You are on page 1of 65

POLITECHNIKA WROCAWSKA

WYDZIA BUDOWNICTWA LDOWEGO I WODNEGO





ANTONI BIEGUS

PROJEKTOWANIE KONSTRUKCJI STALOWYCH
WEDUG EUROKODU 3

CZ 4 POCZENIA RUBOWE

MATERIAY DYDAKTYCZNE














WROCAW 2010

ANTONI BIEGUS

PROJEKTOWANIE KONSTRUKCJI STALOWYCH WEDUG EUROKODU 3
CZC 4 POCZENIA RUBOWE

SPIS TRECI

1. Charakterystyka oglna pocze rubowych ....... 4

2. Asortyment rub, nakrtek i podkadek oraz ich waciwoci ....
7

3. Klasyfikacja pocze rubowych ............................. 11

4. Otwory na ruby i zasady rozmieszczania rub w poczeniach 14

5. Obliczeniowa nono rub .. 18

5.1. Wprowadzenie .. 18

5.2. Obliczeniowa nono ruby na rozciganie ... 20
5.3. Obliczeniowa nono ruby na cinanie .... 21
5.4. Obliczeniowa nono ruby na docisk .... 22
5.5. Obliczeniowa nono ruby na przeciganie ... 26
5.6. Interakcyjna obliczeniowa nono ruby jednoczenie rozciganej i cinanej 26
5.7. Obliczeniowa nono ruby spranych .. 27

6. Kategorie pocze rubowych .. 32

7. Obliczanie rubowych pocze zakadkowych .. 34

7.1. Nono grupy cznikw ..... 34
7.2. Nono pocze z jednym szeregiem rub .. 34
7.3. Nono pocze z przekadkami .... 35
7.4. Nono pocze dugich ..... 36
7.5. Nono z warunku rozerwania blokowego .. 37
7.6. Nono ktownikw poczonych jednym ramieniem i innych
niesymetrycznie czonych elementw .... 38
7.7. Nono pocze zakadkowych obcionych momentem zginajcym .. 40

8. Projektowanie rubowych pocze doczoowych .. 42

8.1. Wprowadzenie ..... 42
8.2. Nono rubowych rozciganych, niespronych pocze doczoowych .. 44
8.3. Nono rubowych rozciganych spronych pocze doczoowych .. 48
8.4. Nono rubowych zginanych niespronych pocze doczoowych .... 50

9. Wybrane zagadnienia projektowania i realizacji pocze rubowych ... 52

Zacznik 1 ..... 59

Literatura .. 65

















P PP P O OO O D DD D Z ZZ Z I II I K KK K O OO O W WW W A AA A N NN N I II I E EE E

Autor serdecznie dzikuje Panu dr. in. Dariuszowi Czepiakowi za trud korekty
pracy i wniesione uwagi redakcyjne oraz merytoryczne














Poczenia rubowe

1.Charakterystyka oglna pocze rubowych

Poczenia rubowe stanowi jeden z podstawowych sposobw zespalania elementw
skadowych stalowych konstrukcji budowlanych i nale do najstarszych sposobw czenia
wyrobw z elaza i stali. Przenosz one siy osiowe i tnce oraz momenty zginajce w styku
ograniczajc (w rnym stopniu) wzajemne przemieszczenia czonych czci konstrukcji.
Uzyskuje si je po przeprowadzeniu nastpujcych operacji technologicznych:
trasowanie otworw (rys.1a) tj. wyznaczenie punktw usytuowania rub na powierzchni
elementw czonych,
wiercenie otworw (rys. 1b),
umieszczanie w otworach czonych elementw rub (3) oraz dokrcenie ich nakrtek
(4), z jednoczesn kontrol ich nacigu tj. dokrcenia lub sprenia (rys. 4.1c).
W zalenoci od przewitu midzy trzpieniem ruby i otworem, a take od stopnia dokr-
cenia (sprenia) ruby (czego konsekwencj jest wzajemne sprenie stykajcych si czo-
nych elementw), uzyskuje si poczenie o maej lub duej zdolnoci do przemieszcze.


Rys. 1. Wykonanie poczenia rubowego: 1, 2 czone elementy, 3 ruba, 4 nakrtka
Wieloletnie dowiadczenia w eksploatacji tych pocze wykazay, e stosowanie rub w
stalowych konstrukcjach budowlanych jest korzystne zarwno z uwagi na pewno stykw
rubowych jak i ze wzgldu na atwo ich wykonania. Poczenia rubowe s stosowane
przede wszystkim do wykonywania stykw elementw lub ich czci podczas montau na
budowie. Monta konstrukcji stalowych, w ktrych zaprojektowano styki rubowe jest prosty,
nie wymaga stosowania kosztownych urzdze i moe by realizowany przez pracownikw o
stosunkowo niewysokich kwalifikacjach. Powszechne stosowanie rubowych pocze mon-
taowych wynika z atwoci i szybkoci zakadania rub w trudnych sytuacjach (np. na duej
wysokoci), maa pracochonno tych czynnoci, a take uniezalenienie si od warunkw
atmosferycznych (np. niesprzyjajcej pogody; w razie duego chodu nie mona wykonywa
spawanych pocze montaowych). Nie bez znaczenia jest rwnie krtki czas potrzebny do
uzyskania penej nonoci montaowych pocze rubowych, a wic skrcenie czasu zaan-
gaowania sprztu montaowego. czenie rubami, ze wzgldu na atwo wykonania tych
pocze, stosuje si w rnych konstrukcjach, zwaszcza do scalania konstrukcji rozbieral-
nych. ruby stosuje si rwnie do pocze tymczasowych, na czas montau konstrukcji do
chwili zastpienia ich spoinami. Wan rol w budownictwie speniaj rubowe poczenia
kotwice, czce ustroje none z fundamentem. Na podkrelenie zasuguj aspekty technolo-
giczno-montaowe omawianego typu pocze, w odniesieniu do uzyskiwanych dokadnoci
rozmieszczenia otworw w styku i wymiarw elementw. Trasowanie i wykonanie otworw
w wytwrniach konstrukcji stalowych jest czynnoci prost i atwa jest kontrola jakoci i
dokadnoci wykonania stykw montaowych. W odniesieniu do zoonych konstrukcji wy-
konuje si w wytwrni prbny monta (scalanie kontrolne) konstrukcji stalowych. Sprawia to,
i podczas scalania konstrukcji w warunkach budowy nie wystpuj komplikacje montaowe.
Ostatnio stosuje si na szersz skal tzw. ruby sprajce, ktre s wykonane ze stali o
wysokich wytrzymaociach. ruby te dokrca si (spra) za pomoc specjalnego klucza
(dynamometrycznego), ktry umoliwia kontrole wstpnego nacigu cznikw. Zadaniem
sprenia rub jest silne docinicie do siebie czonych elementw, wskutek czego siy, np.
w poczeniu zakadkowym s przenoszone przez tarcie stykajcych si powierzchni tych
elementw. Do niewtpliwych zalet tego typu pocze naley zaliczy: wiksz sztywno i
odporno zmczeniow zczy w stosunku do nitw i rub niespranych, brak tendencji do
relaksacji i pezania (nono nie zmienia si z upywem czasu) oraz brak polizgw w z-
czu. Stosowanie rub wykonanych ze stali o wysokich wytrzymaociach w poczeniach nie-
spranych zmniejsza ilo cznikw w styku, czego konsekwencj jest mniejsza praco-
chonno wykonawstwa warsztatowego i montaowego.
Pewne podobiestwo do pocze rubowych, polegajce na osadzeniu podczas montau w
uprzednio przygotowanych otworach trzpieni walcowych wykazuj poczenia nitowane i
sworzniowe. Poczenia nitowe, ze wzgldu na trudniejsze wykonawstwo i gorsze cechy wy-
trzymaociowe zostay praktycznie wyparte przez poczenia rubowe. Poczenia sworz-
niowe stosuje si w przypadkach przegubowych pocze elementw, gdy naley moliwie
precyzyjnie odwzorowa przyjty schemat statyczny ustroju nonego.
Poczenia cienkich elementw o grubociach t < 3 mm (np. blach fadowych) odbywa si
na budowie i wwczas uywa si nitw jednostronnych (rys. 2a), blachowkrtw (rys. 2b)
wkrtw samogwintujcych (rys. 2d), rub samowierccych (rys. 2d), wstrzeliwanych gwo-
dzi (nazywanych kokami rys. 2e) lub rzadziej rub o maych rednicach. Informacje na te-
mat projektowania pocze blach cienkich s przedstawione w PN-EN 1993-1-3. Nonoci
takich cznikw s okrelane przez ich producentw.
W opracowaniu podano informacje dotyczce obliczania rubowych pocze elementw o
grubociach cianek nie mniejszych ni 3 mm.



Rys. 2. czniki (ae) stosowane w poczeniach blach fadowych: 1 patew lub rygiel, 2
blacha fadowa, 3 rdze nitu jednostronnego, 4 tulejka, 5 blachowkrt, 6 pod-
kadka stalowa lub aluminiowa, 7 podkadka uszczelniajca, 8 wkrt samogwintu-
jcy, 9 kocwka gwintujca, 10 wkrt samowierccy, 11 kocwka wiercca,
12 gwd wstrzeliwany, 13 grot gwodzia
2. Asortyment rub, nakrtek i podkadek oraz ich waciwoci

Na rys. 3 przedstawiono rub z bem szecioktnym (1), trzpieniem walcowym gadkim
o rednicy d (2), nagwintowanym (3) na czci jego dugoci lub na caej jego dugoci.
Rdzeniem ruby jest jej cz nagwintowana, ktra pozostaje po odliczeniu naci gwintu.
eb ruby jest graniastosupem o podstawie szecioboku i o wysokoci k. Znormalizowane
typy rub o gwincie metrycznym oznacza si symbolem M i liczb odpowiadajca rednicy d
gwintu ruby (w mm). W konstrukcjach stalowych stosuje si nastpujcy typoszereg rednic
rub: 5, 6, 8, 10, 12, 16, 20, 24, 30, 36, 42, 48, 56, 64.
Nakrtka o wysokoci h jest rwnie graniastosupem szecioktnym majcym walcowe
wydrenie nagwintowane i dostosowane do rednicy trzpienia.
W poczeniach rubowych naley stosowa midzy czonym elementem a nakrtk 4,
podkadk 5 (rys. 4a). W poczeniach obcionych dynamicznie naley stosowa podkad-
ki spryste (rys. 4c), ktre zapobiegaj odkrcaniu si nakrtek.



Rys. 3. ruby z bem szecioktnym; 1 eb, 2 trzpie, 3 rdze, 4 nakrtka, 5 podkadka

W budownictwie uywa si rub o gwincie trjktnym (nacitym mechanicznie lub wyto-
czonym), przystosowanych do rednic metrycznych. ruby s produkowane w trech klasach
dokadnoci wykonania, ktre oznaczono symbolami: A dokadne, B redniodokadne,
C zgrubne. Rni si one sposobem obrbki i dokadnoci wykonania powierzchni (chro-
powatoci) ich trzpieni.
ruby zgrubne (klasy C) s obrobione jedynie na odcinku gwintowanym i dlatego te mu-
sz one mie odpowiedni luz w otworze czonych elementw. Luz ten zaley od rednicy
ruby (wynosi od 1,0 do 3,0 mm) i ma decydujcy wpyw na nono oraz odksztacenia po-
cze. ruby o takiej klasie wykonania s stosowane w poczeniach tymczasowych, w sty-
kach montaowych sabo wytonych obcionych statycznie i w poczeniach elementw o
drugorzdnym znaczeniu konstrukcyjnym.
ruby o rednio dokadnej klasie wykonania (klasy B) maj trzpienie dodatkowo toczone.
ruby o takiej jakoci wykonania s podstawowymi cznikami stosowanymi w nonych kon-
strukcjach budowlanych. ruby klasy B stosuje si w poczeniach zakadkowych i doczoo-
wych, niespranych i spranych.
ruby wykonane ze stali o wysokiej wytrzymaoci, z bem szecioktnym powikszonym
(rys. 3c) lub z bem zwykym, s produkowane tylko w klasie B. ruby te przeznaczone do
stosowania przede wszystkim do pocze spranych. S one w zestawach rubowych w sys-
temie HV (klasy 10.9) lub HR (8.8 i 10.9). Ze wzgldu na przenoszenie znacznych si rozci-
gajcych nakrtki rub sprajcych mog mie wymiary zwikszone w stosunku do rub
zwykych (rys. 3c i d).
ruby o dokadnej jakoci wykonania (klasy A) i ksztatach pokazanych na rys. 3b (z
gwintem krtkim lub dugim) s wykonywane z pogrubionym trzpieniem. ruby o takiej kla-
sie stosuje si w poczeniach pasowanych, z luzem midzy trzpieniem a ciank otworu od
0,2 do 0,3 mm. Otwory w czonych elementach do rub pasowanych wykonuje si dwueta-
powo. Wstpnie s one wiercone o rednicy mniejszej od nominalnej rednicy trzpienia. Po
prbnym scaleniu czonych elementw wykonuje si rozwiercanie otworw do rednicy no-
minalnej. Poczenia ze rubami pasowanymi s pracochonne i kosztowne, dlatego projektuje
si je w przypadkach, gdy jest konieczne ograniczenie przemieszcze w styku.
ruby i nakrtki podzielono na klasy nie tylko w zalenoci od jakoci wykonania, ale te
od waciwoci mechanicznych stali, z ktrych s wykonane. Klasy wytrzymaociowe rub
oznacza si symbolem skadajcym si z dwch liczb przedzielonych kropk. Pierwsza liczba
oznacza setn cz wytrzymaoci na rozciganie stali gotowych rub
ub
f (w MPa). Druga
liczba dziesitna wyraa stosunek granicy plastycznoci stali
yb
f do jej wytrzymaoci
ub
f .
Symbol 10.9 oznacza na przykad rub o wytrzymaoci stali na rozciganie MPa 1000 =
u
f
i stosunku 9 , 0 / =
ub yb
f f (rys. 4).
W poczeniach niespranych przewidziane s ruby klas: 4.6, 4.8, 5.6, 5.8, 6.8, 8.8 i
10.9. ruby klas 8.8 oraz 10.9 stosuje si w poczeniach spranych.


Rys. 4. Przykad symbolu znakowania ruby

W tablicy 1 podano waciwie dobrane pod wzgldem cech wytrzymaociowych zestawy
rub, nakrtek i podkadek w poczeniach niespranych i spranych.
Wybrane cechy wytrzymaociowe odpowiadajce poszczeglnym klasom wasnoci rub i
nakrtek podano w tabl. 2 i 3.

