You are on page 1of 59

MURILO MENDES

O JOGO COMO FERRAMENTA DE EDUCAO MUSICAL

FLORIANPOLIS - SC 2007

UNIVERSIDADE DO ESTADO DE SANTA CATARINA - UDESC CENTRO DE ARTES - CEART DEPARTAMENTO DE MSICA

MURILO MENDES

O JOGO COMO FERRAMENTA DE EDUCAO MUSICAL

Trabalho de Concluso de Curso como requisito para a obteno do ttulo de graduao do curso de Educao Artstica - Habilitao em msica, da Uni ersidade do Estado de !anta Catarina" Orien !"#r!$ Prof. Dra. Neli Klix Freitas

Florianpolis - SC 2007

Dedico este trabalho !eles !e" co#o e!" b!sca# fa$er da #%sica !# instr!#ento de desen&ol&i#ento" aproxi#a'(o e co#!nica'(o entre as pessoas.

AGRADECIMENTOS

*+rade'o aos #e!s pais por #e dare# estr!t!ra" apoio e incenti&o para

!e e!

se+!isse essa profiss(o. Por toda aten'(o" paci,ncia e dedica'(o" a+rade'o a #inha professora -rientadora e aos de#ais professores da banca. *os #e!s al!nos" pois" se# estes seria in&i.&el a reali$a'(o da pes !isa. *+rade'o a !elas !e ti&era# +rande i#port/ncia nos #e!s pri#eiros passos no ca#inho da ed!ca'(o #!sical" !e s(o a professora 0e+ina Finc1 e as a#i+as *ndr2ia 3eber e 4anilda 56dia de 7acedo. *o #e! a#i+o *iron *lisson Pereira pelas trocas de id2ias d!rante o per6odo de reali$a'(o do trabalho e por per#itir !e e! di+itasse este trabalho e# se! co#p!tador. *+rade'o ao departa#ento de bolsa trabalho por ter #e transferido para a biblioteca onde p!de encontrar +rande parte da estr!t!ra terica para o #e! 8CC. *+rade'o ta#b2# chefe na biblioteca 9liane" pessoa de +rande a#or e co#preens(o" por per#itir #!dan'as de hor.rio para !e e! fosse as s!per&is:es. Por fi#" a+rade'o a De!s por ter colocado" desta #aneira" todas essas pessoas e# #e! ca#inho.

RESUMO 9ste 8rabalho de Concl!s(o de C!rso < 5icenciat!ra e# #%sica < focali$a o =o+o co#o ferra#enta %til e# ed!ca'(o #!sical. 0eali$o!-se !#a f!nda#enta'(o terica sobre o te#a" !e incl!i> no':es sobre as contrib!i':es de Pia+et para a ed!ca'(o" o =o+o no contexto de ed!ca'(o e =o+o #!sical. Foi reali$ada coleta de dados co# &inte crian'as" e# !#a escola p%blica de Florianpolis" co# os se+!intes =o+os #!sicais> 9scra&os de ?" 7archa Soldado e o ?o+o da Serpente" cada =o+o co# tr,s a!las co# d!ra'(o de trinta #in!tos para cada !#. -s dados fora# apresentados e# tr,s cate+orias de an.lise> ?o+os #!sicais e #%sica na escola" =o+os #!sicais e intera'(o na escola" =o+os #!sicais e disciplina na sala de a!la. Concl!i!-se !e os =o+os possibilitara# a aprendi$a+e# dos conte%dos espec6ficos de #%sica" tais co#o> P!lso" rit#o" acent!a'(o" co#passo" for#a" re+,ncia" din/#ica e intensidade. -s =o+os proporcionara# a intera'(o entre professor-al!no e al!no-al!no" constit!indo-se !#a ferra#enta %til para o ensino de #%sica co# crian'as de !#a escola p%blica de Florianpolis.

P!%!&r!'-C(!&e$ ?o+os #!sicais. 9d!ca'(o #!sical. @nf/ncia. 9scola p%blica.

A)STRACT 8his 3or1 foc!ses the +a#e as a !sef!l tool in #!sical ed!cation. * theoretical recital Bas beco#e f!lfilled on the s!b=ect" and that incl!des> sli+ht 1noBled+e on the contrib!tions of Pia+et for the ed!cation" the +a#e in the ed!cation context and #!sical +a#e. Collection of data Bith tBentC children Bas carried thro!+h in a p!blic school of Florianpolis" Bith the folloBin+ #!sical +a#es> D9scra&os de ?D" D7archa SoldadoD and the Ea#e of the Serpent" each +a#e Bith three lessons Bith d!ration of thirtC #in!tes each one. 8he data had been presented in three cate+ories of analCsis> 7!sical +a#es and #!sic in the school" #!sical +a#es and interaction in the school" #!sical +a#es and discipline in the classroo#. -ne concl!ded that the +a#es #a1e possible the learnin+ of the specific contents of #!sic" s!ch as> p!lse" rhCth#" accent" co#pass" for#" cond!ctin+" dCna#ics and intensitC. 8he +a#es had pro&ided to the interaction betBeen professor-p!pil and p!pil-p!pil" consistin+ in a !sef!l tool for the #!sical ed!cation of children in a p!blic school of Florianpolis.

KeCBords> 7!sical Ea#es. 7!sical 9d!cation. Childhood. P!blic School

SUM*RIO

G. @N80-DHIJ-....................................................................................................................0K 2. ?HS8@F@C*8@4*..................................................................................................................G0 ). P0-L597M8@C* D* P9SNH@S*.....................................................................................G) ;. -L?98@4-S.........................................................................................................................G; ;.G -=eti&o Eeral......................................................................................................................G; ;.2 -b=eti&oOsP espec6ficoOsP....................................................................................................G; A. FHND*79N8*IJ- 89Q0@C*.......................................................................................GA A.G. - Desen&ol&i#ento infantil..............................................................................................GA A.G.G 9tapa Sensrio-#otora 0 a 2 anos...................................................................................GF A.G.2 9tapa pr2-operatria 2 a F anos.......................................................................................G7 A.G.) 9tapa operatrio-concreta 7 a G2 anos.............................................................................GR A.G.; 9tapa operatrio-for#al < G) anos e# diante..................................................................GK A.2 - =o+o..................................................................................................................................20 A.2.G * re+ra no =o+o................................................................................................................2G A.2.2 -s obst.c!los do ?o+o.....................................................................................................2; A.) ?o+o e 9d!ca'(o.................................................................................................................2F A.; - =o+o e a #%sica> a contrib!i'(o do =o+o #!sicali$a'(o..............................................2K . F. 798-D-5-E@*................................................................................................................)A F.G @nstr!#entos da pes !isa...................................................................................................)A F.2 Procedi#ento de coleta de dados........................................................................................)A F.).G 9scra&os de = .................................................................................................................)R F.).G.G *!la @ ...........................................................................................................................)R F.).2.2 *!la @@S...........................................................................................................S..S..;0 F.).G.) *!la @@@.........................................................................................................................;G F.).2 7archa soldado................................................................................................................;) F.).2.G *!la @............................................................................................................................;) F.).2.2 *!la @@...........................................................................................................................;A ).2.2.) *!la @@@SS.............................................................................................................S;7 F.2.) * Lrincadeira da Serpente ..............................................................................................;R F.2.).G *!la @............................................................................................................................;R F.2.).2 *!la @@...........................................................................................................................;K F.2.).) *!la @@@..........................................................................................................................A0 7 P0-C9D@79N8- D9 *NM5@S9 D9 ?-E-S 9 D*D-S C-598*D-S.........................A2

R.C-NS@D90*IT9S F@N*@S................................................................................................AA K L@L5@-E0*F@*...................................................................................................................A7

+ INTRODUO

S(o #%ltiplos os desafios !e se i#p:e# ao professor de #%sica e# escolas de ensino re+!lar> do#6nios tericos e t2cnicos da .rea de #%sica" conheci#entos sobre le+isla'(o de ensino" sobre a escola e sobre crian'as. N!e# se dedica ao ensino infantil" e# !al !er .rea do conheci#ento" de&e co#preender !e as crian'as aprende# de #odos distintos da !eles !e opera# na aprendi$a+e# dos ad!ltos. - !ni&erso infantil" ta#b2# na escola" 2 per#eado pelas ati&idades de intera'(o" pelo #o&i#ento" pela criati&idade" pela i#a+ina'(o. Crian'as n(o s(o ad!ltos pe !enos. S(o seres h!#anos co# partic!laridades especificas ta#b2# para aprender. Na .rea de ed!ca'(o #!sical" as crian'as ta#b2# apresenta# tais caracter6sticas" e o professor" #ais do !e !# instr!tor o! trans#issor de conheci#entos 2 #ediador entre a crian'a e o conheci#ento. -s co+niti&istas e interacionistas" co#o Pia+et e 4i+ots1C" dentre o!tros apresenta# contrib!i':es i#portantes para os processos de ensino e de aprendi$a+e#" %teis a todas as .reas do conheci#ento ta#b2# para a #%sica. 7!itos professores de #%sica f!nda#enta#-se no interacionis#o e no co+niti&is#o. - ensino de #%sica de&e ade !ar-se a faixa et.ria dos al!nos. Nesse aspecto" cabe refletir sobre #2todos e t2cnicas de ensino #ais din/#icas e flex6&eis. - professor de&e estar fa#iliari$ado co# !# repertrio de #2todos e t2cnicas e" dentre esses" refiro ao =o+o. - =o+o na ed!ca'(o #!sical de crian'as n(o de&e ser identificado co#o la$er e passate#po" #as co#o !# instr!#ento !e se insere e# !# !adro peda++ico. Co#o tal" exi+e plane=a#ento por parte do professor. 9ste de&e e&itar o ent!sias#o in+,n!o" inserindo o =o+o associado ao conte%do e# !e se encontra. @sso si+nifica !e o professor de&e ser capa$ de re!nir o =o+o e o ensino" e essa !est(o exi+e !#a f!nda#enta'(o terica ade !ada. - =o+o per#ite proble#ati$ar a ed!ca'(o infantil. Na .rea de #%sica" n(o s(o apenas os conte%dos espec6ficos !e interessa#. - fa$er #!sical desen&ol&e" de !#a #aneira +eral" a aprendi$a+e#" a intera'(o e a sociali$a'(o do +r!po e# pr.tica. 9sse trabalho apresenta o desen&ol&i#ento de !#a pes !isa sobre o =o+o co#o ferra#enta %til na ed!ca'(o #!sical. Nessa proposta" prop:e-se a artic!la'(o do professor co#o #ediadorU da crian'a co#o a+ente de aprendi$a+e#U do =o+o" co#o !#a ferra#enta i#portante" capa$ de fornecer a aprendi$a+e# infantil no /#bito da #%sica.

G0

2 JUSTIFICATIVA No siste#a ed!cacional brasileiro pode# ser constatadas al+!#as dific!ldades para a pr.tica de !#a boa ed!ca'(o #!sical. * principal delas refere-se for#a'(o de professores. Nosso c!rso de 5icenciat!ra" apesar de ter co#o princ6pio a peda+o+ia #!sical" centrali$a #aiores esfor'os e# se!s al!nos" nos do#6nios t2cnicos #!sicais> do#6nio do instr!#ento" teoria #!sical" har#onia" i#pro&isa'(o entre o!tros. 9stes s(o conte%dos de f!nda#ental i#port/ncia" #as a dissocia'(o entre a for#a'(o deste al!no" a escola e a sociedade 2 e&idente. V. al+!#as intera':es" pro=etos isolados" #as a ,nfase n(o recai sobre a prepara'(o de professores para as escolas do ensino f!nda#ental" o! se=a" os c!rsos de +rad!a'(o &olta#se para a for#a'(o do #%sico deixando a dese=ar no !e di$ respeito for#a'(o do professor de #%sica. -!tro aspecto !e de&e ser considerado se refere ao est!do de conceit!ados ed!cadores da histria da ed!ca'(o #!sical co#o Karl -rff e 4illa-5obos. 8ais #estres s(o essenciais para o conheci#ento peda++ico do ed!cador #!sical. No entanto" e# al+!ns casos" s!as obras s(o incondi$entes co# a realidade da ed!ca'(o #!sical brasileira" principal#ente no !e di$ respeito ao ensino f!nda#ental. Dificil#ente as escolas p%blicas oferece# instr!#entos ade !ados e rara#ente essas crian'as se interessa# por cantar e solfe=ar. * adapta'(o desses #2todos nossa realidade n(o 2 e&idente e# nosso c!rso. Professores de #%sica e# escolas de&e# conhecer aspectos do f!nciona#ento do pensa#ento infantil. *s crian'as ainda n(o t,# consci,ncia da i#port/ncia e do !so de #2todos de exerc6cios r6+idos aprendi$a+e#. - processo 2 f!nda#ental. V. ainda" !#a conf!s(o por parte dos professores" no !e di$ respeito t2cnica e #!sicalidade. 9# al+!ns casos" o professor ensina" be# co#o a&alia o al!no atra&2s do !e ele exec!ta" preoc!pando-se apenas co# o res!ltado final do ensinoU desconsiderando a #%sica en !anto processo de aprendi$a+e# e os pra$eres !e a &i&,ncia #!sical pode tra$er. W preciso entender !e a aprendi$a+e# #!sical de&e ser !# processo t(o pra$eroso !anto s!a reali$a'(o final. - #2todo e os instr!#entos de ensino s(o pe'as f!nda#entais no interesse do al!no" pois este le&a !# lon+o per6odo at2 !e che+!e a !# res!ltado final satisfatrio < se 2 !e 2 poss6&el falar e# Xres!ltado finalY" pois !#a crian'a te# in%#eros aspectos #!sicais a sere# trabalhados na e&ol!'(o #!sical. Por isso" ed!cadores de&e# c!idar para !e essa escalada n(o se torne #a'ante" cond!$indo re=ei'(o da ed!ca'(o !(o deter#inante se=a o aprendi$ado nesta etapa de s!as &idas. Por conta disso" fica in&i.&el o !e &isa# satisfa'(o so#ente ao final da

GG

#!sical. - presente trabalho &isa proble#ati$ar essa sit!a'(o dando ,nfase" n(o s aos ed!cadores" #as ta#b2# aos ed!candos" focali$ando o =o+o co#o !# poss6&el instr!#ento de #!sicali$a'(o" tornando o processo de aprendi$a+e# #ais pra$eroso e efica$. -s al!nos" principal#ente crian'as de sete a de$ anos n(o se interessa# por a!las expositi&as" tericas o!" at2 #es#o" a!las pr.ticas nas !ais os #es#os de&a# si#ples#ente exec!tar o repertrio s!+erido pelos professores. Sente-se a a!s,ncia de #2todos de ensino #!sical &oltados para a satisfa'(o dos al!nos" e n(o apenas dos professores. D!rante #inha for#a'(o co#o ed!cador #!sical" #e deparei &.rias &e$es co# proble#as co#o a dist/ncia entre o ed!cador e o ed!cando. Se por !# lado o ed!cador !er passar !# bo# conte%do e !#a boa t2cnica para !e se!s al!nos se torne# bons instr!#entistas" o! !e tenha# boa percep'(o" por o!tro" os al!nos n(o entende# be# o por !, dos conte%dos a sere# trabalhados" e ta#b2# acha# #ontonos os exerc6cios !e se de&e fa$er para !#a boa reali$a'(o #!sical. Na realidade das escolas p%blicas e partic!lares" be# co#o e# escolas de #%sica" depara#o-nos co# proble#as co#o indisciplina" falta de aten'(o e hiperati&idade por parte dos al!nos. -s est!dantes" principal#ente da rede p%blica" est(o acost!#ados a !# ensino onde n(o t,# participa'(o ati&a na #aioria das #at2rias c!rric!lares. 9les assiste# s a!las" fa$e# exerc6cios" o! responde# a !estion.rios no caderno. Se#pre sentados e# s!as cadeiras" red!$idos s explica':es e tarefas dadas pelos professores. Dessa #aneira" os al!nos passa# a ter as ati&idades art6sticas e de ed!ca'(o f6sica co#o principal f!+a do siste#a de ensino !e lhes 2 s!b#etido. Por2#" isso +era !#a conf!s(o" dando-lhes a i#press(o de !e essas a!las s(o !#a X&.l&!la de escapeY e nelas se possa fa$er o !e be# entende#. 4e=o co#o !#a das sol!':es o desen&ol&i#ento de =o+os #!sicais co#o rec!rso do ensino de #%sica. W atra&2s dos =o+os #!sicais !e pretendo pes !isar sobre essa realidade. -s =o+os #!sicais entret,#" di&erte# e ensina# ao #es#o te#po. H# =o+o #!sical l%dico en&ol&e o al!no no ensino de #aneira !e este se descontraia e deixe de lado" #es#o !e apenas d!rante a reali$a'(o da ati&idade" a sensa'(o de !e a escola 2 !#a Xpris(oY onde ele se sente obri+ado a c!#prir co# s!as nor#as. * co#petiti&idade de !# =o+o en&ol&e o al!no e o fa$ se esfor'ar" tendo assi# !# bo# en+a=a#ento no ass!nto. Fa$ b!scar o conheci#ento para !e este se=a !sado co#o ob=eto no =o+o. 9sse te#a foi escolhido por #i# para desen&ol&er o #e! 8rabalho de Concl!s(o de C!rso-5icenciat!ra e# 7%sica. S!a proposta 2 a de reali$ar !#a pe !ena coleta de dados

G2

co# =o+os #!sicais" re+istrar a elabora'(o desses =o+os e analisar experi,ncias pr.ticas dos #es#os e# !#a sala de a!la co# crian'as da 0ede P%blica de 9nsino e# Florianpolis. 9sses =o+os n(o s(o deter#inados co# re+ras exata#ente fixas. 9ssas re+ras pode# &ariar de acordo co# o n6&el #!sical" idade" ta#anho da t!r#a e co# o desen&ol&i#ento de cada al!no. Z #edida !e os al!nos e&ol!e# e# s!a #!sicalidade" o =o+o aco#panha tal e&ol!'(o" pode +anhar no&as re+ras e n6&eis de dific!ldade. S(o =o+os pertencentes ao folclore brasileiro.

