1.

Wstp
1.1.Historyczny rozwj materiaw Czowiek od zarania dziejw wykorzystywa, a z czasem przetwarza, materiay dla zdobycia poywienia, zwikszenia swego bezpieczestwa i zapewnienia sobie odpowiedniego poziomu ycia. ledzc dzieje cywilizacji ludzkiej mona doj do przekonania, e o jej rozwoju decyduje w duej mierze rozwj materiaw i towarzyszcy temu rozwj si wytwrczych. wiadczy o tym niewtpliwie midzy innymi nazwanie rnych okresw w dziejach ludzkoci od materiaw decydujcych wwczas o warunkach ycia, np. epoki: kamienia, brzu, elaza. Rwnie wdroenie rnych wynalazkw stao si moliwe dopiero po udostpnieniu odpowiednich materiaw. Przykadowo ju w notatkach Leonardo da Vinci z pitnastego wieku znaleziono szkic helikoptera, lecz migowiec wyprodukowano dopiero w latach czterdziestych dwudziestego wieku. Statki kosmiczne dawno opisano w literaturze, a niezbdnych oblicze dokonano ju w pierwszym dziesicioleciu dwudziestego wieku, gdy pierwszy sztuczny satelita Ziemi wystartowa z sukcesem dopiero pod koniec lat pidziesitych, a pierwszy prom kosmiczny w latach siedemdziesitych tego wieku. 1.2. Materiay konstrukcyjne Metaloznawstwo jest nauk o budowie, waciwociach i metodach bada metalicznych materiaw konstrukcyjnych, tzn. uywanych do produkcji maszyn, urzdze i konstrukcji. Zadaniem tej dziedziny wiedzy technicznej jest okrelanie wpywu zmiany warunkw zewntrznych, w tym rwnie wywoanej procesami technologicznymi, na budow tworzywa oraz ustalanie zalenoci pomidzy skadem i budow tworzywa a jego waciwociami. Zrozumienie tych zalenoci wymaga znajomoci elementarnych mikroprocesw zachodzcych w materiale pod wpywem zmian temperatury, obcienia i innych czynnikw zewntrznych. Zdefiniowanie pojcia struktury (budowy) materiau zaley od przyjtej skali obserwacji. W skali podmikroskopowej (atomowej) rozpatruje si struktur krystaliczn, tj. przestrzenny rozkad czstek materii (atomw, jonw, czsteczek), typ i symetri sieci przestrzennej, rozkad czstek materii w komrce zasadniczej, jej wymiary wreszcie. Wspczesne metody eksperymentalne w zasadzie nie umoliwiaj bezporedniej obserwacji poszczeglnych atomw, a tylko pewnych ich zgrupowa (np. strefy G P). Jednak porednio metodami dyfrakcji rentgenowskiej lub elektronowej wymienione cechy struktury krystalicznej mona okreli i zmierzy ze znaczn dokadnoci. W skali mikroskopowej rozpatruje si podstruktur, tj. struktur rzeczywist krysztau albo ziarna. Struktura rzeczywista obejmuje granice, orientacj i rozmiary blokw oraz defekty struktury krystalicznej. Bezporedni obserwacj podstruktury, zwaszcza granic wskoktowych lub dyslokacji, umoliwia mikroskopia elektronowa z wykorzystaniem techniki folii. Wreszcie w skali mikroskopowej albo makroskopowej mwi si odpowiednio o mikrostrukturze albo makrostrukturze. Jej opis obejmuje w materiaach jednofazowych ksztat, wielko i orientacj poszczeglnych ziarn, a w materiaach wielofazowych ponadto rodzaj, udzia i wzajemne usytuowanie faz skadowych. W obu przypadkach opis obejmuje rwnie ewentualne wady materiaowe: wtrcenia niemetaliczne (ksztat i rozkad wydziele), pknicia, pory itp. Metody makroskopii oraz mikroskopii wietlnej i elektronowej umoliwiaj bezporedni obserwacj makrostruktury i mikrostruktury materiau oraz przy wykorzystaniu odpowiednich wskanikw jej ilociowy opis. Peny opis struktury wymaga wic znajomoci skadu chemicznego materiau (faz skadowych), struktury krystalicznej, podstruktury i mikrostruktury. Warto pamita, e struktura materiau jest stabilna w okrelonych warunkach zewntrznych (temperatura, cinienie). Zmiana tych warunkw moe wywoa w materiale przemian fazow i w konsekwencji zmian struktury, a wic i waciwoci. Analogiczny skutek mona uzyska poddajc materia odpowiednim procesom technologicznym; w tym zakresie szczeglnie efektywne s obrbka plastyczna i obrbka cieplna. Do cech materiau o szczeglnym znaczeniu uytkowym nale waciwoci mechaniczne.

JW

Rozumie si przez nie zesp cech (granica sprystoci, wytrzymao, twardo) okrelajcych wytrzymao oraz (granica plastycznoci, wyduenie, przewenie, udarno) charakteryzujcych plastyczno materiau. Spord nich najczciej wytrzymao albo granica plastycznoci s podstaw oblicze podczas projektowania. Decydujc o wymiarach przekroju elementw, niezbdnych do przenoszenia przewidywanych obcie, wesp z ciarem waciwym przesdza o gabarycie i ciarze konstrukcji. Zesp cech umoliwiajcych zachowanie, niezmiennych w czasie, waciwoci materiau, jak odporno na korodujce lub mechaniczne (erozja, kawitacja) dziaanie rodowiska oraz mechaniczne dziaanie (cieranie) wsppracujcych elementw, wreszcie odporno na dziaanie podwyszonej temperatury decyduj o niezawodnoci i trwaoci konstrukcji. Przez waciwoci technologiczne rozumie si podatno materiau do okrelonych technik wytwarzania, jak odlewanie (lejno), spawanie (spawalno), obrbka plastyczna (cigliwo, toczno), obrbka skrawaniem (skrawalno), obrbka cieplna (hartowno) itp. Waciwoci te, przy uwzgldnieniu wielkoci produkcji, decyduj o wyborze optymalnej technologii, a w poczeniu z cen materiau o koszcie konstrukcji. Specjalne waciwoci fizyczne, np. temperatura topnienia, rozszerzalno cieplna, przenikalno magnetyczna itp., czy chemiczne, np. odporno na utlenianie w wysokiej temperaturze, odporno na dziaanie okrelonej substancji chemicznej itp., w konkretnych przypadkach przesdzaj wybr materiau, usuwajc na dalszy plan waciwoci mechaniczne, technologiczne oraz cen. Ogromna liczba wspczenie stosowanych materiaw konstrukcyjnych stwarza wielorako kryteriw klasyfikacyjnych. Jedn z najoglniejszych jest klasyfikacja oparta na charakterze dominujcego wizania dziaajcego midzy czstkami materii. Z tego punktu widzenia wyrnia si materiay: metaliczne o wizaniu metalicznym, ceramiczne o wizaniu kowalencyjnym albo jonowym, polimeryczne, w ktrych dziaa wizanie kowalencyjne (w obrbie makroczsteczek) i siy Van der Waalsa (midzy makroczsteczkami). Materiay metaliczne, tj. metale techniczne i ich stopy, nale do grupy tworzyw krystalicznych. Charakteryzuj si bardzo dobrymi waciwociami wytrzymaociowymi i plastycznymi, dobr przewodnoci elektryczn i ciepln oraz zrnicowan odpornoci na korozj. Odznaczaj si na og dobrymi waciwociami technologicznymi oraz atwoci nadawania im (stopy metali) bardzo rnorodnych waciwoci fizycznych i chemicznych. Wad materiaw metalicznych jest na og duy ciar waciwy. Stanowi one podstawowe tworzywo na wyroby przemysu maszynowego oraz na konstrukcje metalowe. Materiay ceramiczne nale w zasadzie do tworzyw krystalicznych, jakkolwiek mog mie pewien udzia fazy amorficznej. Cechuje je dua twardo i krucho. Przewanie s izolatorami elektrycznymi i cieplnymi, o znacznej odpornoci na korozj. Wad ich s ze waciwoci technologiczne, przez co wymagaj specjalnych technik przetwarzania. Waciwoci predystynuj materiay ceramiczne do specjalnych zastosowa, np. do wyrobu elementw aroodpornych, elektroizolacyjnych, termoizolacyjnych oraz jako specjalne materiay narzdziowe (ostrza narzdzi skrawajcych, rodki cierne i polerskie). Materiay polimeryczne, tj. tworzywa sztuczne, nale do grupy tworzyw amorficznych. Odznaczaj si stosunkowo dobrymi waciwociami mechanicznymi, s elektroizolatorami oraz s bardzo odporne na dziaanie czynnikw chemicznych. Zalet ich jest may ciar waciwy, a wad - maa odporno na dziaanie temperatur przekraczajcych 200-300 C (organiczne zwizki wgla z wodorem i tlenem). Aktualnie obserwuje si ogromny wzrost zastosowa tworzyw sztucznych, coraz skuteczniej konkurujcych z materiaami metalicznymi w zakresie elementw maszyn i zdecydowanie wypierajcych metale i szko w zakresie opakowa, albo metale i drewno w zakresie elementw wystroju wntrz i taboru komunikacyjnego. Jednym z powodw wzrostu produkcji tworzyw sztucznych jest moliwo wydatnego powikszenia ich cech mechanicznych przez tzw. zbrojenie kompozyty), np. wknami metalicznymi lub ceramicznymi (szko, wgiel).

JW

2. Struktura materiaw
2.1. Budowa atomu Kady przedmiot, zarwno wytworzony przez przyrod, jak i bdcy dzieem pracy ludzkiej, utworzony jest z materii, ktra za pomoc procesw chemicznych lub fizycznych mona rozoy na proste skadniki, zwane pierwiastkami. Skadniki te nie ulegaj zmianie w adnych reakcjach chemicznych. Najmniejsza czstka pierwiastka jest atom, bdcy skupieniem jeszcze drobniejszych czstek materii, zwanych elementarnymi. Czstkami tymi s elektrony, protony i neutrony. Teori budowy pojedynczego izolowanego atomu opracowano z wykorzystaniem mechaniki falowej. Mechanika falowa umoliwia opisanie zachowania si elektronw w atomach i krysztaach. Kady atom skada si z czci wewntrznej, tj. tzw. jdra i czci zewntrznej - powok elektronowych. rednice wszystkich atomw s bardzo mae i zawieraj si w granicach od 0,106 nm dla azotu do 0,58 nm dla fransu. Znacznie mniejsze rozmiary maja jdra atomw zbudowane z protonw i neutronw (rednice rzdu 0,0001 nm), a najmniejsze s rednice elektronw, ktre zawsze wynosz 0,000 002 8 nm, czyli 2,8 10-12 mm. Podstawowa cecha atomu jest jego masa atomowa (ciar atomowy), wyraona jednostk wzgldna w stosunku do 1/16 masy atomu tlenu (umownie przyjto mas jednego atomu tlenu na 16 jednostek). Praktycznie za mas atomu przyjmuje si mas jego jdra (tj. protonw i neutronw) gdy masa elektronw jest bardzo maa i wynosi 9,009 10-28 g, tzn. 0,000 55 cz masy atomu wodoru. Masa protonw wynosi 1,6 10-24 g, tzn. jest rwna masie atomu wodoru (w jednostkach wzgldnych ma mas rwna 1), masa neutronw jest zbliona do masy protonw. Elektrony kr dookoa jdra z bardzo dua prdkoci po cile okrelonych eliptycznych orbitach (torach) i zawieraj w sobie jeden elementarny adunek elektrycznoci ujemnej, rwnowac w ten sposb dodatnio naadowane jdro o adunku rwnym sumie adunkw wszystkich elektronw, tak e atom jako cao jest elektrycznie obojtny. Trzeba jednak podkreli, e elementarne adunki dodatnie, rwne co do wielkoci elementarnym adunkom ujemnym zawartym w elektronach, maj tylko protony, tote ich liczba w atomie zawsze odpowiada liczbie elektronw. Natomiast liczba neutronw nie zawierajcych adunku elektrycznego jest rna. Obecnie znanych jest 105 rnych pierwiastkw chemicznych, przy czym ostatnich trzynacie zostao wytworzonych sztucznie. Wszystkie te pierwiastki mona uszeregowa w tzw. ukad okresowy1) wg wzrastajcych (z maymi wyjtkami) ciarw atomowych, od najlejszego wodoru do pierwiastkw najciszych. Kady z nich ma swoj kolejn liczb porzdkow okrelajc zarwno wielko adunku elektrycznego jdra, a wic liczb protonw, jak i miejsce w ukadzie okresowym, co jednoczenie ustala wasnoci chemiczne pierwiastka i wikszo wasnoci fizycznych (temperatur topnienia, przewodnictwo elektryczne, budow wewntrzn, wasnoci magnetyczne itd.). Okresowy ukad pierwiastkw w postaci obecnie najczciej stosowanej przedstawiono na rys. 2.1. Jak wida, w niektrych przypadkach pierwiastek nastpny ma nisz mas atomow od poprzedniego (np. potas i argon, nikiel i kobalt itd.). Dzieje si tak dlatego, e wikszo pierwiastkw jest mieszanin swych izotopw2) o rnych masach atomowych rwnych liczbom cakowitym. Wystpujcy np. w potasie w najwikszej iloci izotop ma mas atomow 39, odpowiedni izotop argonu - 40, w wyniku czego mieszanina izotopw argonu ma wiksz mas atomow, ni mieszanina izotopw potasu. Z tego samego powodu masa atomowa pierwiastkw majcych izotopy wyraa si przewanie liczb uamkow (izotopy wystpuj w rnych stosunkach). Ukad okresowy w pionowych kolumnach grupuje pierwiastki o podobnych wasnociach. W wierszach poziomych, zwanych okresami, umieszczone s z lewej metale, z prawej niemetale;
1) Pierwszy zauway to chemik rosyjski Dymitr Mendelejew (1834 1907). 2) Izotopy odmiany tego samego pierwiastka, ronc si tylko iloci neutronw w jdrze, np. nikiel ma 5 izotopw o masach atomowych rwnych 58, 60, 61, 62 i 64, tzn. zawierajcych po 28 protonw i odpowiednio 30, 32, 33, 34 i 36 neutronw.

4 JW do metali zalicza si wszystkie pierwiastki znajdujce si w ukadzie okresowym na lewo od galu, indu i talu, do niemetali pierwiastki znajdujce si na prawo od arsenu, antymonu i bizmutu.

Rys. 2.1 Ukad okresowy pierwiastkw . Natomiast pierwiastki znajdujce si w kolumnach IIIb, IVb i Vb zajmuj miejsce porednie, gdy bez zastrzee nie mona ich zaliczy ani do jednej, ani do drugiej grupy. Jak wspomniano, elektrony poruszaj si wok jdra atomu po okrelonych torach, tworzc tzw. powfoki i podpowfoki elektronowe. Pierwiastki pierwszego okresu (H, H) maj tylko jedn powok elektronow, ktra nie moe zawiera wicej ni 2 elektrony (podpowoka s). Pierwiastki drugiego okresu (Li, Be, B itd.) maj dwie powoki elektronowe; pierwsza zawiera 2 elektrony, druga 1-8 (1-2 na podpowoce s i 0-6 na podpowoce p). Pierwiastki trzeciego okresu (Na, Mg, Al itd.) pierwsz i drug powok maj tak sam, jak ostatni pierwiastek drugiego okresu neon, ale poza tym maj jeszcze trzeci powok elektronow, zoon z dwch podpowok: s, na ktrej znajduje si 1-2 elektronw, i p, na ktrej znajduje si 0-6 elektronw, przy czym maksymaln ilo elektronw zawiera atom ostatniego pierwiastka tego okresu - argonu, ktrego liczba atomowa wynosi 18. Struktur elektronow atomw omwionych pierwiastkw zapisuje si nastpujco: 1. H- 1s1 2. He 1s2 3. Li 1s22s1 7. N 1s22s22p3 . 10. Ne - 1s22s22p6 11. Na- 1s22s22p63s1 . 18. Ar - 1s22s22p63s23p6, gdzie: l, 2, 3 ... s gwnymi liczbami kwantowymi, okrelajcymi poszczeglne powoki elektronowe K, L, M, ...; s, p, ... poboczne liczby kwantowe okrelajce podpowoki elektronowe; indeksy grne oznaczaj liczb elektronw w danej pod-powoce elektronowej. Rozbudowa zewntrznych powok elektronowych atomw pierwiastkw czwartego okresu przebiega nieco inaczej. Rozpoczynajcy ten okres potas ma zewntrzny elektron umieszczony

5 w podpowoce 4s zamiast 3d:

JW

19. K - 1s22s22p63s23p64s1 podobnie 20. Ca- 1s22s22p63s23p64s2 Dopiero poczynajc od skandu nastpuje rozbudowa podpowoki 3d (mieszczcej maksymalnie 10 elektronw), poprzedzona cakowitym lub czciowym (chrom) zapenieniem podpowoki 4s: 21. Sc - 1s22s22p63s23p63d14s2 22. Ti - 1s22s22p63s23p63d24s2 26. Fe - 1s22s22p63s23p63d64s2 27. Co - 1s22s22p63s23p63d74s2 28. Ni - 1s22s22p63s23p63d84s2 29. Cu - 1s22s22p63s23p63d104s1 Pierwiastki o rozbudowujcej si podpowoce d nazywaj si pierwiastkami przejciowymi lub metalami przejciowymi. Pozostae pierwiastki tego okresu po wypenieniu podpowok 3d i 4s rozbudowuj podpowok 4p, osigajc dla kryptonu konfiguracj 4s2 4p6, charakterystyczn dla gazu szlachetnego. Struktury elektronowe atomw pierwiastkw pitego okresu rozbudowuj si tak jak czwartego, tzn. w kolejnoci 5s, 4d i 5p. Okres szsty zawiera 32 pierwiastki. Cez, bar i lantan maj elektrony zewntrzne rozmieszczone kolejno w podpowokach 6s i 5d: 57. La - 1s22s22p63s23p63d104s24p64d105s25p65d16s2 Kolejne jednak pierwiastki rozbudowuj podpowok 4f, mieszczc 14 elektronw. Te pierwiastki (od ceru do lutetu) nazywa si lantanowcami lub pierwiastkami ziem rzadkich. Dopiero po wypenieniu podpowoki 4f nastpuje uzupenienie podpowoki 5d, a pniej 6p. Ostatni pierwiastek tego okresu radon jest gazem szlachetnym, gdy ma konfiguracj elektronw zewntrznych 6s26p6. W okresie sidmym trzy pierwsze pierwiastki frans, rad i aktyn maj zewntrzne elektrony rozmieszczone kolejno w podpowokach 7s i 6d. Poczwszy od toru nastpuje rozbudowa podpowoki 5f. Pierwiastki zawierajce t podpowok nazywaj si aktynowcami, Od struktury elektronowej, a zwaszcza od konfiguracji elektronw powoki zewntrznej zale wasnoci chemiczne pierwiastkw. Atomy z powok zewntrzn cakowicie wypenion elektronami maj kulist chmur elektronw, s chemicznie obojtne i w przyrodzie wystpuj jako jednoatomowe. Atomy z powok zewntrzn niecakowicie wypenion elektronami maj mniej symetryczn powok elektronow i s skonne do czenia si w czsteczki (np. wodr). Elektrony krce w zewntrznej powoce nazywa si elektronami walencyjnymi lub wartociowoci. Od nich zale wizania atomowe. Atom z niecakowicie wypenion zewntrzn powok, dc do uzyskania struktury elektronowej zblionej do struktury gazu szlachetnego, oddaje swoje lub przycza elektrony walencyjne innego atomu. Pierwiastki oddajce swe elektrony walencyjne nazywa si elektrododatnimi, przyczajce elektrony elektroujemnymi. Metale maj l lub 2 elektrony w zewntrznej powoce elektronowej i s zawsze pierwiastkami elektrododatnimi. Najbardziej typowe metale, jak sd, potas, mied, srebro i zoto, maj tylko jeden elektron walencyjny. Do metali zalicza si take pierwiastki przejciowe i pierwiastki ziem rzadkich. Szczeglna struktura elektronowa pierwiastkw przejciowych wyjania m.in. ich wysok temperatur topnienia oraz zdolno tworzenia trwaych zwizkw z wglem i azotem. Pierwiastki majce trzy, cztery lub pi elektronw walencyjnych (np. aluminium, cyna, bizmut) maj wasnoci amfoteryczne i mog zarwno oddawa, jak i przycza elektrony walencyjne. Pierwiastki o szeciu lub siedmiu elektronach walencyjnych s typowymi niemetalami.

