Professional Documents
Culture Documents
Prawo Rzymskie
Rozdzia I:
Znaczenie nauki Prawa Rzymskiego Znaczenie terminu Prawo Rzymskie Woski uczony Riccardo Orestano podaje znacze! "Prawa Rzymskiego#$ % Prawo &istoryczne Rzymu % 'radycja romanistyczna w &istorii (ormowania si)* prawodawstw opartyc& na prawie rzymskim % "Prawo powszec&ne# tj. system prawny stworzony w +redniowiecznej ,uropie na gruncie m.in. prawa rzymskiego % "Pandektystyka# traktowana jako wsp-czesne prawo rzymskie % .auka prawa rzymskiego % "romanizm# % idea wykorzystywana raz jako potwierdzenie swoic& racji* /0o prawo rzymskie 0yo niema1 doskonae2* a nieraz w zupenie odwrotnym ce1u*
Rozdzia II: Rzymskie definicje Prawa, systematyzacje prawa i poj cia prawne
Pojcia wstpne
Jus, fas 3 prawo/+wieckie4ko+cie1ne2 Justitia 3 sprawied1iwo+5 Aequitas 3 suszno+5 Jus naturale 3 Prawo natura1ne Jus gentium 3 Prawo narod-w Jus civile 3 Prawo o0ywate1i Negotaia stricti iuris % czynno+ci prawne wywodz6ce si) z poprawa cywi1nego
Zasadami prawa s68 "7y5 sz1ac&etnie* innym nie szkodzi5* da5 ka7demu to* co mu si) na1e7y# .auka prawa$ "jest znajomo+ci6 spraw 0oskic& i 1udzkic&* wiedz6 o tym* co suszne i nie suszne# Celsus: Prawo to sztuka stosowania tego* co do0re i suszne
#) Podzia* prawa na #us strictum i #us ae+uum % #us strictum Prawo* w kt-rym 0ezwzg1)dnie musiaa 0y5 przestrzegana przez s)dzi-w 1itera prawa/(ormuki procesowej otrzymanej przez s)dziego od pretora2. % #us ae+uum ! Prawo* w kt-rym nie musiao 0y5 przestrzegane przez s)dzi-w po1ecenie pretor-w/(ormuki procesowej2* oraz w6czenie do procesu czynnik-w poza prawnyc& o c&arakterze etycznym ##) Podzia* prawa na pu,liczne i prywatne % Prawo pu,liczne -#us pu,licum) normy odnosz6ce si) do ustroju/organizacja i dziaa1no+5 pa!stwa$ zakres kompetencji* administracja porz6dek wewn)trzny i 0ezpiecze!stwo2 % Prawo prywatne -#us pri$atum) 3 to te* kt-re odnosi si) do interes-w poszczeg-1nyc& jednostek/stosunki mi)dzy oso0ami zar-wno rodzinne jak i maj6tkowe* wasno+5 zo0owi6zania stanowisko prawne os-0 i dziedziczenie2. ###) .ctiones in rem oraz .ctiones in personam % .ctio in rem-erga omnes prawo skuteczne wo,ec wszystkic()/ gdy pow-d zmierza do wykazania* 7e przysuguje mu prawo skuteczne wo0ec wszystkic& wadania rzecz6 materia1n6/nie wa7ne* kto zawini wa7ne* kto jest aktua1nie posiadaczem spornej rzeczy29wasno+5 rzeczy* wadza nad oso0ami wo1nymi np. "ojcowska#* zastaw: % .ctio in personam-inter partes) prawo skuteczne wo,ec okrelonyc( os0,)/ ! w przypadku nie wywi6zywania si) z umowy /dotyczya +ci+1e okre+1onej oso0y2 >&ronia prawa podmiotowe o c&arakterze wzg1)dnym* okre+1ane mianem zo0owi6za!. Podstaw6 stosowania 0yo istnienie stosunku zo0owi6zaniowego* czy1i w)za zo0owi6zaniowego 6cz6cego dwie +ci+1e okre+1one oso0y 3 wierzycie1a i du7nika.
% % %
=FS/prawo2
P,RSO.GH,/oso0owe2
R,S/rzeczy2
G>'=O.,S/skarg2
H=B,R=
S,RI=
>orpora1es
=ncorpora1es
=n rem
=. P,RSO.,E
Przyczynowe ! to takie* kt-ryc& wa7no+5 uza1e7niona jest od istnienia przyczyny ic& dokonania* czy1i ce1u gospodarczego c&ronionego przez prawo. .,strakcy ne to takie* kt-re s6 wa7ne nieza1e7nie od istnienia causa % przyczyny Oparte na zau(aniu czynno+5 taka miaa odpowiedni6 k1auzu1e np.* 7e o0darowana oso0a zac&owa si) w okre+1ony spos-0 w stosunku do na0ytej rzeczy* prawa czy oso0y.
! wiadczenie woli
;ymulac a czynno+5 pozorowana gdy strony umawiaj6 si) mi)dzy so06* 7e czynno+5 nie 0)dzie miaa skutk-w prawnyc& 1u0 wa+ciwyc& skutk-w prawnyc&. Reser$atio mentatialis jednostronna niezgodno+5 wo1i z o+wiadczeniem /czynno+5 wa7na2 4rror my1ne wyo0ra7enie o istniej6cej rzeczywisto+ci/czasami po dokadnym z0adaniu anu1owano czynno+ci2 4rror ?acti nieznajomo+5 oko1iczno+ci (aktycznyc&/czasami po dokadnym z0adaniu anu1owano czynno+ci2 Aaulus-podst5p) strona podst)pne zac&owanie (aszywe intencje /nie anu1owano czynno+ci* prawo pretorskie dawao oc&ron) przed negatywnymi skutkami2 Cetys-&roK,a) 3 /nie anu1owano czynno+ci* prawo pretorskie dawao oc&ron) przed negatywnymi skutkami2
&astpstwo
'ekst ustaw$ % Praescripto zawieraa imi) wnioskodawcy* date zgromadzenia i inne dane dot. ;ej uc&wa1enia % Rogatio wa+ciwy tekst % Sanctio sankcja w przypadku jej nie przestrzegania ;anctio ze wz&l5du na kary ustawy dzieli*y si5 na: % Lex perfecta niewano c!"nnoci % Lex minus quam perfecta #ar" !a $o#onanie c!"nnoci % Lex imperfecta %e! #ar" 3eN #ulia Papia wsp-1na nazwa dw-c& ustaw uc&wa1onyc& w r-7nym okresie dotycz6cyc& tej samej kwestii* kt-re w zwi6zku z tym si) po6czyy. Lex posterior $erogat priori ustawa p&'nie(s!a uc)"la wc!enie(s!*+ Lex retro non agit ustawa nie $!ia,a wstec!+ Consilia ple,s zjazdy p1e0ejuszy Ple,iscita uc&way p1e0su
)< Prawotw0rcza dzia*alnoH prawnik0w % Jus respondenci wy0itni prawnicy otrzyma1i od wadcy prawo udzie1ania wi676cyc& d1a s6du % ;zko*y prawa i na wy,itnie si uryci .a pocz6tku pryncypatu istniay dwie szkoy prawa zao7one przez Marcusa Antistiusa Labeo /p-Nniej zwana Proku1ia!sk62 i Gaiusa Ateiusa Capito /p-Nniej zwana Sa0inia!sk62. .ajwy0itniejsi prawnicy$ >e1sus* =u1ianus* Pomponius* Caius* Papinianus* Pau1usa* F1pian* Eodestinus. 6< #nstytuc e >aiusa 3 Podr)cznik do nauki prawa napisany przez jednego z najwy0itniejszyc& prawnik-w tamtyc& czas-w Caiusa. Podr)cznik mia B ksi)gi$ % # ksi5&a Prawo dotycz6ce os-0 % ## i ### ksi5&a ! Prawo dotycz6ce rzeczy % #O ksi5&a ! Prawo dotycz6ce pow-dztw
1) ") %) ') ))
%< Upadek urysprudenc i i kultury prawne '< Przed ustyniaPskie pr0,y kody?ikac i Leges i $us %ragmenta &aticana 3 koniec =I w. zawieraa wyj6tki z pism Papiniana* F1epiana i Pau1usa oraz konstytucje cesarskie /g-wnie Diok1ecjana2 Co!!atio !egum Mosaicarum et 'omanarum 3 por-wnawcze zestawienie przepis-w prawa Eoj7eszowego i rzymskic& zasad prawnyc&. Leges (aecu!ares 3 ksi)ga syryjsko%rzymska* z I w.* zawieraa (ragmentu -us i leges Consu!atio eteris cuiusdam iurisconsu!ti 3 I w.* z0i-r opinii prawnyc& oparty na Pauli Sententiae i wy0ranyc& konstytucjac& z kodeks-w gregoria!skic&. (cho!ia (inaitica 3 (ragment komentarza zawieraj6cy kr-tkie o0ja+nienia do dziea F1piana Li%ri a$ Sa%inom
+olni i niewolnicy
UF.># F;1QPE4 W pa!stwie rzymskim tak jak w innyc& krajac& staro7ytnyc& poo7enie prawne oso0y za1e7ao od tego czy 0ya wo1na czy nie PDF;1.E#4 E#4FD3# .iewo1nikiem /servus2 mo7na 0yo zosta5 na skutek$ % Urodzenia si5 w niewoli % Pokonani wro&owie % Eiewyp*acalny d*uBnik % ;kazany na doBywotni= prace w kopalni % Dso,y po manie przez korsarzy ;I1U.C@. PR.FE. E#4FD3E#JRF W prawie prywatnym niewo1nik nie mia 7adnyc& praw/nie m-g posiada5 maj6tku2. "ecu!im maj6tek powierzany przez pan-w niewo1nikom do swo0odnego zarz6dzania/1ecz 0y to nada1 maj6tek wa+cicie1a2 $nstrumen)um oca!e inna nazwa niewo1nika P narz)dzie m-wi6ce. Eimo* 7e wa+cicie1a dawa1i czasami niewo1nikom swo0od) w o0rocie peculium* to nigdy nie odpowiada1i za zadu7enia w wyniku dziaa1no+ci niewo1nika* mog1i czerpa5 ty1ko korzy+ci PQ* 7e niewo1nicy mog1i kupi5 rzecz a1e nie mog1i za ni6 zapaci5 0o wi6zao si) to z ograniczeniem maj6tku wa+cicie1a PQ nikt nie c&cia zawiera5 z nimi um-w. ') wad) zacz)o ogranicza5 prawo pretorskie. Pretor udziela* skar&i-np< roszczeP w*acicielowi zap*at5) przeciw w*acicielowi niewolnika: -str<7") % Actio de pecu!io odpowiada za zo0owi6zania do wysoko+ci pecu1ium* m-g jednak najpierw potr6ci5 swoje wierzyte1no+ci. % Actio tributoria 3 w przypadku* gdy pecu1io 0yo przeznaczone na ce1e &and1owe* dzie1i pecu1io mi)dzy wierzycie1i wprost proporcjona1nie do ic& wierzyte1no+ci.
% % % %
Actio *uo iussu w przypadku* gdy niewo1nik dziaa na po1ecenie panajego wa+cicie1 odpowiada na wysoko+5 caej kwoty. Actio de in rem erso je+1i w wyniku zawartej przez niewo1nika czynno+ci powi)kszy si) maj6tek wa+cicie1a* odpowiada on do wysoko+ci przysporzenia. Actio exercitoria za zo0owi6zania niewo1nika 0)d6cego kapitanem statku odpowiada wa+cicie1 Actio institoria tak samo jak powy7ej ty1ko niewo1nik kierownik przedsi)0iorstwa.