G)

, PRO)LEM*TICA DA PES-UISA * ed!ca'(o #!sical tra$ a oport!nidade !ele !e dese=a se expressar e se desen&ol&er atra&2s da #%sica. * #%sica 2 !# #eio pelo !al o al!no te# acesso heran'a c!lt!ral e histria de se! po&o - o! de o!tros po&os < partic!lar#ente atra&2s do ensino. *l2# disso" a ed!ca'(o #!sical 2 !# #eio de co#!nica'(o" sociali$a'(o" desen&ol&i#ento da capacidade #otora" entre o!tros aspectos. Por2#" a ed!ca'(o #!sical nas escolas se #ostra" #!itas &e$es" de #aneira fr.+il. N(o h. #aterial s!ficiente#ente ade !ado" e ta#po!co existe !# n%#ero s!ficiente de profissionais !alificados na .rea. Ne# se#pre se+!e# as orienta':es da 5DL e dos PCNs. * le+isla'(o #ostra s!as falhas ao ser incon+r!ente co# a realidade escolar" e# #!itos casos. - ensino de #%sica n(o est. se#pre presente nas escolas" e os al!nos rara#ente encontra#-se fa#iliari$ados co# o aprendi$ado #!sical. Por isso" existe a necessidade de se desen&ol&er #2todos onde as crian'as aprenda# co# facilidade" de #aneira pr.tica e efica$. H#a dessas propostas relaciona-se co# o e#pre+o do =o+o nas a!las de #%sica. Diante dessas considera':es" o proble#a dessa pes !isa 2> - =o+o constit!i-se e# !#a ferra#enta efica$ no ensino de #%sica para crian'as e# !#a 9scola P%blica de Florianpolis[

G;

. O)JETIVOS

;.G -b=eti&o Eeral


@dentificar e analisar a efic.cia do e#pre+o de =o+os #!sicais co#o ferra#enta e# ed!ca'(o #!sical infantil

;.2 -b=eti&os espec6ficos


9st!dar al+!#as das contrib!i':es dos principais a!tores e obras co# ,nfase co+niti&a na .rea de =o+os e# ed!ca'(o infantil. *nalisar a efici,ncia de =o+os #!sicais atra&2s da coleta de dados. 0elacionar experi,ncias pr.ticas co# =o+os #!sicais na escola co# a ati&idade de pes !isa.

GA

/ REVISO )I)LIOGR*FICA /0+ O "e'en&#%&i1en # in2!n i% H#a das teorias #ais infl!entes sobre o desen&ol&i#ento co+niti&o infantil 2 a aborda+e# interacionista de ?ean Pia+et OGRKF-GKR0P. *s teorias interacionistas co#o a de Pia+et" t,# co#o base" a id2ia de !e a crian'a se desen&ol&e e# s!a intera'(o co# o #eio" o! se=a" atra&2s do #eio e# !e a crian'a &i&e" ser. deter#inado o conheci#ento" a #aneira de pensar" se!s cost!#es" s!a c!lt!ra.
-s interacionistas destaca# !e or+anis#o e #eio exerce# a'(o rec6proca. H# infl!encia o o!tro e essa intera'(o acarreta #!dan'as sobre o indi&6d!o. W" pois" na intera'(o da crian'a co# o #!ndo f6sico e social !e as caracter6sticas e pec!liaridades desse #!ndo &(o sendo conhecidas. Para a crian'a" a constr!'(o desse conheci#ento exi+e elabora'(o" o! se=a" !#a a'(o sobre o #!ndo. OD*4@S e -5@49@0*" 200G" p.2FP.

Pia+et focali$o! o desen&ol&i#ento co+niti&o. Pia+et 2 constr!ti&ista" pois parte da pre#issa de !e o conheci#ento 2 !# processo de constr!'(o pessoal. 0efere !e os est6#!los do #eio fa&orece# esse processo" da6 a !est(o da intera'(o e# s!a aborda+e#. For#!la !#a teoria do desen&ol&i#ento co+niti&o. *ssi#" 2 constr!ti&ista e interacionista" co# foco no co+niti&is#o" no desen&ol&i#ento da co+ni'(o" descrita e# !atro etapas OP@*E98" 2002P. - desen&ol&i#ento co+niti&o infantil 2" por Pia+et" di&ido e# !atro etapas> etapa sensrio-#otora" !e &ai do nasci#ento at2 os dois anos de idadeU etapa pr2operatria" !e &ai dos dois aos seis o! sete anosU etapa operatrio-concreta" !e &ai dos sete aos do$e anosU e etapa operatrio-for#al" =. na adolesc,ncia" !e &ai dos tre$e e# diante. No desen&ol&i#ento co+niti&o essas etapas aparece# ao lon+o do a#ad!reci#ento da crian'a. 9sta" n(o passa de !#a etapa a se+!inte de !# dia para o o!tro" 2 preciso te#po para !e a#ad!re'a# certas caracter6sticas e apare'a# o!tras. * crian'a pode" e# #!itos casos" estar e# fase de transi'(o" apresentando caracter6sticas de !#a fase n!# deter#inado aspecto e estar #ais e&ol!6da e# o!tro OD*4@S e -5@49@0*" 200GP. *s idades citadas aci#a &aria# de acordo co# o #eio e# !e a crian'a se desen&ol&e. 7as esse desen&ol&i#ento se d. principal#ente pelo fator biol+ico. Portanto" a crian'a se desen&ol&e #elhor no #eio e# !e recebe boas oport!nidades para crescer sa!da&el#ente.

GF

-!tro fator infl!ente no desen&ol&i#ento co+niti&o da crian'a 2 o est6#!lo> a crian'a esti#!lada a exercitar o corpo e a #ente te# #aiores chances de se desen&ol&er de #odo sa!d.&el.

* #at!ridade do siste#a ner&oso" a intera'(o social O !e se d. atra&2s da lin+!a+e# e da ed!ca'(oP" e a experi,ncia f6sica co# ob=etos e" principal#ente a e !ilibra'(o" o! se=a" a necessidade !e a estr!t!ra co+niti&a te# de se desen&ol&er para enfrentar as de#andas a#bientais s(o pr2-re !isitos para o desen&ol&i#ento co+niti&o OD*4@S e -5@49@0*" 200G" p.)7P.

/0+0+ E !3! 'en'4ri#-1# #r! 5 0 ! 2 !n#' De acordo co# Da&is e -li&eira O200GP" Coll" 7archesi e Palacios OGKKFP na etapa sensrio-#otora a crian'a &i&e de sensa':es. Se# saber o si+nificado das pala&ras" a crian'a n(o 2 capa$ de constit!ir se!s pensa#entos" representar" i#a+inar" ne# e&ocar o passado. Para conhecer o !ni&erso ao se! redor o beb, !sa sensa':es co#o #order" bater" apalpar" chacoalhar. 9sses #2todos de explora'(o contrib!e# para a for#a'(o de conceitos sensrio-#otores de ta#anho" text!ra" dentre o!tros" for#ando !#a defini'(o dos ob=etos e seres !e lhe rodeia# atra&2s do !so da explora'(o sensorial. 7as a crian'a ainda n(o conse+!e atrib!ir si+nificados" pois lhe falta a lin+!a+e#. Na #edida e# !e a crian'a cresce" s!a co+ni'(o &ai #!dando confor#e s!a experi,ncia. W so#ente pela experi,ncia !e a crian'a &ai so#ando sensa':es. Co# o te#po" a crian'a cria no':es a respeito do !e est. ao se! redor e" aos po!cos" &ai aprendendo a !sar os sentidos para se relacionar co# se! #eio. -!tro fator i#portante 2 !e" nessa etapa s!r+e o eu e a crian'a co#e'a a diferenciar o #eio de si prprio. - beb, explora o prprio corpo" s!as e#o':es e li#ites" criando !# a!toconceito. *o final desta etapa" a crian'a ad !ire concep':es de espa'o" te#po" ca!salidade" al+!# do#6nio no aspecto #otor e psicol+ico co#o a afeti&idade e a sociali$a'(o. 9ssa inteli+,ncia sensrio-#otora per#ite a abert!ra para o desen&ol&i#ento da f!n'(o si#blica" !e 2 o principal ite# da etapa pr2-operatria OD*4@S e -5@49@0*" 200GU D9V9@N\95@N" 200)P.

G7

/0+02 E !3! 3r6-#3er! 4ri! 2 ! 7 !n#' *tra&2s do si#bolis#o" o! se=a" da capacidade de dar si+nificado s coisas" a crian'a cria a capacidade de le#brar do passado e pensar no f!t!ro. * crian'a ta#b2# passa a relacionar-se de #aneira diferente co# se! #eio" pois fa$ associa':es entre !#a coisa e o!tra. Nessa fase" a crian'a te# !# pensa#ento egocntrico" n(o 2 capa$ de se colocar no l!+ar do o!tro. W por isso !e crian'as de tr,s o! !atro anos" por exe#plo" n(o conse+!e# entender !ando apresenta#os a ela nossa prpria #(e" a crian'a se#pre repete a !ela conhecida frase Xn(o 2 a #a#(eY o! X2 #inha #(eY. Se+!ndo 7anin+ OGK77P" a crian'a" nesta idade" re&ela ta#b2# !#a #aneira de pensa#ento" !e che+a a ser !# po!co conf!sa" !e difere do pensa#ento do ad!lto. W a transduo o! transdutividade, co#o coloca# Da&is e -li&eira O200GP. -s ad!ltos parte# de !# fato partic!lar para entender o +eral" o! &ice-&ersaU =. a crian'a pr2-operatria so#ente parte de !# fato partic!lar para o!tro partic!lar.
Pia+et exe#plifica co# !# fato ocorrido co# ele #es#o> esta&a colocando !#a panela de .+!a para es !entar" a fi# de ter .+!a !ente para se barbear" !ando !# dos se!s filhos lhe per+!nto! por !e fa$ia isso. Pia+et" nat!ral#ente" responde!> ]Para fa$er a barba^]. Dias #ais tarde" ao &er !#a panela de .+!a sendo le&ada ao fo+o" a #es#a crian'a excla#o!> ]Papai &ai se barbear^]. -ra" essa crian'a" no per6odo pr2-operatrio" n(o aprende! !e .+!a !ente < en !anto principio +eral < pode ser !sada e# diferentes sit!a':es partic!lares> na co$inha para a#olecer os +r(os d!ros do fei=(oU ao fa$er a barba" para n(o #ach!car a pele do rosto> na li#pe$a" para derreter a crosta das +ord!ras" etc. OD*4@S e -5@49@0*" 200G" p.;GP

-!tra caracter6stica 2 a centralizao. * crian'a se+!e a apar,ncia das coisas. N(o 2 capa$ de a&aliar diferentes aspectos de al+o. *s experi,ncias de Pia+et O2002P" afir#a# !e a crian'a di$ !e h. #ais .+!a e# !# copo #ais alto do !e o!tro #ais baixo" #es#o !e se pro&e crian'a passando o #es#o &ol!#e de .+!a de !# copo para o!tro. Pia+et O2002P exe#plifica dando a !#a crian'a d!as bolas de ar+ila do #es#o ta#anho. Se di&idir#os !#a das bolas e# &.rias pe !enas bolinhas a crian'a =. n(o sabe #ais !al parte da ar+ila te# #aior &ol!#e. 9la pensar. !e" nas bolinhas h. #ais ar+ila de&ido ao n%#ero #aior de bolas. 9ssa caracter6stica 2 deno#inada por Pia+et O2002P de irreversibilidade" o! se=a" a crian'a 2 incapa$ de re&erter #ental#ente #!dan'as co#o essa das bolas de ar+ila. 9la n(o te# o !e cha#a#os de conser&a'(o" caracter6stica !e se desen&ol&e no per6odo operatrio-concreto. * crian'a pensa" portanto" apar,ncia das coisas" #!da-se ta#b2# a #assa" o &ol!#e e_o! o peso. !e #!dando a

GR

*ssi# co#o a rela'(o entre n%#ero e &ol!#e" a no'(o de te#po" !e =. existe de al+!#a for#a nesta fase" ainda n(o se concreti$o!. * crian'a ainda n(o sabe diferenciar o f!t!ro prxi#o do distante" o a#anh( para depois de a#anh( e para da !i !#a se#ana. No passado n(o 2 diferente" a crian'a n(o sabe distin+!ir onte# de anteonte#" o! !# #,s atr.s. - animismo 2 o!tra caracter6stica e&idente do per6odo pr2-operatrio. *s crian'as desta fase d(o &ida e !alidades h!#anas a ob=etos inani#ados e a ani#ais e o!tro tipo de seres &i&os. Pensa#" por exe#plo" !e !#a boneca sente dor" e !e a ponta da #esa onde bate! 2 c!lpada. *os po!cos" as crian'as &(o se desen&ol&endo e entrando #ais no #!ndo real. Eradati&a#ente" a crian'a co#e'a a perceber !e o #!ndo n(o 2 co#o ela e deixa de pensar !e t!do te# !#a &ida co#o a s!a OP@*E98" 2002P. Por fi#" o realismo 2 a id2ia de !e t!do 2 real. Sonhos" ob=etos" pala&ras" histrias" &erdades e #entiras. X- pr2-escolar acredita !e t!do !e o!&e o! &, Oat2 #es#o nos sonhosP existe de fatoY O7*NN@NE" GK77" p. K2P. /0+0, E !3! #3er! 4ri#-8#n8re ! 7 ! +2 !n#' XW nesta fase !e o pensa#ento l+ico" ob=eti&o" ad !ire preponder/nciaY OD*4@S e -5@49@0*" 200G p. )RP. Nesta etapa a crian'a !ltrapassa os ad=eti&os do per6odo pr2operatrio co#o e+ocentris#o" ani#is#o" transd!'(o" centrali$a'(o" irre&ersibilidade" e realis#o. Co# essa no&a etapa da e&ol!'(o do pensa#ento infantil" a crian'a ad !ire a conser&a'(o" caracter6stica #arcante do per6odo operatrio concreto. 9la passa a conser&ar na #e#ria a for#a inicial de al+o. 0eto#ando o exe#plo da ar+ila" a+ora ela sabe !e a bola !e se transfor#a e# &.rias bolinhas te# o #es#o &ol!#e da +rande bola ori+inal" e !e pode ter no&a#ente a #es#a for#a da se+!nda bola" a bola id,ntica a o!tra !e se #ante&e intacta. Sabe !e as bolinhas pode# &irar de no&o !#a +rande bola co#o no in6cio de s!a experi,ncia. 9sta etapa 2 deno#inada concreta por !e a crian'a s desen&ol&e se! racioc6nio frente a ob=etos !e est(o ao se! alcance" aos se!s olhos. @#a+inar hipteses o! abstra':es 2 !#a capacidade da %lti#a fase do desen&ol&i#ento" a etapa operatrio-for#al OC-55" 7*0CV9S@ e P*5*C@-S" GKKFP.