6 2.2. Siy spjnoci

JW

W zbiorach atomw tworzcych wiksze skupienia materii wystpuj okrelone siy przycigania i odpychania. Bardzo trafn hipotez co do natury tych pocze postawi jeszcze Newton (1704 r.), ktry napisa: ja raczej wnosz ze spjnoci tych cia, e czstki przycigaj, si wzajemnie pewn sil, ktra jest niezwykle dua, gdy czstki si stykaj przy maych odlegociach... S wic w przyrodzie czynniki, ktre powoduj, ze czstki zlepiaj si wskutek bardzo silnego przycigania". Twierdzenie to w cigu 300 lat nie stracio swojej aktualnoci. Czsteczki podlegajce wizaniu mog by atomami okrelonego pierwiastka np. (H, N, 0) lub zwizku (np. CO). Kady pierwiastek zalenie od temperatury i cinienia moe istnie w trzech stanach skupienia, tj. gazowym, ciekym i staym. W stanie gazowym odlegoci midzy atomami s due rzdu dziesitkw rednic atomowych, w stanach ciekych i staym atomy znajduj si blisko siebie. Dlatego te oba stany nazywaj si stanami skondensowanymi. Zawsze w przypadku poczenia si atomw ze sob musz midzy nimi dziaa okrelone siy, ktre zale przede wszystkim od typu wizania. Siy te maj zarwno charakter odpychajcy, jak i przycigajcy, ale przy braku dziaania si zewntrznych rwnowa si ze sob, w wyniku czego ustala si midzy atomami rwnowagowa odlego, przy ktrej sia wzajemnego oddziaywania jest rwna zeru. Jeli jednak na taki ukad dziaa sia zewntrzna, usiujca zbliy lub oddali atomy, powstaj siy midzyatomowe przeciwdziaajce temu dziaaniu nazywane siami spjnoci. Wielko tych si decyduje o wytrzymaoci mechanicznej cia staych. Rozwaania teoretyczne wykazay, e sia przycigania Fp wystpujca midzy atomami przy ich czeniu, jest okrelona nastpujcym wzorem oglnym:
F p = b r m +1

natomiast sia odpychajca

a F = o rn +1

gdzie: a, b, m, n stae zalene od rodzaju krysztau, r odlego midzy atomami (znak oznacza przyciganie, a + odpychanie)

Rys. 2.2. Siy F(r) i energia potencjalna U(r) wzajemnego oddziaywania midzy atomami w funkcji odlegoci midzyatomowej r

7 JW Poniewa przy zmniejszaniu odlegoci r siy odpychania zwikszaj si szybciej ni siy przycigania przy oddalaniu, wykadnik potgowy m < n Sia wypadkowa a b F =F +F = o p r n +1 r m +1 Jeeli wzrasta r o dr, to sia F wykonuje prac Fdr kosztem zmniejszenia energii potencjalnej wzajemnego oddziaywania U. Moemy napisa zaleno Fdr = dU, czyli F = (dU/dr). Std energia potencjalna w funkcji odlegoci midzyatomowej dwuatomowego ukadu bdzie rwna A B U= rn rm gdzie: A = a/n, B = b/n Na rysunku przedstawiono zaleno zmiany siy wypadkowej F i energii potencjalnej wzajemnego oddziaywania U w funkcji r. Z wykresu tego wynikaj nastpujce wnioski: l. Gdy r jest bardzo due, wwczas zarwno sia wzajemnego oddziaywania, jak i energia U s rwne zeru 2. Zmniejszanie r powoduje powstanie siy przycigajcej, ktra pocztkowo zwiksza si, a po przekroczeniu wartoci r1 maleje, osigajc warto zero przy odlegoci rwnowagowej ro Jednoczenie energia U maleje, osigajc minimum przy r = ro 3. Dalsze zmniejszanie r (poniej ro) powoduje powstanie siy odpychajcej i zwikszenie energii U 2.3. Rodzaje wiza 2.3.1.Wizanie jonowe Wizanie jonowe jest typowe dla krysztaw jonowych, ktre z reguy s przeroczyste, a ich przewodnictwo elektryczne jest bardzo mae. Cechuje je do dua wytrzymao mechaniczna i twardo oraz wysoka temperatura topnienia, a take maj one tendencj do upliwoci wzdu okrelonych paszczyzn krystalograficznych, co wiadczy o kierunkowym charakterze wizania. Wizanie jonowe jest spowodowane deniem rnych atomw do tworzenia trwaych 8elektronowych konfiguracji gazw szlachetnych przez uwsplnienie elektronw. Tak na przykad w przypadku tworzenia czsteczki NaCl atom sodu, majcy na zewntrznej orbicie l elektron, oddaje go atomowi chloru, stajc si jonem dodatnim, a atom chloru, majcy na ostatniej orbicie 7 elektronw, po doczeniu dodatkowego elektronu staje si jonem ujemnym. Moemy to zapisa symbolicznie Na + Cl Na+ + C1Wizanie to oparte jest na przyciganiu kulombowskim, jakie powstaje midzy dwoma przeciwnymi adunkami. Utworzona czsteczka zwizku NaCl jest elektrycznie obojtna, ale ma zaznaczone bieguny elektryczne (czyli jest dipolem), co umoliwia jej czenie si z innymi czsteczkami i tworzenie krysztau. Na rysunku 2.3 pokazano schemat utworzenia jonw Na+ i Cl- oraz krysztau NaCl. Do krysztaw jonowych zaliczamy halogenki metali alkalicznych (sole) oraz wiele materiaw ceramicznych stosowanych w technice.

JW

Rys. 2.3. Schemat powstawania wizania jonowego w NaCI: a) przejcie elektronu z atomu Na do Cl, b) utworzone jony, c) kryszta NaCI 2.3.2. Wizania atomowe Wizanie atomowe (zwane take kowalentnym lub homopolarnym) wystpuje w czsteczkach gazw dwuatomowych (H2, Cl2, O2, N2), niektrych pierwiastkach staych (C - diament, Ge, Si, Sn-) i zwizkach (SiC), a take w polimerach. Jest to wizanie silne i kierunkowe. Energia wizania w diamencie wynosi 710 kJ/mol, a w SiC 1,18 MJ/mol. Wizanie tworzy si zgodnie z teori Levisa-Kossela, na skutek denia atomw do tworzenia trwaych 2- lub 8-elektronowych konfiguracji gazw szlachetnych, dziki powstawaniu par wicych, ktrych liczba zaley od grupy ukadu okresowego N (regua 8-N). Elektrony przechodz od jednego do drugiego atomu, zamieniajc je w jony dodatnie, ktre s przycigane przez elektrony znajdujce si midzy nimi. Wizanie to mona przedstawi schematycznie nastpujco H. + . H = H : H : Cl . + . C1: = Cl : Cl

Rys.2.4. Wizanie atomowe w krzemie (brak elektronu w parze stanowi dziur, dodatkowy elektron jest elektronem przewodnictwa) W tlenie wystpuj dwie pary wice, w azocie - trzy, w wglu, krzemie i germanie po cztery (rys. 2.4). Wizanie atomowe moe by zinterpretowane przy uyciu zasad mechaniki falowej (obliczenia wykonali Heitler i London 1927 r.). Zgodnie z zakazem Pauliego elektrony w parach maj takie same trzy liczby kwantowe i rni si spinem. Przy antyrwnolegych

9 JW spinach energia ukadu zmniejsza si, osigajc minimum przy rwnowagowej odlegoci atomw w czsteczce. W niektrych przypadkach (np. w diamencie) wizanie atomowe powstaje w wyniku hybrydyzacji (zmieszania) stanw elektronowych 2s i 2p. Dziki temu powstaje konfiguracja 1s22s12p3 zamiast konfiguracji 1s22s22p2 co umoliwi utworzenie czterech rwnorzdnych wiza z ssiednimi atomami o antyrwnolegych spinach elektronw 2s i 2p. W przypadku gdy cz si rne atomy za pomoc par elektronowych mamy do czynienia z wizaniem atomowym spolaryzowanym. Na skutek rnego oddziaywania elektronw z rdzeniami atomw powstaj dipole i wizanie ma wtedy charakter poredni midzy atomowym i jonowym. Nie jest to jednak regu. W niektrych przypadkach (np. w metanie CH4) symetryczny rozkad wiza powoduje, e wypadkowy moment dipolowy jest rwny zeru. Istniej zwizki (np. NH4), w ktrych obydwa elektrony tworzce par pochodz od tego samego atomu. W tym przypadku atom azotu moe za pomoc wolnej pary elektronowej przyczy dodatkowy jon H+. Takie wizanie nazywa si koordynacyjnym. 2.3.3. Wizanie van der Waalsa Wizanie van der Vaalsa jest bardzo sabe (energia wiza wynosi 100 - 1500 J/mol) i bezkierunkowe. Siy van der Waalsa dziaaj w skroplonych gazach szlachetnych i midzy acuchami polimerw. Przyczyn powstawania tych si jest nierwnomierny rozkad adunkw w chmurach elektronowych. Pewna polaryzacja jest w tym przypadku wynikiem wzajemnego oddziaywania atomw. Chwilowe dipole indukuj dipole w ssiednich atomach. Wizania van der Waalsa wystpuj wraz z innymi w krysztaach molekularnych, ktre skadaj si z czsteczek o wizaniach kowalentnych zespolonych ze sob siami van der Waalsa. Przykadem mog by zestalone gazy (H, F, Cl, N) oraz krysztay jodu, siarki, selenu i telluru. 2.3.4. Wizanie metaliczne Wizanie metaliczne wystpuje midzy atomami metali w skondensowanych stanach skupienia. Istota tego wizania wynika z teorii swobodnego elektronu (Drudego-Lorentza). Dziki niskiemu potencjaowi jonizacyjnemu elektronw, po zblieniu si atomw do siebie, nastpuje oderwanie si elektronw wartociowoci od rdzeni atomowych i utworzenie gazu elektronowego, w ktrym zachowuj si jako czstki swobodne. Poruszaj si one midzy jonami i wi je na zasadzie elektrostatycznego przycigania. Wizanie metaliczne naley do wiza silnych (energia wizania jest porednia miedzy jonowym a atomowym) i jest bezkierunkowe. Poza tym typowymi wasnociami metali s: dobre przewodnictwo elektryczne i cieplne, cigliwo i metaliczny poysk. Z wasnociami gazu elektronowego jest take zwizane charakterystyczne dla metali zwikszenie opornoci ze wzrostem temperatury. Dotychczas brak jest uniwersalnej teorii wyjaniajcej zwizek midzy budow elektronow a struktur oraz wasnociami okrelonych metali. Wielu badaczy przyjmuje, e wizanie metaliczne jest podobne do wizania kowalentnego (Ormont, Pauling). Na przykad w sodzie atomy po zblieniu mog utworzy wizanie za pomoc pary elektronw 3s o rnych spinach. Nastpne elektrony mog przej na poziom 3p, gdy na skutek hybrydyzacji ich energie s zblione. Musz one jednak ulega cigej wymianie z ssiednimi atomami. Mona wic powiedzie, e istota wizania jest atomowa, chocia jest utrzymana, zakadana w teorii swobodnych elektronw, moliwo ich ruchu od atomu do atomu. Std wizanie metaliczne bywa traktowane jako nienasycone wizanie atomowe (z niedoborem elektronw), w ktrym dua liczba atomw jest poczona przez uwsplnienie elektronw wartociowoci. S take znane inne teorie; np. Wignera i Seitza, umoliwiajca wyliczenie wartoci energii wiza w metalach alkalicznych, nie sprawdza si jednak ona w przypadku innych metali).

10 2. 4. Struktury krystaliczne metali

JW

2.4.1. Elementy krystalgrafii Materiay krystaliczne w pewnych warunkach przyjmuj ksztat charakterystycznych, regularnych bry geometrycznych krysztaw. Budow krysztaw zajmuje si krystalografia, traktujca materi jako zbiorowisko atomw o ksztacie sztywnych kul, rozmieszczonych statycznie (nieruchomo) w przestrzeni. Odwzorowaniem przestrzennego rozmieszczenia atomw jest sie przestrzenna, utworzona przez powtrzenie w trzech kierunkach podstawowego elementu, zwanego komrk zasadnicz albo sieciow. Jednoznaczne okrelenie komrki zasadniczej umoliwia wic odwzorowanie sieci przestrzennej. Przeksztacenie geometryczne polegajce na przesuniciu w okrelonym kierunku dowolnego tworu geometrycznego o stay wektor, nazywa si translacj. Translacje - a i + a punktu -A000 prowadz do utworzenia prostej sieciowej (rys. 2. 5a). Translacje - b i + b prostej w kierunku nierwnolegym do niej tworz paszczyzn sieciow (rys. 2. 5b). Wreszcie translacje - c i + c paszczyzny w kierunku nierwnolegym do niej tworz sie przestrzenn (rys. 2. 5c), ktrej punkty Auvw translacyjnie identyczne z punktem wyjciowym /A000 stanowi wzy sieci.

Rys.2. 5. Konstrukcja sieci przestrzennej. Translacje: a) punktu, b) prostej, c) paszczyzny Do jednoznacznego zdefiniowania komrki zasadniczej (sieci przestrzennej) w oglnym przypadku konieczna jest znajomo trzech wektorw translacji: a, b, c, zwanych staymi (parametrami) sieciowymi oraz trzech ktw sieciowych: , ,. Przyjty w krystalografii do opisu komrki zasadniczej ukad wsprzdnych przedstawiono na rys. 2.6. Istotn cech sieci przestrzennej (ukadu wzw, prostych i paszczyzn sieciowych) jest symetria.

Rys. 2.6. Krystalograficzny ukad wsprzdnych

11 JW Wyrnia si trzy podstawowe elementy symetrii: paszczyzn, o i rodek. Paszczyzna symetrii dzieli kryszta na dwie czci, stanowice wzajemne lustrzane odbicie. O symetrii jest osi obrotu, dookoa ktrej obracajc kryszta o pewien kt otrzymuje si identyczne pooenie wszystkich elementw krysztau jak przed obrotem. Zalenie od wartoci kta obrotu mog by osie symetrii dwukrotne (180), czterokrotne (90) itp. O o najwikszej krotnoci jest gwn osi symetrii jej kierunek wyznacza orientacj krysztau w przestrzeni. Wreszcie rodek symetrii jest punktem, wzgldem ktrego wszystkie elementy krysztau po obrocie o 180 zajmuj pooenia identyczne jak przed obrotem. Wszystkie paszczyzny i osie symetrii krysztau przecinaj si w rodku jego symetrii. Z tego powodu symetri wynikajc z opisanych elementw nazwano punktow. Moliwe s rnorodne kombinacje podstawowych elementw tworzce zoone elementy symetrii. Symetria sieci jest cech znacznie waniejsz od geometrycznego ksztatu komrki zasadniczej, poniewa bryy o rnym ksztacie, np. szecian i omiocian, maj identyczne elementy symetrii. Na podstawie symetrii punktowej moliwe sieci przestrzenne zalicza si do jednego z siedmiu ukadw krystalograficznych, ktrych charakterystyk podano w tabl. 1. W okrelonym ukadzie krystalograficznym komrka zasadnicza moe mie rny ksztat (przy staej objtoci), jak to przedstawiono pogldowo na rys. 2.5 b TABLICA 1. Charakterystyka ukadw krystalograficznych Parametry komrki zasadnicze
Ukad krystalograficzny stale sieciowe parametry charakterystyczne

Krotno elementw
osie
2-kr. 3-kr. 4-kr. 6-kr. paszczyzny prostopade do osi

rodek

kty sieciowe

2-kr.

4-kr. 6-kr.

trojskony jednoskony rombowy romboedryczny tetragonalny heksagonalny regularny

a b c a b c = = 90, a b c = 90 a= b= c = = a= b, c a = b, c = = = 90 = = 90, = 120

a, b, c , , a, b, c, a, b, c a, a, c/a a, c/a a

l 3 3 4 6 6

l 4

1 3

l -

l 3 3 4 6 6

1 3

1 1 1 1 1 1 1

a = b = c = = = 90

W okrelonym ukadzie krystalograficznym, zalenie od pozycji obsadzonych atomami, wyrnia si typy komrki zasadniczej, oznaczane symbolami: prost (P) o obsadzonych atomami tylko naroach komrki, centrowanej podstawie (C) o dodatkowo obsadzonych atomami rodkach podstaw, paskocentryczn (F) o dodatkowo obsadzonych atomami rodkach wszystkich cian, przestrzenniecentryczn (I) o dodatkowo obsadzonym atomem rodku komrki, zoon o dodatkowo obsadzonym atomami wntrzu komrki. Bravais (1848 r.) drog translacji prostych komrek zasadniczych poszczeglnych ukadw krystalograficznych wyprowadzi 14 typw sieci, tzw. translacyjnych (rys. 2.7). Systematyka Bravais'ego wskazuje, ktry z wymienionych typw komrek zasadniczych moliwy jest w okrelonym ukadzie krystalograficznym.

12

JW

Rys.2.7. Sieci translacyjne Bravais'ego Niezalenie od ukadu krystalograficznego i typu komrki zasadniczej sie przestrzenn charakteryzuj nastpujce wielkoci: Liczba koordynacyjna ( l.k..). Jest to liczba najbliszych i rwnoodlegych atomw od dowolnego atomu sieci. Odpowiada ona liczbie wiza atomu, czyli stanowi energetyczn miar trwaoci struktury krystalicznej. Liczba atomw (l.a.) przypadajca na komrk zasadnicz. Jest to wielko charakteryzujca w pewien sposb wielko komrki zasadniczej. Wypenienie komrki zasadniczej (w.). Jest to stosunek objtoci atomw (kul) do objtoci komrki zasadniczej (bryy), charakteryzujcy gsto atomow struktury krystalicznej. Opis pooenia paszczyzn i kierunkw krystalograficznych umoliwiaj wskaniki Millera. Paszczyzna sieciowa odcina na osiach wsprzdnych odcinki stanowice uamki lub wielokrotnoci staych sieciowych (rys.2.8). Wskaniki Millera paszczyzny (hkl) s odwrotnociami tych odcinkw, z uwzgldnieniem znaku odpowiadajcego zwrotowi osi, wyraonymi w liczbach cakowitych. Jeeli paszczyzna jest rwnolega do osi, to punkt jej przebicia przez t o ley w nieskoczonoci, ktrej odwrotno jest zerem. Jeeli odwrotnoci odcinkw s liczbami uamkowymi, to sprowadza si je do liczb cakowitych, mnoc przez wspln najmniejsz wielokrotn. Sposb wyznaczania wskanikw Millera paszczyzny wyjania przykad (rys.2.7). Paszczyzna P odcina na osiach wsprzdnych x, y, z odcinki odpowiednio 3, - 2, 4. Odwrotnoci odcinkw 1/3, -1/2, 1/4 po pomnoeniu przez wspln najmniejsz wielokrotn 12 prowadz do wskanikw Millera paszczyzny P (4-63). W szczeglnym przypadku ukadu heksagonalnego czsto stosuje si ukad wsprzdnych x1, x2,x3, z. Wskaniki Millera-Bravais'ego paszczyzny (hkil) wyznacza si analogicznie, pamitajc, e w ukadzie heksagonalnym rwnowane osie x speniaj zaleno wektorow x1 + x2 = -x3, z ktrej wynika rwnowano wskanikw h + k = - i. Naley pamita, e wskaniki, np. (111), opisuj wszystkie paszczyzny sieciowe rwnolege. Grup paszczyzn rwnowanych krystalograficznie, np. paszczyzny szecianu w sieci regularnej (100), (010), (001), (-100), (0-l0), (00-1) opisuje si wskanikami jednej z nich w nawiasach klamrowych, np. {100}.

13

JW

Rys. 2.8. Wyznaczanie wskanikw Millera paszczyzny sieciowej. Na rysunku 2.9 pokazano oznaczenia typowych paszczyzn sieciowych ukadw regularnego i heksagonalnego.

Rys.2.9. Wskaniki waniejszych paszczyzn: a) Millera ukadu regularnego, b) MilleraBravais'ego ukadu heksagonalnego Prosta sieciowa przechodzi przez dwa wzy sieci. Wskaniki Millera prostej [uvw] s wsprzdnymi wza sieci pooonego najbliej pocztku ukadu wsprzdnych, przez ktry przechodzi prosta po takim przesuniciu rwnolegym, e przechodzi rwnie przez pocztek ukadu. Wsprzdne wza wskaniki Millera prostej przedstawia si z uwzgldnieniem znaku odpowiadajcego zwrotowi osi jako cakowite wielokrotnoci staych sieciowych. Rwnowany krystalograficznie zesp prostych sieciowych opisuje si wskanikami jednej z nich w nawiasach ostrych, np. <111>. Na rysunku 2.10 pokazano oznaczenie kilku prostych sieciowych w ukadach regularnym i heksagonalnym. W szczeglnym przypadku sieci regularnej proste sieciowe prostopade do paszczyzn sieciowych i odwrotnie maj jednakowe wskaniki Millera. Tak na przykad kierunek [100] jest prostopady do paszczyzny (100), a np. paszczyzna (111) jest prostopada do kierunku [111].

14

JW

Rys.2.10. Wskaniki waniejszych kierunkw: a) Millera ukadu regularnego, b) Millera-Bravais'ego ukadu heksagonalnego

1.3.1. Struktury metaliczne

W strukturach metalicznych wzy sieci obsadzone s rdzeniami atomowymi. Rdzeniem atomowym jest atom pozbawiony pewnej liczby elektronw wartociowoci, czyli kation. W przypadku metali jednowartociowych rdze atomowy jest jednowartociowym kationem, natomiast w przypadku metali o wikszej wartociowoci rdze atomowy zazwyczaj rni si swoim adunkiem od wartociowoci kationu w roztworze wodnym. Uwolnione elektrony, tzw. gaz elektronowy, poruszaj si w okrelonych obszarach ruchem bezadnym (analogicznie jak czsteczki gazu doskonaego), przenoszc si z powoki jednego na powok drugiego rdzenia atomowego. Midzy dodatnimi adunkami rdzeni atomowych i ujemnymi adunkami elektronw swobodnych dziaaj silne przycigajce siy elektrostatyczne bezkierunkowe wizanie metaliczne, zapewniajce spjno materiau. Znaczna energia wizania metalicznego (200 -800 kJ/mol) zapewnia du trwao materiau, tj. przewanie wysok temperatur topnienia i wrzenia, du wytrzymao i twardo, a m. in. dziki bezkierunkowoci dobr plastyczno. Obecno elektronw swobodnych zapewnia elektronowy charakter przewodnictwa, a wic dobre przewodnictwo elektryczne, o ujemnym wspczynniku temperaturowym (przewodno elektryczna zmniejsza si ze wzrostem temperatury) oraz dobre przewodnictwo cieplne i stosunkowo du rozszerzalno ciepln. Wymienione cechy materiaw metalicznych s wyrane w stanie staym, znacznie sabsze w stanie ciekym, a zanikaj cakowicie w stanie gazowym. Ponadto pewne pierwiastki w odpowiednich warunkach przyjmuj modyfikacje odznaczajce si lub pozbawione wizania metalicznego. Z tego powodu wizanie metaliczne i wywoane nim waciwoci traktuje si jako stan metaliczny, w ktrym materia moe si znajdowa w odpowiednich warunkach zewntrznych (temperatura, cinienie).

1.3.2. Metale
Przewaajca wikszo metali odznacza si jedn z trzech struktur: Al. - paskocentryczn ukadu regularnego, A2 - przestrzenniecentryczna ukadu regularnego albo A3 - zwarta (zoon) ukadu heksagonalnego. Struktura Al, oznaczana rwnie symbolem RCS (rys. 2.11a), jest najgciej wypeniona (74,04/o) o liczbie atomw La. = 8 1/8 + 6 1/2 = 4 i 1.k. = 12. Dowolny atom " w sieci otoczony jest dwunastoma ssiadami w najmniejszej, jednakowej odlegoci a 2/2 = 0,707a (rys. 2.11b). W strukturze najgciej wypenione atomami s cztery paszczyzny omiocianu {111}, a w kadej z nich trzy kierunki <110>, w ktrych atomy s do siebie styczne (rys. 2.11c). Puste przestrzenie midzy atomami tworz tzw. luki. Luki oktaedryczne (wiksze) zlokalizowane w rodku komrki i na rodkach jej krawdzi s otoczone szecioma atomami, tworzcymi omiocian foremny (rys. 2.11d). Luki tetraedryczne (mniejsze) zlokalizowane na przektnych komrki w odlegociach a 3/4 = 0,433a od naroy, otoczone s czterema atomami tworzcymi czworocian foremny (rys. 2.11e).