DdpowiedzialnoH noksalna -str< 7%) pod67aa za sprawc6 czynu* czy1i odpowiedzia1no+5 wa+cicie1a niewo1nika 91u0 Pater familias: za de1ikty /przest)pstwa prawa cywi1nego2 niewo1nik-w /1u0 os-0 a1ieni iuris2.PQ W takim przypadku wa+cicie1 a10o sam ponosi konsekwencje /musia zapaci5 okre+1on6 sum) pieni)dzy2 a10o oddawa niewo1nika. Odpowiedzia1no+5 noksa1na 0ya Actio -n rem /O2 Za przest5pstwa prawa pu,liczne&o niewolnik odpowiada* oso,icie< W +wiet1e prawa rzymskiego niewo1nicy nie mo&li ,yH w zwi=zku ma*BePskim* a ic& zwi6zki contu%ernium nie rodziy skutk-w prawnyc&. Dzieci z takic& zwi6zk-w 0yy wasno+ci6 pana matki. Wa+cicie1 mia nad niewo1nikiem prawo Bycia i mierci-ius itae ac necis)< Sormalne i nie?ormalne sposo,y wyzwolenia niewolnik0w -str<7') Sytuacja prawna os-0 wyzwo1onyc& 0ya r-7na w za1e7no+ci od r-7nyc& kwestii /czy urodzi1i si) wo1ni* czy od urodzenia 0y1i niewo1nikami2. Podzia os-0 wyzwo1onyc&$ Folnourodzeni 3 ci co urodzi1i si) wo1ni .li%eri/ FyzwolePcy 3 niewo1nicy otrzymuj6cy wo1no+5 Po wyzwoleniu stawali si5: o0ywate1ami rzymskimi .ci es 'omani/ 3 je+1i niewo1nik zosta wyzwo1ony przez o0ywate1a rzymskiego za pomoc6 jednego z uznawanyc& przez ius civile sposo0-w$ manumissio testamento* censu 1u0 indicta+ Hatynami .Latini/% od Lex -unia wyzwo1e!cy nie(orma1ni 1u0 wyzwo1e!cy nie maj6cy jeszcze AM 1at stawa1i si) Hatynami junia!skimi. Za 7ycia 0y1i uwa7ani za oso0y wo1ne a1e po +mierci ic& maj6tek przypada 0yym wa+cicie1om. .ie mog1i sporz6dza5 testamentu ani na0ywa5 niczego na podstawie testamentu. Hatyn m-g zosta5 o0ywate1em rzymskim je+1i wykona procedur)$ =. po+1u0i o0ywate1k) rzymsk6 1u0 1atynk) i ma z ni6 jednoroczne dziecko9w przypadku je+1i on nie zd67y to o o0ywate1stwo mo7e stara5 si) jego 7ona: otrzymywa wraz z rodzin6 status cives romanis+ ==. od0y5 sze+cio1etni6 su70) wojskow6 /p-Nniej A2 w stra7y miejskiej w Rzymie ===. o i1e w ci6gu 1at dostarczy statkiem o okre+1onej pojemno+ci z0o7e z ,giptu do Rzymu =I. o i1e po+wieci poowe swego maj6tku /1icz6cego co najmniej @MM ty+. sesterc-w2 na wy0udowanie domu w Rzymie I. Prowadzi przez A 1ata myn w Rzymie mie16cy okre+1on6 1icz0) z0o7a "eregrini deditctii 3 oso0y* kt-re przed wyzwo1eniem 0yy kr)powane wi)zami w ce1u ukarania 1u0 kt-rym wypa1ano pi)tno czy do+wiadczono torturami oraz ci kt-rzy wa1czy1i na arenie. .igdy nie mog1i si) sta5 o0ywate1ami rzymskimi* nie mog1i prze0ywa5 w Rzymie 1u0 o0r)0ie setnego kamienia mi1owego inaczej znowu stawa1i si) niewo1nikami. .ie mog1i sporz6dza5 testamentu ani na0ywa5 niczego z testamentu. Sormalne sposo,y wyzwolenia niewolnik0w: Manumissio testamento wyzwo1enie niewo1nika w testamencie* poprzez u7ycie odpowiednic& s-w/0anumissio testamentaria $irecta2* 1u0 poprzez ustanowienie go spadko0ierc6. W o0u przypadkac& niewo1nik stawa si) wo1ny z c&wi16 kiedy zacz6 dziaa5 testament i patronem stawa si) zmary. Wa+cicie1 m-g te7 po1eci5 wyzwo1enie wasnego* 06dN cudzego/w takim przypadku na1e7ao go najpierw
odkupi52 niewo1nika spadko0iercy 1u0 zapiso0iorcy/0anumissio testamentaria in$irecta2 Manumissio censu podczas spis-w o0ywate1i rzymskic& wa+cicie1 prosi cenzora o wpisanie imienia niewo1nik do spisu o0ywate1i. /raz na pi)5 1at 0y spis2 Manumissio indicta pozorowany proces o to* 7e niewo1nik nie jest wo1ny* o0ro!ca wo1no+ci stwierdza* 7e oskar7ony jest wo1ny a wa+cicie1 nie wnosi sprzeciwu. Manumissio in ecc!esia 1 /okres pok1asyczny2wyzwo1enie dokonane w ko+cie1e wo0ec 0iskupa i gminy. Eie?ormalne metody wyzwolenia niewolnik0w w gronie przyjaci- /inter amicos2 przez napisanie 1istu /per epistu!am2 podczas 0iesiadnej uczty zasadza go mi)dzy go+5mi /per mensam2 W takim przypadku wa+cicie1 dawa niewo1nikowi ty1ko praktyczn6 a nie (aktyczn6 wo1no+5. Pocz6tkowo m-g 0y5 on przywr-cony do stanu niewo1i /vin$icato in servitutem 2. .iewo1nik m-g si) jednak zgosi5 z pro+06 o oc&ron) do pretora /w razie kon(1iktu z 0yym panem jego wo1no+5 za1e7aa od do0rej wo1i pretora2* nazywano ic& te7 wyzwo1e!cami pretorskimi. Dzi)ki czemu otrzymywa1i status Latini -uniani2 za 7ycia 0y1i uwa7ani za oso0y wo1ne 1ecz po +mierci ic& maj6tek przec&odzi na rzecz 0yego pana. Ustawodawstwo .u&usta dotycz=ce os0, Lex %u,ia Caninia 3 /odnosia si) do wyzwo1e! w testamencie2 ograniczaa 1icz0) wyzwo1onyc& niewo1nik-w w za1e7no+ci od stanu posiadania wa+cicie1a. Bez ograniczenia mo7na 0yo tyko wyzwo1i5 dw-c& niewo1nik-w* po czym ty1ko uamkow6 cz)+5 og-u* g-rna granic6 0yo stu. Lex Ae!ia (entia 3 niewo1nik nie m-g mie5 mniej ni7 AM 1at 1u0 kiedy wyzwa1aj6cy mia mniej ni7 @M 1at/je+1i jeden z nic& mia mniej to trze0a 0yo powoa5 specja1ne consilium i poda5 specja1ne przyczyny wyzwo1enia29dot. 'y1ko wyzwo1e! (orma1nyc&:
;ytuac a prawna wyzwolePc0w Poza ograniczeniami w prawie pu01icznym oraz zakazowi zawierania zwi6zk-w ma7e!skic& z oso0ami na1e76cymi do stanu senatorskiego. na wyzwo1e!cac& ci67yo PR.FD P.1RDE.1U: Patron ! 0ya to oso0a wyzwa1aj6ca wo0ec kt-rej niewo1nik mia o0owi6zki$ Fsugi .$ona, munera/ 9do* kt-ryc& zo0owi6zywa si) jeszcze przed wyzwo1eniem:* kiedy patron nie mia na wasne utrzymanie musia mu pomaga5/ nie m-g pozywa5 patrona do s6du 0ez zgody pretora* Patron dziedziczy tez po 0ogatym wyzwo1e!cu 9pow. ?MM ty+ sesters-w: jak jego dzieci* 1u0 w przypadku kiedy wyzwo1eniec mia A dzieci nie dziedziczy PG'RO. E=GT OBOW=UZ,K WOB,> WVZWOH,W>G 0roni5 wyzwo1e!ca w s6dzie* Patron mia prawo odwoania wyzwo1enia kiedy niewo1nik okazywa jawn6 niewdzi)czno+5 Dso,y in mancipio i stany podo,ne "ersonae in mancipio 3 oso0y 0)d6ce pod wadz6 pater familias w wyniku mancypacji. Byy to oso0y wo1ne a1e przez swego zwierzc&nika (ami1ijnego odsprzedane w ce1u uzyskania korzy+ci maj6tkowyc&. Sytuacja podo0na 0ya u$
/?X2 Addictus 3 du7nik oddany wierzycie1owi na mocy per manus iniectionem* a7 do odpracowania zas6dzonej kwoty /@X2 'edemptus ab hostibus 3 czowiek wykupiony z cudzej niewo1i a7 do uiszczenia kwoty wykupu /AX2 Liber homo bona %ide ser ines 3 oso0a wo1na kt-ra su7ya jako niewo1nik na wasna zgod) /BX2 "o!onus % oso0a wo1na przywi6zana do ziemi* kt-rej nie wo1no 0yo jej opuszcza5
Pokrewie%stwo kognacyjne
PokrewiePstwo ko&nacy ne 3 pokrewie!stwo krwi 3inea recta 3 spokrewnienie w 1inii prostej /np. ja* ojciec *dziadek* pradziadek itd.2 Pkrewni wst5pni-ascendenci) 3inea trans$era $el o,li+ua pokrewie!stwo w 1ini 0ocznej 3 wsp-1ny przodek P krewni zst5pni-descendenci2 ;topieP pokrewiePstwa T i1e urodze! taki stopie! Powinowactwo stosunek powstay w wyniku ma7e!stwa
&dolno , prawna
ZdolnoH prawna 3 sytuacja kiedy kto+ mo7e 0y5 podmiotem w sprawie. W prawie rzymskim podmiotowo+5 w prawie pu01icznym mie1i wszyscy peno1etni o0ywate1e. W prawie prywatnym zdo1no+5 prawn6 otrzymywao si) z c&wi16 +mierci pater familias /je+1i ojciec umar przed urodzeniem dziecka* dziecko otrzymywao zdo1no+5 prawn6 w c&wi1i urodzenia2 1u0 w przypadku kiedy dziecko wywodzio z nieprawego o7a z c&wi16 urodzenia. Posiadanie zdolnoci prawne zaleBa*o od trzec( rzeczy-status): - 3i,ertatis - Ci$itatis - Samiliae Cia* on wolny o,ywatel/ nie zaleBa*a ani od wieku ani od p*ci< .ienarodzone dziecko/nasciturus2 miao prawo spadkowe o i1e urodzio si) 7ywe wedug proku1ian-w musiao krzykn65* Sa0inianom wystarczy jakiko1wiek znak 7ycia. Curator entris kurator* kt-ry mia 0roni5 praw dziecka /nienarodzone dziecko uwa7ao si) za narodzone je+1i c&odzio o jego korzy+ci2 Captis deminutio 3utrata status /powodowaa utarte zdo1no+ci prawnej2 Captis deminutio maxima 3 najwi)ksze uszczup1enie praw jednostki P kiedy traci o0ywate1stwo i wo1no+5 np. popadni)cie w niewo1) /taki o0ywate1 mia ius post!imini /prawo powrotu2 i ,ictio !egis corne!iae /o0ywate1a rzymskiego kt-ry tra(i do niewo1i uwarzono za zmarego2
!so)y prawne
Dso,a Prawna 3 grupa os-0 posiadaj6ca podmiotowo+5 prawn6 Pa!stwo jako z0iorowo+5 wszystkic& o0ywate1i posiadao maj6tek i mogo nim zarz6dza5 tzn. posiadao zdo1no+5 prawn6 . P-Nniej oso0ami prawnymi 0yy te7$ Cminy Stowarzyszenia/w okresie pryncypatu2zakadane za zgod6 senatu. Byy to zwi6zki os-0$ Wykonuj6cyc& wsp-1ny zaw-d. O podo0nej sytuacji maj6tkowej. Zwi6zane ku1tem re1igijnym Do zao7enia stowarzyszenia prawo wymagao co najmniej trzec& os-0 %iscus % maj6tek pa!stwowy zostawiony do dyspozycji cesarza Areanium % maj6tek pa!stwowy na1e76cy do narodu =nstytucje ko+cie1ne /okres c&rze+cija!stwa2 Yundacje do0roczynne/I%I= w.2 "iae causae -economus 3 zarz6dca maj6tkiem (undacji
Rozdzia V: Rodzina
&arczyny(ponsa!ia zar)czyny Zar)czyny 0yo to uroczyste przyrzeczenie zawarcia ma7e!stwa w przyszo+ci. Byy one zawierane w (ormie kontraktu sownego przez ojc-w os-0 zar)czaj6cyc& si) 1u0 przez samyc& zar)czaj6cyc& si) o i1e 0y1i sui iuris /w przypadku nie dotrzymania mo7na 0yo si) u0iega5 o odszkodowanie2. P-Nniej 0yo te7 nie(orma1ne nudus consensus 3 ic& zerwanie nie powodowao 7adnyc& konsekwencji. W okresie k1asycznym zadatek
zar)czynowy/archa sponsa!icia2* je+1i zerwa mody traci zadatek je+1i narzeczona* zwracaa go poczw-rnie* a p-Nniej potr-jnie.
.ustum matrimonium
Ae?inic e ma*BePstwa $ustum matrimonium ma7e!stwo Ca*BePstwo to zwi6zek mi)dzy m)7czyzn6 i ko0iet6 stanowi6cy wsp-1not) caego 7ycia zar-wno wedug prawa 0oskiego jak i 1udzkiego Zawarcie ma*BePstwa Prawo nie regu1owao sposo0u zawierania ma7e!stwa /czynno+5 prywatna i nie(orma1na2 Warunki zawarcia ma7e!stwa$ - A,ectio marita!is trwaa zgoda o0u stron na pozostanie w zwi6zku ma7e!skim - W przypadku os-0 alieni iuris potrze0na 0ya te7 zgoda zwierzc&nik-w (ami1ijnyc& Fymo&i #ustum matrimonium Ea7e!stwo 0yo uwa7ane za wa7ne wedug Prawa cywi1nego kiedy speniao warunki$ Conubium Eo71iwo+5 zawarcia ma7e!stwa uznanego w prawie rzymskim /posiadanie o0ywate1stwa* 1u0 zgody ius conu0ium P nieo0ywate1e2/p1e0ejusze nie mie1i conu0ium patrycjusze Z== ta01ic2/0rak conu0ium mi)dzy krewnymi w 1inii prostej zawsze w 0ocznej do B stopnia2 Fiek c&opcy ?B 1at* dziewczyny 1at ?@ A,ectio marita!is 3 wo1a pozostawania w zwi6zku ma7e!skim P-Nniej zakaz zawierania ma7e!stw mi)dzy r-7nowiercami Rozwi=zanie ma*BePstwa Ea7e!stwo istniao tak dugo p-ki istniao A,ectio marita!is. Ea7e!stwo przestawao istnie5 gdy$ Doc&odzio do zgodnego porozumienia do rozwi6zania -di ortium) B6dN gdy jedno z ma7onk-w wyra7ao wo1) zerwania zwi6zku .repudium2 w przypadku kiedy 7ona wesza pod wadze m)7a conventio in manum m-g tego dokona5 ty1ko m67 .a skutek +mierci 1u0 utraty o0ywate1stwa Con entio in manum Fe cie Bony do rodziny a&nacy ne m5Ba: Con,arreatio w o0ecno+ci kapan-w i ?M +wiadk-w* przez o(iarowanie jowiszowi c&1e0a orkiszowego /ty1ko patrycjusze2 Co/mptio przez emancypacje w o0ecno+ci L +wiadk-w i 1i0erpensa za pomoc6 sym0o1icznej zapaty d1a pater familias 1u0 7ony je+1i 0ya sui iuris. 0sus roczne nieprzerwane prze0ywanie w domu m)7a Co/mptio ,iduicae causa sztuczne wej+cie pod wadze m)7a 7e0y poz0y5 si) niewygodnego tutora. W takim przypadku 7ona dziedziczya po m)7u tak jak jego dzieci.