Tablica 1. Zestawy rubowe zalecane do pocze rubowych
ruby Nakrtki Podkadki Rodzaj
poczenia klasa norma klasa
6/
norma twardo HV
6/
norma
4.6 4
4.8
PN-EN ISO 4016
1/

PN-EN ISO 4018
1/
5
2/

5.6
5.8
5

PN-EN ISO 4034
PN-EN ISO 7719


100

PN-EN ISO 7091
PN-79/M-82009
3/, 6/

PN-79/M-82018
3/, 5/

6.8 6
8.8 8, 10
2/

10.9 10
50 50




Niespranie
70



PN-EN ISO 4014
PN-EN ISO 4017
1/

70

PN-EN ISO 4032
PN-EN ISO 7719



200
4/


PN-EN ISO 7089
PN-EN ISO 7090
8.8 PN-EN 14399-3 8 PN-EN 14399-3
PN-EN 14399-3
PN-EN 14399-4
PN-EN 14399-7


sprone

10.9
PN-EN 14399-8

10

PN-EN 14399-3
PN-EN 14399-49


300
do 370

PN-EN 14399-3
PN-EN 14399-6
PN-EN 14399-9

1/

- z gwintem na caej dugoci,
2/
- dla rub d> 16 mm klasy 4,
3/
- podkadki klinowe,
4/
- twardo zalecana,
5/
- zalecane do rub z powlok metaliczn,
6/
- wartoci minimalne.

W poczeniach rubowych (rys. 3) stosowane s nakrtki szecioktne (4), o klasach jako-
ci wykonania i wytrzymaoci, adekwatnych do uytych klas rub. Klasy nakrtek przypo-
rzdkowane klasom rub podano w tabl. 1. rubom o jakoci wykonania C oraz B odpowiada-
j nakrtki o jakoci wykonania rwnie C i B.
Tablica 2. Waciwoci mechaniczne rub ze stali wglowej stopowej wedug PN-EN ISO 898-1
Klasa wasnoci 3.6
4/
4.6 4.8 5.6 5.8 6.8
8.8
d 16
8.8
d > 16
9.8
4/
10.9 12.9
4/

Wytrzymao na roz-
ciganie min MPa
330 400 420 500 520 600 800 830 900 1040 1220
Granica plastycznoci
min
1/
MPa
190 240 340 300 420 480 640 640 720 940 1100
Udarno KU
3/
min J 25 30 30 25 20 15
Twardo HV min 95 120 130 155 160 190 250 255 290 320 385
Twardo HV max 220
2/
250 320 335 360 380 435
Wyduenie po roze-
rwaniu min %
25 22 20 12 12 10 9 8

1/
dla rub klas od 3.6 do 6.8 warto dolna R
el
, dla rub klas od 8.8 do 12.9 umowna R
0,2
,
2/
twardo mierzona na kocu ruby max 250 HV, dla rub klas 10.9 max 390 HV,
3/
wedug norm PN-EN 15048, PN-EN 14399-3 i PN-EN 14399-4 w poczeniach konstrukcji stalowych wyma-
gana jest udarno KV 27 J rub klas 4.6, 5,6, 8,8, 10.9, 50, 70, 80 w temperaturze 20
o
C, a rub klas 4.8, 5.8 i
6.8 w temperaturze +20
o
C,
4/
ruby klas 3.6, 9.8 i 12.9 nie s przewidziane w normie PN-EN 1090-2 do stosowania w poczeniach kon-
strukcji stalowych.

Tablica 3. Waciwoci mechaniczne nakrtek ze stali wglowej stopowej wg PN-EN ISO 898-1
Klasa wasnoci 4 5 6 8 9
1/
10 12
1/

rednica
d > 16 d > 16 d 16 d > 16 d 16 d 16 d d > 16 d > 16 d > 16
Naprenia pod obci-
eniem prbnym MPa
510 610 630 700 720 880 920 920
950
2/

1060
1050
2

1200
1190
2/

Twardo HV min
117 130 146 150 170 200 233 188 272 272
Twardo HV min
302 302 302 302 302 303 353 302 353 353

1/
nakrtki podwyszone odmiany 2,
2/
ruby o rednicy d 16.

W poczeniach pasowanych ze rubami klasy A stosuje si nakrtki o jakoci wykonania
B. Charakterystyk wytrzymaociow nakrtki mona odczyta z jej klasy wytrzymaocio-
wej, oznaczon symbolem cyfrowym (4, 5, 8, 10), ktry stanowi 0,01 wytrzymaoci na roz-
cigania stali nakrtek (w MPa).
W poczeniach rubowych midzy czonym elementem a nakrtk stosuje si podkadki
okrge (rys. 5a) w klasie dokadnoci wykonania A lub C. W poczeniach spranych, w ce-
lu naleytego przekazania nacisku na elementy czone, pod by rub oraz ich nakrtki stosuje
si podkadki dokadne, pokazane na rys. 5b. S one wykonane ze stali ulepszonej cieplnie i
maj twardo Vickersa HV w przedziale 300370 N/mm
2
. Cech charakterystyczn tych
podkadek jest jednostronne sfazowanie po obwodzie zewntrznym i wewntrznym pod k-
tem 45
o
. W poczeniach konstrukcji poddanych dziaaniu obcie zmiennych nakrtki rub
zabezpiecza si przed okrcaniem stosujc podkadki spryste (rys. 5e). Dwuteowniki nor-
malne i ceowniki maj pki o zmiennej gruboci. W poczeniach ich pek naley stosowa
czworoktne podkadki klinowe, o ksztatach pokazanych na rys. 5d i e.
\


Rys. 5. Podkadki pod ruby

W poczeniach, ktre maj spenia rol konstrukcyjn (z wyjtkiem np. rub montao-
wych penicych rol stabilizujc przed wykonaniem konstrukcyjnych pocze spawanych)
naley stosowa co najmniej dwie ruby, nie mniejsze ni M16 (w poczeniach konstrukcji z
ksztatownikami gitymi na zimno nie mniejsze ni M12).

3. Klasyfikacja pocze rubowych

Z uwagi na sposb wzajemnego usytuowania czonych elementw oraz wytenia czni-
kw poczenia rubowe dzieli si na:
zakadkowe (nakadkowe), w ktrych kierunek gwnej skadowej obcienia zcza jest
prostopady do osi cznikw (rys. 6a oraz 7a, 7b),
doczoowe, w ktrych kierunek gwnej skadowej obcienia zcza jest rwnolegy do osi
cznikw (rys. 6b oraz 7c, 7d).
Na rys. 7d pokazano poczenie doczoowe cinane i rozcigane, w ktrych trzpienie rub
s wytone prostopadle i rwnolegle do osi cznikw.



Rys. 6. Poczenie zakadkowe (a) i doczoowe (b)

Zcza zakadkowe i doczoowe mog by niesprone (rys. 6a, 7a,) lub sprane (7b).
Sprenie pocze uzyskuje si wprowadzajc wstpny nacig trzpieni rub, w wyniku kon-
trolowanego dokrcenia ich nakrtek. Poczenia, w ktrych ruby nie s wstpnie napite
uwaa si za niesprone (zwyke).



Rys. 7. Przykady pocze rubowych zakadkowych (a, b) i doczoowego (c, d) oraz sche-
maty ich obcie (opis w tekcie)












Rys. 8. Wytenie pocze zakadkowych i doczoowych, spranych i niespranych

W rubowych poczeniach otwory do osadzania cznikw s wykonane o odpowiednio
wikszej rednicy (uwzgldniajcej odchyki wykonawcze) od rednicy ruby. W przypadku
niespronych pocze zakadkowych, luzy midzy trzpieniami rub a otworami w elemen-
tach czonych s zasadnicz przyczyn wystpowania przemieszcze takich stykw. Mniej-
szymi przemieszczeniami zczy charakteryzuj si poczenia pasowane, ktre wymagaj
jednak rozwiercania otworw na montau do rednicy trzpienia rub pasowanych. W celu
ograniczenia przemieszcze stosuje si spranie pocze rubowych (rys. 87b). W zakad-
kowych poczeniach niespranych obcienie w styku przekazywane jest przez trzpienie
rub (ktre s cinane i dociskane do cianek otworw) i czone elementy przemieszczaj si
wzgldem siebie (rys. 8a). W zakadkowych zczach spranych, w wyniku docinicia -
czonych elementw przez kontrolowane dokrcenie nakrtek rub, obcienie przenoszone
jest przez siy tarcia midzy czonymi elementami. Wwczas nie wystpuje przemieszczanie
czonych elementw wzgldem siebie (rys. 8b). W takich poczeniach kontrolowane dokr-
cenie nakrtek sprawia, i trzpienie rub s rozcigane.
Poczenia doczoowe s wyposaone w blachy czoowe. Stosuje si je miedzy innymi w
stykach i w wzach ram penociennych, gdzie przenosz momenty zginajce i rozcigajce
siy podune (rys. 7d). Kierunek gwnej skadowej obcienia jest wtedy rwnolegy do osi
cznikw. Poczenia doczoowe niesprone przenosz siy wewntrzne w styku przez roz-
ciganie rub. Sprenie (kontrolowane dokrcenie nakrtek rub) tych pocze umoliwia
przekazywanie si obcie rozcigajcych dziki zmniejszeniu si napre dociskowych
(ciskajcych) w styku midzy blachami czoowymi (rys. 8c). Poczenie doczoowe charak-
teryzuje maa odksztacalno oraz znaczna wytrzymao.
Poczenia zakadkowe mog by wykonane jako niesprane (zwyke), pasowane lub
sprane (cierne), przy czym zastosowane do nich ruby mog by niesprane lub sprane
(poczenia cierne tylko jako sprane). Poczenia doczoowe s wykonywane zwykle na
ruby o wysokiej wytrzymaoci ze spreniem, a rzadziej bez sprenia.
Rodzaj zastosowanego poczenia i sposb rozmieszczenia w nim cznikw zaley w du-
ej mierze od przekroju poprzecznego czonego elementu, ksztatu styku lub wza, gruboci
czonych czci, si wewntrznych, ktre wystpuj w poczeniu, a take uwarunkowa
konstrukcyjnych umoliwiajcych wkadanie rub i kontrol ich dokrcenia. Wanym zagad-
nieniem w doborze typu poczenia jest analiza podatnoci i nonoci styku rubowego, w
aspekcie modelu przyjtego w analizie statycznej ustroju (poczenie przegubowe, sztywne,
podatne). Stosowanie pocze podatnych (odksztacalnych, semi-rigid) prowadzi do
zmniejszenia kosztw wykonania elementw w wytwrni i skrcenia czasu czynnoci monta-
owych. Jednak takie poczenia znacznie komplikuj analiz statyczn ustroju (gdy kon-
strukcje te nie speniaj zaoe klasycznej statyki budowli) jak i wytrzymaoci i stateczno-
ci, poniewa odbiegaj od wyidealizowanych konwencjonalnych modeli pocze sztywnych
bd przegubowych. W takim przypadku naley posugiwa si nieliniow analiz statyczn i
sprawdzaniem eksperymentalnym, a nono pocze oblicza wedug PN-EN 1993-1-8.
4. Otwory na ruby i zasady rozmieszczania rub w poczeniach

W czonych elementach naley wykona otwory przejciowe, w ktrych umieszcza si
ruby. Stosuje si otwory okrge zwyke i powikszone oraz owalne krtkie i dugie.
Zazwyczaj stosuje si otwory okrge, rednio dokadne, wiksze od rednicy ruby d o
(gdzie: luz montaowy). rednic przejciow otworw na ruby
0
d dobiera si na pod-
stawie rednicy trzpienia ruby i klasy jej wykonania ze wzoru

+ = d d
0
, (1)
gdzie:
= 1 mm dla rub zwykych M8, M10, M12, klas B i C,
= 2 mm dla rub zwykych M16, M20, M24, klas B i C,
= 3 mm dla rub zwykych M27, M30, M36, M42, klas B i C.
W poczeniach pasowanych luz otworw przyjmuje si 0,2 mm, gdy d 22 mm,
0,3 mm, gdy d > 22 mm. W celu umoliwienia gubienia odchyek geometrycznych -
czonych elementw w poczeniach montaowych, stosuje si niekiedy otwory powikszone,
o rednicy
+ = 2
0
d d . (2)

W poczeniach, w ktrych naley zapewni wzajemn przesuwno elementw stosuje si
otwory owalne (partz rys. w tabl. 4). Mog one by o dwch ksztatach owalne krtkie o
wymiarach ( + d ) ( + 4 d ) lub owalne dugie o wymiarach ( + d )2,5( + d ). Jeli sto-
suje si otwory powikszone lub owalne to obowizkowo naley zaoy podkadk pod na-
krtk i pod eb ruby.
Zalecane rednice i dugoci otworw do rub niepasowanych wedug PN-EN 1090-2
podano w tabl. 4.
Wymiary otworw przejciowych na ruby wpywaj bezporednio na wielko wzajem-
nych przemieszcze czonych elementw. Najczciej w poczeniach zwykych, ciernych
oraz doczoowych stosuje si otwory okrge "zwyke" o rednicach
0
d wikszych od 1 do 3
mm od rednic d rub. Stosujc otwory okrge powikszone naley liczy si nie tylko ze
zwikszonymi przemieszczeniami w zakadkowych poczeniach, ale rwnie ze zmniejsze-
niem nonoci zczy. Otwory owalne (krtkie lub dugie) powinny by usytuowane osi po-
dun prostopadle do kierunku obcienia.
Tablica 4. Zalecane rednice i dugoci otworw do rub niepasowanych wedug PN-EN 1090-2
rednica nominalna cznika M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24
M27
i powyej
Otwory okrge, zwyke d + 1
1/, 2/
d + 2 d + 3
Otwory okrge, powikszone d + 3 d + 4 d + 6 d + 8
Otwory owalne, krtkie
3/
d + 4 d + 6 d + 8 d + 10
Otwory owalne, dugie
3/
d + 1,5 d


1/
przewit mona zwikszy o grubo powok na trzpieniu cznika,
2/
dla rub M12 i M14 mog by stosowane otwory o rednicy d + 2 mm, w warunkach podanych w PN-EN 1090-2,
3/
podan dugo otworu i szeroko przyjmuje si jak dla otworw okrgych zwykych.

czniki w poczeniu naley rozmieszcza symetrycznie w stosunku do przekazywanej
siy lub rodka cikoci czonych elementw w taki sposb, aby siy wewntrzne w po-
szczeglnych czciach przekroju byy nie wiksze od nonoci umieszczanych na nich rub.
Rozstaw i odlegoci cznikw od brzegw maj decydujcy wpyw na nono i zdolno
przemieszcze poczenia. Ograniczenia wielkoci rozstaww rub wynikaj z potrzeby za-
chowanie szczelnoci stykw i ich odpornoci na korozje.
W projektowaniu pocze rubowych istotne znaczenie ma racjonalne rozmieszczenie
cznikw w aspekcie: moliwoci technologii wykonania zcza, wpywu na nono gra-
niczn cznika w stanie uplastycznienia cianki (nono na docisk), cicia lub rozerwania
czonego elementu, utraty statecznoci przez czci czone, a take odpowiedniej szczelno-
ci ze wzgldw antykorozyjnych. Odlegoci rub w poczeniach zakadkowych, od kraw-
dzi czonych elementw zostay przyjte w PN-EN 1993-1-8 jako minimalne, zalene od
rednicy otworu na ruby i jako maksymalne, zalene od gruboci czonych elementw.
Graniczne odlegoci rozmieszczenia rub przedstawiono na rys. 9 oraz w tabl. 5.
Odlegoci minimalne rozstawu cznikw wynikaj z warunkw wytrzymaociowych na
docisk, rozerwanie i cicie blach czonych elementw. Rozmieszczajc ruby w poczeniu
naley zachowywa odstpy zblione do minimalnych. W przypadku duych rozstaww rub
powierzchnie czone nie przylegaj do siebie, co sprzyja wnikaniu wilgoci i korozji po-
wierzchni przylgowych w zczu. Ograniczenie maksymalnych odlegoci rozstaww rub w
poczeniach zwizane jest rwnie z moliwoci utraty statecznoci przez ciskane czci
czone (std uzalenienie od gruboci czci czonych).