15

JW

Rys.2.11. Struktura Al: a) komrka zasadnicza, b) koordynacja sieci, c) paszczyzny i kierunki gsto wypenione, d) luki oktaedryczne, e) luki tetraedryczne Poniewa z warunku stycznoci wynika promie atomu R = a/2 2 = 0,353a, w lukach oktaedrycznych moe si pomieci kula (atom) o promieniu r =0,414R, a w tetraedrycznych o promieniu r = 0,225R. Struktura A2, oznaczana rwnie symbolem RCP (rys.2.12a), ma mniejsze wypenienie (68,02/o) przy liczbie atomw l.a. = 8 1/8 +1 = 2 i Lk. = 8. Dowolny atom sieci otoczony jest omioma ssiadami, w najmniejszej, jednakowej odlegoci a 3/2 = 0,866a (rys. 2.12b). Najgciej obsadzonych atomami, ale o odmiennym rozkadzie w porwnaniu ze struktur Al, jest sze paszczyzn przektnych komrki zasadniczej {ll0}, a w kadej s dwa kierunki <111> gstego uoenia stycznych do siebie atomw (rys. 2.12c). Struktura A2 ma analogiczne jak struktura Al rodzaje luk, lecz mniejszych, pomimo mniejszego wypenienia sieci. Z warunku stycznoci wynika promie atomu R = a /3/4 = 0,433a. Luki oktaedryczne zlokalizowane na rodkach cian i na rodkach krawdzi komrki zasadniczej (rys. 2.12d) mieszcz atomy o promieniu zaledwie r = 0,l54R. Luki tetraedryczne zlokalizowane na kadej cianie komrki w poowie odlegoci midzy rodkiem krawdzi i rodkiem ciany (rys. 2.12e) mieszcz atomy o promieniu r = 0,291R.

Rys. 2.12. Struktura A2: a) komrka zasadnicza, b) koordynacja sieci, c) paszczyzny i kierunki gsto wypenione, d) luki oktaedryczne, e) luki tetraedryczne

16

JW

Rys.2.13. Struktura A3: a) komrka zasadnicza, b) koordynacja sieci, c) paszczyzny i kierunki gsto wypenione, d) luki oktaedryczne, e) luki tetraedryczne Struktura A3 albo HZ (rys. 2.13a) o identycznym wypenieniu jak Al (74,04 /o) ma l.a. = 12 1/6 +2. 1/2 +3 = 6 i l.k. = 12. Dowolny atom sieci otoczony jest dwunastoma ssiadami w jednakowej, najmniejszej odlegoci a (rys. 2.13b). Najgciej obsadzona atomami jest paszczyzna podstawy (0001), w ktrej s trzy kierunki gstego uoenia stycznych atomw <1120> (rys. 2.13c). Promie atomowy dla tej struktury wynosi R = 0,5a. Luki oktaedryczne (rys. 2.13d) i tetraedryczne (rys. 2.13e) mieszcz atomy o identycznych rednicach jak w strukturze Al, odpowiednio r = 0,414R i r = 0,225R. Opisana idealna struktura A3, charakteryzujca si stycznoci atomw w trzech kolejnych paszczyznach (0001) jest moliwa tylko przy stosunku staych sieciowych c/a = 8/3 = 1,633. Spord metali o tej strukturze wikszo w przyblieniu spenia ten warunek (c/a = 1,56 1,63). Wyjtki stanowi cynk i kadm o wartociach stosunku c/a odpowiednio 1,86 i 1,89. Anomalie te s spowodowane elipsoidalnym znieksztaceniem w kierunku osi c powok elektronowych atomw oraz dziaaniem midzy paszczyznami (0001) dodatkowego wizania kowalencyjnego. Dla obu tych struktur liczb koordynacyjn poprawnie) jest zapisywa w postaci 6 + 6, bowiem, od dowolnego atomu sieci w jednakowej najmniejszej odlegoci a jest sze atomw, natomiast sze pozostaych jest w jednakowej, nieco wikszej odlegoci a2/3+c2/4.
..

Rys. 2.14. Ukad paszczyzn gstego uoenia: a) paszczyzna heksagonalna, b) struktura A3, c) struktura Al

17 JW Struktury A l i A3 s do siebie podobne. Mianowicie, w obu wystpuj paszczyzny (o rnej orientacji krystalograficznej) z jednakowym gstym uoeniem atomw, o heksagonalnej symetrii (rys. 2.14a). Aby warunek najgstszego uoenia atomw by speniony, druga paszczyzna heksagonalna musi mie rodki atomw przesunite w stosunku do pierwszej, natomiast trzecia moe mie rodki atomw pokrywajce si z pierwsz (rys. 2.14b) albo jeszcze bardziej przesunite (rys. 2.14c).Kolejno paszczyzn heksagonalnych w strukturze A3 (0001) odpowiada pierwszemu wariantowi, co mona przedstawi symbolicznie zapisem AB AB AB ..., a w strukturze A1 (111) drugiemu wariantowi co przedstawia zapis ABC ABC ABC ...Stosunkowo nieliczne metale maj odmienne struktury. Zoone struktury ukadu regularnego maj odmiany alotropowe (por. punkt 3.4) manganu: Mn o l.a. = 58 atomw (typ A12) i Mn o l.a. = 20 atomw (typ A13). Cyna (biaa) i ind maj zoone struktury ukadu tetragonalnego (typ A5). Rt w stanie staym (poniej -38,8C) ma struktur ukadu romboedrycznego, o prostej komrce zasadniczej (typ A 10). Pierwiastki o sabiej zaznaczonych cechach metalicznych, jak As, Sb, Bi, Se, Te, maj rne struktury ukadu heksagonalnego, w ktrych obok wizania metalicznego wspistnieje rwnie wizanie kowalencyjne. Wrd struktur metalicznych obserwuje si wyran prawidowo: im wiksze s symetria, liczba koordynacyjna i wypenienie sieci, tym wyraniejsze s cechy metaliczne materiau. Sie regularna pasko-centryczna wystpuje w wikszoci metali (m.in. w elazie 1), aluminium, niklu, miedzi, srebrze, zocie, platynie, palladzie, oowiu i berylu). Metale te wykazuj szczeglnie dobr plastyczno na gorco, a niektre take na zimno, i s bardzo dobrymi przewodnikami ciepa i prdu elektrycznego. Sie regularna przestrzennie centryczna wystpuje w takich metalach, jak elazo , chrom, wolfram, molibden, wanad, tantal, niob, sd, potas itd. Metale tej grupy s mniej cigliwe ni metale grupy pierwszej i nadaj si przewanie tylko do obrbki plastycznej na gorco. Sie heksagonalna przestrzennie centryczna wystpuje m.in. w magnezie, tytanie , cyrkonie , kobalcie , cynku, kadmie i rtci. Metale o sieci heksagonalnej maj znacznie gorsze wasnoci plastyczne ni metale o sieci regularnej i tylko niektre z nich mog by obrabiane plastycznie na gorco i na zimno. Sie tetragonalna wystpuje w biaej cynie, galu i indzie. Metale o sieci tetragonalnej cechuje niska twardo i niska temperatura topnienia. Trzeba podkreli, e w omwionych typach sieci krystalizuje wikszo metali. Budowa wewntrzna ma bardzo duy wpyw na wasnoci metalu, zarwno chemiczne, jak fizyczne (tabl. 2.2) i mechaniczne. Z chemicznych wasnoci uzaleniona jest od niej przede wszystkim odporno metalu na korozj, z fizycznych przewodno cieplna i elektryczna, z mechanicznych wytrzymao, plastyczno twardo. T a b l i c a 2.2 Pierwiastek Niektre wasnoci fizyczne waniejszych metali Tempera Gsto Typ sieci Parametr sieci, nm Uwagi tura w 20C topnieni g/cm3 w temp. c a a C C A2 20 2,8605 1534 7,87 do 910 i pow. 1390C A1 950 3,649 910 1390C A1 25 4,0414 660 2,70 A3 25 3,2030 5,2002 650 1,74 A1 18 3,6074 1083 8,96 A1 20 3,5169 1453 8,90 A3 20 2,507 4,081 8,9 do 400C A1 3,537 1495 pow. 400C A3 20 2,9503 4,6831 4,54 do 882C A2 900 3,283 1668 pow. 882C

elazo elazo Aluminium Magnez Mied Nikiel Kobalt Kobalt Tytan Tytan

18 JW Pojedyncze krysztay metali maj zazwyczaj bardzo mae wymiary, tote kady przedmiot skada si z duej liczby krysztaw. Budowa taka nosi nazw wielokrystalicznej lub polikrystdlicznej. Z rnych przyczyn, o ktrych bdzie mowa dalej, poszczeglne krysztay nie mog w zgrupowaniu wielokrystalicznym przybiera prawidowego ksztatu, lecz s mniej lub wicej zdeformowane. Takie krysztay o nieprawidowym ksztacie nazywa si ziarnami lub krystalitami. Rnice midzy poszczeglnymi ziarnami metali polegaj na rnej orientacji przestrzennej ich sieci krystalicznych. Orientacja ta jest na og przypadkowa i z jednakowym prawdopodobiestwem moe mie w przestrzeni dowolny kierunek. Wskutek obrbki plastycznej na zimno (np. walcowania) mona jednak uzyska jednokierunkow orientacj ziarn (tzw. tekstur walcowania). Oczywicie wasnoci mechaniczne metalu w obu przypadkach bd zupenie rne, przy czym przy jednokierunkowej orientacji ziarn bd si zmienia zalenie od kierunku badania. Jest to spowodowane faktem, e rne paszczyzny i kierunki sieci krystalicznej s obsadzone atomami niejednakowo. Na przykad w elementarnej komrce sieci regularnej przestrzennie centrycznej o parametrze a, kada cianka o powierzchni a2 obsadzona jest przez l atom (atomy lece w wierzchokach nale jednoczesne do 4 komrek elementarnych, wic (41/4 = 1), natomiast w paszczynie przektnej komrki o powierzchni a2 2 znajduj si 2 atomy (41/4 + 1 atom rodkowy). Mimo rnicy w wielkociach powierzchni, wyranie wida, e drugi paszczyzna jest gciej obsadzona atomami. Ilustruje to rys. 2.15.

Rys. 2.15. Paszczyzny krystalograficzne w elementarnej komrce sieci regularnej przestrzennie centrycznej: a) obsadzona jednym atomem, b) obsadzona dwoma atomami Podobnie dzieje si w przypadku innych sieci krystalicznych, tak e wasno wszystkich pojedynczych krysztaw metali zmieniaj si zalenie od kierunki badania. Zjawisko to nazywa si anizotropi. W przypadku budowy wielokrystalicznej anizotropia wystpuje szczeglnie wyranie, gdy ziarna maj jednakow orientacj. Nie wystpuje natomiast w przypadku rnej orientacji poszczeglnych ziarn i wtedy mwi si, e metal jest izotropowy. Na przykad monokryszta elaza o sieci regularnej przestrzennie centrycznej charakteryzuje warto wspczynnika sprystoci wzdunej E = 135 000 290 000 MPa, zalenie od kierunku badania. To samo elazo o budowie wielokrystalicznej wykazuje warto E = 214 000 MPa.

19

JW

2. 4. Defekty struktur krystalicznych

Jak ju powiedziano wyej, siy midzyatomowe warunkujce spjno metalu s siami przycigania i odpychania. Trwae rozczenie atomw, czyli wywoanie zomu metalu jest uwarunkowane dziaaniem siy rozcigajcej wikszej od maksymalnej wypadkowej si midzy atomowych. Warto tej siy i krytyczn odlego odpowiadajc granicznemu odksztaceniu sprystemu mona wyliczy zarwno dla dwch wyodrbnionych atomw, jak i caego krysztau, przy zaoeniu doskonaej jego budowy sieciowej. W tym drugim przypadku teoretyczne naprenie rozcigajce potrzebne do pokonania si spjnoci wynosi ok. 100 000 MPa, a graniczne odksztacenie spryste ok. 10%. Jak jednak stwierdzono dowiadczalnie, rzeczywiste wartoci zarwno napre rozrywajcych, jak i odksztace sprystych, s 100-1000 razy mniejsze od teoretycznych. Ta rozbieno midzy obliczeniami teoretycznymi a wynikami pomiarw wielu wasnoci metali nasuna wniosek, potwierdzony nastpnie dowiadczalnie, e struktura rzeczywistych krysztaw nie jest doskonaa i zawiera pewne wady, wywoujce okrelone nieprawidowoci budowy i wpywajce na ich wasnoci. Stwierdzono rwnie, e niektre wasnoci metali (np. gsto, ciepo waciwe, wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej) nie s wraliwe na struktur i nie zmieniaj si ani na skutek nieprawidowej struktury sieciowej pojedynczego krysztau, ani na skutek obecnoci w nim domieszek obcych atomw, a w przypadku budowy wielokrystalicznej nie zale od wielkoci ziarn. Wikszo jednak wasnoci metali, a przede wszystkim wytrzymao i plastyczno, odporno na korozj, przewodno elektryczna i przenikalno magnetyczna, wyranie zaley od struktury. Wpywaj na nie zarwno wszelkie nieprawidowoci struktury sieciowej, jak i wielko ziarn rozoenie ich granic. Nieprawidowoci struktury sieciowej spotykane w rzeczywistych strukturach krystalicznych mona podzieli na trzy grupy: defekty punktowe, defekty liniowe, defekty zoone. Defektami punktowymi nazywa si zakcenia budowy krystalicznej umiejscowione wok punktu. Najprostszym defektem tego typu jest brak atomu w wle sieci przestrzennej, zwany wakansem albo luk. Wakanse powstaj przede wszystkim wskutek drga cieplnych sieci, ktre s tym wiksze, im wysza jest temperatura. Przy okrelonej amplitudzie drga atom moe wypa ze swego redniego pooenia w wle sieci i zaj pozycj midzywzow. Powstan wwczas jednoczenie dwa defekty punktowe: wakans i atom wtrcony midzy wzowo. Oba wywouj lokalne zakcenie budowy sieciowej, gdy obecno wakansu powoduje wiksze od normalnego zblienie ssiednich atomw (rys. 2.15b), natomiast atom wtrcony powoduje rozsunicie ssiednich atomw na odlego wiksz od normalnej. Opisany defekt nosi nazw defektu Frenkla i moe powstawa tylko w strukturach metali alkalicznych, w ktrych odlegoci midzy atomami s wystarczajco due, by atom mg zaj pozycj midzywzow (rys. 2.15b). Natomiast w zwarcie wypenionych sieciach krystalicznych tworz si, defekty punktowe, polegajce na powstawaniu wakansu i wywdrowaniu atomu, ktry ten wakans utworzy, na powierzchni krysztau. Ten typ defektu nazywa si defektem Schottky'ego i jest powszechny w krysztaach metali rys. 2.15a. Wakanse powstajce w sieci mog wdrowa wewntrz krysztau przez zamian miejsc z wzami obsadzonymi atomami. Mog wywdrowa na powierzchni krysztau, co prowadzi do zmniejszenia si oglnej liczby wakansw. Mog wreszcie si czy, tworzc tzw. zgrupowania wakansw. Liczba wakansw w metalu w stanie rwnowagi termodynamicznej, w temperaturze otoczenia jest stosunkowo niewielka, wzrasta jednak bardzo szybko przy podwyszeniu temperatury. Poniewa defekty tego typu odgrywaj istotn rol w procesach dyfuzyjnych, w wielu przypadkach dy si do uzyskania zwikszone liczby wakansw rwnie w

20 JW temperaturze otoczenia, poprzez szybkie przechodzenie metalu z wysokich temperatur, obrbk plastyczn na zimno (tj. w temperaturach niszych od temperatury rekrystalizacji danego metalu) lub bombardowaniu cikimi czsteczkami alfa.

Rys.2.15. Punktowe defekty sieci krystalicznej wywoane drganiami cieplnymi: a) defekt Schottkyego, b) defekt Frenkla Punktowe defekty sieci tworz rwnie znajdujce si w niej obce atomy. Moliwe s tu nastpujce przypadki. Jeli obcy atom ma rednic atomow duo mniejsz od rednicy atomowej atomw metalu, to zajmuje on pooenie midzy wzowe, wywoujc lokalne rozsunicie ssiednich atomw i powikszenie parametrw sieci (rys.2.16b). W typowych sieciach krystalicznych metali przestrzenie midzywzowe s niewielkie, tote pooenie midzywzowe mog zajmowa w nich tylko atomy azotu, wodoru, wgla i boru, majce najmniejsze rednice atomowe. Wtrcone atomy innych pierwiastkw mog zajmowa wycznie pozycje wzowe zastpujc atomy metalu podstawowego. W tym przypadku rodzaj znieksztacenia sieci krystalicznej zaley od tego czy obcy atom ma mniejsz, czy wiksz rednic od atomu metalu podstawowego (rys. 2.16b i c). Jeli wiksz wystpuje lokalne rozsunicie ssiednich atomw (powikszenie parametrw sieci), jeli mniejsz lokalne zblienie atomw (zmniejszenie parametrw sieci)

Rys.2.16. Defekty punktowe: a) wakans, b) atom midzywzowy, c) atom obcy wzowy, d) atom obcy midzywzowy Odksztacenie sieci wywoane wakansem polega na kontrakcji, a atomem midzywzowym na ekspansji. Atom obcy wzowy powoduje kontrakcj, jeeli jego promie jest mniejszy, albo ekspansj, jeeli jego promie jest wikszy od promienia atomu bazowego, natomiast atom obcy midzywzowy zawsze powoduje ekspansj sieci. Wzajemne oddziaywanie defektw punktowych, przy wikszym ich steniu Defektami liniowymi nazywa si zakcenia budowy krystalicznej, ktre w jednym kierunku maj wymiar kilku odlegoci atomowych, a w drugim caego ziarna lub znacznej jego czci. Rozrnia si dwa zasadnicze rodzaje defektw liniowych: dyslokacj krawdziow i dyslokacj rubow. Pierwsz odkryli w 1934 i Taylor, Orowan i Polanyi, drug w l939 r. Burgers. Dyslokacj krawdziow wywouje obecno w przestrzennej sieci krystaliczne dodatkowej ppaszczyzny obsadzonej atomami (zw. ekstrapaszczyzn), ktre krawd stanowi dowolna linia brzegowa, nazywana lini dyslokacji. W zaleno od usytuowania

21 JW dodatkowej ppaszczyzny rozrnia si dyslokacj dodatni, oznaczon symbolem - i ujemn, oznaczon symbolem T (pionowa kreska w symbolu dyslokacji oznacza dodatkow ppaszczyzn, pozioma paszczyzn polizgu). Na rysunku 2.17 pokazano dyslokacj krawdziow dodatni

Rys. 2.17. Schemat dyslokacji krawdziowej w krysztale o sieci regularnej: a) przekrj poprzeczny krysztau zawierajcego dyslokacj dodatni, b) perspektywiczny obraz rozmieszczenia atomw wok dyslokacji dodatniej; AB paszczyzna polizgu Wok linii dyslokacji istnieje pole napre sprystych; ciskajcych w czci krysztau zawierajcej dodatkow ppaszczyzn (odlegoci midzy ssiednimi atomami s mniejsze od staych sieciowych), rozcigajcych w pozostaej czci krysztau (odlegoci midzy ssiednimi atomami s wiksze od staych sieciowych). Wynika z tego, e wok dyslokacji krawdziowej wystpuje jednoczenie postaciowe i objtociowe odksztacenie krysztau. Dyslokacje krawdziowe charakteryzuj si okrelonymi wasnociami dynamicznymi, m.in. maj moliwo poruszania si w paszczynie polizgu pod wpywem napre wewntrznych lub zewntrznych, w wyniku czego nastpuje polizg czci krysztau wzdu okrelonej paszczyzny sieciowej. Obliczono, e naprenie potrzebne do wywoania przesuwania si dyslokacji jest bardzo mae, rzdu l MPa pod warunkiem, e siy wiza w krysztale nie zale od kierunkw. Dyslokacje krawdziowe mog si przemieszcza w krysztale rwnie przez wspinanie, polegajce na odczeniu si atomw od krawdzi dodatkowej ppaszczyzny i ich migracji do wakansw (rys. 2.18). Oczywicie moliwe jest take zjawisko odwrotne, polegajce na opuszczaniu pozycji wzowych przez atomy i ich doczaniu do krawdzi ppaszczyzny. Przemieszczanie si dyslokacji krawdziowych przez wspinanie zaley od iloci wakansw w krysztale i zachodzi bardziej intensywnie w temperaturach podwyszonych, np. podczas pezania metali. Innym przejawem wasnoci dynamicznych jest przyciganie si dyslokacji rnoimiennych i odpychanie si dyslokacji jednoimiennych. W pierwszym przypadku moliwa jest anihilacja (zanik) dyslokacji, jeli le one w tej samej paszczynie polizgu lub w paszczyznach rwnolegych. Okrelone oddziaywanie wystpuje take midzy dyslokacjami krawdziowymi atomami obcych pierwiastkw znajdujcych si w metalu. Atomy o wikszych rednicach zajmujce pooenia wzowe oraz atomy o maych rednicach zajmujce pooenia midzywzowe (wgiel, azot, wodr) migruj do rozcignitej strefy krysztau, lecej bezporednio pod krawdzi dodatkowej ppaszczyzny. Natomiast atomy o maych rednicach, zajmujce pooenia wzowe migruj do ciskanej czci krysztau, gdzie zastpujc wiksze atomy metalu osnowy, obniaj energi odksztacenia krysztau Drugim prostym rodzajem dyslokacji jest dyslokacja rubowa, wyznaczajca granic midzy przesunit i nieprzesunit czci krysztau. Granica ta przebiega rwnolegle do kierunku polizgu a nie prostopadle, jak to ma miejsce w przypadku dyslokacji krawdziowej. Dyslokacj rubow najlepiej wyjani na perspektywicznym modelu fragmentu krysztau, ktrego jedna cz jest przesunita wzgldem drugiej o jedn odlego atomow (rys. 2.19).

22

JW

Rys. 2.18. Schemat przemieszczania si dyslokacji krawdziowej przez wspinanie W wyniku tego przesunicia poszczeglne paszczyzny atomowe przeksztacaj si w powierzchnie rubowe. Rozrnia si dyslokacje prawo-skrtne wywoujce polizg w kierunku pokazanym na rys. 2.19, i dyslokacje lewo-skrtne wywoujce polizg w kierunku przeciwnym. Podobnie jak dyslokacje krawdziowe, dyslokacje rubowe mog przemieszcza si przy maych napreniach stycznych, jeli w paszczynie polizgu nie ma przeszkd hamujcych ich ruch. W przypadku obecnoci takich przeszkd (np. obcych atomw), naprenie potrzebne do uruchomienia dyslokacji jest tym wiksze, im mniejsza jest odlego midzy ssiednimi przeszkodami. Zjawisko to ma oczywisty wpyw na wasnoci wytrzymaociowe stopw. Rwnolege dyslokacje rubowe jednoimienne odpychaj si, rnoimienne przycigaj. Te ostatnie mog si take w okrelonych przypadkach anihilowa.

