtroby. Glukoza jest tam magazynowana w postaci zwizku zwanego glikogenem, ktry jest lunym splotem

Metabolizm skrobi

Glikogen (zmagazynowana glukoza)

linianki: poduchwowa i podjzykowa

Enzym amylaza

Okrnica

Odbytnica (prostnica)

Powyej: Podczas trawienia skrobia jest rozkadana do glukozy przez enzym amylaz. Glukoza wraz z krwi jest przenoszona do wtroby. Jeeli poziom glukozy we krwi jest wysoki, insulina hormon uwalniany przez trzustk -

powoduje, e nadmiar zostaje zmagazynowany w postaci glikogenu w wtrobie. Kiedy za poziom glukozy jest niszy ni potrzebny, trzustka uwalnia inny hormon - glukagon, ktry powoduje rozkad glikogenu na glukoz.

UKAD TRAWIENNY/105 Jak organizm zuywa glukoz

Enzymy,

>4

Insulina obnia poziom glukozy we krwi przez wprowadzanie jej do komrek Wtroba przeksztaca galaktoz i fruktoz w glukoz utlenek wgla Biaka mog by rozoone do glukozy Glukoza magazynowana jako glikogen

Do puc Prd krwi

Adrenalina i hydrokortyzon podnosz poziom glukozy we krwi przez uwalnianie jej z wtroby i misni,

Nadmiar glukozy przechowywany jako tuszcz

Energia magazynowana jest w postaci ATP (adenozynotrjfosforanu)

nie tuszczw zamiast glukozy. Tuszcze, podobnie jak glukoza, s dobrym rdem energii, jednak w tym procesie powstaj (jako produkt uboczny) ciaa ketonowe. (Patrz strona 116.)
Woda

W czasie trawienia enzymy rozkadaj wglowodany do glukozy, fruktozy i galaktozy, ktre s wchaniane do krwi w jelicie cienkim. Wtroba przeksztaca je na glukoz, ktra moe by zmagazynowana w postaci glikogenu w wtrobie i miniach albo przekazana do komrek, gdzie moe by zuytkowana jako rdo energii (produktem ubocznym jest woda), albo zmagazynowana jako ATP. Hormony kontroluj poziom glukozy we krwi. czsteczek glukozy. Glikogen jest take gromadzony w miniach. Jeli tylko glukoza pojawi si we krwi, od razu jest wyapywana przez komrki. Do tego procesu niezbdna jest insulina. Podobnie jak amylaza, wytwarzana jest ona w trzustce przez komrki szczeglnej tkanki zgrupowane w tak zwanych wyspach Langerhansa. W odrnieniu od amylazy jest wydzielana wprost do krwi, a nie do jelita. Kiedy glukoza znajdzie si wewntrz komrki, zostaje spalona przy udziale tlenu w celu wytworzenia energii. Woda i dwutlenek wgla s produktami ubocznymi tej reakcji. Dwutlenek wgla zostaje nastpnie przeniesiony wraz z krwi do puc i wydalony z wydychanym powiet-

rzem, podczas gdy woda pozostaje w organizmie. Tak jak wtroba gromadzi glukoz w postaci glikogenu, tak te i energia uzyskana ze spalenia glukozy musi zosta zachowana w kadej komrce, by pniej stopniowo zuywana umoliwiaa przeprowadzanie yciowo wanych reakcji chemicznych. Komrki rozwizuj ten problem, tworzc wysokoenergetyczne zwizki fosforanowe, ktre w razie potrzeby mog atwo zosta rozbite, a energia odzyskana. Zwizki fosforanowe (najpowszechniejszy to ATP, czyli adenozynotrjfosforan) funkcjonuj jak akumulator, dostarczajc w miar potrzeb maych iloci energii. Kolejne spalone czstki glukozy uzupeniaj wyczerpan bateri. rda energii w sytuacjach kryzysowych Zasoby glikogenu w organizmie nie s zbyt due i jeli ulegn wyczerpaniu, na przykad na skutek godzenia, potrzebne s inne rda energii. Organizm nasz rozwizuje ten problem na dwa rne sposoby. Po pierwsze moe rozpocz przeksztacanie biaek - gwnego skadnika strukturalnego - w glukoz. Po drugie w tkankach moe rozpocz spala-

Kontrola poziomu glukozy we krwi Jako e glukoza jest tak istotnym rdem energii, jej poziom we krwi musi by utrzymywany na okrelonym poziomie. Zachowywanie tego poziomu jest jednym z czynnikw sprzyjajcych zdrowiu organizmu. Zbyt wysoki poziom glukozy powodowa moe cukrzyc, a z kolei jego due obnienie upoledza prac komrek mzgu i prowadzi do utraty przytomnoci - zjawisko znane jako hipoglikemia (niedocukrzenie). Utrzymywanie staego poziomu glukozy we krwi jest wynikiem wspomagania dziaania insuliny (ktra obnia ten poziom, wprowadzajc glukoz do wntrza komrek) przez du grup hormonw, wpywajcych na uwalnianie glukozy z wttroby, a przez to podnoszcych jej poziom we krwi. Do najwaniejszych nale adrenalina i hydrokortyzon, produkowane przez nadnercza oraz hormon wzrostu wydzielany przez przysadk mzgow.

Jama ustna
Jama ustna czowieka jest rodzajem zagbienia, w ktrym znajduj si jzyk i zby. Z jednej strony jest zamknita przez wargi, podczas gdy drugie wyjcie czy si ze szlakami prowadzcymi do przewodu pokarmowego i drg oddechowych. Przez ten zwizek z dwoma najwaniejszymi dla organizmu ukadami jama ustna jest zaangaowana zarwno w oddychanie, jak i przyjmowanie pokarmu, bdc jednoczenie narzdem mowy. To wargi nadaj ustom wyraz. Zbudowane s z wkien miniowych, splecionych z tkank elastyczn i licznymi zakoczeniami nerwowymi, ktre daj im niezwyk wraliwo. Wargi pokrywa rodzaj zmienionej skry, bdcy w istocie tworem porednim pomidzy prawdziw skr a bon luzow wycieajc wntrze jamy ustnej. W odrnieniu od zwykej skry nie ma ona wosw, gruczow potowych ani ojowych. Jama ustna jest wyoona bon luzow, zawierajc gruczoy produkujce lepki pyn nazywany luzem. Cige wydzielanie tych gruczow, wspomagane przez linianki, pozwala utrzyma sta wilgotno wntrza jamy ustnej. Bona wycieajca wewntrzne powierzchnie policzkw wytrzyma musi rne obcienia, dlatego cechuje j znaczna zdolno do regeneracji. Przedni cz powierzchni grnej jamy ustnej stanowi podniebienie twarde, a tyln - podniebienie mikkie. Podniebienie twarde jest utworzone przez wyrostki podniebienne koci szczkowych. Umoliwia jzykowi przyciskanie pokarmw do twardej powierzchni, a przez to ich zgniatanie i mieszanie. Elastyczno podniebienia mikkiego zezwala na jego ruch do gry podczas poykania pokarmw, zapobiegajc ich przesuniciu si w kierunku czci nosowej garda. Ze rodka podniebienia mikkiego zwisa w d strzpek tkanki zwany jzyczkiem. Jego rzeczywista funkcja pozostaje do dzi tajemnic, ale niektrzy przypuszczaj, e pozwala na dodatkowe zamknicie drg oddechowych podczas poykania, czyli chroni przed zachyniciem. Jzyk ma ksztat zbliony do trjkta szeroki u podstawy, zwa si i jest nieomal szpiczasty na koniuszku. Podstaw, czyli korzeniem, jest przymocowany do uchwy i do koci gnykowej. Po bokach jest poczony ze cianami garda -jamy, ktra stanowi przeduenie jamy ustnej ku tyowi. Powierzchnia grna rodkowej czci jzyka jest lekko zaokrglona, a jego powierzchnia dolna jest przymocowana do dna jamy ustnej przez cienki pasek elastycznej tkanki zwany wdzidekiem. Koniuszek jzyka moe si swobodnie porusza, jednak gdy czowiek nie mwi i nie je, spoczywa on wewntrz jamy ustnej, opierajc si na przednich zbach. Aktywno jzyka jest zalena od mini go tworzcych oraz tych, z ktrymi jest zczony, a take od sposobu jego stabilizacji w jamie ustnej. Jzyk tworz pasma miniowe biegnce podunie i poprzecznie, ktre mog powodowa pewn ruchliwo jzyka. Wiksze moliwoci wykonywania rnorodnych ruchw zapewniaj jzykowi skurcze mini zlokalizowanych z tyu i na bocznych powierzchniach szczk i uchwy. Misie rylcowo-jzykowy powoduje ruch jzyka do gry i tyu, podczas gdy misie gnykowo-jzykowy przywraca go do pozycji spoczynkowej. Podczas jedzenia gwn funkcj jzyka jest wsuwanie pokarmu pomidzy zby (do ucia) oraz formowanie z tego rozdrobnionego poywienia gotowych do poknicia kulistych ksw. Zostaje to osignite poprzez ruchy wypuklania i zagbiania si jzyka. Kiedy zadanie to zostanie wykonane (szybciej u byskawiczBrodawki okolone w obrbie podstawy jzyka

nie ykajcych" jedzenie), jzyk przepycha ks do garda, skd nastpnie przechodzi przez przeyk do odka. linianki Nasz organizm wytwarza codziennie okoo 1,7 litra liny - wodnej wydzieliny zawierajcej luz. Posiada ona enzym ptialin, ktra rozpoczyna trawienie, oraz zwizek chemiczny zwany lizozymem, ktry dezynfekuje jam ustn. Mona wic powiedzie, e lina ma sabe waciwoci antyseptyczne. Za wydzielanie liny odpowiedzialne s trzy pary linianek zlokalizowane w obrbie twarzy i szyi: przyuszne, podjzykowe oraz poduchwowe. Poza tym w obrbie jamy ustnej rozrzucone s liczne drobne gruczoy. Kady taki gruczo jest zoony z wielu rozgaziajcych si kanalikw, wyoonych warstw komrek wydzielniczych. Funkcja tych komrek jest rna w poszczeglnych liniankach, dlatego pyny, jakie one wytwarzaj, nie maj takiego samego skadu. linianki przyuszne - najwiksze spord tych gruczow s osadzone przed maowin uszn, w pobliu kta uchwy i sigaj a do koci jarzmowej. lina spywa z nich przewodami uchodzcymi na wewntrznej powierzchni policzkw, a w porwnaniu z wydzielin innych linianek jest bardziej wodnista i zawiera wicej ptialiny - enzymu rozkadajcego skrobi . Jakkolwiek linianki przyuszne s najwiksze, produkuj zaledwie jedn czwart wytwarzanej liny. linianki poduchwowe le, jak wskazuje nazwa, pod uchw i poniej zbw trzonowych, a podjzykowe spoczywaj pod jzykiem na dnie jamy ustnej. Te dwie pary gruczow wylewaj swoj wydzielin po obu stronach wdzideka jzyka (cienkiego paska tkanki uwypuklajcego si z dolnej powierzchni jzyka i czcego si z wycik dna jamy ustnej). lina ze linianki podjzykowej jest bardzo lepka',

Jzyk

Przekrj jzyka

Brodawki grzybowate

Brodawki nitkowate Wdzidelko przytwierdzajce jzyk do dna jamy ustnej

Ttnica, ya i nerw jzykowy

Po prawej: Rysunek (bardziej na prawo) przedstawia sposb osadzenia jzyka w jamie ustnej. Powikszenie przekroju jzyka (na prawo) pokazuje brodawki i kubki smakowe na jego powierzchni oraz minie i gruczoy linowe poniej.

UKAD TRAWIENNY /107 Budowa jamy ustnej

Trbka Eustachiusza

Migdatek gardowy

Podniebienie twarde

Podniebienie mikkie

Gardo Bona luzowa Zb Warga Podniebienie mikkie Jzyczek Migdatek Jzyk Podniebienie

Nagonia

i I Szczka dolna (uchwa)

Krta Przeyk

Jzyk

linianka poduchwowa Tchawica

luzowata, podczas gdy dominujcy w produkcji liny gruczo poduchwowy wytwarza lin bdc mieszanin rwnych czci luzu i pynu zawierajcego ptialin. Funkcje liny Najwaniejsz funkcj liny jest udzia w procesach trawienia. Sprawia, e jama ustna jest odpowiednio zwilona podczas jedzenia, a take nascza suchy pokarm, czynic go atwiejszym do przeucia i poknicia. luz w niej zawarty dziaa jak smar, pokrywajc ks pokarmowy. Pierwszy etap trawienia rozpoczyna ptialina, bdca skadnikiem liny. Roz-

bija wizania skrobi, przeksztacajc j w prostsze cukry, a jej dziaanie jest hamowane przez kwany odczyn treci odkowej. Jeeli jednak kulka pokarmu jest zbyt dua i nie moe zosta cakowicie spenetrowana przez kwas, ptialina kontynuuje rozkadanie skrobi. Dziki linie moliwe jest take smakowanie" pokarmw i pynw. Organem zmysu smaku s tysice kubkw smakowych, w wikszoci ulokowanych w obrbie bony luzowej pokrywajcej jzyk. Dziaaj jednak jedynie w odpowiedzi na pyny i dlatego pokarm stay w suchej jamie ustnej nie wywouje adnych wrae smakowych. Tak wic niezbdne jest,

Powyej: Obrazek po lewej pokazuje nam to, co widzimy w lustrze po otwarciu ust. Na prawo ukazane s elementy wewntrznej budowy jamy ustnej. aby lina najpierw rozpucia jak cz poywienia. Dopiero pyn zawierajcy czstki pokarmowe moe, omywajc kubki smakowe, wywoa w nich powstanie impulsw, ktre nastpnie przekazywane na drodze chemicznej do mzgu umoliwiaj rozpoznawanie smaku pokarmw. Mae iloci liny s stale wytwarzane w cigu dnia i nocy pod kontrol autonomicznego ukadu nerwowego, ktry zawiaduje wszystkimi niewiadomymi

108/UKAD TRAWIENNY linianki

Zby to twarde kociopodobne twory osadzone w zbodoach szczk i uchwy. W cigu ycia pojawiaj si dwa kolejne ich komplety. Kady zb skada si z dwu czci: korony, widocznej w obrbie jamy ustnej, oraz korzenia zatopionego w zbodole, przy czym korze jest zwykle czci dusz. Przednie zby posiadaj tylko jeden korze, podczas gdy tylne najczciej dwa lub trzy. Gwny element strukturalny zbw jest zbudowany ze zwapniaej tkanki zwanej zbin, ktra jest twardym, podobnym do koci materiaem, zawierajcym take ywe komrki. Zbina jest tkank unerwion i jej termiczne albo chemiczne dranienie moe prowadzi do powstania bodcw blowych. W obrbie korony zbina jest pokryta ochronn warstw szkliwa - niezwykle twardej, nie unerwionej i bezkomrkowej substancji. Korze jest otoczony przypominajcym zbin cementem, ktry dodatkowo stabilizuje korze w zbodole. rodek zba ma ksztat wydronej komory, wypenionej dobrze unerwion tkank czn - miazg zba, ktra rozciga si od korony w d, a do koca korzenia i otwiera si na jego kocu. Przez ten wanie otwr do wntrza komory zba wnikaj drobne naczynia krwionone oraz nerwy. Zbodoy Kady zb jest umocowany swym korzeniem w zbodole, ktry ley w wyrostku zbodoowym szczki lub czci zbodoowej uchwy. Jednak sposb przymocowania jest do skomplikowany i bior w nim udzia wkna tworzce wizado okoozbowe. Skada si ono z grupy mocnych wkien kolagenowych, czcych cement pokrywajcy korze z czci kostn zbodow. Przeplecione s pasmami tkanki cznej, ktre ponadto zawieraj naczynia krwionone i nerwy. Takiemu sposobowi umocowania zbw zawdziczamy ich niewielk ruchliwo wasn, co stanowi rodzaj zderzaka chronicego zby i koci przed uszkodzeniem podczas gryzienia. Szczeglnie wanym obszarem jest szyjka zba, czyli miejsce, gdzie korona stapia si z korzeniem. Mankiet utworzony przez dziso szczelnie otacza to miejsce, chronic lece poniej tkanki przed zakaeniem i innymi szkodliwymi czynnikami. Rodzaje zbw Mona wyrni dwie gwne grupy zbw. Zby mleczne, obecne w okresie dziecistwa, pniej s zwykle wszystkie tracone. Dzieli si je na trzy zasadnicze rodzaje: siekacze, ky oraz trzonowce. Zby stae zajmuj miejsce mlecznych. Mona je uporzdkowa w podobny sposb jak mleczne, a ponadto wyrnia si zby przedtrzonowe porednie co do ksztatu i lokalizacji, pomidzy kami i trzonowcami.

Zby

linianka przyuszna Przewd przyuszny

Wdzideko jzyka Ujcie przewodu podjzykowego linianka poduchwowa

Komrki linianki wydzielajce luz

Powyej: lina dopywa do jamy ustnej poprzez przewody prowadzce od linianek. Uchodz one w kilku miejscach w grnej czci policzkw oraz na dnie jamy ustnej. lina pozwala na utrzymanie wilgoci wjamie ustnej i nasczenie suchego pokarmu. Obecny w linie enzym - ptialina rozpoczyna proces trawienia przez rozbijanie wiza produktw skrobiowych. Jej dziaanie koczy si jednak pod wpywem kwanej treci soku odkowego.

czynnociami. Impulsy nerwowe mog, zalenie od potrzeby, zmienia objto liny. Pobudzenie ukadu sympatycznego (wspczulnego) powoduje zmniejszenie tej objtoci, co objawia si uczuciem suchoci w jamie ustnej podczas zdenerwowania. W takiej sytuacji mwienie sprawia trudno, gdy nie zwilony jzyk i wargi nie mog si swobodnie porusza. Z drugiej strony wzrost wydzielania liny nastpuje na drodze odruchu przenoszonego wknami nerwowymi ukadu parasympatycznego (przywspczulnego). Pobudzenie wydzielania liny poprzez ten ukad nastpuje wtedy, gdy wjamie ustnej znajdzie si jedzenie, co nazywane jest odruchem wrodzonym (bezwarunkowym). Podobny efekt mona osign przez wywoanie odruchu warunkowego (nabytego) ogldaniem lub zwykym" myleniem o jedzeniu.

UKAD TRAWIENNY /109

Dla siekaczy charakterystyczny jest podobny do brzytwy, zaostrzony brzeg, a pooone w przeciwlegych szczkach i uchwie wsppracuj, tnc jak ostrza noyczek. Budowa kw jest idealna do rozrywania i szarpania, podczas gdy ksztat trzonowcw i przedtrzonowcw lepiej sprawdza si podczas rozdrabniania pokarmw. Zby tworz w jamie ustnej rwny, owalny uk z siekaczami i kami w przedniej czci, przedtrzonowcami i trzonowcami coraz bardziej do tyu. Prawidowe uki zbowe s tak dopasowane, e podczas gryzienia przeciwlege zby stykaj si. Rozwj zbw Pierwsze oznaki rozwoju zbw pojawiaj si u szeciotygodniowego podu. Na tym etapie komrki nabonkowe prymitywnej jeszcze jamy ustnej namnaaj si i tworz gruby waeczek w ksztacie uku zbowego. W wielu miejscach, odpowiadajcych poszczeglnym zbom, komrki te tworz pczkowate wrola w tkank lec pod nabonkiem. Pczki przybieraj nastpnie kielichowaty ksztat i stopniowo rozrastaj si w taki sposb, jakby wyznaczay miejsce ostatecznego poczenia pomidzy zbin a szkliwem. Cz z tych komrek zaczyna pniej tworzenie zbiny, podczas gdy pozostae zapocztkowuj powstawanie szkliwa. Brzegi tych kielichowatych zawizkw wrastaj coraz gbiej, ostatecznie wyznaczajc uoenie korzeni zbw; proces ten koczy si dopiero okoo roku po pojawieniu si mlecznych zbw. U noworodka jedynym objawem zamknicia zawizkw zbowych s pogrubienia w obrbie dzise zwane poduszeczkami". Okoo szstego miesica ycia pojawia si pierwszy z dolnych siekaczy i rozpoczyna si wyrzynanie zbw. Wiek, w ktrym to zachodzi, moe by rny. Niewielka liczba dzieci ma po kilka zbw ju przy urodzeniu, podczas gdy u innych mog si one nie pojawi do koca pierwszego roku ycia. Gdy proces wyrzynania dolnych siekaczy jest ju ukoczony, zaczynaj si pokazywa grne siekacze, a nastpnie ky i trzonowce - chocia i ta kolejno moe si zmienia. Problemy z zbkowaniem dotyczy mog kadego z zbw mlecznych. Pomidzy drugim a trzecim rokiem ycia wikszo dzieci ma ju komplet 20 zbw mlecznych. Prawidowo powinny by rozmieszczone w sposb zapewniajcy do miejsca wikszym, staym zbom. Nastpnie, po szstym roku ycia wypadaj najpierw grne, a potem dolne siekacze, ktre zostaj zastpione przez zby stae. Stae trzonowce pojawiaj si nie na miejscu mlecznych, ale z tyu za nimi. Pierwszy wyrzyna si okoo szstego roku ycia, drugi okoo dwunastego, a trzeci, zwany te zbem mdroci, okoo osiemnastego roku ycia. Rwnie i w czasie wyrzynania si zbw staNoworodek

9 miesicy

ych jest zauwaalna znaczca zmienno. U okoo 25 procent populacji nie pojawia si nigdy jeden lub wicej zbw mdroci. Zjawisko to mog tumaczy teorie ewolucyjne - wraz ze zmniejszaniem si wielkoci szczki nastpowao zmniejszanie si liczby zbw. Niektre zby mdroci mog nigdy nie przebi si przez dzisa, a jeeli dojdzie do ich wklinowania pod dzisem, konieczne moe by ich usunicie, co zdarza si u okoo 50 procent ludzi.

3 lata

<&> 6 lat

,1-

9 lat

12 lat

21 lat

Zby mleczne zaczynaj si wyrzyna okoo poowy pierwszego roku ycia, co dla wielu niemowlt jest do bolesne. Pierwszymi zbami s dolne siekacze, po ktrych wkrtce pojawiaj si grne, nastpnie ky i trzonowce, tworzce razem peny zestaw 20 zbw mlecznych. Spord staych zbw najwczeniej ukazuj si trzonowce w wieku okoo szeciu lat - a nastpnie pojawiaj si inne, w miar wypadania mlecznych zbw. Okoo 20. roku ycia wikszo ludzi ma ju wszystkie zby stae. Czasami u okoo 25 procent dorosych nie pojawiaj si nigdy zby mdroci.

110/UKAD TRAWIENNY Zby mleczne i stale

Siekacz przyrodkowy (7-9 rok ycia) _ Siekacz boczny (7-9 r..)

*'*mu\.
Szczka grna

Kiel (9-12 r..)

Pierwszy zb przedtrzonowy (10-12 r..) . Drugi zb przedtrzonowy - - " (10-12 r..) Pierwszy zb Uzonowy(6-7r..)

Siekacz przyrodkowy (6-8 m..) Siekacz boczny (8-10 m..) Kiet (16-20 m..) Przedni zb trzonowy (12-16 m..) Tylny zb trzonowy (2O40m..)

Drugi zb trzonowy (1113) ' Zb mdroci (17 r..)

Po zakoczeniu procesu wyrzynania si mlecznych zbw czci szczk podtrzymujce je nie ulegaj ju wicej zauwaalnemu powikszeniu. Zby mleczne s zwykle mniejsze ni ich nastpcy, dopiero wic gdy pojawi si stae siekacze, widoczny jest ostateczny ksztat uku zbowego. Stae grne siekacze wygldaj zwykle na nieproporcjonalnie due w stosunku do twarzy dziecka, jednak pniej wraenie to znika, jako e twarz ronie, podczas gdy wielko zbw nie zmienia si. Jeli grne siekacze maj jakkolwiek skonno do wystawania, mona to atwo stwierdzi, gdy mleczne zby s zastpowane staymi, gdy wiksze stae zby uwypukl kad nieprawidowo. Podobnie stoczenie zbw jest widoczne dopiero wtedy, gdy uka si wszystkie zby stae. W okresie wyrzynania si zbw staych, co moe trwa okoo szeciu lat, pomidzy grnymi siekaczami moe wystpowa przerwa, ktra zwykle zanika wraz z wyrzynaniem si staych kw, gdy powoduj one cienianie siekaczy.

Zmiany uoenia zbw

Przekrj zba trzonowego

Korona zba

Szyjka Korze

Zb trzonowy - Korona Korze

v
Zb przedtrzonowy Siekacz

Kiet

Teoretycznie wszyscy mamy 32 zby, a ich ukad w uchwie i szczkach jest identyczny: 4 siekacze, 2 ky, 4 przedtrzonowce i 6 trzonowcw, czyli razem 16 zbw. Niemowlta i mae dzieci maj tylko 20 zbw mlecznych, wrd ktrych podobnie wyrniamy 4 siekacze, 2 ky i 4 trzonowce, czyli 10 zbw w uchwie i szczkach. Siekacze tn, ky szarpi, a trzonowce i przedtrzonowce rozdrabniaj pokarm. W procesie ewolucji zmieniy si zby czowieka: ky s znacznie mniej ostre, a zby mdroci czasami w ogle nie wyrastaj.

Ko zbodotu

Wizada okoozbowe Cement (kostniwo)

Naczynia krwionone

Przeyk i odek
Faza ustna trawienia koczy si, gdy jzyk, przyciskajc ks pokarmowy do grnego sklepienia, przepycha go jednoczenie w stron lecej za jam ustn cieni gardzieli. Funkcj pooonej niej, krtaniowej czci garda jest udzia w poykaniu pokarmw. Cz ta ley dokadnie do tyu od krtani i jej warstwa wewntrzna czy si z chrzstkami - tarczowat i piercieniowat, ktrych ruchy pomagaj w wytwarzaniu dwikw mowy. Zaciskajce ruchy mini garda przepychaj ksy do dou, kierujc na dalsze etapy trawiennej podry. Nastpny etap poykania jest przeprowadzany automatycznie i nie mamy na niego wpywu. Jeli tylko jedzenie przesuno si poza tyln cz jzyka, rozpoczyna si odruch bezwarunkowy. Ks pokarmu nie zsuwa si biernie w d przeyku a do odka. Spychaj go serie falowych skurczw zwanych perystaltycznymi. Przesuwanie si pokarmu nie jest wic mechanizmem zalenym od siy cikoci. Jest to proces czynny, dziki ktremu moemy pi i poyka pokarmy, zarwno stojc na gowie, jak i siedzc. Gdy jedzenie znajdzie si w gardle, w cigu paru sekund nastpuje po sobie wiele czynnoci, ktre maj zapobiec naoeniu si aktu poykania i oddychania. Kurcz si minie garda, przepycha-

UKAD TRAWIENNY/111

jc ks do grnej czci przeyku. W tym samym czasie inne minie garda i gowy przyciskaj jzyk do sklepienia jamy ustnej, tak e pokarm nie moe tam wrci; podnosz jednoczenie podniebienie mikkie (ruchomy fragment tego sklepienia), zapobiegajc przez to przesuwaniu ksa pokarmowego do przestrzeni w tylnej czci nosa i zamykajc nagoni uniesione wejcie do krtani. Ostatnia czynno zapewnia drono tchawicy i krtani, zabezpieczajc stay dopyw tlenu. Czasami, gdy nagonia nie zamknie wejcia do krtani odpowiednio wczenie, pokarm albo pyn dostaj si do krtani - zjawisko to zwane jest zakrztuszeniem si. Jeli to nastpi, rozpoczyna si silny kaszel, ktry usuwa poknite substancje. Wejcie do przeyku znajduje si bezporednio za tchawic. Tu poniej wcicia szyjnego w grnej czci klatki piersiowej przeyk zagina si lekko w lewo i krzyuje od tyu z oskrzelem gwnym lewym. Nastpnie przechodzi przez przepon i czy si z wpustem odka. Przeyk jest elastyczn rur o dugoci okoo 25 centymetrw i rednicy przekroju rwnej 2,5 centymetra. Podobnie jak reszta przewodu pokarmowego, jest zbudowany z czterech warstw. Wyciea go bona luzowa, umoliwiajca atwe przesuwanie pokarmu, podtrzymywana przez bon podluzow. Wzgldnie grub warstw miniow tworz wkna okrne i podune, przykryte od zewntrz wknist warstw ochronn (przydank cznotkankow).

Gardo w czasie poykania

Ta cz odka | znajduje si w klatce i piersiowej, zamiast w jamie brzusznej. odek zosta popchnity do gry przez powikszon macic.