Rys. 9. Rozstaw rub w poczeniu zakadkowym wedug PN-EN 1993-1-8 w ukadzie:
a) prostoktnym, b) przestawionym

Tablica 5. Najmniejsze i najwiksze rozstawy i odlegoci czoowe i boczne rub
w poczeniach wedug PN-EN 1993-1-8
Maksimum
1/ 3/
Konstrukcje wykonane ze stali wg PN-EN 10025 z
wyjtkiem stali trudnordzewiejcej PN-EN 10025-5
Konstrukcje wykonane ze
stali trudnordzewiejcej


Odlego i
rozstawy
patrz rys. 9



Minimum
Stal naraona na wpywy
atmosferyczne lub korozyjne
Stal nie naraona na
wpywy atmosfe-
ryczne lub korozyjne
Stal stosowana bez za-
bezpiecze
Odlego czoowa e
1

1,2d
0
4t 40 mm (3d
0
)
warto wiksza:
8t lub 125 mm
Odlego boczna e
2

1,2d
0
4t 40 mm (1,5d
0
)
warto wiksza:
8t lub 125 mm
Odlego e
3
, e
4

otworw owalnych
1,5d
0




Rozstaw p
1

2,2d
0

warto mniejsza:
14t lub 200 mm
(3,75d
0
)
2/

warto mniejsza:
14t
min
lub 175 mm
Rozstaw p
2
4/

2,4d
0

warto mniejsza:
14t lub 200 mm
(3d
0
)
2/

warto mniejsza:
14t
min
lub 175 mm

1/
najwiksze wartoci rozstaww oraz odlegoci czoowych i bocznych podano w nawiasach dla najwikszej
nonoci na docisk. Wartoci te nie s ograniczane, z wyjtkiem nastpujcych przypadkw:
- w elementach ciskanych, aby nie dopuci do wybrzuszenia i zapobiec korozji elementw eksponowanych,
- w eksponowanych elementach rozciganych, aby zapobiec korozji,
2/
lub warto mniejsza 14t lub 200 mm,
3/
t grubo cieszej zewntrznej czci czonej,
4/
przy przedstawionych szeregach cznikw moe by stosowany najmniejszy rozstaw szeregw p
2
=1,2 d
0
pod
warunkiem, e najmniejsza odlego L midzy dwoma cznikami wynosi co najmniej 2,3d
0
, (patrz rys. 9b).
ruby w poczeniach naley w miar moliwoci rozmieszcza symetrycznie w stosunku
do osi dziaania obcienia (w ukadzie prostoktnym (rys. 9a) lub przemiennym (rys. 9b).

Projektujc poczenia doczoowe naley rozmieszcza ruby odpowiednio do wielkoci i
rozkadu si wewntrznych w styku. W poczeniach doczoowych prtw rozciganych nale-
y ruby rozmieszcza symetrycznie w stosunku do rodka cikoci przekroju czonych
elementw. W przypadku doczoowych pocze zginanych ruby rozmieszcza si wok pa-
sa rozciganego. Z uwagi na denie do ograniczenia odksztace blach czoowych ruby w
stykach doczoowych umieszcza si moliwie blisko usztywnionych krawdzi. Odlego c
osi rub od krawdzi lub wyokrglenia pasa przy rodniku zaleca si przyjmowa

d c d 5 , 1 mm 2 + (3)

Naley zaznaczy, e zbyt mae odlegoci midzy rubami w styku doczoowym mog
osabi nono zginanego przekroju blachy czoowej. Usztywnienie blachy czoowej ebrami
wpywa na zmniejszenie odksztace stykw doczoowych. Nie naley jednak stosowa ue-
browanych stykw doczoowych w przypadku zczy obcionych dynamicznie. Zmniejsze-
nie podatnoci blachy czoowej mona wwczas uzyska przez zastosowanie grubszych
blach, a take podkadek prostoktnych lub kwadratowych pod ruby.
rednic ruby w poczeniu zakadkowym przyjmuje si w zalenoci od gruboci cie-
szego z czonych elementw. Zazwyczaj przyjmuje si rednic trzpienia d ruby w prze-
dziale


min min
5 , 2 5 , 1 t d t , (4)

gdzie: t
min
najmniejsza grubo cianki czonych elementw.
Sumaryczna grubo czonych czci w zczu nie powinna przekracza 5d w pocze-
niach niespranych oraz 8d w poczeniach spranych. Dugo ruby ustala si jako sum
gruboci czonych czci, dodajc ponadto dugo czci gwintowanej, ktra suy do zao-
enia nakrtki. W przypadku zakadkowych pocze niespranych, gdy trzpie ruby jest
cinany i dociskany do cianki otworu to naley przewidzie odpowiedni liczb podkadek w
zczu w celu wyeliminowania wytenia gwintowanej czci trzpienia w zczu. Liczb pod-
kadek okrgych w poczeniu powinno si ogranicza przez dobr waciwej dugoci rub.
Sum gruboci podkadek dodaje si do sumy gruboci czonych czci, przy czym gwint
powinien koczy si na podkadce. Dugo rub ustala si, wic w zalenoci od dugoci
"skleszczenia" czonych elementw korzystajc z norm oraz tablic do projektowania kon-
strukcji stalowych, gdzie podano asortyment dugoci produkowanych cznikw.



5. Obliczeniowa nono rub

5.1. Wprowadzenie

Nono obliczeniow ruby (poczenia, krytycznego przekroju zcza) wedug PN-EN
1993-1-8 wyznacza si ze wzoru


Mi
i i i
Rd i
f C a
F

=
,
, (5)
gdzie:
i
C charakterystyka geometryczna elementu (np.: A C
i
= pole przekroju trzpienia
ruby,
s i
A C = pole przekroju rdzenia ruby, dt C
i
= powierzchnia docisku
ruby do cianki elementu, itp.),

i
a wspczynnik korygujcy (uwzgldniajcy model wytenia),

i
f parametr wytrzymaociowy (np.:
b y y
f f
,
, granica plastycznoci stali odpo-
wiednio czonego elementu lub ruby,
ub u
f f , wytrzymao na rozciganie
stali odpowiednio czonego elementu lub ruby),
Mi
czciowy wspczynnik nonoci (wedug tab. 6).

Tablica 6. Wspczynniki czciowe dotyczce wzw wg PN-EN 1993-1-8
Nono elementw i przekrojw

M0
,
M1
i
M2
wg PN-EN1993-1-1
Nono rub
Nono nitw
Nono sworzni
Nono spoin
Nono blach na docisk

M2
= 1,25

Nono na polizg
- w stanie granicznym nonoci (kategoria C)
- w stanie granicznym uytkowalnoci (kategoria B)

M3
= 1,25

M3,ser
= 1,1
Nono na docisk rub z iniekcj

M4
= 1,0
Nono wzw kratownic z ksztatownikw rurowych

M4
= 1,0
Nono sworzni w stanie granicznym uytkowalnoci

M6,ser
= 1,0
Sia sprajca w rubach o wysokiej wytrzymaoci

M7
= 1,1
Granic plastycznoci stali
yb
f i wytrzymao na rozciganie stali
ub
f rub rnych klas
wedug PN-EN 1993-1-8 podano w tabl. 2 i 7.

Tablica 7. Wartoci granicy plastycznoci
yb
f i wytrzymaoci na rozciganie
ub
f stali rub
oraz nonoci obliczeniowe rub (kN) z warunku cicia trzpienia
Rd v
F
,
, cicia rdzenia
Rd vs
F
,
i rozcigania
Rd t
F
,
wyznaczone wg PN-EN 1993-1-8

Klasa
ruby
4.6 4.8 5.6 5.8 6.8 8.8 10.9
yb
f MPa 240 320 300 400 480 640 900

ruba

Powierzch-
nia
przekroju
mm
2
ub
f MPa

400 400 500 500 600 800 1000
A = 113
Rd v
F
,

21,70 21,70 27,12 27,12 32,54 43,39 54,24
Rd vs
F
,
16,18 13,49 20,23 16,86 20,23 32,37 33,72

M12

A
s
= 84,3
Rd t
F
,
24,28 24,28 30,35 30,35 36,42 48,56 60,70
A = 201
Rd v
F
,

38,60 38,60 48,24 48,24 57,89 77,18 96,48
Rd vs
F
,
30,14 25,12 37,68 31,40 31,68 60,29 62,80

M16

A
s
= 157
Rd t
F
,
45,21 45,21 56,52 56,52 67,82 90,43 113,04
A = 314
Rd v
F
,

60,29 60,29 75,36 75,36 90,43 120,57 150,72
Rd vs
F
,
47,04 39,20 58,80 49,00 58,80 94,08 98,00

M20

A
s
= 245
Rd t
F
,
70,56 70,56 88,20 88,20 105,84 141,12 176,40
A = 380
Rd v
F
,

72,96 72,96 91,20 91,20 109,44 145,92 182,40
Rd vs
F
,
58,17 48,48 72,72 60,60 72,72 116,35 121,20

M22

A
s
= 303
Rd t
F
,
87,26 87,26 109,08 109,08 130,90 174,53 218,16
A = 452
Rd v
F
,

86,78 86,72 108,48 108,48 130,17 173,57 216,96
Rd vs
F
,
67,78 56,48 84,72 70,60 84,72 135,55 141,20

M24

A
s
= 353
Rd t
F
,
101,66 101,66 127,08 127,08 152,50 203,33 254,16
A = 573
Rd v
F
,

110,02 110,02 137,52 137,52 165,02 220,03 275,04
Rd vs
F
,
88,13 73,44 110,16 91,80 110,16 176,25 183,60

M27

A
s
= 459
Rd t
F
,
132,19 132,19 165,24 165,24 198,27 264,38 330,48
A = 707
Rd v
F
,

135,74 135,74 169,69 169,69 203,62 271,49 339,36
Rd vs
F
,
107,72 89,76 134,64 112,2 134,64 215,42 224,40

M30

A
s
= 561
Rd t
F
,
161,57 161,57 201,96 201,96 242,35 323,14 403,92
A = 1018
Rd v
F
,

195,46 195,46 244,32 244,32 293.18 390,91 488,64
Rd vs
F
,
156,86 130,72 196,08 163,40 196,08 313,73 326,80

M36

A
s
= 817
Rd t
F
,
235,18 235,30 294,12 294,12 352,94 470,59 588,24

W PN-EN 1993-1-8 we wzorach dotyczcych oceny wytrzymaoci cznikw i pocze
wspczynniki nonoci
Mi
wystpuj w sposb jawny. Podano je w tabl. 6.
W zakadkowych poczeniach niespronych siy wewntrzne w styku wywouj cinanie
i docisk trzpienia ruby, co pokazano na rys. 7a. W podobnym stanie wytenia znajduj si
zakadkowe poczenia nitowane i sworzniowe. W spranych poczeniach zakadkowych,
nazywanych rwnie poczeniami ciernymi, w przekazywaniu obcie z jednego elementu
czonego na drugi korzysta si z tarcia midzy powierzchniami stykowymi zcza. W celu
wywoania tarcia midzy czciami skadowymi poczenia, wprowadza si nacig trzpienia
rub przez dokrcenie nakrtki. ruba w takim zczu jest, wic rozcigana (rys. 7b), a jej no-
no w poczenia jest uwarunkowana polizgiem styku (wzajemnym przemieszczeniem -
czonych elementw). W poczeniach doczoowych ruba jest rozcigana.
W oglnym przypadku, w celu oceny nonoci pocze rubowych niezbdne jest okre-
lenie obliczeniowej nonoci ruby na: rozciganie
Rd t
F
,
, cinanie
Rd v
F
,
, docisk
Rd b
F
,
, jed-
noczesne cinanie i rozciganie, a take z warunku polizgu
Rd s
F
,
. Zagadnienia te bd om-
wione w kolejnych punktach.

5.2. Obliczeniowa nono ruby na rozciganie

Wyczerpanie nonoci ruby rozciganej nastpuje w wyniku rozerwania rdzenia ruby, co
pokazano na rys. 10.



Rys. 10. Schemat wytenia rozciganej ruby

Obliczeniow nono ruby z bem szecioktnym na rozciganie wg PN-EN 1993-1-8
(z warunku zerwania jego rdzenia rys. 10) okrela si ze wzoru:

2
,
9 , 0
M
s ub
Rd t
A f
F

= , (6)
gdzie:

ub
f wytrzymao na rozciganie stali ruby,

s
A pole przekroju czynnego rdzenia ruby przy rozciganiu (tabl. 10),
25 , 1
2
=
M
czciowy wspczynnik nonoci.
Nonoci na rozciganie rub z bem szecioktnym M12M36 (rnych klas), obliczone
zgodnie z PN-EN 1993-1-8, podano w tabl. 7.

5.3. Obliczeniowa nono ruby na cinanie

Wyczerpanie nonoci ruby obcionej si prostopad do jej osi moe nastpi w wyni-
ku cicia trzpienia, co pokazano na rys. 11.