Rys. 2.19. Schemat dyslokacji rubowej Dyslokacjom rubowym nie towarzyszy objtociowe odksztacenie krysztau. Dlatego wok nich nie wystpuje wybiorcze rozmieszczenie atomw obcych pierwiastkw. Proste typy dyslokacji wystpuj w sieci krystalicznej rzadko. Wikszo dyslokacji stanowi kombinacj dyslokacji krawdziowych i rubowych. Omwione defekty dotyczyy zakce budowy sieci krystalicznej wystpujcych w pojedynczym krysztale. Metale i stopy techniczne, jak ju wiadomo, s jednak materiaami wielokrystalicznymi, zoonymi z wielkiej liczby ziarn. Orientacja krystalograficzna tych ziarn jest w zasadzie chaotyczna (rys. 2.20), tote na granicy ziarn spotykaj si rnie zorientowane sieci przestrzenne, ukierunkowane wzgldem siebie pod duymi ktami, wynoszcymi najczciej kilkanacie do kilkudziesiciu stopni (dlatego granice ziarn nazywa si take granicami duego kta). Jest rzecz oczywist, e uoenie atomw na granicy ziarn

23 JW jest uzalenione od dziaania obu stykajcych si sieci krystalograficznych, w wyniku czego stanowi pewn mikrostruktur przejciow, nie odpowiadajc orientacji ani jednego, ani drugiego ziarna - rys. 2.21. Ta przejciowa struktura o gruboci kilku odlegoci midzyatomowych jest struktur zakcon, tym bardziej, e na granicach ziarn grupuj si rwnie wszelkie zanieczyszczenia, ktre nawet w najczystszych metalach wystpuj w pewnych ilociach. W rezultacie granice ziarn maj wysz wytrzymao ni inne ziarna, natomiast niszy potencja elektrochemiczny, a wic mniejsz odporno chemiczn, objawiajca si m.in. atwiejszym trawieniem na zgadach metalograficznych.. czna energia granic osiga minimum w przypadku ziarn o ksztacie (w przekroju) foremnych szeciobokw i prostoliniowych granicach. Ziarna o liczbie bokw (w przekroju) mniejszej od szeciu maj granice wypuke, a o liczbie bokw wikszej od szeciu granice wklse (rys. 2.22).

Rys. 2.20. Schemat orientacji krystalicznej poszczeglnych ziarnach metalu

Rys. 2.21. Schemat zakcenia budowy krystalicznej na granicy ziarn metalu

Tendencja do uzyskania stanu stabilnego o minimum energii granic objawia si ich migracj, tzw. rozrostem ziarn. Siy napdowej migracji dostarcza energia cieplna, tote rozrost ziarn nastpuje w podwyszonej temperaturze. Najbardziej ruchliwe s niesprzone granice szerokoktowe.

Rys. 2.22. Ksztat granic przekroju ziarna: a) rwnowagowy, b) i c) nierwnowagowy, d) zanik ziarna (przy rozrocie): 1 4 kolejne stadia Ruch granicy odbywa si zawsze w kierunku rodka jej krzywizny, jako rezultat elementarnych przeskokw atomw przez granic w kierunku przeciwnym, ma wic charakter dyfuzyjny. Okrelony kierunek ruchu granicy sprawia, e rozrost ziarn jest selektywny. Mianowicie, rozrastaj si ziarna o liczbie bokw wikszej od szeciu, natomiast zanikaj ziarna o liczbie bokw mniejsze) od szeciu, jak to przedstawiono pogldowo na rys. 2.22. Rozrostowi ziarn towarzyszy zmniejszenie ich liczby. Migracja stosunkowo stabilnych granic wskoktowych ma charakter ruchu bezdyfuzyjnego, ktrego si napdow jest obcienie zewntrzne. Czynnikiem hamujcym ruch granic szerokoktowych (rozrost ziarn) s dyspersyjne wydzielenia obcej fazy, ale ich skuteczno jest ograniczona do temperatury, w ktrej ulegaj rozpuszczeniu w osnowie. Tak na przykad wydzielenia azotka aluminium (AlN) w stali

24 JW hamuj rozrost ziarna do temperatury 950 -1050C. Granice wskoktowe powstaj podczas krystalizacji jako rezultat zrastania si gazi dendrytw oraz w stanie staym podczas wygrzewania metalu uprzednio odksztaconego plastycznie. Granice szerokoktowe niesprzone s rezultatem duej liczby zarodkw krystalizacji podczas krzepnicia. Tworz si rwnie podczas wygrzewania metalu uprzednio odksztaconego plastycznie (zdrowienie). Wreszcie granice szerokoktowe sprzone powstaj gwnie podczas przemian fazowych w stanie staym (np. wydzielanie z przesyconego roztworu staego), a granice bliniacze podczas odksztacenia plastycznego. Granice ziam nie s jedynymi defektami zoonymi, wystpujcymi w materiaach polikrystalicznych. Okazao si, e pojedyncze ziarno skada si z duej liczby drobnych blokw (o wymiarach liniowych ok. 0,000 01 cm) usytuowanych wzgldem siebie pod niewielkimi ktami, wynoszcymi najczciej kilka minut. Bloki te nazywa si blokami mozaiki, a struktur ziarna z nich zoon - struktur mozaikow. Granice blokw mozaiki utworzone s przez ugrupowania jednoimiennych dyslokacji krawdziowych (rys. 2.23) towarzysz im wic naprenia spryste o analogicznym zasigu, jak w tych dyslokacjach Odkrycie dyslokacji umoliwio wyjanienie dwojakiego wpywu defektw sieci krystalicznej na wytrzymao krysztau . Z jednej strony defekty sieci krystalicznej osabiaj kryszta, a odksztacenie plastyczne jest wynikiem przemieszczania si w nim dyslokacji bd ju istniejcych, bd powstajcych podczas odksztacania (czemu sprzyjaj niektre inne defekty sieciowe). Z drugiej jednak strony wiadomo, e wytrzymao pojedynczych krysztaw jest mniejsza ni materiaw polikrystalicznych, poniewa zaburzenia budowy sieciowej na granicach ziarn umacniaj metal. Wiadomo te, e krysztay zawierajce du liczb defektw s bardziej wytrzymae od krysztaw z ma liczb defektw. Dzieje si tak dlatego, e w przypadku duej liczby defektw sieciowych ruch dyslokacji jest hamowany na skutek wzajemnego przecinania si dyslokacji (powstaj dyslokacje nie tylko rwnolegle do siebie, ale rwnie umiejscowione w rnych paszczyznach i o rnych kierunkach), ich grupowania si, a take obecnoci przeszkd w postaci innych defektw sieciowych, np. obcych atomw.

Rys. 2.23. Schemat zakcenia budowy krystalicznej na granicy blokw mozaiki: a) przed poczeniem si blokw, b) po poczeniu (widoczne pionowe ugrupowanie jednoimiennych dyslokacji krawdziowych Wynika z tego, e wytrzymao rzeczywista metali zmniejsza si wraz ze zwikszaniem liczby (gstoci) dyslokacji i innych defektw sieciowych, tylko do pewnej granicy i po osigniciu minimalnej wartoci, przy tzw. krytycznej gstoci dyslokacji zaczyna ponownie wzrasta. Zaleno midzy rzeczywist wytrzymaoci metalu a liczb defektw jego sieci krystalicznej pokazano na rys. 2.24. Wynika z tego rwnie, e warunkiem podwyszenia wytrzymaoci metalu jest albo cakowite usunicie z niego wszelkich nieprawidowoci budowy krystalicznej, albo zwikszenie oporu ruchu dyslokacji poprzez wytworzenie w nim odpowiedniej liczby dyslokacji i innych defektw.

25

JW

Liczba defektw struktury Rys.2.24. Zaleno midzy wytrzymaoci metalu a liczb defektw sieci krystalicznej; rzmin i rzmax wytrzymaoci rzeczywistych metali i stopw technicznych Pierwsza moliwo oznacza zblianie si do wytrzymaoci teoretycznej i zostaa potwierdzona dowiadczalnie na otrzymywanych specjalnymi metodami krysztaach woskowych (z angielskiego zwanych take wiskersami), o strukturze krystalicznej zblionej do doskonalej. Woskowe krysztay elaza wykazuj wytrzymao na rozciganie okoo 1330 MPa, miedzi - okoo 3000 MPa, cynku -okoo 2250 MPa, podczas gdy wytrzymao na rozciganie tych samych metali uzyskanych zwykymi metodami (a wic zawierajcych defekty sieciowe) wynosi odpowiednio okoo 300, 220 i 180 MPa. Krysztay woskowe nie wykazuj polizgw, zrywaj si bez widocznego odksztacenia plastycznego. Jednak ich mae rozmiary (rednica kilku mikrometrw, dugo do kilkunastu milimetrw) uniemoliwiaj w obecnej chwili praktyczne wykorzystanie w technice. Natomiast druga moliwo podwyszenia wytrzymaoci metalu, polegajca na wytworzeniu w nim optymalnej gstoci dyslokacji i innych defektw, jest powszechnie w praktyce wykorzystywana. Metod zwikszania liczby defektw sieciowych w metalach i stopach jest wiele. Jedn z najczciej stosowanych jest odksztacanie metalu na zimno, czyli jego zgniot, drug tworzenie stopw, czyli tworzyw metalicznych uzyskiwanych najczciej przez stopienie dwu lub wicej metali lub metalu z niemetalami. Powstawanie dyslokacji podczas odksztacania na zimno odkryli niezalenie od siebie uczeni Frank i Read, std rda powstawania tych dyslokacji nazwane zostay rdami Franka-Reada. Wedug ich teorii potwierdzonej dowiadczeniem przyjmuje si, e w metalu nieodksztaconym istnieje przestrzenny ukad dyslokacji, czym niektre z nich s w pewnych miejscach unieruchomione. Istnienie takich unieruchomionych w dwch punktach dyslokacji jest oczywicie moliwe rwnie w paszczynie polizgu, tzn. w paszczynie, w ktrej nastpuje przesunicie-si jednej czci krysztau wzgldem drugiej (bdcej zwykle paszczyzn najgciej obsadzon atomami). Na rys. 2.25 przedstawiono lini dyslokacji utwierdzonej w wzach A i B, prz czym paszczyzna rysunku odpowiada paszczynie polizgu. Jeli w paszczyznie polizgu dziaa naprenie styczne , linia dyslokacji zaczyna si wygina tworzc w pierwszej fazie pokrg, a nastpnie dwie przeciwnie zorientowane spirale. Powikszanie si tych spirali doprowadza do ich zetknicia w punktach C i C podziau na dwie dyslokacje: zewntrzn tworzc zamknit ptl i wewntrzn czc wzy kotwiczce A i B. Dyslokacja zewntrzna rozrasta si a do osignicia granic krysztau lub bloku, a dyslokacja wewntrzna, utwierdzona midzy wzami A i B, wyginajc si pod wpywem napre stycznych daje pocztek kolejnej ptli linii dyslokacji. Teoretycznie rdo Franka-Reada moe wytworzy nieskoczenie wiele ptli linii dyslokacji, praktycznie jednak rozrastajce si linie dyslokacji napotykajc rne przeszkody, bdce defektami strukturalnymi i rozwj ich jest hamowany.

26

JW

Rys. 2.25. Kolejne etapy tworzenia si ptli dyslokacji ze rda Franka-Reada; strzaki pokazuj kierunek ruchu linii. W zalenoci od rodzaju przeszkody rdo moe zanikn cakowicie albo odnowi si pod wpywem wikszych napre cinajcych. W miar zwikszania iloci dyslokacji wzrasta wytrzymao metalu i jego twardo, malej za jego wasnoci plastyczne. Zmieniaj si rwnie niektre wasnoci fizyczne: np. maleje przewodno elektryczna i przenikalno magnetyczna wzrasta sia koercji i histereza magnetyczna, a take wzrasta potencja elektrochemiczny (metal zgnieciony jest mniej odporny na korozj ni metal bez zgniotu).

27 2.5. Krystalizacja metali

JW

Proces przejcia ze stanu ciekego w stan stay, w czasie ktrego nastpuje krzepnicie ciekego metalu w postaci krysztaw, nosi nazw krystalizacji. Aby krystalizacja moga si rozpocz, procesowi temu musi towarzyszy zmniejszenie si energii swobodnej ukadu. Jest to moliwe wwczas, gdy temperatura ciekego metali spadnie nieco poniej temperatury krystalizacji (Ts) tj. temperatury rwnowagi faz; ciekej i staej. Temperatur, w ktrej praktycznie zaczyna si krystalizacja, nazywamy rzeczywist temperatur krystalizacji (Tp). Natomiast rnic midzy teoretyczn a rzeczywist temperatur krystalizacji nazywamy stopniem przechodzenia (p). Krzywe chodzenia. Rozpatrujc krzywe przedstawiajce zmian temperatury w funkcji czasu podczas chodzenia ciekego metalu (rys. 2.26) obserwujemy pocztkowo cigy spadek temperatury, natomiast po osigniciu temperatury krystalizacji na krzywej temperatura-czas zjawia si poziomy odcinek, gdy odpyw ciepa zaczyna by kompensowany przez wydzielajce si ciepo krystalizacji (pochonite w czasie procesu topnienia). Po zakoczeniu krystalizacji zakrzepy metal stygnie i temperatura ponownie zaczyna si obnia w sposb cigy. Krzywa l na rys. 2.26 przedstawia teoretyczne zmiany temperatury w czasie krystalizacji, natomiast krzywa 2 rzeczywisty przebieg tego procesu wskazujcy na wystpowanie przechodzenia p.

Rys.2.26. Krzywe chodzenia (temperatura w funkcji czasu) podczas krystalizacji metalu W przypadku niektrych metali moe wystpi silne przechodzenie w stanie ciekym i w pierwszym momencie krystalizacji ciepo krystalizacji zaczyna gwatownie si wydziela, co powoduje raptowne podwyszenie temperatury przechodzonego metalu, ktra zblia si do temperatury teoretycznej (krzywa 3). Zarodkowanie. W procesie krystalizacji wyodrbnia si dwa elementarne procesy: tworzenie si zarodkw krystalizacji oraz wzrost tych zarodkw. Obydwa te procesy przebiegaj jednoczenie, a ich wynikiem jest utworzenie si krysztaw. Ze wzgldu na warunki pojawiania si zarodkw krystalizacji rozrnia si zarodkowanie homogeniczne i heterogeniczne. W przypadku zarodkowania homogenicznego, zarodkami krystalizacji s grupy atomw fazy ciekej, stanowice zespoy bliskiego uporzdkowania. Musz one osign wielko krytyczn, co na og wymaga duych przechodze. W ciekych metalach na og wystpuj zbyt mae przechodzenia (ok. 1C), aby moliwe byo zarodkowanie homogeniczne. Jedynie metal rozdrobniony na bardzo mae krople mona silnie przechodzi nawet o 300C, dziki czemu w pojedynczych kroplach wystpuj warunki umoliwiajce zarodkowanie homogeniczne. W czystych metalach zarodki i ciecz maj jednakowy skad chemiczny, natomiast w stopach zagadnienie staje si bardziej zoone, poniewa z warunkw rwnowagi w danej temperaturze wynika, e zarodki i roztwr cieky rni si znacznie skadem. W przypadku zarodkowania heterogenicznego, powstawanie zarodkw nastpuje na powierzchniach fazy staej stykajcej si z ciecz. Zarodkowanie nastpuje na powierzchniach cian naczynia, na drobnych czstkach staych zawieszonych w cieczy, jak wtrcenia niemetaliczne, nierozpuszczone zanieczyszczenia itp. Zarodkowanie moe nastpowa rwnie na warstewce staych tlenkw znajdujcej si na powierzchni ciekego metalu. W takich warunkach krystalizacja przebiega przy znacznie mniejszym przechodzeniu ni w przypadku zarodkowania homogenicznego.

28 JW Wzrost fazy staej. Podczas wzrostu zarodka krystalicznego szybko nawarstwiania si atomw na poszczeglnych ciankach krysztau jest rna i zaley od jego struktury krystalicznej. Badania w tym zakresie prowadzi Bravais, ktry sformuowa nastpujc regu: szybko wzrostu ciany krysztau jest odwrotnie proporcjonalna do jej gstoci atomowej. Z reguy tej wynika, e szybko rosnce ciany bd wykazyway tendencj do zaniku, natomiast wolno rosnce (najgciej upakowane) - tendencj do wzrostu. Regua Bravais'go jest zgodna z dowiadczeniem dla olbrzymiej wikszoci krysztaw. Powierzchnia midzyfazowa midzy ciecz a ju utworzon faz sta moe si nieco inaczej ksztatowa, jeli np. wystpuje spadek temperatury rwnoczenie w kierunku cieczy i fazy staej. Moe to zaistnie, jeli ciecz zostanie znacznie przechodzona, a na granicy midzyfazowej wydziela si ciepo krystalizacji podwyszajce temperatur w tym obszarze. Przykadowo szybki wzrost krysztau np. od punktu A do B (rys. 2.27) zostaje w pewnym momencie zahamowany wydzielajcym si ciepem krzepnicia i zanikiem przechodzenia. Kryszta wzrasta w innym miejscu dostatecznego przechodzenia, np. od punktu C do D, a do zaniku przechodzenia wydzielajcym si ciepem krzepnicia. Warunki takie sprzyjaj tzw. wzrostowi dendrytycznemu, czyli tworzeniu si rozgazionych krysztaw (dendron po grecku oznacza drzewo). Rozrastajcy si i w ten sposb kryszta nazywa si dendrytem.

Rys.2.27. Schemat wzrostu dendrytu W przypadku metali o sieci szeciennej kierunki wzrostu krysztaw s takie, e gazie dendrytw s do siebie prostopade. Krysztay powstajce podczas krystalizacji maj zazwyczaj regularny ksztat dopki otoczone s ciecz, pniej jednak na skutek stykania si z sob i zrastania ulegaj znieksztaceniu. Z tego wzgldu zewntrzny ksztat krysztaw metalu, nie jest regularny. Anizotropia krystalizacji i przechodzenie uwarunkowane warunkami krzepnicia doprowadza do tworzenia si zrnicowanej struktury pierwotnej rys. 2.28. Odlewy z form piaskowych posiadaj ziarna poliedryczne, podczas gdy w odlewach z form metalowych dominuj ziarna supkowe. Naley podkreli, e ziarna te posiadaj identyczn struktur krystaliczn i rni si tylko ksztatem zewntrznym.

Rys.2.28. Tworzenie si struktury pierwotnej podczas krystalizacji

29 JW Krystalizacja wlewka. Proces krystalizacji przebiegajcy w warunkach rzeczywistych staje si bardziej zoony wskutek wpywu rnych czynnikw ubocznych. Na przykad przy odlewaniu duych wlewkw stalowych do wlewnicy krysztay rosn najszybciej w kierunku prostopadym do jej cianek, tj. w kierunku najintensywniejszego doprowadzenia ciepa. Schemat struktury takiego wlewka jest przedstawiony na rys. 2.29. Rozrni w nim mona trzy gwne strefy: stref krysztaw zamroonych, stref krysztaw supkowych i stref krysztaw rwnoosiowych. Krysztay zamroone powstaj na skutek nagego zetknicia si ciekego metalu ze ciankami wlewnicy, co powoduje raptowny spadek temperatury, znaczne przechodzenie i powstanie duej liczby zarodkw. W rezultacie strefa ta ma struktur drobnoziarnist.

c)

Rys. 2.29. Schemat struktury wlewka stalowego; a) l strefa krysztaw zamroonych; 2 strefa krysztaw supkowych; 3 strefa krysztaw rwnoosiowych, b) rozkad siarki, c) przekrj prostopady do osi wlewka W trzeciej strefie tworz si krysztay rwnoosiowe, gdy w rodkowej czci wlewka nie zaznacza si ju okrelony kierunek odpywu ciepa, a temperatura krzepncego metalu niemal cakowicie si wyrwnuje. Wzajemne rozmieszczenie wymienionych trzech stref w objtoci wlewka ma due znaczenie praktyczne, gdy wzdu miejsc styku np. stref krysztaw supkowych mog czsto powstawa pknicia podczas walcowania wlewka.

30 2.6. Odksztacenie plastyczne i rekrystalizacja metali

JW

2.6.1. Skutki odksztacenia plastycznego Odksztacenie plastyczne metalu, ktre powstaje podczas deformacji na zimno, powoduje znaczn zmian jego wasnoci fizycznych i mechanicznych. Zmiany te objawiaj si przede wszystkim wzrostem twardoci i wytrzymaoci przy jednoczesnym spadku wasnoci plastycznych (rys. 2.30), oraz obnieniem przewodnoci elektrycznej i gstoci. Wielko odksztacenia plastycznego okrela ilociowo tzw. stopie odksztacenia plastycznego q, ktry np. dla walcowania mona wyrazi jako procentow zmian przekroju materiau.
q= S 0 S1 100% S0

gdzie : So przekrj pocztkowy S1 przekrj kocowy Wzrost twardoci i wytrzymaoci zwizany z odksztaceniem plastycznym ma due znaczenie i w pewnych przypadkach jest wykorzystywany w celu umocnienia materiau. Czsto jednak zachodzi konieczno przywrcenia materiaom ich wasnoci, jakie miay przed odksztaceniem plastycznym np. w celu obnienia twardoci lub uzyskania odpowiednich wasnoci fizycznych, takich jak np. dobra przewodno elektryczna (jest to bardzo istotne np. w procesie cignienia drutw miedzianych przeznaczonych na przewody elektryczne). Obnienie twardoci i zwikszenie plastycznoci odksztaconego metalu oraz przywrcenie innych wasnoci "fizycznych mona uzyska przez wyarzanie, ktre polega na wytrzymaniu odksztaconego materiau przez pewien okres czasu w podwyszonej temperaturze, zwykle powyej jednej trzeciej bezwzgldnej temperatury topnienia a) b)

Rys. 2.30. Zmiana wasnoci mechanicznych: a) miedzi, b) mosidzu (35% Zn) w zalenoci od stopnia odksztaceni, plastycznego Odksztacenie plastyczne na zimno powoduje wzrost gstoci dyslokacji. Dla wikszoci metali gsto ta wzrasta od wartoci ok. l06-108 dyslokacji na cm2 typowej dla stanu wyarzonego, do 1011 l012 dyslokacji na cm2, w przypadki duego odksztacenia plastycznego. Poniewa odksztacenie plastyczne jest zwizane z ruchem dyslokacji, wystpowanie zjawiska utwardzenia oznacza, e w odksztaconym metalu nastpuje wzrost oporu dla ruchu dyslokacji. Opr ten ronie wraz ze wzrostem gstoci dyslokacji, ktre blokuj si nawzajem. Cz dyslokacji zostaje utwierdzona w krysztaach i wywouje wewntrzne naprenia, ktre przeciwdziaaj przemieszczaniu si innych dyslokacji. W konsekwencji powoduje to obnienie plastycznoci i umocnienie materiau. Wskutek odksztacenia plastycznego i zwizanych z nim polizgw, zachodzcych w poszczeglnych ziarnach, w metalu pojawia si tzw. tekstura, czyli okrelona orientacja

31 JW krystalograficzna ziaren zwizana z kierunkiem odksztacenia. Stopie steksturowania metalu wzrasta ze stopniem odksztacenia plastycznego. Zmiany w strukturze metalu, jakie powstaj w wyniku odksztacenia plastycznego mona stwierdzi najwyraniej za pomoc takich metod, jak np. mikroskopia optyczna, mikroskopia elektronowa i dyfrakcja promieni X. Za pomoc bada metalograficznych mona stwierdzi odksztacenie ziarn i pojawienie si pasm polizgu (rys. 2.31). Natomiast transmisyjna mikroskopia elektronowa umoliwia obserwacj zmian rozkadu i gstoci dyslokacji. Wzrost gstoci dyslokacji zwiksza energi wewntrzn sieci krystalicznej, gdy wzrasta stopie zaburzenia regularnego rozmieszczenia atomw. Stan odksztacenia plastycznego jest w zwizku z tym termodynamicznie nietrway w stosunku do stanu wyarzonego. W konsekwencji odksztacony plastycznie metal bdzie wykazywa tendencj do powrotu do stanu o mniejszej energii swobodnej, tj, do stanu bardziej uporzdkowanego. Powrt ten jednak na og nie moe zachodzi w sposb samorzutny, lecz jedynie w temperaturach podwyszonych, w ktrych mog mie miejsce procesy aktywowane cieplnie, takie jak dyfuzja, polizg poprzeczny i wspinanie si dyslokacji. Dlatego, aby utwardzony przez odksztacenie plastyczne metal zmikczy i przywrci mu inne wasnoci, jakie przedtem wykazywa, konieczne jest jego podgrzanie do odpowiedniej temperatury

Rys. 2.31. Pasma polizgu w austenitycznej stali chromowo-niklowej (18% Cr, 8% Ni) odksztaconej plastycznie przez rozciganie. Prbka nietrawiona. Powikszenie 800x W czasie usuwania skutkw odksztacenia plastycznego przez wyarzanie mona wyrni trzy procesy, ktre kolejno zachodz w odksztaconym plastycznie metalu: zdrowienie, rekrystalizacja rozrost ziarna 3.6.2. Zdrowienie W czasie wygrzewania odksztaconego plastycznie metalu mona zaobserwowa, e W pewnej temperaturze nastpuje usunicie znieksztace sieci krystalicznej. Objawia si to tym, e linie dyfrakcyjne na rentgenogramach (otrzymanych metod proszkow) rozmyte wskutek deformacji sieci, staj si znowu wyrane i ostre. Zjawisko to nosi nazw zdrowienia. Zanikowi znieksztace sieci krystalicznej towarzyszy czciowe usunicie skutkw odksztacenia plastycznego. Nastpuje pewne podwyszenie przewodnoci elektrycznej oraz czciowy spadek umocnienia. Minimalna temperatura, w ktrej mona stwierdzi te zjawiska, okrelana jest jako temperatura zdrowienia. Proces zdrowienia zwizany jest ze zmian rozmieszczenia i gstoci defektw sieci krystalicznej, gwnie wakansw i dyslokacji. W odksztaconym na zimno metalu istnieje gsta sie dyslokacji, ktra powstaa w wyniku polizgw i wzajemnego oddziaywania dyslokacji. W czasie zdrowienia nastpuje przemieszczanie i zmiana uporzdkowania dyslokacji, co powoduje zmniejszenie energii zmagazynowanej w odksztacanej sieci. Proces ten jest aktywowany cieplnie.