GK

/0+0. E !3! #3er! 4ri#-2#r1!% 5 +, !n#' e1 "i!n e 9ssa etapa s!r+e" nor#al#ente" e# torno dos G) anos" o! se=a" no in6cio da adolesc,ncia. Dentro deste pensa#ento" a crian'a !ltrapassa os li#ites do concreto e pode" a+ora" i#a+inar hipotetica#ente e raciocinar lo+ica#ente at2 #es#o se esse racioc6nio +irar e# torno de !#a hiptese !e est. fora da realidade. W poss6&el ainda ir #ais a f!ndo e elaborar !#a reflex(o a respeito do prprio racioc6nio. W a etapa do pensa#ento conceit!al. 9ssa +rande #!dan'a le&a o adolescente a pensar !#a infinidade de coisas sobre si #es#o e o #!ndo ao se! redor. X* capacidade de en+endrar possibilidades e de pensar a respeito de s6#bolos e proposi':es destit!6dos de base real capacita o adolescente a introspectar" espec!lar e abstrairY O7*NN@NE" GK77" p.GF7P. - adolescente se &, e# !# #!ndo no&o" b!scando explorar e testar toda a capacidade do se! pensa#ento. XH#a &e$ de posse dessa fac!ldade de prod!$ir e operar co# base e# hipteses 2 poss6&el deri&ar delas todas as conse `,ncias l+icas cab6&eisY OD*4@S e -5@49@0*" 200G" p.;GP. Na adolesc,ncia" assi# co#o nas o!tras etapas do desen&ol&i#ento co+niti&o" ocorre !#a transi'(o lenta da etapa operatrio-concreta para a etapa operatrio-for#al. *l+!#as caracter6sticas de etapas anteriores ainda infl!encia# o pensa#ento. - pensa#ento e+oc,ntrico 2 ta#b2# caracter6stico da adolesc,ncia. - adolescente" e# #!itos casos se &, preso id2ia de ser diferente de todos" portanto %nico. 8a#b2# 2 caracter6stica egocntrica a id2ia !e o adolescente te# de" #!itas &e$es" achar !e todos est(o pensando al+o a respeito dele Oassi# co#o ele #es#oP" pro=etando no o!tro a preoc!pa'(o e# si O7*NN@NE" 200GP. - idealismo ta#b2# aparece nesta fase" por2# de #odo !# po!co diferente do !e &i#os na etapa pr2-operatria. - adolescente &i&e !# conflito por n(o poder colocar e# pr.tica se!s ideais pol6ticos e sociais" &isto !e a sociedade e# +eral n(o pode ser #!dada por ele. *l+!ns adolescentes e at2 #es#o ad!ltos n(o che+a# a definir e# si a etapa operatrio-for#al. * defini'(o desta fase exi+e o exerc6cio tanto da #at!ra'(o co#o da experi,ncia. Para atin+ir a #at!ra'(o 2 preciso !e o desen&ol&i#ento do siste#a ner&oso se co#plete e che+!e ao se! est.+io #ais desen&ol&ido. *inda assi#" #es#o co# o siste#a ner&oso e# dire'(o a s!a for#a'(o final" 2 preciso !e o #eio lhe #ostre #aneiras de co#o pensar for#al#ente.

20

/02 O J#9# N(o h. ainda !#a defini'(o exata do !e 2 o =o+o. 7!itos pensadores e escritores co#o ?ean Pia+et" ?ac !es Venriot" ?ean Chatea!" Si+#!nd Fre!d" trabalhara# co# este ter#o" #as n(o che+ara# a defini-lo. *ntes de !#a defini'(o concreta" o #ais i#portante 2 b!scar !#a co#preens(o do ter#o. W preciso entender o contexto" e para !e fins !ere#os !sar o ter#o. 9# franc,s" a pala&ra X=o!erY si+nifica =o+ar" brincar" representar. No in+l,s" Xto plaCY si+nifica =o+ar" brincar" tocar instr!#ento. 9ssas se#elhan'as n(o s(o #era coincid,ncia. N!ando !#a crian'a brinca" ela =o+a e representa. Na nossa l6n+!a" o s!bstanti&o =o+o 2 !sado para !#a di&ersidade de si+nificados. 9xiste# =o+os de pala&ras" =o+os co#o brincadeira" =o+os sensoriais" #otores" #entais" de l!ta" afeti&os" i#itati&os" sociais" o =o+o de a$ar" o =o+o esporti&o" =o+os de estrat2+ia" entre o!tros. Se# contar a infinidade de =o+os &i&idos na &ida ad!lta" co#o o =o+o de sed!'(o e o =o+o pol6tico" por exe#plo. ?o+o e brincadeira t,#" pratica#ente" o #es#o si+nificado" podendo !#a pala&ra" #!itas &e$es s!bstit!ir a o!tra. * crian'a" en !anto brinca" =o+a e !ase se#pre representa OCV*89*H" GKR7P. * crian'a &i&e !# #!ndo de explora'(o e descobertas" e !sa =o+os_brincadeiras para entender o #!ndo e# !e &i&e. Desde beb," a crian'a" balb!cia al+!#as &o+ais" #o&i#entase co# as pernas e bra'os explorando se! prprio corpo e li#ite ainda desconhecido" brinca co# brin !edos" chocalhos" #ordedores" entre o!tros. 9ssa explora'(o 2 o !e precede s brincadeiras co#o as de arre#essar ob=etos e i#itar. ?ean Chatea! OGKR7P cha#a de jogos funcionais e !sa esse ter#o herdado de L`hler. 9ssas brincadeiras s(o nat!rais n!#a crian'a. 9la explora o corpo e os ob=etos b!scando sensa':es e res!ltados assi# co#o !# +atinho brinca co# !# no&elo de l(. Co#o os ani#ais #a#6feros" principal#ente caninos e felinos" os seres h!#anos brinca# preparando-se para a &ida ad!lta. H# c(o corre atr.s de !# +ra&eto arre#essado por se! dono" por exe#plo. H# =o&e# +ato arrasta !#a pedra" !#a folha" o! perse+!e !#a #ariposa. - brincar instinti&o desses ani#ais 2 !#a prepara'(o para ca'ar" o! se=a" o trabalho s2rio da &ida ad!lta. *ssi# co#o esses ani#ais" !#a crian'a brinca" #as" ob&ia#ente" de !#a #aneira #!ito #ais co#plexa. - =o+o_brincadeira te# f!nda#ental i#port/ncia na inf/ncia" 2 atra&2s dele !e a crian'a aprende a desen&ol&er f!n':es co+niti&as e afeti&as" e a #otricidade do corpo. - =o+o d. estr!t!ra para a &ida ad!lta" e 2 atra&2s deste !e a crian'a se prepara e a&an'a nas etapas do desen&ol&i#ento infantil. Sendo o =o+o instr!#ento do desen&ol&i#ento infantil" a !ela

2G

crian'a !e fa$ #ais !so do =o+o +anha #aior capacidade para &encer se!s obst.c!los. XSe o =o+o desen&ol&e assi# as f!n':es latentes" co#preende-se !e o ser #ais be#-dotado 2 ta#b2# a !ele !e =o+a #aisY OCV*89*H" GKR7" p.G;P.

N(o se pode di$er de !#a crian'a !e ela acresceb apenas" seria preciso di$er !e ela ase torna +randeb pelo =o+o. Pelo =o+o ela desen&ol&e as possibilidades !e e#er+e# de s!a estr!t!ra partic!lar" concreti$a as potencialidades &irt!ais co#bina" coordena se! ser e lhe d. &i+or OCV*89*H" GKR7" p. G;P. !e aflora# s!cessi&a#ente a s!perf6cie de se! ser" assi#ila-as e as desen&ol&e" !ne-as e as

Portanto" existe na crian'a !#a post!ra s2ria perante o =o+o. Chatea! OGKR7P atrib!i isso ao instinto h!#ano" pois" se# saber" a crian'a est. passando por !#a fase i#portante" !e 2 a prepara'(o para a &ida ad!lta. - =o+o" e# !#a certa fase da inf/ncia" esti#!la o desen&ol&i#ento de e#o':es e de sensa':es" be# co#o a s!pera'(o e o co#pro#eti#ento. 7ais do !e isso" o =o+o desen&ol&e a personalidade" a s!pera'(o" a a!to-afir#a'(o para si e para os de#ais. /020+ A re9r! n# :#9#
-bedecendo re+ra" a crian'a proc!ra ainda afir#ar o se! eu. Le# lon+e de sere# os dois princ6pios antit2ticos" a s!b#iss(o re+ra social 2 !# dos #eios de !e a afir#a'(o do eu pode se !tili$ar para s!a reali$a'(o. * re+ra 2 o instr!#ento da personalidade OCV*89*H" GKR7" p. AAP.

D!rante a pri#eira e a se+!nda inf/ncia a crian'a =. se ape+a or+ani$a'(o na #edida de se! alcance" de s!a capacidade. H# beb, chora ao ser colocado do lado direito" e n(o no habit!al lado es !erdo" !ando s!a #(e &ai dar-lhe se! banho di.rio. *ssi# !e 2 capa$" !#a crian'a e#pilha li&ros" =!nta se!s brin !edos e# !# canto" por exe#plo. * crian'a ta#b2# b!sca a or+ani$a'(o das for#as +eo#2tricas. *o tentar desenhar" b!sca tra'ar e# linha reta" c6rc!los" o! !adrados. *o fa$er !# castelo de areia a crian'a tenta fa$,-lo o #ais si#2trico poss6&el. - fasc6nio pelo caleidoscpio ta#b2# co#pro&a essa b!sca. H#a crian'a pode passar !# lon+o te#po assistindo repeti'(o da !elas for#as +eo#2tricas coloridas.

22

* crian'a =. te# !#a deter#inada tend,ncia obedi,ncia de re+ras. N(o h. co#o i#por re+ras assi# co#o n(o se i#p:e disciplina" or+ani$a'(o" se a crian'a =. n(o tra$ !#a tend,ncia nat!ral para tal fi# OCV*89*H" GKR7P. L`hler obser&o!" pri#eira#ente" !#a necessidade no #!ndo infantil de se ter !#a orde# sobre as coisas. 7as foi 7#e 7ontessori !e# pes !iso! #ais a f!ndo esse ass!nto obser&ando" por exe#plo" a necessidade !e !#a crian'a de dois anos te# de &er as coisas ao se! redor no se! de&ido l!+ar para !e este a#biente lhe pare'a fa#iliar. 9 2 pelo #edo do n(o-fa#iliar !e a crian'a b!sca a orde#. * !ilo !e 2 de s!a orde# 2 se+!ro" fa#iliar" de f.cil acesso e alcance. * orde# 2 !#a atit!de da crian'a" lo+o" !#a #anifesta'(o do eu. * or+ani$a'(o 2 !#a for#a onde" n(o s o eu se afir#a e encontra s!as coisas" #as ta#b2# onde o eu se encontra nestas coisas e nesta orde#. Dentro da orde# a crian'a fantasia a !ilo !e 2 se!" de se! c!idado" tornando as coisas e# orde#" coisas do se! #!ndo. W !#a orde# !e se insere no !ni&erso infantil OCV*89*H" GKR7P. W dessa or+ani$a'(o e c!#pridas dentro do =o+o. * partir do desen&ol&i#ento do pensa#ento representati&o" paralela#ente" desen&ol&e-se o !e cha#a#os de jogo representativo. 9ssa representa'(o consiste na i#ita'(o !e a crian'a fa$ de +estos e ati&idades copiados +eral#ente da #(e" do pai" o! de pessoas prxi#as> brincadeira de #(e e filha" professora" enfer#eira" enfi#" =o+os nos !ais s(o necess.rias re+ras inerentes a todo =o+o de i#ita'(o. 7as" essas re+ras ainda reside# no #odelo concreto" o! se=a" a crian'a i#ita !#a cena !e &, concreta#ente" se# o !so ainda do racioc6nio i#a+inati&o OP@*E98" 2002P. Se+!ndo Chatea! OGKR7P" a partir dos cinco anos de idade a crian'a co#e'a a ser capa$ de !ltrapassar a i#ita'(o do #odelo concreto e in&entar se! prprio =o+o" s!as prprias re+ras. W o !e deno#ina#os regras arbitrrias. 9ssa fase 2 !# per6odo inter#edi.rio entre a fase e# !e a crian'a deixa de so#ente i#itarU #as ainda n(o pratica =o+os e# +r!po. @sso ocorre" a +rosso #odo" dos cinco aos oito anos de idade. Se+!ndo Pia+et O2002P" nessa idade" a crian'a encontra-se e# !#a etapa de transi'(o entre o per6odo pr2-operatrio e o das opera':es concretas. H# bo# co#e'o para obedecer s re+ras de !# =o+o 2 obedecendo a si #es#o. H# exe#plo desse =o+o !al todos ns =. passa#os 2 o =o+o de e !il6brio" onde a crian'a pode andar no #eio fio de !#a cal'ada p!lando linhas e_o! obst.c!los i#pro&isados. *ndar na !e s!r+e a re+ra" pois a re+ra" nada #ais 2 do !e o desen&ol&i#ento dessa orde#" o! se=a" a re+ra 2 !#a s!cess(o de ordens a sere# respeitadas

2)

ponta dos p2s" nos calcanhares" p!lar as di&is:es das cal'adas" se+!ir as pe+adas !e !# a#i+o deixo!" pisar so#ente nas linhas das cal'adas" o! so#ente e# !#a cor de !# ch(o xadre$" andar e# ci#a do #!ro" s!bir escadas de dois e# dois" tr,s e# tr,s o! at2 !atro e# !atro de+ra!s" enfi#" s(o re+ras arbitr.rias de =o+os" de desafios lan'ados por si #es#o !e a crian'a tenta s!perar e# n6&eis" co#o dist/ncia e dific!ldade OF-NS9C*" GKKFP. *l2# das re+ras" esses =o+os s(o f!nda#entais para o desen&ol&i#ento do #o&i#ento corporal" r6t#ico" resist,ncia e li#ite" pois" o corpo 2 o principal" sen(o o %nico instr!#ento de intera'(o co# o #eio. * crian'a estabelece para si obst.c!los atra&2s de re+ras abstratas e c!#pre co# se! corpo no #!ndo concreto. X7!itas condi':es externas" !#a condi'(o interna" o corpoY OCV*89*H" GKR7" p.F)P. Nota-se" no =o+o" a contin!idade da e&ol!'(o da explora'(o corporal O=o+os f!ncionaisP de !# beb,. Nota-se ta#b2# a e&ol!'(o da a!to-afir#a'(o do eu atra&2s da orde#_re+ra estabelecida por si #es#a. -s =o+os arbitr.rios s(o in&entados e lo+o es !ecidos" as re+ras s(o estip!ladas de acordo co# !#a sit!a'(o #o#ent/nea. * crian'a pratica o =o+o e lo+o o abandona" cria o!tros !e ser(o abandonados e assi# por diante OFonseca" GKKFP. * e&ol!'(o do =o+o se+!e caracter6sticas apontadas por Pia+et para o desen&ol&i#ento co+niti&o. Pia+et OGKKFP refere !e o =o+o 2 si#blico" e !e os s6#bolos s(o constit!6dos" ta#b2#" ao lon+o dos est.+ios do desen&ol&i#ento #ental infantil. Nessa perspecti&a" a crian'a =o+a e aprende" pois o pensa#ento conceit!al e&ol!i a partir do pensa#ento si#blico. * #edida e# !e a crian'a cresce" esses =o+os arbitr.rios torna#-se ins!ficientes. principal fator !e deter#ina a passa+e# dos =o+os co# re+ras arbitr.rias para =o+os de co#peti'(o O=o+os sociaisP 2 a con&i&,ncia co# os #ais &elhos. - dese=o de se sociali$ar e crescer fa$ co# !e a crian'a b!s !e praticar ati&idades !e os #aiores reali$a#" e 2 a6 !e ela abandona o solit.rio #!ndo dos =o+os arbitr.rios para ent(o praticar os =o+os sociais. 9sses =o+os s(o cha#ados por Chatea! OGKR7P de jogos competitivos. -s =o+os co#petiti&os s(o abordados ta#b2# por Fonceca OGKKFP. * base de aprendi$a+e# dos =o+os co#petiti&os 2 o =o+o i#itati&o con=!nto ao =o+o arbitr.rio. Por !# lado o =o+o i#itati&o ensina a se+!ir !# #odelo concreto" s!+erido pelo o!tro Oco#o brincar de ser bo#beiro" #odelo o! #2dicoP. Por2#" esse #odelo de i#ita'(o 2 externo" #as concreto. - =o+o arbitr.rio &e# co#ple#ent.-lo ensinando co#o se+!ir re+ras abstratas. *ssi#" a crian'a +anha facilidade e# se+!ir !#a re+ra !e 2 abstrata e exterior OCV*89*H" GKR7P.