Rys. 11. Schemat wytenia cinanej ruby

Obliczeniow nono ruby na cinanie wg PN-EN 1993-1-8 oblicza si ze wzoru:


M2
i ub v
v,Rd

A f
F = , (7)
w ktrym
gdy cinana jest gwintowana cz ruby
s i
A A = oraz
6 , 0 =
v
- dla klas 4.6, 5.6, i 8.8 i
5 , 0 =
v
- dla klas 4.8, 5.8, 6.8 i 10.9;
gdy za paszczyzna cinania nie przechodzi przez gwintowan cz ruby
A A
i
= oraz
v
= 0,6,
gdzie:
A pole przekroju trzpienia ruby,

s
A pole przekroju rdzenia ruby,

ub
f wytrzymao na rozciganie stali ruby,
25 , 1
2
=
M
czciowy wspczynnik nonoci.
Nonoci rub M12M36 (rnych klas) na cinanie obliczone wedug PN-EN 1993-1-8,
gdy paszczyzna cinania nie przechodzi przez cz gwintowan
Rd v
F
,
oraz gdy paszczyzna
cinania przechodzi przez cz gwintowan
Rd vs
F
,
podano w tabl. 5.

5.4. Obliczeniowa nono ruby na docisk

W poczeniu zakadkowym niesprzonym przekazywanie obcie nastpuje przez bez-
poredni docisk trzpienia ruby do cianki otworu (rys. 12). Wytenie dociskowe na cianki
otworw czonych elementw jest nierwnomierne (z powodu luzw i zginania trzpienia).
Naprenia dociskowe rozkadaj si wedug kosinusoidy na rednicy otworu. Na gruboci
cianki czonych elementw rozkad napre od docisku jest nieliniowy i zaley od rodzaju
rozwizania konstrukcyjnego. Tak wic rzeczywisty rozkad napre docisku trzpienia ruby
do cianki otworu, zarwno w kierunku obwodowym jak i w kierunku gruboci blach, nie jest
rwnomierny, co pokazano narys. 12a.
W przypadku otworw okrgych zwykych do oblicze przyjmuje si jednak uproszczo-
ny, rwnomierny rozkad tych napre (wedug rys. 12b), w przeliczeniu na rzut wytonej
pobocznicy trzpienia, to jest pole powierzchni docisku.
Analizujc nono ruby na docisk bada si nie tylko wyczerpanie wytrzymaoci z wa-
runku docisku trzpienia ruby do otworu (uplastycznienie blachy rys. 13a), ale rwnie
cicie blachy midzy otworami na kierunku obcienia (rys. 13b), cicie blachy midzy
otworem i brzegiem blachy na kierunku obcienia (rys. 13c), rozerwanie blachy w kierunku
prostopadym do osi wytenia (rys. 13d). Bezporedni wpyw na posta wyczerpania nono-
ci w wyniku cicia lub rozerwania blachy ma rozmieszczenie rub w poczeniu, ktre
przedstawiono na rys. 13.


Rys. 12. Rozkad napre docisku trzpienia ruby do cianki otworu: a) rzeczywisty, b) obli-
czeniowy, c) rozkad napre w przekroju czonego elementu

Nono na docisk do cianki otworu zaley nie tylko od pola powierzchni i wytrzymao-
ci stali. W sposb zasadniczy zaley ona od odlegoci cznikw
1
e i
2
e oraz odlegoci
midzy cznikami
1
p .
Na rys. 9 podano najmniejsze i najwiksze rozstawy oraz odlegoci rub w poczeniu
zakadkowym wedug PN-EN 1993-1-8. Uzaleniono je od rednicy otworw przejciowych
na ruby
0
d . Minimalne odlegoci wynosz
0 1
2 , 1 d e = oraz
0 2
2 , 1 d e = . Minimalny rozstaw
rub w kierunku obcienia wynosi d p 5 , 2
1
= , minimalny rozstaw szeregw rub wynosi
0 2
4 , 2 d p = .



Rys. 13. Mechanizmy zniszczenia poczenia zakadkowego: a) uplastycznienie blachy w
wyniku docisku trzpienia ruby do cianki, b) cicie blachy midzy otworami na ru-
by na kierunku zgodnym z kierunkiem obcienia, c) cicie blachy midzy otworem i
brzegiem blachy, d) rozerwanie blachy w kierunku prostopadym do osi wytenia

Obliczeniow nono ruby na docisk wg PN-EN 1993-1-8 okrela si ze wzoru:


2
, , 1
, ,
M
u i b i
i Rd b
dt f k
F


= , (8)
w ktrym przyjmuje si:
- dla rub skrajnych

(

|
|

\
|
= 5 , 2 ; 7 , 1 8 , 2 min
0
2
, 1
d
e
k
s
, (9)


|
|

\
|
= 0 , 1 ; ;
3
min
0
1
,
u
ub
s b
f
f
d
e
, (10)
- dla rub porednich

(

|
|

\
|
= 5 , 2 ; 7 , 1 4 , 1 min
0
2
, 1
d
p
k
p
, (11)


(

|
|

\
|
= 0 , 1 ; ;
4
1
3
min
0
1
,
u
ub
p b
f
f
d
p
, (12)
gdzie:

u
f wytrzymao na rozciganie stali czonego elementu,
d rednica trzpienia ruby,

t sumaryczna grubo cianki podlegajcej dociskowi w zczu o tym samym


kierunku przekazywania obcienia,
25 , 1
2
=
M
czciowy wspczynnik nonoci.
Z analizy wzorw (8)(12) wynika, e obliczone wedug PN-EN 1993-1-8 nonoci na
docisk rub skrajnych i porednich mog by rne. W przypadku usytuowania rub w mini-
malnych rozstawach
0 2 1
2 , 1 d e e = = , , 2 , 2
0 1
d p =

i , 4 , 2
0 2
d p = nono obliczeniowa rub na
docisk jest najmniejsza i wynosi 26,55% - dla skrajnych i 31,85% - dla rub porednich ich
nonoci maksymalnej. Maksymaln nono rub na docisk uzyskuje si, gdy ich rozstawy
wynosz
0 1
0 , 3 d e ,
0 2
5 , 1 d e ,
0 1
75 , 3 d p , oraz
0 2
0 , 3 d p .
Nono rub na docisk
Rd b
F
.
w otworach powikszonych wynosi 0,8 nonoci rub zwy-
kych. Nono rub na docisk
Rd b
F
.
w otworach owalnych, wyduonych prostopadle do kie-
runku obcienia, wynosi 0,6 nonoci na docisk rub w otworach okrgych normalnych.

5.5. Obliczeniowa nono ruby na przeciganie

Wedug PN-EN 1993-1-8 naley sprawdzi nono ukadu zoonego z ruby i blachy, w
ktrej moe wystpi przeciganie ruby przez otwr w blasze (przebicie ze ciciem: moe
wystpi w przypadku cienkich blach).
Obliczeniow nono rub na przeciganie oblicza si wedug PN-EN 1993-1-8 ze wzoru


2
,
6 , 0
M
u p m
Rd p
f t d
B

= , (13)
gdzie:

u
f wytrzymao na rozciganie stali czonego elementu,

p
t grubo blachy czoowej pod bem lub pod nakrtk ruby,

m
d

warto rednia z dwch wymiarw: koa wpisanego oraz opisanego na
obrysie ba lub nakrtki (przyjmuje si warto mniejsz),
25 , 1
2
=
M
czciowy wspczynnik nonoci.

5.6. Interakcyjna obliczeniowa nono ruby jednoczenie rozciganej i cinanej

Zgodnie z PN-EN 1993-1-8 interakcyjne wytenie rub jednoczenie rozciganych si
Ed t
F
,
i cinanych si
Ed v
F
,
(rys. 14) sprawdza si ze wzoru

0 , 1
4 , 1
,
,
,
,
+
Rd t
Ed t
Rd v
Ed v
F
F
F
F
. (14)
Zaleno interakcyjna rub rozciganych i cinanych (14) wedug PN-EN 1993-1-8 jest
odcinkowo liniowa (rys. 15).


Rys. 14. Wytenie ruby rozciganej i cinanej


Rys. 15. Zaleno interakcyjnego wytenie ruby rozciganej i cinanej
5.7. Obliczeniowa nono rub spranych

Zgodnie z PN-EN 1993-1-8 w poczeniach spranych naley stosowa ruby wysokiej
wytrzymaoci wedug europejskich norm (tabl. 1). Dotycz one zestaww rubowych prze-
znaczonych do stosowania w konstrukcjach stalowych. Naley stosowa zestawy rub i na-
krtek systemu HR, klasy 8.8 i 10.9 wedug PN-EN 14399-3 lub zestawy rub i nakrtek sys-
temu HV, klasy 10.9 wedug PN-EN 14399-4, a take podkadki wedug PN-EN 14399-5 i
PN-EN 14399-6 (rys. 16). Wymagania dotyczce zapewnienia jakoci, znakowania, identyfi-
kacji i bada przydatnoci wyrobw rubowych okrelaj PN-EN 14399-1 i PN-EN 14399-2.



Rys. 16. Zestaw rubowy HV wedug norm europejskich

W zakadkowych poczeniach ciernych obcienie z jednego elementu na drugi jest
przekazywane przez tarcie w paszczyznach ich przylegania (rys. 17). Tarcie powstaje wsku-
tek nacisku si sprania, jak wywiera sprona ruba.



Rys. 17. Schemat wytenia spronego poczenia zakadkowego
Potrzebn si docisku (sprenia) w poczeniu uzyskuje si przez odpowiednie, kontro-
lowane dokrcenie nakrtek rub sprajcych. Polizg zcza jest wic powstrzymywany
przez tarcie uzyskiwane dziki nacigowi ruby sprajcej, wskutek ktrego w paszczy-
znach styku blach, midzy blachami a bem i nakrtk rub jest wprowadzony docisk.
W zwizku z tym ruba jest wytona przez osiowe rozciganie si sprajc
Cd p
F
,
.
Obliczeniow si sprania ruby wedug PN-EN 1993-1-8 oblicza si ze wzoru:


7
,
7 , 0
M
s ub
Cd p
A f
F

= , (15)
gdzie:

ub
f wytrzymao na rozciganie stali ruby,

s
A pole przekroju czynnego rdzenia ruby przy rozciganiu (tabl. 7),
10 , 1
7
=
M
czciowy wspczynnik nonoci.
W zakadkowym poczeniu spronym unika si kontaktu rub z ciankami otworw,
gdy wystpuj luzy wskutek istnienia otworw o wikszych rednicach ni rednice trzpieni
rub, a wystpujce tarcie w zczu uniemoliwia przemieszczanie si czonych elementw.
Sia tarcia zale nie tylko od siy sprajcej
Cd p
F
,
(dociskajce czone blachy do siebie)
ale rwnie od wspczynnika tarcia midzy czonymi elementami. Wspczynnik tarcia
zaley do rodzaju obrbki (przygotowania) powierzchni czonych elementw. Wsp-
czynniki tarcia wedug PN-EN 1090-2 w tabl. 8.

Tabl. 8. Wspczynniki tarcia wedug PN-EN 1090-2


W celu uzyskania dostatecznego tarcia midzy czonymi elementami ich powierzchnie
powinny by oczyszczone z tuszczu, smaru, zgorzeliny walcowniczej, a take z rdzy i po-
wok malarskich, aby uzyska powierzchni czystego metalu. Stosuje si nastpujce sposoby
przygotowania powierzchni elementw spranych:
przez rutowanie lub piaskowanie pod cinieniem,
przez opalanie w temperaturze do 200
o
C i usuwania zgorzeliny,
przez malowanie powokami krzemowo-cynkowymi,
przez czyszczenie chemiczne (zmywanie rozpuszczalnikami).
Stan graniczny zakadkowego poczenia ciernego objawia si polizgiem, tj. wzajemnym
przemieszczeniem czonych elementw w zczu (pokonane zostaje tarcie midzy czonymi
elementami styku).
Obliczeniow nono graniczn ruby ze wzgldu na polizg wedug PN-EN 1993-1-8
oblicza si ze wzorw:
w stanie granicznym nonoci (poczenie kategorii C)


C p
M
s
Rd s
F
n k
F
,
3
,

= , (16)

w stanie granicznym uytkowalnoci (poczenie kategorii B)


C p
ser M
s
Rd s
F
n k
F
,
, 3
,

= , (17)
gdzie:


s ub C p
A f F 7 , 0
,
= , (18)

n liczba stykw ciernych,
wspczynnik tarcia (wedug PN-EN 1090-2; tabl. 8),

s
k wspczynnik ksztatu otworw na ruby wedug tabl. 9,
25 , 1
3
=
M
czciowy wspczynnik w stanie granicznym nonoci,
10 , 1
, 3
=
ser M
czciowy wspczynnik w stanie granicznym uytkowalnoci.