32

JW

3.6.3. Rekrystalizacja Jeli odksztacony na zimno metal bdzie poddawany dalszemu wygrzewaniu, to w pewnej okrelonej temperaturze, wyszej od temperatury zdrowienia, zaczn powstawa zarodki nowych nieodksztaconych ziarn metalu. Nowe ziarna rozrastaj si kosztem ziarn odksztaconych i po pewnym czasie wszystkie stare ziarna zostaj zastpione przez nowe. Zjawisko to nosi nazw rekrystalizacji, zwane jest rwnie rekrystalizacj pierwotn. Orientacja krystalograficzna nowych ziarn rni si znacznie od orientacji ziarn starych, kosztem ktrych powstaj ziarna nieodksztacone. Wynika std, e sie krystaliczna nowych ziarn nie jest koherentna z sieci ziarn odksztaconych (tzn. nie jest z ni zwizana i nie jest do niej dopasowana), a proces rekrystalizacji polega na przemieszczaniu si (migracji) wysokoktowych granic ziarn oddzielajcych nowe krysztay od odksztaconych ziarn osnowy. Temperatura rekrystalizacji. Najnisza temperatura, w jakiej zachodzi proces rekrystalizacji, nazywana jest temperatur rekrystalizacji. Temperatura ta jest charakterystyczna dla danego metalu lub stopu i zaley gwnie od dwch czynnikw: a) od uprzedniego stopnia odksztacenia plastycznego, tj. im wyszy by jego stopie, tym nisza bdzie temperatura rekrystalizacji; b) od czystoci metalu. Porwnujc temperatur rekrystalizacji z temperatur topnienia dla rnych metali mona stwierdzi, e zachodzi pomidzy nimi prosta proporcjonalno. Dla metali technicznie czystych w przypadku duych odksztace plastycznych wystpuje zaleno Tr = 0,3 0,4 Ttop gdzie: Tr temperatura rekrystalizacji, Ttop bezwzgldna temperatura topnienia. Temperatura rekrystalizacji dla stopw jest wysza ni dla metali technicznie czystych i w niektrych przypadkach dochodzi do 0,8 Ttop.. Natomiast dla metali o wysokiej czystoci temperatura rekrystalizacji jest bardzo niska i wynosi 0,1 0,2 Ttop . Wartoci te s suszne w przypadku duych stopni odksztacenia plastycznego, natomiast dla maych odksztace plastycznych mog by znacznie wysze. Procesowi rekrystalizacji towarzysz znaczne zmiany wasnoci mechanicznych odksztaconego metalu. W wyniku wyarzania rekrystalizujcego twardo i wytrzymao malej, osigajc wartoci waciwe dla materiau przed odksztaceniem plastycznym. Jednoczenie rekrystalizacja przywraca w peni wasnoci plastyczne metalu. Na rysunku 2.32 przedstawiona jest zmiana wytrzymaoci na rozciganie (Rm, granicy plastycznoci (R02) i wyduenia A odksztaconego plastycznie elaza, w zalenoci od temperatury wyarzania. W pewnym wskim zakresie temperatur widoczny jest charakterystyczny spadek wytrzymaoci i wzrost plastycznoci. Temperatur Tr odpowiadajc punktom przegicia krzywych, przyjmuje si umownie jako temperatur rekrystalizacji a) b)

Rys. 2.32. Zmiana wasnoci mechanicznych odksztaconego plastycznie: a) elaza;Tr - umowna temperatura rekrystalizacji, b) mosidzu (35% Zn) w zalenoci od temperatury wyarzania Podobnie jak Rm, zmienia si rwnie twardo odksztaconego plastycznie metalu wyarzonego w rnych temperaturach.

33 JW Wielko ziarna po rekrystalizacji. Wielko ziarna powstaego po rekrystalizacji zaley przede wszystkim od nastpujcych czynnikw: uprzedniego stopnia odksztacenia plastycznego na zimno, temperatury wyarzania, czasu wyarzania. Wraz ze wzrostem czasu wyarzania w danej staej temperaturze wzrasta wielko ziarna. Dlatego aby okreli wpyw odksztacenia plastycznego i temperatury wyarzania na wielko ziarna, przyjmuje si pewien stay czas wygrzewania. Stopie odksztacenia plastycznego, ktremu metal zosta poddany przed wyarzaniem-wpywa bardzo silnie na wielko ziarna po rekrystalizacji (rys. 2.33).

Rys. 2.33. Wpyw stopnia odksztacenia plastycznego na wielko ziarna po rekrystalizacji Dla kadego metalu istnieje w zakresie stosunkowo maych odksztace plastycznych pewien charakterystyczny stopie tego odksztacenia, zwany krytycznym odksztaceniem plastycznym qkr, ktry powoduje w czasie rekrystalizacji w wysokiej temperaturze wyjtkowo silny rozrost ziarna. Krytyczne odksztacenie plastyczne dla wikszoci metali waha si w granicach od ok. l do 10%. W wielu przemysowych procesach technologicznych polegajcych np. na walcowaniu na zimno i wyarzaniu midzyoperacyjnym, wystpowanie krytycznego odksztacenia plastycznego jest zjawiskiem niepodanym, gdy daje materia o strukturze gruboziarnistej o odpowiednich wasnociach mechanicznych oraz skonny do pkni. Istotnym czynnikiem wpywajcym na wielko ziarna po rekrystalizacji jest rwnie temperatura wyarzania. Im wysza jest ta temperatura, tym wiksze ziarno otrzymuje si w wyniku rekrystalizacji, przy staym czasie wyarzania. Zaleno wielkoci ziarna metalu po rekrystalizacji jednoczenie od temperatury wyarzania i od stopnia odksztacenia plastycznego Dla aluminium wykres taki pokazano na rys. 2.33. Na wykresie tym w zakresie wysokich

Rys. 2.33. Przestrzenny wykres rekrystalizacji dla aluminium przedstawiajcy wielko ziarna w funkcji odksztacenia plastycznego i temperatury wyarzania

34 JW temperatur wyarzania oprcz omwionego wyej krytycznego odksztacenia plastycznego, wystpuje rwnie drugi bardzo wyrany obszar rozrostu ziaren w zakresie duych odksztace plastycznych. Obszar ten pojawia si w przypadku niektrych metali i jest zwizany z rozrostem ziarna (na skutek tzw. rekrystalizacji wtrnej) oraz z tekstur deformacji metalu tj. ukierunkowaniem struktury, ktre silnie si zaznacza przy duych odksztaceniach plastycznych. 3.6.4. Rozrost ziarna Wyarzanie metalu w wysokich temperaturach (ju po zakoczeniu procesu rekrystalizacji) powoduje, jak ju wspomniano, rozrost ziarna Gwnym czynnikiem rzdzcym tym procesem jest napicie powierzchniowe wystpujce na granicach ziarn, zwizane z wysz energi swobodn atomw znajdujcych si na powierzchni ziarn w porwnaniu z energi atomw znajdujcych si wewntrz nich. W konsekwencji w materiale polikrystalicznym bdzie wystpowaa tendencja do zmniejszenia powierzchni ziarn, a wic do ich rozrostu, gdy zwizane to jest z obnieniem energii swobodnej materiau. Proces rozrostu ziarna odbywa si przez pochanianie maych ziarn przez wiksze. Czynnikiem hamujcym rozrost ziarna s m.in. zanieczyszczenia metalu, wydzielenia innych faz oraz obecno obcych czstek o duej dyspersji celowo wprowadzonych do metalu w celu umocnienia i nadania mu okrelonych wasnoci mechanicznych. 3.6.5. Techniczne znaczenie rekrystalizacji Wyarzanie rekrystalizujce jest szeroko stosowane przy wytwarzaniu takich pwyrobw, jak: blachy, rury, prty, druty, ksztatowniki itp., ktre s poddawane obrbce plastycznej na zimno. Poniewa odksztacenie plastyczne umacnia metal, nie mona w jednej operacji nada wyrobom ostatecznego ksztatu lub wymiarw. Metal umocniony na skutek odksztacenia plastycznego tak dalece traci wasnoci plastyczne, e nie odksztaca si dalej, lecz pka. Dlatego konieczne jest midzyoperacyjne wyarzanie rekrystalizujce, ktre zmikcza i uplastycznia metal. Jeeli odksztacenie plastyczne metalu przeprowadza si w temperaturze wyszej od temperatury rekrystalizacji, to proces taki nosi nazw obrbki plastycznej na gorco. W czasie takiej obrbki zachodz jednoczenie dwa procesy: odksztacenie plastyczne i rekrystalizacja. W rezultacie nie nastpuje umocnienie metalu, ktry mia struktur zrekrystalizowan.

35

JW

3. BUDOWA STOPW METALI

3. 1. Rodzaje faz wystpujcych w stopach metali Stopy to substancje otrzymywane przez stopienie dwch lub wicej pierwiastkw. Jakkolwiek obecnie stopy mona otrzymywa take innymi metodami, np. przez spiekanie lub elektroliz, metoda stapiania stosowana jest najczciej. Oczywicie budowa stopu jest znacznie bardziej zoona ni czystego pierwiastka i zaley przede wszystkim od rodzaju wzajemnego oddziaywania na siebie skadnikw stopu podczas krzepnicia i chodzenia w stanie staym. W zalenoci od liczba pierwiastkw tworzcych stop, rozrnia si stopy dwuskadnikowe, zwane te podwjnymi, trjskadnikowe (potrjne) itd. Najprostszymi stopami s stopy dwch metali lub metalu z niemetalem, czyli stopy dwuskadnikowe. Pierwiastki tworzce stopy podwjne mog wykazywa: a) wzajemn nieograniczon rozpuszczalno w stanie ciekym, a w stanie staym: rwnie nieograniczon rozpuszczalno, ograniczon rozpuszczalno, brak rozpuszczalnoci; b) rozpuszczalno ograniczon w stanie ciekym, a w stanie staym: rwnie ograniczon rozpuszczalno, brak rozpuszczalnoci; c) brak rozpuszczalnoci zarwno w stanie ciekym, jak i staym. Praktyczne znaczenie maj jedynie stopy pierwiastkw wykazujcych cakowit wzajemn rozpuszczalno w stanie ciekym. W zwizku z tym, struktura stopw w stanie staym moe stanowi: a) jeden roztwr stay, jeli skadniki stopu wykazuj nieograniczon wzajemn rozpuszczalno; b) mieszanin ziarn czystych pierwiastkw tworzcych stop, jeli pierwiastki te w stanie staym na siebie w ogle nie oddziauj; c) mieszanin krysztaw roztworw staych granicznych, jeli skadniki stopu w stanie staym wykazuj czciow wzajemn rozpuszczalno; d) mieszanin krysztaw roztworu staego oraz krysztaw zwizkw chemicznych lub faz midzymetalicznych, jeli skadniki stopu w stanie staym nie tylko rozpuszczaj si w sobie wzajemnie, ale rwnie reaguj ze sob chemicznie. W pierwszym przypadku, gdy stop jest mieszanin, wasnoci poszczeglnych ziarn s takie same jak wasnoci czystych metali tworzcych stop, natomiast wasnoci caego stopu s ich wypadkow, przy czym duy wpyw wywieraj na nie wielko i ksztat ziarn oraz ich wzajemne usytuowanie. Ten przypadek jednak wystpuje rzadko, a praktyczne znaczenie maj przede wszystkim stopy zawierajce roztwory stae i fazy midzymetaliczne. Roztwory stae. Roztwory stae mona podzieli na dwa zasadnicze rodzaje: a) roztwory midzywzowe, b) roztwory rnowzowe. Roztwory midzywzowe powstaj, gdy atomy pierwiastka stopowego maj ma rednic i mog w sieci krystalicznej metalu podstawowego zajmowa pozycje midzywzowe. Pierwiastkami takimi s azot, wodr, wgiel i bor. Wszystkie inne pierwiastki stopowe tworz roztwory rnowzowe, tzn. atomy pierwiastka stopowego zajmuj w sieci krystalicznej pooenie wzowe, zastpujc atomy pierwiastka podstawowego. W obu przypadkach obce atomy tworz okrelone defekty punktowe. Ich ilo i wielko s funkcjami rodzaju i zawartoci pierwiastka stopowego w stopie. Niektre pierwiastki tworz ze sob roztwory stae nieograniczone, tzn. rozpuszczaj si w sobie cakowicie niezalenie od skadu stopu, inne rozpuszczaj si w stanie staym tylko czciowo (np. roztwory midzywzowe s z reguy ograniczone). W pierwszym przypadku stopy maj struktur jednofazow w caym zakresie skadw chemicznych, a maksymalny

36 JW wpyw umacniajcy pierwiastka stopowego wystpuje przy zawartoci okoo 50%. W roztworach staych zostaje zachowana sie krystaliczna metalu rozpuszczajcego. Roztwory stae nieograniczone mog tworzy ze sob tylko te pierwiastki, ktre maj jednakowy typ sieci krystalicznej, zblione wielkoci rednic atomowych (rnice si nie wicej jak o 10-15%), jednakow wartociowo i s do siebie podobne pod wzgldem charakteru elektrochemicznego. Z warunkw tych, zwanych warunkami Hume-Rothery'ego wynika jednak, e pierwiastki stopowe tworzce z metalem podstawowym roztwory stae nieograniczone na wasnoci tych roztworw wywieraj wpyw raczej nieznaczny. Oczywicie nie wszystkie pierwiastki speniajce powysze warunki tworz roztwory stae nieograniczone, ale struktur tak wykazuje wiele rzeczywistych stopw podwjnych, m.in. stopy: zoto-srebro, zoto-platyna, mied-nikiel, mied-platyna, kadm-magnez, tytan-molibden, wolfram-molibden, elazo-chrom. Istotny wpyw na wasnoci roztworu staego wywieraj pierwiastki rnice si rodzajem przestrzennej sieci krystalicznej i rednic atomow od metalu podstawowego. Jak ju wspomniano, takie pierwiastki mog tworzy jedynie roztwory ograniczone, wobec czego w zalenoci od skadu chemicznego stop moe by jednofazowy (jeli zawarto w nim skadnika stopowego nie przekracza granicznej rozpuszczalnoci w temperaturze otoczenia) lub dwufazowy, zoony z mieszaniny krysztaw roztworu staego granicznego skadnika B w A i krysztaw roztworu staego granicznego skadnika A w B. W tym drugim przypadku wasnoci stopu zale nie tylko o wasnoci roztworw staych tworzcych mieszanin oraz wielkoci i ksztatu ziarn ale take od wzajemnego usytuowania krysztaw obu roztworw. Wrd stopw podwjnych ukady z ograniczon rozpuszczalnoci wykazuj m.in. stopy: mied-srebro, aluminium-krzem, aluminium-cynk, kadm-bizmut, cynk-ow, ow-kadm, cynkkadm. Zmian wasnoci mechanicznych elaza pod wpywem pierwiastkw stopowych tworzcych z nim roztwory ograniczone lub nieograniczone pokazano na rys. 3.1. Ja wida, mangan i krzem wyranie podwyszaj wytrzymao elaza, powoduje jednoczenie znaczny spadek plastycznoci, natomiast nikiel, chrom, wolfram, czy molibden na wasnoci mechaniczne elaza oddziauj w niewielkim stopniu

Rys. 3.1. Wpyw niektrych pierwiastkw stopowych na wasnoci mechaniczne elaza : a) na wytrzymao na rozciganie, b) na przewenie Wasnoci wytrzymaociowe miedzi najbardziej podwysza krzem, w mniejszym stopniu cyna, natomiast cynk prawie na nie ma wpywu (rys. 3.2). W przypadku tytanu wytrzymao na rozciganie silnie podwyszaj elazo, mangan, chrom, molibden i wanad (rys. 3.3). Fazy midzymetaliczne. W omwionych powyej typach stopw jako oddzielne wystpoway bd czyste metale, bd roztwory stae nieograniczone lub ograniczone. Skadniki stopu w stanie staym mog jednak tworzy te tzw. faz midzymetaliczn, charakteryzujc si odmienn sieci krystaliczn ni sieci krystaliczne jej skadnikw.

37

JW

Rys. 3.2. Wpyw niektrych pierwiastkw stopowych na wasnoci mechaniczne miedzi Z reguy sie krystaliczna fazy midzymetalicznej jest bardzo skomplikowana, co powoduje jej du twardo i krucho. Oglnie faz midzymetaliczn okrela si symbolem AnBm, co oznacza, e skada si ona z n atomw skadnika A i m atomw skadnika B. W rzeczywistoci tylko niektre fazy midzymetaliczne maj stay stosunek skadnikw, wikszo ich istnieje w szerszym zakresie ste, tzn. wystpuje rwnie przy nadmiarze jednego ze skadnikw. Takie fazy midzymetaliczne nazywa si czsto wtrnymi roztworami staymi. Maj one sie krystaliczn fazy midzymetalicznej

Rys. 3.3. Wpyw niektrych pierwiastkw stopowych na wytrzymao tytanu Wtrne roztwory stae, podobnie jak omwione ju roztwory stae, zalenie od pozycji jak zajmuj atomy skadnika bdcego w nadmiarze, dziel si na midzywzowe i rnowzowe. Oprcz tego w niektrych przypadkach mog istnie charakterystyczne tylko dla faz midzymetalicznych tzw. roztwory state pustawzowe. Powstaj one wtedy, gdy pewne wzy sieci krystalicznej nie s obsadzone przez atomy jednego ze skadnikw. Wywouje to nadmiar atomw drugiego skadnika w stosunku do teoretycznego skadu chemicznego fazy midzymetalicznej. Fazy midzymetaliczne klasyfikuje si na podstawie ich struktury sieciowej, z uwzgldnieniem stenia elektronowego, wielkoci promieni atomowych lub jonowych (czyli czynnika wielkoci), lub struktury elektronowej atomw pierwiastkw skadowych (czyli czynnika elektrochemicznego). Fazy elektronowe. Do tej grupy zalicza si fazy midzymetaliczne tworzce si przy okrelonych wartociach stenia elektronowego, tzn. stosunku liczby elektronw walencyjnych