'e erentia o%owi6zek wzajemnego szacunku P zakaz wnoszenia przeciw so0ie skarg in(amuj6cyc&. Uona uzyskiwa*a: 'ytu mater familias Dzie1ia status spoeczny m)7a /)onor matrimoni2 Cia*a o,owi=zki i powinnoci Zamieszkiwa5 z m)7em Wyc&owywa5 dzieci zgodnie ze wskaz-wkami m)7a Doc&owywa5 mu wierno+ci /cudzo-stwo P a$ulterium 2 nawet +mier52 Uprawnienia m5Ba w stosunku do Bony .ie mia prawa 7ycia i +mierci W 3onventio in manum sprawowa na 7on6 wadze s6dow6 /tzw. =udicium domesticumP s6d domowy2 Reszta podo0nie jak w wadzy nad dzie5mi ;tosunki ma =tkowe W przypadku kiedy ma7e!stwo nie 0yo 3onventio in manum 0ya rozdzie1no+5 maj6tkowa. W przypadku kiedy 0yo 3onventio in manum 0ya wsp-1nota maj6tkowa. [ona nie dziedziczya w swojej starej rodzinie agnacyjnej ty1ko w nowej* a cay maj6tek na1e7a do m)7a. Posa& % 1os 1os pro,ectcia posag od ojca 1u0 dziadka 7ony. 1os ad enticia inna oso0a np. 7ona* jej du7nik itp.
Posa& ustanawiano w ?ormie: -str< 97) 1otis datio przeniesienie wasno+ci 1otis dictio jednostronne przyrzeczenie posagu 1otis promissio przyrzeczenie posagu w (ormie stypu1acji Zwrot posa&u dos recepticia % Zo0owi6zanie m)7a do zwrotu caego posagu w drodze stypu1acji PQ pretor dawa actio ex stipulatu+ Actio rei uxoriae s#arga pr!eciw m4owi o zwrot majtku po potr6ceniu cz)+ci na wyc&owanie dzieci /retentionis 3 nie wi)cej ni7 poowa posagu2 i niekoniecznie od razu. E67 0y zo0owi6zany zwr-ci5 w trzec& rocznyc& ratac& rzeczy zamienne inne od razu.
Aonatio ante nuptis Zakaz darowizn mi)dzy ma7onkami. 1onatio ante nuptis 3 darowizny przed ma7e!skie 1onatio propter nuptis darowizny podczas ma7e!stwa /ty1ko prawo justy!a!skie2
@. /w przypadku m)7a2 +mierci cudzoo7nika A. po M dniac& mog1i wnie+5 skarg) 9proces karnym accusatio iure extreani: przy strupum od razu wszczynano proces karny/accusatio iure pu%lico2* kar6 0yo wygnanie na wysp) i kon(iskata cz)+ci maj6tku. Lex $u!ia de maritandis ordinibus nakadaa na m)7czyzn w wieku @L 3 M i ko0iety @M 3 LM o0owi6zek pozostawania w zwi6zku ma7e!skim. W przypadku +mierci jednej ze stron m)7czyNni musie1i natyc&miast si) o7eni5* ko0ietom zostawiano pewien okres /vacatio2 przypadku niedotrzymania warunk-w kar6 0yo poz0awienie praw dziedziczenia /cae%lis2 Lex "apia "oppaea o0owi6zek posiadania dzieci* w przypadku nieposiadania dzieci kar6 w przypadku +mierci wsp-ma7onka 0yo otrzymanie ty1ko poowy przysporzenia /or%i2. Oso0y maj6ce wi)cej ni7 jedno dziecko otrzymyway przywi1ej ius trium li%eroum PQ ko0ieta uzyskiwaa pen6 zdo1no+5 czynno+ci prawnyc&8 m)7czyNni mog1i si) uc&y1i5 od piastowania tute1i i kurate1i. Wprowadzono te7 zakaz wyc&odzenia za m67 mi)dzy senatorami i ic& potomstwem i wyzwo1e!cami oraz mi)dzy wo1nourodzonymi a ko0ietami o nagannej reputacji /aktorki* str)czycie1ki cudzoo7nice2
1onku)inat
Concubinatus 3 konku0inat 3 stae po7ycie mi)dzy ko0iet6 i m)7czyzna mi)dzy* kt-rymi nie istniao conu%ium 1u0 Afectio maritalis. Konsekwencjami 0yy$ - Brak dziedziczenia dzieci w przypadku 0raku testamentu - Eo71iwo+5 o0darowywania si) - Dzieci nie 0yy pod wadz6 rodzicie1sk6 Po7ycie m)7czyzny i ko0iety z kt-ryc& c&o50y jedno 0yo niewo1nikiem nazywano contu%erium
Prawo 7ycia i +mierci nad dzie5mi zakazano za0ija5 dzieci przed A rokiem 7ycia
m-g za0i5 ka1ekiego noworodka /powinien je najpierw pokaza5 s6siadom2 kiedy c&cia za0i5 starsze dziecko* powinien przeprowadzi5 +1edztwo w o0ecno+ci tzw. -u$icium $omesticum /tj. naj01i7szyc& krewnyc&2* kt-re musiao zaapro0owa5 wyrok Eo7no+5 porzucenia 1u0 sprzeda7y dziecka O0owi6zek utrzymania dzieci O0owi6zek wyc&owania dzieci zgodnie z do0rymi o0yczajami /%oni mores2 Wyksztacenie zgodne z jego poc&odzeniem* stanem maj6tkowym* zasadami mora1nymi i prawnymi
Powoanie opiekuna
W przypadku* gdy oso0a sui iuris nie 0ya w stanie sama pokierowa5 swymi czynami wyznaczano jej opiekuna 1u0 kuratora. Tute!a opieka dzie1ia si) na$ Tute!a impuberum niedojrzae ko0iety i m)7czyNni Tute!a mu!ierum $o(r!a,e #o%iet"
Powoanie opiekuna mogo nast6pi5 w testamencie /tute!a testamentaria2* 1u0 na mocy ustawy Z== ta01ic naj01i7si krewni agnacyjni /tute!a !egitimia28 1u0 pretor /namiestnik na prowincji* a p-Nniej pretor tutelaris2 kiedy 0rakowao krewnyc& /tute!a dati a2
2utela impu)erum
Tutor impuberis 3 zarz6dza maj6tkiem pupi1a i uczy go jak prowadzi5 sprawy maj6tkowe* w wieku J 1at pupi1 uzyskiwa prawo do podejmowania czynno+ci przysparzaj6cyc& w przypadku czynno+ci rozporz6dzaj6cyc& i zarz6dzaj6cyc& potrze0owa zgody tutora /interpositio auctoritatis2. Opieka gasa* gdy$ - 'utor 1u0 pupi1 umiera /captis $eminutio2 - Pupi1 osi6ga peno1etnio+5 W przypadku niewa+ciwej opieki tutora nad pupi1em m-g on 0y5 poci6gni)ty do odpowiedzia1no+ci np. na mocy$ - Accusatio suspecti tutoris 3 tj. skargi popu1arnej miaa ona za zadanie odsun65 nieuczciwego tutora testamentowego testamentowego na nieuczciwego tutora +ci6gao in(amie. - Actio rationibus distrahendis wytycza pupi1 po doj+ciu do dojrzao+ci przeciw opiekunowi ustawowemu* kt-ry rozmy+1nie sprzeniewie7y jego maj6tek* otrzymywa podw-jn6 warto+5 sprzeniewierzonego maj6tku. - Actio tute!ae w kt-rej zar-wno pupi1 jak i 'utor doc&odzi1i swyc& praw
2utela mulierum
Dojrzaa ko0ieta 0)d6ca pod opiek6 tutora* sama zarz6dzaa swym maj6tkiem a zgody tutora /interpositio auctoritatis tutoris2 potrze0owaa ty1ko w najwa7niejszyc& sprawac&$ wyzwo1enie niewo1nika* testament* emancypacja zaci6gni)cie zo0owi6zania o wie1kiej wadze. /ko0ieta * kt-ra urodzia troje 9wyzwo1enia czworo: dzieci* p-Nniej tak7e ko0ieta* kt-ra dostarczya statek do przewozu z0o7a z ,giptu* otrzymywaa przywi1ej ius trium !iberorum* kt-ry pozwa1a jej poz0y5 si) tutora.2. W p-Nniejszym okresie pretor m-g nawet zmusi5 tutora na wyra7enie zgody /interpositio autortatis tutoris2
1uratela
Cdy na1e7ao zad0a5 nie o oso0) 1ecz o maj6tek* prawo rzymskie posugiwao si) instytucj6 kuratora. .ajstarsz6 (orm6 kurate1i 0yy$ - Cura ,uriosi nad c&orymi psyc&icznie - Cura prodigi nad marnotrawcami .a pocz6tku o podj)ciu krok-w w ce1u powstania kurate1i decydowaa rada rodziny. W okresie ustawy Z== ta01ic pre(ekt* a p-Nniej r-wnie7 pre(ekt Rzymu i namiestnik prowincji przeprowadza1i post)powanie .cognitio/ zako!czone dekretem poz0awiaj6cym c&orego czy marnotrawc) zarz6du maj6tkiem i wyznacza1i mu kuratora. Kuratorami pocz6tkowo 0y1i naj01i7si krewni agnacyjni p-Nniej kognacyjni. P-Nniej opiek6 kuratora 0yy o0ejmowane$ - "uberes minores iginti *uin*ue amnis oso0y dorose kt-re nie uko!czyy @L 1at - curator minorum % minor m-g poprosi5 o udzie1enie mu kuratora do pomocy przy zawieraniu czynno+ci prawnyc&. W przeciwie!stwie do opiekuna* kurator 0y traktowany jako zast)pca a minor m-g go poci6gn65 do odpowiedzia1no+ci za pomoc6$ actio negotiorum gestoru. W p-Nniejszym okresie pretor wyznacza kuratora w zwi6zku z konkretnymi sprawami$ - Do strze7enia nieo0j)tej masy spadkowej - Do oc&rony interes-w dziecka pocz)tego - Do pomocy starcom - Do pomocy uomnym i c&orym - Do zaatwiania spraw os-0 nie o0ecnyc&
&dolno , do czynno ci prawnychZdolnoH do czynnoci prawnyc( zdo1no+5 do samodzie1nego skadania i przyjmowania o+wiadcze! wo1i wywouj6cyc& skutki prawne* 0ya czym+ zupenie odr)0nym od zdo1no+ci prawnej. D&raniczenie zdolnoci prawnyc( ze wz&l5du na: Fiek $n,antes % Dzieci do J roku 7ycia 0yy poz0awione zdo1no+ci do czynno+ci prawnyc& poza dro0nymi aktami 7ycia codziennego $mpuberes % oso0y w wieku J%?B /c&opcy2 J%?@ dziewcz)ta miay prawo do czynno+ci przysparzaj6cyc&* oraz za zgod6 tutora rozporz6dzaj6cyc& i zarz6dzaj6cyc&. W przypadku czynnoci kule =ce przysparzaj6cej i rozporz6dzaj6cej jednocze+nie* na kt-r6 tutor nie wyrazi zgody* czynno+5 ta 0ya wa7na ty1ko w aspekcie przysporzenia* moga si) sta5 w peni skuteczna po osi6gni)ciu przez pupi1a peno1etnio+ci i jej zatwierdzeniu /nast)powao wtedy rati&i0itio2 "uberes % E)7czyNni powy7ej ?B roku 7ycia penia zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&* 1ecz do @L roku posiada1i kuratoraP doradc)4zast)pc) ;tan umys*owy oso0y c&ore psyc&icznie traciy czasowo zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&* 1ecz podczas "prze0ysk-w#* kiedy oso0a uznawana 0ya za zdrow6 odzyskiwaa t6 zdo1no+5. P*eH ko0iety powy7ej 1at J 0yy pod opiek6 tutora* 1ecz pow. ?@ 0y ty1ko (unkcj6 sym0o1iczn6 patrz tute1a mu1ierum naci+nij prawym przyciskiem myszy i otw-rz &iper6cze Carnotrawstwo -prodigus) pretor pocz6tkowo za pomoc6 .inter$ictio %onorum/ od0iera marnotrawcy pocz6tkowo w og-1e mo7no+5 zarz6du maj6tkiem* w p-Nniejszym za+ czasie ogranicza jego zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&. $n,amia 3 utrata czci o0ywate1skiej. Eoga powsta5 0ezpo+rednio na skutek popenienia czynu &anie0nego 1u0 w spos-0 po+redni na skutek wyroku w procesie karnym 1u0 cywi1nym. Oso0a dotkni)ta in(ami6 nie moga 0y5 +wiadkiem przy czynno+ciac& uroczystyc&* nie moga wyst)powa5 w imieniu innyc& ani ustanawia5 zast)pc-w.