2;

5on+e de ser constran+edora o! de#asiada#ente i#perati&a" a re+ra social fascina a crian'a nessa no&a descoberta. Sociali$ando-se Oprincipal#ente co# #ais &elhosP a crian'a &, se! prprio cresci#ento e a afir#a'(o do eu aparece a+ora no /#bito social. Nicanor 7iranda refere na s!a pr.tica co# =o+os infantis na .rea da ed!ca'(o f6sica" a rea'(o de crian'as co# o =o+o>
* obedi,ncia e a disciplina #ediante sinais con&encionados pode# estender-se co# &anta+e# dire'(o de o!tras ati&idades. O...P *s crian'as" na #aioria das &e$es" a#a# o =o+o na propor'(o da disciplina e# !e 2 reali$ado. *l2# disso a fir#e$a" a decis(o do instr!tor o! da instr!tora #!ito infl!e# no esp6rito da crian'a O7@0*ND* GKK0" p. G)FP.

9ntrando nessa no&a e pra$erosa fase do =o+o a crian'a encontra al+!#as dific!ldades inerentes idade co#o a instabilidade" a incapacidade fisiol+ica" o e+ocentris#o e a e!foria. Certas habilidades desen&ol&e#-se na #edida e# !e ocorre o desen&ol&i#ento co+niti&o" e nesse aspecto h. coer,ncia co# as id2ias de Pia+et OP@*E98" GKKFU 2002P. /0202 O' #;' <8=%#' "# J#9# * instabilidade acontece no in6cio da sociali$a'(o. Desabit!ados a !#a re+ra fixa e concentra'(o no =o+o externa#ente estabelecida" as crian'as tende# a se distrair co# #!ita facilidade. 9ssa dific!ldade pode atrapalhar" principal#ente" =o+os e# !e cada !# se+!e !# papel deter#inado e de&e cooperar co# o +r!po. @sso atrapalhar. os pe !enos a se relacionar co# os #aiores" pois" estes" =. e# o!tra fase se irrita# e s(o i#pacientes co# a !eles !e est(o entrando a+ora no a#biente de =o+os co# re+ras. L`hler OGKRFP est!do! o te#po de persist,ncia de crian'as e# !# =o+o de acordo co# s!as idades> crian'as de tr,s e !atro anos passa#" e# #2dia" de$ #in!tos e# !# =o+o" as de seis" fica# &inte e seis #in!tos. L`hler OGKRFP obser&o! !e n!# =o+o o n%#ero de distra':es &aria" e# #edia" de G2"; entre crian'as de ) e ; anos" en !anto as crian'as de cinco e seis anos t,# !# n%#ero #2dio de distra':es de F"; por =o+o. -!tro obst.c!lo encontrado al2# da instabilidade 2 o da incapacidade fisiolgica. Para brincar co# os +randes as crian'as encontra#" por exe#plo" dific!ldade e# ati&idades f6sicas !e exi+e# esfor'os" co#o correr o! saltar #ais !e o o!tro" o! ati&idades intelect!ais para as !ais a crian'a ainda n(o est. preparada> co#o para !# racioc6nio #ais elaborado.

2A

Nestes casos a crian'a est. s!=eita a se fr!strar e se constran+er perante os #aiores. W preciso estar atento ta#b2# ao sexo das crian'as. *l+!#as ati&idades s(o #ais dif6ceis para as #eninas" co#o o arre#esso de ob=etos" p!los n!# p2 sU =. para ati&idades co#o o salto e# alt!ra e a corrida elas pode# le&ar &anta+e# sobre os cole+as de #es#a idade OL`hler" GKRFP. -!tra dific!ldade encontrada na crian'a e# fase de sociali$a'(o 2 o egocentrismo. 9sta 2 !#a caracter6stica nat!ral da crian'a" pois a #es#a ainda n(o te# a capacidade co+niti&a de proc!rar entender a posi'(o do o!tro. 9ssa capacidade desen&ol&e-se a partir dos oito anos. W por isso !e &e#os" por exe#plo" !#a crian'a brincando de #aneira incorreta co# filhotes de ani#ais de esti#a'(o. * crian'a pode tanto #ach!car !# +atinho n!# abra'o co#o pode !erer !e !# c(o-de-+!arda +oste de s!a doce bolacha predileta. * crian'a ainda despro&ida do pensa#ento si#blico 2 incapa$ de fa$er representa':es e associa':es dentro de se!s pensa#entos. W ainda" incapa$ de pensar e# diferentes pontos de &ista. *ssi#" !#a crian'a de seis anos se depara co# a incapacidade de entender" intera+ir e associar se!s atos co# !# parceiro de =o+o" por exe#plo. 8a#b2#" o e+ocentris#o prende a crian'a a !# s ponto de &ista" atrapalhando =o+os cooperati&os na !al a crian'a de&e a!xiliar o co#panheiro e# se! prprio beneficio. 9sses =o+os a!xilia# a abrir os hori$ontes e !ltrapassar essa etapa da inf/ncia. D!rante a inf/ncia a crian'a coopera de for#a inconsciente" o! se=a" se# se dar conta de !e est. cooperandoU apenas se+!e as re+ras colocadas a ela e# !# =o+o. *o che+ar adolesc,ncia" a pessoa desen&ol&e a capacidade de do#inar o e+ocentris#o" e o =o&e# se torna consciente da coopera'(o OCV*89*H" GKR7P. - %lti#o e #ais e&idente dos casos &istos por Chatea!" 2 a euforia. 9sse senti#ento" ta#b2# &isto e# ani#ais e ad!ltos 2 encontrado co# !#a intensidade #!ito #aior nas crian'as. Na fase de sete a de$ anos de idade" a crian'a che+a a extre#os estados de e!foria" principal#ente !ando brinca co# os #aiores. N!ando 2 &encedora e# al+!# =o+o" n!nca se cont2# e# expressar s!as e#o':es e n(o fa$ o #enor esfor'o para esconder se!s senti#entos" se=a# eles positi&os o! ne+ati&os OChatea!" GKR7U Fonseca" GKKFP. * e!foria 2 o res!ltado de !#a explos(o de ener+ia !e &e# se concentrando pela prpria ati&idade. N!ando este fa$er lhe tra$ !# res!ltado !e a deixa n!# estado de ale+ria o! triste$a" estes senti#entos &(o a extre#os" podendo passar de p!los de ale+ria a choros con&!lsi&os. Desde os =o+os arbitr.rios" a e!foria aparece co# facilidade nas crian'as. - =o+o 2" por ele #es#o" !# pro&ocador dessas sensa':es" podendo le&ar a crian'a a co#porta#entos inesperados. 9ssa e!foria pode le&ar a crian'a a atos total#ente fora de contexto" podendo desordenar o =o+o a ponto de encerr.-lo. * e!foria do =o+o fa$ co# !e o en&ol&i#ento co#

2F

o =o+o to#e !#a di#ens(o #!ito #aior" a crian'a se en+a=a de for#a !e resol&a" =!nto co# o =o+o" esse senti#ento !e lhe conso#e OFonseca" GKKFP. 9stes fora# al+!ns aspectos" no desen&ol&i#ento infantil" relacionados ao =o+o. 9sta pode ser !#a ti#a ferra#enta de ed!ca'(o" #as te#os de &encer s!as barreiras. /0, J#9# e E"=8!>?# Se+!ndo Lro!+cre O200)P" no inicio do s2c!lo dd" inicia-se a disc!ss(o sobre a rela'(o entre =o+o e ed!ca'(o. H# texto p!blicado !e trata deste ass!nto" data de GKGG e foi lan'ado por ?eanne Eirard" inspetora de escolas #aternais francesas. W neste &ol!#e !e s!r+e a express(o =o+o ed!cati&o. X* express(o a=o+o ed!cati&ob trad!$ esta concilia'(o entre o respeito crian'a e a necessidade de contin!ar a disciplinar o processo ed!cati&oY OL0-HEe09" GKKA" p.G22P. Lro!+cre aponta !# trecho escrito por Eirard onde este le&ante !# !estiona#ento a respeito da defini'(o do ter#o X=o+o ed!cati&oY>
N!e ser. ent(o" o =o+o ed!cati&o[ W o !e responder. #ais exata#ente ( id2ia !e dele se pode fa$er aps esta defini'(o> a+ir" aprender" ed!car-se se# o saber atra&2s de exerc6cio !e recreia#" preparando o esfor'o do trabalho propria#ente dito OL0-HEe09 apud E@0*0D" GKGG" p.FP.

- principal enfo !e de Eirard consiste na orde# do &ocab!l.rio. 9ra preciso !e os professores ti&esse# !# ter#o !e lhes tro!xesse !#a defini'(o do !e 2 a rela'(o entre =o+o e ed!ca'(o infantil. Eirard s!bstit!i! o Xexerc6cio ed!cati&oY por X=o+o ed!cati&oY" clareando assi#" a id2ia de !e 2 atra&2s dessa esp2cie de ati&idade !e a crian'a se entret2# na #edida e# !e se desen&ol&e OL0-HEe09" GKKAP. Eirard aponta ta#b2#" neste trabalho" a concilia'(o entre a satisfa'(o do al!no no =o+o e a necessidade do professor e# ed!car. Eirard" referido por Lro!+cre O200)P" co#enta !e le&ar a crian'a ao =o+o n(o si+nifica abandon.-la" deixando-a fa$er o !e !iser" #as si# lhe dar ati&idades l%dicas nas !ais se desen&ol&er(o as capacidades #otoras" intelect!ais e #orais. * crian'a de&e se entreter e at2 #es#o di&ertir-se atra&2s de =o+os &inc!lados co# f!n':es ed!cati&as e exercitando f!n':es co+niti&as. *ssi#" !sa-se !# estrata+e#a peda++ico" o! se=a" !#a arti#anha peda++ica na !al Xen+ana-seY a crian'a para !e esta" se# saber" trabalhe e# se! prprio beneficio ed!cati&o" =o+ando. Nesse sentido" o =o+o 2 !#a ferra#enta !e ed!ca.

27

Na inf/ncia" o =o+o s!bstit!i o trabalho da idade ad!lta" e 2 por esse aspecto ta#b2# !e o =o+o de&e entrar co#o pe'a-cha&e na ed!ca'(o infantil. - =o+o prepara a crian'a para !e no f!t!ro saiba co#o reali$ar o trabalho. 7as" o =o+o est. associado a aspectos l%dicos" i#a+ina'(o" fantasia" processos esses tipica#ente h!#anos" f!n':es !e inte+ra# o desen&ol&i#ento co+niti&o" e# dire'(o ao pensa#ento conceit!al OPia+et" GKKFP. De acordo co# Chatea! OGKR7P" o =o+o 2 respons.&el pelo desen&ol&i#ento da crian'a na arte" ci,ncia" esporte" entre o!tros. Cont!do" o +rande fator !e en+loba todos esses itens" consiste na prepara'(o para o trabalho" pelo &6nc!lo do =o+o co# re+ras. *o =o+ar" a crian'a se d. !#a tarefa" !# esfor'o a ser reali$ado. Constr!ir !# castelo de areia 2 !# de&er !e a crian'a se prop:e a reali$ar" e 2 capa$ de dedicar todo se! esfor'o e capricho para !e isso aconte'a OFonseca" GKKFP. Chatea! cha#a aten'(o &alori$a'(o deste aspecto do =o+o" sendo !e este aspecto co#pro&a se! &alor e at2 #es#o o &alor da prpria inf/ncia.

Sen(o se &, no =o+o !# enca#inha#ento para o trabalho" !#a ponte lan'ada da inf/ncia a idade #ad!ra" arrisca-se a red!$i-lo a !# si#ples di&erti#ento" e a rebaixar ao #es#o te#po a ed!ca'(o e a crian'a" despre$ando essa parte de or+!lho e de +rande$a h!#ana !e se da o prprio car.ter do =o+o h!#ano. Parece-nos ent(o necess.rio" f...g precisar be# as rela':es #%t!as entre =o+o e trabalho OCV*89*H" GKR7" p. G2;P.

- =o+o prepara para o trabalho na #edida e# !e a crian'a aprende a respeitar re+ras" obedecer" c!#prir a tarefa proposta por si #es#o e por o!tros. - =o+o ensina a c!#prir o de&er co# +osto" &ontade" satisfa'(o. * reali$a'(o da ati&idade l%dica pode cond!$ir a crian'a a conhecer a satisfa'(o co# o prod!to final do trabalho. -!tro aspecto !e relaciona o =o+o ao trabalho 2 a sociali$a'(o. W pelo =o+o !e a crian'a aprende a se sociali$ar" passa a reali$ar tarefas o! c!#prir pap2is" n(o s para si" #as para o +r!po a !e pertence na !ele #o#ento. - =o+o a!xilia a crian'a" =. n!# ponto a&an'ado da inf/ncia" a sair de se! ponto de &ista e+oc,ntrico e enxer+ar o ponto de &ista do o!tro. *l+!#as brincadeiras s(o" explicita#ente" prepara':es para o trabalho. W o pr2exercicio. Lrincar de co#idinha" =ardina+e#" trich" #ec/nico" #arceneiro" policial" bo#beiro" #edico" enfi#" s(o pr2-exercicios !e pode# le&ar a crian'a a se interessar por !#a profiss(o f!t!ra OL0-HEe09" GKKAP.

2R

- foco do =o+o pode ser distinta#ente abordado pelos ed!cadores" nas diferentes .reas do conheci#ento. *s rela':es entre o =o+o e a ed!ca'(o s(o a#pla#ente exploradas pelos ed!cadores #!ito #ais do !e as rela':es entre o =o+o e o trabalho. *o focar o =o+o na s!a rela'(o co# a inf/ncia" e co# a ed!ca'(o da inf/ncia" s!r+e# se#pre no&as possibilidades de inte+r.-la ao prprio processo de constr!'(o do conheci#ento. -s =o+os pode# ser ferra#entas" estrat2+ias !e inte+ra# #2todos de ensino. XN(o se afir#a !e o =o+o 2 a #!sica ne# a #elhor ferra#enta da ed!ca'(o. * escola ati&a inte+ra esfor'os para #obili$ar as ati&idades da crian'a. Se! centro n(o 2 #ais a peda+o+ia" #as si# a crian'aY O-*K5*ND90" GKR0P. - =o+o contrib!i para o processo de a !isi'(o do conheci#ento" sendo !# ele#ento #ediador entre a crian'a e a aprendi$a+e#.
- !e 2 o =o+o na escola[ Nada #ais do !e !# dos aspectos dessa re&ol!'(o na ed!ca'(o constr!ti&ista est. intrinseca#ente !nido ao respeito da pessoa da crian'a e de s!as necessidades> =o+o" liberdade" aprendi$a+e#" tr,s ter#os !e n(o pode# separar-se se# perder o se! sentido O0-D0@EH9\" GKKR" p.;AP.

9# ed!ca'(o" a pala&ra =o+o f!nciona co#o !# 6#(> se#pre atrai o!tros si+nificados. *s pala&ras =o+o e brincadeira" =o+o e aprendi$a+e# poss!e# !# ca#po se#/ntico #ais direcionado ao !ni&erso da crian'a" ed!ca'(o infantil" #as n(o se pode #ini#i$ar se! papel e a i#port/ncia na ed!ca'(o de =o&ens e de ad!ltos" pelos &6nc!los co# a #e#ria e a i#a+ina'(o OK@SV@7-8-" GKK;P. Para o ad!lto" o =o+o pode estar associado ao la$er" e n(o a ed!ca'(o. Para a crian'a" o =o+o" assi# co#o a brincadeira" 2 !est(o de sobre&i&,ncia. S(o as %nicas ferra#entas de !e disp:e# para co#preender o #!ndo. Lrincando e =o+ando" a crian'a desen&ol&e o corpo" os rit#os o relaciona#ento co# o!tras pessoas" os li#ites" a i#a+ina'(o" o pensa#ento po2tico. Pelo pensa#ento po2tico a crian'a encontra sol!':es ino&adoras para &elhos desafios" relaciona e #ist!ra coisas de fontes di&ersas" s!pera as dific!ldades co# h!#or" co# ale+ria. Pelo =o+o" e no =o+o a crian'a co#partilha" explora e aprende OK@SV@7-8-" GKKFP.
- =o+o infantil 2 !#a for#a de lin+!a+e# expressi&a" !e se transfor#a e# lin+!a+e# art6stica no ad!lto" sendo instr!#ento i#portante no processo de constr!'(o do pensa#ento e da prpria lin+!a+e# sociali$ada O K@SV@7-8-" GKKF" p.)2P.