Tabl. 9. Wspczynniki ksztatu otworw na ruby
s
k wg PN-EN 1993-1-8
Opis
s
k
ruby w otworach normalnych 1,00
ruby w otworach powikszonych lub owalnych krtkich wyduonych prostopadle do kie-
runku obcienia
0,85
ruby w otworach owalnych dugich wyduonych prostopadle do kierunku obcienia 0,70
ruby w otworach owalnych krtkich wyduonych rwnolegle do kierunku obcienia 0,76
ruby w otworach owalnych dugich wyduonych rwnolegle do kierunku obcienia 0,63

Jeli w poczeniu oprcz siy cinajcej
Ed v
F
,
lub
ser Ed v
F
, ,
, dziaa dodatkowo sia rozci-
gajca
Ed t
F
,
lub
ser Ed t
F
, ,
obliczeniow nono ruby na polizg okrela si ze wzorw:
w stanie granicznym nonoci (poczenie kategorii C)



3
, ,
,
) 8 , 0 (
M
Ed t C p s
Rd s
F F n k
F


= , (19)

w stanie granicznym uytkowalnoci (poczenie kategorii B)


ser M
ser Ed t C p s
ser Rd s
F F n k
F
, 3
, , ,
, ,
) 8 , 0 (


= . (20)

W poczeniach doczoowych, w ktrych sia docisku w strefie ciskanej rwnoway si
rozcigajc, redukcja nonoci nie jest wymagana.
Z analizy wzorw (19) i (20) wynika, i w przypadku cinania i rozcigania poczenia si-
rozcigajc
Ed t
F
,
lub
ser Ed t
F
, ,
przyjmuje si ze wspczynnikiem zmniejszajcym 0,8.
Wprowadzenie nacigu ruby powoduje rozciganie jej trzpienia i rwnoczenie docini-
cie stykajcych si powierzchni czonych elementw. Oczywiste jest wic, e takie pocze-
nie ma du nono, gdy stosuje si ruby o wysokiej wytrzymaoci (klasy 8.8 i 10.9). Na-
cig rub w zczu spranym uzyskuje si przez obrt nakrtki kluczem dynamometrycz-
nym. Warto momentu dokrcajcego M
o
, zapewniajcego wymagan minimaln nominaln
si sprenia (w rubie o rednicy d) mona oszacowa ze wzoru



p m o
dF k M = . (21)

gdzie:
ub s p
f A F 7 , 0 = ,
m
k - wspczynnik, ktrego warto podano tabl. 10.
Tabl. 10. Siy sprania i momentw dokrcenia rub
ruby klasy 10.9 ruby kasy 8.8
Moment dokrcenia
1/, 2/

M
o
(Nm)
Moment dokrcenia
1/, 2/

M
o
(Nm)

rednica
gwintu
ruby
Sia sprenia
F
p
(kN)
k
m
= 0,18 k
m
= 0,15
Sia sprenia
F
p
(kN)
k
m
= 0,18 k
m
= 0,15
M12 59 130 110 47 100 85
M16 110 320 260 88 250 210
M20 172 620 520 137 500 410
M22 212 840 700 170 670 560
M24 247 1 070 890 198 860 720
M27 321 1 560 1 399 257 1 250 1 050
M30 393 2 120 1 770 314 1 700 1 400
M36 572 3 700 3 090 458 2 970 2 470

1/
moment dokrcania rub klas K1 i K2 naley przyjmowa dla wartoci k
m
podanych przez producenta,
2/
wspczynnik k
m
= 0,18 przyjto dla rub klasy K0 z gwintem oliwionym, a k
m
= 0,15 przyjto dla rub klasy K0
z gwintem smarowanym pasta molibdenowa MoS
2
.

W tabl. 10 wartoci momentw dokrcenia rub. Zabieg kontrolowanego dokrcania na-
krtek rub dokonywany jest kluczem dynamometrycznym, ktry umoliwia pomiar momen-
tu M
o
dokrcenia (sprenia). Przed przystpieniem do sprania pocze naley sprawdzi
ustawion na kluczu warto momentu dokrcenia. Technologi sprania pocze omwio-
no obszernie w PN-EN 1090-2.

6. Kategorie pocze rubowych

Dobr rodzaju poczenia rubowego oraz jego kategorii wie si cile z zaoonym w
analizie statyczno-wytrzymaociowej modelem (schematem) wza lub styku, w aspekcie
oczekiwa odnonie jego zachowania si pod obcieniem. Chodzi o to, aby przyjte rozwi-
zanie konstrukcyjne poczenia odpowiadao zaoonej w analizie statycznej sztywnoci w-
zw i stykw (podatno na obrt i przemieszczenia). Uzyskanie wymaganych cech stykw
rubowych jest moliwe midzy innymi w wyniku wyboru odpowiedniej kategorii poczenia
A, B, C, D lub E (tabl. 11) oraz odpowiednie szacowanie nonoci i uksztatowanie. Podzia
pocze na kategorie uatwia precyzowanie wymaga bezpieczestwa odpowiednio do ro-
dzaju obcie i wymaga uytkowych w zalenoci od obliczeniowego stanu granicznego.
Tablic 11 podziau pocze rubowych na kategorie naley rozumie jako wytyczne doboru
zczy przy podejmowaniu decyzji projektowych. W zalenoci od obcienia lub ogranicze-
nia wynikajcego z rozpatrywanego stanu granicznego uytkowania dobiera si rodzaj po-
czenia (zakadkowe, doczoowe), jego konstrukcj (ebra, gruboci blach) oraz stosowane w
nich czniki (zgrubne, rednio dokadne, pasowane, niesprane, sprane).

Tablica. 11. Kryteria obliczeniowe pocze rubowych
Kategoria Kryteria obliczeniowe
1/, 2/
Uwagi

Poczenia zakadkowe


A
poczenie typu dociskowego

) ( min
, , , , Rd v Rd b Ed v
F F F
Sprenie nie jest wymagane jeli wy-
magana jest zdolno do przemieszcze
Rd b Rd v
F F
, ,
>

B
poczenie cierne w stanie
granicznym uytkowalnoci
Rd s ser Ed v
R F
, . ,

) ( min
, , , , Rd v Rd b Ed v
F F F
Rd net Ed v
N F
, ,

Odporno na polizg w stanie granicz-
nym uytkowalnoci, zaleca si ruby
do sprenia klas 8.8 10.9 lub 80
3/


C
poczenie cierne w stanie
granicznym nonoci
Rd s Ed v
F F
, ,

) ( min
, , , , Rd v Rd b Ed v
F F F
Rd net Ed v
N F
, ,

Odporno na polizg w stanie granicz-
nym nonoci, zaleca si ruby do spr-
enia klas 8.8 10.9 lub 80
3/


Poczenie doczoowe

D
niesprane
) ( min
, , , , Rd p Rd t Ed t
B F F
Sprenie nie jest wymagane. Zaleca si
stosowa ruby klas 4.6 do 6.8

E
sprane

) , ( min
, , , Rd p Rd t Ed t
B F F
Zaleca si ruby do sprania klas 8.8
10.9 lub 80
3/
, przy obcieniach dyna-
micznych powinien by take speniony
warunek
Cd Ed t
F F
. ,


1/
obliczeniowa sia rozcigajca
Ed t
F
.
powinna uwzgldnia si efektu dwigni. ruby obcione siami roz-
cigajc i cinajc powinny take spenia warunki odnoszce si do zoonego stanu wytenia.
2/
w poczeniach o penej nonoci powinien by speniony warunek:
- w poczeniach zakadkowych
Rd u Rd v Rd b
N F F
, , , ,
) min( ; gdzie
2 ,
/ 9 , 0
M u net Rd u
f A N = ,
- w poczeniach doczoowych
Rd pl Rd t
N F
, ,
; gdzie
0 ,
/
M y Rd pl
Af N =
3/
zaleca si sprawdzenie relaksacji rub klasy 80 przed stosowaniem do sprania.

Wedug PN-EN 1993-1-8 rubowe poczenie zakadkowe naley projektowa stosownie
do jednej z trzech kategorii, ktrych kryteria obliczeniowe zestawiono w tabl. 11.
rubowe poczenia zakadkowe kategorii A (typu dociskowego) dotycz zczy, ktrych
stan graniczny jest uwarunkowany nonoci na docisk lub nonoci na cinanie cznikw.
W poczeniach tej kategorii mona stosowa ruby wszystkich klas od 4.6 do 10.9. Oblicze-
niowe obcienie nie powinno przekracza nonoci cznikw na cinanie i docisk
) , min(
, , , Rd v Rd b Ed v
F F F . Ponadto naley sprawdzi stan graniczny nonoci czonych cz-
ci w przekroju netto, ze wzgldu na osabienie otworami
Rd net Ed v
N F
, ,
.
rubowe poczenia zakadkowe kategorii B dotycz zczy spronych odpornych na po-
lizg w stanie granicznym uytkowalnoci. W poczeniach tej kategorii naley stosowa ze-
stawy rub klasy 8.8 i 10.9. Obcienie charakterystyczne w poczeniu zakadkowym kate-
gorii B, w stanie granicznym uytkowalnoci nie moe przekracza nonoci zcza na po-
lizg (tabl. 11). Warto charakterystyczna obcienia cinajcego nie powinna by wiksza
od nonoci obliczeniowej poczenia na polizg
Rd s ser Ed v
F F
, , ,
, a ponadto warto oblicze-
niowa obcienia nie powinna przekroczy nonoci obliczeniowej na cinanie i docisk
) , min(
, , , Rd v Rd b Ed v
F F F , ani te nonoci obliczeniowej przekroju netto
Rd net Ed v
N F
, ,
.
rubowe poczenia zakadkowe kategorii C dotycz zczy spranych odpornych na po-
lizg w stanie granicznym nonoci. W takich poczeniach naley stosowa zestawy rub
klasy 8.8 i 10.9. Obcienie obliczeniowe w poczeniu spronym kategorii C, w stanie gra-
nicznym nonoci nie moe przekracza nonoci zcza na polizg
Rd s Ed v
F F
, ,
. rubowe
sprone poczenia kategorii C naley wic oblicza na polizg styku, ktry w tym przypad-
ku jest stanem granicznym nonoci. Ponadto naley sprawdzi nono zcza ze wzgldu na
docisk cinanie ) , min(
, , , Rd v Rd b Ed v
F F F oraz osabienie otworami czonych elementw
Rd net Ed v
N F
, ,
.
Poczenia zakadkowe kategorii A, B i C mona stosowa w zczach obcionych sta-
tycznie i nieprzemiennie.
W przypadku obcie zmiennych co do znaku zalecane jest stosowanie pocze spro-
nych ciernych lub pasowanych, a w przypadku obcie dynamicznych (wielokrotnie zmien-
nych lub udarowych) pocze ciernych kategorii C oraz pocze pasowanych. Zcza ka-
tegorii B stosuje si, gdy naley ograniczy przemieszczenia stykw.
rubowe poczenia doczoowe kategorii D dotycz zczy na ruby zwyke lub o wysokiej
wytrzymaoci i nie s one sprane. W obliczeniach pocze tej kategorii D rozpatruje si
stan graniczny nonoci z warunku zerwania trzpienia ruby i przecigania ba ruby przez
blach ) , min(
, , , Rd p Rd t Ed t
B F F . Obcienie to oblicza si z uwzgldnieniem efektu dwigni,
wynikajcego z podpierania si brzegw odksztaconych blach czoowych. Poaczeniatej ka-
tegorii nie powinny by stosowane przy wielokrotnie zmiennych obcieniach rozcigaj-
cych. Do pocze kategorii D powinny by dobierane ruby znacznej cigliwoci. Z tego
powodu nie zaleca si stosowa w nich rub klasy 8.8 i 10.9.
rubowe poczenie doczoowe kategorii E jest sprane. W takim poczeniu stosuje si
zestawy rubowe klasy 8.8 i 10.9. Przenosz one obcienia rozcigajce rwnolege do osi
trzpieni rub przez zmniejszenie docisku czonych czci styku wywoanego wstpnym spr-
eniem. Poczenia tej kategorii s zalecane miedzy innymi w przypadkach wystpowania
obcie dynamicznych. W tak obcionych stykach, z uwagi na ograniczon wytrzymao
zmczeniow rub o wysokiej wytrzymaoci, czniki nie powinny pracowa przy zmien-
nych napreniach rozcigajcych przed czym zabezpiecza ich wstpne sprenie. Zmiany
amplitudy wyte cznikw bd miay miejsce przy zaniku napre docisku midzy bla-
chami czoowymi wok najbardziej obcionej ruby. W obliczeniach pocze tej kategorii
E rozpatruje si stan graniczny nonoci z warunku zerwania trzpienia ruby i przecigania
ba ruby przez blach ) , min(
, , , Rd p Rd t Ed t
B F F . W przypadku wielokrotnie zmiennych ob-
cie rozcigajcych obliczeniowa sia dziaajca na rub w poczeniu nie powinna prze-
kroczy obliczeniowej wartoci siy sprania
Cd p Ed t
F F
, ,
. To wymaganie wynika z potrze-
by, aby przed obliczeniowym stanem granicznym nie nastpio rozwarcie styku spranego i
wskutek tego obcienie ruby penym zakresem zmiennoci napre.

7. Obliczanie rubowych pocze zakadkowych

7.1. Nono grupy cznikw

Obliczeniow nono grupy cznikw mona przyjmowa jako sum nonoci oblicze-
niowych pojedynczych cznikw na docisk
Rd b
F
,
pod warunkiem, e nono obliczeniowa
na cinanie kadego cznika
Rd v
F
,
jest nie mniejsza od jego nonoci obliczeniowej na do-
cisk
Rd b
F
,
. Jeli ten warunek nie jest speniony, obliczeniow nono cznikw oblicza si
jako iloczyn liczby cznikw i najmniejszej nonoci cznika w grupie.

7.2. Nono pocze z jednym szeregiem rub

W pojedynczym zczu zakadkowym z jednym szeregiem rub naley stosowa podkadki
pod bem i nakrtk (rys. 18). W tym poczeniu wystpuje obcienie mimorodowe w sto-
sunku do paszczyzny styku. ruba w takim poczeniu jest nie tylko cinana i dociskana, ale
rwnie jej trzpie jest zginany. W zwizku z tym nono ruby w poczeniu z jednym sze-
regiem cznikw (obcionych prostopadle do tego szeregu) naley zredukowa.
Nono obliczeniow ruby na docisk
Rd b
F
.
w takim zczu jest ograniczona warunkiem:


2
,
5 , 1
M
u
Rd b
dt f
F

. (22)


Rys. 18. Schemat wytenia poczenia na jedn rub

7.3. Nono pocze z przekadkami

Na rys. 19 pokazano zakadkowy styk rubowy dwigara dwuteowego, w ktrym zasto-
sowano przekadki (elementy wypeniajce poczenie pasw o rnej gruboci). W tym po-
czeniu ruba jest nie tylko cinana i dociskana, ale rwnie jej trzpie jest zginany, co po-
woduje redukcje jej nonoci.
Jeli ruby pracujce na cinanie i docisk przechodz przez przekadk o gruboci
p
t
wikszej ni rednica trzpienia ruby d (rys. 19), to nono obliczeniow na cinanie
Rd v
F
,

naley pomnoy przez wspczynnik redukcyjny obliczany ze wzoru:

1
3 8
9

+
=
p
p
t d
d
. (23)



Rys. 19. Poczenie zakadkowe z przekadk
7.4. Nono pocze dugich

W poczeniu zakadkowym niespronym, w ktrym wystpuje wiele cznikw ruby
nie s wytone jednakowo. W takim poczeniu istniej przewity midzy trzpieniami rub a
ciankami otworw. Wskutek polizgw s one likwidowane nierwnomiernie (niejednocze-
nie), powodujc kolejno (lecz przypadkowo z uwagi na losowo geometrii systemu) owali-
zacj otworw i docisk trzpieni do cianek otworw (rys. 20).