Przeyk

Zapalenie wywoane przez zarzucanie steczne treci odkowej Prawidowe pooenie odka i przepony Ujcie trbki Eustachiusza Cz nosowa garda

Cz ustna t / garda" Podniebienie mikkie Nagonia Cz-/1 krtaniowa, gardl

Podniebienie twarde Jama ustna

Przeyk

Podniebienie mikkie przesuwa si, zamykajc nosow cz garda.

Podniebienie mikkie obnia si

Ks pokarmowy Nagonia opada w d zamykajc krta. /

U gry: Zarzucanie treci odkowej do przeyku jest czsto spotykane w okresie ciy; powikszona macica wpycha grn cz odka do klatki piersiowej, zawracajc jego zawarto do przeyku. ff/~
Ks pokarmowy w gardle

Przeyk
Tchawica

Nagonia

Poniej: W czasie poykania jedzenie jest wpychane do przeyku przez minie ustnej czci garda. Podniebienie mikkie przemieszcza si, blokujc wejcie do czci nosowej garda, a nagonia zamyka jam krtani.

112/UKAD TRAWIENNY Budowa i pooenie odka

odek jest pooony wyej, ni sdzi wikszo ludzi-ley tu pod przepon. Jest to worek miniowy, sucy jako zbiornik jedzenia, ze lisk warstw okrywajc oraz pofadowan bon wewntrzn, ktra warstw luzu chroni si przed wasnymi, kwanymi sokami trawiennymi. Soki przeksztacaj trafiajce do odka jedzenie w papk, ktra nastpnie przez piercie miniowy - zwieracz odwiernika - przechodzi do dwunastnicy.
Puca

Przeyk

Przepona

Wtroba

ledziona

Warstwa luzu wycielajcego odek

objawy nazywane potocznie zgag) uznawany bywa za zjawisko normalne, to jednak moe prowadzi do wystpienia zaburze trawiennych. Zarzucanie treci odkowej do przeyku jest najczstsze u niemowlt oraz ludzi starszych, ale czsto te dokucza osobom w rednim wieku. Powodowa te moe dolegliwoci w okresie ciy, gdy powikszona macica wypycha zawarto odka do gry. odek odek jest workiem miniowym, lecym w grnej czci jamy brzusznej. Jego grna cz zwana wpustem czy si z przeykiem, a dolna, czyli odwiernik, z dwunastnic - pierwsz czci jelita cienkiego. ciana odka skada si z grubej warstwy mini, wyoonej specjaln bon luzow z licznymi fadami. odek jest przede wszystkim zbiornikiem pokarmu. Bona wycieajca wytwarza due iloci specjalnego soku, ktry rozpoczyna trawienie, a zawiera kwas i enzymy. Jedzenie jest mieszane w odku z sokiem tak dugo, a powstanie miazga, ktra nastpnie zostaje przepchnita do dwunastnicy. W miejscu poczenia tych dwch organw widoczny jest rodzaj piercienia utworzonego z mini (zwieracz odwiernika); w chwili rozkurczu przepuszcza on miazg pokarmow do dwunastnicy. Nastpnie jest ona przepychana przez dalsze odcinki jelita, a zostanie cakowicie rozoona. Zwieracz odwiernika nadzorujcy wyjcie z odka nigdy nie jest cakowicie zamknity. Tak wic podczas przechodzenia fali perystaltycznej przez odek mae iloci jego treci stale wydostaj si do jelita cienkiego.

Fady bony wewntrznej zawierajcej komrki wydzielajce luz i soki trawienne liska warstwa okrywajca Podune

i okrne warstwy mini

ciany odka

Pomidzy odkiem i przeykiem nie mona odnale struktury podobnej do typowego zwieracza (np. piercienia miniowego tworzcego zwieracz odbytu). Powrotowi treci odkowej do przeyku zapobiega aktywno warstwy miniowej ciany przeyku oraz to, e przy przechodzeniu przez przepon rurka, jak jest przeyk, zostaje zacinita. Jeli zawiod te mechanizmy, dochodzi do wystpienia refluksw, czyli

zarzucania treci odkowej do przeyku. Lekarze uywaj pojcia refluks, gdy w jakimkolwiek miejscu w organizmie nastpuje przepyw pynu w zym kierunku. Jakkolwiek refluks kwanej zawartoci odka jest najpospolitszy, podobne problemy mog pojawi si rwnie w innych ukadach. Chocia ze wzgldu na czsto wystpowania refluks odkowy (dajcy

Jelito cienkie
Dwunastnica przyczona do dalszej czci odka stanowi pierwszy odcinek jelita cienkiego i w znaczcy sposb wpywa na proces trawienia. Ma ksztat podkowy otaczajcej gow trzustki. Dwie warstwy mini w jej cianie kurcz si i rozkurczaj naprzemiennie, przesuwajc tym samym pokarm wzdu jej wiata. Wewntrz znajduje si warstwa podluzwkowa, zawierajca liczne gruczoy zwane gruczoami Brunnera, ktre wydzielaj ochronny luz. Pomaga on uchroni dwunastnic od samostrawienia i uszkodzenia przez kwasy odkowe. Najbardziej wewntrzn warstw jest bona luzowa, wydzielajca alkaliczny sok dwunastniczy, bogaty w niektre enzymy trawienne. Sok ma take neutralizowa kwany odczyn treci odkowej. Komrki luzwki musz cigle by zastpowane nowymi. Mno si szybciej ni jakiekolwiek inne komrki ludzkiego organizmu: co godzin na kade 100 komrek jest wymieniana jedna. Trawienie Czciowo nadtrawiony i upynniony pokarm wchodzcy do dwunastnicy zawiera due iloci kwasu solnego. Tutaj jest on neutralizowany przez wasne soki dwunastnicy oraz przez dziaanie soku trzustkowego i ci, ktre s transportowane z trzustki przewodem trzustkowym i z pcherzyka ciowego przewodem ciowym wsplnym. Te trzy rodzaje pynw s odpowiedzialne za dalszy etap trawienia.
Krypty Lieberkuhna wydzielaj enzymy trawienne oraz soki alkaliczne neutralizujce kwas odkowy. Gruczoy Brunnera wydzielaj luz ochronny.

UKAD TRAWIENNY /113

Dwunastnica

Bona podluzwkowa Warstwa miniowa przesuwa pokarm przez dwunastnic. , . -,- i Naczynia krwionone i limfatyczne zaopatrujce komrki dwunastnicy Przekrj ciany dwunastnicy

Kosmki, <lre zwikszaj powierzchni bony wewntrznej.

Dwunastnica czy odek z jelitem czczym.

Wsplne ujcie przewodu ciowego wsplnego i trzustkowego do dwunastnicy

Jelito cienkie i grube

Dwunastnica

Powyej: Wopodobna dwunastnica jest pierwsz czci jelita cienkiego przyjmujc mas pokarmow Jelitoczcze z odka i - dziki wydzielanym Okrnica enzymom - kontynuujc procesy trawienia.

Jelito krte Okrnica Ktnica Wyrostek robaczkowy Prostnica (odbytnica)

Po lewej: Dwunastnica, jelito czcze i krte tworz jelito cienkie - kocow cz ukadu trawiennego. Jelito grube jest take czci przewodu pokarmowego, ale spenia wycznie funkcje wydalnicze.

Dwunastnica mierzy okoo 25 centymetrw. Od niej rozpoczyna si jelito czcze, dugoci okoo 2,5 metra, ktre nastpnie przechodzi w jelito krte. Granica pomidzy nimi nie jest ostra, wyznacza j wiele stopniowo pojawiajcych si zmian. rednica jelita czczego wynosi okoo 3,8 centymetra, podczas gdy jelito krte jest troch wsze. To pierwsze ma take grubsze ciany, chocia oba posiadaj dwie zewntrzne warstwy miniwki i wewntrzn warstw bony luzowej wycieajc wiato. Bona luzowa jelita cienkiego posiada liczne fady okrne, ktrych wysoko i gsto maleje w kierunku jelita grubego.

114/UKAD TRAWIENNY
Jelito czcze i krte jest przyczepione do tylnej ciany brzucha przez wachiarzowaty twr zwany krezk. To wanie w jelicie czczym z pokarmu do krwi przechodz skadniki odywcze. Dlatego te ta cz przewodu pokarmowego jest bardzo dobrze zaopatrzona w krew, dostarczan przez liczne yy i ttnice.

Lokalizacja jelit

Pcherzyk ciowy

Okrnica Dwunastnica

Jelito krte

Krezka W odrnieniu od dwunastnicy, ktra lepiej lub gorzej jest jednak przymocowana do tylnej ciany brzucha, jelito czcze i krte s podtrzymywane przez elastyczn bon zwan krezk. Ten wachlarzopodobny twr skada si z dwu warstw otrzewnej. Ma on okoo 15 centymetrw dugoci i jest przytwierdzony do tylnej ciany jamy brzusznej. Koniec podtrzymujcy jelita ma natomiast okoo 5,5 metra dugoci. Szeroko krezki, mierzona od jej podstawy a do jelit, wynosi prawie 20 centymetrw. Pozwala to obu czciom jelita cienkiego na wykonywanie w miar swobodnych ruchw w jamie brzusznej. Funkcja jelita czczego Jelito czcze jest miejscem, w ktrym nastpuje wchonicie z pokarmu substancji odywczych potrzebnych organizmowi. Tym, co pozostaje, jest gwnie woda i resztki pokarmowe. Proces wchaniania zostaje zakoczony w jelicie krtym. Do wypeniania tej funkcji jelito cienkie posiada odpowiednio wyspecjalizowan bon wewntrzn, dziki ktrej w kontakt z pokarmem wchodzi moliwie najwiksza powierzchnia i wchanianie jest niesychanie wydajne.

Pcherz moczowy

Odbytnica

Wntrze jelita czczego tworzy szereg okrnych fad, ktrych powierzchnia ogldana pod mikroskopem okazuje si by zoona z delikatnych, palczastych wypustek zwanych kosmkami. Kady taki kosmek mierzy okoo 1 milimetra. Powierzchnia wchaniania jest jeszcze wiksza, gdy powierzchnia komrek pokrywajcych kosmki jest uformowana w struktur zwan brzekiem szczoteczkowym''. Wchanianie Jako e funkcj jelita czczegc jest przenoszenie substancji odywcz} h z poywienia do krwi, musi by v,ystarczajco dobrze w ni zaopatrzone. Ttnice i yy prowadzce krew do i ze cian jelita biegn w krezce, przy czym yy zbierajce krew nie prowadz wprost do serca, ale cz si z innymi yami jelitowymi, tworzc y wrotn, ktra biegnie do wtroby. Oznacza to, e zanim wchonite substancje trafi do innych czci ciaa, najpierw zostaj wykorzystane i przetworzone w wtrobie.

Podobnie jak substancje odywcze do krwi, tak tuszcze zostaj wchonite przez naczynie limfatyczne biegnce w kosmku. Kady kosmek posiada w rodku kana limfatyczny zwany te naczyniem mleczowym. Szczeglny rodzaj bogatej w tuszcze limfy, odpywajcej z jelit, jest nazywany mleczem.

Jelito krte

Jelito krte - dolna cz jelita cienkiego - jest ostatnim etapem, przez ktry przechodzi pokarm w drodze do jelita grubego. Ma okoo 3,5 metrw dugoci czy jelito czcze i dwunastnic z jelitem grubym i stanowi prawie poow dugoci caego jelita cienkiego. Budowa jelita krtego jest podobna do budowy dwu pozostaych czci jelita cienkiego. Powierzchnia zewntrzna jest chroniona przez otrzewn - bon wycieajc ca jam brzuszn. Wntrze skada si z dwch warstw mini odpowiedzialnych za przesuwanie trawionego pokarmu wzdu jelita, warstwy luzwki i warstwy komrek wycieajcej wiato jelita.

UKAD TRAWIENNY/115 Pooenie i budowa jelita krtego

Ttnica Otrzewna Dwunastnica Naczynie limfatyczne

Jelito czcze

Gruczo

Okrnica

Jelito krte

wiato jelita Okrnica Rzski Warstwy luzwki Komrki rdbonka Warstwy mini

Jelito krte jest ostatni czci jelita cienkiego, przez ktr przechodzi pokarm. Jego warstwa wewntrzna (luzwka) jest

pokryta maymi, palczastymi wypustkami nazywanymi kosmkami (poniej, po lewej). Efektem tego jest zwikszenie powierzchni
Kosmki

jelita, umoliwiajce szybkie wchanianie substancji odywczych do krwi w naczyniach wosowatych (poniej, po prawej).
Woniczki (kapilary) Rzski Naczynie mleczowe

Krypty Lieberkuxhna

Wtroba
Wtroba spenia dwie wane funkcje: wytwarza nowe zwizki oraz unieszkodliwia trucizny i odpadki. Narzd ten staje na drodze kadej kropli krwi opuszczajcej jelita, a wic przenoszcej wszystkie odywcze substancje wchonite z poywienia. Innymi sowy krew z jelit dopiero wtedy moe trafi z powrotem do serca i puc, gdy najpierw przejdzie przez system y w wtrobie, tak zwany ukad wrotny. Wtroba jest najwikszym narzdem organizmu - way midzy 1,3 a 1,8 kilograma. Jest schowana pod przepon i chroniona przez dolne ebra przed uszkodzeniem. Wyrnia si dwie jej czci zwane patami: lewym i prawym, przy czym prawy jest zawsze wikszy i zajmuje zwykle ca grn cz prawej strony jamy brzusznej. Lewy jest mniejszy i siga zwykle rodka tej okolicy po stronie lewej. Wybadanie caego dolnego brzegu wtroby przewanie nie jest moliwe, ale jeli - w wyniku choroby - nastpuje jej powikszenie, wysuwa si spod prawego uku ebrowego i moe by wyczuwany przy uciskaniu brzucha. Funkcje Podobnie jak w kadym narzdzie, za podtrzymywanie procesw yciowych odpowiadaj komrki dziaajce na poziomie mikroskopowym. W naukach medycznych twrcze komrki wtroby s nazywane hepatocytami. S wyspecjalizowane w posugiwaniu si podstawowymi dla naszego organizmu substancjami - biakami, tuszczami i wglowodanami. Wytwarzanie biaek Biaka s niezbdne dla odnowy i tworzenia komrek w caym organizmie, dla wytwarzania hormonw, chemicznych informatorw naszego ciaa oraz enzymw. Spoywamy biaka w rnych postaciach, tak pochodzenia zwierzcego, jak i rolinnego, i z tych surowych" biaek wtroba musi stworzy biaka odpowiednie dla naszego organizmu, najpierw je rozbijajc, a nastpnie przebudowujc. Upraszczajc, proces ten, czyli synteza biaek, sprowadza si do pobrania przez hepatocyty surowych biaek z krwi przynoszonej przez yy ukadu wrotnego, zsyntetyzowania nowych biaek przez enzymy wtrobowe i przekazania ich z powrotem do krwi. Produkty uboczne tego procesu nie zostaj przekazane do krwi. Wytwarzanie wglowodanw Wglowodany s du grup zwizkw chemicznych, zbudowan z trzech pierwiastkw - podstawowych elementw budulcowych ywej materii: wgla, tlenu i wodoru. Wystpuj w pokarmach skrobiowych i cukrowych, a potrzebujemy ich do wytwarzania energii. Nasze minie podczas pracy spalaj cukier lub cukropodobne zwizki - do tego procesu niezbdny jest tlen. Funkcj wtroby jest zorganizowanie paliwa w taki sposb, by mogo by atwo zuyte. Wykonuje to zadanie, przeksztacajc wglowodany w dwa rodzaje zwizkw blisko spokrewnionych z czystym cukrem. Pierwszy to energia instant", czyli glukoza. Drugim jest substancja podobna do glukozy - glikogen, bdcy swoistym magazynem energii. Niedobr cukru szybko prowadzi do uszkodzenia mzgu, dlatego jego poziom we krwi musi by precyzyjnie nadzorowa-' ny i konieczne jest jego magazynowanie na okres wzmoonego zapotrzebowania (godzenie, nagy wysiek). Podobnie, w przypadku zbyt duej iloci cukru we krwi, nadmiar zostaje szybko usunity i zmagazynowany. Przeksztacenia tuszczw Tuszcze s take niezbdne dla naszego organizmu. Przeksztacane s przez wtrob do formy, w ktrej mog zosta wbudowane lub mog odnowi istniejc tkank tuszczow, zwykle warstw podskrn, ktra dziaa jako izolator i amortyzuje urazy. Tuszcz poza tym jest take magazynem energii. Usuwanie odpadkw yy wtroby s wycieane warstw komrek (od ich odkrywcy nazywanych komrkami Kupffera), ktre speniaj funkcj odkurzacza" krwi. Wyawiaj rne zanieczyszczenia, np. bakterie, a take nadmiar krwinek czerwonych (nasze ciao normalnie" wytwarza ich zbyt duo) i od razu przekazuj je do przerbki hepatocytom. Z wszystkich wymienionych powyej rde - z samej krwi, wytwarzania biaek, tuszczw i w mniejszym stopniu wglowodanw - pochodz produkty uboczne, ktre gromadz si w hepatocycie. Niektre z nich, tak jak amoniak, ktry powstaje podczas rozpadu biaek, s trujce i hepatocyty od razu je neutralizuj, wydalajc do krwi nieszkodliwy mocznik. Odpady z krwi i przetworzonych tuszczw trafiaj do ci. To samo dotyczy rzeczywistych trucizn, jakie spoywamy - takich jak alkohol i oczywicie lekarstw. Jeli lek ma mie dugie dziaanie, musi albo by opornym w stosunku do enzymw wtrobowych, albo te cakowicie omija wtrob. Ketony Niezbdny dla organizmu jest stay dopyw glukozy do krwi w celu realizacji wszystkich funkcji yciowych oraz dostarczania tkankom energii. Kiedy spoycie glukozy jest niskie - np. podczas stosowania diety - rozbijane s biaka i wglowodany. Rezerwy biakowe (gwnie w miniach) nie s zbyt due i dlatego wiele tkanek przestawia si na korzystanie z alternatywnego rda energii, jakim jest spalanie produktw rozpadu tuszczw nazywanych ketonami. Wyrni mona trzy rodzaje ketonw: dwa typy cia ketonowych (kwas acetooctowy i kwas betahydroksymasowy) oraz aceton. Aceton - produkt rozpadu tuszczw, jest wytwarzany rwnoczenie z ciaami ketonowymi, nie spenia jednak adnej uytecznej funkcji. Ciaa ketonowe za s natychmiast wykorzystywane jako rda energii. Gdy zabraknie glukozy, w tkance tuszczowej wytwarzane s ketony, ktre nastpnie przenoszone z krwi do wtroby ulegaj tam przebudowie do cia ketonowych. Pniej s uwalniane do krwiobiegu, skd pobieraj je niektre narzdy (minie, serce, mzg) i zuywaj dla potrzeb energetycznych. . W zdrowiu i chorobie Ketony pojawiaj si we krwi dopiero kilka godzin po posiku. Gdy budzimy si rano, jestemy zwykle troch zakwaszeni ketonami: mae ich iloci s obecne we krwi i moczu. Wikszo energii zuytej podczas porannej gimnastyki bdzie pochodzi ze spalonych przez minie cia ketonowych, ktre znikn z krwi po obfitym niadaniu. Podczas stosowania diety odchudzajcej albo ostrzejszych form godzenia mona zaobserwowa silniej wyraon kwasic ketonow. Kobiety w czasie porodu czsto ulegaj takiemu zakwaszeniu, jako e wysoki poziom ketonw we krwi zmniejsza tempo akcji porodowej, ujemnie wpywajc na zdolno macicy do efektywnych skurczw. Czsto w takich sytuacjach stosuje si doylne podawanie roztworu glukozy, co hamuje tworzenie ketonw. Gdy brakuje glukozy, tkanka tuszczowa jest rozkadana do kwasw tuszczowych, ktre nastpnie s przenoszone do wtroby, gdzie tworz si ciaa ketonowe. Wtroba posiada niezwyk zdolno regeneracji - po operacyjnym usuniciu jednego pata zostaje on zastpiony przez now tkank w cigu paru tygodni. Tylko w przypadku uszkodzenia komrek wtrobowych nie nastpuje odnowa, a przeciwnie - dochodzi do ostrej niewydolnoci funkcjonowania narzdu. Wyobraenie sobie skutkw niewydolnoci wtroby, gdy zna si wielo jej funkcji, nie jest trudne. Spadek poziomu cukru we krwi prowadzi do uszkodzenia mzgu. Zaamanie produkcji biaek, w tym te odpowiedzialnych za krzepliwo krwi, powoduje u pacjenta skonno do krwawie oraz pojawianie si innych komplikacji, jak np. gromadzenie si w jamie brzusznej pynu, co nazywamy wodobrzuszem.

UKAD TRAWIENNY /117 Jak pracuje wtroba

Przepona

Substancje odywcze s dostarczane do wtroby poprzez y wrotn, a utlenowana krew ..paliwo" komrek - przez ttnic wtrobow waciw. ..Przerobiona" krew gromadzi si w yach wtrobowych i powraca do serca. Odpadki s zbierane przez przewody ciowe.

Ttnica wtrobowa _ Pcherzyk ciowy Przewd ciowy wsplny Ga ttnicy wtrobowej Ga yty wrotnej Zatoka .:. Hepatocyt
:

ya wrotna

Kanaliki ciowe

ya miedzyzrazikowa Zrazik wtrobowy

ya miedzyzrazikowa prowadzca do yy rodkowej

Ga ttnicy wtrobowej - Przewd ciowy Ga yy wrotnej

Paty wtroby dziel si na zraziki, ktre s otoczone przez yy i ttnice. Odgazienia ttnicy wtrobowej i yy wrotnej dostarczaj utlenowana krew i substancje odywcze do zatok wewntrz zrazika. ktre s zbiornikiem omywajcym rzdy komrek wtrobowych (hepatocytow). Substancje przetworzone s take wylewane do zatoki i transportowane przez yy rdzrazikowe. a odpadki s zbierane przez przewody ciowe.

Zrazik wtrobowy

Od ttnicy wtrobowej i yy wrotnej I Odpadki z hepatocytow wydalane kanalikami ciowymi Do yy wtrobowej

ya rodkowa biegnca do yy wtrobowej

Dop. cherzyka I ldo- * wego Substancje odywcze i odpadki przenikaj z zatoki Hepatocyty uwalniaj zsyntetyzowane substancje

118 / UKAD TRAWIENNY

jest gstym, gorzkim pynem barwy tej lub zielonkawej, wytwarzanym w wtrobie i magazynowanym w pcherzyku ciowym. Uwalniana z niego do jelita cienkiego w odpowiedzi na pojawienie si pokarmu, jest niezbdna do trawienia tuszczw. Jako e zawiera resztki po zuytych i starych krwinkach czerwonych, staje si te czci ukadu wydalniczego. Codziennie w wtrobie powstaje okoo litra ci. Mimo e 95 procent skadu stanowi woda, to jednak zawiera ona w sobie szeroki wachlarz zwizkw chemicznych, wliczajc w to sole ciowe, sole mineralne, cholesterol oraz barwniki ciowe, ktre nadaj jej tak charakterystyczn barw. Wytwarzana jest nieprzerwanie w maych ilociach przez kad komrk wtroby. Wypywajc z komrek, gromadzi si w malekich kanalikach zlokalizowanych pomidzy grupami komrek i nazywanych kanalikami ciowymi. Nastpnie cz si one w przewodziki midzyzrazikowe zbierajce z czynnociowych elementw wtroby - zrazikw. Z tych kanaw spywa do zbiorczych przewodw nazywanych przewodami wtrobowymi. Jeli nie jest natychmiast potrzebna do trawienia, spywa do pcherzyka ciowego - lecej tu pod wtrob przechowalni, gdzie pozostaje a do chwili, gdy ma szans odegra rol w procesie rozkadu tuszczw. Gdy pokarm - szczeglnie ten zawierajcy tuszcze - pojawi si w dwunastnicy (pierwszej czci jelita cienkiego), wytwarza ona hormon - cholecystokin. Hormon wdruje z krwi do pcherzyka ciowego i, wywoujc silne skurcze jego cian, wyciska , ktra nastpnie spywa w d kanau zwanego przewodem ciowym wsplnym i przez may otwr - zwieracz Oddiego - przechodzi do wiata jelita cienkiego. Funkcje ci Zawarte w ci sole mineralne, w tym i dwuwglany, pomagaj w neutralizacji kwanej, czciowo strawionej treci odkowej. Sole ciowe, ktre z chemicznego punktu widzenia s solami sodowymi kwasw glikocholowego i taurocholowego, rozbijaj tuszcze, uatwiajc prac enzymom trawiennym. Poza funkcj detergentw solom ciowym jest take przypisywana rola przenonikw w dalszych czciach jelita, co umoliwiaoby tuszczom przechod-zeBez ci nasz organizm nie mgby trawi tuszczw. Wytwarzana jest w wtrobie, magazynowana w pcherzyku ciowym, a dziaa w jelitach. Kadego dnia powstaje okoo 1 litra ci, ktra opuszcza wtrob przewodem wtrobowym wsplnym. Podczas trawienia sole ciowe dwukrotnie wracaj do wtroby z krwi przynoszon przez y wrotn.

nie przez cian jelita. Transportuj take witaminy: A, D, E i K. Nasz organizm jest bardzo konserwatywny w metodach wykorzystywania soli ciowych. Nie s niszczone po uyciu, wrcz przeciwnie - w 80-90 procentach s przenoszone z powrotem wraz z krwi do wtroby, gdzie pobudzaj wydzielanie ci i jeszcze raz s wykorzystywane.

Zabarwienie Zabarwienie ci wynika z obecnoci w niej barwnika zwanego bilirubin. Jedn z wielu funkcji wtroby jest rozbijanie starych i zniszczonych krwinek czerwonych. Gdy ma to miejsce, czerwony barwnik krwi - hemoglobina - jest chemicznie rozbijana i tworzy si zielona biliwerdyna, ktra szybko przechodzi w to-brzow bilirubin.

Transport ci

Okrnica

UKAD TRAWIENNY /119

Pozostaa, nie przetworzona cz biliwerdyny nadaje ci charakterystyczny zielonkawy odcie. Oprcz tego zabarwia oraz czciowo odpowiada za zapach stolca, a take wzmaga aktywno jelit. Obecno barwnikw ciowych wpywa na kolor moczu. W wietle jelit bilirubina podlega dziaaniu kolonizujcych nasz przewd pokarmowy bakterii, ktre przeksztacaj j w urobilinogen, przez krew transportowany do nerek i uwalniany z moczem. Kiedy dochodzi do jakiegokolwiek zaburzenia w obrbie wtroby lub przewodw wtrobowych, poziom bilirubiny we krwi podnosi si, co manifestuje si tym zabarwieniem skry oraz biakwek oczu. W takim przypadku za mao ci spywa do jelit, stolec zatem ma kolor bladoszary.

Pooenie pcherzyka ciowego

Przewody wtrobowe

Naczynia krwionone

Przewd wtrobowy wsplny Przewd pcherzykowy

Kamienie ciowe

Fady bony luzowej

Nawet podczas normalnego wytwarzania ci w wtrobie mog si pojawi nieprawidowoci w funkcjonowaniu pcherzyka ciowego. Najczstsze s problemy zwizane z tworzeniem si kamieni ciowych. S to twarde grudki zbudowane gwnie z cholesterolu (zoonego zwizku chemicznego), powstajce ju we wntrzu pcherzyka ciowego. Wyrnia si trzy odmiany kamieni ciowych. Najpospolitsze s kamienie mieszane, zawierajce zielony barwnik ciowy oraz zwizek powstajcy w organizmie podczas rozbijania tuszczw, czyli cholesterol. Wytwarzane w seriach, liczcych nawet do dwunastu sztuk, przylegaj do siebie ciankami, ukadajc si ciasno w pcherzyku ciowym. Kamienie cholesterolowe, jak nazwa wskazuje, s utworzone przede wszystkim z cholesterolu. Najczciej s to twory pojedyncze, ktre jednak mog osiga nawet do 1,25 centymetra rednicy, powodujc czasami cakowite zamknicie

Pcherzyk ciowy

ciowy wsplny Przewd trzustkowy

wiata przewodu pcherzykowego lub nawet ciowego wsplnego. Kamienie barwnikowe, zwykle niewielkie, ale bardzo liczne, skadaj si z poczonych z sob czstek zielonego barwnika ci. Pojawiaj si zazwyczaj w przebiegu schorze zaburzajcych skad krwi.