2K

-s =o+os s(o a#pla#ente e#pre+ados e# ed!ca'(o infantil" nas di&ersas .reas do conheci#ento. S(o ferra#entas %teis aos ed!cadores" pois esti#!la# a criati&idade e aciona# o conheci#ento. 9# s!a pes !isa sobre o =o+o na ed!ca'(o infantil" Kishi#oto OGKKFP identifico! tra'os !e &inc!la# o =o+o cria'(o art6stica" e !e s(o> X* n(o literalidade> a !alidade interna predo#ina sobre a realidade externaU o =o+o 2 caracteri$ado pelos si+nos da e#o'(oU pra$er" ale+riaYU X* flexibilidade> as crian'as ensaia# no&os co#porta#entos" no&as co#bina':es de id2ias atra&2s dos =o+osYU X* prioridade da intera'(o co# o!tras crian'as e a espontaneidadeY Op. ;2" ;)P. Lro!+cre O200)P" ao falar sobre o =o+o e ed!ca'(o refere !e o =o+o 2 !#a brincadeira nat!ral. * crian'a desde o nasci#ento est. inserida n!# contexto social" e se!s co#porta#entos est(o i#pre+nados por essa e#iss(o ine&it.&el. * brincadeira e o =o+o s(o processos de rela':es interindi&id!ais e de c!lt!ra. -s =o+os press!p:e# !#a aprendi$a+e# social. *prende-se a =o+ar e aprende-se =o+ando. S(o !est:es i#portantes para os ed!cadores. N!e pode# e de&e# &aler-se do =o+o no processo de ensino e aprendi$a+e#. /0. O J#9# e ! M@'i8! 5 A C#n ri;=i>?# "# J#9# A M='i8!%iB!>?# ?olC O200)P deixa claro e# se! arti+o" a respeito da #!sicali$a'(o" a i#port/ncia da #es#a. * a!tora afir#a !e 2 pela #!sicali$a'(o !e a crian'a se torna capa$ de intera+ir #!sical#ente co# o #eio atra&2s de #o&i#entos corporais r6t#icos e_o! #eldicos por #eio de instr!#entos #!sicais" ob=etos sonoros o! da prpria &o$.
- ter#o a#!sicali$a'(o infantilb ad !ire ent(o !#a conota'(o espec6fica" caracteri$ando o processo de ed!ca'(o #!sical por #eio de !# con=!nto de ati&idades l%dicas" e# !e as no':es b.sicas de rit#o" #elodia" co#passo" #2trica" so#" tonalidade" leit!ra e escrita #!sicais s(o apresentadas crian'a por #eio de can':es" =o+os" pe !enas dan'as" exerc6cios de #o&i#ento" relaxa#ento e pr.tica e# pe !enos con=!ntos instr!#entais O?-5i" 200)" p.GGFP.

-s beb,s e as crian'as" be# co#o os ad!ltos" intera+e# per#anente#ente co# o #!ndo sonoro ao se! redor. Neste constit!i-se o repertrio !e as crian'as o!&e# atra&2s dos ad!ltos < principal#ente os pais < o! #eios de co#!nica'(o co#o r.dio e t&. *l2# disso" s(o passados tradicional#ente" de +era'(o e# +era'(o" brincadeiras de roda e brin !edos

)0

r6t#icos. * partir dessas ati&idades" a crian'a desen&ol&e a capacidade #otora" de express(o e percep'(o. Portanto" 2 atra&2s do l%dico !e" nat!ral#ente" a crian'a se #!sicali$a" explorando e intera+indo co# as possibilidades de o!&ir" reprod!$ir e prod!$ir #%sica. X* crian'a" por #eio da brincadeira" relaciona-se co# o #!ndo !e descobre a cada dia e 2 dessa for#a !e fa$ #%sica> brincandoY O?-5i" 200) p.GGFP. * aproxi#a'(o entre a crian'a e a #%sica 2 trabalhada be# cedo" atra&2s de can':es e brincadeiras rit#adas passadas" +eral#ente" de #(e para filho. * rela'(o l%dica co# a #%sica fa$ parte da &ida da crian'a desde a pri#eira inf/ncia. -s acalantos e can':es de ninar ta#b2# fa$e# parte do !ni&erso sonoro infantil OL0@8-" 200)P. Sil&a O200;P" e# s!a pes !isa sobre brincadeiras cantadas e =o+os de #(o" afir#a !e essas pr.ticas s(o tradicionais na c!lt!ra infantil. 9sta #aneira de brincar_=o+ar desen&ol&e o conheci#ento de #elodias" &ersos" can':es folclricas" be# co#o a capacidade psico#otora do corpo e da &o$. ?olC O200)P defende o !so de can':es e =o+os para diferentes ati&idades escolares co# o int!ito de intera+ir co# as crian'as b!scando tra$er !# ponto e# co#!# na rela'(o professor-al!no e al!no-al!no.
Can':es &ariadas para ninar" para brincar de diri+ir carros" trens" #otos" para celebrar ani&ers.rios" para falar do te#po etc." pode# constr!ir !# apacote de can':esb !e facilite a co#!nica'(o e a c!#plicidade entre professor e al!nos" o !e 2 !# fator i#portante para o bo# desen&ol&i#ento da aprendi$a+e# O?-5i" 200)" p.GGKP.

Dentre estes" pode#os citar os =o+os de #(o" de copos" brincos G" parlendas" adi&inhas" tra&a-l6n+!as e brincadeiras de roda. * #%sica te# papel f!nda#ental nestes =o+os" onde os #es#os pode# ser criados pela #%sica. S!a letra pode deter#inar s!as re+ras e ditar os #o&i#entos e a':es reali$adas no =o+o. 9stes =o+os pode# ser reali$ados batendo pal#as" e# d!plas" +r!pos" o! indi&id!al#ente tra$endo !#a &i&,ncia #!sical infor#al s crian'as" onde estas t,# !#a #!sicali$a'(o atra&2s da reali$a'(o da perc!ss(o corporal e do canto #eldico o! r6t#ico2 OS@54*" 200;P. *s brincadeiras trabalha# a lin+!a+e# n(o s #!sical" #as ta#b2# da l6n+!a #aterna e# si. *tra&2s das #es#as a crian'a ad !ire habilidades #otoras e lin+`6sticas e"

Lrincos s(o os =o+os !e desen&ol&e# a l6n+!a #aterna trabalhando express:es &ocais se# estr!t!ras #!sicais" tais co#o os tra&a-l6n+!as. H# dos exe#plos #ais conhecidos de brincos 2 XLoca de FornoY. 2 - canto r6t#ico ocorre no caso das parlendas" =o+o no !al a crian'a canta !#a #%sica se# trabalhar co# diferentes alt!ras.

)G

neste sentido" a crian'a s!pera s!as dific!ldades de coordena'(o" incorporando padr:es #!sicais co#o #o&i#entos r6t#icos corporais" o canto" a p!lsa'(o. 8a#b2# dentro dos =o+os" as crian'as pode# &ariar a for'a e a &elocidade da brincadeira" trabalhando assi#" din/#ica" intensidade e anda#ento. -s =o+os #!sicais aproxi#a# a rela'(o entre as crian'as" esti#!lando o &i&er coleti&o. Na #edida e# !e estas se re%ne# e se relaciona# para a reali$a'(o de tais ati&idades s(o criados s6#bolos e si+nificados" e o &i&er social co#e'a a se fir#ar" a crian'a torna-se #ais consciente das diferen'as e das coopera':es existentes entre indi&6d!o e +r!po OSil&a" 200;P. Na b!sca por diferentes #aneiras de incenti&ar e encora=ar as crian'as pr.tica #!sical" ?olC ta#b2# !sa co#o rec!rso as can':es" histrias" =o+os e dan'as" apontando para o a#ad!reci#ento social e#ocional" f6sico e co+niti&o. 9ssas pr.ticas ta#b2# ser&e# co#o ferra#entas da di#in!i'(o da dist/ncia entre crian'as de !# #es#o +r!po" pois Xa #%sica ta#b2# 2 !# #eio de fa$,-la participar das ati&idades do +r!po e de incl!ir nesse +r!po crian'as co# diferentes +ra!s de desen&ol&i#entoY O?-5i" 200)" p.GGKP. Fran'a e E!ia O2002P percebe# !#a X !ase a!s,nciaY da exist,ncia de #2todos para o ensino do !e se di$" teoria #!sical. 9# &ista disso" b!sca# co#pro&ar o potencial peda++ico dos =o+os #!sicais co# re+ras e se!s res!ltados no desen&ol&i#ento co+niti&o e social da crian'a. 8ra$endo as pondera':es de 4i+ots1C OGKK7P e Pia+et O2002P para o contexto da ed!ca'(o #!sical" Fran'a e E!ia &,# o =o+o co#o pe'a f!nda#ental na #!sicali$a'(o infantil. - =o+o abre portas para o desen&ol&i#ento da percep'(o" da cria'(o" do trabalho e# +r!po" da coopera'(o" da aten'(o" da #e#ria" do respeito s re+ras e ao prxi#o" da intera'(o entre professores e cole+as e do a!to#atis#o dos conte%dos #!sicais trabalhados" sendo esses itens desen&ol&idos e# !#a at#osfera de pra$er e c!#plicidade entre al!nos e professores. - a!to#atis#o dos ele#entos #!sicais" fator !e se d. so#ente atra&2s da repeti'(o" fa$ parte do desen&ol&i#ento do processo de #!sicali$a'(o. 9ste procedi#ento 2 po!co interessante para os al!nos Oprincipal#ente crian'as de sete a de$ anosP. 9ntretanto" a ati&idade l%dica pode tornar essa repeti'(o pra$erosa tra$endo res!ltados satisfatrios OF0*NI* e EH@*" 2002P. 9ssas afir#a':es s(o fr!tos colhidos e# &inte e cinco anos de pes !isas e# =o+os #!sicais no estabeleci#ento do !e 2 ho=e cha#ado XN%cleo 4illa 5obos de 9d!ca'(o 7!sical de Lelo Vori$enteY" portanto" Fran'a e E!ia pode# afir#ar !e Xos =o+os constit!e#

)2

!# #aterial peda+o+ica#ente rico e &ers.til !e pode enri !ecer e contrib!ir para o trabalho de ed!cadores #!sicais at!antes e# diferentes contextosY OF0*NI* e EH@*" 2002" p.);P. No N%cleo 4illa-5obos de 9d!ca'(o 7!sical de Lelo Vori$ente" os conte%dos #!sicais dos =o+os &(o e&ol!indo a cada etapa" o! se=a" os conte%dos dos =o+os e s!as re+ras &(o se #odificando e sendo s!bstit!6dos por o!tros #ais co#plexos confor#e o desen&ol&i#ento do =o+ador_aprendi$ OF0*NI* e EH@*" 2002P. 9nfi#" Fran'a e E!ia afir#a# !e se!s =o+os #!sicais Xrepresenta# !# poderoso rec!rso #etodol+ico para tornar nossos encontros co# al!nos cada &e$ #ais pra$erosos e consistentes" prod!ti&os e" sobret!do" #ais #!sicaisY OF0*NI* e EH@*" 2002" p.)KP. \a+onel OGKKRP &, no =o+o #!sical !# ca#inho para o ensino da #%sica conte#por/nea er!dita. *ssi#" pode-se notar as &ariadas for#as !e ed!cadores !sa# para fa$er do =o+o !# instr!#ento de #!sicali$a'(o. * a!tora elabora Xtrinta =o+os f!nda#entados na est2tica da #%sica conte#por/nea" !e t,# co#o ponto de partida o +esto corporal" este &isto co#o +erador de so# e #eio de express(o" e aliado e#iss(o &ocalY O\*E-N95" GKKR" p.2)P. \a+onel OGKKRP &isa trabalhar +esto e so# &ocal" +esto instr!#ental entre o!tros ele#entos. Se!s =o+os did.ticos t,# por ob=eti&o preparar est!dantes a!di'(o de obras er!ditas conte#por/neas" sendo !e o proble#a e# !est(o 2 a dific!ldade dos est!dantes e# co#preender a #%sica er!dita conte#por/nea" pois se+!ndo ela" h. X!#a consider.&el a!s,ncia entre a prod!'(o er!dita conte#por/nea e os conte%dos ensinados nas escolasY O\*E-N95" GKKR" p.22P. \a+onel OGKKRP !sa o =o+o co#o proposta de !#a a'(o do fa$er #!sical e co#o #eio de express(o" &isl!#brando o desen&ol&i#ento das habilidades do indi&6d!o co#o a sensibilidade #%sica" o cresci#ento pessoal" a cria'(o" a a!di'(o e o fa$er #!sicais e# si. H#a pes !isa referente a !atro =o+os #!sicais e# CD 0o# foi reali$ada pela professora Lerenice 0ocha Saccardo Cle#ente" no 9ncontro C!lt!ral de *rte 5i&re da cidade de E!a6ra-SP e# =!lho de 200)" co# crian'as aci#a de sete anos e de &ariadas classes sociais. * pes !isa s!rpreende! as expectati&as da professora_pes !isadora. *s crian'as o!&ia# atenta#ente as explica':es #!sicais !e de&eria# ser co#preendidas para tornar poss6&el a reali$a'(o dos =o+os" pois al+!#as crian'as n!nca ti&era# a!las de #%sica. *inda assi#" al+!#as &olta&a# para =o+ar e# todos os !atro dias de exposi'(o dos =o+os. - ent!sias#o das crian'as pro&inha da &ontade de concl!ir o #aior n%#ero de pontos o! rapide$ de &encer o =o+o. 9sse e#penho res!lto! na #e#ori$a'(o dos sinais e ter#os

))

#!sicais at2 ent(o desconhecidos pelas crian'as. -s conte%dos trabalhados nos =o+os fora#> leit!ra e solfe=o na cla&e de sol e de f." te#po de d!ra'(o das notas se#ibre&e" #6ni#a" se#6ni#a e colcheia" pa!sa de se#ibre&e #6ni#a e se#6ni#a" notas pont!adas e li+ad!ras" anda#ento" p!lso" alt!ra" ti#bre" intensidade" co#passo bin.rio" tern.rio e escala" rit#o #!sical e# sincopas e contrate#pos" entre o!tros. Se+!ndo Lerenice 0ocha Saccardo Cle#ente" professora criadora dos =o+os !e se dedico! d!rante &inte e cinco anos a a!las de #%sica" esses =o+os facilita# a #e#ori$a'(o dos conte%dos !ais" fre `ente#ente" al!nos e# fase de aprendi$ado apresenta# dific!ldades e# #e#ori$ar. 8a#b2#" os =o+os esti#!la# o desen&ol&i#ento da percep'(o #!sical e leit!ra de partit!ras. - 0eferencial C!rric!lar Nacional para 9d!ca'(o @nfantil defende os =o+os #!sicais &alori$ando-os co#o fonte de preser&a'(o da c!lt!ra infantil e s!a tradi'(o.
9# todas as c!lt!ras as crian'as brinca# co# a #%sica. ?o+os e brin !edos #!sicais s(o trans#itidos por tradi'(o oral" persistindo nas sociedades !rbanas" nas !ais a for'a da c!lt!ra de #assa 2 #!ito intensa" pois s(o fonte de &i&,ncias e desen&ol&i#ento expressi&o e #!sical. 9n&ol&endo o +esto" o #o&i#ento" o canto" a dan'a e o fa$ de conta" esses =o+os e brincadeiras s(o le+6ti#as express:es da inf/ncia OLrasil" GKKR" p.7GP.

!atern.rio"

- PCN OPar/#etros C!rric!lares NacionaisP aponta Xbrincadeiras" =o+os" dan'as" ati&idades di&ersas de #o&i#ento e s!as artic!la':es co# os ele#entos da lin+!a+e# #!sicalY co#o !# dos rec!rsos do ensino f!nda#ental para o desen&ol&i#ento de interpreta'(o" i#pro&isa'(o" e co#posi'(o co#o ele#entos de express(o #!sical. OL0*S@5" GKK7 p.7KP. Crian'as s(o &inc!ladas a !est:es l%dicas" #es#o e# torno da idade de sete a de$ anos. Se+!ndo Pia+et" 2 o per6odo da escolari$a'(o" das ati&idades +r!pais" da explora'(o do #eio e da intera'(o social OPia+et" 2002P. - professor dessas crian'as pode encontrar no repertrio l%dico-#!sical infantil !# dos #ateriais ideais para a ed!ca'(o #!sical. *s brincadeiras #!sicais e os =o+os #!sicais infantis s(o !ni&ersais" encontrados e# todas as c!lt!ras ao lon+o da histria do ho#e#. N(o 2 por acaso !e se#pre existira#" pois s(o as principais #anifesta':es de criati&idade e de ati&idade #!sical. - rit#o est. presente e# todas elas e proporciona# crian'a o exerc6cio f6sico" #ental e e#ocional si#!ltanea#ente OK*S\MS" GKKFP.