Rys. 20. Schemat przemieszcze w poczeniu zakadkowym : a) przed polizgiem,
b) przed zniszczeniem

Podczas wzrostu obcienia dziaajcego na zcze (rys. 20) siy przenoszone przez ruby
stopniowo wyrwnuj si, lecz nie dochodzi do cakowitego zrwnania ich wartoci. W
"krtkich" poczeniach zakadkowych, w ktrych odlego skrajnych cznikw w rzdzie
rwnolegym do kierunku obcienia L 15d (niezalenie od liczby rub w rzdzie) mona
przyj, e nie wystpuj istotne rnice wytenia cznikw. W modelu obliczeniowym ta-
kich pocze zakada si, e obcienie jest przenoszone jednakowo przez wszystkie ruby,
ktre rwnoczenie osigaj swoj nono graniczn. W dugich poczeniach zakadko-
wych o dugoci L > 15d , rnice przenoszonych si przez poszczeglne ruby (rzdw
skrajnych wzgldem rzdw rodkowych) s wiksze, co pokazano na rys. 21. Wykazay to
badania teoretyczne i dowiadczalne.


Rys. 21. Rozkad si w poczeniu zakadkowym dugim
Jeli odlego osiowa
j
L miedzy skrajnymi cznikami mierzona w kierunku obcienia
jest wiksza ni d 15 (rys. 22), to nono obliczeniow na cinanie wszystkich cznikw
Rd v
F
,
redukuje si wspczynnikiem
Lf
okrelonym wzorem:

0 , 1 75 , 0 lecz
200
15
1

=
Lf
j
Lf
d
d L
. (24)



Rys. 22. Schemat dugiego poczenia zakadkowego

7.5. Nono z warunku rozerwania blokowego

W poczeniach zakadkowych elementw rozciganych, zginanych i cinanych naley
sprawdzi rozerwanie blokowe. Ta forma wyczerpania nonoci przekroju osabionego otwo-
rami nastpuje w wyniku jednoczesnego cicia przekroju netto
nv
A wzdu kierunku obci-
enia oraz rozerwanie przekroju netto
nt
A w poprzek kierunku obcienia (rys. 23).



Rys. 23. Schemat rozerwania blokowego poczenia belki z podcigiem
Rozpatrywanie tej formy zniszczenia pozwala na pominicie oddzielnego sprawdzania
napre cinajcych i rozcigajcych w przekroju netto czci czonych.
Wedug PN-EN 1993-1-8 obliczeniow nono na rozerwanie blokowe przekroju osa-
bionego wyznacza si ze wzorw:
- w przypadku symetrycznej grupy rub obcionej osiowo


0 2
, 1 ,
3
1
M
nv y
M
nt u
Rd eff
A f
A f
V

+ = , (25)

- w przypadku grupy rub obcionej mimorodowo


0 2
, 2 ,
3
1 5 , 0
M
nv y
M
nt u
Rd eff
A f
A f
V

+ = , (26)
gdzie:

y
f granica plastycznoci stali czonego elementu,

u
f wytrzymao na rozciganie stali czonego elementu,

nt
A pole rozciganej czci przekroju netto (rys. 23),

nv
A pole cinanej czci przekroju netto (rys. 23),
25 , 1
2
=
M
czciowy wspczynnik nonoci,
00 , 1
0
=
M
czciowy wspczynnik nonoci.

7.6. Nono ktownikw poczonych jednym ramieniem i innych niesymetrycznie -
czonych elementw

W poczeniu osiowo rozciganych ktownikw poczonych jednym ramieniem (rys. 24)
lub ceownikw poczonych rodnikiem wystpuje zginanie w wle. Jest ono spowodowane
mimorodowym usytuowaniem grupy cznikw w stosunku do rodka cikoci przekroju.
Wpyw zginania na nono zaley od liczby rub w poczeniu i w bardzo duym stopniu
zmniejsza nono przekroju netto.
W przypadku elementw niesymetrycznych oraz elementw symetrycznych obcionych
symetrycznie (np. ktownikw poczonych jednym ramieniem rys. 24) naley w ocenie no-
noci uwzgldni mimorody oraz wpyw rozstawu i odlegoci rub od brzegu.


Rys. 24. Ktowniki poczone jednym ramieniem: a) na jedn rub, b) na dwie ruby, c) na
trzy ruby

Wedug PN-EN 1993-1-8 pojedynczy rozcigany ktownik moe by traktowany jak ob-
ciony osiowo, przy czym jego nono obliczeniow okrela si ze wzorw:
- przy jednej rubie (rys. 24a)


2
0 2
, 1
) 5 , 0 ( 2
M
u
Rd u
tf d e
N

= , (27)
- przy dwch rubach (rys. 24b)


2
2
, 2
M
u net
Rd u
f A
N

= , (28)
- przy trzech rubach (rys. 24c)


2
3
, 3
M
u net
Rd u
f A
N

= , (29)
gdzie:

u
f wytrzymao na rozciganie stali czonego elementu,
t grubo cianki ktownika,

net
A pole przekroju netto ktownika; dla ktownikw nierwnoramiennych -
czonych wszym ramieniem, przyjmuje si
net
A rwne polu przekroju
netto zastpczego ktownika o szerokoci obu ramion rwnej szerokoci
ramienia wszego,

2
,
3
wspczynniki redukcyjne zalene od rozstawu rub p
1
wg tabl. 12; dla po-
rednich wartoci
1
p wspczynniki
2
oraz
3
mona interpolowa,
25 , 1
2
=
M
czciowy wspczynnik nonoci.
Tabl. 12. Wspczynniki redukcyjne
2
,
3

Rozstaw
0 1
5 , 2 d p
0 1
0 , 5 d p
2 ruby
4 , 0
2
= 7 , 0
2
=
3 ruby i wicej
5 , 0
3
= 7 , 0
3
=

7.7. Nono pocze zakadkowych obcionych momentem zginajcym

Z uwagi na sposb wytenia rubowe poczenia zakadkowe dzieli si na:
proste, gdy obcienie kadego cznika jest jednakowe, co ma miejsce tylko wtedy, gdy
sia obciajca zcze przechodzi przez rodek cikoci cznikw w planie,
zoone, gdy obcienia poszczeglnych cznikw s zrnicowane, co ma miejsce wte-
dy, gdy sia obciajca zcze nie przechodzi przez rodek cikoci cznikw w planie.
W zczach prostych wypadkowa si wewntrznych przechodzi przez rodek cikoci po-
czenia i nie wystpuje moment zginajcy w styku. W obliczeniach takich pocze przyjmu-
je si, e obcienie osiowe rozdziela si proporcjonalnie na poszczeglne czniki.
W zoonym poczeniu zakadkowym oprcz siy osiowej wystpuje moment zginajcy w
paszczynie styku M. W modelu obliczeniowym takich pocze przyjmuje si, e moment
zginajcy w zczu M, rozdziela si na poszczeglne ruby w postaci si S
i,M
, ktre s prosto-
pade do ich ramion obrotu r
i
wzgldem rodka cikoci cznikw O. Siy te s proporcjo-
nalne do odlegoci cznikw od rodka obrotu, ktry mona utosamia ze rodkiem ci-
koci grupy cznikw przenoszcych obcienie momentem. Schemat wytenia poczenia
zakadkowego, obcionego si osiow F i momentem zginajcym M pokazano na rys. 25.



Rys. 25. Schemat obcienia zcza zakadkowego obcionego momentem i si osiow
Siy skadowe S
i,M
od momentu zginajcego M, dziaajcego w poczeniu (rys. 25c), wy-
znacza si zakadajc, e s one proporcjonalne do odlegoci r
i
danego cznika od rodka
obrotu wszystkich cznikw O. Zachodzi wic zaleno

= + + + =
=
n
i
i M i M n M M
r S S r S r S M
1
, , 2 , 2 1 , 1
... , (30)
przy czym:
itd , ,
max
2
max ,
, 2
max
1
max ,
, 1
r
r
S
S
r
r
S
S
M
M
M
M
= = , (31)
gdzie:
S
M,i
sia w i-tej rubie od dziaajcego w poczeniu momentu zginajcego M,
S
M,max
najwiksza sia w rubie od dziaajcego w poczeniu momentu zginajcego M,
r
i
odlego i-tej ruby od rodka cikoci cznikw O,
r
max
odlego ruby w ktrej wystpuje S
M,max
od rodka cikoci cznikw O.
Najwiksza sia w rubie S
M,max
wystpuje w czniku najdalej oddalonym od rodka obro-
tu O zcza. Si t wyznacza si przeksztacajc zalenoci (30) i (31) i wynosi ona

=
n
i
i
M
r
Mr
S
2
max
max ,
. (32)

W ukadzie ortogonalnym odlego r
i
i-tej ruby od rodka cikoci cznikw O mona
przedstawi jako


2 2 2
i i i
y x r + = , (33)

i wwczas skadowe si S
i,M
(rys. 25b i c) wynosz


+

=
n
i
i i
i
M ix
y x
My
S
) (
2 2
,
, (34)


+
=
n
i
i i
i
M iy
y x
Mx
S
) (
2 2
,
, (35)

gdzie: x
i
, y
i
wsprzdne cznikw w poczeniu (rys. 25d).
Zakadajc rwnomierny rozdzia osiowej siy F na wszystkie czniki w poczeniu (rys.
25b) sia S
i,F
w i -tej rubie wynosi


n
F
S
F i
=
,
, (36)

gdzie: n liczba cznikw w poczeniu.
Stan graniczny nonoci poczenia zakadkowego obcionego momentem zginajcym M
i si osiow F, sprawdza si ze wzoru


Rd i F i i F i M i i
F S S S S < + + =
2
,
2
, ,
) sin ( ) cos ( , (37)
gdzie:
S
i
sia wypadkowa (rys. 25) przypadajca na i-ty cznik (tj. suma wektora si ska-
dowych wedug wzorw (32) i (36)),

i
kt midzy wektorami si skadowych (0 <
i
< 180
o
),

Rd
F miarodajna nono obliczeniowa ruby (min (
Rd v
F
,
,
Rd b
F
,
,
Rd s
F
,
)).
Rozkadajc siy S
i,F
na skadowe S
ix,F
oraz S
iy,F
i siy S
i,M
na skadowe S
ix,M
oraz S
iy,M
(we-
dug (34) i (35)) we wsprzdnych prostoktnych, wypadkow obcienia ruby S
i
wyzna-
cza si ze wzoru


Rd F iy M iy F ix M ix i
F S S S S S < + + + =
2
, ,
2
, ,
) ( ) ( . (38)

8. Projektowanie rubowych pocze doczoowych

8.1. Wprowadzenie

Cech charakterystyczn rubowych pocze doczoowych jest wyposaenie styku czo-
nych elementw w blachy czoowe, prostopade do osi dziaajcego obcienia. W pocze-
niach doczoowych wypadkowa si wewntrznych w styku jest rwnolega do osi cznikw.
W zczach takich korzysta si ze zdolnoci rub do przenoszenia si rozcigajcych. rubowe
styki doczoowe mog by niesprane i sprane (ze wstpnym nacigiem rub).
W przypadku doczoowych pocze niespranych trzpie ruby jest rozcigany dopiero
po wystpieniu obcie w zczu (rys. 26a i b).
W doczoowych poczeniach spronych dokonuje si wstpnego nacigu rub i ich
trzpienie s rozcigane przed wystpieniem obcie w styku (rys. 26c). Przyoenie obcie
do poczenia zmniejsza wytenie dociskowe (rys. 26d) w przylegajcych do siebie jego bla-
chach czoowych, a sia rozcigajca w rubie nie ulega zmianie w szerokim zakresie wyte
styku. Poczenia doczoowe sprone w porwnaniu z poczeniami niespronymi charakte-
ryzuje may zakres zmian wytenia rub oraz wiksza sztywno zczy.
Pokazany na rys. 26 rozcigany krciec teowy moe by przyjty jako model w analizie
wytenia rozciganej strefy zginanych stykw doczoowych ram pokazanych na rys. 27. Dla-
tego w dalszej czci tego rozdziau bdzie analizowane wytenie rozciganego krca teo-
wego.



Rys. 26. Wytenie rubowych pocze doczoowych: a), b) niespronych, c), d) spr-
onych; a), c) przed obcieniem, b), d) po obcieniu



Rys. 27. Doczoowe, rubowe styki doczoowe wytone momentem zginajcym.

8.2. Nono rubowych rozciganych, niespronych pocze doczoowych

Jeli w niespronych poczeniach prostych (rys. 26) blachy czoowe s o dostatecznej
sztywnoci to przyrosty si w rubach s proporcjonalne do przyoonych obcie, a ruby s
jedynie rozcigane. Nono obliczeniowa ruby w takim poczeniu jest ograniczona jej wy-
trzymaoci na rozciganie. Kontrola stanu granicznego poczenia sprowadza si do spe-
nienia warunku nieprzekroczenia przez siy wewntrzne nonoci rub na rozciganie.
Gdy blachy czoowe w analizowanych zczach s stosunkowo cienkie, usztywnione tylko
wzdu jednego brzegu, nastpuje wzrost si w rubach spowodowany tzw. efektem dwigni.
Przyrosty si w rubach s wwczas wiksze, anieli wynikaoby to z przyrostw obcienia.
Wyjania to schemat doczoowego poczenia prostego (krca teowego), przedstawiony na
rys. 28b. Efekt dwigni w doczoowych poczeniach wynika z wystpowania w styku defor-
macji gitnej, ktrej skutkiem jest powstanie na kocach blach czoowych si docisku Q
(podwaajcych blach czoow w zczu). W wyniku wystpowania efektu dwigni ruba o
nominalnym obcieniu N jest wytona si S = N + Q.
Siy Q efektu dwigni w poczeniu s powodowane ugiciem y jej blachy czoowej. Zale-
one zatem od wzgldnej sztywnoci oraz proporcji geometrycznych czci skadowych po-
czenia tj. od gruboci blachy czoowej t, odlegoci m oraz b
s
rys. 28). Mona je wyznaczy
z warunku rwnowagi statycznej (patrz schemat statyczny pokazany na rys. 28d).


Rys. 28. Schemat powstawania efektu dwigni w poczeniu doczoowym: a, b, c kon-
strukcja oraz odksztacenia zcza, d schemat statyczny wytenia zcza

Na rys. 29 pokazano przemieszczenia oraz mechanizmy zniszczenia pocze doczoo-
wych o rnych proporcjach sztywnoci blach czoowych do wytrzymaoci rozciganych
rub (kropki na rys. 29 oznaczaj uplastycznienie elementw).