Pcherzyk ciowy moe pomieci okoo p litra ci. Oprnia si do wiata jelita przez otwr w cianie dwunastnicy pod wpywem zawartych w niej pokarmw tuszczowych. moe rozbi albo zemulgowa tuszcze, podobnie jak czyni to detergenty.

Po lewej: jest zielonkawym pynem, ktrego sole dziaaj tak jak detergenty. Podczas trawienia rozbijaj globulki tuszczu.

Rozdzia 10

UKADY WYDALNICZE
Organizm posiada kilka sposobw wydalania produktw przemiany materii, ktre nie usunite mogyby doprowadzi do zatrucia. Proces ten dokonuje si poprzez rne ukady wydalnicze, ktre skadaj si z organw i gruczow sucych do wydalania substancji resztkowych. S to: ukad moczowy z jego gwnymi czciami skadowymi pcherzem moczowym i nerkami, a take jelito grube, pcherzyk ciowy i gruczoy potowe w skrze.
Kbuszek nerkowy

Po prawej: Ukad moczowy jest jednym z gwnych ukadw wydalania. Skada si z nerek, moczowodw. pcherza moczowego i cewki moczowej - przewodu, ktrym mocz przechodzi z pcherza moczowego do ujcia cewki moczowej.

UKADY WYDALNICZE /121

Mczyzna

Kobieta

Nerka

Moczowd

Macica

Spojenie tonowe

Prcie Pochwa

Wydalanie
Wydalanie jest procesem, za pomoc ktrego ciao pozbywa si ubocznych produktw przemiany materii. Rne czci organizmu nieustannie wytwarzaj wasne substancje resztkowe, ktre musz zosta usunite, jeli organizm nie chce spowodowa samozatrucia. Wiele organw, wczajc puca, nerki, wtrob i jelito grube, ma za zadanie do tego nie dopuci. Dziwnym moe wydawa si mylenie o pucach jako narzdzie wydalania, ale dwutlenek wgla jest najwaniejszym produktem przemiany materii wydalanym z organizmu. Gdyby wiksza ni normalnie ilo dwutlenku wgla rozpucia si we krwi, wwczas krew staaby si bardzo kwana. Sytuacja ta sparaliowaaby wiele procesw chemicznych zachodzcych w organizmie i mogaby doprowadzi do mierci. Zjawisko to jest nazwane niewydolnoci oddechow i moe by ostatnim stadium w przewlekym zapaleniu oskrzeli. Wikszo komrek naszego organizmu uywa w reakcjach chemicznych biaka, przy rozkadzie ktrego w substancjach resztkowych zawsze pojawia si azot. Za usunicie z krwi zuytych substancji zawierajcych azot s odpowiedzialne nerki. Ich zadaniem jest rwnie regulowanie iloci wody, ktra wydostaje si z organizmu, i utrzymywanie odpowiedniej rwnowagi soli w ustroju. Dziaania nerek s kompleksowe. Nerki otrzymuj okoo 1 litra krwi w kadej

Ukad moczowy

minucie. Krew ostatecznie dociera do filtra na kocu jednej z cewek (ktrych jest 2 miliony w kadej nerce), gdzie nastpuje jej rozdzia, tak e skadnik wodny krwi (osocze) wchodzi do cewek, podczas gdy wikszo pozostaych skadnikw zostaje we krwi. Filtrowany pyn przechodzi przez dugie cewki nerek, w rezultacie czego wikszo wody, soli oraz innych cennych substancji jest z powrotem wchonita przez krew. Cz wody, mocznika i innych zuytych produktw jest przekazywana w formie moczu wzdu dwch kanaw do pcherza moczowego. Nerki nieustannie produkuj mocz, zarwno w dzie, jak i w nocy. W cigu doby mog wytworzy okoo 2 litrw, ale ilo ta moe si zmienia. Delikatna

122/UKADY WYDALNICZE
kontrola rwnowagi poziomu wody zawartej w organizmie dokonuje si dziki kanalikom nefronw, ktre mog pochania mniejsz lub wiksz ilo przepywajcego przez nie, filtrowanego pynu. W przypadku odwodnienia organizmu polecenie wchonicia wikszej iloci wody pochodzi od hormonu ADH (hormon antydiuretyczny), ktry jest uwalniany do krwi przez tylny pat przysadki mzgowej. Cakowita objto wydalanego moczu pozostaje na prawie tym samym poziomie, ale moe on by rozpuszczony w mniejszej lub wikszej iloci wody i std posiada odpowiednio mniejsze lub wiksze stenie. Bardzo podobny system kontroluje rwnowag poziomu soli, a mianowicie hormon zwany aldosteronem, wydzielany przez usytuowane tu nad nerkami nadnercza, oddziaywuje na nefron i sprawia, e wchania on dawk soli zgodn z potrzebami organizmu. jest skadowana w pcherzyku ciowym, ktry wydalaj do dwunastnicy, gdy spoyjemy pokarm zawierajcy tuszcze. Dzieje si tak dlatego, e zawiera substancje, ktre rozkadaj due kulki tuszczu na mniejsze drobiny, co sprawia, e staj si atwiejsze do wchonicia proces ten nazywa si emulsyfikacj. Tak wic dziaanie ci nie tylko eliminuje w poyteczny sposb zbdne produkty z wtroby, ale rwnie odgrywa wan rol w trawieniu pokarmu (patrz strona 118).

Pcherzyk ciowy

Jelita

co pozostao po waciwym poywieniu, stopniowo utwardza si, poniewa zawarta w nim woda przechodzi do krwi przez ciank jelita. Kocowa posta niepotrzebnych produktw, czyli masy kaowej, zaley od tego, ile wody zostao wchonite. Wikszo skadnikw kau to po prostu resztki jedzenia po usuniciu z nich skadnikw odywczych. Spornym jest, czy proces ten mona nazywa wydalaniem, ale jelito z pewnoci posiada prawdziwe wydaliny, ktre zawieraj produkty metabolizmu komrkowego w postaci ci. Gruczoy potowe W gorce dni organizm traci duo soli i wody w postaci potu. Pot jest wytwarzany przez znajdujce si w skrze gruczoy potowe, ktrych jedyn funkcj jest regulowanie temperatury ciaa, poniewa organizm pozbywa si ciepa wraz z parowaniem potu ze skry. Jednak jeli kto nie pociby si wcale przez cay dzie, wwczas nadmiar soli i wody zostaby z atwoci wydalony przez nerki. Dlatego te z ca pewnoci mona powiedzie, e pot nie spenia niezbdnych funkcji w oczyszczaniu ciaa z produktw ubocznych.

Po wejciu poywienia do odka jest ono rozkadane przez kwasy, a staje si pynn papk. Nastpnie przechodzi do jelita cienkiego, gdzie ma miejsce prawdziwy proces trawienia i wchaniania wszystkich potrzebnych skadnikw odywczych. W kocu przemieszcza si do okrnicy, czyli inaczej jelita grubego. Jest to dugi, szeroki kana, ktry zaczyna si w prawym, dolnym rogu jamy brzusznej, nastpnie idzie w gr i zakrca na ksztat podkowy, zanim dojdzie do swego koca, czyli odbytu. Podczas przejcia przez jelito grube to,

Jak organizm oczyszcza si z pozostaoci przemiany materii

Skra

Tchawica

Oto metody oraz ukady, dziki ktrym organizm pozbywa si zuytych substancji gwnie skutkw trawienia i rnych procesw metabolicznych koniecznych dla utrzymania ycia.

Ptuco

Wtroba

Skra wydala wod i sl, pochodzce z poywienia, poprzez pory gruczow potowych. Puca wydalaj dwutlenek wgla, pochodzcy ze spalania glukozy jako paliwa, i pewne iloci wody poprzez tchawic, krta, gardo i jam nosow. Wtroba i pcherzyk ciowy wydalaj bilirubin, pochodzc z rozkadu hemoglobiny w ledzionie; jest ona pniej poprzez wydalona w kale. Nerki poprzez pcherz i cewk moczow wydalaj mocznik, pochodzcy z wykorzystania przez komrki biaka, oraz wod i sole mineralne.

- Pcherzyk ciowy

Pcherz moczowy Cewka moczowa

Jelito grube poprzez odbyt wydala ka - pozostao jedzenia - po usuniciu z niego skadnikw odywczych.

Jelito grube
Naukowcy dziel jelito grube na cztery czci: wyrostek robaczkowy, jelito lepe, okrnic i odbytnic. Jelito lepe oraz wyrostek robaczkowy, ktry od niego odchodzi, s zamknitymi drogami nie posiadajcymi adnej znanej funkcji w organizmie. Dalsza cz jelita grubego to okrnica wstpujca. Biegnie prosto wzdu prawej strony jamy brzusznej. Okoo 2 do 3 centymetrw od niszego koca znajduje si zczenie w ksztacie litery T, gdzie jelito krte (ostatnia cz jelita cienkiego) uchodzi do jelita grubego. W prawej, grnej czci jamy brzusznej, tu pod wtrob okrnica skrca w lewo. Nastpnie przechodzi w poprzek organizmu pod odkiem i biegnie w d po lewej stronie ciaa, dochodzc do miednicy, gdzie jej przedueniem jest odbytnica. Pierwszy zakrt okrnicy po prawej stronie jest nazwany zgiciem wtrobowym; drugi zakrt, wtedy gdy skrca w d zgiciem ledzionowym. Cz okrnicy, ktra przecina organizm, jest nazwana poprzecznic, std te cz biegnc w d organizmu okrela si jako okrnic zstpujc. Okrnica jest zdecydowanie najwiksz czci jelita grubego, o dugoci 1,3 metra. Zadaniem okrnicy jest przesuwanie masy kaowej do odbytnicy, co odbywa si za pomoc ruchw robaczkowych, oraz pochanianie soli i wody dostarczonych z jelita cienkiego. Woda pochodzca z pynnych resztek procesu trawienia jest wchaniana przez krew. Okrnica wstpuj-

UKADY WYDALNICZE /123

Okrnica poprzeczna

0<ri,viin.j Wstpuj: ,

Okrnica zstpujca Krgosup

"Hrerz biodrow,'

Ko krzyowa

Wyrostok iobacz<ovvv

Powyej i na lewo: Okrnica i odbytnica. Okrnica przesuwa pozostaoci przemiany materii w kierunku odbytu przez odbytnic. W tej czci ukadu wydalniczego czsto wywizuj si stany zapalne prowadzce do wrzodziejcego zapalenia okrnicy (ilustracja po lewej). ca i 2/3 poprzecznej, razem z jelitem cienkim s zaopatrywane w krew z ttnicy krezkowej grnej. Od zgicia ledzionowego krew przechodzi ttnic krezkow doln do pozostaej czci jelita. Obydwa naczynia krwionone s gaziami aorty. Dopywy yy wrotnej przekazuj krew z jelit do wtroby. Zapalenie okrnicy Zapalenie okrnicy jest zapaleniem bony luzowej okrnicy. Istniej dwa rodzaje tego schorzenia: ostre zapalenie okrnicy, ktre jest czsto skutkiem infekcji lub alergii i trwa tylko krtk chwil, oraz przewleke albo wrzodziejce zapalenie okrnicy - o wiele bardziej niebezpieczne, gdy moe wywoa powane komplikacje i wymaga dugiego leczenia. Przewleke zapalenie okrnicy czciej wystpuje u ludzi od 20. do 40. roku ycia, ale moe pojawi si u osb w kadym wieku.

124 / UKADY WYDALNICZE Anatomia odbytnicy i odbytu

Zwieracz wewntrzny odbytu

Splot ylny odbytniczy zewntrzny

Wiele problemw nastrcza laikom odrnienie odbytnicy od odbytu. Odbyt jest tylko wskim otworem otoczonym przez piercie minia, ktry czy odbytnic, najnisz cz jelita grubego, ze rodowiskiem zewntrznym. Gwnym zadaniem odbytu jest wstrzymywanie kau, podczas gdy odbytnica funkcjonuje jako jego zbiornik. Przy normalnie dziaajcym odbycie i odbytnicy czowiek moe oprnia jelita w dogodnym dla siebie momencie, a nie w chwili gdy masa kaowa zakoczy wdrwk przez jelito grube. Sama odbytnica, tak jak reszta jelita, skada si z uminionego przewodu wyoonego nabonkiem bony luzowej. Nabonek w odbytnicy zawiera gruczoy,

Odbytnica

ktre produkuj luz potrzebny do smarowania stolca, tak aby uatwi jego wydostanie si na zewntrz. Miniowa cz odbytnicy kurczy si podczas oddawania kau, ale w innych sytuacjach jest zdolna do napinania si i wyduania. Daje to moliwo dziaania odbytnicy jako zbiornika kau. Odbyt Kana odbytowy (dugoci okoo 3 cm) jest kocow czci odbytnicy. Przechodz przez niego nie strawione resztki pokarmu wydalane w postaci stolca. Masa kaowa skada si zwykle z 75 procent wody i 25 procent substancji staych. Cz zawartej w niej wody jest luzem, ktrym wysmarowany jest prze-

wd pokarmowy, a ktry uatwia wydostanie si stolca z organizmu. Z substancji staych okoo 1/3 to bakterie, 1/3 stanowi nie przetrawione tuszcze i biaka, a pozostaa cz to bonnik albo niestrawne resztki pokarmu lub fragmenty jedzenia pochodzenia rolinnego, ktre nie zostay strawione. Kolor kau jest okrelany przez barwniki ci (produkty rozpadu chemicznego czerwonych krwinek) zwane sterkobilin i bilirubin. Barwniki ci pomagaj rwnie w wyjaawianiu i odwadnianiu kau. Przykry zapach kau jest wywoany przez dziaanie bakterii w jelicie (ktre wytwarzaj rnorodne zwizki azotowe) oraz siarkowodoru, ktry wydziela typowy zapach zgniego jaja".

UKADY WYDALNICZE /125 Kontrola jelit

Kontrola jelit jest kierowana przez mzg, ktry przesya sygnay do minia zwieracza zewntrznego, aby pozostawa zamknity do czasu, kiedy zaistnieje moliwo wyprnienia si. Sygnay te nawet przez kilka godzin tumi ch pozbycia si kau.

miejscu co wyrostek robaczkowy posiadaj narzd, ktry funkcjonuje jako dodatkowy odek i w ktrym bonnik, czyli wknista cz rolin, jest trawiony przez bakterie. Mona sdzi, e w trakcie naszej ewolucji w cigu wiekw, wraz ze spoywaniem mniejszej iloci bonnika zastpowanego misem, ten specjalny narzd nie by ju potrzebny w procesie trawienia. Z tych powodw wyrostek robaczkowy moe by opisany jako pozostao po procesie ewolucji czowieka. Zapalenie wyrostka robaczkowego Wiadomoci, jakie posiadamy na temat wyrostka robaczkowego, zdaj si przeczy sobie nawzajem. Z jednej strony wydaje si, e jego gwnym zadaniem, ktre wyznaczya mu natura, jest obrona przed infekcj w niszej czci jelit. Podobnie jak migdaki i wzy limfatyczne, zawiera duo tkanki chonnej sucej do tego celu, rwnoczenie jednak w chwili, gdy wyrostek robaczkowy ulega zakaeniu, nastpuje zapalenie, ktrego skutkiem moe by konieczno jego usunicia. Z drugiej strony posiadanie wyrostka robaczkowego nie jest koniecznym warunkiem naszego zdrowia. Wyrostek moe zosta usunity we wczesnym okresie ycia, co nie odbija si na funkcjonowaniu organizmu. W warunkach fizjologicznych wyrostek robaczkowy niemal zupenie si kurczy w wieku okoo 40 lat.

Zwieracz wew Zwieracz zewnlr/n, odbytu Odbyt

Jak dochodzi do usunicie kau W czasie gdy ka zblia si do koca swojej wdrwki wzdu jelit, stopniowo staje si coraz gstszy, poniewa pyny s wchaniane przez organizm, a stae odpady popychane w kierunku odbytnicy. Na kocu odbytu znajduj si dwa piercienie mini zwane zwieraczami - wewntrzny i zewntrzny. Zwykle te dwa zwieracze zamykaj odbyt, ale w trakcie wyprnienia, czyli usuwania kau, rozluniaj si, zezwalajc w ten sposb na jego wyjcie. Zwieracz wewntrzny (ktry jest kontrolowany przez ukad autonomiczny), gdy stwierdzi obecno kau, rozlunia si, umoliwiajc mu przejcie do odbytu. Zwieracz zewntrzny jest celowo zamknity (zdolno, ktrej uczymy si w okresie niemowlcym) a do dogodnego momentu, w ktrym moemy wydali ka. Aby uatwi mu wyjcie z odbytu, tkanka wycieajca kana wydziela pyn nawilajcy zwany luzem. Wyrostek robaczkowy Wyrostek robaczkowy jest wskim fragmentem jelita w ksztacie rurki przypominajcej ogon, ktra jest umiejscowiona na pocztku jelita grubego. Koniuszek wyrostka jest zamknity, drugi koniec czy si z jelitem lepym. Wyrostek moe mie dugo do 10 centymetrw i okoo 1 centymetra rednicy. Wystpuje tylko u ludzi, pewnych gatunkw map i u wombatw. Inne zwierzta w tym samym

Poniej: Wyrostek robaczkowy jest bezuyteczn czci jelita grubego o nieznanych funkcjach. Jedynym momentem, kiedy odczuwamy, e posiadamy ten fragment jelit, jest jego stan zapalny (zblienie w kku).

Pooenie wyrostka robaczkowego

Okrznica poprzeczna

Wyrostek robaczkowy w stanie zapalnym

Odbytnica Okrznica esowata

Nerki
Czowiek posiada dwie nerki, ktre le na tylnej cianie jamy brzusznej. Z wntrza kadej nerki wychodzi przewd zwany moczowodem, ktry biegnie wzdu tylnej ciany jamy brzusznej i wchodzi do pcherza moczowego. Kanalik wychodzcy z pcherza jest nazywany cewk moczow. U kobiet jej otwr znajduje si do przodu od ujcia pochwy, a u mczyzn na kocu prcia. Nerki zawieraj tysice malekich jednostek filtrujcych, czyli nefronw. Kady nefron moe by podzielony na dwie wane czci: kbuszek nerkowy oraz cewk, w ktrych woda i potrzebne skadniki odywcze s odcigane z krwi. Kbuszek nerkowy skada si z kbka maych naczy wosowatych, ktre posiadaj bardzo cienkie cianki. Woda i produkty przemiany materii mog zatem atwo przenika do cewki znajdujcej si po drugiej stronie. System naczy wosowatych nerek jest tak duy, e jest zdolny do przefiltrowania okoo 130 mililitrw krwi w kadej minucie. Otwory w ciankach naczy wosowatych tworz sito biologiczne i s tak mae, e drobiny powyej pewnego rozmiaru nie mog przez nie przenika. Gdy nerki zostaj zainfekowane, kbuszki nerkowe znajduj si w stanie zapalnym i sito przestaje dziaa wybirczo, pozwalajc wikszym czsteczkom przechodzi do moczu. Albumina jest jedn z najmniejszych drobin biaka, ktra znajduje si w moczu. Dlatego te lekarze, aby sprawdzi, czy nerki funkcjonuj prawidowo, badaj poziom zawartoci biaka w naszym moczu. Cewki przechodz midzy kbuszkami nerkowymi do ukadu odprowadzajcego mocz, ktrym ostatecznie odpywa on do pcherza moczowego. Kady kbuszek nerkowy jest otoczony przez torebk Bowmana, ktra jest pocztkiem jego cewki. Wanie tutaj prawie caa przefiltrowana woda i sl s powtrnie wchaniane, powodujc w ten sposb odpowiednie stenie moczu. Wtrna absorbcja wody odbywa si dziki bardzo skomplikowanemu systemowi posiadanemu przez nasz organizm, w ktrym hormon uwalniany do krwi przez przysadk mzgow zmienia przepuszczalno cewki (jej zdolno do ponownego wchaniania wody). W czasie gdy hormon znajduje si we krwi, cewka pozwala na wtrn absorbcj znacznej iloci wody. Gdy hormon jest wyczony", cewka staje si mniej przepuszczalna i wikszo wody przechodzi w skad moczu. Proces ten jest nazwany diurez, a odpowiedzialny za niego hormon nazwano hormonem antydiuretycznym (ADH). W pewnych warunkach, takich jak moczwka prosta (diabetes insipidus, ktrej nie naley myli z diabetes mellitus, czyli cukrzyc), hormonu tego moe brakowa. Wtedy pacjent nie moe utrzyma wody i traci jej znaczn ilo w moczu, a wic musi uzupenia brak poprzez wiksze spoycie pynw. Inny hormon, aldosteron, wydzielany przez nadnercze umieszczone tu nad nerkami, jest odpowiedzialny za wymian soli sodowej na sl potasow, pomagajc w ten sposb kontrolowa cinienie krwi i rwnowag poziomu soli w organizmie. Hormon przytarczyc, inny hormon wydzielany przez cztery mae gruczoy schowane za tarczyc, reguluje wchanianie niezbdnego wapnia, z krego s zbudowane nasze koci i zby. Wysokie cinienie krwi Nerki reguluj poziom soli w organizmie i wytwarzaj hormon zwany renin. Poziom reniny zaley od poziomu soli, ktry z kolei jest regulowany przez oddziaywanie hormonu nadnerczy - aldosteronu na cewki nerkowe. Renina uaktywnia inny hormon, angiotensyn, ktry ma podwjne dziaanie: po pierwsze zwa ttniczki i powoduje wzrost cinienia krwi; po drugie sprawia, e nadnercze wydziela aldosteron, powodujc w ten sposb zatrzymanie przez nerki soli i przez to dalszy wzrost cinienia krwi. Na lewo: Nerki wydzielaj renin, ktra uaktywnia angiotensyn, kiedy cinienie jest mae, przez co zwaj si ttnice, powodujc wzrost cinienia. W tym samym czasie nadnercze produkuje aldosteron przyczyniajcy si do zatrzymanie soli, co rwnie podnosi cinienie krwi i wstrzymuje wytwarzanie reniny. Po prawej: Nerka i jej czci skadowe. Ttnica nerkowa przenoszca krew do nerki dzieli si na ttnice ukowate i w kocu na ttniczki doprowadzajce. Wszystkie kocz si w kbuszkach nerkowych (patrz zblienie). Krew jest filtrowana przez cian kbuszka i przechodzi do kanalika nerkowego. Podstawowe skadniki krwi (biako, krwinki biae i czerwone) s zbyt due, aby przenikn przez pprzepuszczaln bon kbuszka nerkowego, ale wikszo substancji (np. woda, sole i hormony) moe przez ni przej. Nastpny etap nazywa si selektywnym zwrotnym wchanianiem (dalej na prawo). Surowce konieczne dla organizmu s wchaniane przez kapilary poprzez cian kanalika. Gdy krew jest dokadnie przefiltrowana, opuszcza nerk y nerkow, a substancje resztkowe s wydalane w moczu.

W jaki sposb nerki kontroluj cinienie krwi

Nadnercze

Krew pod niskim cinieniem

.Wydalanie moczu o mniejszej zawartoci soli

Pcherz moczowy

Renina Angiotensyna Aldosteron

Zwenie ttniczek i wzrost cinienia krwi

UKADY WYDALNICZE /127 Ukad filtracyjny nerek

Filtrat przepywajcy z ukadu i - , krwiononego^' kanalika nerkowego

Poyteczne skadniki filtratu s wchlniane dokrw

Moczowd -;

Mocz

Pcherz
Pcherz moczowy jest uminionym organem o grubych ciankach, ktry ley w dolnej czci miednicy pomidzy spojeniem onowym i odbytnic. Jest to worek o czterech cianach w ksztacie lejka przypominajcy piramid wywrcon szczytem ku doowi. Podstaw tej piramidy jest powierzchnia, na ktrej spoczywa jelito cienkie, lub w przypadku kobiet -macica. ciany pcherza skadaj si z licznych warstw mini, ktre s w stanie rozciga si, podczas gdy pcherz napenia si, a nastpnie kurczy si w trakcie oprniania. Nerki przepuszczaj prawie stay strumyk moczu pyncy moczowodami do pcherza. Pcherz nie dziaa jednak jak balon, ktrego cinienie w trakcie napeniania cigle wzrasta. Wkna miniowe pcherza pozwalaj bowiem na znaczne jego powikszanie poprzez dostosowywanie si do iloci moczu a do momentu, kiedy jest prawie peny. Gdy zaczyna stawia opr, odczuwamy konieczno oddania moczu. Dwa moczowody - przewody, poprzez ktre mocz przechodzi z nerek do pcherza, wchodz do niego niedaleko tylnych rogw grnej powierzchni. Uchodzc do pcherza, przebijaj skonie jego cian, wskutek czego rozcignicie pcherza zamyka ich ujcia, zapobiegajc cofaniu si moczu. Mocz wydostaje si z organizmu przez cewk moczow, ktra ma swj pocztek w najniszym punkcie pcherza. Normal-

moczowy
nie otwr ten jest zamknity przez zwieracz - okrny misie, ktry kurczy si w celu zagrodzenia ujcia. W czasie oddawania moczu zwieracz rozlunia si wraz ze skurczem mini cian pcherza. Cewka moczowa dorosego mczyzny osiga przecitnie 20 centymetrw dugoci i skada si z trzech czci. Pierwsza lub sterczowa cz ma dugo okoo 3-4 centymetrw i przechodzi od otworu u wylotu pcherza, przez rodek gruczou krokowego. rodkowa cz cewki u mczyzn ma dugo tylko 12 milimetrw i jest czsto nazywana czci boniast cewki moczowej. Ostatnia, najdusza cz (okoo 12 centymetrw) nazwana jest czci gbczast cewki moczowej. Znajduje si w obrbie prcia i otwiera si ujciem zewntrznym na szczycie odzi. U kobiet cewka moczowa jest znacznie krtsza i funkcjonuje tylko jako kana do wydalania moczu. Ma rednic 1 centymetra i jest otoczona przez gruczoy luzowe. Fakt, e jest tak krtka, a jej ujcie znajduje si na stosunkowo odkrytym i zanieczyszczonym obszarze, wyjania, dlaczego kobiety czsto cierpi na zakaenie drg moczowych. jak mocznik i kwasy, s cigle wytwarzane przez organizm i musz by wyeliminowane, tak aby utrzyma ich koncentracj we krwi na dopuszczalnym poziomie. Zawarto innych substancji, takich jak sl i woda, musi by rwnie utrzymywana w cisych granicach. Proces ten, zwany homeostaz, jest gwnym zadaniem nerek. Bez wtpienia organizm potrzebuje podatnego na zmiany, elastycznego systemu, szczeglnie, e pobr pynw waha si od zera a do 10 litrw dziennie. Skad moczu ostatecznie wydalanego zaley od tego, jakie substancje toksyczne wytwarza organizm. W rzeczywistoci wszystko, co znajduje si w moczu, jest rwnie obecne we krwi, rne jest tylko stenie - to w moczu musi by bardzo zmienne, tak aby to we krwi utrzymywa w cisych granicach. Przykry zapach, czsto czony z moczem, jest zwizany z jego rozkadaniem przez bakterie pochodzce z powietrza. Zapach wieego moczu nie jest tak nieprzyjemny. . Cay proces jest niezmiernie delikatny i zoony, a jego kocowym efektem jest pyn, w ktrym substancje resztkowe i zmienna ilo innych produktw, takich jak sd, mog by usunite z organizmu. Codziennie okoo 1200 litrw krwi przepywa przez nerki i w efekcie tworzy si okoo 110 litrw filtratu, ktry prawie w caoci jest ponownie wchaniany do krwi, pozostawiajc jedynie okoo 1 litra moczu. Przechodzi on nieprzerwanie z nerek przez moczowody do pcherza i jest redni iloci wydalan w cigu jednego dnia. Kontrola pcherza W normalnych warunkach pcherz moczowy dorosego czowieka moe utrzyma bez adnego poczucia niewygody okoo 1/4 litra moczu, a oprnianie (oddawanie moczu) nastpuje, zanim zbierze si 1/2 litra. W trakcie napeniania pcherza napicie mini cian przesya sygnay do rdzenia krgowego. U maego dziecka sygnay te powoduj automatyczne oprnianie, co jest czynnoci odruchow. Po nabyciu umiejtnoci oddawania moczu w toalecie odruch jest stopniowo eliminowany dziki kontroli z wyszych orodkw w mzgu. Jeli sygna pochodzcy z penego pcherza pojawi si w niewygodnej dla nas chwili, mzg wysya bodziec nakazujcy cianom pcherza rozlunienie i w ten sposb pozwala na dalsze wypenianie, zanim ponownie dotrze do niego nowy sygna. Na lewo: Cewka moczowa u kobiet i mczyzn narysowana w odpowiedniej skali. Zauwa odlego pcherza moczowego od ujcia cewki moczowej na kadym rysunku: u kobiet cewka moczowa jest znacznie krtsza i w zwizku z tym bardziej naraona na zakaenia.