38 JW do liczby atomw w jednej komrce strukturalnej. Czsto nazywa si je rwnie fazami HumeRothery'ego od nazwiska ich odkrywcy. Fazy elektronowe wystpuj w stopach, w ktrych jednym ze skadnikw jest pierwiastek z szeregu Cu, Ag, Au, Mn, Fe, Co, Ni, Rh, Pd, Pt, drugim - pierwiastek z szeregu Be, Mg, Zn, Cd, Hg, Al, Ga, In, Si, Ge, Sn, Sb. Stwierdzono, e istniej trzy rodzaje faz elektronowych, oznaczane literami , i , charakteryzujce si steniami elektronowymi odpowiednio 3/2, 21/13 i 7/4 (oznaczenia pochodz od faz midzymetalicznych wystpujcych w stopach Cu-Zn). Fazy (np. CuZn, Cu3Al, FeAl, NiAl, CoZn3, AgZn) krystalizuj bd w sieci regularnej przestrzennie centrycznej A2, bd w sieci regularnej zoonej o 20 atomach, bd w sieci heksagonalnej zwartej A3. Fazy (np. Cu5Zn8, Cu31Sn8, Fe5Zn21, Co5Zn21, Cu9Al4, Ag5Zn8) krystalizuj w sieci regularnej zoonej o 52 atomach, a fazy (np. CuZn3, Cu3Sn, Ag5Al3, AgZn3) w sieci heksagonalnej.zwartej A3. Przy obliczaniu ste elektronowych przyjmuje si dla poszczeglnych pierwiastkw nastpujce liczby elektronw walencyjnych: Cu, Ag, Au l Be, Mg, Zn, Cd, H 2 Al, Ga, In 3 Si, Ge,Sn 4 Sb 5 Mn, Fe, Co, Ni, Rh, Pd, Pt, . . 0 Jak wida, przy obliczaniu stenia elektronowego pierwiastkom przejciowym przypisuje si zerow wartociowo, tzn. zakada si, e pierwiastki te nie wnosz udziau elektronw do oglnego stenia elektronowego fazy. Fazy elektronowe istniej w do szerokich zakresach ste skadnikw, co jest zwizane z ich typowym wizaniem metalicznym. Fazy Lavesa. Tej grupie faz midzymetalicznych przypisuje si wzr stechiometryczny AB2, ale gwnym czynnikiem wpywajcym na ich powstanie jest stosunek promieni atomw skadnikw, tzn. rA./rB. Stosunek ten teoretycznie wynosi 1,225, w rzeczywistoci fazy Lavesa powstaj w zakresie stosunkw rA./rB = 1,05 1,68. Warunek geometryczny powoduje, e fazy Lavesa istniej w wskim przedziale ste skadnikw. Oglnie dziel si na trzy rodzaje, ktrych typowymi przedstawicielami s MgCu2, MgZn2 i MgNi2. Pierwszy rodzaj krystalizuje w sieci regularnej o 24 atomach, pozostae - w sieci heksagonalnej o rnym stopniu skomplikowania. W stopach elaza fazami Lavesa s m.in. ZrFe2, TiFe2, WFe2 i NbFe2. Fazy Lavesa cechuje dua twardo i wasnoci typowe dla stanu metalicznego. Fazy midzywzowe i fazy o strukturach zoonych. Podobnie jak fazy Lavesa, fazy midzywzowe s fazami czynnika wielkoci. S to fazy krystalizujce w sieci Al, A3 i A2 (rzadziej) oraz w sieci heksagonalnej prostej, przy czym wzy sieci s obsadzone atomami jednego z metali przejciowych (Fe, Cr, Co, Ni, W, i, V, Ta, Nb, Ti), a przestrzenie midzywzowe zajte s przez atomy jednego z czterech pierwiastkw niemetalicznych o najmniejszych promieniach atomowych (H, C, N, B). Fazy midzywzowe mog powstawa, jeli stosunek promieni atomowych pierwiastka niemetalicznego do metalu nie przekracza 0,59. Mona przypisa im wzory stechiometryczne Me4X, Me2X, MeX i MeX2, gdzie Me jest symbolem metalu, a X - niemetalu. Fazami midzywzowymi s zatem wodorki, azotki oraz niektre wgliki i borki metali przejciowych. W stopach technicznych najwaniejszymi s azotki (Nb2N, TaN, TiN, WN, VN, Fe4N, Fe2N, Ni2N, Mn4N i in.) i wgliki (m.in. Nb4C, Nb2C, NbC, Ta2C, TiC, W2C, WC, Mo2C, V2C). Fazy midzywzowe wystpuj w do szerokim zakresie ste. Wykazuj wasnoci metaliczne, s twarde i kruche, przewodz prd elektryczny, maj wysok temperatur topnienia i do dobr odporno chemiczn. Izomorficzne wgliki i azotki w stanie staym wzajemnie si rozpuszczaj. Fazy o strukturach zoonych powstaj, jeli stosunek promieni atomowych pierwiastka niemetalicznego do metalu przekracza 0,59. Takimi fazami s wgliki elaza, chromu, niklu, manganu i kobaltu, wgliki podwjne elaza i manganu, elaza i wolframu oraz elaza i

39 JW molibdenu, a take wikszo borkw. Fazy o strukturze zoonej cechuje dua liczba atomw przypadajcych na jedn komrk strukturaln. Wgliki o zoonej strukturze maj rwnie wasnoci metaliczne, ale wystpuj przy praktycznie staym stosunku ilociowym skadnikw, okrelonym wzorem stechiometrycznym. W porwnaniu do wglikw midzywzowych maj nisz temperatur topnienia, mniejsz twardo i odporno chemiczn, atwiej przechodz do roztworu staego podczas ogrzewania stali. W stopach elaza najwiksze znaczenie ma wglik elaza Fe3C zwany cementytem, o stosunku promieni atomowych wgla do elaza wynoszcym 0,63. Moe on tworzy roztwory stae rnowzowe, w ktrych cz atomw elaza jest zastpowana atomami manganu, chromu, molibdenu, czy wolframu (cementyt stopowy), a cz atomw wgla - atomami azotu (tzw. wglo-azotki). Krystalizuje w zoonej sieci nalecej do ukadu rombowego, podobnie jak Mn3C i Co3C. Wgliki Cr23C6 i Mn23C6 krystalizuj w bardzo zoonej sieci regularnej, ktrej pojedyncza komrka zawiera 116 atomw, w tym 24 atomy wgla. Wgliki Cr7C3 i Mn7C3 krystalizuj w zoonej sieci heksagonalnej, ktrej komrka zawiera 80 atomw (w tym rwnie 24 atomy wgla). W stalach wysokostopowych oba rodzaje wglikw tworz rwnie roztwory stae rnowzowe, przy czym cz atomw chromu lub manganu zastpuj atomy elaza, molibdenu, wolframu i in., podobnie jak podwjne wgliki elaza i wolframu (Fe4W2C i Fe3W3C), krystalizujce w zoonej sieci regularnej (112 atomw, w tym 16 wgla). Fazy Sigma. S to fazy midzymetaliczne krystalizujce w sieci tetragonalnej, ktrej komrka zawiera 30 atomw. Tworz si midzy niektrymi metalami przejciowymi, takimi jak Cr-Fe, V-Fe, Mo-Fe, Cr-Co, V-Co, Mo-Co, Cr-Mn, V-Ni i in. Fazy Sigma s twarde i kruche. Najwiksze znaczenie techniczne ma faza Sigma wystpujca w stopach elaza z chromem (stopy odporne na korozj oraz stopy o duym oporze elektrycznym), o przyblionym wzorze stechiometrycznym FeCr, wydzielajca si z roztworu staego w temperaturze 815C.

Rys. 3.4. Schematy wzajemnego usytuowania faz w stopach dwufazowych: l krysztay granicznego roztwr staego , 2 krysztay granicznego roztworu staego lub fazy midzymetalicznej Teoretycznie zawiera 47% atom. chromu, praktycznie istnieje przy zawartociach chromu 4350% atom., jest wic roztworem staym wtrnym. Obecno fazy FeCr w stopach jest bardzo niekorzystna, gdy zwiksza ich krucho i obnia odporno na korozj.

40 JW Omwione grupy faz midzymetalicznych s najbardziej typowymi i najliczniej wystpujcymi w stopach technicznych. W stopach dwu- i wielofazowych, w ktrych tworz si fazy midzymetaliczne, mikk i plastyczn osnow stanowi zwykle roztwr stay o sieci krystalicznej jednego ze skadnikw, a w nim s rozoone w okrelony sposb wydzielenia fazy (lub faz) midzymetalicznej. Kada z faz ma okrelone, charakterystyczne wasnoci, natomiast wasnoci stopu s wypadkowe, podobnie jak w mieszaninie krysztaw czystych metali lub mieszaninie krysztaw roztworw granicznych. Trzeba Jednak podkreli, e wasnoci stopu zale ponadto w bardzo duym stopniu od wzajemnego usytuowania faz. Rne przykady wzajemnego usytuowania krysztaw roztworu staego i fazy midzymetalicznej podano na rys. 3.4. Podobne usytuowanie faz wystpuje rwnie w przypadku struktur bdcych mieszanin krysztaw roztworw staych granicznych. 3. 2. Analiza termiczna i regua faz Analiz termiczn nazywa si badania polegajce na okreleniu temperatury pocztku i koca krzepnicia (lub topnienia) oraz temperatury przemian zachodzcych w stanie staym podczas ochadzania (lub ogrzewania) metali i ich stopw. Badania te maj na celu wykrelenie krzywych przebiegu ogrzewania lub chodzenia, na ktrych wszelkie efekty cieplne wystpujce podczas zmian fazowych uwidaczniaj si w postaci przystankw temperaturowych i zaama. te z kolei su do zbudowania tzw. wykresw rwnowagi ukadw pierwiastkw przedstawiajcych pooenie granic faz w funkcji temperatury i skadu chemicznego. Oglnie wykresy rwnowagi obrazuj: a) przemiany w stanie ciekym (zmiany rozpuszczalnoci), b) zmiany stanu skupienia (krzepnicie, topnienie), c) przemiany w stanie staym (zmiany rozpuszczalnoci, przemiany alotropowe, eutektoidalne itp.), d) tworzenie si lub rozpad faz midzymetalicznych w stanie ciekym, w czasie zmiany stanu skupienia lub w stanie staym. Wykresy rwnowagi podaj wic w zasadzie tylko budow fazow stopw, tzn. mona z nich wnioskowa, z jakich faz stop jest zbudowany, w jakim stosunku ilociowym te fazy pozostaj i jaki jest ich skad chemiczny. Inaczej mwic, wykresy rwnowagi przedstawiaj graficznie stan stopu. Jeli zachodzi zmiana jego skadu chemicznego, temperatury lub cinienia, zmienia si rwnie stan stopu, co znajduje odwzorowanie graficzne na wykresie rwnowagi. Wykres rwnowagi obrazuje stany trwae stopu, tj. stany, ktrym w danych warunkach odpowiada najmniejszy zasb energii swobodnej ukadu. Rwnie zmiany stanu stopu odwzorowane na wykresie odpowiadaj warunkom rwnowagi, tzn. nie uwzgldniaj zjawisk przegrzania lub przechodzenia, ktre w rzeczywistoci maj zawsze miejsce (oczywicie w rnym stopniu). Dlatego wykres rwnowagi stopu jest wykresem teoretycznym, a posugiwanie si nim jest uwarunkowane rozpatrywaniem przemian przy maych szybkociach nagrzewania lub chodzenia, gdy zjawiska przegrzania lub przechodzenia wystpuj w minimalnym stopniu i praktycznie mona je pomin. Oglne zasady okrelajce wspistnienie trwaych faz odpowiadajcych teoretycznym warunkom rwnowagi wyraa matematycznie tzw. regua faz, zwana take regu Gibbsa. Podaje ona ilociow zaleno midzy liczb stopni swobody danego stopu czy metalu, a liczb jego faz i skadnikw. Posugujc si regu faz mona przewidzie, w jakich warunkach temperaturowych przebiegaj przemiany fazowe (w staej temperaturze, czy w zakresie temperatur) i jakie czynniki mog ulega pewnym zmianom bez naruszenia stanu rwnowagi. Przy omawianiu reguy faz konieczne jest dokadne zdefiniowanie poj: fazy, skadnika oraz liczby stopni swobody. Faza jest to jednorodna cz ukadu oddzielona od innych jego czci (faz) powierzchni rozdziau, czyli granic fazy, po przekroczeniu ktrej wasnoci fizyczne czy te struktura zmieniaj si w sposb niecigy.

41 JW Skadnikami ukadu nazywa si substancje tworzce dany ukad. Dla przykadu czysty metal tworzy ukad jednoskadnikowy, stop dwch metali ukad dwuskadnikowy itd. Fazy midzymetaliczne uwaa si take za skadniki, jeli w rozpatrywanym zakresie temperatury nie rozkadaj si na pierwiastki skadowe. Liczba stopni swobody ukadu jest to liczba zewntrznych i wewntrznych czynnikw (temperatura, cinienie i skad chemiczny), ktre mona zmienia bez spowodowania zmiany liczby faz w danym ukadzie. Przy zaoeniu, e w rozpatrywanym ukadzie wszystkie przemiany zachodz przy staym i niezmiennym cinieniu, regua faz wyraa si wzorem s=mf+l gdzie: s - liczba stopni swobody, m - liczba skadnikw, f - liczba faz. Dla rzeczywistych ukadw wielofazowych liczba stopni swobody wynosi zwykle 0, l lub 2. Gdy S = 0, ukad jest niezmienny, czyli nie mona zmienia ani temperatury, ani skadu chemicznego bez spowodowania zmiany liczby faz w ukadzie. Gdy S = l, ukad jest jednozmienny. Oznacza to, e nie zmieniajc liczby faz w ukadzie mona zmieni (w pewnych granicach) temperatur bd skad chemiczny. Gdy S = 2, ukad jest dwuzmienny. Oznacza to, e nie zmieniajc liczby faz w ukadzie mona zmieni (w pewnych granicach) temperatur i skad chemiczny. 3. 3. Budowa stopw podwjnych Jak ju wspomniano, przy badaniu struktury stopw bardzo wane znaczenie ma znajomo ich wykresw rwnowagi fazowej. Jeeli dwa skadniki stopu nie oddziauj na siebie chemicznie i nie podlegaj adnym przemianom w stanie staym, to ich wykresy rwnowagi podaj dla dowolnego skadu chemicznego stopu temperatur pocztku krzepnicia (linia likwidusu) i jego koca (linia solidusu). Na rysunku 3.5 przedstawiono wykres rwnowagi typu I, odpowiadajcy cakowitej wzajemnej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie ciekym i jej brakowi w stanie staym. Skadniki nie tworz rwnie zwizkw chemicznych. Linia AEB jest lini likwidusu, a linia DEC lini solidusu. Na linii AE przy chodzeniu zaczynaj si wydziela z cieczy krysztay metalu A, na linii EB krysztay metalu B. Na linii DEC z cieczy o skadzie E wydzielaj si jednoczenie bardzo drobne krysztale A i B tworzce mieszanin, ktra nazywa si eutektyk (po grecku atwo topliwa) a stop o tym skadzie - stopem eutektycznym (stopy o skadzie odpowiadajcym zakresowi DE s stopami podeutektycznymi, pozostae - nadeutektycznymi). Na rysunku podano rwnie schematy struktur stopw podeutektycznych, eutektycznego i nadeutektycznych. Jak wida, w pierwszym przypadku na tle eutektyki wystpuj krysztay metalu A, w drugim - sama eutektyk, w trzecim - na tle eutektyki krysztay metalu B. Oczywicie skrajne odcite wykresu odpowiadaj czystym skadnikom A i B. Taki wykres rwnowagi tworz m.in. stopy bizmut-kadm. Trzeba podkreli, e zawarto eutektyki w stopie zmienia si liniowo, od 0 dla czystych skadnikw A i B do 100% dla stopu eutektycznego. Wykres rwnowagi typu II, odpowiadajcy cakowitej rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw zarwno w stanie ciekym, jak i staym (przy braku faz midzymetalicznych), podano na rys. 3.6.

42 B

JW

Rys. 3.5. Wykres rwnowagi odpowiadajcy cakowitej rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw w stanie ciekym i brakowi rozpuszczalnoci w stanie staym oraz schematy struktur poszczeglnych grup stopw W tym przypadku eutektyka nie wystpuje, a wszystkie stopy w stanie staym: maj jednakow struktur zoon z krysztaw roztworu staego o skadzie odpowiadajcym skadowi stopu.

Rys. 3.6. Wykres rwnowagi odpowiadajcy cakowitej rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw zarwno w stanie ciekym, jak i w stanie staym oraz schemat struktury stopw Przy rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw w stanie ciekym i ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym oraz braku faz midzymetalicznych mog wystpowa dwie postacie wykresw rwnowagi typu III, a mianowicie z eutektyk (rys. 3.7) i perytektyk (rys. 3.8). W pierwszym przypadku nie wystpuj fazy bdce czystymi skadnikami, w ssiedztwie linii A i B, odpowiadajcych czystym skadnikom, znajduj si obszary roztworw staych granicznych (skadnika B w skadniku A) i (skadnika A w skadniku B), przy czym graniczn rozpuszczalno z lewej strony okrela linia DF, z prawej linia CG.

43

JW

Rys. 3.7. Wykres rwnowagi odpowiadajcy cakowitej rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw w stanie ciekym i ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym (z eutektyk) oraz schematy struktur poszczeglnych grup stopw Midzy tymi liniami znajduj si stopy lece poza granicami rozpuszczalnoci i stanowice mieszanin dwch roztworw staych granicznych + . Jak wida na wykresie, graniczna rozpuszczalno skadnika B w skadniku A staa, lecz zmienia si wraz z temperatur (linia DF), co prowadzi do wtrnej krystalizacji i wydzielania si z roztworu staego krysztaw . Krysztay te nosz nazw krysztaw wtrnych i dla odrnienia od pierwotnych krysztaw oznaczane s zwykle symbolem ". Krysztaw wtrnych nie zawieraj jedynie stopy o steniu skadnika B mniejszym od stenia odpowiadajcego punktowi F. W przeciwiestwie do tego, graniczna rozpuszczalno skadnika A w skadniku B nie zaley od temperatury (linia CG jest lini pionow), tote wydzielanie si wtrnych krysztaw w tym przypadku nie zachodzi. Wykres rwnowagi zbliony do omwionego (graniczna rozpuszczalno obu skadnikw jest zmienna) tworz m.in. stopy srebro-mied, cyna-ow, kadm-cynk i aluminium-krzem. W drugim przypadku, zamiast przemiany eutektycznej, podczas ktrej ciecz krystalizuje tworzc dwie fazy stae, wystpuje przemiana polegajca na reagowaniu cieczy z wczeniej wydzielonymi krysztaami i tworzeniu si nowego rodzaju krysztaw. Przemiana ta nosi nazw perytektycznej Jak wida na rys. 3.8 na wykresie poniej linii solidusu ADPB mona wyodrbni trzy obszary (dla uproszczenia linie granicznych rozpuszczalnoci s na rysunku pionowe): , + i . Stopy o steniu skadnika B mniejszym od stenia odpowiadajcego punktowi F, po skrzepniciu skadaj si z jednorodnych ziarn roztworu staego , ktre podczas dalszego chodzenia nie podlegaj adnym przemianom. Stopy o steniu skadnika B odpowiadajcym steniom zawartym midzy punktem F i punktem G zaczynaj krzepn w temperaturze okrelonej likwidusem, tak e w temperaturze tp skadaj si z krysztaw o skadzie punktu D i cieczy o skadzie punktu C. W tej temperaturze nastpuje przemiana perytektyczna, ktr oglnie mona przedstawi: ciecz +

44

JW

Rys. 3.8. Wykres rwnowagi odpowiadajcy cakowitej rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw w stanie ciekym i ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym (z perytektyk) oraz schematy struktur poszczeglnych grup stopw Nowo powstajce krysztay maj skad punktu P. Poniewa stopy zawieraj; nadmiar fazy w stosunku do iloci potrzebnej do utworzenia krysztaw , po zakoczeniu przemiany skadaj si z krysztaw i pozostaych w nadmiarze krysztaw Oczywicie ilo tych ostatnich maleje w miar zbliania si d punktu P, a stop o skadzie tego punktu zawiera wycznie krysztay . Krzepnicie stopw o steniu skadnika B wikszym od stenia odpowiadajcego punktowi G rni si od poprzednich tym, e w temperaturze perytektycznej istnieje pewien nadmiar cieczy w stosunku do iloci potrzebnej dla utworzenia krysztaw o skadzie punktu P. Dlatego przemiana perytektyczna w tym przypadku koczy si z chwil wyczerpania krysztaw roztworu staego , a pozostaa ciecz bezporednio krystalizuje jako faza . W praktyce rzadko spotyka si ukady o staej granicznej rozpuszczalnoci. Przewanie zmienia si ona wraz z temperatur i wtedy ma miejsce jeszcze wtrna krystalizacja krysztaw " z krysztaw , i krysztaw " z krysztaw . Ukad rwnowagi z perytektyk tworz m.in. stopy srebro-platyna. Zawarto perytektyki w stopie, podobnie jak eutektyki, zmienia si liniowo, od 0 dla stopw o skadzie punktw D i C do 100% dla stopu o skadzie punktu P. Wykres rwnowagi typu IV (rys. 3.9a) tworz dwa skadniki, ktre w stanie ciekym rozpuszczaj si wzajemnie bez ograniczenia, natomiast w stanie staym bd nie rozpuszczaj si w sobie, bd tworz roztwory graniczne, a ponadto tworz trwa faz midzymetaliczn AnBm. Taka faza dzieli wykres na dwie nienalene czci tak, e w rzeczywistoci wystpuj tu jakby dwa odrbne ukady rwnowagi: metalu A i fazy midzymetalicznej oraz fazy midzymetalicznej i metalu B, a kady z tych ukadw moe nalee do jednego z poprzednio omwionych typw. Niektre fazy midzymetaliczne mog rozpuszcza w stanie staym skadnik A lub B wzgldnie oba skadniki, tworzc omwione ju roztwory stae wtrne. Wykres rwnowagi odpowiadajcy temu przypadkowi podano na rys. 3.9b.

45

JW

Rys.3.9. Wykres rwnowagi z faz midzymetaliczn krystalizujc z fazy ciekej: a) faza midzymetaliczna o staym skadzie stechiometrycznym, b) faza midzymetaliczna w postaci wtrnego roztworu staego Istniej ukady dwuskadnikowe, w ktrych wystpuj dwie (lub wicej) faz; midzymetaliczne. Jeli wszystkie te fazy tworz si bezporednio z fazy ciekej dziel one wykres na trzy, cztery lub wicej czci, z ktrych kada moe by rozpatrywana samodzielnie (rys. 3.10).

Rys. 3.10. Wykres rwnowagi z dwoma fazami midzymetalicznymi krystalizujcymi z fazy ciekej Jeli faza midzymetaliczna krystalizuje poniej temperatury pocztku krzepnicia stopu, to powstaje ona zwykle w wyniku reakcji perytektycznej. Wykres rwnowagi typu V odpowiadajcy temu przypadkowi, moe mie rn posta w zalenoci od wzajemnego

46 JW oddziaywania skadnikw stopu. Na rys. 3.ll a pokazano wykres rwnowagi dwch skadnikw nie rozpuszczajcych si wzajemnie w stanie staym, a na rys. 3.1I b - wykres rwnowagi dwch skadnikw tworzcych roztwory graniczne. W pierwszym przypadku faza midzymetaliczna powstaje w wyniku reakcji perytektycznej zgodnie ze wzorem LD+B AnBm, gdzie: LD - ciecz o skadzie punktu D. W drugim przypadku reakcja perytektyczna zachodzi wg wzoru gdzie: LD - ciecz o skadzie punktu D, F roztwr stay A w B o skadzie punktu F LD + F AnBm

Rys. 3.11. Wykresy rwnowagi z faz midzymetaliczn powstajc w wyniku reakcji perytektycznej: a) przy braku wzajemnej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym, b) przy ograniczonej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym Podobnie jak w przypadku wykresw rwnowagi typu IV, rwnie na wykresach rwnowagi typu V faza midzymetaliczna moe wystpowa w postaci roztworu wtrnego (rys. 3.12).

Rys. 3.12. Wykres rwnowagi z faz midzymetaliczn w postaci wtrnego roztworu staego , powstajc w wyniku reakcji perytektycznej Omwione dotychczas podstawowe wykresy rwnowagi dotyczyy ukadw dwuskadnikowych, w ktrych nie wystpoway adne przemiany w stanie staym. W rzeczywistych ukadach przemiany takie wystpuj jednak do czsto i s zwizane z tworzeniem si fazy midzymetalicznej z innej fazy staej, bd z przemianami alotropowymi jednego lub obu skadnikw stopu.