'es corpora!es /rzeczy materia1ne2 rzeczy* kt-re mo7na pozna5 za pomoc6 dotyku /niewo1nik* sza(a* zoto2 'es incorpora!es /rzeczy niemateria1ne2 rzeczy* kt-ryc& nie mo7na dotkn65 /spadko0ranie* u7ytkowanie* zo0owi6zania2
'es mancipi res nec mancipi 'es manipi rzeczy wymagaj6ce mancypacji 'es nec mancipi rzeczy nie wymagaj6ce emancypacji 'uchomo2ci .res mobi!es) nieruchomo2ci .res inmobi!es) Rzeczy oznaczone co od &atunku -negus) rzeczy oznaczone&o co do toBsamoci -species) Oznaczone co do gatunku 3 0yy rzeczami zamiennymi/to co mo7na zwa7y5* po1iczy5* zmierzy52* nie posiadaj6cymi 7adnyc& szczeg-1nyc& cec& wyr-7niaj6cyc& je od reszty Oznaczone co do to7samo+ci 3 inaczej niezamienne* 0yy to rzeczy wyr-7niaj6ce si) jakimi+ szczeg-1nymi cec&ami. Rzeczy zuBywalne rzeczy niezuBywalne Rzeczy zuBywalne to takie kt-ryc& norma1ne u7ywanie prowadzi do ic& zu7ycia /np. .7ywno+5* pieni6dze2 Rzeczy niezuBywalne to takie* kt-re nie u1egaj6 zu7yciu na skutek ic& norma1nego u7ycia Rzeczy podzielne Rzeczy niepodzielne Rzeczy podzielne to takie* kt-re mo7na podzie1i5 na cz)+ci 0ez zmiany ic& wa+ciwo+ci i warto+ci /np. wino o1iwa2 Rzeczy niepodzielne ! to takie* kt-ryc& nie mo7na podzie1i5 na cz)+ci 0ez zmiany ic& wa+ciwo+ci i warto+ci /np. o0raz* rzeN0a* ko!* owca2 Rzeczy po edyncze rzeczy z*oBone rzeczy z,iorowe Rzeczy po edyncze stanowiy cao+5 tak pod wzg1)dem (izycznym jak i prawnym/0e1ka* niewo1nik2 Rzeczy z*oBone to rzeczy na* kt-re skada si) ki1ka pojedynczyc& e1ement-w* po6czonyc& ze so06 w spos-0 trway tak* 7e stanowi6 cao+5 tak pod wzg1)dem ekonomicznym jak i prawnym/np. 0udynek* w-z2 Rzeczy z,iorowe rzeczy (izycznie samodzie1nyc& istniej6cyc& jako cao+5 ty1ko w sensie prawno% ekonomicznym/0i01ioteka* stado zwierz6t2
Rodzaje wasno ci
?. F*asnoH kwirytarna przysugiwaa ty1ko o0ywate1om rzymskim. Dotyczya ona tak res mancipi jak i nec mancipi. Przy przeniesieniu wasno+ci res mancipi na1e7ao dokona5 (orma1nyc& akt-w mancipatio 1u0 in iure cessio* za+ wasno+5 res nec mancipi mo7na 0yo przenie+5 za pomoc6 nie(orma1nej tra$itio. 'y1ko wa+cicie1om kwirytarnym przysugiwaa oc&rona wedug prawa cywi1nego$ rei vin$icatio i actio negatoria+
@. F*asnoH ,onitarna powstawaa w wyniku nie(orma1nego przekazania res mancipi /np. przez traditio2 na0ywcy* wed1e prawa wa+cicie1em nada1 0y z0ywca* na0ywca mia ty1ko rzecz w swoim maj6tku* rzecz taka stawaa si) wasno+ci6 na0ywcy dopiero w drodze zasiedzenia /Actio Pu%liciana 3 oc&rona pretorska wasno+ci 0onitarnej przed wa+cicie1em2. Przed zasiedzeniem istniaa tzw. 1up!ex dominium podw-jna wasno+5. A. Eieruc(omoci w Prowinc ac( na1e7ay 06dN do cesarza* 06dN do 1udu rzymskiego. Yaktycznie jednak na1e7ay do os-0 prywatnyc&. =c& wadztwo* c&o5 dziedziczne* z0ywa1ne* 0ezwzg1)dne nie 0yo okre+1ane w Nr-dac& jako ic& wasno+5. B. F*asnoH pere&ryn0w 3 W +wiet1e ius civile nie mog1i 0y5 posiadaczami* a ic& "wasno+5# 0ya c&roniona przez pretora 1u0 namiestnika prowincji. /do @?@r. /Karaka11a22
+spwasno ,
Communio pro indi iso /wsp-wasno+5 w cz)+ciac& idea1nyc&2 wsp-wasno+5 kiedy ka7dy z wsp-wa+cicie1i mia sw-j udzia w cz)+ci uamkowej. Powstawaa na skutek dziedziczenia* z tytuu sp-ki* zmieszania rzeczy jednorodnyc&.
Sposo0ami na0ycia wasno+ci s6$ Mancipatio Gkt uroczystego kupna sprzeda7y* kt-rego dokona5 mog1i ty1ko o0ywate1e rzymscy w o0ecno+ci L +wiadk-w* li%erpensa /trzymaj6cego wag)2* mancipio accipiens/kupuj6cy2. Eancypacja wysza z u7ycia w okresie prawa pok1asycznego. W kody(ikacji justynia!skiej sowo mancipatio zostao zast6pione przez tra$itio. $n iure cesssio pozorny proces windykacyjny Traditio przeniesienie prawa wasno+ci % /res nec manicpi2 nie(orma1ne wr)czenie rzeczy z r)ki do r)ki. Potrze0ne 0yy jednak przesanki /z0ywca 0y wa+cicie1em* istnienie zgodnej wo1i* a wr)czenie rzeczy nast6pio na zasadzie zgodnego tytuu 9po0udki* ce1u:2
Traditio bre
natura1nym.
i manu doc&odzia do skutku kiedy oso0a na0ywaj6ca rzecz 0ya ju7 jej wa+cicie1em
Constitutum possessorium z0ywca przenosi wasno+5 na na0ywc) 0ez jej wydawania. Traditio !onga manu przekazanie rzeczy 0ez (izycznego kontaktu /poprzez wkazanie2 Traditio s)mbo!ica sym0o1iczne przeniesienie wasno+ci /przekazanie k1uczy do skadu2 0sucapio i !ongi temporis praescriptio 0sucapio -zasiedzenie) ? rok ruc&omo+ci @ 1ata nieruc&omo+ci. /Do ;ustyniana2
0sucapio pro herede miaa zmusi5 )ere$es extranei do szy0kiego wypowiedzenia si) czy przyjmuj6 maj6tek spadkowy. Zasiedzenie testamentu /nie wymagano tytuu i pocz6tkowo do0rej wiary2 zasiedzenie w przypadku nieo0j)ci spadku przez spadko0ierc). 0sureceptio ,induciae causa po1egaa na odzyskaniu przez zasiedzenie wasnej rzeczy* kt-ra zostaa przeniesiona (iducjarnie na inn6 oso0) 1u0 0ya za0ezpieczeniem wierzyte1no+ci /,inducia cum creditore contracta2* 06dN w ce1u przec&owania 1u0 u7yczenia rzeczy /,iducia cum amico contracta2. Cdy rzecz zna1aza si) w jakiko1wiek spos-0 w r)kac& poprzedniego wa+cicie1a* w-wczas 0ez wzg1)du na tytu i do0r6 wiar) odzyskiwa on wasno+5 przez zasiedzenie 1u0 je+1i spaci sw-j dug.
Longi temporis preascriptio pocz6tkowo 0ya ty1ko +rodkiem procesowym* skutecznym tak dugo*
jak dugo pozwany 0y w posiadaniu gruntu. Z czasem staa si) instytucj6 prawa materia1nego 3 spos-0 na0ycia wasno+ci grunt-w prowincjona1nyc&.
Przes*anki zasiedzenia:
'es habi!is to rzecz* kt-ra nadawaa si) do zasiedzenia Titu!us posiadanie musiao si) opiera5 na susznym i prawdziwym tytu1e 4ona ,ides do0ra wiara /przy rozpocz)ciu zasiedzenia2 "ossessio oznaczao* 7e do zasiedzenia prowadzio ty1ko wadanie rzecz6 z wo16 zatrzymania jej d1a sie0ie* sprawowane w spos-0 nie przerwany. Tempus odpowiedni czas zasiedzenia -ccupatio -zaw*aszczenie) na0ycie rzeczy niczyjej /zawadni)cie dzikimi zwierz)tami* zowienie ry0y* zawadni)cie rzeczami wyrzuconymi przez morze* mienie na1e76ce do nieprzyjacie1a znajduj6ce si) na terytorium rzymskim w c&wi1i wy0uc&u wojny* rzeczy +wiadomie porzucone przez wa+cicie1a2 Accessio -po*=czenie) do po6czenia za1iczano$-nieruc(omoH z nieruc(omoci=)/ przymu1isko/rzeka osadzaj6ca piasek2* oderwanie kawaka gruntu* koryto wysc&ni)tej rzeki* starorzecze* wyspa na rzece8 a tak7e -ruc(omoH z nieruc(omoci=) -super,icies so!o cedit 3 rzecz trwa1e zwi6zana z gruntem jest wasno+ci6 wa+cicie1a gruntu2$ postawienie domu* zasadzenie drzewa* zasianie /Ruc(omoci z ruc(omoci=) po po6czeniu rzecz stawaa si) wasno+ci6 wa+cicie1a rzeczy g-wnej. W razie z1ania pyn-w 1u0 cia stayc& powstawaa wsp-wasno+5 w stosunku do warto+ci materia-w. W razie z1ania pieni)dzy wa+cicie1em stawa si) posiadacz. W przypadkuy zej wiary poszkodowany dysponowa skargami$ actio furti* con$ictio furtiva. (peci,icatio -przetworzenie)
Prokulianie: rzecz na1e7aa do przetw-rcy P-Nniej zoty +rodek$ je+1i mo7na 0yo przywr-ci5 do stanu pierwotnego* wa+cicie1 materiau*
a je+1i nie* przetw-rca. Thesaurus zna1ezienie skar0u /rzeczy* kt-ra miaa kiedy+ wa+cicie1a a1e 0ya tak dugo ukryta* 7e nie mo7na 0yo go usta1i52* pocz6tkowo wa+cicie1em skar0u 0y wa+cicie1 nieruc&omo+ci* poNniej wasno+5 pa!stwa* p-Nniej po poowie zna1azcy i wa+cicie1owi gruntu. %ructus po7ytki* na1e7ay do wa+cicie1a rzeczy 1u0 w niekt-ryc& przypadkac& innym8 em(iteucie z c&wi16 od6czenia od rzeczy macierzystej a usus(ruktuarjuszowi i dzier7awcy z c&wi16 o0j)cia.
<a)ycie posiadania
Do na0ycia posiadania potrze0ny 0y corpus i animus
'ei
indicatio Su7ya d1a oc&rony wasno+ci kwiryta1nej* kiedy jej wa+cicie1 zosta poz0awiony jej posiadania* przeciw posiadaczowi* kt-ry twierdzi* 7e rzecz jest jego/contra$indicatio2. .a czas procesu Pretor powierza rzecz jednej ze stron* kt-ra musiaa za0ezpieczy5 drug6/o0ieca5 oddanie rzeczy* dr)czycie1e odpowiada1i za przekazanie rzeczy powrotem* p-Nniej wytworzya si) inna (orma sponsio praeiudicia1is przyrzeczenie zapaty2. Pozywany musia udowodni5* 7e rzecz jest jego a wi)c musia udowodni5 prawa wszystkic& poprzednik-w do rzeczy* a7 do na0ycia pierwotnego* wi)c najcz)+ciej udowadnia* 7e zasiedzia rzecz. W takim procesie s)dzia m-g ty1ko zas6dzi5 okre+1ona sum) odszkodowania* 7e0y odzyska5 rzecz pozwany musia podczas sprawy zrzec si) rzeczy/klauzula ar,itralna2. Zwrot po7ytk-w$ je+1i posiadacz 0y w zej wierze musia zwr-ci5 r-wnowarto+5 wszystkic& owoc-w* je+1i w do0rej ty1ko od momentu ugruntowania sprawy. Wygrywaj6cy musia zwr-ci5 pozwanemu nakady wo7one w rzecz 1u0 zezwo1i5 na ic& za0ranie. Posiadaczowi w do0rej wierze musia zwr-ci5 nak*ady konieczne -impensae necessariae) i nak*ady uByteczne -impensae utilis)< Eak*ady za,ytkowe-impensae $oluptuariae) zdo0i6ce mogy 0y5 za0rane je+1i 0yo to mo71iwe 0ez uszkodzenia rzeczy.