Mocz

Zawarto pynu wewntrzkomrkowego podlega bardzo cisym ograniczeniom. Pewne substancje toksyczne, takie

Mska

Przekrj cewki moczowej

Pcherz Gruczo krokowy

Cz sterczowa cewki moczowej Wzgrek nasienny Dno miednicy Cz boniasta cewki moczowej Gruczo Cowpera

eska

Ujcie gruczou Cowpera Pcherz Ciao jamiste

Zwieracz cewki moczowej

Otwory gruczow luzowych Cewka moczowa

Ciao gbczaste

I
Pochwa | Ujcie cewki moczowej

Dno miednicy

Zod

.'

Gruczoy potowe
Tradycyjnie przyjmuje si, e normalna temperatura ciaa wynosi 37 C, chocia istniej pewne rnice i fluktuacje w zalenoci od osoby. Wane jest, aby normalna temperatura albo temperatura wntrza ciaa bya utrzymywana na mniej wicej staym poziomie. Jeli temperatura na zewntrz zbytnio wzrasta, temperatura wntrza ciaa nie zmienia si dziki pozbyciu si ciepa przez gruczoy potowe w formie potu. Niewielka ilo ciepa jest wydalana kadego dnia bezporednio przez puca i poprzez skr bez udziau gruczow potowych. Nie trudno jednak wyobrazi sobie, e jest to do mao wydajny sposb utraty ciepa. Metoda ta nie jest specjalnie podatna na zmiany, gdy nie mona zwikszy oddychania, gdy tylko temperatura na zewntrz wzrasta. W zasadzie wikszo ciepa traconego w cigu dnia jest uwalniana dziki poceniu si. Cieky pot paruje zwykle ze skry, zanim moe by zauwaony i z tego powodu proces ten jest nazywany nieodczuwalnym poceniem". Wanie to pocenie umoliwia utrat ciepa, dziaajc wedug zasady, e ciecz, aby parowa, potrzebuje energii, podobnie jak przy zamianie gotujcej si wody w par wodn. U ludzi energia ta pochodzi z powierzchni skry, a skutkiem parowania potu jest zuycie pewnej iloci ciepa i energii, ktre powoduje nasze ochodzenie. Gdy jestemy tak rozgrzani, e pot zaczyna si z nas la", oznacza to, e ukad osign moment krytyczny, do ktrego moe znosi t sytuacj, i pracuje na najwydajniejszym stopniu fazy zwanej nieodczuwaln". Rodzaje gruczow potowych Ciao jest pokryte gruczoami potowymi wytwarzajcymi pyn. Przed okresem dojrzewania funkcjonuje tylko jeden ich zestaw - gruczoy potowe typu ekrynowego, ktre s rozmieszczone na caym ciele z wyjtkiem warg i niektrych czci narzdw pciowych. Wiele z tych gruczow znajdujcych si w gruboskrnych czciach, takich jak wewntrzna strona doni i podeszwy stp, jest kontrolowanych tak przez system nerwowy, jak i przez niektre hormony. Oznacza to, e dziaaj zarwno pod wpywem zmian temperatury, jak i innych warunkw - std spocone donie, gdy jestemy podekscytowani, i nieoczekiwane klimakteryczne napady zaczerwienienia twarzy. Drugie, gruczoy apokrynowe, s o wiele bardziej skomplikowane od gruczow typu ekry nowego. Pod mikroskopem wygldaj jak mocno zwinite zwoje glist. Rozwijaj si i zaczynaj funkcjonowa w okresie dojrzewania, znajduj si pod pachami, w pachwinach i w obwodzie piersi. Nie s poczone z ukadem nerwowym, ale gsta, mleczna substancja, jak wytwarzaj, powoduje przykry zaSkra waciwa Tworzenie korfttrak Wycika przewodu

UKADY WYDALNICZE /129

Wos

Naskrek

.71

Przewd wyprowadzajcy gruczou Rowego

Przewd wyprowadzajcy gruczou potowego

Zaopatrzenie gruczou potowego w krew

Tkanka podskrna

Powyej: Z naczy krwiononych substancje resztkowe s usuwane i wydzielane poprzez komrki gruczow potowych w postaci potu. pach ciaa, jeli nie jest ono regularnie myte. Przyczyn tego jest reakcja mlecznej substancji z bakteriami obecnymi na skrze, a skutkiem ubocznym tego oddziaywania jest niemia, dokuczliwa wo. Przegrzanie Pot z gruczow potowych typu ekrynowego to nie tylko woda - skada si z bogatego wachlarza substancji chemicznych znajdujcych si w organizmie, z ktrych najwaniejsza jest sl. Osoby, ktre bardzo poc si podczas pracy albo przebywaj w gorcym rodowisku, mog utraci do 5 litrw pynu w cigu dnia. Dlatego nie tylko musz uzupeni utracony pyn, ale rwnie sl - w takich wypadkach polecane s tabletki zawierajce sl. Inaczej moe doj do ostrych skurczw mini i blw gowy - objaww znanych jako wstpna faza udaru cieplnego. Moliwe jest jednak dostosowanie si do warunkw gorcego klimatu; organizm sam przystosowuje si do tego i wydala mniej soli. Jeli organizm nie przyzwyczai si w peni do wysokiej temperatury otoczenia, moe doj do udaru cieplnego. Jest to bardzo ciki przypadek, przy ktrym organizm zaprzestaje wydalania potu, a temperatura wntrza ciaa bardzo wzra-

Przekrj gruczou potowego sta. Jeli nie doprowadzi si do szybkiego spadku temperatury, moe nastpi uszkodzenie mzgu, a nawet mier - na szczcie jest to wyjtkowo rzadka sytuacja. Przegrzanie moe nastpi przy wysokiej temperaturze ciaa zwizanej z chorob. Bakterie i wirusy wytwarzaj substancje toksyczne, na ktre organizm reaguje, zwikszajc kontrol ciepln. Podnosi to temperatur wntrza ciaa, std gorczkujce osoby mocno si poc. Utrzymywanie chodu Zasada wydalania potu, jako wasnego systemu chodzenia ciaa, dziaa najlepiej w suchym powietrzu. Jeli jest zarwno gorco, jak i wilgotno, pot nie ma szans na wyschnicie i warstwa potu, ktra pokrywa skr, przestaje dziaa chodzce Oto dlaczego gorcy i wilgotny klimat, w ktrym niemoliwe jest utrzymanie chodu, jest bardziej nieprzyjazny dla czowieka ni gorcy i suchy. Podobnie obcise ubrania sprawiaj, e odczuwamy lepko naskrka i jest nam gorco, a nasza skra jest owinita warstw potu, tak jakbymy znajdowali si w lesie tropikalnym.

Rozdzia 11

Aktywno seksualna jest podstawowym popdem i tym, co czy ludzi z wszystkimi zwierztami. Wywouje j potrzeba rozmnaania konieczna dla zachowania gatunku. U ludzi narzdy rozrodcze i odpowiednie gruczoy zaczynaj si rozwija w okresie wzrostu, zwanym okresem dojrzewania. Precyzyjnie nastawiony mechanizm odmierzania czasu u kobiet kontroluje gwne fizyczne procesy rozmnaania i jest widoczny przy menstruacji, poczciu i ciy.
Moczowd Pcherz Pcherzyk nasienny

ROZRODCZY

Ko onowa

Misie opuszkowo-gbczasty

Ciao gbczaste

/,

Po prawej: Mskie narzdy rozrodcze to prcie, moszna, gruczo krokowy, pcherzyki nasienne i rne kanaliki czce drogi pciowe. Jdra s nie tylko czci narzdw pciowych, ale tworz gruczoy pciowe, w ktrych wytwarzany jest mski hormon pciowy - testosteron.

Napletek

Cewka moczowa - Zold prcia

Jdro

UKAD ROZRODCZY /131

Cewka moczowa Gruczoy Cowpera

.s I

Ciaa jamiste Ciato gbczaste

Zod

Zod

Ciaa jamiste Cewka moczowa Ttnica Ciao gbczaste

. Gruczo Cowpera

, . Moczowd Wzgrek nasienny, ujcia przewodw Pcherzyk nasienny wytryskowych /. ,<\ _ I

Narzdy rozrodcze
Narzdy rozrodcze kobiety i mczyzny dziel si na dwie czci - zewntrzne i wewntrzne. Gonady u mczyzn s reprezentowane przez jdra, a u kobiet przez jajniki. W okresie dojrzewania gruczoy pciowe zaczynaj rosn i staj si aktywne pod wpywem hormonw gonadotropowych wytwarzanych w przysadce. Hormony na zmian stymuluj wytwarzanie hormonw pciowych: testosteronu lub androgenw u mczyzn i estrogenu lub progesteronu u kobiet. Hormony pciowe przyczyniaj si do rozwoju genitaliw, jak rwnie drugorzdnej cechy pciowej, takiej jak rozrost krtani u mczyzn (ktry prowadzi do zmiany gosu) czy pierwszej miesiczki, czyli menarche u kobiet. Mczyni Mskie narzdy pciowe skadaj si z prcia i moszny, ktre znajduj si na zewntrz organizmu, oraz gruczo"'m^Kjkcwcgo, pcherzykw nasiennych i drg wydalania nasienia umieszczonych wewntrz jamy miednicy. Mski ukad rozrodczy ma za zadanie wytwarza nasienie i wprowadza je do ciaa kobiety. Prcie skada sie z centralnego kanau - cewki moczowej - przez ktry przechodzi mocz w trakcie oprniania pcherza (oddawanie moczu lub mikcja), lub przez ktry przesuwa si nasienie w czasie stosunku pciowego. Cewka moczowa czy pcherz, gdzie jest gromadzony mocz, z otworem znajdujcym si na kocu prcia (ujcie cewki). Nasienie pynie w kierunku cewki moczowej podczas stosunku pciowego przez par kanaw zwanych nasieniowodami. Z nich dostaje si do cewki przewodami wytryskowymi, ktre cz si z ni zaraz po opuszczeniu pcherza. Ciasny piercie minia przy otworze czcym pcherz z cewk moczow utrzymuje przejcie zamknitym, tak e mocz wydostaje si tylko wtedy, kiedy tego chcemy. Prcie jest zazwyczaj wiotkie i zwisa przed moszn, pomarszczonym woreczkiem, ktry kryje jdra. Jego dugo waha si od 6 do 12 centymetrw. Kiedy jest pobudzone seksualnie, staje si sztywne i wyprostowane i przy tym zwykle lekko skierowane ku grze. Jego dugo wynosi wtedy od 10 do 20 centymetrw. Jego koniuszek - od jest najbardziej wraliwym miejscem. Wgbienie za odzia to rowek zaodny; gwna dugo Powyej: Szczegowy obraz prcia (na grze) przedstawiajcy wszystkie jego czci. Ilustracja w rodku jest przekrojem poprzecznym trzonu prcia i pokazuje trzy grupy tkanek odpowiedzialnych za wzwd. Dolna ilustracja pokazuje przekrj poduny prcia, w ktrym cewka moczowa jest wyranie widoczna. prcia to trzon, a odcinek, ktrym prcie czy si z podbrzuszem, nazywamy korzeniem. Erekcja Wiksza cz prcia skada si z trzech cia odpowiedzialnych za erekcj. Obszary te s zaopatrzone w gst sie naczy krwiononych. Kiedy mczyzna jest podniecony seksualnie, ilo krwi napywajcej do tych obszarw wzrasta przy rwnoczesnym powstrzymywaniu przed odpywem. Przekrwienie wydua, pogrubia i usztywnia prcie, przyczyniajc si jednoczenie do jego podnoszenia w chwili, gdy cinienie wewntrzne wzrasta. Po wytrysku nasienia i po ustpieniu podniecenia seksualnego przepyw krwi zmniejsza si do poziomu normalnego, a z chwil odpynicia dodatkowej krwi

132/UKAD ROZRODCZY Jdro i droga nasienia

Misie dwigacz jdra

Powrzek nasienny - Nasieniowd Nasieniowd Ttnica jdrowa Najdrze Jdro Najdrze Zrazi ki jdra Moszna

rdjdrze

Jdro

Moszna

Powyej: Jdra skadaj si z cewek nasiennych krtych, w ktrych wytwarzane s plemniki, i komrek rdmiszowych jdra, ktre produkuj mski hormon testosteron. Nasienie jest przetrzymywane w najdrzach, ktre opuszcza nasieniowodami tu przed ejakulacj. Schemat w ramce pokazuje, w jaki sposb jdra s poczone z prciem.

(powodujcej wzwd) prcie wraca do swojego zwiotczaego stanu. Napletek i od Delikatna od jest chroniona przez luny pat skry zwany napletkiem. Wraz z powikszaniem si prcia w trakcie wzwodu zwija si do tyu, tak aby pozostawi odsonit od, wystawiajc j w ten sposb na bodce, doprowadzajce do orgazmu. Skra na odzi i napletek wytwarzaj tust wydzielin zwan mastk, ktra dziaa jako substancja nawilajca uatwiajca przesuwanie napletka po odzi. Wane jest, aby zmywa j regularnie - u niektrych mczyzn mastka ma tendencje do gromadzenia si, tworzc papk o serowatej konsystencji i nieprzyjemnej woni; moe ona spowodowa pieczenie

V.

UKAD ROZRODCZY /133

lub zakaenie napletka - typowe objawy zapalenia odzi. Powtarzajce si lub stae zapalenie odzi jest czasami powodem do przeprowadzenia obrzezania, ktre zwykle jest wykonywane ze wzgldw spoecznych lub religijnych. Jdra Normalny mczyzna posiada dwa jdra, ktre rozwijaj si w zarodku z fadu tkanek znajdujcych si na tylnej cianie brzucha. Kiedy jdra s uformowane, wdruj stopniowo w d wewntrz brzucha, tak e w momencie narodzin kade z jder zwykle znajduje si ju w docelowym miejscu, czyli w mosznie. Dziaania jder s dwutorowe. Po pierwsze s miejscem wytwarzania nasienia, gdzie kady plemnik zawiera wszystkie informacje genetyczne konkretnego mczyzny. Po drugie jdra zawieraj komrki, ktre wytwarzaj mski hormon pciowy testosteron, odpowiadajcy za rozwj takich cech charakterystycznych, jak: porost wosw na twarzy i tuowiu, obnienie wysokoci gosu i typowy rozkad tuszczu. Funkcje te s realizowane przez dwa zupenie oddzielne zestawy komrek wewntrz kadego z jder. Jdra maj ksztat owalny. Z tyu kadego z nich jest przytwierdzony organ w ksztacie dugiego przecinka, zwany najdrzem. Najdrze skada si z szeregu mikroskopijnych kanalikw zbierajcych nasienie z jder. Kanaliki cz si razem, tworzc jeden kana zwany nasieniowodem, ktry przenosi nasienie w kierunku podstawy pcherza. Wszystkie te struk-

Poniej: Przedstawione postacie mskie wyszczeglniaj 5 etapw fizycznego rozwoju chopca i podkrelaj wygld i rozwj drugorzdnej cechy pciowej owosienia onowego. Interesujce jest przeledzenie rnic w proporcjach prcia i moszny wzgldem siebie w okresie od dziecistwa do dojrzaoci. Mona rwnie zauway stopniow zmian w ksztacie ciaa.

I,

t
\

.tt <

T "

134/UKAD ROZRODCZY Jak dojrzewa plemnik

Akrosom czapeczka na gwce plemnika ' A

Moszna

Jdro

Cewki nasienne krte

Cewka nasienna krta Plemnik- produkt kocowego etapu podziau komrki Spermatyda - po drugim etapie podziau komrki Spermatocyt- po pierwszym etapie podziau komrki Spermatogonia - komrka plemnikotwrcza

tury, z wyjtkiem nasieniowodu, s bardzo mae. Kade jdro jest zawieszone w mosznie za pomoc powrzka nasiennego skadajcego si gwnie z nasieniowodu, ttnicy jdrowej i splotu ylnego tworzcego y jdrow. Struktury te s otoczone piercieniem minia zwanego dwigaczem jdra. Powrzek nasienny suy dwm celom: po pierwsze zaopatruje jdra w krew, po drugie odprowadza nowo utworzone nasienie z jdra. Plemnik Plemnik jest msk komrk rozrodcz. Jego jedynym celem jest dokonanie zapodnienia poprzez zespolenie z komrk esk, czyli jajem. Kady plemnik o dugoci okoo 0,05 milimetra ma ksztal 1 kijanki. Skada si z trzech gwnych czci: gwki, czci rodkowej i ogona. Przd gowy, czyli akrosom (czapeczka na gwce plemnika),

zawiera specjalne enzymy umoliwiajce nasieniu przenikanie w gb jaja w celu dokonania zapodnienia. Cz rodkowa (wstawka) zawiera struktury zwane mitochondriami, ktre przechowuj energi potrzebn plemnikowi w jego drodze do jaja. Jedyn funkcj ogona (witki) jest napdzanie plemnika, co osiga, poruszajc si ruchem falujcym, wytwarzajc przy tym prdko okoo 3-3,5 milimetra na minut. Nasienie skada si z licznych substancji chemicznych i materiau genetycznego - chromosomw, ktre przenosz kopi kodu genetycznego ojca. Plemnik przekazuje informacje genetyczne okrelajce pe dziecka. Wytwarzanie nasienia Wytwarzanie plemnikw wymaga temperatury okoo 3C niszej ni temperatura pozostaych czci ciaa. W rezultacie

Powyej: Od okresu dojrzewania mczyzny nasienie jest stale produkowane w kanalikach nasiennych. Aby sta si plemnikiem, podstawowe komrki plemnikowe przechodz przez trzy etapy podziau komrki (zobacz zblienie), zanim przejd przez kanaliki do najdrza. gdzie s przechowywanie. Normalny, dojrzay plemnik (powyej na prawo) ma gwk, wstawk i witk.

UKAD ROZRODCZY/135
proces ten przebiega poza organizmem w mosznie. Otaczajce tkanki pomagaj regulowa temperatur jder wewntrz moszny poprzez podciganie ich do gry w przypadku zimna bd zwikszanie zaopatrzenia naczy krwiononych, co rozprasza ciepo, kiedy temperatura staje si zbyt wysoka. Wytwarzanie plemnikw w iloci od 10 do 30 miliardw miesicznie ma miejsce w kanalikach nasiennych w jdrach. Nowo utworzone plemniki przechodz nastpnie przez te kanaliki do najdrzy, ktre s ulokowane za jdrami. Najdrze suy jako magazyn i miejsce rozwoju, plemnik bowiem potrzebuje od 60 do 72 godzin na osignicie penej dojrzaoci. Najdrze moe by oprniane przez trzy albo cztery wytryski nasienia w cigu 12 godzin, a ponowne napenienie zajmuje mu okoo 2 dni. Jeli ejakulacja nie ma miejsca, nasienie rozpada si i jest ponownie wchaniane. Ejakulacja (wytrysk nasienia) Zanim nastpi ejakulacja, nasienie przesuwa si wzdu nasieniowodw, dwch kanaw czcych jdra z gruczoem krokowym, do dalszego, wikszego obszaru magazynowania - baki nasieniowodu. Tutaj sperma otrzymuje wydzielin z pcherzyka nasiennego - dwch skrconych kanaw przylegych do baki. Wydzielina, zwana pynem nasiennym, pobudza ruchliwo - zdolno do spontanicznego poruszania si - plemnikw i pomaga im przetrwa w wydzielinie z pochwy. Gruczo krokowy, przez ktry przechodzi nasienie podczas wytrysku, wytwarza niewielk ilo podobnej wydzieliny dajcej nasieniu pen ruchliwo. W chwili ejakulacji sperma i pyn nasienny s wypchnite z baki przez przeNasieniowd

Pooenie gruczou krokowego

Odbytnica Pcherzyk nasienny

. j * - drj.vqfK'<:<. '.owy

Prucie J

Powyej: Widok z boku ukazujcy gruczo krokowy i jego pooenie w odniesieniu do innych organw. Zblienie wyraniej pokazuje jego uoenie w stosunku do pcherza moczowego. Zauwa pozycj nasieniowodu i moczowodu.

wd wytryskowy do cewki moczowej seri skurczw miniowych. Jeli nasienie zostao wytrynite w pochwie kobiety, wdruje tak szybko, jak potrafi przez szyjk do jamy macicy, gdzie toruje sobie drog do jajowodu. Wanie w tym miejscu moe mie miejsce zapodnienie pod warunkiem, e plemniki napotkaj jajeczko. Gruczo krokowy Gruczo krokowy jest struktur w ksztacie orzecha woskiego, waciw tylko mczyznom. Umiejscowiony jest pod pcherzem i otacza cewk moczow. Gruczo produkuje pyn, ktry miesza si z plemnikami, tworzc cz pynu nasiennego. Chocia dokadna funkcja tego gruczou nie jest jasna, uwaa si, e jednym z jego zada jest wspomaganie utrzymania aktywnoci plemnikw, tak aby zapodnienie atwiej przebiegao. Jego miejsce w organizmie powoduje, e problemy z nim zwizane czsto dotycz funkcjonowania pcherza moczowego. Dolegliwo ta jest czciej spotykana u starszych mczyzn.

Poniej: Rysunek pokazuje badanie odbytu. Jest to prosta metoda badania lekarskiego uywana do sprawdzenia stanu gruczou krokowego w przypadku wystpowania jakichkolwiek problemw.

136 / UKAD ROZRODCZY Budowa sromu

wiadaj na pobudzenie seksualne: wargi sromowe mniejsze posiadaj tkanki jamiste zwane opuszkami przedsionka, ktre czsto powikszaj si w czasie stosunku, a gruczo Bartholina uaktywnia si. Istniej dwie pary gruczow zwizanych ze sromem. Pierwsza to gruczoy Skene'go, ktre znajduj si zaraz pod echtaczk i wydzielaj pyn alkaliczny zmniejszajcy naturaln kwasowo sromu. Druga, wiksza para znajduje si na dnie przedsionka. S to gruczoy Bartholina, ktre wydzielaj pyn w czasie, kiedy kobieta jest podniecona seksualnie, tak e wejcie do pochwy staje si wilgotne, przez co moe atwiej przyj prcie. Gruczoy te - zwykle wielkoci groszku - nie s wystajce. Mog jednak dosy atwo ulega zakaeniom wenerycznym i innym, stajc si obrzmiae, czerwone i wraliwe na ucisk. Zapalenie gruczow Bartholina wymaga leczenia antybiotykami. W niektrych przypadkach w jednym z gruczow moe utworzy si ropie Bartholina, co moe wymaga nacicia i uwolnienia ropy.

Wzgrek onowy

Napletek echtaczki echtaczka -Wdzideko echtaczk Wargi mniejsze

,

"Wargi wiksze "Przedsionek Bona dziewicza

Pochwa

Krocze -Odbyt

Pochwa

Kobiety W celu zapodnienia ukad rozrodczy kobiety musi nie tylko otrzyma nasienie, lecz rwnie wyprodukowa jajeczko, ktre, jeli jest zapodnione, musi utrzyma, aby zarodek mg si rozwija. Zewntrzne eskie narzdy pciowe to echtaczka i wargi, ktre razem nosz nazw sromu. Najwiksz czci sromu s dwie pary warg. Zewntrzne wiksze skadaj si z grubych fadw skry, ktre zakrywaj i ochraniaj pozostae czci. Staj si ciesze u podstawy, gdzie cz si z kroczem. U szczytu wargi zewntrzne cz si ze skr i owosieniem na podcice komrek tuszczowych, ktre zakrywaj ko onow albo wzgrek onowy, czsto okrelany jako wzgrek Wenery. Do wewntrz od warg wikszych znajduj si wargi sromowe mniejsze. cz si na szczycie i tworz ochronny napletek nad wraliw echtaczk, dzielc si na fady, ktre j otaczaj. Ochraniaj rwnie ujcie cewki moczowej. Obszar midzy wargami mniejszymi tworzy przestrze nazwan przedsionkiem pochwy. Zanim kobieta staje si aktywna seksualnie, przedsionek jest oddzielony od pochwy bon zwan bon dziewicz. Rni si ona w ksztacie, rozmiarze i gru-

Powyej: Usytuowany przy wejciu do pochwy srom skada si gwnie z zewntrznych i wewntrznych warg. Tworz one fady skry, ktre pokrywaj i osaniaj wraliwe wntrze razem z gwnym narzdem podniecenia seksualnego - echtaczk. boci. Strzpki skry, jakie wiele kobiet ma powyej przedsionka, s pozostaociami bony dziewiczej i s okrelane jako strzpki po bonie dziewiczej. U swego koca wargi mniejsze cz si, tworzc wdzideko warg sromowych, ktre czsto ulega rozerwaniu podczas porodu. echtaczka i gruczoy echtaczka jest w zasadzie podobna w budowie do prcia, nawet do tego stopnia, e posiada oson z warg sromowych mniejszych, odpowiednik napletka, i mae, czce pasmo zwane wdzidekiem. Jest to gwnie organ podniecenia seksualnego. echtaczka jest niezmiernie wraliwa, a przy jej pobudzeniu gbczaste komrki napeniaj si krwi, doprowadzajc do erekcji. Pocieranie echtaczki w stanie wzwodu przez prcie w czasie stosunku albo innymi rodkami zwykle doprowadza do orgazmu. Inne czci sromu rwnie odpo-

Pochwa jest kanaem, ktry prowadzi ze sromu do macicy. Podczas ycia kobiety pochwa przechodzi kilka zmian. Pochwa dziecka jest oczywicie mniejsza ni dorosej kobiety. Wycika ciany pochwy jest ciesza u dziecka i u kobiety po menopauzie ni u kobiety w okresie zdolnoci do rozmnaania. Zmiany te s w duym stopniu uzalenione od grupy hormonw, zwanych estrogenami, wydzielanych przez jajnik. Pochwa odgrywa wan rol podczas stosunku pciowego i porodu. Jej funkcja podczas porodu jest stosunkowo bierna, kiedy pochwa tworzy doln cz kanau porodowego i jest zdolna do otwierania si, tak aby umoliwi rodzenie dziecka. Stosunkowo niedawno zaczto rozumie niektre zmiany, jakie zachodz w pochwie podczas stosunku pciowego. Budowa pochwy Pochwa ma dugo 7-9 centymetrw i jest otoczona przez tkank wknist i miniow, ale wyciean warstw komrek zwanych nabonkiem paskim. ciany pochwy normalnie s zapadnite, stykaj si z sob i s znacznie pofadowane. Waciwo ta uatwia pochwie rozciganie si podczas stosunku albo porodu. Cewka moczowa ley na przedniej cianie pochwy, a odbytnica na grnej 1/3 jej ciany tylnej. Ujcie pochwy ley do tyu od ujcia cewki moczowej w przedsionku pochwy. Pomidzy sromem a odbytem znajduje si okolica zwana kroczem. Grne zakoczenie pochwy nosi nazw sklepienia. Obejmuje ono doln (albo pochwow) cz szyjki macicy. Sklepienie jest najgbsze w czci tylnej, tam te zazwyczaj jest deponowane nasienie podczas stosunku pciowego.