Rys. 29. Mechanizmy wyczerpania nonoci poczenia doczoowego (opis w tekcie)

W poczeniu z grubymi blachami czoowymi (rys. 29a) nastpuje zerwanie rub zanim
wystpi zgiciowe uplastycznienie zginanych blach czoowych. W takim przypadku efekt
dwigni nie wystpuje Q = O. Jeli blachy czoowe s bardzo cienkie (rys. 29c) to nastpuje
ich uplastycznienie. Ze wzgldu na bardzo due przemieszczenia styku oraz zginanie trzpieni
rub, poczenia takie nie powinny by projektowane. Na rys. 29b pokazano model wyczer-
pania nonoci poczenia doczoowego, gdy uplastycznieniu ulegaj trzpienie rub oraz bla-
chy czoowe. W takim modelu wytenia poczenia wystpuje efekt dwigni.
Za stan graniczny poczenia o modelu zniszczenia pokazanym na rys. 29b, uwaa si taki,
kiedy obliczeniowemu zerwaniu trzpienia ruby towarzyszy powstanie przegubu plastycznego
blachy w miejscu brzegu spoiny pachwinowej lub na pocztku wyokrglenia midzy stopk a
pasem ksztatownika walcowanego (model 2 na rys. 29). Najmniejsz grubo blachy czoo-
wej krca teowego, przy ktrej nie wystpuje efekt dwigni mona wyznaczy ze wzoru


y eff
ub s
f f
f l
f mA
t t 8 , 1
min ,
= . (39)
gdzie:

s
A pole przekroju czynne ruby,
m odlego osi ruby od brzegu spoiny (rys. 27c),
l
eff
dugo efektywna przypadajca na jedn rub,
t
f


grubo blachy czoowej,
f
ub
wytrzymao na rozciganie stali ruby,
f
y
granica plastycznoci stali blachy czoowej.
Na rys. 30 przedstawiono wpyw gruboci blachy czoowej na wytenie rub i formy
zniszczenia badanych pocze. Na osi poziomej rys. 30 podano stosunek gruboci blachy t
do gruboci t
o
= t
f,min
wyznaczonej wg (39) z warunku jednoczesnego uplastycznienia bla-
chy czoowej i ruby, na osi pionowej za stosunek przyoonego obcienia rozciganego N
do siy w trzpieniu ruby z uwzgldnieniem efektu dwigni S = N + Q. Z analizy wykresu po-
kazanego na rys. 30 wynika, i dla gruboci blach czoowych 0,4 t/t
o
< 1 sia S w rubie
wywoana efektem dwigni wynosi 2N < S < N i wystpi 4 zaomy plastyczne. Jeli t/t
o
>1
to efekt dwigni nie wystpi Q = 0, a poczenie ulega zniszczeniu poprzez zniszczenie rub.



Rys. 30. Wykres wpywu gruboci blach w poczeniu doczoowym na siy w rubach

Aby efekt dwigni by may, w poczeniach doczoowych ruby naley rozmieszcza w
moliwie najmniejszych odlegociach od pasw i rodnikw (rys. 28). Przyjcie minimal-
nych gruboci blach w stykach czoowych niespronych wg wzoru (39) prowadzi moe do
niepodanych, nadmiernych przemieszcze w zczu. Dlatego te w przypadku spronych
stykw doczoowych minimaln grubo blachy czoowej w zczu obcionym statycznie
mona wyznaczy ze wzoru

3
235
1000
y
ub
f
f
f
d t = , (40)
gdzie:
f
ub
wytrzymao na rozciganie stali ruby,
f
y
granica plastycznoci stali blachy czoowej.
d rednica trzpienia ruby.
W wyniku wystpowania efektu dwigni sia w rubie wynosi Q N + (rys. 27d). Wpyw
efektu dwigni na zwikszone wytenie rub uwzgldnia wspczynnik efektu dwigni ,
ktry wyraa wzrost wytenia ruby obcionej nominaln si N w wyniku dziaania si
"podwaajcych" Q i wynosi on

1 67 , 1 67 , 2
min ,
= =
+
=
f
f
t
t
N
S
N
Q N
. (41)
Wytenie ruby wywoane efektem dwigni wynosi S > N, ruba za jest nie tylko rozci-
gana, ale i zginana, co pokazano na rys. 31. Powoduje to redukcj nonoci rubowego po-
czenia doczoowego.



Rys. 31. Schemat odksztacenia rub i blach w poczeniu doczoowym

Z uwagi na wystpowanie si efektu dwigni oraz odksztacalnoci elementw skadowych
poczenia (patrz rys. 2831) ocena nonoci granicznej stykw doczoowych jest stosunko-
wo zoona. Procedury obliczeniowe oszacowania analizowanych pocze podano w PN-EN
1993-1-8 oraz literaturze przedmiotu. W Zaczniku 1 podano przez W. Kaweckiego, P. Ka-
weckiego A. Klimka I J. agun uproszczon procedur projektowania doczoowych po-
cze spranych na podstawie PN-EN 1993-1-8 (Inynieria i Budownictwo nr 7/2008).

8.3. Nono rubowych rozciganych spronych pocze doczoowych

Rozpatruje si wytenie rubowego poczenia doczoowego, o konstrukcji pokazanej na
rys. 32, w ktrym wprowadzono sprenie trzpieni dwch rub, przez dokrcenie nakrtek
cznikw. Zakada si, e idealnie przylegajce do siebie blachy czoowe s spryste i od-
powiednio grube, a sprenie rub wywouje w nich rwnomierne naprenie dociskowe
b,o
.
W tym stanie, przed obcieniem styku doczoowego (2N = 0), w trzpieniach rub sprenie
wywoao powstanie si rozcigajcych
C p
F
,
, a naprenia dociskowe
b,o
spowodoway
spryste odksztacenie (zmniejszenie gruboci) blach czoowych. Obcienie takiego styku
doczoowego (rys. 32b) si N
1
mniejsz od wstpnego sprenia
C p
F
,
powoduje zmniejsze-
nie wzajemnego docisku blach czoowych
b,1 <

b,o
.


Rys. 32. Schemat wytenia doczoowego spronego poczenia rozciganego

Naley zauway, e przyoenie obcienia 2N
1
< 2
Cd p
F
,
w styku nie powoduje zmiany
si sprajcych
Cd p
F
,
w trzpieniach rub, gdy obcienie 2N
1
jest rwnowaone przez si
wzajemnego docisku blach, o wartoci (
b,o
-
b,1
) A (gdzie A jest polem powierzchni docisku
blach czoowych). Najwiksze obcienie 2N
1
, ktre nie powoduje ani rozwarcia (y = 0) styku
doczoowego (zanik napre dociskowych
b
midzy blachami czoowymi), ani zmian siy
sprajcej
Cd p
F
,
w trzpieniu ruby wynosi 2N =
b,o
A = 2
Cd p
F
,
.
Przyoenie siy zewntrznej 2N
2
, wikszej ni sia wzajemnego docisku blach czoowych,
o wartoci
b,1
A powoduje rozwarcie (szczelin pomidzy blachami czoowymi w zczu)
analizowanego styku doczoowego (y > 0). Nastpuje to dla obcie N
j
wikszych ni sia
wstpnego nacigu rub
Cd p
F
,
.
Podsumowujc mona stwierdzi, e sprane rubowe poczenia doczoowe przenosz
obcienia rozcigajce przez zmniejszenie dociskw czonych czci styku, ktre zostay
wywoane wstpnym jego spreniem.
Analiza wytenia poczenia doczoowego (rys. 32) pokazuje celowo wstpnego spr-
ania styku rubowego. Wstpny nacig trzpieni cznikw powoduje zmniejszenie amplitudy
napre w rubach, w porwnaniu ze stykami niespronymi, gdy zmiana si w trzpieniach
rub nastpuje dla obcie wikszych od
Cd p
F
,
. W doczoowych stykach niespronych
przyoenie obcie N
i
przenoszone jest w caoci przez rozciganie trzpieni rub. W po-
czeniu spronym za w szerokim zakresie obcie O < N
i
< n
Cd p
F
,
nie nastpuje zmiana
wytenia rub (gdzie: n ilo rub sprajcych w zczu).
T waciwo spronych pocze dobrze ilustruje wykres na rys. 33, gdzie przedstawio-
no zaleno siy w rubie F od obcienia N. Jeeli obcienie N
i
ruby nie przekroczy jej
nonoci
Rser t
F
,
, to sia w rubie jest prawie staa i wynosi
Cd p
F
,
(rys. 33). Po przekroczeniu
nonoci
Rser t
F
,
nastpuje rozprenie si blach i powrt do ich gruboci pocztkowej przed
spreniem oraz wzrost siy w rubie jak, jak w poczeniu niespronym.









Rys. 33. Zaleno si w rubie F od obcienia N

Drug istotn zalet doczoowego styku spronego jest jego sztywno (maa odksztacal-
no), w porwnaniu z niespronymi stykami zakadkowymi, oraz doczoowymi. Projekto-
wanie doczoowych pocze spronych jest szczeglnie uzasadnione w przypadkach obci-
e dynamicznych, (gdy zapobiega si zmczeniu stali rub) a take gdy wymagana jest du-
a sztywno pocze.
Istotnym zagadnieniem w projektowaniu pocze doczoowych spronych jest odpo-
wiednia sztywno blach czoowych, ktra ma bezporedni wpyw na wzrost wytenia
trzpieni rub w wyniku tzw. efektu dwigni. Zmniejszenie wpywu efektu dwigni na dodat-
kowe wytenie rub uzyskuje si przez uebrowanie blach czoowych, ktre nie zawsze jest
uzasadnione ekonomicznie (z uwagi na pracochonno wykonania takich stykw), a take
nie zalecane w przypadku obcie dynamicznych zcza doczoowego. Dlatego te czciej
stosuje si odpowiednio grube nieuebrowane blachy czoowe.



8.4. Nono rubowych zginanych niespronych pocze doczoowych

Analizuje si rubowy, niesprony styk doczoowy poczenia belki ze supem, pokazany
na rys. 34, ktry jest zginany momentem M. W styku tym, o obrotu (o obojtna zcza) bel-
ki wzgldem supa jest w osi dolnego pasa ciskanego belki. Ze wzgldu na charakter wyt-
enia rub w analizowanym styku jest to poczenie zoone, gdy siy w cznikach nie s
jednakowe (wzrastaj w miar oddalania si od osi obrotu belki wzgldem supa).



Rys. 34. Schemat wytenia doczoowego, niespronego styku zginanego

W zalenoci od proporcji geometrycznych czci skadowych poczenia: gruboci blachy
czoowej belki, gruboci pasa supa, usztywnienia styku ebrami, a take iloci rub w rzdzie
wystpi rny rozdzia obcie na poszczeglne ruby. Na rys. 34c pokazano sprysty, li-
niowy po wysokoci, rozkad si w rubach, sztywnego (o grubych blachach czoowych) zgi-
nanego styku doczoowego. Na rys. 34d pokazano sprysto-plastyczny rozkad si w anali-
zowanym sztywnym poczeniu belki ze supem, na rys. 34e za w zczu podatnym (o cien-
kich blachach czoowych). Rozdzia obcienia na poszczeglne ruby w zginanych pocze-
niach doczoowych zaley od obcienia i podatnoci blach czoowych (pasa supa) w miej-
scach osadzenia rub. Normowe modele obliczeniowe zginanych pocze doczoowych s
skorygowanymi dowiadczalnie modelami teoretycznymi.
Nono zginanych pocze doczoowych zaley gwnie od nonoci rub usytuowanych
w szeregach pooonych najbliej pasa rozciganego belki.
Stanem granicznym nonoci zginanego poczenia doczoowego jest zerwanie ruby w
poczeniu, a stanem granicznym uytkowania rozwarcie styku (zanik napre docisku mi-
dzy blachami czoowymi) wok najbardziej wytonej ruby w styku.
Jeli zaoy si, e blachy czoowe w styku s dostatecznie sztywne (grube), to warunek
rwnowagi si w zginanym momentem M styku doczoowym ma nastpujc posta


i
i
i
y S M

= , (42)

gdzie: S
i
sia w i-tej rubie, y
i
rami dziaania siy w i-tej rubie.
Z uwagi na wystpowanie si efektu dwigni i odksztacalnoci elementw skadowych po-
czenia ocena nonoci zginanych stykw doczoowych jest zoona. Procedury obliczenio-
we oszacowania tych pocze podano w PN-EN 1993-1-8 oraz literaturze przedmiotu. W Za-
czniku 1 podano przez W. Kaweckiego, P. Kaweckiego A. Klimka I J. agun uproszczon
procedur projektowania doczoowych pocze spranych na podstawie PN-EN 1993-1-8.

9. Wybrane zagadnienia projektowania i realizacji pocze rubowych

W poczeniach zakadkowych i doczoowych spronych stosuje si:
ruby z bem zwykym lub powikszonym klas nie niszych ni 8.8, w wykonaniu B,
nakrtki zwyke lub powikszone o klasie waciwoci mechanicznych zgodnej z klas
rub, w wykonaniu B,
podkadki okrge do pocze spranych, o twardoci 300370 HV, w wykonaniu
dokadnym.
W poczeniu spranym naley stosowa 2 podkadki pod bem ruby i pod nakrtk.
Prawidowo zoone rubowe poczenie sprone pokazano na rys. 35. W poczeniach kate-
gorii B, C i E ruby o wysokiej wytrzymaoci klasy 8.8 lub 10.9 powinny by sprane sia-
mi wyznaczonymi wedug wzoru (15). ruby o wysokiej wytrzymaoci mona take stoso-
wa w poczeniach kategorii A.