Actio negatoria wytycza wa+cicie1 kwiryta1ny* kt-ry nie utraci posiadania rzeczy* a naruszaj6cy
twierdzi* 7e ma do niej prawo i w zwi6zku z tym narusza posiadanie tej rzeczy. Pow-d musia udowodni5* 7e jest wa+cicie1em kwiryta1nym a pozwany* 7e ma prawo narusza5 wasno+5 powoda. Pow-d je+1i wygra mia prawo do odszkodowania z zniszczenia spowodowane przez pozwanego oraz do Za0ezpieczenia w (ormie stypu1acji* 7e si) to nie powt-rzy
Actio "ub!iciana Su7ya do oc&rony wasno+ci 0onitarnej/? p. n. e.2 skarga posiadaa (ikcj) upywy
czasu potrze0nego do zasiedzenia a wi)c s)dzia musia traktowa5 powoda jak wa+cicie1a kwiryta1nego. Pow-d musia udowodni5* 7e istniej6 wszystkie przesanki potrze0ne do zasiedzenia opr-cz upywu czasu. Kwesti) po7ytk-w i nakad-w rozwi6zywano podo0nie do rei <indicatio. Bya to oc(rona wz&l5dna tzn. ty1ko w stosunku do gorzej uprawnionyc& d1atego* je+1i pozwanym 0y wa+cicie1 kwiryta1ny prawie zawsze on wygrywa. >&y0a 7e nie c&cia wyda5 rzeczy wa+cicie1 0onitarny kopiowa ekscerpcj)/je+1i kupi rzecz 06dN dosta j6 z innego tytuu2. Dw-c& 0onitarnyc&$ ?2 je+1i na0y1i od jednej oso0y ten* kt-ry na0y pierwszy* mia 1epsze prawo @2 je+1i na0y1i od dw-c& r-7nyc& os-0 nie 0)d6cyc& wa+cicie1ami to wygrywa ten* kt-ry rzecz mia aktua1nie* Gctio pu01iciana m-g wytoczy5 te7 wa+cicie1 kwiryta1ny je+1i wiedzia* 7e nie uda mu si) przeprowadzi5 dowodu wymaganego przy rei<indicatio* a tak7e peregryn /w tym przypadku powstawaa te7 (ikcja 0ycia o0ywate1em2.
iae arcendae skarga przeciwko wa+cicie1owi gruntu* kt-ry zmieni natura1ny spyw wody i pogorszy tym stan s6siada
Actio ,inium regundorum skarga o wytyczenie zatartyc& granic. ;e+1i sp-r dotyczy pasa szerszego
ni7 L st-p na1e7ao wytoczy5 rei vi$icatio. Cautio damni in,ecti za0ezpieczenie przed szkod6 zagra7aj6c6 z s6siedniego gruntu [6danie kaucji zo7onej w (ormie stypu1acji o pokrycie ewentua1nyc& szk-d* je+1i nie pretor wprowadza wa+cicie1a zagro7onego gruntu w czasowe posiadanie tego kawaka gruntu/missio =n possessionem e\ prima decreto2 po roku wc&odzi w 0ezterminowe posiadanie w drodze do zasiedzenia -peris no i nuntiatio zakaz da1szego wznoszenia nowej 0udow1i .opus/ na gruncie s6siada
;*uBe,noci &runt0w mie skic( czy1i te* kt-re zwi6zane 0yy z za0udow6 (er itutes oneris ,erendi prawo oparcia wasnego 0udynku o +cian) s6siada. (er itutes tigni immittendi prawo wpuszczenia 0e1ki w 0udynek s6siada (er itutes sti!!icidii prawo +ciek-w i okap-w* czy1i kierowania ic& na grunt s6siada (er itutes a!tius non to!!endi ograniczenia wysoko+ci 0udynku 0y nie zasania so!ca s6siadowi
%iducia du7nik d1a za0ezpieczenia rea1izacji swojego dugu* przenosi za pomoc6 czynno+ci (iducjarnej na wierzycie1a wasno+5 rzeczy. Wierzycie1 pocz6tkowo nawet po spacie dugu mia ty1ko mora1ny o0owi6zek oddania rzeczy. G0y za0ezpieczy5 interesy du7nika zacz)to dodawa5 nie(orma1ne porozumienie pactum ,iduciae5 na mocy kt-rego* zastawnik 0y ju7 zo0owi6zany do oddania zastawionej rzeczy /actio ,induciae directa 3 in(amuj6ce pow-dztwo o odzyskanie zastawionej rzeczy2 Zastaw r5czny -pignus) powstawa na skutek zawarcia kontraktu rea1nego* w kt-rym zastawca przenosi na zastawnika jedynie detencj)* czy1i possesio naturalis zastawianej rzeczy* zatrzymuj6c prawo wasno+ci. Zastaw umowny -(ipoteka) %
$uperficies
Prawo na rzeczy cudzej 3 dziedziczne i z0ywa1ne prawo do odpatnego korzystania z 0udynku wzniesionego na cudzym gruncie. /O2 Budynek na ziemi cudzej* podo0ne do ,m(iteuty ty1ko nie musia powiadamia5 wa+cicie1a o sprzeda7y 0udynku a Wa+cicie1owi nie przysugiwao prawo pierwokupu.
Pojcie testamentu
1estament to jednostronne rozporz6dzenie ostatniej wo1i na wypadek +mierci* zawieraj6ce ustanowienie dziedzica. ?. ;ako rozporz6dzenie ostatniej wo1i m-g 0y5 a7 do +mierci testatora zmieniany. @. Rodzi skutki dopiero z c&wi16 +mierci spadkodawcy A. Eusia zawiera5 ustanowienie dziedzica 3 )ere$is institutio B. Fstanowienie dziedzica stanowio pocz6tek i podstaw) caego testamentu L. Dziedzic powinien 0y5 ustanowiony do cao+ci spadku W prawie pok1asycznym w przpadku ustanowienia wi)kszej 1icz0y )ere$es* te dodatkowe postanowienia zacz)to traktowa5 jako wskaz-wki przy podzia1e spadku na podstawie actio familiae erciscun$ae.
2estament #onierski
'estament 7onierski 0y wa7ny nawet 0ez wyznaczenia dziedzica* poprzez rozporz6dzenie 1egat-w. Eo7na 0yo wyznaczy5 dziedzica do poszczeg-1nyc& rzeczy* mo7na 0yo te7 doda5 termin 1u0 warunek rozwi6zuj6cy* mo7na 0yo ustanowi5 dziedzicem peregryna czy 1atyna* pomini)cie sui )ere$es nie powodowao 7adnyc& reperkusji* traci wa7no+5 w rok po zwo1nieniu ze su70y wojskowej.
pretorskim zniszczenie testamentu uwa7ano za jego uniewa7nienie. Dopiero w prawie ;ustyunia!skim dozwo1ono uniewa7nienie testamentu 0ez pisania nowego.
W pierwszej k1asie 3 unde !iberi 3 powoane do spadku po zmarym 0yy wszystkie jego dzieci* o i1e nie
weszy do nowej (ami1ii oraz da1si zst)pni w 1inii m)skiej. Wewn6trz tej k1asy dziedziczyo si) podo0nie jak w przypadku dziedziczenia ustawowego. W przypadku kiedy o %onorum possessio u0iega si) emancypowany syn i jego dzieci dzie1i1i si) po poowie. ,mancypowany syn m-g u0iega5 si) o spadek ty1ko pod warunkiem collatio %onorum /za1iczenia na dzia spadkowy2. Od pierwszego wieku emancypowany syn musia si) podzie1i5 z rodze!stwem czystym maj6tkiem* podo0nie o0j)to p-Nniej t6 zasad6 c-rki ze wzg1)du na otrzymany posag /collatio $otis2* czy dziedzica * kt-ry za 7ycia spadkodawcy otrzyma darowizn) .collatio $onationis/ W razie 0raku 1u0 niezgoszenia si) nikogo z pierwszej k1asy do dziedziczenia doc&odzia druga k1asa unde !egitimi 3 krewni agnacyjni* kt-rzy dziedziczy1i wedug ius civile W trzeciej k1asie 3 unde cognati ! do dziedziczenia 0y1i dopuszczeni wszyscy krewni kognacyjni* zar-wno 1inii m)skiej jak i 7e!skiej do stopnia /J w przypadku prawnuk-w rodze!stwa2 W czwartej k1asie 3 unde ir et uxor dziedziczy1i po so0ie ma7onkowie.
(uccessio ordinum et graduum je+1i w okre+1onym czasie do spadku nie zgosi1i si) 01i7si krewni* pretor o(erowa go da1szym krewnym w tej samej k1asie 1u0 dziedzicom z nast)pnej k1asy.
strony um-wiy si) inaczej. .iemo7no+5 spenienia jednego +wiadczenia nie powoduje wyga+ni)cia +wiadczenia ty1ko mo71iwo+ci wy0oru. UpowaBnienie przemienne ;est to przypadek gdy w tre+ci +wiadczenia jest ty1ko jedno +wiadczenie* a1e du7nik mo7e je zast6pi5 innym* kt-rego nie ma w tre+ci. 'akie +wiadczenie zanika kiedy nie jest mo71iwe wykonanie +wiadczenia g-wnego.
1lasyfikacja Hrde zo)owi(za% przedstawiona przez *aiusa w instytucjach i jej rozwj w Res Iottidianae
Podzia zo0owi6za! w instytucjac& Caiusa* dzie1i je na Jontrakty i Aelikty* a p-Nniej c&o5 nie wprost* dodaje jeszcze trzeci6 kategori) ,ezpodstawne wz,o&acenie. W zamieszczonym w digestac& justynia!skic& (ragmencie innego dziea Caiusa Res >ottidiantae uzupenia dw-j podzia przekazany w instytucjac& trzeci6 grup)$ "R-7ne inne oko1iczno+ci powstania zo0owi6za!#
W rozwini)tym prawie rzymskim przec&owanie stao si) kontraktem rea1nym* po1egaj6cym na oddaniu rzeczy ruc&omej* oznaczonej indywidua1nie przez deponenta w (aktyczne wadztwo depozytariuszowi w ce1u nieodpatnego jej przec&owania. Depozytariusz 0y zo0owi6zany zwr-ci5 rzecz depozytariuszowi na ka7de jego 76danie* nie mia prawa u7ywania rzeczy* a przy jej przec&owywaniu 0y zo0owi6zany do zac&owania zwykej staranno+ci. Byo to zo0owi6zanie dwustronne nie r-wnoczesne* oparte na do0rej wierze. Deponentowi przysugiwao actio depositi directa* a depozytariuszowi actio depositi contraria+ Szczeg-1nymi (ormami depozytu 0yy$ ?. Aepozyt nieprawid*owy /$epositum irregulare/3 przeniesienie na wasno+5 depozytariusza rzeczy oznaczonyc& gatunkowo. @. Aepozyt konieczny .$epositum misera%ile/ 3 0y przyjmowany w sytuacji przymusowej* w jakiej zna1az si) deponent. Powodowa zaostrzon6 odpowiedzia1no+5 depozytariusza* na podw-jna wysoko+ci szkody. A. Aepozyt sekwestrowy .sequestrum/ 3 mia miejsce gdy rzecz zostaa przyjmowana przez oso0) trzeci6* na czas sporu mi)dzy stronami
JDE1R.J1I ;YDFE4 -str< ""%) Kontrakty wer0a1ne wywodz6 si) ze sponsio /na pytanie przyszego wierzycie1a odpowiada* 7e przyrzeka2. Fdzia +wiadk-w nie 0y tu niez0)dny d1a wa7no+ci aktu* 1ecz m-g mie5 znaczenie jedynie dowodowe. Sponsio 0ya dost)pna ty1ko d1a o0ywate1i rzymskic& i rodzia zo0owi6zania jednostronne stricti iuris+ .azwy poszczeg-1nyc& kontrakt-w poc&odziy od u7ywanyc& przy ic& zawieraniu s-w np.$ stipulatio* fi$eipromissio* fi$eiussio+ Do doc&odzenia na1e7no+ci z tytuu sponsio su7ya w procesie 1egis1acyjnym !egis actio per iudicis postu!ationem8 w procesie (ormukowym 0yy stosowane condictio certae creditae pecuniae* conditio certae rei* oraz actio ex stipu!atu+ W ce1u zapewnienia dowodu zawarcia stypu1acji strony sporz6dzay cz)sto dokument zwany cautio. JDE1R.J1I 3#14R.3E4 -str< "")) W k1asycznym prawie rzymskim (orma pisemna 0ya rzadko spotykana8 w ksi)gac& rac&unkowyc& prowadzonyc& przez zamo7nyc& rzymian wyst)poway dwa rodzaje wpis-w$ nomina arcaria oraz nomina transcripticia+ Pierwsze z nic& nie tworzyy zo0owi6zania* miay one ty1ko znaczenie dowodowe* potwierdzaj6ce istnienie jakiego+ zo0owi6zania. Wa+ciwym kontraktem 1itera1nym* 0y dokonywany w ksi)gac& rac&uJnkowyc& wpis (ikcyjnyc& wpat i wypat /najpierw dostawa* p-Nniej oddawa t6 sam6 kwot)2 expensi!atio, taki wpis powodowa przeksztacenie istniej6cego zo0owi6zania w zo0owi6zanie a0strakcyjne* mogo dotyczy5 tyc& samyc& os-0 1u0 zmieni5 du7nika 1u0 wierzycie1a. W okresie pok1asycznym pojawiy si) w Rzymie skrypty du7nicze* zwane chirographa i s)ngraphae+ JDE1R.J1I JDE;4E;U.3E4 -str< ""6)
Rzymska sprzedaB konsensualna 0ya czynno+ci6 rodz6c6 zo0owi6zania ty1ko mi)dzy stronami. Sam (akt zawarcia umowy nie przenosi wasno+ci rzeczy. Zo0owi6zanie z kupna sprzeda7y 0yo aktem dwustronnym r-wnoczesnym* po1egaj6cym na do0rej wierze. Sprzedawcy przysugiwaa actio enditi* a na0ywcy actio empti+ >ena wedug Proku1ian-w powinna 0y5 usta1ona w +ci+1e oznaczonej kwocie pieni)7nej /Sa0inianie dopuszcza1i cen) w innym towarze2. 'owarem moga 0y5 ka7da rzecz przeznaczona do o0rotu prawnego ju7 istniej6ca jak i taka* kt-ra ma powsta5 w przyszo+ci /kupno ry0 z poowu2 czy1i kupno szansy /emptio spei2* kt-re doc&odzio do skutku nawet je+1i nie powstaa ta rzecz. Kupno rzeczy przyszej /empatio rei speratae % kupno przyszyc& p1on-w2* ten rodzaj kupna sprzeda7y 0y traktowany jak kontrakt pod warunkiem zawieszaj6cym. W przypadku kiedy rzecz oznaczona indywidua1nie u1ega zniszczeniu 1u0 pogorszeniu skutki ponosi na0ywca. Odpowiedzia1no+5 sprzedawcy za wady rzeczy$ ?. DdpowiedzialnoH za wady prawne 3 wtedy kiedy sprzedawca nie 0y wa+cicie1em rzeczy /a kupuj6cemu j6 ode0rano2* 1u0 sprzeda rzecz o0ci67on6 zastawem a10o innym prawem na rzeczy cudzej. W sprzeda7y mancypacyjnej odpowiedzia1no+5 wynikaa z samego prawa. Eusia on pomaga5 na0ywcy w procesie wydo0ywczym przeciw oso0ie trzeciej* w przypadku nieudzie1ania pomocy 1u0 przegrania procesu paci on podw-jn6 warto+5 rzeczy. Przy sprzeda7y konsensua1nej sprzedawca nie ponosi odpowiedzia1no+ci c&y0a* 7e zostao to zawarte w umowie. Z 0iegiem czasu zacz6 on odpowiada5 nawet 0ez dodatkowej umowy. @. odpowiedzialnoH sprzedawcy za wady ?izyczne 3 za1e7aa od rodzaju wad i jego +wiadomo+ci. .ie 0y odpowiedzia1ny za wady jawne. Za wady ukryte odpowiada je+1i o nic& wiedzia i podst)pnie je zatai. Odpowiedzia1no+5 sprzedawcy za wady ukryte 0ez wzg1)du na jego +wiadomo+5 zostaa wprowadzona w edykcie edy1-w kuria1nyc&.