UKAD ROZRODCZY/137
W okresie reprodukcyjnym wydzielina pochwy jest lekko kwana. Ma to wpywa na zahamowanie rozwoju szkodliwych bakterii w pochwie, ale w okresie przedpokwitaniowym i po menopauzie pochwa staje si lekko zasadowa. W takich warunkach bakterie mog si rozwija i czasami przyczynia do wywoania blu w pochwie oraz uczucia dyskomfortu - zjawisko zwane zanikowym zapaleniem pochwy. ciany pochwy s dobrze zwilone wydzielinami z kanau szyjki macicy i gruczow Bartholina. Podczas stosunku wydzielina przecieka rwnie przez nabonek do wiata pochwy. Pewna ilo wydzieliny z pochwy jest normalna u kobiet, a jej ilo wzrasta podczas owulacji i podniecenia seksualnego. Hymen, zwany rwnie bon dziewicz, nosi t nazw na cze greckiego boga maestwa Hymena. Bona dziewcza nie ma adnych znanych funkcji fizjologicznych, ale zyskaa due znaczenie w prawie wszystkich kulturach jako oznaka dziewictwa. Bona moe wystpowa w rnych ksztatach i rozmiarach i nie ma sytuacji, w ktrych moe by wiarygodnym dowodem niewinnoci. Bona jest zwykle cienka i sitowata i moe by atwo uszkodzona podczas duego wysiku fizycznego, np. biegania czy jazdy konnej. Intensywny petting, masturbacja albo wkadanie tamponu moe rwnie spowodowa jej rozerwanie. Mimo i stan bony nie jest dowodem dziewictwa, to jednak bardzo czsto jest ona po raz pierwszy przerywana podczas stosunku pciowego. W przeciwiestwie do obiegowej opinii, nietknita bona dziewicza nie zapobiega ciy. Plemnik, ktry kontaktuje si z obszarem rozrodczym genitaliw, moe wnikn przez szczelin w bonie dziewiczej i przej dalej w gr pochwy, na przykad w wyniku intensywnego pettingu. Czynnoci pochwy Podczas podniecenia seksualnego organy rozrodcze, szczeglnie wargi mniejsze i dolna cz pochwy, staj si przekrwione, a ilo wydzieliny z pochwy wzrasta. W czasie orgazmu minie miednicy, wczajc te okalajce pochw, mimowolnie kurcz si. Jeli kobieta jest szczeglnie niecierpliwa podczas stosunku, minie otaczajce pochw przechodz w stan skurczu. Sprawia to, e pochwa jest wsza, a seks bolesny. Zaburzenia te s nazwane pochwic i mog by leczone przez lekarza seksuologa, ale czsto leczenie trwa wiele miesicy, zanim kobieta w peni moe cieszy si seksem. Po prawej: Pochwa jest mocnym, uminionym kanaem usytuowanym pomidzy macic i sromem. Pofadowana budowa nadaje jej zadziwiajc elastyczno potrzebn przy porodzie. Macica skada si z dwch gwnych czci: trzonu narzdu oraz szyjki macicy i jest zdolna do przechodzenia znacznych zmian podczas okresu reprodukcyjnego kobiety. Od okresu dojrzewania do menopauzy luzowka macicy rozwija si kadego miesica, aby dostarczy poywienie dla zapodnionego jaja. Jeli jajeczko nie zostanie zapodnione, wwczas luzwka macicy jest wydalana podczas menstruacji i powoli odbudowywana podczas nastpnego cyklu miesiczkowego. Szyjka macicy ma ksztat cylindra, a jej dolna cz wchodzi do pochwy. Szyjka jest duga na okoo 2,5 centymetra i ma cienki kana biegncy wzdu niej, ktry uchodzi do jamy macicy powyej i do pochwy poniej. Jeli woy palec do pochwy, szyjka jest wyczuwalna jako may doeczek. U kobiety, ktra nie rodzia dzieci, ujcie macicy jest okrge i do mae. W czasie porodu rozciga si, aby umoliwi przejcie dziecka, a po poro-

Macica

dzie zmienia swj ksztat na szczelin z otworem w ksztacie krzya. W czasie ciy macica powiksza si, umoliwiajc wzrost podu, rwnoczenie chronic go i karmic. W tym samym czasie due wkna mini s powstrzymywane przed skurczami. Macica zmienia swoj rol, kiedy pd jest dojrzay. Zaczyna wtedy kurczy si w celu otwarcia szyjki i umoliwienia dziecku i oysku wyjcia na zewntrz. Nastpnie macica mocno si zwa, tak aby zamkn due naczynia krwionone, ktre zaopatryway oysko. Po porodzie szybko powraca do poprzedniego stanu i jest gotowa do przyjcia nastpnego zapodnionego jajeczka. Rzadko odnotowuje si sytuacj, aby nastpio to wczeniej ni 36 dni po porodzie. Macica zdaje si nie peni niemal adnej funkcji przed okresem dojrzewania i po menopauzie, kiedy to posiadanie dziecka byoby dla kobiety nieodpowiednie psychicznie i fizycznie.

Budowa pochwy
Jajowd Macica Jajnik

Szyjka macicy

Minie -

Pochwa

Przedsionek

Srom

138 / UKAD ROZRODCZY

Po urodzeniu

W wieku 4 lat

Po menopauzie

Po urodzeniu dziecka

Naturalne zmiany macicy

Po lewej: Pd pci eskiej przezywa przyspieszony wzrost macicy podczas ostatnich dwch miesicy przed porodem prawdopodobnie z powodu obecnoci duej iloci hormonw matki. W cigu pierwszych dni po narodzeniu macica noworodka kurczy si i pozostaje w tym stanie a do roku lub dwch przed pierwsz miesiczk, gdy jajniki zaczynaj wytwarza hormony. Kiedy dziewczyna ma okoo 1 5 lat, osiga rozmiar macicy dorosej kobiety. Cia powiksza macic, ktra kurczy si ponownie po menopauzie. Macica dorosej kobiety nie bdcej w ciy jest zwykle przechylona do przodu pod ktem 90 - jej uminione ciany s grube, a jama jest jedynie szczelin. W czasie ciy ciany powikszaj si w znacznym stopniu, tak aby utrzyma pd i worek owodniowy.

Jajowd Jajnik

Pc heiz moczowy

Pochwa

Macica dorosej kobiety Macica przy zaawansowanej ciy Wszystkie zmiany w funkcjonowaniu macicy s kierowane przez hormony wydzielane przez przysadk i jajniki oraz podobne substancje, zwane prostaglandyn, ktre s wytwarzane w tkankach macicy. Sposb, w jaki substancje te oddziaywuj na siebie, wci nie jest cakowicie zrozumiay. Pozycja macicy U dorosej kobiety macica jest narzdem o rozmiarze i ksztacie zblionym do gruszki i znajdujcym si wewntrz miednicy. Wski koniec gruszki jest rwnowany z szyjk macicy, ktra wsuwa si do pochwy, a pozostaa cz tworzy trzon macicy. Jest on poczony z jajowodami, ktre przenosz co miesic jajeczko uwalniane przez jeden z dwch jajnikw. W ten sposb macica tworzy cz kanau pomidzy jam brzuszn i rodowiskiem zewntrznym. Istnieje specjalny mechanizm, ktry zabezpiecza rozwj zakae przenoszonych t drog do jamy brzusznej. Po pierwsze, wycika macicy jest wydalana, kiedy kobieta przechodzi miesiczk, po drugie, szyjka macicy wydziela zabezpieczajce przeciwciaa, a naturalna kwasowo pochwy powstrzymuje rozwj szkodliwych bakterii. Przd macicy opiera si na pcherzu, a ty ley niedaleko odbytnicy. Macica jest normalnie podtrzymywana wewntrz miednicy przez minie, zwane miniami dna miednicy, a od strony ciany bocznej, tylnej i przedniej za pomoc pasm tkanki cznej, ktre s przytwierdzone do szyjki macicy. Podczas ciy macica powiksza si, ale do 12 tygodnia moe by wyczuwalna tylko wewntrz jamy brzusznej nad spojeniem onowym. W okresie okoo 38 tygodnia zwykle dosiga otworu dolnego klatki piersiowej, a po blisko 2 tygodniach od urodzenia wraca do stanu sprzed porodu. Po menopauzie macica kurczy si. Rnice w rozmiarach s kontrolowane przez wydzielanie hormonw pciowych, ktre rwnie zarzdzaj postaci luzwki macicy. Podczas pierwszej poowy cyklu miesiczkowego luzwka zwiksza swoj grubo a do czasu, kiedy zostaje uwolnione jajeczko. Nastpnie przestaje rosn, za to rozpoczyna wydzielanie substancji bogatych

w skadniki odywcze, aby umoliwi pniejszy wzrost jajeczka (w sytuacji gdy jest ono zapodnione). Jeli nie dochodzi do zapodnienia, luzwka jest zuszczana i wydalana w czasie menstruacji. Jajniki s czci ukadu rozrodczego kobiety i ich zadaniem jest wytwarzanie i wypuszczanie dojrzaych jajeczek. W momencie, kiedy jajeczko zostaje zapodnione przez plemnik, rozpoczyna si nowe ludzkie ycie. W okresie od pierwszej miesiczki do menopauzy normalne jajniki wytwarzaj jedno jajeczko kadego miesica. S one rwnie istotn czci ukadu hormonalnego organizmu. Jajniki to dwa szarorowe narzdy ksztatu migdaowatego, kady o dugoci 3 i gruboci okoo 1 centymetra. Znajduj si w miednicy, jamie organizmu ograniczonej przez koci miedniczne, i le rwnolegle po bokach od macicy. Kady jajnik jest utrzymywany przez mocne, elestyczne wizada. Nad kadym jajnikiem znajduje si otoczone strzpkami ujcie brzuszne jajowodu, ktre otwiera si do jamy otrzewnej. Chocia

Jajniki

UKAD ROZRODCZY/139
znajduj si blisko siebie, nie ma bezporedniego poczenia pomidzy jajnikami a ujciami jajowodw. U dojrzaej kobiety jajniki maj guzowaty wygld. Mona to zaobserwowa, ogldajc ich budow wewntrzn pod mikroskopem. Jajniki pokrywa warstwa komrek nazwanych nabonkiem pciowym. Wanie z tych komrek znajdujcych si na krawdzi jajnikw jest tworzone jajeczko. Mona dostrzec tysice niedojrzaych jajeczek, kade w okrgej obudowie, czyli pcherzyku jajnikowym, skupione niedaleko brzegu jajnika. Znacznie lepiej widoczne s pcherzyki jajnika zawierajce jajeczka w rnych stadiach dojrzewania. W trakcie powikszania si tych pcherzykw i po uwolnieniu jajeczek wytwarzaj one na powierzchni jajnika charakterystyczne guzy. rodek jajnika jest wypeniony elastyczn tkank wknist, ktra dziaa jako podpora dla zawierajcej pcherzyki warstwy zewntrznej. Owulacja Pod mikroskopem dojrzewajce pcherzyki jajnika mog wyglda jak mae pieczki zawierajce niewielkie skupisko komrek. W centrum tego skupiska znajduje si komrka jajowa w swojej ostatecznej formie dojrzewania. Kiedy pcherzyk i jajeczko s dojrzae, komrki na krawdzi pcherzyka pozwalaj na uwolnienie jaja. Dokadny przebieg tego procesu jest nadal tajemnic. Jajeczko jest nastpnie unoszone przez strzpki jajowodu do jego ujcia brzusznego. Oprcz swojej roli producenta jajeczek jajniki rwnie dziaaj jako gruczoy hormonalne. Pracuj pod kontrol przysadki znajdujcej si w podstawie mzgu. Przysadka najpierw wytwarza hormon zwany folikulotropowym (FSH), ktry z krwi jest przemieszczany w stron jajnikw. FSH pobudza rozwj pcherzykw jajnikowych oraz powoduje wydzielanie hormonu - estrogenu. Pod wpywem estrogenu wycika macicy pogrubia si, przygotowujc do przyjcia zapodnionego jajeczka. Estrogen pobudza rwnie budow substancji biakowych oraz prowadzi do zatrzymywania pynw. Po dojrzeniu i pkniciu pcherzyka jajnikowego kolejny hormon przysadkowy, hormon luteinizujcy (LH), zaczyna dziaa, wywoujc rozwj ciaka tego w pustym pcherzyku. (Ciako te pomaga zaj w ci.) Z kolei ciako te wytwarza i wydziela wasny hormon, progesteron. Jeli jajeczko nie jest zapodnione w cigu dwch tygodni, ciako te kurczy si, produkcja progesteronu zanika i wycika macicy jest zuszczana i wydalana w czasie comiesicznej menstruacji. Wwczas produkcja FSH zaczyna si od nowa i cay cykl jest powtrzony. Jeli jednak jajeczko zostao zapodnione, wwczas ciako te kontynuuje swoj prac a do momentu uksztatowania si

Poniej: Jajniki s pokryte warstw komrek. Komrki, ktre maj przeksztaci si w jajeczka, przechodz do wntrza jajnika, gdzie s otaczane bon pcherzyka. Kadego miesica dojrzewa jeden pcherzyk, ktry nastpnie pka na powierzchni jednego z jajnikw i jest oprniany. W przypadku zapodnienia, ciako te, ktre rozwija si z pcherzyka po uwolnieniu jajeczka, ronie i wydziela hormon, ktry podtrzymuje ci.

Pooenie, budowa i funkcjonowanie jajnikw

Jajowd Odywiajce naczynia krwionone Ciako biakowe (obumare ciako te)

Jajnik Macica

BJ

L B B B B B B r ^^ Bf Bj Bj BJ

Komrka jajowa

oyska.

Dojrzaa komrka jajowa

- Rozwijajce si ciako te Dojrzale ciako te

Menstruacja
Rozwj jajnika jest w duej mierze zakoczony do czasu, kiedy pd w macicy ma 3 miesice, ale przed okresem dojrzewania nastpi jeszcze kilka wikszych zmian. W czasie kiedy eskie niemowl rodzi si, jego jajniki zawieraj razem od 40 do 300 tysicy pcherzykw jajnikowych pierwotnych, a kady z nich posiada niedojrzae jajeczko. Jednak najwyej okoo 500 z nich bdzie w ogle uwolnionych i prawdopodobnie nie wicej ni p tuzina - jeli w ogle tyle - da pocztek ludzkiemu yciu. Kiedy jajniki po raz pierwszy zaczynaj wytwarza estrogen, nie s jeszcze zdolne do wyprodukowania dojrzaego jajeczka. Pierwsze wydzielenie estrogenu zapocztkowuje zmiany fizyczne w okresie dojrzewania, takie jak wzrost piersi, rozwj owosienia onowego czy poszerzenie bioder. Zmiany te zaczynaj si przynajmniej 1 rok przed pierwsz miesiczk i s znakiem, e estrogen zacz pobudza uwalnianie pierwszego dojrzaego jajeczka. Rozpoczcie krwawienia miesiczkowego (menstruacji) z macicy znane jako menarche - to tylko jedna z faz cyklu miesiczkowego, ktry jest kierowany przez hormony przysadki mzgowej i jajnikw. Okoo 4 lub 5 lat przed pierwsz menstruacj podwzgrze poleca przysadce wydziela hormon wzrostu. Wzrastanie osiga swj szczyt 2 lata przed pierwszym krwawieniem i maleje tu przed rozpoczciem miesiczkowania. Hormony przysadkowe rwnie skaniaj komrki znajdujce si w jajniku do wydzielania estrogenu - hormonu pciowego, ktry jest w duym stopniu odpowiedzialny za powikszenie si biustu, pobudzenie wzrostu owosienia onowego i za przebudow wy ciki macicy. Okoo 1 roku przed pierwsz miesicz-

Pierwsza miesiczka

k dziewczta mog zauway delikatne upawy z pochwy. Towarzyszy to innym zewntrznym i wewntrznym zmianom wystpujcym w czasie, kiedy dziewczyna staje si dojrzaa pciowo. Wewntrz organizmu wzrost i spadek poziomu estrogenu i hormonw przysadkowych rozpoczyna tworzenie wzoru wzajemnych oddziaywa, ktre bd utrzymyway cykl miesiczkowy. Pierwsza menstruacja pojawia si, kiedy poziom estrogenu spada, pozostawiajc wytworzon wy cik macicy bez potrzebnego wsparcia, co powoduje jej zuszczenie i wydalenie na zewntrz wraz z krwi menstruacyjn. Rozwj kobiety w okresie dojrzewania. Dziewczyna poniej posiada zarwno rozwinite owosienie tonowe, jak i wyksztacone piersi. Nie zawsze rozwj musi przebiega w takim samym tempie, dziewczyna mogaby by na trzecim etapie rozwoju piersi i tylko na pierwszym etapie rozwoju owosienia onowego.

UKAD ROZRODCZY /141 Produkcja estrogenu i rozwj jajeczka

Dzie 25/26: Ciako te rozpada si z powodu nie zajcia w ci \ Dzie 20

t
Jajnik

1 dzie miesiczki: Pcherzyk jajnikowy zaczyna si rozwija

Poziom estrogenu

Dzie 4/5: Rozwija si pcherzyk jajnikowy

D
'"

Dzie 16/17: Ciako te (pozostao pcherzyka jajnikowego) jest cakowicie rozwinite

Dzie 14: Owulacja

Dzie 12/13: Pcherzyk jajnikowy jest w peni rozwinity

Chocia pierwsza miesiczka niesie z sob ten sam rodzaj krwawienia jak pozostae cykle menstruacyjne, to jednak jajnik nie wytwarza jeszcze adnego dojrzaego jajeczka. Kilka miesicy, a nawet rok zajmuje jajnikowi dojcie do penego funkcjonowania, a modej dziewczynie osignicie penej dojrzaoci pciowej, kiedy jej ukad rozrodczy jest cakowicie rozwinity (mimo tego, musi ona jeszcze dojrze fizycznie i emocjonalnie). Cykl miesiczkowy Czas od pierwszego dnia jednej menstruacji do pierwszego dnia nastpnej jest znany jako cykl miesiczkowy. W czasie tego cyklu narzdy rozrodcze przechodz seri zmian, ktre umoliwiaj jajeczku opuszczenie jajnika i transport do macicy. Jeli jajeczko ulegnie zapodnieniu przez plemnik, bdzie odywiane przez wydzieliny z komrek wycieajcych macic a do chwili, kiedy zagniedzi si w wycice macicy i zacznie by karmione przez krew matki. Jeli jajeczko nie ulegnie zapodnieniu, wycika macicy jest wydalana z krwi menstruacyjn. Pozwala to na powstanie nowej wyciki, gotowej do przyjcia nastpnego jajeczka. Ten skomplikowany cykl dziaania jest kontrolowany przez cz w mzgu zwan podwzgrzem, ktre funkcjonuje ja-

ko zegar miesiczkowania. Mechanizm ten dziaa poprzez may gruczo zwany przedni czci przysadki, usytuowany u podstawy mzgu. Gruczo ten uwalnia kilka hormonw, z ktrych dwa s szczeglnie wane dla rozmnaania. Jeden pobudza wzrost i dojrzewanie kilku maych jajeczek w jajniku, podczas gdy drugi stymuluje uwalnianie ju dojrzaych. Jajeczka, ktre dojrzewaj podczas cyklu miesiczkowania, s otoczone przez komrki produkujce hormony. Jajeczko, razem z tymi komrkami, jest nazwane pcherzykiem Graafa. Gwnym hormonem wytwarzanym przez pcherzyk jest estrogen. Podczas cyklu zwikszona produkcja estrogenu powoduje utworzenie i rozwj gruczow w wycice macicy. Zmienia ona rwnie wydzieliny w szyjce macicy, uatwiajc plemnikom wpynicie do niej i spotkanie jajeczka. Okoo 15 dni przed wystpieniem nastpnej miesiczki przysadka uwalnia du ilo hormonu luteinizujcego, ktry (okoo 36 godzin pniej) pobudza uwalnianie jajeczka z jajnika. Jajeczko nastpnie podruje wzdu jajowodu do macicy. Zapodnienie ma zwykle miejsce w jajowodzie. Komrki jajnika, ktre utworzyy pcherzyk Graafa, przechodz teraz zmiany, polegajce na wchanianiu tuszczu.

Ilo estrogenu, ktry produkuje pcherzyk jajnikowy jest rna w kadym okresie cyklu miesiczkowego. Z pocztku pcherzyk wytwarza bardzo mao estrogenu, ale jego poziom stopniowo wzrasta, gdy rozwija si pcherzyk (A i B), i osiga szczyt w dniu 1 3. (C). W czasie owulacji (D) poziom estrogenu nagle spada. Wzrasta znowu, kiedy rozwija si ciako te, i spada po 20. dniu, chyba e jajeczko zostao zapodnione. Od tej pory funkcjonuj jako ciako te. Nadal wytwarzaj estrogen, ale teraz doczaj do tego produkcj hormonu zwanego progesteronem. Progesteron ma dwie gwne funkcje w cyklu miesiczkowym. Pierwsz jest zmiana luzu w szyjce macicy, ktry staje si zbyt gsty dla nasienia, aby weszo do macicy, drug jest sprawienie, e gruczoy wycieajce macic wydzielaj pyn, ktry ma odywia nowo zapodnione jajeczko. Jeli jajeczko nie jest zapodnione, ciako te rozpada si. Mae naczynia krwionone w tym obszarze kurcz si, komrki wycieajce macic nie otrzymuj tlenu i obumieraj. S nastpnie wydalane razem z pewn iloci krwi, gdy menstruacja i cay cykl dobiegaj koca. Wszystkie hormony uwolnione podczas cyklu mog wpyn na zegar miesiczkowania.

Zapodnienie i rozmnaanie
Zapodnienie jest poczeniem plemnika i jajeczka. Jest to zoony proces, w ktrym, aby zakoczy si sukcesem, musz by spenione rne warunki. Jeii stosunek pciowy ma miejsce mniej wicej w czasie owulacji, zapodnienie jest bardzo prawdopodobne. Mczyzna podczas ejakulacji wyrzuca okoo 400 milionw plemnikw. S one otoczone przez pyn nasienny, ktry zabezpiecza je przed kwasowoci pochwy. W chwili umieszczenia w pochwie plemniki natychmiast zaczynaj podr w gb przez szyjk macicy. Poruszaj si ywioowo, wykorzystujc swoje ogony". Niektre z plemnikw nie docieraj do celu wdrwki, lecz obumieraj w kwasowym otoczeniu pochwy. Jest to naturalny sposb zabezpieczenia przed zapodnieniem jajeczka przez uszkodzone lub niezdrowe plemniki. Zapodnienie Miliony plemnikw, ktre dotary do macicy, s odywiane przez zasadowy luz kanau szyjki macicy. Po przejciu przez jam macicy wdruj w gr jajowodu. Droga ta, okoo 20 centymetrw, zabiera im okoo 45 minut i tylko 2 tysice plemnikw moe w zasadzie przetrwa. Plemniki mog przey w jajowodzie do 3 dni gotowe do poczenia z komrk jajow, jeli owulacja bdzie miaa miejsce. Gdy jajeczko znajduje si ju w jajowodzie, natychmiast nastpuje zapodnienie. Zapodnienie jest osignite, kiedy plemnik przeniknie przez powierzchni jajeczka. Kady plemnik posiada enzym, ktry pomaga topi zewntrzn powierzchni jajeczka, tak aby uczyni atwiejszym przeniknicie pojedynczego plemnika. Kiedy jajeczko jest zapodnione, reszta plemnikw obumiera. Jajeczko i plemnik (ktry teraz odrzuci swj ogon) cz si i tworz zygot, ktra pniej zacznie dzieli si na dwie komrki. W cigu 72 godzin komrki kontynuuj podzia a do momentu utworzenia 64-komrkowej formy zwanej morul. Zapodnione jajko wdruje w cigu nastpnych 7 dni do macicy (jest to 21. dzie w 28-dniowym cyklu). W czasie tego okresu wytwarza may wystp, ktry pomaga mu zagniedzi si w wycice macicy, gdzie moe by odywiane i cia moe si rozpocz. Gdy ten proces, zwany nidacj (implantacj), jest ukoczony, koczy si rwnie poczcie. Utworzona z zapodnionego jajka blastocysta moe by teraz odywiana przez obfity dopyw krwi obecnej w wycice macicy. Po 4 dniach od momentu zapodnienia trofoblast produkuje hormon zwany ludzk gonadotropin kosmwkow (HCG), ktry informuje jajnik, e nastpio zapodnienie i ktry

Tworzenie blastocysty
Blastocysta zatopiona wwycitce macicy , ,Mrula , , .. ' z b l t a 9 r u P a komrek) Podzia zygoty Jajowd Zygota Plemnik zapladniajcy komrk jajow

Pusty pcherzyk jajnikowy /jT ' / i I | V ' s Pcherzyk Graafa

= Etapy w dojrzewaniu pcherzyka

Macica

Kosmki kosmwki (wystp z wycilki blastocysty)

Trofoblast (wycilka blastocysty) Napeniona pynem grupa komrek /

Wycika macicy

utrzymuje dopyw krwi do wyciki macicy, tak aby blastocyta moga kontynuowa swj rozwj. oysko oysko tworzy si, kiedy wyspecjalizowana cz jajka, zwana trofoblastem, zagnieda si w cianie macicy matki. Od 12. tygodnia oysko jest osobnym organem - w czasie narodzin dziecka way okoo 500 gramw i ma ksztat ciemnoczerwonego, gbczastego krka. Dwie warstwy komrek utrzymuj krenie krwi podu odzielone od krwi matki w oysku, jednak wiele substancji moe przej od matki do dziecka. Czynnoci oyska Wszystkie substancje odywcze i tlen pd otrzymuje od matki i jest zdolny do wydalenia wszystkich produktw przemiany materii z powrotem do jej ciaa. Ta istotna funkcja wymiany jest przeprowadzana przez oysko, do ktrego pd jest przytwierdzony za pomoc ppowiny. Dwutlenek wgla, substancje resztkowe i hormony przechodz od podu do matki; tlen, skadniki odywcze (proste wglowodany, tuszcze i aminokwasy) oraz hormony od matki do podu. oysko dziaa rwnie jak bariera, ktra ochrania pd przed potencjalnie

Powyej: Zapodnione jajeczko dzieli si, tworzc morul (grup komrek). Ta nastpnie dzieli si, aby utworzy blastocyst, ktra zagnieda si w wycice macicy. szkodliwymi substancjami, ale mimo to wiele lekarstw moe przej przez oysko i uszkodzi pd. Niektre z przeciwcia matki rwnie przechodz przez oysko. oysko wytwarza kilka hormonw, ktre m.in. zapobiegaj uwolnieniu innych jajeczek albo wystpowaniu miesiczek w czasie, gdy kobieta jest w ciy. Przygotowuj rwnie rozwj piersi przed majcym nastpi karmieniem oraz doprowadzaj do odkadania tuszczu na udach, brzuchu i poladkach jako przyszego rda energii. Inne hormony pobudzaj wzrost macicy i prawdopodobnie zapobiegaj jej kurczeniu si, zanim zacznie si pord. S rwnie dowody, ktre sugeruj, e ilo hormonw uwalnianych przez oysko moe by wanym czynnikiem w okrelaniu pocztku porodu. Rozwj podu Pd to nazwa okrelajc nie narodzone dziecko od chwili, kiedy da si rozpozna jako rozwijajca si istota ludzka (od

UKAD ROZRODCZY /143

okoo 2 miesicy po zapodnieniu jajeczka). Przed tym okresem rozwijajca si zygota jest nazywana zarodkiem (embrionem). Lekarz okrela pocztek ciy jako pierwszy dzie ostatniej miesiczki, a dodajc do tego 9 miesicy kalendarzowych i 7 dni podaje przyblion dat porodu. Cia jest dzielona na trzy trymestry (okresy trzymiesiczne w yciu zarodka i podu), ale zapodnienie ma miejsce midzy 10. a 14. dniem cyklu miesiczkowego (kiedy kobieta najprawdopodobniej ma owulacj i jest najbardziej podna), std cia moe si waciwie zacz podczas drugiego tygodnia pierwszego trymestru. Na tym etapie zygota skada si z pojedynczej zapodnionej komrki lub jajeczka. Przez okoo 3 dni po zapodnieniu zygota porusza si wzdu jajowodu w kierunku macicy, dzielc si cigle, tak aby utworzy ma grup komrek zwan morul. Pierwszy trymestr Przez nastpne 3 dni morula unosi si w macicy. Dzieli si na nowo, po to aby utworzy wkls bry komrek zwan blastocyst, ktra ju jest widoczna goym okiem. Tydzie 2: Blastocyst zatapia si w luzwce macicy: nazywa si to zagniedeniem (implantacj). Kosmki, wystpy z jej pokrycia, zagniedaj si w wycice macicy w celu zapewnienia wyywienia zarodka. Zewntrzna wycika blastocysty, zwana trofoblastem, rozpoczyna rozwija si w oysko. Zaczynaj formowa si komrki krwi i wytwarzane s podwaliny pod pierwsze komrki serca. Tydzie 3: Zmiany hormonalne powoduj, e luzwka macicy staje si grubsza, a krew z niej odywia blastocyst. Tydzie 4: Worek owodniowy jest ju dobrze rozwinity. Zarodek, a pniej pd bd w nim przebywa w czasie ciy w staej temperaturze wygodnie podtrzymywane i osonite przed wstrzsami w pynie owodniowym. Serce ju bije, na pocztku nieregularnie, ale wkrtce cakiem rwnomiernie i szybciej ni serce matki. Krgosup i zawizek systemu nerwowego zaczynaj si formowa w zarodku, ktry teraz ma dugo okoo 7 milimetrw. Tydzie 5: Tworz si pierwsze narzdy. Ronie poczona z krgosupem gowa, w ktrej rozwija si cewa nerwowa. Koczyny ukazuj si jako mae zawizki, a serce i krwiobieg s ju wyranie uksztatowane. oysko skada si z naczy krwiononych matki znajdujcych si w cianie macicy i naczy krwiononych podu z ppowiny. Wymiana poywienia, tlenu i substancji resztkowych ma miejsce w obszarze midzy naczyniami krwiononymi, ktre nie s poczone. Odtleniona krew (niebieska) opuszcza pd wzdu ttnic ppkowych, a nasycona tlenem (czerwona) dociera do podu poprzez y ppkow. Naczynia krwionone zarodka cz si z innymi w rozwijajcym si oysku, aby utworzy ppowin. Kosmki kontynuuj zwikszanie swej iloci, tworzc odgazienia i przytwierdzajc zarodek mocno do ciany macicy. W samym zarodku (teraz o dugoci okoo 10 milimetrw) zacz rozwija si ukad trawienny, rozpoczynajc tworzenie od odka i czci jelit. Nie ma jeszcze rozpoznawalnej twarzy, s tylko mae zagbienia na oczy i uszy. Usta i szczki zaczynaj si formowa, trwa cigy rozwj mzgu i krgosupa. Tydzie 6: Rozwj gowy przyspiesza si. Wewntrzne czci ucha i oczu nadal si tworz (te drugie s pokryte skr, ktra przeksztaci si w powieki). Mae dziurki, ktre pniej stan si nozdrzami, zaczynaj si rozwija. Mzg ma posta 3 pcherzykw. Kontynuowany jest rozwj ukadu trawiennego i moczowego, ale wtroba i nerki nie mog jeszcze funkcjonowa. Zawizki koczyn urosy i jest teraz moliwe zobaczenie zacztkw rk i stp. Pod koniec tygodnia zarodek ma dugo okoo 1,3 centymetra. Tydzie 7: oysko, przez ktre zarodek pobiera poywienie z obiegu matki i oddaje substancje resztkowe do wydalenia, jest teraz dobrze rozwinite. Jest to wany okres dla rozwoju oczu i czci ucha wewntrznego, rwnie serce bije mocniej. Nadal trwa tworzenie ukadu trawiennego, a wiele wewntrznych narzdw, chocia wci w bardzo prostym stanie, ju istnieje. Rosn puca, ale w tym momencie maj jeszcze zwart budow. Wyczuwalne s mae ruchy krgosupa, twarz nadal si tworzy i mona zobaczy zacztki ust. Koczyny rozwijaj si, powstaj stawy: biodrowy, kolanowy, ramienny i okciowy.