47 JW Wykres rwnowagi z faz midzymetaliczn tworzc si w stanie staym przedstawiono na rys. 3.13. Ja wida, dla pewnego zakresu skadw (od x1 do x2) przy obnianiu temperatury zachodzi przemiana roztworu staego w faz midzymetaliczn , bdc roztworem staym wtrnym obu skadnikw A i B w fazie midzymetalicznej AnBm. W stopie o skadzie AnBm przemiana ta zachodzi w staej temperaturze t1, w pozostaych stopach podlegajcych przemianie w pewnym zakresie temperatury

Rys.3.13. Wykres rwnowagi z faz midzymetaliczn krystalizujc z fazy staej Oprcz krystalizacji pierwotnej zwizanej z krzepniciem stopu i krystalizacji; wtrnej zwizanej bd ze zmian rozpuszczalnoci skadnikw w funkcji temperatury, bd z tworzeniem si w stanie staym fazy midzymetalicznej w niektrych stopach wystpuje przekrystalizowanie w stanie staym, zwizane z przemian alotropow przynajmniej jednego ze skadnikw tworzcych stop. Warto przypomnie, e przemianom alotropowym podlegaj m.in. elazo, kobalt, mangan, tytan, cyrkon, cyna i inne. Posta wykresu rwnowagi zaley w tym przypadku od rodzaju wzajemnego oddziaywania midzy poszczeglnymi odmianami alotropowymi skadnikw. Najbardziej typowe odmiany wykresw rwnowagi z przemianami alotropowymi zostan omwione poniej. l. Przyjmujc, e skadnik A ma dwie odmiany alotropowe A i A, a skadnik B odmian alotropowych nie ma oraz e odmiana A (istniejca w niszych temperaturach) i skadnik B s izomorficzne, czyli mog tworzy roztwr stay cigy, otrzymuje si wykres rwnowagi przedstawiony na rys. 3.14. Jak wida, wszystkie stopy niezalenie od ich skadu chemicznego w temperaturze otoczenia maj budow jednofazow . Rni si jedynie sposobem powstania tej fazy, a mianowicie: stopy o skadzie od A do x1 krzepn jako stopy , a faza powstaje w wynika przemiany alotropowej w stanie staym; w stopach o skadzie od x1 do x2 faza powstaje w wyniku reakcji perytektycznej; w stopach o skadzie od x2, do B faza powstaje bezporednio z fazy ciekej. 2. Przyjmujc, e skadnik A ma dwie odmiany alotropowe A i A, a skadnik B odmian alotropowych nie ma oraz e odmiana A i skadnik B s izomorficzne. otrzymuje si wykres przedstawiony na rys. 3.15. W tym przypadku wszystkie stopy bezporednio po skrzepniciu skadaj si z roztworu staego . Struktur t zachowuj do temperatury otoczenia jednak tylko stopy o skadzie od x2 do B. Pozostae stopy podlegaj cakowicie (o skadzie od A do x1,) lub czciowo o skadzie od x1 do x2) przemianie alotropowej w . Dziki temu w temperaturze otoczenia, w zalenoci od skadu chemicznego, mona uzyska jednofazowe: stopy , dwufazowe stopy + bd jednofazowe stopy . 3. Przyjmujc, e skadnik A ma dwie odmiany alotropowe A i A, a skadnik B dwie odmiany alotropowe B i B oraz e odmiany A i B oraz odmiany A i B. s izomorficzne, otrzymuje si wykres rwnowagi przedstawiony na rys. 3.16. Jak wida, wszystkie stopy po skrzepniciu maj struktur B, wszystkie te podlegaj w niszych temperaturach przemianie alotropowej w .

48

JW

Rys. 3.14. Wykres rwnowagi z przemian alotrotropow skadnika A (odmiana A i skadnik B s izomorficzne)

Rys. 3.15. Wykres rwnowagi z przemian alotropow skadnika A (odmiana A i skadnik B s s izomorficzne

4. Przyjmujc, e skadnik A ma dwie odmiany alotropowe A i A, a skadnik B dwie odmiany alotropowe B i B oraz e odmiany A i B s izomorficzne, a odmiany A i tworz roztwory stae graniczne, otrzymuje si wykres rwnowagi przedstawiony na rys. 3.17. W tym przypadku, bezporednio po skrzepniciu wszystkie stopy maj rwnie struktur , ale w temperaturze otoczenia ich struktura, zalenie od skadu chemicznego, skada si bd z krysztaw roztworu stae-1 skadnika B w A, bd z krysztaw roztworu staego 2 skadnika A w B, bd z dwufazowej mieszaniny tych krysztaw. Temperatury pocztku przemiany alotropowej wyznacza linia RES, temperatury koca tej przemiany - linia RMENS. W temperaturze wyznaczonej lini MEN zachodzi rozkad roztworu staego o skadzie punktu E na dwa roztwory stae graniczne 1 i 2, tworzce mieszanin zwan eutektoidem: E1 + 2 Reakcja tego rozkadu nazywa si reakcj eutektoidaln, staa temperatura tE, w ktrej zachodzi - temperatur eutektoidaln, a stop o skadzie e - stopem eutektoidalnym. Wszystkie stopy o skadzie od A do e nazywaj si stopami podeutektoidalnymi, a stopy o skadzie od e do B stopami nadeutektoidalnymi

Rys. 3.16. Wykres rwnowagi z przemian alotropow obu skadnikw (odmiana A i B oraz A i B s izomorficzne) Z powyszego wynika, e stopy podeutektoidalne o skadzie od A do m i nadeutektoidalne o skadzie od n do B nie podlegaj reakcji eutektoidalnej, a roztwory 1 i 2 tworz si

49 JW bezporednio z fazy w odpowiednim zakresie temperatury. W stopach o skadzie od m do e z fazy wydzielaj si najpierw krysztay faz 1, bogatej w skadnik A (o skadzie okrelonym lini RM), dziki czemu faza wzbogaca si w skadnik B do momentu, gdy osignie skad punktu E. Wtedy reszta fazy ulega eutektoidalnemu rozkadowi na mieszanin bardzo drobnych krysztaw 1 i 2. Podobnie w stopach od e do n, z fazy wydzielaj si najpierw krysztay fazy 2, bogatej w skadnik B (o skadzie okrelonym lini SN) dziki czemu faza uboeje w skadnik B do momentu, gdy osignie skad punktu E i ulegnie eutektoidalnemu rozkadowi. Zawarto eutektoidu w stopie zmienia si liniowo, od 0 dla stopw o skadzie m i n do 100% dla stopu eutektoidalnego. Przedstawiony na rys. 3.17 wykres rwnowagi dotyczy przypadku staej rozpuszczalnoci A w B i odwrotnie. W rzeczywistoci zwykle rozpuszczalno ta zmienia si z temperatur i wtedy wykres rwnowagi przybiera posta pokazan na rys. 3.18.

Rys. 3.17. Wykres rwnowagi z przemian alotropow obu skadnikw (odmiany A i B s izomorficzne, a odmiany A i B tworz roztwory stae graniczne o niezmiennej rozpuszczalnoci) Na wykresie tym podano rwnie schematy struktur stopw podeutektoidalnych, eutektoidalnego i nadeutektoidalnych. Spotykane w praktyce wykresy rwnowagi ukadw dwuskadnikowych rzadko odpowiadaj omwionym typowym ukadom prostym, z reguy bdc kombinacj dwch lub wicej typw ukadw. Skad procentowy stopw na wykresach rwnowagi wyraa si zwykle w procentach wagowych, co w przypadku stopw technicznych jest korzystniejsze. Niekiedy jednak, zwaszcza w badaniach strukturalnych, wygodniej jest przedstawi ukad chemiczny stopw w procentach atomowych. Zaleno midzy procentami wagowymi a procentami atomowymi okrelaj wzory:
C1 = 100 a1 G1 % a1 G1 + a 2 G 2

50 100 a 2 G 2 C2 = % a1 G1 + a 2 G 2 gdzie: C1 - zawarto skadnika A w % wagowych, C2 - zawarto skadnika B w % wagowych, 1, - zawarto skadnika A w % atomowych, 2 - zawarto skadnika B w% atomowych, G1- ciar atomowy skadnika A, G2 - ciar atomowy skadnika B.

JW

Rys. 3.18. Wykres rwnowagi z przemian alotropow obu skadnikw (odmiany A i B s izomorficzne, a odmiany A i B tworz roztwory stale graniczne o zmiennej rozpuszczalnoci) oraz schematy struktur poszczeglnych grup stopw. 3. 4. Regua dwigni W procesie krystalizacji zarwno pierwotnej, jak i wtrnej (w stanie staym zmienia si nie tylko skad poszczeglnych faz, ale i ilo kadej fazy. W dowolnym punkcie wykresu rwnowagi mona w obszarze jednoczesnego wystpowania) dwch faz okreli ich ilo oraz ich skad chemiczny. Wykorzystuje si do tego celu tzw. regu dwigni. Przykad zastosowania reguy dwigni podano na rys. 3.19. Jak wida, aby okreli skad chemiczny wspistniejcych faz w danej temperaturze ty, naley dla tej temperatury przeprowadzi lini rwnoleg do osi skadw. Rzuty punktw przecicia tej linii z krzywymi ograniczajcymi obszar dwufazowy na o skadw, okrelaj skad faz. Na rysunku przez x oznaczono skad stopu, przez x1 skad fazy staej , a przez x2- skad fazy ciekej. Ilociowy stosunek faz okrela si za pomoc wzorw:
rc ab = rs bc
rc ab = r ac rs bc = r ac

51 gdzie: rc ilo fazy ciekej, rs - ilo fazy staej, r = rc + rs oglna ilo stopu, ab, bc i ac odcinki wyznaczone przez lini ty oraz likwidus i solidus

JW

Rys. 3.19. Przykad zastosowania reguy dwigni w przypadku ukadu rwnowagi o nieograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym 3. 5. Budowa stopw potrjnych Budowa stopw potrjnych jest znacznie bardziej skomplikowana ni stopw podwjnych i aby graficznie przedstawi zaleno struktury od skadu chemicznego i temperatury, trzeba operowa modelem przestrzennym albo jego rzutami na paszczyzn podstawy. Podstaw tego modelu stanowi trjkt rwnoboczny, zwany trjktem Gibbsa, ktrego wierzchoki przedstawiaj czyste skadniki ukadu potrjnego A, B i C, boki odpowiadaj skadom stopw ukadw podwjnych A-B, B-C i C-A, a punkty wewntrz trjkta reprezentuj skady stopw ukadu potrjnego A-B-C (rys. 3.20). Na osiach prostopadych do podstawy oznaczona jest temperatura. Aby okreli skad dowolnego punktu N podstawy, przeprowadza si z niego rwnolege do dwch bokw trjkta a do przecicia z trzecim; wwczas odcinek CD odpowiada procentowej zawartoci skadnika B, odcinek DF skadnika A i odcinek FB -skadnika C. Na rysunku 3.20b punkt N przedstawia stop trzyskadnikowy o skadzie: 50% A, 25% B i 25% C. W ukadach potrjnych, zamiast linii likwidusu i solidusu, wystpuj powierzchnie likwidusu i solidusu, a zamiast poziomej linii eutektycznej paszczyzna eutektyczna odpowiadajca potrjnej eutektyce, ktrej temperatura topnienia jest nisza od kadej z trzech eutektyk dwuskadnikowych. Poniewa skadniki ukadw potrjnych mog parami tworzy rozmaite przypadki, ilo moliwych typw ukadw jest bardzo dua. Wynika std, e przestrzenne wykresy rwnowagi ukadw trzyskadnikowych s niezbyt przejrzyste i std niewygodne w praktycznym stosowaniu. Dlatego zwykle wykorzystuje si rne ich rzuty na paszczyzn trjkta Gibbsa. Najczciej stosowany jest tzw. paski wykres rwnowagi, powstajcy przez przecicie wykresu przestrzennego paszczyznami izotermicznymi (rwnolegymi do podstawy, odlegymi od siebie o sta liczb stopni Celsjusza, np. 25 lub 50) i zrzutowanie otrzymanych izoterm na powierzchni likwidusu i solidusu, jak rwnie ewentualnych krzywych i punktw eutektycznych, perytektycznych itp., na paszczyzn trjkta Gibbsa. Dla wikszej przejrzystoci wykresu najczciej zaznacza si na nim tylko izotermy likwidusu. Przykadowy paski wykres rwnowagi trzyskadnikowy z zaznaczonymi izotermami likwidusu oraz rzutami eutetyki przedstawiono na rys. 3.20c. Trzeba jednak podkreli, e paskie wykresy trzyskadnikowe podaj tylko warunki zmiany stanu skupienia, tj. warunki topnienia i krzepnicia stopw, nie odtwarzajc przemian fazowych w stanie staym. Oczywicie, stopy cztero- i wicej skadnikowe maj budow jeszcze bardziej zoon.

52

JW

Rys. 3.20. Wykres rwnowagi trzech skadnikw: a) przestrzenny, b) na paszczynie z kadami wykresw rwnowagi dwuskadnikowych, c) paski

3.6. Wpyw struktury na wasnoci stopw

Jak wynika z omwionych ukadw rwnowagi fazowej, struktura stopw moe by jednofazowa, czyli zoona z ziarn jednego rodzaju, lub moe stanowi mieszanin dwch lub wicej faz (w stopach wieloskadnikowych). W przypadku stopw o budowie jednofazowej gwnymi czynnikami wpywajcymi na ich wasnoci s: a) skad chemiczny ziarn, b) wielko i ksztat ziarn, c) budowa granic ziarn, d) rodzaj, ilo, wielko, ksztat i rozmieszczenie zanieczyszcze. W stopach dwu- i wielofazowych oprcz powyszych czynnikw o wasnociach decyduj: skad chemiczny wspistniejcych faz, wasnoci tych faz, udzia procentowy poszczeglnych faz, wzajemne usytuowanie faz. Rola wymienionych czynnikw w ksztatowaniu poszczeglnych wasnoci stopw jest rna. Na przykad wasnoci fizyczne, a wic m.in. przewodno elektryczna i cieplna, gsto, ciepo waciwe i rozszerzalno cieplna, zale przede wszystkim od skadu chemicznego faz i ich wasnoci oraz udziau procentowego faz w stopie. Wasnoci mechaniczne s funkcj nie tylko czynnikw charakteryzujcych struktur, ale rwnie wielko ziarn i ich ksztatu, sposobu rozoenia faz itd.

53 JW Innym czynnikiem istotnie wpywajcym na wasnoci mechaniczne stopw jest wielko wydziele fazy midzymetalicznej. Im s one drobniejsze i bardziej rwnomiernie rozoone, tym bardziej stop jest wytrzymay i twardy. Na przykad twardo stali wglowych w miar zmniejszania si gruboci pytek cementytu od 2 do 0,5 m wzrasta od 220 do 350 HB. W przypadku sferoidalnych wydziele cementytu twardo stali wglowych wzrasta od 190 do 400 HB, w miar zmniejszania si ich rednicy od 2 do 0,2 m. Podobnie wzrasta wytrzymao tych stali, jednoczenie pogarsza si ich plastyczno. Wasnoci mechaniczne stopu zale take od ksztatu wydziele fazy midzymetalicznej. Wiadomo na przykad, e stop zawierajcy wydzielenia twardej i kruchej fazy midzymetalicznej w postaci sferoidw jest mniej wytrzymay i twardy, ale bardziej plastyczny, ni stop, w ktrym ta sama faza wystpuje w postaci pytek albo siatki na granicach ziarn. Istotnym zagadnieniem w przypadku stopw dwu- i wielofazowych jest anizotropia wasnoci, wywoana ukierunkowanym rozoeniem jednej z faz. Na rysunku 3.21 pokazano struktur stali niskowglowej, w ktrej perlit tworzy wyranie pasma uoone zgodnie z kierunkiem przerbki plastycznej. Wytrzymao na rozciganie tej stali jest mniejsza w kierunku zgodnym z uoeniem pasm perlitu, wiksza w kierunku prostopadym. Natomiast plastyczno zmienia si odwrotnie

Rys. 3.21. Pasmowa struktura stali niskowglowej, wywoana przerbk plastyczn. Widoczne jasne ziarna ferrytu i ciemne perlitu (traw. 5% HN03), 100x W niektrych przypadkach osnowa stopu wielofazowego jest bardziej twarda i wytrzymaa od fazy tworzcej wydzielenia. Rwnie i wtedy wytrzymao stopu jest zwizana z wielkoci i ksztatem tych wydziele. Przykadem moe tu by eliwo szare, w ktrym wydzielon faz stanowi grafit. Im drobniejsze i bardziej zblione ksztatem do kulistych s wydzielenia grafitu, tym bardziej eliwo jest wytrzymae, niezalenie od rodzaju struktury osnowy (ferrytycznej, ferrytyczno-perlitycznej, czy perlitycznej). Wytrzymao grafitu w porwnaniu z wytrzymaoci osnowy mona przyj za zerow, tote jego wydzielenia zmniejszaj ogln wytrzymao stopu, gdy zmniejszaj czynny przekrj. Ponadto dziaaj jako koncentratory napre, tym groniejsze, im bardziej rni si ksztatem od kuli. Powany wpyw na wasnoci mechaniczne metali i stopw wywieraj take wszelkie defekty materiaowe, jak pory gazowe, zaulenia, wtrcenia niemetaliczne, mikropknicia itd. Stanowi one niecigoci materiau zmniejszajce czynny przekrj elementw konstrukcyjnych, osabiajc ogln wytrzymao, a w wielu przypadkach stanowice bardzo grone koncentratory napre mogce doprowadzi do przedwczesnego zniszczenia czci maszyn przy obcieniach nie przekraczajcych dopuszczalnych. W metalach i stopach obok rnych skadnikw i zanieczyszcze wystpuj rwnie gazy. Nawet metale o wysokiej czystoci zawieraj niewielkie iloci azotu, tlenu i wodoru, a w wielu przypadkach nawet te niewielkie iloci istotnie wpywaj na niektre wasnoci fizyczne i mechaniczne metalu. Na przykad, ju 0,015% tlenu wyranie obnia przewodnictwo elektryczne i plastyczno miedzi. Gazy dostaj si do metalu zarwno podczas metalurgicznych procesw jego wytwarzania, obrbki cieplnej w atmosferach utleniajcych, obrbki chemicznej i elektrochemicznej czy spawania, jak i podczas eksploatacji w rodowiskach agresywnych, zwaszcza przy podwyszonych cinieniach i temperaturach. Mog one tworzy roztwory stae i zwizki

54 JW chemiczne, mog te wypenia pcherze, pory lub inne wewntrzne wady materiaowe. W stali w temperaturze otoczenia tlen i azot rozpuszczaj si w niewielkim stopniu, tworz natomiast liczne tlenki i azotki. Wodr w stali rwnie rozpuszcza si w niewielkim stopniu, a jego nadmiar powoduje powstawanie pcherzy. Gazy rozpuszczone w metalu przewanie podwyszaj jego wytrzymao, a obniaj plastyczno. Dla przykadu, atomy azotu rozpuszczonego w elazie zwykle grupuj si wok dyslokacji, tworzc tzw. atmosfery Cottrella. Atmosfery te unieruchamiaj dyslokacje, zwikszajc tym samym wytrzymao metalu. Tlenki i azotki stanow tzw. wtrcenia niemetaliczne. Nazwa ta okrela znajdujce si w kadej stali produkty reakcji fizykochemicznych, zachodzcych podczas jej wytapiania (oprcz tlenkw i azotkw nale tu siarczki i krzemiany) oraz wtrcenia materiaw ogniotrwaych uywanych do wyoenia piecw stalowniczych, kadzi itp. Ilo, wielko, skad chemiczny i fazowy oraz rozoenie wtrce niemetalicznych wpywaj na wiele wasnoci uytkowych stali, a zale m.in. od metody wytopu, rodzaju i iloci uytych odtleniaczy, temperatury procesu stalowniczego, zawartoci siarki i fosforu w stali itd. a) b)

Rys. 3.22. Zoone wtrcenia niemetaliczne w stali: a) siarczkowo-tlenkowe, b) siarczkowo-tlenkowe z wrostkami azotkw, c) krzemianowe (nietrawione). Powiksz. 500x Wtrcenia niemetaliczne bardzo rzadko s prostymi zwizkami chemicznymi. Najczciej stanowi zoone zwizki lub mieszaniny zwizkw prostych (rys. 3.22). Szczeglnie szkodliwe s wtrcenia twarde i kruche, bdce zoonymi spinelami lub zawierajce duo tlenku krzemu. Te ostatnie czsto maj ksztat zbliony do kuli (rys. 3.23). Szkodliwo wtrce niemetalicznych wzrasta ponadto przy ich nierwnomiernym rozmieszczeniu w metalu i jest tym wiksza, im s one wiksze (rys. 3.24) Rwnie wodr obecny w stali jest skadnikiem zdecydowanie szkodliwym. Jak wspomniano, tylko niewielkie iloci wodoru rozpuszczaj si w elazie midzywzowe, reszta gromadzi si w postaci gazowej na wszelkiego rodzaju defektach strukturalnych, takich jak granice ziarn, granice faz, dyslokacje czy skupienia wakansw, wywoujc porowato, powstawanie i rozwj pcherzy i pkni, rozwarstwianie metalu, pojawianie si lokalnych odksztace sieci krystalicznej oraz stref metalu o zmienionym skadzie chemicznym, powstawanie patkw nienych itd. Wszystkie te wady materiaowe mog powstawa zarwno w procesie wytwarzania stali i jej przetwrstwa, jak i w czasie jej eksploatacji w rodowiskach agresywnych, zwaszcza przy podwyszonych cinieniach i temperaturach. Prowadz one do gwatownego spadku wasnoci plastycznych stali, co oglnie okrela si terminem kruchoci wodorowej. Jak wida z powyszego, krtkiego zreszt przegldu, liczba czynnikw strukturalnych ksztatujcych rzeczywiste wasnoci metali i stopw jest olbrzymia. Poznanie tych czynnikw i umiejtne nimi kierowanie jest podstawowym warunkiem uzyskiwania optymalnych dla danego zastosowania wasnoci materiaw.