$pka 3societas4
Rzymska sp-ka wywodzi si) ze wsp-1no+ci maj6tkowej mi)dzy wsp-dziedzicami /consortium ercto non cito2. .a podstawie tego aktu mogy 0y5 tworzone do0rowo1ne wsp-1noty maj6tkowe na podstawie zgodnej wo1i stron. Sp-ki mo7na podzie1i5 na$ ?. Dotycz6ce caego maj6tku 3 societas omnium bonorum @. Dotycz6ce jednej ty1ko transakcji societas unius rei A. 'ransakcji okre+1onego rodzaju 3 (ocietas a!icuius negotionis Sp-ka rodzia zo0owi6zania dwustronne* r-wnoczesne i do0rej wiary. Kontrakt doc&odzi do skutku poprzez nie(orma1ne porozumienie stron* w kt-rym wsp-1nicy zo0owi6zywa1i si) do osi6gni)cia okre+1onyc& ce1-w gospodarczyc& poprzez wniesienie wkad-w rzeczowyc& 1u0 wasnej pracy. emier5 jednej ze stron powodowaa rozwi6zanie sp-ki* tak samo wo1a jednej ze stron. Wsp-1nicy odpowiada1i cu!pa !e is in concreto. Straty przysporzone przez jednego wsp-1nika o0ci67ay ty1ko t) cz)+5 zysku* kt-ra na niego przypadaa. O podzia1e zysku decydowaa umowa* a nie wysoko+5 wkad-w* ani praca. Fmowa okre+1aa te7 prawa i o0owi6zki. .iedopuszcza1na 0ya 1wia sp-ka* w kt-rej jeden z czonk-w uczestniczy ty1ko w stratac&. Do doc&odzenia roz1icze! z tytuu sp-ki su7ya actio pro socio* po zas6dzeniu tworzya rozwi6zanie sp-ki i in(amie oskar7onego. Wo0ec os-0 trzecic& odpowiedzia1no+5 ponosia ty1ko oso0a 0ezpo+rednio z nimi zwi6zana* gdy7 sp-ka rodzia skutki ty1ko pomi)dzy wsp-1nikami. P-Nniej sp-ki tzw. (ocietas pub!icanorum zacz)y tworzy5 oso0owo+5 prawn6 /wsp-1na kasa maj6tek* zarz6dca nie wygasay wraz ze +mierci6 jednego czonka* so1idarno+5 wsp-1nik-w2.
A. nie(orma1n6 umow) o powierzenie prywatnemu ar0itrowi rozstrzygni)cia sporu mi)dzy stronami /warunkiem skuteczno+ci 0yo uprzednie mo71iwe usta1enie kar w (ormie wzajemnyc& stypu1acji2.
B. Condictio sine causa 1u0 condictio ob iniustam causam stosowane w przypadku wypenienia zo0owi6zania* kt-re 0yo poz0awione podstawy prawnej 1u0 opierao si) na niesusznej przyczynie pot)pianej przez prawo pretorskie.
Surtum w ustawie M## ta,lic i w prawie przedklasycznym Fstawa Z== przewidywaa dwa g-wne rodzaje kradzie7y8 ?. JradzieB awna % ",urtum mani,estum# 3 wed1e ustawy Z== ta01ic 0ya karana kar6 pu01iczn6. >zowiek wo1ny pod1ega c&o+cie* a nast)pnie 0y oddawany oso0ie poszkodowanej /zostawa niewo1nikiem 1u0 pozostawa w (aktycznej za1e7no+ci2* niewo1nika po wyc&ostaniu karano +mierci6. Szczeg-1nie surowa kara spotykaa zodzieja zapanego na gor6cym uczynku noc6* ustawa dozwa1aa za0icie takiego zodzieja na miejscu pod warunkiem* 7e poszkodowany podni-s krzyk* je+1i zosta zapany w dzie! ty1ko wtedy* kiedy 0roni si) u7ywaj6c nie0ezpiecznego narz)dzia. Prawo pretorskie zagodzio odpowiedzia1no+5 wprowadzaj6c zamiast kary pu01icznej prywatn6 kar) pieni)7n6* pacon6 poszkodowanemu w wysoko+ci czterokrotnej warto+ci rzeczy. Kradzie7 0ya jawna kiedy$ zapano zodzieja na gor6cym uczynku* sc&wytano zodzieja w miejscu gdzie popeni przest)pstwo* sc&wytano go w czasie przenoszenia rzeczy w miejsce gdzie mia j6 dostarczy5. @. JradzieB nie awna % ",urtum nec mani,estum# 3 to co nie 0y kradzie76 jawn6* zas6dzano podw-jn6 warto+5 rzeczy. Skargi $ ?. Actio ,urti concepti et ob!ati 3 skarga przeciwko przec&owuj6cemu skradzion6 rzecz /podw-jna warto+5 rzeczy2. Rewizja taka musiaa 0y5 przeprowadzona przez nagiego czowieka /ty1ko przepaska na 0iodrac&2* kt-ry w r)kac& trzyma mis). @. Actio ,urti prohibiti 3 skarga przeciwko so0ie* kt-ra utrudniaa poszukiwanie rzeczy skradzionej* taka oso0a odpowiadaa na czterokrotn6 warto+5 rzeczy. Surtum w prawie klasycznym Kradzie7 0ya de(iniowana jako " nieuczciwe dotkni)cie cudzej rzeczy w ce1u osi6gni)cia z tego powodu korzy+ci* a10o przez za0-r samej rzeczy* a10o przez jej u7ywanie* a10o posiadanie.# Kradzie76 0yo wi)c nie ty1ko za0ranie rzeczy /,urtum rei2 wa+cicie1owi* a1e te7 0ezprawne u7ywanie rzeczy /,urtum usus 3 np. u7ywanie rzeczy przez depozytariusza2 oraz ,urtum rei suae zwane tak7e ,urtum possessionis /np. za0ranie rzeczy przez zastawc) zastawnikowi2* mie+cio si) w tym te7 +wiadome przyj)cie niena1e7nego +wiadczenia oraz zniszczenie dokumentu dotycz6cego jakiego+ uprawnienia* tak7e przywaszczenie oszustwo* paserstwo* u7ywanie cudzej rzeczy* pr-0a popenienia kradzie7y. 'aka kradzie7 musiaa od0y5 si) w0rew wo1i uprawnionego do wniesienia actio ,urti* do powstania odpowiedzia1no+ci wymagane 0yy tak7e$ zy zamiar* po1egaj6cy na ce1owym nieuczciwym dziaaniu sprawcy* maj6cym na ce1u osi6gni)cie zysku. Fprawnionymi do wniesienia skargi poza wa+cicie1em 0yy oso0y zo0owi6zane do szczeg-1nego strze7enia rzeczy* a opiewao na dwukrotn6 1u0 czterokrotn6 warto+5 rzeczy.
Wysoko+5 kary za1e7aa od sposo0u popenienia przest)pstwa. Kradzie7 zwyczajna 3 podw-jna8 kradzie7 jawna 3 czterokrotna8 popenienie kradzie7y opr-cz odpowiedzia1no+ci pena1nej nie wyk1uczao mo71iwo+ci stosowania skarg odszkodowawczyc&* rei indicatio* i conditio ,urti a. Surtom w prawie poklasycznym Powa7niejsze rodzaje kradzie7y 0yy +cigane w drodze cognitio extra ordinem i zacz)y 0y5 karane jako z0rodnie karane kar6 pu01iczn6.
DdpowiedzialnoH za wyrz=dzenie szkody w cudzym ma =tku wed*u& ustawy M## ta,lic Przypadkami wymienionymi w ustawie Z== ta01ic 0yy$ ?. actio de arboribus succissis 3 skarga przysuguj6ca wa+cicie1owi nieruc&omo+ci* kt-remu zniszczono rosn6ce na niej drzewo 1u0 krzew. Za co kar6 0yo @L as-w. /w (ormuce trze0a zawsze 0yo skar7y5 o wyci)cie drzewa2 @. Fszkodzenie ciaa cudzego niewo1nika 3 uszkodzicie powinien zapaci5 kar) ?LM as-w. DdpowiedzialnoH za wyrz=dzenie szkody wed*u& !ex a*ui!ia Lex A*ui!ia zostaa uc&wa1ona w @K r. p.n.e. /jeden z pierwszyc& p1e0iscyt-w po !ex Hortensia2. Wprowadzaa specja1n6 skarg)* zwan6 acto damni iniuriae ex !ege A*ui!ia* kt-ra moga 0y5 stosowana w przypadkac& zamieszczonyc& w trzec& rozdziaac& ustawy$ ?. wprowadza odpowiedzia1no+5 oso0y* kt-ra w 0ezpo+rednim kontakcie za0ia cudzego niewo1nika4 zwierze czworono7ne za1iczane do pecus /res mancipi2. Odszkodowanie wynosio najwy7sz6 warto+5 rzeczy w ci6gu ostatniego roku. @. Regu1owa odpowiedzia1no+5 adstypu1atora /wierzycie1a dodatkowego2* kt-ry nieuczciwie umorzy podst)pnie dug du7nika wo0ec wierzycie1a g-wnego. Eusiaa zapaci5 r-wnowa7no+5 strat poniesionyc& przez wierzycie1a g-wnego. A. Regu1owa odpowiedzia1no+ci oso0y* kt-ra w wyniku dziaania okre+1onego w rozdzia1e pierwszym zrania cudzego niewo1nika 1u0 zwierz). Odszkodowanie wynosio najwy7sz6 warto+5 rzeczy w ci6gu ostatnic& trzydziestu dni. Przes*anki: ?. Szkoda musiaa nast6pi5 w wyniku 0ezpo+redniego dziaania oskar7onego na rzecz @. Szkoda musiaa nast6pi5 w wyniku dziaania sprawcy* a nie w wyniku jego zaniec&ania. Dziaanie to musiao 0y5 0ezprawne/oceniana o0iektywnie2 A. Rzecz musiaa 0y5 rzeczywi+cie zniszczona 1u0 uszkodzona B. Wymagaa okre+1enia wysoko+ci poniesionej szkody* wedug rynkowej warto+ci rzeczy L. Fstawa nie odnosia si) do odpowiedzia1no+ci za szkody maj6tkowe wyrz6dzone na cie1e wo1nej oso0y. . do wniesienia skargi 0y 1egitymowany pocz6tkowo ty1ko wa+cicie1 kwirytarny rzeczy. Rozw0 odpowiedzialnoci z !ex a*ui!ia w prawie pretorskim i klasycznym ?. Prawo pretorskie poprzez udzie1enie actio ex lege Aquilia utilis 1u0 actio in fatum umo71iwiao rozci6gni)cie odpowiedzia1no+ci r-wnie7 na przypadki kiedy sprawca oddziaywa na zniszczon6 rzecz jedynie po+rednio* 1u0 przyczyni si) do powstania szkody przez zaniec&anie. Rozszerzenie odpowiedzia1no+ci o0ejmowao te7* przypadki kiedy wa+cicie1 poni-s szkod) nie przez zniszczenie rzeczy a1e przez to* 7e utraci nad ni6 (aktyczne wadztwo.
@. Zostaa wprowadzona przesanka winy tzw. zasada winy* o0ejmowaa wszystkie stopnie winy8 po1egaa ona na niezac&owaniu jakiejko1wiek staranno+ci8 o0ejmuje te7 najdro0niejsz6 win). A. Znacznemu rozszerzeniu u1ego poj)cie warto+ci rzeczy* poprzez wprowadzenie odpowiedzia1no+ci na rzeczywist6 szkod) jak6 poni-s poszkodowany. B. Eoga 0y5 stosowana w przypadku szk-d maj6tkowyc& wynikyc& z uszkodzenia ciaa oso0y wo1nej. L. Pretor rozszerzy r-wnie7 zakres os-0 1egitymowanyc& do wniesienia skargi. O0ok pierwszej opartej na lex Aquilia ty1ko d1a kwirytarnyc&* zostaa dopuszczona pretorska actio in ,actum* d1a 0onitarnyc& i niekt-ryc& os-0 wadaj6cyc& rzecz6 /u7ytkownik* dzier7ycie12
ENercitores naJis aut cauponae aut sta)uli de damno aut furto 3str5 8>=4
Odpowiedzia1no+5 wa+cicie1i statk-w* zajazd-w i stajen za uszkodzenia i kradzie7e przedmiot-w wniesionyc& przez k1ient-w* dokonane przez persone1 tyc& zakad-w. Przeciwko wa+cicie1owi zakadu moga 0y5 stosowana 0ya pena1na skarga in dup!um* podstaw6 odpowiedzia1no+ci 0ya wina wa+cicie1a w zym o0iorze persone1u. ,dykt wprowadzi te7 odpowiedzia1no+5 za oso0y sta1e zamieszkuj6ce w zakadzie.
odpowiedzia1no+ci du7nika* po wykonaniu +wiadczenia przez por)czycie1a m-g si) on domaga5 zwrotu koszt-w od du7nika g-wnego na podstawie kontraktu z1ecenia.