Anatomia oyska
Krenie krwi w oysku

Ttnice matczyne yy matczyne

Krew w przestrzeni midzy naczyniami krwiononymi matki i podu

144 / UKAD ROZRODCZY Rozwj rki

Tydzie 8: Oczy s niemal w peni rozwinite, ale cigle pokryte na wp rozwinitymi powiekami. Twarz nadal si rozwija, teraz istniej zacztki nosa. Mona zobaczy oddzielone palce u ng i rk, a koczyny s zdolne do maych ruchw. Dua w porwnaniu z reszt ciaa gowa jest pochylona w d, w stron klatki piersiowej. Pd ma obecnie okoo 4 centymetrw dugoci. Tydzie 9: Ppowina jest cakowicie utworzona i odywia system krenia podu krwi. Tworzenie wewntrznej czci ucha jest zakoczone; zaczyna si tworzy cz zewntrzna. Wszystkie gwne narzdy wewntrzne organizmu nadal si rozwijaj, a macica zwikszya rozmiary. W tym czasie pd ma okoo 4,5 centymetra dugoci. Tydzie 10: Ukad naczyniowy zapewnia krenie krwi w obrbie ciaa podu. Zacz si tworzy ukad rozrodczy, ale tylko wewntrz organizmu: zewntrzne narzdy pciowe nie s jeszcze widoczne. Twarz kontynuuje swj rozwj, a koczyny s ju wyranie uformowane wraz z malutkimi, zczonymi bon, palcami koczyn rk i stp. Ruchy s bardziej ywioowe, ale wci jeszcze nie mog by odczuwane przez matk. Pod koniec 10. tygodnia pd mierzy 5,5 centymetra dugoci. Tydzie 11: Twarz jest niemal zupenie uformowana, a powieki uksztatowane. Zaczynaj si tworzy minie, rozpocz si rozwj zewntrznych narzdw pciowych. Od tego czasu oysko jest oddzielnym narzdem, mikk podkadk tkanek. Objto pynw w worku owodniowym wzrasta pomidzy 11. a 14. tygodniem ciy. Tygodnie 12 - 14: Niemal wszystkie wewntrzne narzdy s utworzone, ale nie mog jeszcze funkcjonowa niezalenie od matki. Macica moe by teraz wyczuwalna, wzrastajc ponad komi miednicy, ale cia nie jest jeszcze widoczna.

Do szstego tygodnia ciy wypustki ramion rosYi, a pd ma zawizek rki.

W sidmym tygodniu zaczyna tworzy si zarys rki; s widoczne krawdzie palcw.

W smym tygodniu palce i kciuk z ich szerokimi poduszeczkami oddzielaj si od siebie.

Do trzynastego tygodnia poduszeczki zmniejszaj si i tworz si oyska paznokci, a do ie zaczynaj si fadowa.

Pd w 28 dniu

Pd w 24 dniu

Po prawej: Rozwj podu od trzeciego do sidmego tygodnia. W tym krtkim czasie trzykrotnie wzrasta jego wielko, a ksztat fizyczny przypomina istot ludzk.

mm

7 mm

UKAD ROZRODCZY /145

Drugi trymestr
Tygodnie 14-16: Kontynuowane jest tworzenie koczyn, a stawy s zdolne do wykonywania ruchw. Rozwijaj si paznokcie palcw stp i rk, a cay pd pokrywaj mikkie, delikatne wosy zwane meszkiem. Po 14. tygodniu oysko jest w peni uformowane, wzrost zaczyna by szybszy: pd way okoo 135 gramw i ma okoo 12 centymetrw dugoci. Po 16 tygodniach nerki zaczynaj wytwarza rozcieczony mocz. Tydzie 20: Od tej pory pd jest zdolny do wykonywania ywioowych ruchw kopania, ktre matka bdzie moga odczuwa. Minie rozwijaj si szybko, a na gowie zaczynaj rosn wosy. Pd ma okoo 21 centymetrw dugoci. Tydzie 24: Minie s niemal zupenie wyksztacone. oysko cigle si rozrasta: wszystkie potrzebne skadniki odywcze, wczajc tlen, przechodz przez nie od matki do podu, a produkty przemiany materii wracaj do obiegu matki w celu wydalenia. Krenie krwi matki i dziecka pozostaje niemal cakowicie rozdzielone. Pd nadal nie jest zdolny do egzystowania niezalenie od matki, chocia w bardzo rzadkich wypadkach dzieci urodzone przedwczenie (w tym okresie) i fachowo odywiane przez lekarzy przeyy. Waga podu wynosi 570 gramw, a dugo okoo 33 centymetrw. Tydzie 28: Jest to moment, kiedy uznaje si, e pd jest zdolny do ycia, poniewa miaby 5 procent szans na przeycie, gdyby urodzi si przedwczenie. Pokryty tust warstw, nazwan mazi podow, w celu zabezpieczenia go przed pynem owodniowym, ma teraz okoo 37 centymetrw dugoci. Trzeci trymestr Wzrost organizmu podu dorwnuje teraz rozwojowi gowy, a pd ma fizyczne proporcje dziecka. Jest jednak znacznie szczuplejszy, poniewa podskrny tuszcz jeszcze si nie rozwin. Ilo mazi podo-

U dziewiciotygodniowego podu obecne s ju wszystkie czci ciaa, chocia jeszcze nie w peni uformowane. W widocznym na zdjciu zaciemnieniu rozwin si narzdy wewntrzne. Prosz zauway malekie paluszki rk i stp.

wej wzrosa. Dugo ciaa wynosi teraz okoo 45 centymetrw, a dziecko urodzone w tym okresie ma 15 procent szans na przeycie. Tydzie 36: Do tego czasu szansa przetrwania wzrosa do 90 procent, poniewa puca s w peni uksztatowane. W wikszoci przypadkw dziecko obrcio si, aby spoczywa gow w d macicy, ale u kobiet, ktre ju rodziy, moe to jeszcze nie nastpi.
Pd w 6 tygodniu

Pd w 7 tygodniu

Pd w 5 tygodniu

10 mm

2 cm

146/UKAD ROZRODCZY
Jdra dziecka pci mskiej obniyy si do worka mosznowego, a ilo mazi podowej zwikszya si. Waga dziecka wzrasta o okoo 28 gramw dziennie. Niektre dzieci rodz sie z delikatnym meszkiem na ramionach, nogach i barkach, ktry zwykle znika w ostatnich tygodniach ciy. Pord bdzie mia miejsce w okoo 40. tygodniu, chocia niektre kobiety zaczynaj go wczeniej lub pniej od wyznaczonej daty. W chwili narodzin na ciele dziecka (z wyjtkiem oczu i ust) wci bd znajdowa si plamy mazi podowej. Dziecko bdzie miao okoo 50 centymetrw dugoci i redni wag okoo 3,4 kilograma. Poniewa pierwszy trymestr ciy jest okresem, w ktrym ma miejsce podstawowe ksztatowanie podu, wane jest, aby matka unikaa wszystkiego, co moe spowodowa wady rozwojowe podu. Zaywanie jakichkolwiek lekarstw powinno by konsultowane z lekarzem, wszystkim kobietom radzi sie rzucenie palenia i picia alkoholu zaraz po zajciu w ci. Zanim nastpi zapodnienie, kobieta powinna upewni si, e jest odporna na ryczk. Jeli nie - konieczne jest szczepienie przeciw tej chorobie. Zaraenie si ni podczas ciy moe spowodowa, e dziecko urodzi si mocno upoledzone. Wane dla matki jest odwiedzenie lekarza w pocztkowym okresie ciy w celu dokonania dokadnych bada kontrolnych oraz zadbania o przedporodow opiek. Okoo 1. tygodnia przed wystpieniem normalnej miesiczki moe mie miejsce mae krwawienie, poniewa tworz si nowe naczynia krwionone, aby odywi rosncy zarodek. Naley o tym powiadomi lekarza, podobnie jak o jakichkolwiek innych objawach. Doradzi on rwnie, jak naley stosowa diet i sprawdzi, czy jest konieczne zaywanie dodatkowych witamin i elaza, ktre mog by potrzebne w okresie ciy. Regularne badania moczu i cinienia krwi powinno si wykonywa dla upewnienia si, e matka jest zdrowa. Podczas drugiego trymestru matka bdzie czua ruchy podu, szczeglnie zaraz przed zaniciem. Jej wasny ukad krenia zmienia si wraz z postpujcym, cigym wzrostem wytwarzania krwinek. W tym okresie wiele kobiet zauway, e pije znacznie wicej pynw ni zwykle, a niektre bd musiay uzupeni niedobory elaza niezbdnego przy zwikszonej produkcji krwi. Okoo 20. tygodnia piersi s gotowe do karmienia: wiele kobiet zauwaa, e sutki wydzielaj ty pyn zwany siar. Nie dotyczy to wszystkich ciarnych - te, ktre nie zaobserwuj zjawiska, nie powinny si martwi, e ich zdolno do karmienia piersi bdzie w jakikolwiek sposb ograniczona. Na tym etapie ciy niektre matki maj niestrawno, zgag i zaparcia i mog by zmuszone do uoenia diety pod ktem tych problemw. W trakcie rozwoju ciy wzrost wagi i nacisk na narzdy wewntrzne moe spowodowa powstanie hemoroidw w odbytnicy i ylakw na nogach. Hemoroidom mona czciowo zapobiec poprzez unikanie zapar, a podranienia przez nie wywoane mog by leczone maciami lub czopkami przepisanymi przez lekarza.

Matka

Po prawej: Pd od smego do czterdziestego tygodnia ciy. W tym czasie ronie ponad 12-krotnie i dojrzewa do chwili, w ktrej moe wie wasne ycie poza macic matki. 24 tydzie 33 cm

28 tydzie 37 cm

30 tydzie 40 cm

20 tydzie 21 cm

1 6 tydzie 14 cm 1 2 tydzie 10 cm 8 tydzie 4 cm

Sownik
ACETYLOCHOLINA - neurohormon - zwizek chemiczny uwalniany z zakocze wkien nerwowych autonomicznych przedzwojowych i przywspczulnych pozazwojowych oraz niektrych zakocze w orodkowym ukadzie nerwowym; dziaa depresyjnie na serce, rozkurcza naczynia, obnia cinienie krwi, pobudza perystaltyk przewodu pokarmowego. ACTH - hormon adrenokortykotropowy - hormon polipeptydowy przedniego pata przysadki mzgowej pobudzajcy kor nadnerczy do wytwarzania glikokortykoidw. ADRENALINA - podstawowy hormon rdzenia nadnerczy uwalniany rwnie na zakoczeniach pozazwojowych wkien wspczulnych; pobudza receptory autonomicznego ukadu nerwowego, kurczy obwodowe naczynia krwionone, zwiksza cinienie krwi, przyspiesza prac serca, rozszerza oskrzela, zmniejsza wydzielanie gruczoowe, osabia ruchy jelit, rozszerza renice. ALBUMINY - biaka wytwarzane w wtrobie, gwny skadnik biakowy osocza krwi; ich rol jest przenoszenie wielu biologicznie czynnych zwizkw i utrzymywanie odpowiedniego cinienia onkotycznego. Niedobr albumin prowadzi do powstania obrzkw. ALDOSTERON - hormon sterydowy kory nadnerczy, mineralokortykosteryd; zwiksza wchanianie zwrotne jonw sodu i chloru oraz wody i wydalanie jonw potasu w kanalikach nerkowych. ALERGIA - nadwraliwo - nadmierna reaktywno na antygen, z ktrym organizm ju wczeniej si zetkn. Wystpuje uszkadzajce dziaanie reakcji immunologicznej na tkanki, co jest przyczyn takich schorze alergicznych, jak np.: astma, katar sienny, pokrzywka, choroba posurowicza itp. ATP - adenozynotrjfosforan - jeden z najwaniejszych zwizkw bogatych w energi; jest wytwarzany i magazynowany w komrkach; stanowi rdo energii koniecznej do przeprowadzenia niezbdnych reakcji chemicznych. BAKTERIE - mikroby - organizmy jednokomrkowe o rozmaitych ksztatach, dugoci kilku do kilkudziesiciu [im; liczne bakterie s chorobotwrcze (m.in. grulica, dur brzuszny, bonica); istniej te saprofity. BIAKA - podstawowe wielkoczsteczkowe skadniki wszystkich ywych organizmw; bior udzia we wszystkich zachodzcych w nich procesach; s zbudowane z aminokwaBICEPS - (ac.) dwugowy - potocznie tym mianem przyjo si okrela misie dwugowy ramienia (ac: musculus biceps brachii), cho istnieje rwnie misie dwugowy uda. Misie dwugowy ramienia naley do przednich mini ramienia. BONA - cienka warstwa substancji organicznych (bona komrkowa) lub blaszka tkanki oddzielajca struktury anatomiczne lub przestrzenie (np. bona bbenkowa, bona dziewicza, bona luzowa i in.). BONA DZIEWICZA - (ac: hymen) - cienka bona oddzielajca pochw od jej przedsionka; jest jednym z zewntrznych narzdw pciowych eskich; tradycyjnie jest uwaana za oznak dziewictwa, jednake jej obecno nie wyklucza odbywanych stosunkw pciowych, jk rwnie jej brak nie dowodzi, e miay miejsce. CEWKA MOCZOWA - (ac: urethra) - przewd odprowadzajcy mocz z pcherza na zewntrz. CHLOREK SODU - zwizek chemiczny bdcy podstawowym rdem jonw sodowych i chlorkowych w pokarmach czowieka, potocznie zwany sol kuchenn. CHOLESTEROL - podstawowy steryd syntetyzowany w organizmie czowieka, a take przyjmowany w wielu pokarmach, jest prekursorem hormonw sterydowych i kwasw ciowych; we krwi jest przenoszony z albuminami; jego poziom wzrasta w przebiegu miadycy. CHROMOSOMY - skadniki jdra komrkowego u organizmw wyszych; zbudowane z kwasu DNA i biaek; zawieraj informacj genetyczn o dziedzicznych waciwociach organizmu; ich wielko, ksztat i liczba s cechami charakterystycznymi dla gatunku; u czowieka wystpuj 23 pary chromosomw, z czego 22 pary s identyczne u obu pci (autosomy), a jedna para to chromosomy pciowe (u pci eskiej XX, u mskiej - XY). CHRZSTKA - twr zbudowany z tkanki chrzestnej; moe pokrywa powierzchnie stawowe (chrzstka stawowa) lub wystpowa w poczeniu z miniami i wizadami (np. chrzstki krtani) albo ze skr (maowina uszna). CHRZSTKA SPRYSTA - zawiera wk na spryste i kolagenowe; tworzy nagoni, inne fragmenty krtani, trbk suchow; nie podlega kostnieniu. CHRZSTKA SZKLISTA - bkitnobiaa, przezroczysta chrzstka, tworzy szkielet zarodka, nastpnie chrzstki nasadowe koci; u dorosego pokrywa powierzchnie stawowe wikszoci staww; ma zdolno kostnienia. CHRZSTKA WKNISTA twarda i wy trzymaa na zgniatanie, zbudowana gwnie z wkien kolagenowych; wystpuje w krkach midzykrgowych, pokrywa powierzchnie stawowe niektrych staww. CIAA KETONOWE - drobnoczsteczkowe zwizki chemiczne powstajce z kwasu octowego; pojawienie si ich we krwi towarzyszy le leczonej cukrzycy oraz godzeniu; nale do nich: aceton, kwas acetooctowy i hydroksymasowy. CIAKO TE - pozostao w jajniku po pcherzyku Graafa, ktry uwolni komrk jajow, tworzy si w trakcie kadego cyklu pciowego, wydziela progesteron; zanika, gdy komrka jajowa nie zostaje zapodniona, w przeciwnym przypadku przeksztaca si w ciako te ciowe. CIAO SZKLISTE - przezroczysta, bezbarwna, galaretowata substancja, wypeniajca gak oczn do tyu od soczewki. CIECZ WODNISTA - pyn wytwarzany przez ciao rzskowe, wypenia przedni i tyln komor oka. CIEMICZKA - bony cznotkankowe wypeniajce nie skostniae miejsca pocze paskich koci czaszki u noworodka, najwiksze ciemiczko przednie - zarasta midzy 12. a 18. miesicem ycia. CINIENIE TTNICZE KRWI - cinienie wywierane przez krew na ciany naczy ttniczych, wykazuje wahania zalenie od fazy pracy komr serca - cinienie skurczowe i rozkurczowe. CUKRZYCA - choroba metaboliczna objawiajca si nadmiernym poziomem glukozy we krwi, czsto uwarunkowana genetycznie. Wrd objaww dominuje wzmoone pragnienie, wielomocz i uporczywe stany ropne (czyraki); leczy si diet i podawaniem insuliny lub doustnych lekw przeciwcukrzycowych. CZASZKA - kostne rusztowanie gowy, osona mzgu, narzdw zmysw oraz pocztkowych odcinkw przewodu pokarmowego i drg oddechowych DOJRZEWANIE - pokwitanie - okres, w ktrym organizm osiga dojrzao pciow, fizyczn i psychiczn - koczy si ok. 20. roku ycia. Dojrzewanie spoeczne trwa do wieku ok. 25 lat. DNA - kwas dezoksyrybonukleinowy - materia genetyczny przenoszony z pokolenia na pokolenie; wystpuje w jdrze komrkowym jako gwny skadnik chromosomw; zbudowany z nukleotydw zawierajcych zasady purynowe (adenina i guanina) i pirymidynowe (tymina i cytozyna); odcinki DNA nazywamy genami. DWUNASTNICA - pierwsza cz jelita cienkiego o dugoci 25-30 cm. DWUTLENEK WGLA - zwizek chemiczny zawierajcy w czsteczce jeden atom wgla i dwa tlenu, powstaje w procesie spalania; w organizmie tworzy si w procesach przemian zwizkw organicznych; jest wydalany przez puca z wydychanym powietrzem. DZIEDZICZNO - dziedziczenie - przekazywanie dziecku przez rodzicw niektrych cech w materiale genetycznym.

SOWNIK/149
EGZEMA - (ac.) wyprysk - powierzchowny stan zapalny skry powstay pod wpywem czynnikw wewntrz- lub zewntrzpochodnych, czsto jako wynik reakcji alergicznych. ENZYMY - biakowe katalizatory przemian chemicznych w organizmach ywych, stanowi wikszo biaek komrki; s te wydzielane na zewntrz komrek (np. enzymy trawienne). ESTROGENY - eskie sterydowe hormony pciowe, wytwarzane przez dojrzae pcherzyki Graafa i oysko; bior udzia w regulacji cyklu miesiczkowego. GAMMA-GLOBULINY - immunoglobuliny - przeciwciaa - biaka syntetyzowane po stymulacji antygenem. Znanych jest 5 klas: IgG, IgA, lgM, IgD i IgE. W IgG zawartych jest 80% przeciwcia krwi. GENETYKA - nauka o dziedziczeniu i zmiennoci organizmw. GENITALIA - potoczna nazwa zewntrznych narzdw pciowych. GEN - odcinek DNA kodujcy uoenie reszt aminokwasowych w polipeptydzie; podstawowa, materialna jednostka dziedzicznoci zapewniajca przekazywanie cech z pokolenia na pokolenie. GLIKOGEN - skrobia zwierzca - zwizek chemiczny zbudowany z wielu czsteczek glukozy, wytwarzany w wtrobie i w miniach, peni rol magazynu" glukozy. GLUKOZA - cukier gronowy - podstawowy wglowodan krwi; gwne rdo energii; jest cukrem prostym; powstaje w organizmie w wyniku rozkadu cukrw pokarmowych (sacharozy i skrobi) oraz glikogenu; moe by wytwarzany z niektrych aminokwasw. GONADY - gruczoy pciowe: u pci mskiej jdra, u eskiej - jajniki; wytwarzaj komrki rozrodcze (gamety) oraz hormony pciowe. GRASICA - pierwotny, centralny narzd limfatyczny lecy w rdpiersiu i dolnej czci szyi; steruje komrkow odpowiedzi immunologiczn, wydziela te hormony. GRUCZO - narzd obdarzony czynnoci wydzielnicz; gruczoy zewntrzwydzielnicze maj przewody odprowadzajce wydzielin na zewntrz, wewntrzwydzielnicze wydzielaj hormony do krwi lub swego otoczenia. GRUCZOY APOKRYNOWE gruczoy zapachowe - rodzaj gruczow potowych; wystpuj w okrelonych czciach ciaa (pod pachami, w pachwinach, w okolicy odbytu i narzdw pciowych); zaczynaj dziaa w okresie pokwitania. GRUCZOY BRUNNERA - mae gruczoy luzowe w dwunastnicy. GRUCZO KROKOWY (ac: prostata) stercz - wystpuje u pci mskiej; ley pod pcherzem moczowym; obejmuje cewk moczow; wytwarza wydzielin wchodzc w skad GRUCZOY OJOWE - gruczoy skrne wydzielajce j; najczciej ich przewody uchodz do mieszkw wosowych. GRUCZOY ZOWE - mae gruczoy lece w oczodoach; wytwarzaj ciecz obmywajc przedni powierzchni rogwki i spojwk. GRUCZOY NADNERCZOWE - nadnercza - gruczoy dokrewne; lece na grnych kocach nerek; ich kora wytwarza hormony sterydowe (gliko- i mineralokortykosterydy oraz androgeny), a rdze adrenalin i noradrenalin. GRUCZOY POTOWE - gruczoy skrne wydzielajce pot; rozmieszczone prawie rwnomiernie w caej skrze - szczeglnie obficie na doniach i stopach. GRUCZOY PRZYTARCZYCZNE przy tarczyce - mae gruczoy dokrewne lece na tylnej powierzchni patw tarczycy; najczciej 4; wydzielaj parathormon podwyszajcy poziom wapnia we krwi. GRUCZOY WEWNTRZWYDZIELNICZE - narzdy wytwarzajce hormony uwalniane do krwi lub otoczenia; nie posiadaj przewodw wyprowadzajcych. GRUCZOY ZEWNTRZWYDZIELNICZE - narzdy odprowadzajce wydzielin przewodami na powierzchni skry lub bony luzowej. HEMOGLOBINA - znajdujcy si w erytrocytach czerwony barwnik transportujcy tlen do tkanek i dwutlenek wgla do puc; zbudowany z hemu i biaka - globiny, swoistego gatunkowo, a nawet osobniczo. HIPERTROFIA - (ac.) przerost - powikszenie objtoci komrek, a w nastpstwie - zoonego z nich narzdu, bez zwikszenia ich liczby, np. przerost mini u kulturystw, macicy w ciy itp. HORMONY - substancje biologicznie czynne, wytwarzane przez ywe komrki gruczoowe w ywym ustroju; wpywajce na metabolizm i nie podlegajce zuyciu jako rdo energii. HORMONY PCIOWE - wydzielane w wikszoci przez gruczoy pciowe; kontroluj czynnoci narzdw pciowych; warunkuj wytworzenie drugo- i trzeciorzdowych cech pciowych. INSULINA - hormon polipeptydowy wytwarzany w wyspach Langerhansa w trzustce; obnia poziom glukozy we krwi. JAJNIKI - gonady eskie, wytwarzaj komrki jajowe i eskie hormony pciowe; le na cianach miednicy mniejszej w jamie otrzewnej. JAJOWODY - dwa przewody czce jam macicy z jam otrzewnej; kocz si w ssiedztwie jajnikw; przechodz przez nie komrki jajowe do macicy. JAMA BRZUSZNA - dolna cz tuowia leca poniej przepony, ku doowi bezporednio przechodzi w miednic mniejsz; jest podzielona na 2 pitra - gruczoowe i jelitowe. W pitrze gruczoowym le: wtroba z drogami ciowymi, trzustka, ledziona, nadnercza, nerki, odek, cz przeyku i cz dwunastnicy. W pitrze jelitowym - pozostae czci jelita cienkiego, jelito grube i moczowody. ciany jamy brzusznej s od wewntrz pokryte otrzewn cienn. JDRA - gonady mskie; le w mosznie; wytwarzaj plemniki i mskie hormony pciowe (gwnie testosteron). JDRA PODSTAWY - 4 jdra (zgrupowania cia komrek nerwowych w orodkowym ukadzie nerwowym) lece w kresomzgowiu: jdro ogoniaste, soczewkowate, przedmurze i ciao migdaowate. JELITA - dua cz przewodu pokarmowego, przewd czcy odek z odbytem. Jelito cienkie skada si z dwunastnicy, jelita czczego i krtego; jelito grube z wyrostka robaczkowego, jelita lepego, okrnicy i odbytnicy. JELITO CZCZE - druga cz jelita cienkiego, a pierwsza jelita krezkowego; gwnym zadaniem jest wchanianie produktw trawienia. cz jelita cienkiego krezkowego, stanowi 3/5 tego jelita; jest ostatni czci przewodu pokarmowego, przez ktr przechodzi pokarm. Jelito krte uchodzi do jelita grubego na granicy jelita lepego (ktnicy) i okrnicy. JZYCZEK podniebienny - cz podniebienia mikkiego, zwisa porodkowo na granicy jamy ustnej, czci nosowej i ustnej garda. KTNIC A - jelito lepe - niewielka cz jelita grubego, przechodzi ku grze w okrnic; ley w prawym dole biodrowym; odchodzi od niej wyrostek robaczkowy, czsto mylony ze lep kiszk. KERATYNA - biako wkniste - zawiera duo bogatej w siark cystyny; wystpuje w skrze, wosach, paznokciach, wenie, rogach itp. KLATKA PIERSIOWA - grna cz tuowia leca powyej przepony, otoczona ebrami; zawiera min. puca i serce. KOMORA SERCA -jedna z dwch jam serca, pompujcych do ttnic krew, ktr otrzymuje z odpowiedniego przedsionka; prawa komora toczy krew odtlenowan do puc, a lewa wyrzuca utlenowan przez aort do caego organizmu. KOMRKA - podstawowy element strukturalny organizmu - kada komrka jest zbudowana z bony komrkowej i cytoplazmy, w ktrej znajduje si jdro komrkowe (wyjtek - erytrocyty ssakw) i organelle; komrki o podobnej budowie i czynnoci tworz tkank. KORA MZGOWA - warstwa istoty szarej pokrywajca kresomzgowie, najwysze pitro w hierarchicznej budowie ukadu nerwowego. KORTYZON - glikokortykosteryd, wytwarzany przez kor nadnerczy; nasila rozpad biaek i syntez wglowodanw z aminokwasw.