);

9le#entos b.sicos da ed!ca'(o #!sical de&e# ser trabalhados e# se `,ncia. Na inf/ncia" o rit#o ainda 2 !# ele#ento li&re e espont/neo na crian'a" tendo este" independ,ncia nos ele#entos co#o o anda#ento" a p!lsa'(o e a intensidade. -s =o+os #!sicais per#ite# trabalhar essas no':es co# as crian'as atra&2s da incorpora'(o das concep':es !e o =o+o proporciona" be# co#o o desen&ol&i#ento da percep'(o #!sical e da coleti&idade OM4@5* e S@54*" 200)P. Para trabalhar co# =o+os #!sicais co# crian'as na faixa et.ria de sete a de$ anos" al+!#as !est:es b.sicas de&e# ser obser&adas> @l!#ina'(o ade !ada" li#pe$a do a#biente s(o i#portantes. - professor de&e dispor de !#a boa cole'(o de s!catas" a in&esti+a'(o do so# 2 i#portante nesta faixa et.ria" sendo %til para o desen&ol&i#ento percepti&o e para a criati&idade OM4@5* e S@54*" 200)P. - professor de #%sica !e trabalha co# crian'as de&e ser criati&o" co# capacidade de ino&ar e adaptar =o+os e ati&idades para se!s al!nos" !e se#pre s(o %nicos. 9nsinar #%sica 2 !# =o+o ta#b2# para o professor> !e# &ence os desafios &ai crescendo e aprendendo < co# pra$er e la$er O3@5597S" GKKRP.

)A

70 METODOLOGIA 70+ P!r i8i3!n e' Fora# participantes da pes !isa" 20 O&inteP al!nos da se+!nda s2rie do ensino f!nda#ental de !#a escola da rede p%blica e# Florianpolis. *s crian'as participantes da pes !isa era# de !#a classe socioeconh#ica desfa&orecida. -s al!nos era# de classe #2dia-baixa a baixa. * idade dos al!nos esta&a entre sete e de$ anos" sendo de oito anos a #aior parte das crian'as. Dessas &inte crian'as" t6nha#os tre$e do sexo #asc!lino e sete do sexo fe#inino. *s a!las fi$era# parte do #e! pro=eto de est.+io 4" !e inte+ra o c!rr6c!lo da +rad!a'(o do c!rso de 5icenciat!ra e# 7%sica pela Hni&ersidade 9stad!al de Santa Catarina - HD9SC. *s a!las nas !ais fora# coletados dados ocorrera# entre #ar'o e #aio de 2007. 702In' r=1en #' "! 3e'C=i'! -s instr!#entos e#pre+ados na pes !isa fora# tr,s =o+os> X9scra&os de ?Y" X7archa Soldado - si+a o #estreY e XLrincadeira da SerpenteY. 9# X9scra&os de ?Y" canti+a do folclore nacional" for#ei !#a roda co# todos os participantes e dei a cada !# deles !# copinho de pl.stico de !# tipo #ais resistente do !e os copinhos con&encionais de festinhas de ani&ers.rio. -s copos coletados s(o de ch. 7ate" recolhidos na cantina da !ni&ersidade. 9# se+!ida ensinei a cantar a can'(o X9scra&os de ?Y co# a se+!inte letra> X9scra&os de = ?o+a&a# caxan+. 8ira" bota" deixa ficar E!erreiros co# +!erreiros Fa$e# $i+-$i+-$.Y Depois !e os al!nos aprendera# a letra e a #elodia da #%sica" os #es#os passara# os copinhos !# a !#" de cole+a a cole+a" batendo o copinho no ch(o - entre+ando o copinho =!nto co# o acento da #%sica. *ssi# foi feito d!rante toda a #%sica at2 che+ar a parte da

)F

letra !e di$> Xtira" bota" deixa ficarY" neste #o#ento as crian'as de&eria# se+!ir o !e s!+ere a letra da #%sica" o! se=a" tirar o copinho do ch(o" coloca-lo de &olta e deixar co#o esta&a#. No&a#ente passando o copinho aos cole+as de acordo co# o rit#o da #%sica" as crian'as che+ara# ao trecho !e di$ $i+-$i+-$.. Nesse #o#ento o copinho era arrastado para perto do cole+a co#o se fosse ser entre+!e Ono $i+P" arrastado de &olta para perto de si Ose+!ndo $i+P" e por fi#" arrastado para perto do cole+a e entre+ando o copinho Ono $.P. 9ssa ati&idade te&e co#o ob=eti&o" desen&ol&er a p!lsa'(o" o rit#o" a acent!a'(o" a &i&,ncia das di&is:es de co#passo e a &i&,ncia perc!ssi&a co# instr!#entos de s!cata. * cada batida de copo" !ando se passa para o cole+a" o al!no batia no pri#eiro te#po do co#passo da #%sica Oco#passo bin.rioP" deter#inando a acent!a'(o r6t#ica" o p!lso e a di&is(o dos co#passos. *tra&2s desses copinhos" a crian'a te# a oport!nidade de explor.-lo sonora#ente e &i&enciar este ob=eto" n(o so#ente co#o !# copo" e si# co#o instr!#ento perc!ssi&o. - =o+o X7archa Soldado < si+a o #estreY" foi !#a adapta'(o da canti+a folclrica X7archa SoldadoY co# a brincadeira infantil XSi+a o 7estreY < ati&idade e# !e !# dos participantes fa$ia +estos e passa&a por obst.c!los i#pro&isados n!# =o+o arbitr.rio" onde todos os de#ais participantes de&ia# i#it.-lo. -s al!nos aprendera# a can'(o folclrica X7archa SoldadoY. 9stes" desta &e$" &i&enciara# p!lso" rit#o" acent!a'(o e di&is(o de co#passo atra&2s da express(o corporal e# !#a #archa s!+erida na prpria letra da #%sica> X7archa soldado Cabe'a de papel N!e# n(o #archar direito 4ai preso no !artel - N!artel pe+o! fo+o * pol6cia de! Sinal *code" acode" acode * bandeira nacionalY *ps os aspectos citados anterior#ente sere# be# internali$ados" foi escolhido !# X#estreY !e &ai frente da fila para !e d," por s!a li&re express(o" o anda#ento e a intensidade da #%sica. * intensidade 2 re+ida por !# +esto !e as crian'as =. ter(o aprendido

)7

e# o!tra ati&idade. 9ste +esto aco#panha a for'a co# !e as crian'as de&ia# #archar e cantar a #%sica. *tra&2s destes +estos" as crian'as desen&ol&era# o princ6pio da re+,ncia" aprendendo a n(o so#ente re+er" co#o ta#b2# a se+!ir os sinais do re+ente. - terceiro e %lti#o =o+o 2 cha#ado a !i de X* Lrincadeira da SerpenteY pro&eniente da XVistria da SerpenteY. Na pri#eira a!la e# !e foi apresentada essa ati&idade" foi contada !#a histria de !#a serpente !e desce! do #orro para proc!rar !# peda'o perdido do se! rabo. * histria pode &ariar de acordo co# a criati&idade do professor_contador" #as co# a condi'(o de !e a histria che+!e no final co# a cobra proc!rando se! rabo fora da floresta. *ssi# canta#os a se+!inte #%sica> X9ssa 2 a histria da serpente N!e s!bi! o #orro Para proc!rar H# peda'o do se! raboY N!ando aprendera# a #elodia" os al!nos for#ara# !#a pe !ena fila co# dois o! tr,s al!nos < confor#e o n%#ero de crian'as !e participara# da brincadeira < co# cada crian'a se+!rando na cint!ra de !e# esti&esse na frente. 9# se+!ida" canta#os este trecho da #%sica dan'ando e se #exendo co#o se i#itasse# !#a serpente. * acaba&a" a fila para&a" e o al!no !e esta&a na frente di$ia> XVeC" &oc, a6 W !# peda'(o Do #e! rab(oY * pessoa !e fora apontada de&eria passar por debaixo das pernas de !e# esti&esse na fila no sentido de tr.s para frente" para !e assi# este se=a a cabe'a da cobra e aponte o prxi#o cole+a !e de&eria entrar no =o+o. 9sse procedi#ento foi repetido toda &e$ e# !e entra&a =o+o !#a pessoa no&a. Para !e o =o+o n(o ficasse #!ito repetiti&o a ponto de cansar os al!nos" e ta#b2# dependendo do n%#ero de participantes" #ais de !#a crian'a por &e$ podia entrar na brincadeira. !ando a #%sica

)R

No /#bito #!sical" essa ati&idade pode desen&ol&er a dan'a" a i#posta'(o &ocal e a afina'(o #eldica" pois" na descontra'(o do =o+o o al!no 2 capa$ de soltar a &o$ se# se preoc!par se est. sendo a&aliado pelo professor e" principal#ente" pelos prprios cole+as.

70, Pr#8e"i1en # "e 8#%e ! "e "!"#' -s dados fora# coletados ao lon+o de tr,s a!las para cada =o+o" totali$ando no&e etapas. - te#po #2dio de d!ra'(o de cada a!la" para fins de pes !isa foi de trinta #in!tos para cada a!la. Se+!e# as descri':es das ati&idades referentes aos tr,s =o+os. 70,0+ E'8r!&#' "e :4 70,0+0+ A=%! I Nos %lti#os trinta #in!tos da a!la" pedi para !e os al!nos sentasse# no ch(o e# +r!pos de cinco al!nos e# #2dia" para fa$er#os a ati&idade X9scra&os de ?Y. De#oro! !# tanto para !e eles se re!nisse# e sentasse#" pois eles esta&a# bastante a+itados. N!ando enfi# conse+!i !e os +r!pos se &oltasse# ati&idade" os al!nos co#e'ara# a se en+a=ar. *s crian'as fora# o!&indo as explica':es do professor e obser&ando os +estos dos cole+as de roda Oco#o pode#os &er na foto nj GP. *ssi# elas fora#" aos po!cos" sincroni$ando os #o&i#entos e adaptando o passar dos copos s acent!a':es da #%sica. Notei !#a dific!ldade e# todos os +r!pos> no #o#ento e# !e eles de&eria# fa$er $i+-$i+-$. e se+!rar o copinho" as crian'as se atrapalha&a# #!ito e a roda era interro#pida. 9ste trecho diferencia-se do restante da ati&idade" !e consiste e# apenas passar os copos para o cole+a ao lado e bate-lo no ch(o no rit#o certo < o !e =. 2 !# bo# desafio para as crian'as nesse #o#ento. 9# todas as rodas !e passei" essa era a principal dific!ldade. 9! passei de +r!po e# +r!po explicando co#o f!nciona&a o trecho final da canti+a. *o t2r#ino da ati&idade proposta todos os +r!pos a reali$a&a# be#" #as no trecho final < onde os al!nos de&e# arrastar os copos" tra$,-los de &olta e arrastar no&a#ente entre+ando ao cole+a -" se#pre al+!2# se conf!ndia.

)K

9ssa ati&idade pode dar !#a no'(o #aior aos al!nos do

!e si+nifica o te#po

#!sical" pois ao passar os copinhos para os cole+as" as crian'as de&e# b!scar !#a sincronia para !e" todos =!ntos" bata# os copos no ch(o de acordo co# a acent!a'(o #eldica. * acent!a'(o e a #arca'(o do co#passo" be# co#o o rit#o e o anda#ento" de&e# ser se+!idos de #aneira sin+!lar !ando se trata de trabalhar e# con=!nto. Cantando infor#al#ente a #elodia" co# o foco &oltado para o desen&ol&i#ento da habilidade co# os copinhos" os al!nos desen&ol&e# alt!ras de notas ao entoar a #elodia =!nto co# o professor. @sso pode tirar a inibi'(o !e #!itos al!nos t,# ao cantar diante da t!r#a. -!tra !est(o i#portante dessa ati&idade 2 !e ela prop:e a coopera'(o e intera'(o de todos> essa ati&idade exi+e a intera'(o e o est6#!lo dos al!nos entre si.

;0

70,0+02 A=%! II

Pri#eira#ente" fi$e#os !#a +rande roda co# todos os al!nos O&er foto aci#aP. *o distrib!ir os copinhos de pl.stico" %nico #aterial !sado nessa ati&idade" os al!nos !eria# explor.-los de #!itas for#as. Latia# no ch(o #!itas &e$es" cada !# no se! te#po" explorando o ti#bre perc!ssi&o do copo. Coloca&a# ao o!&ido e fala&a# alto para perceber a #!dan'a !e o copo pro&oca no so# !e che+a aos o!&idos. Cheira&a# os copinhos" pois ainda reside# cheiros do ch. !e foi &endido neles. ?o+a&a# os copinhos !ns para os o!tros explorando ta#b2# o so#" a text!ra e a densidade t.til dos copos. @sso =. ocorre! o!tras &e$es" e e! che+!ei a cha#ar a aten'(o dos al!nos pedindo para !e parasse# co# a !ilo e se concentrasse# na ati&idade !e esta&a sendo proposta. Vo=e penso !e esta se=a !#a #aneira #!ito nat!ral de os al!nos conhecere# os ob=etos co# !e est(o lidando" e isso ir. colaborar para !e eles tenha# #ais se+!ran'a" #ais habilidade e #ais pra$er ao trabalhar co# esses ob=etos. Depois de !# te#po" co#e'a#os a fa$er a canti+a e passar os copinhos. *t2 certo ponto as crian'as fora# be#" #as essa ati&idade pede a intera'(o de todos e t6nha#os !# al!no no&o !e n(o sabia be# co#o f!nciona&a" e dois o! tr,s !e ainda n(o sabia# reali$.-

;G

la toda. Portanto n(o foi poss6&el reali$ar a ati&idade co#pleta na !ele #o#ento" por isso di&idi as crian'as e# dois +r!pos diferentes e pedi para os !e =. sabia# explicar para os !e ainda apresenta&a# dific!ldades. 9! a!xilia&a !# po!co e# cada +r!po. *l+!ns al!nos se dispersara#" #as a ati&idade contin!o! be#. 9ssa ati&idade pode desen&ol&er #elhor a p!lsa'(o r6t#ica do +r!po. P!de notar !#a #elhora na sincronia entre os participantes da ati&idade. *s crian'as =. canta&a# co# #ais se+!ran'a e n(o fa$ia# tanto esfor'o para !e acento #eldico correspondesse #arca'(o r6t#ica dos copos. N!# deter#inado #o#ento" !# al!no pedi!-#e para !e fi$2sse#os de dois e# dois copos" #as co#o ainda n(o conse+!ia# fa$er ne# co# !# s" descartei a possibilidade. *o fi# da ati&idade" este al!no #e pedi! no&a#ente para !e &ari.sse#os da #aneira co#o s!+eria anterior#ente. 9sse al!no te# de$ anos e h. !#a diferen'a entre ele e os de#ais al!nos da sala. 9ste poss!i !# desen&ol&i#ento e habilidades #otoras #ais a&an'adas !e os de#ais cole+as. S!a s!+est(o n(o caberia aos al!nos !e =. apresenta&a# dific!ldades e# trabalhar co# apenas !# copinho. *ps o t2r#ino da a!la" cha#ei-o para experi#entar a s!+est(o dada por ele. Fi$e#os e# d!pla" passando os copos" de dois e# dois" !# para o o!tro" sendo !e !# arrasta&a os copos e o o!tro le&anta&a e batia no ch(o ao entre+.-los. 9ssa no&a #aneira de trabalhar os copos satisfe$ o al!no e fe$ co# !e o!tros" !e ainda per#anecia# na sala" ta#b2# se sentasse# e# d!pla para i#itar o !e fa$6a#os. 9ssa ati&idade infor#al tro!xe-nos !#a no&a #aneira de trabalhar os copos. Passando-os de dois e# dois" e co# d!plas" pode-se reali$ar o exerc6cio co#pleta#ente" de #aneira !e o al!no !e sentir dific!ldade n(o interferir. no resto da t!r#a. 9 poder. ser orientado pelo parceiro. 9sses estar(o se dando aten'(o rec6proca. 70,0+0, A=%! III *pro&eitando a fila for#ada" di&idi e# d!as" colo !ei-os de frente !ns para os o!tros e pedi para !e sentasse#. Distrib!6 os copinhos para reali$ar a ati&idade X9scra&os de ?Y. Disse-lhes !e far6a#os e# d!pla" o! se=a" trocar6a#os o copo apenas co# o cole+a da frente" para !e p!d2sse#os todos reali$ar a ati&idade co# facilidade. Depois de fa$er !#a &e$ a ati&idade de X9scra&os de ?Y" !# al!no s!+eri! !e fi$2sse#os o #es#o co# X7archa SoldadoY e" no #o#ento e# !e cant.sse#os Xacode" acode" acodeY" bater6a#os o copo no ch(o ao in&2s de passar ao cole+a. * ati&idade s!+erida de! certo e ns a reali$a#os por tr,s &e$es co# s!cesso. Depois disso" prop!s !e

;2

&olt.sse#os ao X9scra&os de ?Y" fa$endo e# pe !enos +r!pos de !atro crian'as. *l+!ns al!nos conse+!ira#" #as os o!tros n(o fora# t(o be#" encontrara# dific!ldades e pedira# #inha a=!da. 9! ent(o os a!xiliei. Parece!-#e !e os al!nos fa$ia# e# d!plas co# !#a boa tran `ilidade" #as !ando passa#os a fa$er e# !atro pessoas" a dific!ldade da ati&idade cresce! #!ito. 9! ent(o pedi para !e &oltasse# as d!plas. 9# se+!ida" !#a #enina s!+eri! !e todos fi$esse# a ati&idade n!#a +rande roda Oco#o na foto !e se+!eP. 9! pensei be#" sabia !e poderia n(o dar certo" #as #es#o assi# aceitei a s!+est(o co#o experi,ncia. 8enta#os al+!#as &e$es" #as al+!ns al!nos esta&a# dispersos de#ais e" co#o essa ati&idade exi+e a concentra'(o de todos os participantes" n(o foi poss6&el reali$.-la t(o be#. -s al!nos !e esta&a# dispersos bri+a&a# pelo copinho !e tinha co#o esta#pa !# le(o. * bri+a co#e'o! a en&ol&er #ais al!nos e ti&e !e le&antar da roda para ir separ.-los. 9xpli !ei !e os al!nos #!daria# de copo assi# !e a ati&idade co#e'asse e os copinhos rodasse#. 9les se acal#ara# !# po!co e p!de ent(o dar in6cio ati&idade. D!rante a reali$a'(o da ati&idade al+!#as crian'as se+!ra&a# os copinhos de propsito" o!tros n(o entendia# #!ito be# co#o fa$er e se atrapalha&a# no #e#ento de passar !# copo e pe+ar o!tro. 9sses al!nos !e atrapalha&a#" n(o sabia# lidar co# os copinhos" o! fa$ia# co#o pro&oca'(o. S(o al!nos !e n(o &(o re+!lar#ente s a!las" falta# #!ito e s(o al!nos !e =. tra$e# !#a anteced,ncia de #!ita indisciplina dentro da escola. -s conte%dos a sere# trabalhados co#o p!lso e acent!a'(o r6t#ica e #eldica =. n(o prende# #ais a aten'(o dos al!nos. Nessa a!la" o desafio se foco! na criati&idade e na concentra'(o das crian'as ao reali$ar as &aria':es criadas por eles prprios. *s crian'as aprendera# os conte%dos e #ostra&a# interesse por no&as co#bina':es no =o+o.