Zw*oka wierzyciela -mora creditoris) 3 kiedy wierzycie1 0ez uzasadnionyc& przyczyn nie c&cia przyj65 +wiadczenia. Zwoka wierzycie1a zmniejszaa zakres odpowiedzia1no+ci du7nika* stawa si) odpowiedzia1ny ty1ko za $olus* du7nik mia te7 prawo sprzeda5 przedmiot +wiadczenia.
@urysdykc a -iurisdictio) poj)cie jurysdykcji w prawie rzymskim wi6zao si) z dziaa1no+ci6 urz)dnik-w jurysdykcyjnyc& /g-wnie pretora2. W okresie repu01iki i pryncypatu iuris$ictio w zakresie prawa prywatnego* oznaczaa udzie1enie skargif pow-dztwa /dare actionem2* co oznaczao upowa7nienie do rozstrzygni)cia sprawy przez s)dziego 1u0 s)dzi-w prywatnyc&. =naczej miaa si) sprawa w prawie karnym* gdzie urz)dnik rozstrzyga spraw) i zas6dza kar) pu01iczn6. Skargi pow-dztwa* kt-re 0yy przydzie1ane stronom dzie1iy si) na iudica !egitima -w Rzymie i w od1ego+ci ? mi1i od Rzymu* gdy stronami 0y1i o0ywate1e Rzymu i gdy s)dzia 0y jednooso0owy8 sprawa miaa 0y5 rozstrzygni)ta w ci6gu roku i miesi)cy) i iudica *uae imperio continentur -gdy spraw) speniaj6ca warunki iudicium !egitimum s6dzi zesp- s)dziowski* proces poza granicami Rzymu 1u0 c&o5 jedna ze stron 1u0 s)dzia mia o0ywate1stwo rzymskie) Actio skar&a ! pow0dztwo Rzymski termin actio odpowiada dzisiejszemu pow-dztwu. =naczej jednak ni7 wsp-cze+nie rzymskie pow-dztwo nie musiao wynika5 z wyraNnie okre+1onego uprawnienia podmiotowego
znajduj6cego podstawy w przepisac& ius civiles /actio 3 wniosek zgoszony przez powoda do s6du o przeprowadzenie procesu przeciwko wskazanej oso0ie* zwanej pozwanym2. W przypadku kiedy w ius civile nie 0yo odpowiedniego umocowania prawnego* pretor zgodnie z zasadami suszno+ci i sprawied1iwo+ci m-g udzie1i5 oc&rony. ;trony Wyst)puj6ce w procesie strony okre+1ane s6 mianami pozwanego/reus2 i powoda /actor2. Przesanki wyst)powania w c&arakterze strony$ ?. ZdolnoH procesowa ! czy1i mo71iwo+5 wyst)powania w procesie* za1e7aa w Rzymie od posiadania zdo1no+ci do czynno+ci prawnej. Peregryni otrzyma1i zdo1no+5 procesow6 dopiero w procesie (ormukowym. Zdo1no+5 procesowa os-0 Alieni iuris stopniowo u1egaa rozszerzeniu. @. 3e&itymac a procesowa czy1i uprawnienie do wyst)powania w c&arakterze strony w konkretnej sprawie* za1e7aa w Rzymie od tego czy oso0a wyst)powaa jako pozwany /le&itymizac a ,ierna2 czy pow-d /le&itymizac a czynna) moga wyst)powa5 w takim c&arakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego. W arc&aicznym prawie rzymskim nie dozwo1one 0yo zast)pstwo procesowe. Z 0iegiem czasu wyksztaci1i si) zast)pcy jako$ przedstawiany przed s6dem o(icja1nie cognitor/ oraz dziaaj6cy na podstawie nie(orma1nego z1ecenia procurator< Skutki dziaania cognitora spaday 0ezpo+rednio na zast)powanego* za+ czynno+ci prokuratora musiay 0y5 zatwierdzone* d1atego prokurator musia da5 za0ezpieczenie* 7e jego dziaania zostan6 zatwierdzone. Jontradyktory noH 3 strony decydoway samodzie1nie o 1osac& post)powania procesowego i o stawianyc& wnioskac& dowodowyc&. .ie oznaczao to jednak tego* 7e pretor nie m-g si) nie zgodzi5 z nadu7yciem prawa przez powoda* odmawiaj6c mu udzie1enia oc&rony procesowej* 1u0 c&roni6c pozwanego poprzez danie mu zarzutu procesowego. W post)powaniu apu$ iu$icem s)dzia nie m-g wyj+5 poza zakres upowa7nienia zawarty w litis contestatio. Ci5Bar dowodu 3 >i)7ar dowodu zawsze spoczywa na tym kto twierdzi. /pow-d musia udowodni5 (akt zamieszczony w (ormuce8 ewentua1nie pozwany musia udowodni5 exceptio2. Rodzaje dowod-w$ 1< zeznania wiadk0w "< ,ie&li rzeczoznawcy A. dow0d z dokumentu ! na0ra znaczenia dopiero w okresie pok1asycznym '< przysi5&a sk*adana przez powoda lu, pozwane&o<
Litis contestatio
Pierwsze stadium post)powania in iure ko!czyo si) (orma1nym ugruntowaniem sporu* zwanym !itis contestatio. Dopiero jej dokonanie dawao s)dziemu prywatnemu 1egitymacj) do dziaanie w procesie. Pretor wyznacza w o0ecno+ci i za zgod6 stron s)dziego. Skutkiem litis contestatio 0yo powstanie o0owi6zku stron do poddania si) wyrokowi* stwarzaa r-wnie7 o0owi6zek po stronie s)dziego do wydania wyroku. Zo0owi6zanie powstae w wyniku litis contestatio 0yo okre+1one zwrotem condemnari oportere. W przypadku gdy przedmiotem sporu 0yo doc&odzenie wierzyte1no+ci opartej na ius civile* doc&odzonej w iu$icium legitimum* dokonanie litis contestatio powodowao wyga+ni)cie pierwotnego zo0owi6zania /z $are, facere, prastare, oportere2 i 9przemian6 go w zo0owi6zanie z con$emnari oportere. W przypadku gdy przedmiotem sporu 0yo zo0owi6zanie oparte na prawie pretorskim 1u0 gdy c&odzio o naruszenie praw wadczyc&* zo0owi6zanie nie gaso 1ecz pozwanemu przysugiwaa w ko1ejnym procesie exeptio+ Litis contestatio stanowia ostateczny moment ugruntowania si) przedmiotu sporu i wsze1kie p-Nniejsze zmiany w przedmiocie sprawy jak np. zwr-cenie rzeczy nie mogy 0y5 przez s)dziego uznawane. Dokonanie litis contestatio 0yo* mo71iwe ty1ko przy udzia1e o0u stron. ?. W przypadku gdy przedmiotem procesu 0yo zo0owi6zanie* pozwany* kt-ry nie c&cia dokona5 litis contestatio 0y traktowany jak inde,ensus -oso0a* kt-ra si) nie 0roni)< W skargac& in personam pretor zezwa1a na za0ranie pozwanego do wi)zienia prywatnego /$uctio2* 06dN wprowadza powoda w maj6tek pozwanego/missio in %ona2* do czasu kiedy zgodzi si) na litis contestatio.
@. W przypadku kiedy przedmiotem sporu 0ya rzecz 1u0 oso0a 0rak litis contestatio m-g powodowa5 udzie1enie powodowi posiadania nad rzecz6 /ty1ko wtedy przedmiot przyni-s pretor2. A. W przypadku gdy pozwany ukry rzecz przed pretorem* miaa miejsce specja1na skarga actio ad exhibendum* stwarzaa o0owi6zek wdania si) w sp-r* ewentua1ny wyrok mia wysoko+5 warto+ci rzeczy. B. W przypadku kiedy przedmiotem sporu 0ya nieruc&omo+5* przeciwko pozwanemu mo7na 0yo stosowa5 interdictum *uem ,undum* kt-ry po+rednio zmusza pozwanego do wdania si) w sp-r. Do !itis contestatio nie doc&odzio gdy$ ?. Pozwany uzna 76dania powoda w trakcie post)powania in iure /con,essio in iure2 @. iusiurandum in iure 3 czy1i przysi)ga skadana przez pozwanego* 7e roszczenie powoda nie istnieje. Roszczenie przysi)gi mogo 0y5 przerzucone na powoda* 7e jego roszczenie istnieje. Zo7enie przysi)gi przez pozwanego mogo zako!czy5 proces 1u0 da5 mu exceptio. Da1ej mogo istnie5 post)powanie z krzywoprzysi)stwa. Fyrok S)dzia musia trzyma5 si) +ci+1e upowa7nienia zawartego w !itis contestatio+ Ocena dowod-w na1e7aa do s)dziego* wyrok 0y ostateczny i nie pod1ega zaskar7eniu. D1a strony przegrywaj6cej wydanie wyroku /iudicatum2 stwarzao o0owi6zek jego wykonania* powstaj6ce z wyroku zo0owi6zanie zast)powao powstaj6ce w wyniku litis contestatio.
Post5powanie e&zekucy ne
W przypadku nie wykonania przez du7nika wyroku wierzycie1 m-g przyst6pi5 do egzekucji przez dokonanie nowej in ius ocatio. Podstaw6 wszcz)cia tego post)powania 0yo przyznanie si) do winy 1u0 wydanie wyroku. W post)powaniu in iure jako podstaw) pozwany podawa istnienie wyroku i (akt jego niewykonania. W przypadku uznania wyroku doc&odzio do e(ektywnej egzekucji /przedmiotem 0yo w 1egisakcyjnym du7nik* w (ormukowym maj6tek du7nika2. Pozwany m-g tez przed pretorem zakwestionowa5 (orma1n6 prawidowo+5 wyroku. W tym przypadku doc&odzio ponownie do !itis contestatio* kt-rego przedmiotem nie moga 0y5 zasadno+5 pierwszego wyroku* mo7na 0yo ty1ko wysnuwa5 argumenty odnosz6ce si) do niewa7no+ci post)powania. >i)7ar udowodnienia niewa7no+ci post)powania na1e7a w tym procesie do pozwanego. Zas6dzenie w tym procesie wi6zao si) z zapaceniem podw-jnej warto+ci przedmiotu sporu. Kiedy wygra pozwany otrzymywa on warto+5 rzeczy.