Rys. 35. Prawidowo zoone poczenie ze rub sprajc

W realizacji rubowych pocze mona wyrni faz wykonawstwa warsztatowego w
wytwrni konstrukcji stalowych oraz faz scalania montaowego na budowie. W wytwr-
niach konstrukcji stalowych (warsztatach) wykonujemy nastpujce czynnoci dotyczce
bezporednio pocze rubowych: przecinanie blach i ksztatownikw wchodzcych w skad
styku, trasowanie na nich osi usytuowania rub oraz wiercenie otworw. W przypadku wyst-
powania zoonych konstrukcji i trudnych warunkw montau, w wytwrniach konstrukcji
stalowych wykonuje si rwnie scalenie ustroju (prbny monta).
Trasowanie polega na nanoszeniu oznacze rozmieszczenia otworw rub na elementach
czonych. Gdy mog wystpi odksztacenia technologiczne (spawalnicze) czonych ele-
mentw, trasowanie otworw wykonuje si po zespawaniu elementw skadowych w podze-
spoy montaowe. Realizujc konstrukcje powtarzalne korzystnie jest stosowa wzorniki do
trasowania.
Otwory przejciowe w elementach czonych na ruby klasy B lub C wykonuje si metod
wiercenia lub przebijania (z zastosowaniem przebijarek o nacisku hydraulicznym). Przebija-
nie otworw jest tasze i szybsze, lecz krawdzie otworw przejciowych s nierwne. Tak
wykonane otwory mona stosowa w elementach o grubociach nie wikszych ni 25 mm i
od (d + 3) mm ze stali o wytrzymaoci na rozcigania
u
f 390 MPa oraz nie wikszej od
12,5 mm ze stali o wytrzymaoci na rozciganie
u
f = 390690 MPa. Mona je stosowa w
elementach drugorzdnych oraz w elementach konstrukcji obcionych statycznie. W takim
wypadku podczas "przebijania otworu" nastpuje deformowanie brzegw materiau na obwo-
dzie otworw. Z tych te wzgldw najczciej otwory wierci si za pomoc wiertarek dla
rednic rub d 55 mm i wytaczarek dla rednic rub d > 55 mm. Gdy wymagane s otwory
wiercone, to mona stosowa wycinanie i rozwiercanie otworw. Przebijanie otworw bez
ich pniejszego rozwiercania nie powinno mie miejsca w konstrukcjach obcionych dy-
namicznie oraz w poczeniach znajdujcych si w ssiedztwie przegubw plastycznych.
Otwory przeznaczone do zaoenia rub pasowanych s zawsze najpierw wykonywane o
mniejszej rednicy, a nastpnie rozwiercane do waciwego wymiaru. W celu ograniczenia
wpywu losowego usytuowania otworw w czonych elementach na komplikacje w trakcie
montau, wskazane jest wiercenie otworw przy zastosowaniu szablonw oraz metod jedno-
czesnego wycinania otworw lub wiercenia wielowrzecionowego.
W poczeniach doczoowych wymagana jest dokadno kta nachylenia oraz paskoci
styku blach czoowych. Dlatego te konieczne jest zapewnienie odpowiednio dokadnej
paszczyzny cicia czonych ksztatownikw, stosowanie waciwej technologii spawania, a
niekiedy frezowania powierzchni przylgowych stykw. Niewaciwa technologia wykonania
zczy powoduje powstanie imperfekcji geometrycznych stykw: ktowych , , oraz li-
niowych u, w, v (rys. 36).



Rys. 36. Imperfekcje geometryczne (ktowe i liniowe) stykw doczoowych

Niedokadnoci powstajce podczas wytwarzania stykw doczoowych (wady konstruk-
cyjne) s przyczyn zmniejszania nonoci granicznej pocze doczoowych, powstania
wstpnych montaowych si wewntrznych w ustroju, a take zmian prognozowanego za-
chowania si wzw, ktre moe prowadzi do geometrycznej zmiennoci konstrukcji.
Blachy czoowe w stykach doczoowych powinny by wykonane ze stali uspokojonej i
sprawdzone czy nie maj rozwarstwie.
Najczciej w poczeniach stosuje si okrge otwory na ruby, rzadziej za okrge po-
wikszone, owalne krtkie lub dugie (rys. 8: tabl. 4). Stosowanie otworw okrgych po-
wikszonych oraz owalnych umoliwia "gubienie" odchyek geometrycznych w poczeniach
w trakcie scalania konstrukcji na montau. Konsekwencj zastosowania takich otworw w
poczeniach zakadkowych jest zwikszenie przemieszcze i obnienie nonoci w styku
niespranym lub obnienia nonoci z warunku polizgu w poczeniu ciernym. W przypad-
ku rub fundamentowych mona wykona otwory powikszone, pod warunkiem, e stosuje
si podkadki o odpowiednich wymiarach i gruboci. Otwory jednak w podkadkach nie po-
winny by wiksze ni otwory okrge.
W zakadkowych poczeniach ciernych powierzchnie przylegania czci skadowych z-
cza powinny by przed montaem odpowiednio przygotowane, w celu zapewnienia przewi-
dywanego w dokumentacji technicznej wspczynnika tarcia . Stykajce si powierzchnie
poczenia naley bardzo starannie oczyci, odtuci, a ponadto mechanicznie wyrwna
wystpujce na nich nierwnoci, usun zgorzeliny walcownicze, zanieczyszczenia mecha-
niczne, rdz, a take powoki malarskie. Uzyskanie okrelonego wspczynnika tarcia umo-
liwiaj sposoby czyszczenia powierzchni czonych czci (tabl. 8). W zalenoci od przyjtej
technologii przygotowania powierzchni uzyskuje si nastpujce wspczynniki tarcia
= 0,20,3 po oczyszczeniu chemicznym rodkami do odtuszczania lub wyjtkowo po
oczyszczeniu szczotkami drucianymi; po metalizacji natryskowej cynkiem o gruboci po-
woki minimum 50 m; po malowaniu farb z proszkiem cynku,
= 0,40,45 po opaleniu pomieniem (temperatura powierzchni materiau nie moe prze-
kracza 200
o
C) i czyszczeniu szczotk drucian; po rutowaniu cierniwem z citego drutu,
= 0,450,5 po rutowaniu rutem eliwnym lub po piaskowaniu piaskiem krzemowym,
o gruboci ziaren 0,71,2 mm; po metalizacji natryskowej krzemowo-cynkowej lub alumi-
niowej (AlMg5) o gruboci powoki 150300 m; po malowaniu powok krzemowo-
cynkow.
Jeli czci nie s skadane bezporednio po oczyszczeniu naley je zabezpieczy przed
korozj. W tym celu najlepiej jest stosowa metalizacj natryskow.
Istotnym zagadnieniem w realizacji pocze rubowych jest przyleganie powierzchni sty-
kowych, szczeglnie w poczeniach spranych. Jeli w dokumentacji technicznej nie poda-
no inaczej to przewit midzy powierzchniami stykowymi w zczu nie powinien przekra-
cza: 2 mm w poczeniach niespranych i 1 mm w poczeniach spranych.
W poczeniach spranych, po zaoeniu rub montaowych (wypenia si nimi 25%
otworw w styku) dodatkowo bada si szczelno styku szczelinomierzem o gruboci 0,2
mm, ktry nie powinien wchodzi wicej ni na gboko 10 mm.
ruby w poczeniach niespranych naley dokrca w stopniu wystarczajcym do za-
pewnienia waciwego docisku czonych czci. W poczeniach niespranych nie jest wy-
magane kontrolowanie dokrcania rub. Jednak zaleca si takie ich dokrcanie, ktre odpo-
wiada sile ramienia ludzkiego wywieranej kluczem paskim (bez przeduania) lub pierwsze-
go uderzenia klucza udarowego. ruba po dokrceniu nie powinna przesuwa si, ani wyra-
nie drga przy ostukiwaniu motkiem kontrolnym.
ruby w poczeniach spranych naley dokrca zgodnie z dokumentacj techniczn. W
dokumentacji technicznej naley poda moment dokrcajcy czniki w poczeniu oraz
ewentualn kolejno dokrcania rub. Przebieg sprania pocze powinien przebiega po
uprzednim sprawdzeniu stanu rub nakrtek i podkadek, oczyszczeniu ich w kpieli odtusz-
czajcej i wysuszeniu. Gwinty rub i nakrtek powleka si smarem staym, ktry nie bdzie
penetrowa do styku (past molibdenow MoS
2
lub smar grafitowy. Do rub ocynkowanych
zaleca si stosowa past molibdenow.
Po zaoeniu rub pomocniczych (montaowych) i sprawdzeniu szczelnoci styku szczeli-
nomierzem w poczeniach spranych zakada si ruby waciwe, ktre dokrca si kluczem
paskim. Nastpnie przystpuje si do sprania poczenia. W tym celu stosuje si dynamo-
metryczne klucze rczne, udarowe, hydrauliczne lub pneumatyczne. W poczeniach o wielu
rubach spranie rozpoczyna si od rodka grupy rub z jednej strony styku i postpuje sy-
metrycznie odrodkowo ku rubom pooonym na brzegu. Taka kolejno dokrcania rub ma
na celu zapobieganie spadkom si sprajcych w rubach wczeniej dokrcanych. Spranie
pocze (zakadkowych i doczoowych) naley przeprowadza w dwch etapach. W pierw-
szej fazie sprania styku wprowadza si spranie w przedziale od 55% do 75% wartoci
projektowanego nacigu, w drugim za do penej wartoci przewidzianej w projekcie. Przy-
kad kolejnoci sprania doczoowego styku zginanego pokazano na rys. 37.



Rys. 37. Przykad kolejnoci dokrcania rub sprajcych w zginanym styku doczoowym
Istotnym zagadnieniem w realizacji pocze spranych jest kontrola wprowadzonego
nacigu rub. Protokoy kontroli i odbioru technicznego doczoowych pocze spranych s
dokumentami warunkujcymi przekazanie obiektu do uytku.
Spranie rub w poczeniach moe by wykonywane jedn z nastpujcych metod:
kontrolowanego momentu dokrcenia rub kluczem dynamometrycznym,
kontrolowanego kta obrotu nakrtki,
kombinowan,
bezporednich wskanikw napicia.
Do sprania rub metod momentu obrotowego s stosowane klucze dynamometryczne
rczne, pneumatyczne lub pneumatyczno hydrauliczne. Najbardziej rozpowszechnione w
kraju s klucze rczne, w ktrych wymagany moment dokrcenia nastawiany jest pokrtem
umieszczonym w rkojeci klucza. Osignicie danego momentu dokrcenia ruby jest sy-
gnalizowane w zalenoci od rodzaju klucza dynamometrycznego, zaamaniem si w przegu-
bie, sygnaem wietlnym lub dwikowym. Do sprania metod impulsow s stosowane
wkrtaki udarowe, w ktrych po ustawieniu na dan wielko sprania wyczanie jest au-
tomatyczne. W kluczach hydraulicznych i pneumatycznych warto momentu dokrcenia jest
odczytywana na manometrze.
Kontrola sprania za pomoc sprawdzenia kta obrotu nakrtki jest mniej dokadna ni
kontrola z zastosowaniem kluczy dynamometrycznych i odbywa si w nastpujcych etapach.
Wszystkie ruby w poczeniu powinny by jednakowo dokrcone do pierwszego oporu.
Nastpnie naley trwale oznaczy (w sposb atwy do kontroli) pooenie nakrtek wzgldem
gwintu rub. Kocowe dokrcenie rub klasy 8.8 naley wykona przez obrt nakrtek o kt
podany w PN-En 1090-2, ktry zaley od cakowitej gruboci zcza. W przypadku rub klasy
10.9 stosuje si metod kombinowan tj. wstpne dokrcenie kluczem dynamometrycznym
wszystkich rub momentem dokrcenia o wartoci 75% momentu wyznaczonego wedug
(4.17), a nastpnie dokrcenie nakrtek jak dla rub klasy 8.8.
Przykadem bezporedniego wskanika napicia ruby sprajcych jest zastosowanie spe-
cjalnych podkadek pod jej bem (rys. 38). Podczas dokrcania nakrtki wystajce zgrubienia
podkadki wgniataj si w gadk powierzchnie pod bem ruby. Si sprenia okrela si
przez pomiar szczelinomierzem szczeliny midzy bem i podkadk.



Rys. 38. Podkadki pod ruby sprajce umoliwiajce kontrol sprenia

Klucze dynamometryczne stosowane do dokrcania rub powinny mie dokadno nie
mniejsz ni 5%. Prawidowo dziaania kluczy dynamometrycznych rcznych naley
kontrolowa codziennie przed rozpoczciem pracy (rys. 39). Klucze dynamometryczne i
hydrauliczne powinny by kontrolowane po kadej zmianie momentu.



Rys. 39. Schemat uproszczonej metody sprawdzenia kluczy dynamometrycznych

Kontrola po spreniu zczy powinna obejmowa co najmniej 10% rub przy liczbie
rub mniejszej ni 20 i dwa poczenia. W miejscu, w ktrym nakrtka ruby obrci si
przy kontroli wicej ni o 15
o
naley sprawdzi ca grup rub. Jeli jaka ruba zostanie
zakwestionowana, wwczas caa grupa rub powinna by wymieniona.






ZAACZNIK 1

























Literatura

[1] Biegus A.: Projektowanie konstrukcji budowlanych wedug Eurokodw. Builder 2010.
[2] Biegus A.: Poczenia rubowe. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocaw 1997.
[3] Biegus A.: Nono rub wedug Eurokodu 3. Builder nr 4/2008.
[4] Biegus A.: Obliczanie nonoci rub wedug PN-EN 1993-1-8. Inynieria i Budownictwo
nr 3/2008.
[5] Kozowski A., Pisarek Z., Wierzbicki S.: Projektowanie zakadkowych pocze rubo-
wych wg PN-EN 1993-1-1 i PN-EN 1993-1-8. Inynieria i Budownictwo nr 9/2008.
[6] aguna J.: Dokrcanie rub ocynkowanych w poczeniach spronych. Konstrukcje Sta-
lowe nr 4/2004.
[7] PN-90/B- 03200 Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
[8] PN-EN 1990: 2004. Podstawy projektowania konstrukcji.
[9] PN-EN 1993-1-1: 2006. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-1: Re-
guy oglne i reguy dla budynkw.
[10] PN-EN 1993-1-3: 2008. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych Cz 1-3:
Reguy oglne Reguy uzupeniajce dla konstrukcji z ksztatownikw i blach profilo-
wanych na zimno.
[11] PN-EN 1993-1-8: 2006 Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-8:
Projektowanie wzw.
[12] PN-EN 1090-2:2009. Wykonanie konstrukcji stalowych i aluminiowych. Cz 2: Wy-
magania techniczne dotyczce konstrukcji stalowych.
[13] PN-EN 14399-1: 2007. Zestawy rubowe wysokiej wytrzymaoci do pocze spra-
nych. Cze 1: Wymagania oglne.
[14] PN-EN 14399-2: 2007. Zestawy rubowe wysokiej wytrzymaoci do pocze spra-
nych. Cze 2: Badania przydatnoci do pocze spranych.
[15] PN-EN 14399-3: 2007. Zestawy rubowe wysokiej wytrzymaoci do pocze spra-
nych. Cze 3: System HR. Zestawy ruby z bem i nakrtki szecioktnej.
[16] PN-EN 14399-4: 2007 Cze 4: System HV. Zestawy ruby z bem i nakrtki szecioktnej.
[17] PN-EN 14399-5: 2007. Zestawy rubowe wysokiej wytrzymaoci do pocze spra-
nych. Cze 5: Podkadki okrge.
[18] PN-EN 14399-6: 2007. Zestawy rubowe wysokiej wytrzymaoci do pocze spra-
nych. Cze 6: Podkadki okrge ze ciciem.

You might also like