;)

70,02 M!r8(! S#%"!"# 70,020+ A=%! I

Cha#ei as crian'as para

!e fi$2sse#os !#a fila a partir do ponto e#

!e #e

encontra&a. -s al!nos de&eria# dar !# bra'o de distancia entre !# cole+a e o!tro" para !e assi# ti&esse# espa'o li&re e cada !# fi$esse a ati&idade da s!a #aneira. No #o#ento e# !e conse+!i or+ani$.-la" colo !ei !# chap2! de papel na cabe'a" os al!nos +ostara# e dissera# !e !eria# !# chap2! ta#b2#. 9! respondi !e" se eles se+!isse# #inhas instr!':es" +anharia# !# chap2! na prxi#a a!la. Percebi !e al+!ns al!nos =. i#a+ina&a# do !e se trata&a" e! per+!ntei se todos conhecia# a #%sica X7archa SoldadoY e os al!nos !e a conhecia# co#e'ara# a cantar. Cantei co# eles e obser&ei se ha&ia al+!2# no +r!po !e n(o sabia cant.-la. 9ra# po!cos" e e! pedi a=!da aos de#ais para ensin.-los. Canta#os #ais d!as o! tr,s &e$es at2 !e todos esti&esse# cantando. -s al!nos esta&a# en+a=ados e ent!sias#ados co# a #%sica" e lo+o fora# #archando pela sala. Neste #o#ento" deixei-os li&res para proposta de ati&idade. !e internali$asse# espontanea#ente o rit#o e a #elodia podendo" e# se+!ida" reali$ar co# #ais facilidade a

;;

N!ando &oltara# no&a#ente s!a aten'(o para o professor" ensinei-os a cantar e #archar andando atr.s de #i# Oco#o pode#os obser&ar na foto aci#aP. -s al!nos #archara# no te#po certo e se# dific!ldade. Depois" pedi !e #archasse# se# #e se+!ir para &er se eles #ostraria# independ,ncia r6t#ica. *s crian'as conse+!ira# reali$ar se# #aiores dific!ldades" #as percebi !e t!do dependia do pri#eiro da fila. 9ste p!xa&a o anda#ento da #%sica" e todos ia# atr.s" aco#panhando Oa foto !e se+!e se refere a esse #o#entoP.

;A

Lrin !ei !# po!co co# eles de pelot(o" #eia &olta" etc. e eles fora# bastante en+a=ados. Percebi !e facilita #!ito partir do conheci#ento !e as crian'as =. t,# sobre deter#inado ass!nto" para trabalhar co# eles no&os conheci#entos. *tra&2s desta ati&idade p!de trabalhar o desen&ol&i#ento #otor associado coordena'(o r6t#ica e #eldica" ao #es#o te#po. * #archa ser&e para acent!ar a #elodia cantada" deter#inando o anda#ento e a #arca'(o do co#passo.

70,0202 A=%! II 9nsinei a todos co#o fa$er !# chap2! co# dobrad!ras de =ornal. 8odos conse+!ira# fa$er" apesar de al+!ns tere# #ais facilidade" e o!tros #enos. Precisei ta#b2# cha#ar a aten'(o deles para !e &olt.sse#os #%sica" pois as crian'as !eria# colar e pintar o chap2! e =. ha&ia passado !# bo# te#po at2 ali. ?. se percebia !# +rande en&ol&i#ento da t!r#a co# a ati&idade proposta at2 ent(o. *s crian'as esta&a# be# en&ol&idas co# o no&o brin !edo da a!la Oco#o pode#os notar na se+!inte fotoP.

;F

N!ando co#ecei a cantar" os al!nos fora# entrando na #%sica aos po!cos e n(o ti&e #aiores dific!ldades para prender a aten'(o deles. 4ariei a din/#ica e o anda#ento da #elodia e da #archa !e fa$6a#os. Depois" falei a eles !e a !ilo f!nciona&a co#o a brincadeira do Xsi+a o #estreY. H# al!no che+o! prxi#o a #i# e disse !e conhecia be# esta brincadeira" !e brinca&a todos os dias co# os a#i+os da &i$inhan'a. *l+!ns deles fora# na frente da fila #archar e +!iar os cole+as. 9! fi !ei de fora" apenas obser&ando. 9ra e! !e# escala&a o prxi#o a ser o #estre de acordo co# !e# se+!isse #elhor a ati&idade. 8odos participara# e a reali$ara# be# esse =o+o. *l+!ns !sara#" nat!ral#ente" +estos de re+,ncia aprendidos anterior#ente e# o!tra ati&idade. 9stes indica&a# intensidade e din/#ica" sendo !e o anda#ento e o p!lso era# estabelecidos pelos #es#os ao p!xar a #archa.

;7

,02020, A=%! III 9nfileirei as crian'as n!#a %nica fila e expli !ei !e eles faria# no&a#ente a

ati&idade X7archa SoldadoY. *os po!cos os al!nos fora# che+ando e se a+re+ando ao +r!po !e faria a ati&idade. *s crian'as ia# entrando na fila sob #!ita e!foria" e# f!n'(o da a+ita'(o !e =. tra$ia# da ati&idade anterior a essa. *l+!#as bri+as acontecera# e# f!n'(o de l!+ares na fila" e! interro#pia di$endo !e todos teria# s!a &e$" e !e o l!+ar na fila n(o interferia na escolha do X#estreY e si# a !ele !e reali$a&a #elhor o ob=eti&o da brincadeira" !e era se+!ir o X#estreY. *s crian'as ent(o se or+ani$ara# e co#e'a#os a #archar" cantar e re+er os cole+as. * reali$a'(o da ati&idade foi be# aceita e be# reali$ada pelo +r!po" e todos participara# do =o+o. * participa'(o de todos #e s!rpreende! bastante" pois" al+!ns al!nos se rec!sa&a# a participar de o!tras ati&idades. Desde o co#e'o das a!las" fora# raras as ocasi:es e# !e todos participara# efeti&a#ente. D!rante a reali$a'(o do =o+o" os al!nos se di&ertia#" #as ao #es#o te#po le&a&a# o =o+o a s2rio. 8odos !eria# participar e obedecia# as re+ras co# ri+or. *s crian'as tinha# #!ito +osto e# ser o X#estreY. 9las se sentia# XdonasY das re+ras do =o+o ao deter#inar a #aneira co#o todos de&eria# &ariar a intensidade" a din/#ica e o anda#ento da #%sica. 8odos se+!ia# be# o re+ente co# a inten'(o de !e fosse escolhido por #i# para ser o prxi#o a diri+ir os passos da t!r#a. -s al!nos" se# saber" esta&a# tendo no':es de re+,ncia" aprendendo a associar o +esto a #!dan'as de intensidade" en !anto os de#ais al!nos aprendia# a obedecer ao +esto do re+ente. *l2# de trabalhar co# a re+,ncia" as crian'as ti&era# a oport!nidade de apri#orar os conte%dos trabalhados na a!la anterior co#o p!lsa'(o" rit#o" anda#ento" din/#ica e intensidade" al2# do desen&ol&i#ento da express(o corporal Opode-se notar" na foto !e se+!e" a rela'(o entre a intensidade e a express(o corporalP.

;R

7020, A )rin8!"eir! "! Ser3en e 7020,0+ A=%! I

N!ando co#ecei a contar a histria da serpente" !e in&entei po!co antes da a!la" po!cos esta&a# prestando aten'(o" #as no ponto alto da histria a t!r#a fa$ia #!ito sil,ncio e esta&a be# atenta. *l+!ns al!nos #e interro#pia# para contar ta#b2# casos de serpentes !e presenciara# o! o!&ira# falar atra&2s de pais o! parentes. Nos #o#entos finais da historia" cantei a #%sica da serpente" estendi !# po!co #ais a histria" pois !eria !e a dan'a esti&esse dentro da historia para !e assi# fi$esse sentido. H#a al!na conhecia o =o+o" ela e! co#ecei. 8odos os o!tros !isera# participar e entrara# na brincadeira. *s #eninas #ais t6#idas da t!r#a ti&era# !#a +rande dific!ldade para entrar no =o+o" #as co# o incenti&o de todos !e =. participa&a# elas entrara# na dan'a. *l+!ns al!nos n(o !isera# passar por debaixo das pernas do +r!po" #as #es#o assi# entrara# na dan'a. No fi#" #!dei a letra da #%sica de i#pro&iso. Para finali$ar a ati&idade" cantei da se+!inte for#a> 9ssa foi a historia da serpente N!e desce! o #orro

;K

Para encontrar H# peda'o do se! rabo Nesta ati&idade" as crian'as p!dera# desen&ol&er a express(o e o rit#o corporal atra&2s da dan'a. P!dera# ta#b2# exercitar o canto atra&2s da #elodia da #!sica. 7020,02 A=%! II *o reali$ar#os o =o+o da serpente" percebi !e a e!foria dos al!nos os i#pedia de respeitar as re+ras. 9les n(o conse+!ia# se conter para !e fosse or+ani$ado o in6cio da brincadeira" al+!ns bri+a&a# para &er !e# seria o pri#eiro a cantar en !anto o!tros canta&a# a #%sica se# !e ho!&esse !#a dan'a or+ani$ada. N!ando o =o+o co#e'o!" as crian'as se di&idia# e# +r!pos pr2-estabelecidos de a#i$ade. *s pri#eiras escolhia# o +r!po !e !eria# colocar na brincadeira e aponta&a#no. -s al!nos #ais extro&ertidos e os #ais t6#idos fica&a# por %lti#o. -s pri#eiros se escondia# atr.s das cadeiras para !e n(o fosse# &istos. *chei !e esses n(o !isesse# brincar" #as na &erdade eles !eria# !e fosse# escolhidos por %lti#o para passar por baixo de todas as pernas da t!r#a. ?. os #ais t6#idos" rec!sara#-se a participar por receio da brincadeira e falta de inti#idade co# os cole+as. 7!itos dissera# !e n(o !eria#" #as fora# con&encidos pelos cole+as. Final#ente" !ase todas as crian'as entrara# na brincadeira" todas no se! te#po e por s!a &ontade. - cli#a de descontra'(o a+rado! a todos Oco#o pode#os notar na foto !e se+!eP. 9! passei e at2 a professora)" !e cost!#a ser #!ito r6+ida" passo! por debaixo das pernas dos al!nos entrando no =o+o.

* professora de artes pl.sticas *ndr2ia EianC Spec1 4endra#e cede!" +entil#ente" se!s hor.rio para !e p!desse reali$ar #e! est.+io co# esta t!r#a e trabalhar nesta pes !isa .

A0

*l2# da intera'(o entre professores e al!nos e at2 #es#o entre os prprios al!nos" p!de perceber o desen&ol&i#ento na espontaneidade do canto e da express(o corporal das crian'as. *tra&2s da repeti'(o da #elodia !e da&a sentido ati&idade" os al!nos p!dera# +ra&ar na #e#ria e desen&ol&,-la se# desinteressante. 7020,0, A=%! III N!# #o#ento de #!ita dispers(o entre os al!nos" decidi reali$ar a XLrincadeira da SerpenteY. N!ando prop!s a ati&idade po!cas crian'as dera#-#e aten'(o" e! ent(o pe+!ei o &iol(o para &er se atra6a os al!nos. * !eles po!cos se# !e co#e'.sse#os a ati&idade. N!ando fi$e#os a fila" apenas d!as pessoas da&a# aten'(o para ns" e essas pessoas fora# as pri#eiras a entrar na brincadeira passando por debaixo das pernas. Por !# #o#ento pensei !e a ati&idade n(o teria s!cesso. *l+!ns al!nos =o+a&a# bolinha de +!de en !anto reali$.&a#os a ati&idade. Po!co a po!co as crian'as fora# =!ntando-se e cantando conosco" as crian'as !e esta&a# fora da sala" che+a&a# e dese=a&a# participar da brincadeira. *l+!ns !e #e o!&ira# ficara# #!ito ent!sias#ados e" !ando co#ecei a cantar" eles canta&a# =!nto e dan'a&a# ta#b2#" ainda !e este processo se tornasse cansati&o e

AG

al!nos se rec!sa&a# a entrar na fila no #eio da ati&idade esperando !e a #es#a esti&esse cheia para se di&ertir #ais ao passar por debaixo das pernas de todos os cole+as. *s crian'as cantara#" fi$era# a coreo+rafia co# rit#o" sincronia e independ,ncia" pois e! deixei-os cantar so$inhos e eles reali$ara# be# os te#pos e pa!sas !e a can'(o pede. * fila foi a!#entando cada &e$ #ais at2 !e a +rande #aioria dos al!nos esti&esse nela. * a!la ter#ino! n!# cli#a a+rad.&el entre os al!nos e para o professor.

A2

7 PROCEDIMENTO DE AN*LISE DOS JOGOS E DOS DADOS COLETADOS 8rabalhar co# =o+os #!sicais constit!i!-se e# !#a tarefa !e foi" ao #es#o te#po" !#a a+rad.&el descoberta e !# desafio. Co# base na literat!ra cons!ltada e nos dados da pes !isa" tenho a con&ic'(o de !e o =o+o 2 !#a ferra#enta %til e i#portante no processo de #!sicali$a'(o" e esse aspecto foi e&idente ao lon+o das no&e a!las de coleta de dados. 7as o desafio foi i+!al#ente intenso. * t!r#a co# a !al os =o+os fora# desen&ol&idos 2 hetero+,nea e# idade" caracter6sticas socioeconh#icas" pessoais" #oti&a'(o e disciplina. *s idades oscila# entre sete e de$ anos. *l+!ns s(o repetentes" e #!itos s(o a+itados e hiperati&os" at2 #es#o" apresenta# dific!ldades para lidar co# a disciplina. Desde o in6cio" =. por ocasi(o do pri#eiro contato pessoal co# a t!r#a" sabia das dific!ldades da #es#a. F!i at2 desencora=ado a trabalhar co# a t!r#a" #as aceitei o desafio. Proble#as sociais co#o a &iol,ncia do#2stica e ab!sos co# as crian'as fi$era# parte do cotidiano da pes !isa. 9sses fatores infl!enciara# direta#ente no co#porta#ento" no interesse nas a!las" nas concep':es e na rela'(o da crian'a co# o ad!lto. *l2# do est.+io" !e foi !# #o#ento #aior" #ais lon+o" optei por reali$ar a pes !isa para o #e! trabalho de concl!s(o de c!rso co# a t!r#a" optando pelo =o+o" disposto e# no&e a!las" se#pre nos %lti#os trinta #in!tos das a!las. *nalisando as a!las" atra&2s de !#a leit!ra #in!ciosa" foi poss6&el deli#itar tr,s cate+orias para a an.lise de dados. * cate+ori$a'(o constit!i-se e# !# dos passos do #2todo da *n.lise de Conte%do" se+!ndo as preposi':es de Lordin OGK77P. 9sse #2todo 2 a#pla#ente e#pre+ado e# pes !isas co# #etodolo+ia !alitati&a" nas !ais o foco recai sobre !# aprof!nda#ento na co#preens(o e na interpreta'(o dos dados" #!ito #ais do !e na an.lise de dados n!#2rica e estat6stica. Co#o cate+orias" fora# definidas as se+!intes> aP?o+os #!sicais e #%sica na escola bP?o+os #!sicais e intera'(o na escola cP?o+os #!sicais e disciplina e# sala de a!la No !e se refere pri#eira cate+oria" atra&2s da disciplina dos =o+os e das a!las podese perceber !e diferentes tpicos p!dera# ser trabalhados nos =o+os. Dentre esses" cita-se> canto e #elodia" rit#o e rit#o corporal" p!lsa'(o" anda#ento" din/#ica" intensidade" express(o corporal" re+,ncia" desen&ol&i#ento #otor associado coordena'(o r6t#ica e #eldica ao #es#o te#po.