JELITO KRTE (BIODROWE) - druga

150 / SOWNIK
KO KRZYOWA - trjktna ko stanowica przedostatni odcinek krgosupa; powstaje ze zronicia si 5 krgw krzyowych; buduje tyln cian miednicy. KO OKCIOWA - jedna z 2 koci przedramienia, czy si z koci ramienn i promieniow. KO OGONOWA - ko guziczna - ostatni odcinek krgosupa, zoony ze zronitych 4 lub 5 krgw ogonowych, czyli guzicznych. KO PITOWA - najwiksza ko stopy, posiada guz tworzcy pit. KO PROMIENIOWA - jedna z 2 koci przedramienia; czy si z koci ramienn, okciow i komi nadgarstka. KO STRZAKOWA - STRZAKA atawistyczna ko w obrbie podudzia po bocznej stronie piszczeli; bierze udzia w tworzeniu stawu skokowego grnego. KO UDOWA - najwiksza ko organizmu ludzkiego; czy si z koci miedniczn stawem biodrowym, a stawem kolanowym z piszczel i rzepk. KREK MIEDZ YKRGOWY twr lecy midzy trzonami krgw; ma cz wewntrzn - jdro miadyste i zewntrzn - piercie wknisty; amortyzuje ruchy, zwiksza ruchomo krgosupa. Wysunicie si jdra miadystego potocznie jest nazywane wypadniciem dysku. KRTA - narzd lecy w szyi, powyej tchawicy, poniej nasady jzyka i koci gnykowej, do przodu od dolnej czci garda; zawiera struny (fady) gosowe, ktre s gwn czci narzdu gosu. KRYPTY LIEBERKUHNA gruczoy jelitowe - gruczoy wielkoci 0,3-0,5 mm wystpujce w bonie luzowej jelita cienkiego i grubego. KRZEPNICIE KRWI - zesp reakcji enzymatycznych i zjawisk fizykochemicznych prowadzcych do powstania skrzepu krwi. W tym zoonym procesie bior udzia osoczowe czynniki krzepnicia, w tym jony wapnia oraz trombocyty (pytki krwi). LIMFOCYTY - rodzaj krwinek biaych znajdujcych si w krwi, chonce oraz narzdach limfatycznych; peni gwn rol w odpornoci. ECHTACZKA - zewntrzny narzd pciowy eski odpowiadajcy ciaom jamistym prcia, zakoczony odzia; moe ulega erekcji. OYSKO - narzd poredniczcy midzy matk a podem w wymianie gazw oddechowych, substancji odywczych i produktw przemiany materii; jest te gruczoem wewntrzwydzielniczym. J - tuszczowa wydzielina gruczow ojowych. MACICA - wewntrzny narzd pciowy eski, ksztatu gruszkowatego ley centralnie, wzdu osi miednicy mniejszej, powyej pcherza moczowego, do przodu od odbytnicy. Jama macicy jest miejscem rozwoju zarodka i podu w trakcie ciy. MAKROFAGI - due komrki jednojdrzaste nalece do krwinek biaych; maj zdolno fagocytozy bakterii, a nawet wikszych elementw; do makrofagw zalicza si monocyty i histiocyty. MAOWINA USZNA - najwiksza cz ucha zewntrznego; zbudowana gwnie z chrzstki pokrytej z dwch stron skr; skupia fale dwikowe i przekazuje je do przewodu suchowego zewntrznego. MEJOZA - podzia redukcyjny - podzia jdrowy prowadzcy do powstania gamet o haploidalnej liczbie chromosomw; mejoza skada si z 2 kolejnych podziaw jdra komrkowego; podczas zapodnienia z 2 gamet powstaje zygota o diploidalnej liczbie chromosomw. MELANINA - ciemny barwnik wytwarzany przez melanocyty z aminokwasu tyrozyny; warunkuje zabarwienie skry; jej ilo wzrasta pod wpywem promieni ultrafioletowych (opalanie). MENARCHE - pierwsza miesiczka - wiadczy o dojrzaoci bony luzowej macicy; czsto pierwsze cykle s bezowulacyjne. MENOPAUZA - ustanie miesiczkowania w wyniku przekwitania. METABOLIZM - przemiana materii - wszystkie procesy syntezy (anabolizmu) i rozpadu (katabolizmu) odbywajce si w ywym ustroju; zapewniaj wzrost, wytwarzanie ciepa oraz dostarczenie energii wszystkim procesom yciowym. MIEDNICA - obrcz zbudowana z 2 koci miednicznych, koci krzyowej i guzicznej; zawiera w sobie tzw. miednic mniejsz, w ktrej ley pcherz moczowy, odbytnica i wikszo narzdw pciowych . MIESICZKOWANIE - okres w yciu kobiety, podczas ktrego dochodzi do cyklicznego wydalania zuszczonej bony luzowej macicy wraz z krwi; jest to zwizane ze zdolnoci rozrodcz kobiety. MISIE - twr zbudowany z tkanki misnej; ze wzgldu na rodzaj tej tkanki moe by gadki, szkieletowy lub sercowy; wszelkie ruchy s wykonywane przez minie; ruchy szkieletu zalene od woli lub mimowolne (ale wiadome) s zadaniem mini szkieletowych, a ruchy w obrbie naczy i narzdw wynikaj ze skurczu mini gadkich. MISIE GRUSZKO WATY misie szkieletowy nalecy do mini obrczy koczyny dolnej; jego skurcz powoduje obrt na zewntrz, odwodzenie i prostowanie w stawie biodrowym. MISIE POLADKOWY WIELKI - naj wikszy z mini poladka, warunkuje jego ksztat; misie prostuje, obraca na zewntrz oraz odwodzi lub przywodzi w stawie biodrowym. MISIE TROJGOWY RAMIENIA misie szkieletowy, naley do tylnych mini ramienia prostuje staw ramienny i okciowy. MINIE GADKIE - niewielkie minie kurczce si niezalenie od woli; wystpuj w cianach narzdw wewntrznych, naczy i w skrze (powoduj gsi skrk"). MINIE PRKOWANE - w wikszoci s to minie zalene od woli; ich skurcze powoduj ruch elementw szkieletu (std nazwa szkieletowe"); maj co najmniej jeden brzusiec i 2 cigna, ktrymi przyczepiaj si do koci. MINIE PROSTOWNIKI - grupa mini szkieletowych, ktrych skurcz powoduje prostowanie danego stawu. MINIE ZGINACZE - grupa mini szkieletowych powodujcych zgicie danego stawu, np. misie prosty uda jest dla stawu biodrowego zginaczem, a dla kolanowego prostownikiem. MIGDALKI - skupiska tkanki chonnej lece w cianach garda, w otoczeniu poczenia garda z jam nosow i ustn; zapalenie migdakw podniebiennych okrela si mianem anginy. MITOZA - podzia komrek somatycznych; skada si z podziau jdra, czyli kariokinezy i podziau cytoplazmy - cytokinezy. Komrki potomne maj taki sam skad chromosomw i genw, jak komrka wyjciowa. MOCZ - pyn wydzielany przez nerki, magazynowany w pcherzu moczowym i wydalany z organizmu cewk moczow. MOCZOWD - parzysty przewd odprowadzajcy mocz z miedniczki nerkowej do pcherza moczowego. MOST - druga cz pnia mzgu, ley powyej rdzenia przeduonego, poniej rdmzgowia, do przodu od mdku, na tzw. stoku. MOSTEK - ko leca w przedniej cianie klatki piersiowej, zoona z rkojeci, trzonu i wyrostka mieczykowatego; przyczepia si do niego bezporednio 7 grnych par eber i porednio nastpne 3 pary. MOSZNA - zewntrzny narzd pciowy mski, worek skrny zawierajcy jdra z njdrzami i czci powrzkw nasiennych. MDEK - cz mzgowia; ley w tylnym dole czaszki, do tyra od rdzenia przeduonego i mostu; zawiera orodek rwnowagi i centrum regulacji napicia mini szkieletowych. NADGARSTEK - cz rki zbudowana z 8 koci uoonych w 2 szeregach, poczonych stawowo i wizadowo; cz si z komi rdrcza i z koci promieniow. NAGONIA - najwyej leca chrzstka krtani - nagoniowa, pokryta z przodu i z tyu bon luzow; w czasie poykania zamyka wejcie do krtani. NAJDRZE - narzd lecy wzdu tylnego brzegu jdra; skada si z gowy, zbudowanej

SOWNIK /151
ze zrazikw, oraz trzonu i ogona, utworzonych przez poskrcany przewd najdrza; przedua si w nasieniowd. NASIENIE - pyn wydalany przez mczyzn podczas wytrysku; zawiera plemniki oraz wydzielin licznych gruczow uchodzcych do cewki moczowej (gruczo krokowy, pcherzyki nasienne i in.). NASIENIOWD - parzysty przewd odprowadzajcy nasienie z najdrza; ma cz jdrow, powrzkow, pachwinow i miedniczn; uchodzi poprzez przewd wytryskowy do cewki moczowej. NERW - pczek wypustek komrek nerwowych (dendrytw i neurytw) wraz z osonkami; naley do obwodowego ukadu nerwowego. NERW WZROKOWY - drugi nerw czaszkowy o charakterze zmysowym; przewodzi bodce wzrokowe z komrek zwojowych siatkwki. NIEPRZYTOMNO - stan braku kontaktu z otoczeniem z areakty wnoci na bodce sowne, a czasem nawet blowe. NORADRENALINA - amina katecholowa hormon rdzenia nadnerczy wydzielany rwnie na zakoczeniach wkien wspczulnych pozazwojowych, powodujcy wzrost cinienia ttniczego i czstoci pracy serca, hamuje miniwk przewodu pokarmowego. OBLACZEK PAZNOKCIA - przednia cz korzenia paznokcia, barwy biaawej, widoczna pod pytk paznokciow. OBOJCZYK - ko ksztatu esowatego leca u podstawy szyi; czy si stawowo z wyrostkiem barkowym opatki i rkojeci mostka. ODCHODY - ekskrementy - produkty zbdne lub szkodliwe wydalane z organizmu jako mocz i stolec. ODRUCH - odpowied narzdu wykonawczego (efektor) na bodziec dziaajcy na narzd odbiorczy (receptor), wyzwolona za porednictwem ukadu nerwowego. ODRUCH KOLANOWY - odruch monosynaptyczny, somatyczny, polega na skurczu minia czworogowego uda w wyniku lekkiego uderzenia w jego cigno. ODYWIANIE - pobieranie pokarmu przez ywe organizmy, trawienie, przyswajanie i wykorzystywanie dla ich potrzeb budulcowych, energetycznych i do regulacji wielu procesw w tych organizmach. OKRNIC A - najwiksza cz jelita grubego; w jej skad wchodz: okrnica wstpujca, poprzeczna, zstpujca i esowata. OPUCNA - bona surowicza otaczajca puco; opucna cienna zrasta si ze cian klatki piersiowej, a opucna pucna z powierzchni puca; midzy nimi ley szczelinowata jama opucnej. OPONY MZGOWE - 3 bony otaczajce mzgowie i rdze krgowy: opona naczyniowa przylega cile do ich powierzchni, bardziej zewntrznie ley opona pajcza i na zewntrz opona twarda. ORGAZM - szczytowanie - stan szczytowego pobudzenia pciowego, poczony z uczuciem rozkoszy; u mczyzny wystpuje podczas skurczu pcherzykw nasiennych, towarzyszy mu wytrysk nasienia. OSIERDZIE - bona surowicza otaczajca serce, oddzielona jam osierdzia od zewntrznej powierzchni serca; zbudowana z 2 blaszek. OSONKA MIELINOWA zewntrzna osonka nerww z wyjtkiem autonomicznych pozazwojowych; uatwia przewodnictwo; chroni i izoluje wkna nerwowe. OSOCZE - plazma krwi - pynna (bezkomrkowa) cz krwi, stanowi 50-60% jej objtoci. OSTEOBLASTY - komrki kociotwrcze, wystpuj gwnie w okresie rozwoju tkanki kostnej; u osb dojrzaych pojawiaj si przy gojeniu zama koci. OTRZEWNA - bona surowicza wystpujca w jamie brzusznej; otrzewna cienna wyciea ciany brzucha i miednicy, trzewna - pokrywa powierzchnie niektrych narzdw; oba rodzaje otrzewnej s poczone krezk. OWULACJA - uwolnienie komrki jajowej z pcherzyka jajnikowego (Graafa), zwykle wystpuje 14 dni przed krwawieniem miesicznym. PEPSYNA - enzym trawicy biaka, wydzielany w odku. PERYSTALTYKA - ruchy robaczkowe - ruchy jelita bdce wynikiem skurczu miniwki okrnej; przesuwaj si w postaci fali wzdu caego jelita. PCHERZYK CIOWY cz zewntrz wtrobowych drg ciowych, gromadzi i zagszcza ; ley pod wtrob, w prawej okolicy podebrowej; potocznie nieprawidowo nazywany woreczkiem. PCHERZYKI PUCNE - najdrobniejsze elementy ukadu oddechowego, maj cienkie ciany wysane nabonkiem oddechowym; w nich odbywa si wymiana gazowa; w obu pucach jest ich 400-725 min. PCHERZ MOCZOWY - narzd o grubej cianie miniowej, w ktrym zbiera si mocz spywajcy kroplami z moczowodw; ley w miednicy mniejszej, za spojeniem onowym. PCZEK HISA - pczek przedsionkowo-komorowy - cz ukadu przewodzcego serca, zbudowany z tkanki o cechach embrionalnego minia sercowego; pczek wychodzi z wza przedsionkowo-komorowego; dzieli si na 2 odnogi, ktrych zadaniem jest przesyanie do komr bodca stymulujcego do skurczu. PPEK - blizna w rodkowym punkcie brzucha po ppowinie. PPOWINA - sznur ppowinowy - twr czcy pd z oyskiem; zawiera 2 ttnice i 1 y ppkow; jest wypeniony galaret Whartona. PIE MZGU - cz mzgu, czy kresomzgowie z rdzeniem krgowym i mdkiem; w skad pnia wchodzi rdze przeduony, most, rdmzgowie i midzymzgowie. PLEMNIKI - mskie gamety (komrki rozrodcze) obdarzone ruchem, wytwarzane w cewkach nasiennych krtych jdra. PD - dziecko rozwijajce si w onie matki od pocztku 3. miesica ciy do urodzenia. PYN MZGOWO-RDZENIOWY pyn wytwarzany w komorach mzgu przez sploty naczyniwkowe - wypenia te komory oraz przestrze podpajczynwkow (midzy opon pajcz a naczyniow). PYTKI KRWI - trombocyty - krwinki powstajce w szpiku kostnym, bior udzia w procesie krzepnicia. POCHWA - eski narzd pciowy; przewd miniowo - cznotkankowy dugoci 6-8 cm; obejmuje sklepieniem szyjk macicy. POCHWICA - bolesny odruchowy skurcz mini otaczajcych pochw; powstaje zwykle na tle urazu psychicznego. PODNIEBIENIE - grna ciana jamy ustnej i dolna jamy nosowej, ma cz przedni - podniebienie twarde, i tyln - podniebienie mikkie. PODSTAWOWA PRZEMIANA MATERII - podstawowe wydatkowanie energii w spoczynku. PODWZGRZE - dolna (podstawna) cz midzymzgowia, nadrzdny orodek ukadu autonomicznego i wewntrzwydzielniczego; jego czci jest lejek, na ktrym jest zawieszona przysadka. POLE BROCA - orodek ruchowy mowy w pacie czoowym mzgu. POLE WERNICKEGO - orodek czuciowy mowy lecy w pacie skroniowym mzgu. POTAS - pierwiastek chemiczny; w organizmie wystpuje jako kation; jest gwnym kationem wewntrzkomrkowym; gwn funkcj bony komrkowej jest utrzymanie rwnowagi midzy zawartym w komrce potasem a sodem zewntrzkomrkowym. PKULE M Z G O W E czci kresomzgowia pokryte kor mzgu; najwysze pitro w strukturze orodkowego ukadu nerwowego. PROSTAGLANDYNY - hormony tkankowe, pochodne nienasyconych kwasw tuszczowych; dziaaj regulujco na prawie wszystkie narzdy i ukady. PRZECIWCIAA - biaka odpornociowe wytwarzane przez komrki plazmatyczne w odpowiedzi na obce antygeny.

152 / SOWNIK
PRZEDSIONEK SERCA -jedna z 4 jam serca zbierajca krew z y i pompujca j do komory; lewy przedsionek zawiera krew utlenowan, a prawy - yln. PRZEYK - przewd miniowo-boniasty o gwiazdkowatym wietle, czcy gardoz odkiem; ma cz szyjn, piersiow i brzuszn. PRZEPONA - paski misie szkieletowy oddzielajcy jam brzuszn od jamy klatki piersiowej; jest gwnym miniem wdechu. PRZESZCZEP(TRANSPLANTACJA) wyrwnanie ubytku w ustroju przez operacyjne przeniesienie tkanek lub narzdw pobranych z tego samego lub innego organizmu. PRZEWD BARTHOLINA przewd od prowadzajcy gruczou przedsionkowego wikszego; uchodzi do przedsionka pochwy. PRZYSADKA MZGOWA gruczo dokrewny; ley poniej podwzgrza; zawieszona na lejku, wydziela hormony tropowe regulujce czynno innych gruczow oraz uwalnia dwa hormony podwzgrzowe: oksytocyn i hormon antydiuretyczny (ADH). RDZE KRGOWY - cz orodkowego ukadu nerwowego leca w kanale krgowym; dochodz do niego korzenie tylne, a wychodz korzenie przednie nerww rdzeniowych. RDZE PRZEDUONY - najnisza cz pnia mzgu; ley w tylnym dole czaszki, powyej rdzenia krgowego; zawiera yciowo wane orodki, jak oddechowy, sercowy, naczynioruchowy i inne. REFLUKS (ZAWRACANIE) - przepyw substancji pynnej w organizmie w kierunku odwrotnym ni prawidowy, np. z odka do przeyku, z pcherza do moczowodu itp. ROGWKA - przednia cz warstwy wknistej gaki ocznej; przezroczysta; silnie zaamuje promienie wietlne. RZEPKA - niewielka, okrgawa ko leca w cignie minia czworogowego uda; wchodzi w skad stawu kolanowego. RZSKI - mae, podobne do wosa wyrostki niektrych komrek; rzski w nabonku drg oddechowych przesuwaj luz w jednym kierunku; inne peni funkcj receptorow (narzd suchu i rwnowagi). SEKRETYNA - hormon wytwarzany w dwunastnicy; pobudza trzustk do produkcji enzymw trawiennych. SIATKWKA - najgbsza warstwa ciany gaki ocznej; wyciea od wewntrz naczyniwk (cz wzrokowa) oraz ciao rzskowe i tczwk (cz lepa); zawiera receptory wzroku - prciki i czopki. SKROBIA -jeden z gwnych wglowodanw zapasowych rolin; znajduje si w ziarnach zb i bulwach ziemniakw; jest podstawowym polisacharydem w poywieniu czowieka. SOCZEWKA - elastyczna i przezroczysta struktura komrkowa; ley do tyu od tczwki i renicy; zawieszona na obwdce rzskowej. SL - zwizek chemiczny kwasu i zasady - potocznie najczciej nazwa dotyczy soli kuchennej (chlorek sodu), ktrej fizjologiczne stenie w krwi wynosi 0,9%. SPLOT SONECZNY - najwikszy splot ukadu autonomicznego, zwany mzgiem brzusznym"; ley w grnej czci jamy brzusznej i unerwia wikszo narzdw brzucha. SPOJWKA - bona luzowa pokrywajca przedni powierzchni twardwki gaki ocznej i tylne powierzchnie powiek. STERYDY - zwizki organiczne pochodne steranu, zaliczane do tuszczowcw; s bardzo wanymi biologicznie zwizkami o rnorodnym dziaaniu (np. cholesterol, hormony kory nadnerczy, hormony pciowe, kwasy ciowe, grupa witamin D i inne). SZCZKA - najwiksza parzysta ko twarzoczaszki zbudowana z trzonu i 4 wyrostkw (w tym zbodoowego zawierajcego 8 zbodow); w trzonie ley najwiksza z zatok przynosowych - szczkowa. SZPIK KOSTNY - tkanka krwiotwrcza wypeniajca wntrze koci - gwnie koci paskich, krgw i nasad koci dugich. SZYJKA MACICY - dolna cz macicy czciowo objta sklepieniem pochwy; zawiera kana szyjki rozwierajcy si przed porodem. SZYJKI MACICY WYMAZ - metoda diagnostyczna - polega na pobraniu niewielkiej liczby komrek z czci pochwowej szyjki macicy w celu wczesnego wykrywania raka tej czci macicy. CIGNO - narzd pomocniczy minia przenoszcy si jego skurczu na ko, do ktrej jest przyczepiony. LEDZIONA - narzd nalecy do ukadu krwiononego i limfatycznego; ley w grnej czci jamy brzusznej po stronie lewej. LIMAK - cz ucha wewntrznego, zawierajca receptor suchu - tzw. narzd spiralny Cortiego lecy wewntrz przewodu limakowego wypenionego rdchonk. LINA - pyn wydzielany do jamy ustnej przez gruczoy linowe; zawiera m.in. enzym amylaz. LUZ - bezbarwna, lepka i cigliwa substancja wydzielana przez komrki bon luzowych np. przewodu pokarmowego, drg oddechowych i in.; zawiera gwnie mucyny i mukopolisacharydy. RDRCZE - cz rki midzy nadgarstkiem a palcami; skada si z 5 koci drugich. TARCZYCA - gruczo dokrewny lecy w szyi w otoczeniu tchawicy; hormony tarczycy (tyroksyna i trjjodotyronina) wzmagaj przemian materii; s niezbdne do prawidowego rozwoju. TCHAWICA - przewd chrzestny przewodzcy powietrze z krtani do drzewa oskrzelowego; naley do dolnych drg oddechowych. TESTOSTERON - mski hormon pciowy wytwarzany w jdrach. TTNICA - naczynie krwionone, ktrym pynie krew od serca na obwd ciaa; najwiksz ttnic jest aorta. TTNICA BIODROWA WSPLNA dua ttnica powstaa z podziau aorty brzusznej, dzieli si nastpnie na ttnice biodrowe: wewntrzn i zewntrzn. TTNICA PISZCZELOWA - przednia i tylna - dwie kocowe gazie ttnicy podkolanowej; unaczyniaj podudzie i stop. TTNICA PODOBOJCZYKOWA ttnica pro wadzca krew do koczyny gmej, po lewej stronie odchodzi od uku aorty, a po prawej od pnia ramienno-gowowego; przedua si w ttnic pachow, a ta w ttnic ramienn, ktra nastpnie dzieli si na 2 ttnice: promieniow i okciow. TTNICA SZYJNA WSPLNA - parzysta najwiksza ttnica w szyi, dzieli si na 2 ttnice szyjne: zewntrzn i wewntrzn; zewntrzna zaopatruje narzdy szyi, twarz i cz gowy, a wewntrzna gwnie mzg. TTNICA UDOWA - przeduenie ttnicy biodrowej zewntrznej, unaczynia udo i przechodzi w ttnic podkolanow. TTNO - puls - rytmiczne rozciganie cian naczy krwiononych wywoane nagymi zmianami cinienia krwi w nastpstwie skurczw i rozkurczw komr serca; zazwyczaj bada si na ttnicy promieniowej. TKANKA CZNA - zesp wielu tkanek wywodzcych si rozwojowo z mezenchymy; s zbudowane z komrek i istoty midzykomrkowej; do tkanek cznych nale: ko, chrzstka, krew, tkanka czna wiotka i wknista, tkanka tuszczowa i inne. TKANKA TUSZCZOWA - rodzaj tkanki cznej; zawiera due komrki wypenione tuszczem, poczone w zraziki tuszczowe. TLEN - pierwiastek chemiczny, gaz, stanowicy ok. 1/5 powietrza, niezbdny dla ycia; z puc przechodzi do krwi, ktra dostarcza go do wszystkich tkanek organizmu. TUSZCZ -jeden z podstawowych skadnikw organizmw ywych, m.in. wchodzi w skad bon biologicznych; spoyty tuszcz ulega w dwunastnicy zemulgowaniu pod wpywem kwasw ciowych, nastpnie jest trawiony przez lipaz trzustkow i resorbowany do naczy chonnych. TRBKA SUCHOWA (EUSTACHIUSZA) - cz ucha rodkowego; czy jam bbenkow z czci nosow garda; jej zadaniem jest wyrwnywanie cinienia powietrza po obu stronach bony bbenkowej. TRZUSTKA - narzd lecy na tylnej cianie brzucha; gruczo wewntrz- i zewntrzwy dziel-

SOWNIK /153
niczy; do krwi wydziela insulin i glukagon, a do dwunastnicy enzymy trawienne (amylaz, lipazy, proteazy). TWARDWKA - wiksza cz warstwy wknistej ciany gaki ocznej; nieprzezroczysta; barwy biaej; jest miejscem przyczepu mini poruszajcych gak; przebita przez naczynia i nerwy. UKAD LIMFATYCZNY - ukad chonny cz ukadu krenia skadajca si z naczy i narzdw limfatycznych; po przefiltrowaniu przez wzy chonne, odprowadza nadmiar pynu tkankowego w postaci limfy, do krwi; wchania z jelit produkty trawienia tuszczw. UKAD NERWOWY AUTONOMICZNY cz ukadu nerwowego zawiadujca narzdami wewntrznymi, gruczoami i miniami gadkimi; skada si z ukadu wspczulnego i przywspczulnego, ktrych dziaanie zwykle jest antagonistyczne. CZULNY - cz ukadu autonomicznego; zwalnia prac serca, zwa renice, przyspiesza perystaltyk jelit, zwa oskrzela; orodki tego ukadu le w pniu mzgu i czci krzyowej rdzenia krgowego. UKAD NERWOWY WSPCZULNY cz ukadu autonomicznego; przyspiesza prac serca, rozszerza renice, zwalnia ruchy jelit itd.; orodki ukadu wspczulnego le w czci piersiowej rdzenia krgowego. UKAD ODPORNOCIOWY og struk tur bronicych organizm gwnie przed infekcj; utosamiany z ukadem limfoidalnym. WAP - (Ca) - pierwiastek chemiczny, makroelement, wystpuje gwnie w kociach; w postaci kationu jest aktywatorem wielu enzymw, niezbdny do skurczu minia; wchanianie jest zalene od witaminy D3; poziom regulowany przez parathormon i kalcytonin. WTROBA - najwikszy narzd organizmu; ley w pitrze gruczoowym jamy brzusznej, tu pod przepon; gwne funkcje: odtruwanie (usuwanie toksyn z krwi), wytwarzanie i wydalanie ci, produkcja biaek, wizanie bilirubiny; gwna rola w metabolizmie wglowodanw. WGLOWODANY - cukry, sacharydy - organiczne zwizki chemiczne; jeden z gwnych skadnikw organizmw ywych; obok tuszczw podstawowe rdo energii w pokarmie jako cukier i skrobia. WZE PRZEDSIONKOWO-KOMOROWY - wze Aschoffa-Tavary - cz ukadu przewodzcego serca; ley w przegrodzie midzyprzedsionkowej; odbiera impulsy elektryczne od miniwki przedsionka i przekazuje do pczka Hisa. WZE ZATOKOWO-PRZEDSIONKOWY - wze Keitha i Flacka - nadrzdna struktura ukadu przewodzcego serca; ley w cianie prawego przedsionka; zbudowany z tkanki o cechach embrionalnego minia sercowego; generuje impulsy elektryczne, ktre stymuluj do skurczu przedsionki i przepywaj przez robocz miniwk przedsionka do wza przedsionkowo-komorowego. WIZADA OKOOZBOWE pasma tkanki cznej biegnce od korzenia zba do cian zbodou; stanowi struktur mocujc zb. WIZADO - mocne pasmo cznotknkowe wzmacniajce lub podtrzymujce rne narzdy, np. wizada stawowe, otrzewnowe i in. WITAMINY - zwizki chemiczne niezbdne do prawidowego przebiegu procesw yciowych; nie s wytwarzane w organizmie; bior udzia w regulacji metabolizmu jako koenzymy. WONICZKA - kapilara - cienkocienne naczynie krwionone lub chonne; jego ciana pozwala na filtracj i wchanianie; kapilary krwionone umoliwiaj przekazywanie substancji transportowanych krwi do tkanek i resorpcj produktw przemiany materii. WKNO MINIOWE - komrki miniowe - gadkie, poprzecznie prkowane lub minia sercowego; zawieraj wkienka - miofibryle; zbudowane z biaek - aktyny i miozyny, ktre umoliwiaj skurcz. WYDZIELINA - substancja wytwarzana przez gruczo i z niego wydalana; zwykle termin odnosi si do gruczow zewntrzwydzielniczych. WYROSTEK ROBACZKOWY - pierwsza cz jelita grubego; odchodzi w jamie brzusznej od jelita lepego i zwisa do miednicy mniejszej; zawiera duo grudek chonnych, std nazwa migdaek brzuszny". ZAPODNIENIE - poczenie plemnika z komrk jajow, w wyniku czego powstaje zygota. ZARODEK - embrion - nowy organizm rozwijajcy si z zygoty; termin dotyczy rozwoju od koca 1. do koca 8. tygodnia ycia wewntrzmacicznego. ZASTAWKA - struktura umoliwiajca jednokierunkowy przepyw pynu; zastawki wystpuj w sercu, w yach (prcz gowy i szyi), naczyniach chonnych, nawet w jelicie (zastawka krtniczo-ktnicza). ZASTAWKA AORTALNA - zastawka leca w ujciu aorty z lewej komory serca; ma 3 patki pksiycowate; zapobiega cofaniu si krwi do lewej komory. ZASTAWKA MITRALNA - zastawka dwudzielna - zastawka leca w lewym ujciu przedsionkowo-komorowym; wyposaona w struny cigniste; zapobiega cofaniu si krwi do lewego przedsionka. pneumatyczne wysane bon luzow; le w kociach otaczajcych jam nosow; ogrzewaj i nawilaj wdychane powietrze; s rezonatorami gosu. ZWIERACZ - piercie miniowy otaczajcy przewd u jego pocztku, ujcia lub w trakcie jego przebiegu; zapobiega cigemu przepywowi treci przez przewd, np. zwieracz odbytu, cewki moczowej i in. ZWJ - zgrupowanie cia komrek nerwowych w obwodowym ukadzie nerwowym (poza obrbem orodkowego ukadu nerwowego). - pyn wytwarzany w komrkach wtroby i przesyany drogami ciowymi do dwunastnicy; w okresach midzytrawiennych gromadzi si w pcherzyku ciowym, gdzie jest zagszczana; rol ci jest emulgacja tuszczw i aktywacja nieczynnych enzymw trzustkowych. UCHWA - nieparzysta ko twarzoczaszki; zawiera 16 zbodow; poczona z komi skroniowymi 2 stawami, co umoliwia ucie. YA - naczynie krwionone, ktrym pynie krew w kierunku serca. YA WROTNA - dua ya zbierajca krew z brzusznej czci przewodu pokarmowego, ledziony, trzustki i pcherzyka ciowego i odprowadzajca j do wtroby. YY GWNE - due yy uchodzce do prawego przedsionka serca; pynie nimi krew z duego krwiobiegu; ya gwna dolna odprowadza krew z podprzeponowej czci ciaa, a grna z klatki piersiowej, szyi i gowy oraz koczyn grnych. YY SZYJNE WEWNTRZNE - due yy odprowadzajce krew z gowy; cz si z yami podobojczykowymi w yy ramienno-gowowe, a z ich poczenia powstaje ya gwna grna.