Legis actio sacramento wedug Caiusa okre+1ana jako skarga og-1na /actio genera!is2. 'o znaczyo* 7e miaa
zastosowanie do wszystkic& nieokre+1onyc& w ustawac& spraw. =stot6 tego post)powania 0yo wypowiedzenie +ci+1e okre+1onyc& (ormu sownyc&* za pomoc6 kt-ryc& strony stwierdzay sp-r do istnienia* 06dN nieistnienia pewnego uprawnienia. .ast)pnie strony wyznaczay zakad przez wyznaczenie okre+1onej o(iary* pocz6tkowo zwierz)ta p-Nniej pieni6dze. Strony zgadzay si)* 7e0y suszno+5 ic& roszcze! os6dzi s)dzia prywatny wyznaczany za ic& zgod6 przez pretora. S)dzia os6dza ty1ko suszno+5 06dN nie pozwu. Rozstrzygni)cie to
tworzyo mi)dzy stronami zo0owi6zanie zwane iudicatum* kt-re powinno 0y5 do0rowo1nie wykonane przez stron) przegrywaj6c6. Pocz6tkowo nie wykonanie tego zo0owi6zanie 0yo zagro7one przymusem wygrywaj6cego p-Nniej now6 skarg6 !egis actio per manus iniectionem. Post)powanie za pomoc6 !egis actio in rem od0ywao si)$ ?. wa+cicie1 rzeczy 1u0 maj6cy prawo wadcze nad oso06* kt-ry zosta poz0awiony (aktycznego wadztwa nad rzecz6 1u0 oso06* wzywa oso0) posiadaj6c6 jego rzecz 1u0 u kt-rej znajdowaa si) oso0a do stawienia si) przed pretorem @. Pozwany musia si) stawi5 przed pretorem wraz z przedmiotem sporu 1u0 jego sym0o1em A. Pow-d wypowiada przed pretorem +ci+1e okre+1one przez ustaw) sowa i dotyka przedmiotu sporu/to dziaanie <indicatio2. B. Pozwany musia post6pi5 ana1ogicznie/inaczej nie doc&odzio do 1itis contestatio2 /contravin$icatio2 L. Pretor zakazywa zaprzestanie wa1ki o przedmiot /"pozostawcie o0ydwaj rzecz4czowieka#2 . ka7da ze stron wypowiadaa da1sze (ormuy* z kt-ryc& miao wynika5* 7e okazaa zgodnie z prawem sw6 wadz) nad przedmiotem J. Wzajemne wezwanie do usta1enia sacramentum i zgadzay si) na jego ustanowienie. K. Po wyznaczeniu s)dziego pretor oddawa rzecz w tymczasowe posiadanie jednej ze stron* kt-ra wyznaczaa dr)czycie1i. R. W post)powaniu przed s)dziom ka7da ze stron udowadniaa* 7e przysuguje jej prawo do spornej rzeczy. ?M. S)dzia usta1a czy sacramentum jednej ze stron zostao ustanowione susznie* tym samym sacramentum drugiej 0yo ustanawiane niesusznie. ??. Poza o0owi6zkiem zapaty sacramentum* 0y tez o0owi6zek wydania spornej rzeczy ?@. W przypadku kiedy 7adne sacramentum nie zostao uznane za suszne* przepaday one na wasno+5 pa!stwa a rzecz pozostawaa u dotyc&czasowego wa+cicie1a. Legis actio in personam nie mamy szczeg-owyc& re1acji z jej prze0iegu a1e musiaa prze0iega5 ana1ogicznie /0rak 0yo contravin$icatio2* ci)7ar dowodu na1e7a wy6cznie do powoda* niemo71iwe 0yo te7 uznanie o0ydwu sacramentum za niesuszne. /na wykonanie +wiadczenia i zapacenie sacramentum2
przypadku kiedy pozwany zaprzeczy prosi on pretora o ustanowienie s)dziego prywatnego. Su7ya do doc&odzenia g-wnie wierzyte1no+ci zawartyc& w (ormie s-w /pyta! i odpowiedzi2 oraz przy roz1iczeniac& wsp-dziedzic-w /w tym przypadku s)dzia P ar0iter2* r-wnie7 z tytuu wsp-wasno+ci
#stota ?ormu*ki
! stanowia instrukcj) d1a s)dziego* jakie oko1iczno+ci ma usta1i5 i jaki ma wyda5 wyrok* miaa zazwyczaj (orm) zdania warunkowego. ;ego pierwsza cz)+5 0y to warunek /opis stanu (aktycznego na* kt-rego t1e doszo do sporu2 druga stanowia propozycj) wyroku* kt-ry s)dzia mia o0owi6zek wyda5. Cz5ci zwycza ne ?ormu*ki >z)+ci kt-re musiay zna1eN5 si) w (ormuce$ ?. Nominatio wyznaczenie s)dziego prywatnego* 0yo dokonywane w (ormie imperatywnej na pocz6tku (ormuki. @. $ntentio cz)+5 (ormuki* w kt-rej pow-d zawiera swoje 76dania. W intentio actio in personam wymienieni 0y1i wierzycie1 i du7nik* kwota 1u0 przedmiot +wiadczenia. W intentio actio in rem zawarte 0yo ty1ko nazwisko powoda oraz opis przysuguj6cego mu uprawnienia wadczego nad rzecz6 1u0 oso06* kt-rego naruszenie 0yo powodem wszcz)cia procesu. Zazwyczaj intentio wyst)powao 6cznie z con$emnatio jedynie w skargac& dziaowyc& i tyc&* kt-ryc& ce1em 0yo usta1enie istniej6cego prawa nie 0yo z ni6 po6czona. /'e skargi nazywamy pre udyc alnymi/ 0ez kary ty1ko o istniej6ce mi)dzy stronami uprawnienia2 >z)+ciami zwyczajnymi wyst)puj6cymi tylko w niekt0ryc( ?ormu*kac( 0yy$ ?. 1emonstratio cz)+5 znajduj6ca si) na pocz6tku przedstawiaj6ca sprawc). @. Condemnatio cz)+5 (ormuki* w kt-rej daje si) s)dziemu prawo do zas6dzenia a10o uwo1nienia. Wyrok m-g w zasadzie opiewa5 ty1ko na pieni6dze. >zasami znajdowaa si) klauzula ar,itralna -restytucy na) upowa7niaj6ca s)dziego* a0y przed wydaniem ostatecznego wyroku stwierdzi* czy pow-d ma racj). >o umo71iwiao wykonanie +wiadczenia. A. Adiudicatio 0ya cz)+ci6 (ormuki przyzwa1aj6c6 s)dziemu na przys6dzenie rzeczy* kt-rej+ ze spieraj6cyc& si) stron. Cdzie rozstrzygni)cie sporu mogo si) wi6za5 ze zmian6
istniej6cyc& stosunk-w prawnyc& przez s)dziego /np. zniesienie wsp-wasno+ci* podzia maj6tku spadkowego w sporze o wytyczeniu granic2. Cz5ci nadzwycza ne ?ormu*ki ?. exceptio czy1i zarzut procesowy* dawaa pretorowi mo71iwo+5 przeciwdziaania krzywdz6cym stron) pozwan6 skutkom* kt-re mogy wynika5 z restrykcyjnego stosowania norm ius civile np. a. oso0a* kt-ra wypenia +wiadczenie z tytuu zo0owi6zania powstaego przez akt (orma1ny* 0ya zwo1niona dopiero po wydaniu odpowiedniego aktu* 0ez niego wierzycie1 m-g0y ci6g1e 76da5 procesowo wykonanie +wiadczenia /przeciwdziaa exceptio $oli 9podst)p:2 0. Zo0owi6zanie zawarte przez akt (orma1ny /np. sponsio2 i zawarcie przez wierzycie1a z du7nikiem nie(orma1nej umowy o odroczenie zapaty 1u0 darowanie dugu* co 0yo prawnie niewa7na /exceptio pacti 9porozumienie:2 c. W przypadku czynno+ci zawartyc& pod wpywem $olus 1u0 metus* czynno+5 zgodnie z ius civile rodzia skutki prawne/exceptio $oli 1u0 exceptio quo met"s causa2 d. W przypadku kiedy wa+cicie1 kwirytarny rzeczy na1e76cej do res mancipi sprzeda j6 a nast)pnie wyda przez tra$itio nie traci swego prawa wasno+ci opartego na prawie cywi1nym. = m-g na podstawie ius civile 76da5 wydania rzeczy /exceptio rei ven$itae ac tra$itae2 e. W przypadku kiedy wa+cicie1 po wydaniu wyroku w procesie in rem a nawet po samym litis contestatio* wytoczy proces o zwrot rzeczy przeciwko tej samej oso0ie* z kt-r6 ju7 raz $o#ona, litis contestatio /exceptio rei iu$icatae vel in iu$icium $e$uctae.2 W odpowiedzi na exceptio pow-d m-g prosi5 o umieszczenie w (ormuce replicatio stanowi6cej ustosunkowanie si) do zarzutu procesowego. 'ego rodzaju zarzuty mogy 0y5 ponawiane w postaci dup!icatio /w interesie pozwanego2 trip!icatio /powoda2. Podniesienie w procesie e\ceptio 0yo zwi6zane z o0owi6zkiem udowodnienia @. "raescriptio moga wyst6pi5 w (ormie pro reo/ kt-ra speniaa tak6 sam6 ro1) co exceptio* 1u0 w (ormie pro actore czy1i zastrze7enia na korzy+5 powoda* zastrze7enie to umieszczone przed intentio umo71iwiao powodowi doc&odzi5 cz)+ci wierzyte1no+ci nie uniemo71iwiaj6c doc&odzenia pozostaej cz)+ci.
A. ;kar&i z przestawieniem podmiot0w w ?ormu*ce kt-re po1egay na przedstawieniu w con$emnatio nazwiska innej oso0y ni7 ta* kt-ra wyst)powaa w intentio jako pow-d 1u0 pozwany. Fmo71iwiaa zmian) du7nika 1u0 wierzycie1a 0ez potrze0y dokonywania odnowy zo0owi6zania. Bya te7 udzie1ona dziedzicowi rektorskiemu 1u0 na0ywcy maj6tku upadego du7nika. Wy6cznie na imperium pretora opieray si) actiones in ,actum skargi za pomoc6* kt-ryc& pretor c&roni jaki+ stan (aktyczny* kt-ry nie znajdowa 7adnego unormowania w ius civile %< ;kar&i cis*e&o prawa i skar&i do,re wiary -str< %:6) a. Stricti iuris 3 s)dzia 0y zo0owi6zany +ci+1e trzyma5 si) tre+ci (ormuki 0. Do0rej wiary 3 w skargac& do0rej wiary s)dzia 0y zo0owi6zany wzi65 pod uwag) wszystkie oko1iczno+ci* nawet je+1i nie znajdoway si) one w (ormuce. '< ;kar&i odszkodowawcze i skar&i penalne a. >e1em skarg odszkodowawczyc& 0yo pokrycie poniesionej szkody 0. >e1em skarg pena1nyc& 0yo wymierzenie kary prywatnej. .ie mogy 0y5 stosowane wo0ec dziedzic-w poszkodowanego )< #nne podzia*y skar& -str< %:7) a. Actiones privatae 3 czy1i skargi* kt-re mogy 0y5 wnoszone jedynie przez oso0y* kt-rym uprawnienie takie przysugiwao ze wzg1)du na stosunek prawny* kt-rego 0yy stronom 1u0 naruszenie przysuguj6cemu im prawa wadczego. Actiones populares* kt-re m-g wnie+5 ka7dy o0ywate1. 0. Actiones perpetuae % czy1i skargi wieczyste* 0ez ograniczenia w czasie i Actiones ;emporales* kt-re mo7na 0yo wnosi5 jedynie w okre+1onym czasie.
Rozw0
post5powania ko&nicy ne&o 3 Rozw-j trzeciej (ormy post)powania s6dowego w Rzymie 3 zwanego cognitio extra ordinem 1u0 procesem ko&nicy nym % wi6za si) z powstaniem urz)d-w cesarskic&. W okresie pryncypatu 0yo ono traktowane jako nadzwyczajne* wo0ec powszec&nego (ormukowego. Frz)dnicy cesarscy ju7 w pocz6tkowym okresie rozpoznawa1i sprawy* kt-ryc& oc&rona 0ya przewidziana w konstytucjac& cesarskic& i kt-re nie pod1egay oc&ronie w try0ie post)powania zwyczajnego. Pierwszymi sprawami pod1egaj6cymi temu post)powaniu 0yy sprawy o nie(orma1ny zapis powierniczy* ustawionego na wypadek +mierci* nast)pnie niekt-re sprawy opiekun <s. pupi1 i sprawy o &onorarium z mandatu. Z 0iegiem czasu sta si) jedyn6 (orm6 doc&odzenia spraw prywatnyc&. Wyr-7nia si) ki1ka okres-w ksztatowania si) procesu. Pierwszym z nic& jest okres do AB@ kiedy konkurowao ono z post)powaniem (ormukowym* drugie od AB@ kiedy stao si) post)powaniem zwyczajnym. Wie1e zmian wprowadzi te7 ;ustynian Cec(y c(arakterystyczne procesu ko&nicy ne&o ?. Odmienna pozycja s)dziego 3 0y urz)dnikiem reprezentuj6cym cesarza* s)dzia zacz6 dominowa5 nad stronami. @. .ie dzie1io si) ju7 na dwie strony A. Pozew dor)cza pow-d z upowa7nienie s)dziego* a p-Nniej przez urz)dnika s6dowego B. Hitis contestatio staa si) momentem nawi6zania sporu* przedmiot i warto+5 sporu 0y ostatecznie usta1ony w c&wi1i litis contestatio+ L. W razie nieo0ecno+ci pozwanego s)dzia m-g wyda5 wyrok zaoczny. . S)dzia nie 0y zwi6zany tre+ci6 (ormuki* orzeka r-wnie7 na podstawie dowod-w r-wnie7 powoanyc& z urz)du. J. S)dzia 0y coraz 0ardziej zwi6zany (ormu6 przeprowadzenia post)powania K. Z czasem Zwi6zana cena dowod-w R. Wyrok nie musia opiewa5 na pieni6dze a tak7e wydanie rzeczy 1u0 spenienie okre+1onego +wiadczenia ?M. Strona moga si) odwoa5 do wy7szego urz)dnika ??. ,gzekucja traci c&arakter egzekucji prywatnej* pojawiaj6 si) urz)dnicy egzekwuj6cy prawomocne wyroki. Yorm6 dominuj6c6 staj) si) egzekucja na cz)+ci maj6tku dokonywane przez $istractio %onorum a nie genera1na.
Fyrok Wyrok 0y odczytywany na pu01icznym posiedzeniu s6du. 're+ci6 wyroku nie musiay 0y5
ty1ko pieni6dze* a1e te7 wydanie rzeczy. Strona przegrywaj6ca 0ya zo0owi6zana zwr-ci5 wygrywaj6cemu koszty procesu. .pelac a Od wyroku w procesie kognicyjnym istniaa ape1acja do s6du wy7szej instancji* dokonywano tego poprzez zo7enie 76dania ponownego rozpatrzenia sprawy* s)dziemu do protokou 1u0 na pi+mie* zwanym !ibe!!us appe!!ationis. S)dzia 0y zo0owi6zany przekaza5 akty sprawy* wraz z jej pisemny zre(erowaniem* s)dziemu wy7szej instancji. W post)powaniu przed wy7szym s)dziom strony mogy przedstawia5 nowe dowody i wysnuwa5 nowe 76dania. Zo7enie ape1acji 0yo zwi6zane z du7ym ryzykiem* d1a ape1uj6cego* gdy7 w razie przegranej pocz6tkowo musia on zapaci5 czterokrotn6 warto+5 rzeczy. Konstantyn wprowadzi kar) utraty poowy maj6tku. ;ustynian wprowadzi jedynie zwyke koszta. W zasadzie 0yy dozwo1one dwie instancje czasami jeszcze trzecia do cesarza. 'estitutio in integrum 3 +rodek nadzwyczajny* wywodz6cy si) z prawa pretorskiego* sta si) w procesie kognicyjnym sposo0em zaczepienia wyrok-w niewa7nyc&.