A)

-s =o+os #!sicais per#ite# a aprendi$a+e# de conte%dos" al2# de refor'ar conte%dos =. &i&enciados" #as ainda n(o co#pleta#ente aprof!ndados e internali$ados. -s =o+os e#pre+ados na pes !isa fora# +r!pais" per#eados co# ati&idades e #anip!la'(o de diferentes #ateriais" !#a &e$ !e os #es#os per#ite# #%ltiplas associa':es. Concorda-se co# as teorias co+niti&as" principal#ente co# Pia+et O2002P" no !e se relaciona co# os est.+ios de desen&ol&i#ento co+niti&o. *s crian'as #ostrara# co# clare$a s!as dific!ldades" e essas est(o relacionadas co# a faixa et.ria das #es#as. * e!foria e a dific!ldade de concentra'(o" be# co#o os conte%dos #!sicais co#o p!lso" rit#o" acent!a'(o e a intera'(o na pr.tica e# con=!nto s(o bons exe#plos. *l+!#as s(o #aiores e =. do#inara# #elhor estes conte%dos. * concentra'(o e a facilidade na reali$a'(o dos =o+os e&idencia&a# este do#6nio. Na se+!nda cate+oria < =o+os #!sicais e intera'(o na escola - no !e se refere intera'(o" os =o+os fornece# o apareci#ento e o aperfei'oa#ento de boas intera':es e das dific!ldades co#!ns faixa et.ria das crian'as> co#peti'(o" hiperati&idade" dific!ldade para concentrar a aten'(o e# +r!pos #aiores. * intera'(o entre os al!nos constit!i-se na re+ra b.sica" presente e# todos os =o+os reali$ados. 8odos tinha# !e participar" en&ol&er-se co# o =o+o" cantar" fa$er trocas. Para al+!ns al!nos" foi f.cil trocar e intera+ir. Para o!tros" foi #ais dif6cil. * professora da t!r#a" !e aco#panho! os =o+os" ta#b2# intera+i! co# os al!nos. -s =o+os fornecera# a intera'(o" acionara# #ecanis#os de reciprocidade e troca. N!ando al+!2# n(o intera+e" esse fato interfere na din/#ica do =o+o. Nesse sentido" concorda-se co# 4i+ots1C OGKR7P" !e &inc!la aprendi$a+e# e intera'(o social. -s =o+os #ostra# o real das crian'as" tanto o !e facilita a intera'(o e a aprendi$a+e#" !anto o !e 2 dif6cil. Nesses casos" co# a=!da dos !e sabia# os =o+os e as re+ras dos #es#os" foi poss6&el a participa'(o dos !e n(o sabia#" n(o conhecia#" o! tinha# dific!ldades. Foi !#a &i&,ncia de #edia'(o> os al!nos se a!xilia# entre si" e o professor ta#b2# foi #ediador" desde o in6cio" at2 o final de cada a!la de coleta de dados. 4i+ots1C OGKR7P" ta#b2# enfati$a o papel do professor co#o #ediador. 8erceira cate+oria> ?o+os #!sicais e disciplina e# sala de a!la. *tra&2s dos =o+os foi poss6&el trabalhar !est:es de disciplina" n(o de #odo direto" #as si# atra&2s das re+ras !e todos de&eria# se+!ir. *l+!ns al!nos #ostrara#-se #ais resistentes a se+!ir as re+ras dos =o+os. * t!r#a apresento! essas caracter6sticas> 2 tida co#o dif6cil" co# casos de al!nos indisciplinados. -corre! !e" co# os =o+os" #es#o os al!nos !e #ostrara# cond!tas de indisciplina" passara# a inte+rar-se" e#bora esse processo tenha sido

A;

#ais lento e #ais dif6cil para !e# coordena" no caso" o professor de ed!ca'(o #!sical. =o+o" co#o !#a ati&idade !e #obili$a a criati&idade" a express(o corporal" a i#a+ina'(o" fa&orece os co#porta#entos espont/neos das crian'as. No caso de crian'as co# al+!#a caracter6stica de indisciplina" os co#porta#entos espont/neos associara#-se ta#b2# co# tais caracter6sticas. 8a#b2# nesse aspecto" concorda-se co# a teoria" especial#ente co# Kishi#oto" !e refere espontaneidade" liberdade e criati&idade nos =o+os co#o sendo associada s #anifesta':es art6sticas. *s prprias crian'as cria&a# no&as re+ras !e desafia&a# se!s li#ites #!sicais" sendo assi#" o desen&ol&i#ento das re+ras do =o+o esta&a inti#a#ente li+ado ao desen&ol&i#ento dos conte%dos #!sicais trabalhados. Concorda-se co# Pia+et" !anto ao si#bolis#o no =o+o" pois" as representa':es incenti&a&a# os al!nos a participar das ati&idades co# #ais ent!sias#o e en+a=a#entoU co# 4i+ots1C" !anto s $onas de desen&ol&i#ento e intera'(o social atra&2s dos =o+os.

AA

D0 CONSIDERAEES FINAIS -s =o+os #!sicais e#pre+ados nessa pes !isa possibilitara# o acesso das crian'as a conte%dos de ed!ca'(o #!sical" constit!indo-se !#a ferra#enta %til aos professores de #%sica. *o #es#o te#po" per#itira# o s!r+i#ento de diferentes #anifesta':es co+niti&as e co#porta#entais dos al!nos. -s =o+os est(o direta#ente associados s express:es representati&as e si#blicas. *s crian'as" pela nat!re$a e espontaneidade" en+a=ara#-se nos =o+os. 9# al+!ns #o#entos a e!foria pre=!dico! a concentra'(o" #as isso ocorre nos =o+os" e 2 !# processo co#!# inf/ncia. V. #%sica" h. #o&i#ento" h. espontaneidade. *ti&idades coleti&as propiciara# #anifesta':es de e!foria" de ale+ria e de intera'(o social. Fica dif6cil separar a co+ni'(o da intera'(o no processo de aprendi$a+e# infantil. D!rante os =o+os" a todo o #o#ento" as crian'as intera+ia# e" ao #es#o te#po" aprendia# diferentes conte%dos. 7as o !e 2 si+nificati&o 2 a indi&id!alidade e# intera'(o co# o!tras ati&idades" !e nos =o+os se di&ide# e se reconstroe#. W co#o na arte> a desconstr!'(o e a reconstr!'(o ati&a# os potenciais criati&os e h!#anos. Nos =o+os #!sicais pre&alece! a intera'(o" at2 #es#o para a &iabili$a'(o dos #es#os. Caracter6sticas indi&id!ais ficara# #ais e&identes nos al!nos !e =. conhecia# al+!ns dos =o+os" !e aprendia# !# po!co #ais depressa o!" ent(o" pelos co#porta#entos associados indisciplina. 9# al+!ns #o#entos foi dif6cil #anter os =o+os or+ani$ados. *s crian'as tende# a desor+ani$ar-se especial#ente !ando =. t,# !# histrico anterior de indisciplina. Pela prpria nat!re$a dos =o+os" os #es#os fa&orece# #anifesta':es de espontaneidade" de express(o corporal" de #o&i#ento e" ent(o" parece f.cil e at2 co#preens6&el !e al+!ns #o#entos de desor+ani$a'(o ocorra#. - professor co#o #ediador de&e assinalar para todas as !est:es" para !e o =o+o n(o se transfor#e e# !#a #era brincadeira" e real#ente tenha !# espa'o asse+!rado &inc!lado aprendi$a+e# e ao desen&ol&i#ento. 8rabalhar conte%dos atra&2s de =o+os representati&os fa&orece o processo de aprendi$a+e# de conte%dos de ed!ca'(o #!sical. Constit!i!-se e# !#a experi,ncia rica e co#plexa" #as !e c!#pre e conte#pla !#a !est(o #ais a#pla> a intera'(o h!#ana &i&enciada e# a!las de ed!ca'(o #!sical" atra&2s de =o+os #!sicais. -s ob=eti&os propostos fora# atin+idos. Foi poss6&el a#pliar conheci#entos tericos sobre o =o+o" sobre ed!ca'(o nas s2ries iniciais do ensino f!nda#ental" sobre o =o+o e a

AF

ed!ca'(o co# especificidades para o =o+o e a ed!ca'(o #!sical. Foi poss6&el experi#entar !# #2todo de an.lise de dados e inte+rar a ati&idade de est.+io co# o trabalho de concl!s(o de c!rso. -s res!ltados obtidos nesta pes !isa n(o pode# ser +enerali$ados. W i#portante referir !e a pes !isa foi reali$ada co# !#a t!r#a espec6fica" e !e os res!ltados refere#-se a essa t!r#a nesse contexto espec6fico. 8al&e$ a reali$a'(o de pes !isas e# diferentes idades" contextos sociais" diferentes a#bientes" escolas de #%sica" escolas de ensino f!nda#ental !e ofere'a #%sica c!rric!lar" possa obter no&os res!ltados.

A7

F0 )I)LIOGRAFIA M4@5*" 7U S@54*" K.L. A M@'i8! n! E"=8!>?# In2!n i%0 S(o Pa!lo> Papir!s" 200). L*0D@N" 5. An<%i'e "e C#n e@"#0 5isboa> 9di':es 70" GK77. L0*S@5. P!rG1e r#' C=rri8=%!re' N!8i#n!i'$ Ar e0 Distrito Federal" GKK7. L0*S@5. P!rG1e r#' C=rri8=%!re' N!8i#n!i'$ In r#"=>?# !#' P!rG1e r#' C=rri8=%!re' N!8i#n!i'. Distrito Federal" GKK7. L0@8-" 8. *0 M@'i8! n! E"=8!>?# In2!n i%0 S(o Pa!lo> Peirpolis" 200). L0-HEe09" E. J#9# e E"=8!>?#. Porto *le+re> *rtes 72dicas" 200). LkV590" C. O J#9# n# De'en&#%&i1en # "! Cri!n>!0 Petrpolis> 4o$es" GKRF. C5979N89" L. 0. S. J#9#' M='i8!i'0 Fo 9ncontro C!lt!ral de *rte 5i&re.200)" E!air. SP Dispon6&el e# http>__BBB.=o+os#!sicais.co#.br_defa!lt2.ht# *cesso> GA_0F_2007. CV*89*H" ?. O :#9# e ! 8ri!n>!0 2a. 9d. S(o Pa!lo> S!##!s" GKR7. C-55.CU 7*0CV9S@" *U P*5*C@-S" ?. De'en&#%&i1en # H=1!n# e E"=8!>?#0 4ol. G. Porto *le+re> *rtes 72dicas" GKKF. D*4@*"CU e -5@49@0*" \. P'i8#%#9i! n! E"=8!>?#0 S(o Pa!lo> Corte$ D9V9@N\95@N" 7. Constr!ti&is#o$ A 3#6 i8! "!' Tr!n'2#r1!>Ie'. S(o Pa!lo> Mtica" 200). F-NS9C*" 40 E'8#%!J E'8#%!$ -=e1 K' T=L Porto *le+re> *rtes 72dicas" GKKF. F0*NI*" C. C.U EH@*" 0. 5. 7. J#9#' n# De'en&#%&i1en # P'i8#%49i8# e M='i8!%0 7%sica Vo=e" Lelo Vori$onte" &.R" p.)G-;0. 7aio. 2002.

AR

V9N8SCVK9" 5.U L9N. 5. D. O-r+P A&!%i!>?# e1 M@'i8!$ Re2%eMIe' e Pr< i8!0 S(o Pa!lo> 7oderna" 200). V-3*0D" 3. A M@'i8! e ! Cri!n>!0 )a.ed. S(o Pa!lo> S!##!s" GKR; ?9*ND-8" N. EM3%#r!n"# # Uni&er'# "! M@'i8!0 2a. ed. S(o Pa!lo> Scipione" GKK). ?-5i" @. \. 5. E"=8!>?# e E"=8!>?# M='i8!%$ C#n(e8i1en #' 3!r! C#13reen"er ! Cri!n>! e '=!' Re%!>Ie' 8#1 ! M@'i8!0 @n> V9N8SCVK9" 5U L9N" 5. D. O-r+P En'in# "e M@'i8!$ Pr#3#' ! 3!r! A9ir e Pen'!r e1 S!%! "e A=%!0 S(o Pa!lo> 7oderna" 200). K*S\*S" ?. C!n !n"# e A3ren"en"#0 S(o Pa!lo> SKL" GKKF. K@SV@7-8-" 8. Oor+P. J#9#J )rinC=e"#J )rin8!"eir! e E"=8!>?#0 S(o Pa!lo> Corte$" GKKF. 7*NN@NE" S. *. O "e'en&#%&i1en # "! Cri!n>! e "# A"#%e'8en e$ G=i! )<'i8# 3!r! A= #-in' r=>?#0 S(o Pa!lo> C!ltrix" GK77. 7*0S@C-" 5eda -srio. A 8ri!n>! e ! 1@'i8!$ =1 e' ="# "e 8#1# 'e 3r#8e''! # "e'en&#%&i1en # 1='i8!% "! 8ri!n>!0 Porto *le+re> Elobo" GKR2. 7@0*ND*" N. 2+0 :#9#' in2!n i'0 Lelo Vori$onte> @tatiaia" GKK0. -*K5*ND90" 4. De'8#;rin"# Cri!n>!'$ A;#r"!9e1 Ge' <% i8! 8#1 Cri!n>!' e A"#%e'8en e'. S(o Pa!lo> S!##er" GKR0. P@*E98" ?. * C#n' r=>?# "# Re!% n! Cri!n>!. S(o Pa!lo> Mtica" 2002. P@*E98" ?. A C#n' r=>?# "# SN1;#%# n! Cri!n>!0 S(o Pa!lo> \ahar" GKKF. 0-D0@EH9S" *. *. J#9#'J )rin8!"eir!' e C=% =r!0 0io de ?aneiro> Pl!rarte" GKKR. S*N8* 0-S*" N. S. E"=8!>?# M='i8!% 3!r! +! ! .! S6rie0 S(o Pa!lo> Mtica" GKK0.

AK

S@54*" E. F. 4.U L9@N9K9" 4. U1 E' ="# S#;re )rin8!"eir!' C!n !"!' n! In2Gn8i!$ J#9#' "e M?# A3re'en !"#' 3#r Cri!n>!' "e F%#ri!n43#%i'0 200;. KA p. M#n#9r!2i! O+rad!a'(o e# 9d!ca'(o 7!sicalP. Centro de *rtes - Hni&ersidade do 9stado de Santa Catarina. Florianpolis" 200;.
4iE-8SKi" 5. A F#r1!>?# S#8i!% "! Men e0 S(o Pa!lo> 7artins Fontes" GKR7.

3ille#s" 9. Ini8i!>?# M='i8!% "!' Cri!n>!'0 Caderno Nj 0" Leine1e" S!6'a> Pr-7%sica" GKKR. \*E-N95" L. D# Ge' # !# M='i8!%$ J#9#' e EMer8N8i#' Pr< i8#' 3!r! =1 En'in# C#n e13#rGne# "! M@'i8!0 F!nda#entos da 9d!ca'(o 7!sical. Sal&ador.4.; p. 22-2A. -!t. GKKR.

You might also like