UKAD NERWOWY PRZYWSPL-

ZATOKI PRZYNOSOWE

przestrzenie

Indeks

Numery stron zaznaczone kursyw odnosz si do ilustracji acetylocholina, 40, 67; acetylocholiny pcherzyki, 38; adenozynotrjfosforan (ATP), 40, 105, 705; adrenalina, 67, 68, 74, 76, 76; akrosomy, 134, 134; akson, 42, 43; albuminy, 87, 126; aldosteron, 68, 76-77, 122, 126; alergia, 101; aminokwasy, 20, 104; amylaza, 104, 104; anabolizm. 20; androgeny, 131; antygeny, 89; aorta brzuszna, 14; aorta, 12, 14, 15, 85, 87, 90, 94; astma, 83; autonomiczny system nerwowy, 21,44;

ciao szkliste, 51, 5/; cia, 137-138, 142-147; ciecz wodnista, 50; ciemiczka, 23, 24; cinienie krwi, 76, 126, 126; cukier, 74-75, 116; cukrzyca, 20, 74-75, 77; cykliczny AMP, 68; cytoplazma, 18, 18; czaszka, 13, 14, 23, 23, 26, 34, 46, 62; czopki, 51; czopki i prciki, 51; czynnoci (reakcje) odruchowe, 40, 46; dalekowzroczno, 53; dendryty, 43, 43; doek rodkowy, 52; dotyk, 46, 49, 60, 60; dreszcze, 49; drogi oddechowe, 17; dwunastnica, 103, 103, 112, 112, 113, 113; dwutlenek wgla, 84, 87, 88, 94, 105; elastyna, 25, 26, 31; energia, 105, 116; enzymy, 18, 20, 67, 103, 104, 116; eozynofile, 89, 89; estrogeny, 68, 6<S, 69, 71, 131, 139, 140, 141;

histamina, 89; homeostaza, 21; hormon adrenokortykotropowy (ACTH), 71, 71, 77; hormon antydiuretyczny (ADH), 21, 68, 68, 71, 71, 122, 126; hormon folikulotropowy (FSH), 71, 71, 139; hormon luteotropowy (lutenizujcy) (LH), 71, 71, 139; hormon stymulujcy tarczyc (TSH), 70, 71, 72, 73; hormon uwalniajcy TSH (TRH), 72; hormon wzrostu, 68, 71, 72; hormony, 66-77; hormony gonadotropowe, 71; hormony pciowe, 67, 68, 77, 131, 138; hormony tarczycy, 68;

immunoglobuliny, 97; insulina, 20, 67, 68, 68, 74-75, 75, 77, 104, 105; istota biaa, 46, 47; istota czarna, 47; istota szara, 46, 47, 48;

baka kanau pkolistego, 56; bazofile, 89, 89; biaka, 20, 68, 87, 116; bilirubina, 118-119; biliwerdyna, 118-119; blastocysta, 142, 143; blaszka podstawna limaka, 55; bona bbenkowa, 54, 54, 55, 55; bona Dcscemeta, 50; bona dziewicza, 136, 136, 137, 137; bona maziowa, 17, 17, 26, 30, 30, 31; bona surowicza, 17, 17; bona luzowa, 17, 17; bona luzowa jamy ustnej, 106; bona luzowa nosa, 78, 79, 79; bony, 17, 17; bl, 60, 60; brodawki sutkowe, 69; centralny system nerwowy, 46-49; cewka moczowa, 120, 121, 126, 128, 128, 131; chlorek sodu (sl), 76-77, 77; cholesterol, 119; chromosomy, 18-19, 18, 135; chrzstka, 24-26; chrzstka nalewkowata, 25, 61, 62; chrzstka piercicniowata, 25; chrzstka sprysta, 26; chrzstka szklista, 25; chrzstka tarczowata, 25, 61, 61, 62, 72, 73, 81, 81; chrzstka wknista, 25-26; ciaa suteczkowale, 47; ciaka Malpighiego, 98; ciaka Meissnera, 33; ciaka Paciniego, 33, 60; ciaka Ruffiniego, 33; ciako te, 139, 139, 141; ciao rzskowe, 50; ciao kolankowate boczne, 53; ciao migdaowate, 47; ciao modzelowate, 47, 48;

fibroblasty, 31; fibryna, 88; filamcnty aktynowe, 38, 39, 40; diamenty miozynowe, 38, 39, 40; gardo, 61, 62, 80-81, 107, 111; gastryna, 103; geny, 18-19; gsia skrka, 35; glej, 43; glicerol, 20; glikogen, 38, 76, 104, 105, 116; globuliny, 87, 101; glukagon, 68, 74, 104; glukoza, 20,77, 103,104,105, 116; glos, 61-63; gonadotropina kosmwkowa (HCG), 142; gonady, 131; grasica, 14, 61, 82, 98-99, 99; gruczo Cowpera, 128, 131; gruczo nadnerczowy, 21, 71, 76-77, 76; gruczoy apokrynowe, 33, 33, 34; gruczoy Bartholina, 136, 137; gruczoy Brunnera, 113, 113; gruczoy endokrynne (wewntrzwydzielnicze), 70-77; gruczoy ojowe, 33, 33, 34, 129; gruczoy potowe, 33, 33, 122, 129, 129; gruczoy Skene'go, 136;

jabko Adama patrz chrzstka tarczowata; jajniki, 14, 138-140, 139, 142; jajowody, 14, 137, 138, 139, 142; jama brzuszna, 14, 15, 15; jama czaszki, 13, 14; jama klatki piersiowej, 12, 14; jama nosa, 14, 78; jderko, 18; jdra, 121, 130, 132, 133-135, 134; jdra podstawy mzgu, 47,48, 65; jelita, 122; jelito cienkie, 103-104, 103, 104, 113-115, 113-114; jelito czcze, 103, 104, 113, 114, 114; jelito grube, 123-125, 123-125; jelito krte, 103, 104, 113, 114, 115; jzyczek, 80, 106, 107; jzyk, 58, 58, 59, 62, 62, 106; jzyk, mowa, 61, 63, 63; jzyk, smak, 58, 58, 59; jod, 72;

komrki Kupffera, 116; komrki nerwowe, 18, 43; komrki, podzia, 19, 19; komrki Schwanna, 43; koordynacja ruchw, 64-65; koordynacja, 64-65, 64-65; kora mzgowa, 13, 38, 47, 49, 57, 57, 58, 62; kora nadnerczy, 76-77, 76; kortyzon, 68, 71, 74. 76, 77; kosteczki, 54; koci, zobacz take stawy i szkielet, 23-24; koci twarzy, 23, 26; ko biodrowa, 28, 28; ko czworoboczna, 28; ko gnykowa, 61, 63; ko haczykowata, 28; ko jarzmowa, 23; ko klinowata, 29; ko krzyowa, 28, 28, 123; ko kulszowa, 28, 28; ko okciowa, 26, 28, 32, 32; ko onowa, 28; ko deczkowata, 28; ko zowa, 23; ko nosowa, 23; ko ogonowa, 26; ko pitowa, 29; ko promieniowa, 26, 28; ko ramienna, 26, 28, 32; ko sitowa, 57; ko skokowa, 29; ko szecienna, 29; ko trjgraniasta, 28; ko udowa, 28, 28, 31; 1 kowadeko, 54, 54, 55; krek Merkela, 60; krenie krwi, 54, 94-95, 94-95; krew, 21, 55, 87-89, 88, 89, 98, 116, 126; krew, osocze, 87, 121; krew, pytki, 87-88, 88, 89; krezka, 15, 114, 114; krgi, 26, 26, 27, 43; krtkowzroczno, 53; krtaniowa cz garda, 80, 81,8/; krta, 12, 25, 25, 26, 61-62, 61, 80, 107; krwawienie, 88, 88; krwinki biae, 88-89, 89; krwinki czerwone, 18, 85, 87, 88, 89, 98, 116, 118; krypty Licberkiihna, 104, 113; kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA), 18-19, 19; laktacja. 69, 71, 72, 146; limfocyty, 88, 89, 89, 97, 97, 98, 99, 100-101, 101; limfokiny, 97; lizosomy, 18; lizozym, 106; agiewka, 56, 56; echtaczka, 136, 136; okie, 26, 28, 32; opatka, 27, 28, 32; oysko. 142, 144; j, 34; zowe kanaliki, 79; zy, 50; macica, 14, 15, 15, \1,17, 71, 121, 137-138, 137-138;

hemocytoblasty, 88; hemoglobina, 88; hemoroidy, 146; heparyna, 89; hepatocyty, 116, 117; hipoglikemia, 105;

kaletki, 30, 31,5/; kamienie ciowe, 119; kanaliki Havcrsa, 24; kana ciaa szklistego, 51, 51; kanay pkoliste, 56, 56; kapilary, 92, 94; karmienie piersi, 69, 72, 146; katabolizm, 20; ktnica, 103; keratyna, 34, 35; ketony, 105, 116; klatka piersiowa, 12, 14, 25, 27; kbuszki, 120, 126, 127; ky, 109, 110; kykie koci udowej, 28; kolagen, 25, 31, 50; kolano, 30-31,5/, 32,40; kolba Krauzego, 33; komrki, 18-19, 19, 72; komrki alfa (A), 75; komrki beta (B), 75;

INDEKS/155
makrofagi, 101; maltoza, 103; maowina uszna, 54, 54; maziwka, 30; melanina, 35, 35; melanocyty, 33, 35, 35; menopauza, 69; metabolizm, 20; metabolizm skrobi, 104- 105, 104; miednica, 22, 22, 24, 28, 28; miesiczkowania rozpoczcie, (menarche) 140; miesiczkowanie, 68, 72, 138, 140-141; misie rylcowo-jzykowy, 63, 106; misie rzskowy, 50, 50; misie brdkowo-jzykowy, 63; misie brzuchaty ydki, 31, 36, 40; misie czoowy, 34, 36; misie czworoboczny, 36; misie czworogowy uda, 36; misie dwugowy ramienia, 36, 38, 40; misie dwigacz jdra, 132, 134; misie krawiecki, 36, 40; misie ldwiowy wikszy, 40; misie mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 36, 80; misie najszerszy grzbietu, 27, 36; misie napinacz powizi szerokiej, 40; misie naramienny, 36; misie oby wikszy, 36; misie okrny oka, 36; misie okrny ust, 36; misie piersiowy mniejszy, 27; misie piersiowy wikszy, 36, 38; misie paszczkowaty, 40; misie podniebienno-jzykowy, 63; misie policzkowy, 102; misie poladkowy wielki, 36, 37, 38; misie potyliczny, 34, 36; misie prostujcy wos, 33; misie prosty brzucha, 36; misie sercowy, 37,37, 38,39,40; misie skroniowy, 102; misie trjgowy ramienia, 36, 38, 40; misie zbaty przedni, 27; minie, 16, 18, 32, 36-41, 36-40, 105; minie antagonistyczne, 40; minie gadkie, 37, 38, 39, 40; minie midzyebrowe, 12, 14, 27, 63; minie przywodzce, 40; minie skrzydowe, 102; minie wacze, 102; miniowe wkna, 38, 39; migdaki, 55, 80, 81, 89, 100, 100, 107; mikrotubulc, 40; mitochondria, 18, 18, 38, 40, 134, 134; mitoza, 19; mlecz, 103, 112; moteczek, 55; mocz, 71, 119, 122, 126, 128; moczowd, 14, 15, 15, 118, 121, 126, 127; mostek, 12, 27, 28; moszna, 130, 135; mowa, 46, 61-63, 61-63; mzg, rwnowaga, 56; mzg, 13, 14, 46, 46, 47, 48-49, 48; mzg, koordynacja, 64-65, 65; mzgu ukrwienie, 92; mzgu pie, 13, 46, 48, 58, 60, 60, 63; mdek, 42, 46, 47, 48, 56, 65; mzgowej, 52, 53; okostna, 24; okostna czaszki, 34; okrnica esowata, 123; oksytocyna, 68, 68, 69, 71, 71; opucna, 12, 14, 17, 82, 82; opona mikka, 13, 46; opona twarda, 13, 14, 46; opony, 17, 17, 46, 47; oskrzela, 12, 14, 82, 83; oskrzeliki, 82, 83, 85; osonka mielinowa, 42, 43; osteoblasty, 25; osteocyty, 24; otrzewna, 15, 114, 775; otrzewna cienna, 15, 75; otrzewna trzewna, 15, 75; owulacja, 72, 139, 139; protrombina, 88; przeciwciaa, 89; przedtrzonowce, 109, 770; przeyk, 14, 61,(57,50, 707, 111-112, 777; przepona, 72,14,14,15,82, 84,84; przewody ciowe, 75, 117, 118; przewd limfatyczny, 96, 97; przewd piersiowy, 96, 97; przewd pokarmowy, 14, 15, 17; przysadka mzgowa, 47, 68, 68, 70-72, 70-77, 77, 140, 141; przytarczyce, 73, 73; przywspczulne (parasympatyczne) nerwy, 44, 44; ptialina, 103, 705;

nabonek, 50, 124; nabonka komrki, 88; nabonkowa tkanka, 16; naczynia krwionone, 92-93, 92-93; naczynia limfatyczne, 96-97, 97, 114, 115; naczyniwka oka, 50-51; nadgarstek, 28, 30; nagonia, 25, 26, 58, 61, 61, 80, 107, 111, Ul; najdrza, 130, 132, 134, 135; napletek, 132-133; narodziny, 146, 147; narzdy pciowe, 131, 136; nasada koci, 24; nasienie, 71, 133-135, 134, 142; naskrek, 33, 33, 35; nefrony, 126; nerki, 14, 15, 15, 21, 21, 71, 77, 77, 118, 119, 120, 121-122, 121, 126, 126-127, 128; nerw bdny, 44, 80; nerw jzykowo-gardowy, 58, 81; nerw podjzykowy, 63, 106; nerw przedsionkowy, 56; nerwy czaszkowe, 44, 45; nerwy krzyowe, 45; nerwy ldwiowe, 42, 42, 45; nerwy ogonowe, 42; nerwy piersiowe, 42, 45; nerwy przeponowe, 84, 84; nerwy rdzeniowe, 44, 45; nerwy ruchowe, 38, 38, 46, 46; nerwy szyjne, 42, 45; nerwy limakowe, 54, 54, 55, 55; nerwy wspczulne, 44, 44; nerwy zmysowe, 43, 46; neuroglej, 43; neurony, 42, 43, 46, 47; neurony ruchowe, 43, 44; neutrofile, 88, 89; nogi, 28, 28, 40; noradrenalina, 76; nos, 79, 79; nos, mowa, 62; nosowa cz garda, 80, 80, 81, 81, 111;

moczu wydalanie, 126;

monocyty, 88, 89, 89; most, 47, 48;

obojczyk, 27, 28, 32, 82; obwodowy system nerwowy, 44, 44-45; ochrzstna, 25; oczy, 50-53, 57- 53, 56; odbyt, 103, 124-125, 124; oddychanie, 27, 28, 84, 85; odpowied immunologiczna, 77, 89, 100-101, 101; odruchy, 37, 64-65; odrzucenie przeszczepu, 101; odwodnienie, 21;

pajczynwka, 13, 46; palce stp, 29; palce, 29, 30, 35; paliczek, 29, 30; paliczki, 29; pami, 58; panewka, 28, 28; pankreozymina, 104; parathormon, 126; paznokcie, 34-35, 35; pepsyna, 103; peptony, 103; peptydy, 104; perystaltyka, 11, 37, 123; pcherz moczowy, 14, 15, 75, 21, 120, 121, 128, 725; pcherzyk Graafa, 141; pcherzyk ciowy, 15, 103, 103, 113, 113, 118, 775, 119, 119, 122 pcherzyki, 69, 82, 83, 84, 55; pcherzyki nasienne, 130, 135,135; pczek Hisa, 91; ptla Henlego, 727; piegi, 33; pie ramienno-gowowy, 87; piercie Waldeyera, 100; piszczel, 28, 25, 29, 31; plamka ta, 50, 52; pat ciemieniowy, 46, 49, 58, 60, 60, 65; pat czoowy, 46; pat potyliczny, 46, 49; pat skroniowy, 46, 49; pd, 17, 142-146; puca, 72, 14, 28,63, 82-85, 52-55; pyn maziwkowy, 25, 30, 30, 31; pyn mzgowo-rdzeniowy, 46, 46; pytka ruchowa, 38; pochewki cigniste, 41, 41; pochwa, 727, 725, 137, 136-138; podniebienie mikkie, 80, 50, 106, 707; podniebienie twarde, 106, 707; podwzgrze, 21, 27, 44,44, 47, 48, 68, 70, 70, 72, 141; powonienie, 57-58, 57; poziomy soli, 76-77, 77; poziomy soli, kontrola, 126; pragnienie, 21, 27; prcie, 121, 727, 128, 725, 131-133, 130-133; progesteron, 68, 69, 71, 131, 139; prolaktyna, 65, 69, 71 -72, 77; prostaglandyny, 138;

rak puca, 53; rami, 26, 40; rany, 88, 55; rbek, 34, 35; rdze krgowy, 73, 14, 26, 26, 43, 44, 46-48, 46, 60, 60; rdze nadnerczy, 76-77, 76; rdze przeduony, 47, 48; renina, 77, 126; reumatoidalne zapalenie staww, 30, 30; reticulum endoplazmatyczne, 18, 75; rka, 25-29, 30, 41, 144; rkoje mostka, 27; rogwka, 50, 50, 51; rozedma, 52; rozmnaanie, 142-147; rwnowaga, 56; rybosomy, 18, 75; rzepka, 25, 31,37; schody bbenka, 55; schody przedsionka, 55; sekretyna, 67, 104; sen, 48, 48; serca unerwienie autonomiczne, 44, 44; serce, 72, 14, 28, 56, 90-91, 90-97; sercowy misie, 37, 40, 41; siatkwka, 50,50, 51-52, 53; siekacze, 109, 770; siodo tureckie, 70, 70; skalp, 34; skra, 33-35, 33-35, 129, 729; skra, barwa, 35; skra, dotyk, 60, 60; . skrzepy krwi, 88, 55; such, 46, 54-56, 54-56; smak, 58, 55-59; smakowe kubki, 58, 59, 106, 107-108; sl, patrz chlorek sodu spojenie onowe, 75, 28, 727, 130; spojwka, 50; srom, 136, 736; staw panewkowy, 30; staw zawiasowy, 30; stawowa chrzstka, 24-26; stawy, 17, 30-31; steroidy, 66, 66, 68, 76-77; sterydy anaboliczne, 77; stp, 28; stolec, 122, 124;

ogniskowanie, 52:

okolica ruchowa, 65; okolica wzrokowa kory

prostata, 121,128, Ul, 135;

prostnica (odbytnica), 75, 703, 123, 124, 124;

StOpa; i9; 10; 11;

struny gosowe, 25, 61, 67, 62, 62, 63, 80;

156/INDEKS
strzaka, 28, 29, 31; strzemiczko, 54, 54, 55; synapsy, 43, 47; synaptyczna szczelina, 38; system endokrynny (wewntrzwydzielniczy), 16, 21, 48, 66 - 77; system nerwowy, 16, 21, 42-65; system trawienny, 16, 102-119; system wydalniczy, 16, 120-129; szczka, 23; szkielet, 16, 22-32; sznur ppkowy, 144; szpik kostny, 88, 89; trzustkowy przewd, 75; twardwka, 50, 51; tyroksyna, 72-73; tyrozyna, 35; U ucho, 26, 54 - 56, 54 - 56; ucho, syszenie, 54-56; ucho, utrzymanie rwnowagi, 56; uczucia a hormony, 68-69; uczucia a zapach, 58; ukad limbiczny, 47, 58; ukad limfatyczny, 16,96-101; ukad miniowy, 16, 36-40; ukad moczowy, 120, 121-122, 121; ukad oddechowy, 16,78-85; ukad rozrodczy, 16, 130-147; ukad scrcowo-naczyniowy, 16, 86-96; ukad somatyczny, 43, 44; urobilinogen, 119; usta, 106-110, 706-770; usta, mowa, 61, 61, 62, 62; ustna cz garda, #0, 81,81, 111; utkanie tkanki wknistej, 23; zapodnienie, 142, 142; zastawka krtniczo-ktnicza, 103; zastawka mitralna, 90, 90-91; zastawka trjdzielna, 90, 90-91; zastawki aorty, 37, 90, 90-97; zastawki serca, 90-91, 90-97; zastawki ttnicy pucnej, 90, 90-91; zatoka klinowa, 78; zatoka wiecowa, 95; zatoki, 14, 78, 79, 95; zawroty gowy, 56; zby, 106, 108-110, 109; zby mdroci, 109, 709; zby mleczne, 109, 110; zgicie ledzionowe, 123; zgicie wtrobowe, 123; zwieracz odbytu, 103, 124, 125; zwieracz Oddiego, 118, 118; zwieracz odwiernika, 705, 112; zwoje, 43, 44; ebra szyjne, 13; ebra, 72, 14, 24, 27, 28, 84; odek 75, 777, 112, 772; od prcia, 130, 131, 737, 132-133; , 103, 104, 113, 118-119.778, 122; uchwa, 23; ucie, 702; ylaki, 147; ya gwna, 14, 15, 87, 95, 95; ya nasienna, 87; ya nerkowa, 14. 87, 118, 727, 127; ya odokciowa, 87, 95; ya odpiszczelowa, 87, 95; ya odstrzakowa, 95; ya piszczelowa, 95; ya pucna, 83, 85, 87, 94, 95; ya podkolanowa, 95; ya podobojczykowa, 95; ya szyjna, 72, 80, 87, 95; ya udowa, 95; ya wrotna, 117, 777; yy, 93, 94, 95; yy biodrowe, 14, 95; yy krezkowe, 75; yy przysadki, 70, 71; yy wtrobowe, 87, 95, 95, 104, 117; renica, 51, 57;

S cigna prostownikw, 36, 40, 41; cigna zginaczy, 36, 40, 41; cigna, 17, 31, 31, 40, 41, 41; cigno pitowe (Achillesa), 36, 40, 41; ledziona, 15, 15, 89, 89, 98; limak, 54, 55, 56; lina, 58, 59, 106-108; linianka podjzykowa, 106, 107, 107; linianka poduchwowa, 106, 107, 707; W luz, 57; wargi, 62, 62, 63, 63, 106; luzwka macicy, 17, 137; warstwa Bowmana, 50; rdchonka, 54, 55, 55, 56, 56; wtroba, 14, 15, 75, 18, 20, 27, rdrczc, 29; 103, 104, 116-119, 117-119; rdstopie, 29; wchowa opuszka, 57, 57; wchowe komrki, 57, 57; T wchowe pole, 57, 57; tarcza nerwu wzrokowego, 50,51; wchowy nerw, 57, 57; tarczyca, 61, 71, 72-73, 72; wdzideko jzyka, 106, 107; tchawica, 12, 14, 61, 67, 81, 81; wglowodany, 20, 116; testosteron, 68, 11, 131, 133; wze Ranviera, 42; tetrajodotyronina (T4), 73; wzy limfatyczne, 89, 97; tczwka, 50, 50, 51, 57; widzenie, 46, 50-53, 50-53; ttnica jzyka, 706; wizada, 31-32, 32; ttnica ukowata, 727; wizado piercieniowate, 26, 32; ttnica nasienna, 87; witaminy, 118; ttnica nerkowa, 14, 87, 94, 118, wos, 33, 34-35, 34; 121, 127; wosowe mieszki, 33, 33, 34, 35; ttnica piszczelowa, 87; wkna elastyczne, 33, 33; ttnica pucna, #5, 94; wkna kolagenowe, 33, 33; ttnica podobojczykowa, 87, 94; wkna ruchowe, 44; ttnica podstawna, 70; wkna zmysowe, 44; ttnica ramienna, 87, 94; woda w organizmie, 21, 21; ttnica szyjna, 87, 94; wole endemiczne, 72; ttnica ledzionowa, 75, 98, 98; worek mosznowy, 132; ttnica udowa, 87, 94; worek owodni, 17; ttnica wtrobowa, 777; wydalanie, 121-122; ttnice, 92, 93, 94, 94; wyrostek robaczkowy, 103, 125, ttnice biodrowe, 94; 125; ttnice krezkowe, 94; wyrostki sutkowate, 55; ttnice przysadki, 70, 71; wysepki Langerhansa, 74, 105; ttnice wiecowe, 93, 94; wzgrek onowy, 136, 7J6; ttniczki, 94; wzgrze, 47, 48, 58, 60, 60; ttno, 92; wzrok, 52-53, 52-53; tkanka czna, 16; wzrokowa droga, 52; tkanka nerwowa, 16; wzrokowa promienisto, 52; tlen, 84, 87, 88, 94; wzrokowe skrzyowanie, 52, 70; tuszcze, 20, 87, 116, 118; wzrokowy nerw, 50, 51, 52-53, torebka Bowmana, 126, 727; 52; trawienie, 103-105, 113; trbka suchowa Eustachiusza, Z 54, 54, 55, 56, 78, 81, 81, 107; zagniedenie, 142; trofoblast, 142, 143; zakoczenia nerwowe, 33, 33, 60, trjjodotyronina (T3), 73; 60; trucizny, 89, 116; zapach, 57-58, 57; trzeszczenia, 41; zapalenie okrnicy, 123, 72:?; trzon koci dugiej, 24; zapalenie opucnej, 14, 82, 82; trzustka, 15, 75, 67, 68, 74-75, zapalenie oskrzeli, 83; 74, 103, 113; zapalenie puc, 82, 82; trzustkowe soki, 104, 113; zapalenie pochewki cigna, 41;