55

JW

Rys. 3.23. Globularne wtrcenia zoone (zawierajce gwnie tlenek krzemu): a) widoczne na zgadzi metalograficznym, b), c) i d) ujawnione na przeomie stalowej prbki udarnociowej (SEM - nietrawione. Powiksz. 500x

Rys. 3.24. Wtrcenia niemetaliczne rnej wielkoci i o rnym rozoeniu: a) bardzo drobne tlenki i siarczki rozoone mniej wicej rwnomiernie, b) rnej wielkoci tlenki i siarczki rozoone nierwnomiernie, c) pojedyncze due wtrcenia siarczkowe wyduone w czasie przerbki plastycznej oraz nieliczne drobne wtrcenia niemetaliczne rozoone rwnomiernie, nie trawione). Powiksz. 200

56

JW

4. STOPY ELAZA Z WGLEM

4.1. Charakterystyka elaza elazo jest pierwiastkiem metalicznym o temperaturze topnienia 1534C i temperaturze wrzenia 3070C. W przyrodzie wystpuje gwnie w postaci tlenkw, wglanw, wodorotlenkw i siarczkw, jako magnetyt (Fe3O4), hematyt (Fe2O3), syderyt (FeCO3,), limonit (2Fe2O33H2O) i piryt (FeS2). Z rud tlenkowych w redukcyjnym procesie hutniczym w wielkim piecu otrzymuje si tzw. surwk, bdc stopem elaza z wglem, krzemem, manganem, siark, fosforem, tlenem, azotem i in. (cznie do 10%). Surwka podlega dalszej przerbce w plecach stalowniczych, podczas ktrej utlenia si znaczna cz domieszek, tak e w wikszoci przypadkw czna ich ilo (nie liczc wgla) nie przekracza 1%. Otrzymany produkt nazywa si stal wglow. elazo wystpuje w dwch odmianach alotropowych: i . elazo , termodynamicznie trwale od niskich temperatur do temperatury 910C oraz od temperatury 1390 do 1534C, ma struktur krystaliczn o sieci regularnej przestrzennie centrowanej. Warto wspomnie, e wysokotemperaturow odmian elaza czsto nazywa si elazem . elazo , termodynamicznie trwae w temperaturach 910 do 1390C, ma struktur krystaliczn o sieci regularnej ciennie centrowanej. Gsto elaza w temperaturze 20C wynosi 7,86 g/cm3, gsto elaza w temperaturze 916C - 8,05 g/cm3. Przemiany zachodzce w czystym elazie podczas jego studzenia lub ogrzewania najlepiej omwi posugujc si krzyw studzenia. Jak wida na rys. 4.1, poza przystankiem w temperaturze 1534C, zwizanym z krzepniciem elaza, na krzywej wystpuj jeszcze trzy przystanki temperatury. Pierwszy z nich w temperaturze 1390C odpowiada przemianie alotropowej elaza w elazo . Drugi przystanek ma miejsce w temperaturze 910C i odpowiada przemianie alotropowej elaza w elazo . Trzeci wreszcie, znacznie krtszy przystanek w temperaturze 768C (punkt Curie) zwizany jest z przemian magnetyczn elaza (poniej tej temperatury elazo jest ferromagnetyczne, powyej paramagnetyczne).

Rys. 4.1. Krzywa studzenia elaza Przemiany alotropowe s zwizane z przebudow struktury krystalicznej, co powoduje zmian wasnoci fizycznych, chemicznych i mechanicznych. W efekcie powstaj inne odmiany tego samego elaza, noszce nazw odmian alotropowych. W przeciwiestwie do tego, przy przemianie magnetycznej zmieniaj si jedynie niektre wasnoci elektryczne, magnetyczne i cieplne, tak e jest ona szczeglnym rodzajem przemiany, zupenie rnym od alotropowej.

57

JW

4.2. Ukad rwnowagi elazo-cementyt Stopy elaza z wglem nale do najbardziej rozpowszechnionych stopw w technice. Mona je traktowa pod wieloma wzgldami jako stopy dwuskadnikowe, mimo e zawieraj one jeszcze zawsze niewielkie iloci manganu, krzemu. siarki, fosforu i innych pierwiastkw pochodzcych z procesu metalurgicznego. W zwizku z tym struktury tych stopw w stanie zblionym do rwnowagi (a wic w stanie wyarzonym zupenie) mona rozpatrywa korzystajc z wykresu rwnowagi fazowej dwuskadnikowego ukadu elazo-wgiel. Istniej dwa rodzaje ukadu elazo-wgiel: ukad stabilny i ukad metastabilny (rys. 4.2). Pierwszy z nich przedstawia rwnowag ukadu elazo-grafit, drugi rwnowag ukadu elazo-cementyt (wglik elaza Fe3C). Ze wzgldw praktycznych ukad metastabilny (z cementytem) jest rozpatrywany w zakresie zawartoci wgla od 0% (czyste elazo) do 6,6% (cementyt). Ten ukad ma zastosowanie przy analizowaniu przemian fazowych i struktur stali wglowych.

Rys. 4.2. Wykres rwnowagi ukadu elazo-wgiel; linie cige przedstawiaj rwnowag metastabiln ukadu elazo-cementyt, linie przerywane rwnowag stabilnego ukadu elazo-grafit (wg Hansena,1958) Zgodnie z omawianym wykresem, za stale wglowe uwaa si wszystkie stopi elaza z wglem zawierajce 0,02-2,06% C, przy czym grna granica tego zakresu odpowiada maksymalnej rozpuszczalnoci wgla w elazie . Naley wyjani, a stopy zawierajce mniej ni 0,02% C nosz nazw elaza technicznego, a stop o zawartoci wgla wikszej od 2,06 nazw eliw. Fazy wystpujce w ukadzie elazo-cementyt. Poniewa elazo wystpuje w dwch odmianach alotropowych i , a ponadto tworzy z wglem roztwory stae i faz midzymetaliczn Fe3C (cementyt), w ukadzie rwnowagi elazo-cementyt (zalenie od temperatury i zawartoci wgla) istniej nastpujce fazy ferryt, austenit, cementyt i cieky roztwr wgla w elazie. Na rysunku 4.2 W poszczeglnych polach wykresu oznaczono nastpujce fazy (L roztwr cieky wgla w elazie, ferryt, austenit oraz Fe3C). Wykres ukadu rwnowagi elazo-cementyt mona podzieli na dwa obszary: a) obszar

58 JW zwizany ze zmian stanu skupienia, ograniczony od gry lini likwidusu ABCD, od dou - lini solidusu AHIJECF, b) obszar przemian w stanie staym poniej linii solidusu. Ferryt jest midzywzowym roztworem staym wgla w elazie . Oznacza si go bd symbolem Fe(C), bd krtko . Graniczna zawarto wgla w ferrycie w stanie rwnowagi wynosi w temperaturze 20C zaledwie 0,008% i wzrasta w temperaturze 723C do 0,02% (punkt P na wykresie). Natomiast ferryt wysokotemperaturowy moe zawiera w temperaturze 1493C do 0,1% C. Wasnoci fizyczne i mechaniczne ferrytu s zblione do wasnoci elaza . Na przykad, twardo ferrytu wynosi ok. 80 HB, Rm - ok. 300 MPa, A10 - ok. 40%, KCU2 - ok. 180 J/cm2. Podobnie jak elazo , ferryt jest ferromagnetyczny do temperatury 768C. Austenit jest midzywzowym roztworem wgla w elazie i oznaczony jest bd symbolem Fe(C), bd liter . Graniczna zawarto wgla w austenicie w temperaturze 1147C wynosi 2,06% (punkt E na wykresie). W stopach elaza z wglem w stanie rwnowagi austenit wystpuje jedynie w temperaturach wyszych od 723C. Natomiast w niektrych stalach stopowych, zawierajcych np. nikiel lub mangan, austenit w stanie rwnowagi istnieje rwnie w temperaturach niszych. Podobnie jak elazo , austenit jest paramagnetyczny. Odznacza si przy tym du plastycznoci, zwaszcza przy niszej zawartoci wgla. Rwnie gsto austenitu zaley od zawartoci wgla (rednio wynosi ona 8,1 g/cm3). Cementyt, czyli wglik elaza jest faz midzymetaliczn o zoonej strukturze, krystalizujc w ukadzie rombowym. Stosunek liczby atomw elaza do atomw wgla wynosi 3:1 (Fe3C), co odpowiada wagowej zawartoci wgla 6,67%. W temperaturze do 210C cementyt jest ferromagnetyczny, powyej tej temperatury paramagnetyczny. Gsto cementytu wynosi 6,9 g/cm3. Jest on faz bardzo tward (HB ok. 800) i bardzo kruch. Cementyt moe tworzy roztwory stae rnowzowe, przy czym na miejsce atomw wgla mog wchodzi do jego sieci atomy azotu, za na miejsce atomw elaza atomy takich metali, jak mangan, chrom, wolfram itd. Tak utworzone roztwory stale na osnowie sieci cementytu nosz nazw cementytu stopowego. Warto podkreli, e zgodnie z ukadem rwnowagi elazo-cementyt, w temperaturze otoczenia stopy elaza z wglem do zawartoci 0,008% C s jednofazowe (ferryt), natomiast wszystkie stopy o zawartoci wgla od 0,008 do 6,67% skadaj si z dwch faz: ferrytu i cementytu. Pomijajc omwione ju przemiany zachodzce w czystym elazie oraz przemiany w czystym cementycie, w ukadzie elazo-cementyt mona wyrni nastpujce trzy podstawowe przemiany, zachodzce w staych temperaturach: przemiana eutektyczna: LC E + Fe3C, przemiana perytektyczna: LB + H J przemiana eutektoidalna: S P + Fe3C. Szczeglnie due znaczenie praktyczne ma przemiana eutektoidalna, na ktrej opiera si obrbka cieplna stali.

Skadniki strukturalne wystpujce w ukadzie elazo-cementyt. Skadnikami strukturalnymi nazywa si pojedyncze fazy lub charakterystyczne ugrupowania kilku faz, tworzce dany stop. Skadniki te tworz struktur metalograficzn stopu, przy czym struktura taka skada si z jednego lub wicej skadnikw strukturalnych. Jak wic wida, okrelenie struktura jest uywane zarwno w odniesieniu do struktury krystalograficznej, zwizanej z odpowiednim ukadem atomw, jak te struktury metalograficznej, zwizanej z odpowiednim ukadem faz. Obecnie coraz czciej w odniesieniu do struktury metalograficznej uywa si pojcia mikrostruktura. Naley rwnie rozrnia okrelenia: skadniki strukturalne i skadniki ukadu. W przypadku ukadu elazo-cementyt skadnikami ukadu s oczywicie elazo i cementyt.

59 JW Mikrostruktura metalu lub stopu jest przedmiotem bada metalograficznych, ktre przeprowadza si na odpowiednio przygotowanych powierzchniach prbek. Przygotowanie polega na wyszlifowaniu i wypolerowaniu (mechanicznym lub elektrolitycznym) wybranych powierzchni prbek, (dziki czemu otrzymuje si tzw. zgad metalograficzny) i nastpnie wytrawieniu tej powierzchni odpowiednio dobranym odczynnikiem, chemicznie lub elektrolitycznie. Podczas wytrawiania zgadu odczynnik dziaa zwykle silniej na granice ni na powierzchni ziarn jednej fazy lub rnych faz. Po duszym trawieniu poszczeglne ziarna danej fazy zostaj zaatakowane w rnym stopniu, zalenie od ich orientacji krystalograficznej i dlatego przybieraj rne zabarwienie. Na og wskutek trawienia na powierzchni zgadu wytwarza si delikatny relief, pozostajcy po wypukaniu produktw reakcji chemicznych zachodzcych podczas trawienia. Do trawienia stali wglowych i eliw najczciej stosuje si 1-5% roztwr HNO3 w alkoholu etylowym. Stale o wikszej zawartoci wgla oraz eliwa mona wytrawia rwnie 4% alkoholowym roztworem kwasu pikrynowego. Inny rodzaj trawienia, stosowany rzadziej, ma na celu wytworzenie na powierzchni okrelonej fazy nalotu umoliwiajcego jej identyfikacj. Jako przykad mona poda trawienie niektrych stali i eliw we wrzcym alkalicznym roztworze pikrynianu sodu, podczas ktrego na cementycie tworzy si ciemna warstewka, umoliwiajca odrnienie go od ferrytu. Oprcz trawienia chemicznego, niekiedy stosuje si rwnie trawienie elektrolityczne. W stopach ukadu elazo-cementyt, zalenie od zawartoci wgla i od temperatury, mog wystpowa nastpujce strukturalne skadniki jednofazowe: ferryt, austenit i cementyt, oraz skadniki dwufazowe: perlit i ledeburyt. Na rysunku 4.3 podano wykres rwnowagi ukadu elazo-cementyt z oznaczonymi skadnikami strukturalnymi. Ferryt jako skadnik strukturalny stopw technicznych na osnowie elaza ma zwykle budow komrkow, ktrej granice ziarn ujawnia si poprzez trawienie (rys. 4.4). Dusze trawienie nadaje poszczeglnym ziarnom rne zabarwienie, zalenie od ich orientacji krystalograficznej. Czasem ferryt moe mie budow iglast (np. w strukturach spoin).

Rys. 4.4. Struktura ferrytyczna (elazo techniczne o zawartoci 0,007 %C). Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 100x Austenit w stalach wglowych istnieje w stanie rwnowagi tylko w wysokich temperaturach. Moe, wic by badany metalograficznie jedynie za pomoc mikroskopu prniowego, wyposaonego w urzdzenie do obserwacji na gorco. Zwyczajn technik mikroskopow bada si austenit tylko w tych stalach stopowych, w ktrych jest on trway rwnie w temperaturze otoczenia. Struktur austenityczna ujawnia si silnie dziaajcymi odczynnikami, np. roztworem FeCl3 i HC1 lub trawieniem elektrolitycznym, np. roztworem kwasu szczawiowego. Austenit ma rwnie struktur komrkow, zwykle bardziej regularn ni ferryt Charakterystyczne dla struktury austenitu jest do liczne na og wystpowanie rekrystalizacyjnych krysztaw bliniaczych.

60

JW

Rys. 4.3. Wykres rwnowagi ukadu elazo-cementyt z oznaczonymi skadnikami strukturalnymi Cementyt jako oddzielny skadnik strukturalny wystpuje w stopach ukadu Fe-Fe3C w postaci cementytu pierwszorzdowego (pierwotnego), cementytu drugorzdowego (wtrnego) bd cementytu trzeciorzdowego. Cementyt pierwszorzdowy krystalizuje w stopach zawierajcych ponad 4,3% C, na skutek zmniejszajcej si ze spadkiem temperatury rozpuszczalnoci wgla w ciekym elazie (zgodnie z lini CD - rys. 4.3). Wystpuje on w strukturach wysokowglowych eliw biaych w postaci grubych igie, widocznych zwykle ju pod niewielkim powikszeniem. Cementyt wtrny wydziela si z austenitu na skutek zmniejszajcej si ze spadkiem temperatury rozpuszczalnoci wgla w elazie (zgodnie z lini ES -rys. 4.3). Jako oddzielny skadnik strukturalny, cementyt wtrny wystpuje w stalach o zawartoci wgla przekraczajcej 0,8% i zwykle ma posta siatki otaczajcej poszczeglne ziarna. Cementyt trzeciorzdowy wydziela si z ferrytu na skutek zmniejszajcej si ze spadkiem temperatury rozpuszczalnoci wgla w elazie (zgodnie z lini PQ -rys. 4.3). Jako oddzielny skadnik strukturalny moe by wyranie zaobserwowany w strukturze stali o niewielkiej zawartoci wgla, zwykle w postaci wydziele na granicy ziaren ferrytu. Perlit jest eutektoidaln mieszanin dwch faz: ferrytu i cementytu, zawierajc 0,8% wgla i tworzc si w temperaturze 723C zgodnie z przemian: S P + Fe3C. Dla cisoci naley doda, e przy ochadzaniu perlitu od temperatury 723C do temperatury otoczenia, z ferrytu zawartego w perlicie wydziela si jeszcze pewna ilo cementytu trzeciorzdowego (zazwyczaj pomijanego z powodu nieznacznej jego iloci). Perlit obserwowany pod dostatecznie duym powikszeniem charakteryzuje si budow pasemkow, gdy skada si z pytek ferrytu i cementytu uoonych na przemian. Odlegoci midzy pytkami zmniejszaj si ze wzrostem szybkoci chodzenia i jednoczenie nastpuje wzrost twardoci struktury. Pod mikroskopem, po wytrawieniu zgadu, ziarno perlitu1 jest ciemne, jakkolwiek obydwa skadniki perlitu - ferryt i cementyt obserwowane oddzielnie maj jasne zabarwienie. Ciemne zabarwienie ziarna perlitu wie si z jego budow pytkow i sposobem owietlenia prbki pod mikroskopem (obserwacja w wietle odbitym). Po wytrawieniu zgadu, bardziej odporne chemicznie pytki cementytu wystaj ponad pytki ferrytu, a strumie wietlny padajcy na tak powierzchni ulega czciowemu rozproszeniu. W wyniku tego ogldane pod mikroskopem

61

JW

ziarno perlitu ma zabarwienie ciemne. Wasnoci mechaniczne perlitu wynosz w przyblieniu: HB = 220 260, Rm =700 800 MPa, A10 ~ 7% i KCU2 = 40 J/cm Dodatek skadnikw stopowych na og przesuwa punkt eutektoidalny w kierunku mniejszych zawartoci wgla, obnia lub podwysza temperatur przemiany eutektoidalnej oraz wpywa na wzrost wasnoci wytrzymaociowych. Ledeburyt jest eutektyk o zawartoci 4,3% C, tworzc si z roztworu ciekego LC w temperaturze 1147C, zgodnie z przemian: LC E + Fe3C. W temperaturze powstania ledeburyt jest, wic mieszanin eutektyczn dwch faz: austenitu (zawierajcego 2,06% C) i cementytu. W miar obniania si temperatury do 723C, z austenitu wydziela si cementyt wtrny. W temperaturze 723C austenit przemienia si w perlit i przy dalszym obnianiu temperatury z ferrytu zawartego w perlicie wydziela si niewielka ilo cementytu trzeciorzdowego. W zwizku z tym, poniej temperatury 723C, ledeburyt stanowi ju mieszanin perlitu i cementytu. Struktura taka nosi nazw ledeburytu przemienionego. Ledeburyt przemieniony jest, wic charakterystycznym skadnikiem strukturalnym eliw biaych. 4.3. Struktury stali wglowych W temperaturze otoczenia, w zalenoci od zawartoci wgla, struktury stali wglowych s nastpujce: Przy zawartoci wgla teoretycznie nie przekraczajcej 0,008%, wystpuje struktura ferrytyczna (rys. 4.4). Przy zawartoci wgla 0,008-0,02%, na granicach ziarn ferrytu pojawiaj si wydzielenia cementytu trzeciorzdowego. Jak ju wspomniano, takie stopy nazywane s zwykle elazem technicznym. Stale o zawartoci do 0,8% C nosz nazw stali podeutektoidalnych. Ich struktura skada si z dwch skadnikw, a mianowicie ferrytu i perlitu, przy czym w miar wzrostu zawartoci wgla w stali wzrasta zawarto perlitu w strukturze (rys. 4.5-4.7). Stal o zawartoci 0,8% wgla ma struktur perlityczn (rys. 4.8) i nosi nazw stali eutektoidalnej. Stale o zawartoci 0,8-2,06% wgla nazywaj si stalami nadeutektoidalnymi i maj struktur skadajc si z perlitu i cementytu wtrnego. W miar wzrostu zawartoci wgla, wzrasta ilo cementytu w strukturze (rys. 4.9 i 4.10). Teoretycznie maksymalna zawarto cementytu wtrnego wystpuje w stali o granicznej zawartoci wgla 2,06% i wynosi wtedy okoo 20%. Rozpatrujc wasnoci mechaniczne stali wglowych mona stwierdzi, e najnisz wytrzymao i najwysz plastyczno w temperaturze pokojowej ma stal o strukturze ferrytycznej. W miar wzrostu zawartoci wgla, a wic rwnie wzrostu zawartoci perlitu w strukturze, ronie wytrzymao i twardo stali, przy jednoczesnym obnianiu si plastycznoci. Maksymaln wytrzymao (w stanie wyarzonym) ma stal eutektoidalna (0,8% C). Dalszy wzrost zawartoci wgla powoduje podwyszanie twardoci, gdy w strukturze pojawia si cementyt wtrny, rwnoczenie jednak maleje efektywna wytrzymao stali, poniewa staje si ona mao plastyczna. Struktura stali wykazuje czsto charakterystyczn pasmowo, ktra jest wynikiem obrbki plastycznej na gorco. Oprcz omwionych wyej skadnikw strukturalnych, w kadej stali wystpuj ponadto rnego typu wtrcenia niemetaliczne, omwione ju w rozdz. 3. Pod wzgldem wielkoci wtrcenia te dzieli si na podmikroskopowe, mikroskopowe i makroskopowe. Oznaczanie wtrce niemetalicznych w stali polega na obserwacji mikroskopowej (pod powikszeniem 90-ll0x) powierzchni odpowiednio reprezentatywnie pobranych i przygotowanych prbek i okreleniu rodzaju, ksztatu, iloci, wielkoci i rozmieszczenia
1 W przypadku perlitu, za ziarno umownie uwaa si nie pojedynczy krystalit jednofazowy, lecz zesp naprzemianlegych pytek cementytu i ferrytu.

62 JW wtrce przez porwnanie z ustalonymi wzorcami. Skad chemiczny i skad fazowy wtrce niemetalicznych mona okrela za pomoc mikrosondy elektronowej.

Rys. 4.5. Struktura ferrytyczna z niewielk iloci perlitu (stal o zawartoci 0,05% C), Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3 Powiksz. 100x . 100Powiksz. 100x

Rys. 4.6. Struktura ferrytyczno-perlityczna (stal o zawartoci 0,21% C). Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3.

Rys. 4.7. Struktura perlityczna z siatk ferrytu (stal o zawartoci 0.52% C). Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. 100x

Rys. 4.8. Struktura perlityczna (stal o zawartoci 0,8% C). Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3.100x

Rys. 4.9. Struktura perlityczna z siatk cementytu (stal o zawartoci ok. 1,2% C), Traw. 5% roztworem alkoholowym HNC3. Powiksz. 500x

Rys. 4.10. Struktura perlityczna z siatk i igami cementytu (stal nawglona do zawartoci ok. 1,4%C). Traw. 5% roztworem alkoholowym HN03. Powiksz. 100x

Dokadny sposb mikroskopowego oznaczania zanieczyszczenia stali wtrceniami niemetalicznymi podaje PN-64/H-04510, ktra zawiera rwnie tablic wzorcw kadego typu wtrce: tlenkw uoonych acuszkowo, tlenkw uoonych punktowo, krzemianw kruchych, krzemianw plastycznych, krzemianw i tlenkw nieodksztacalnych (globulamych), siarczkw, azotkw tytanu i azotkw aluminium. Kilka przykadw wtrce niemetalicznych wystpujcych w stalach podano na rys. 3.22-3.24 (rozdz. 3).

63 5. OBRBKA CIEPLNA STOPW ELAZA Zwizek mikrostruktury z wasnociami mechanicznymi stali

JW

Wasnoci wytrzymaociowe i technologiczne stali s zwizane z jej mikrostruktur zalen w zasadniczy sposb od obrbki cieplnej, tj. od rnorodnych zabiegw cieplnych, ktrym stal podlegaa. Wykorzystujc fizykochemiczne zjawiska wystpujce przy ogrzewaniu i ozibianiu stali mona doprowadzi do wytworzenia si w niej najbardziej podanych skadnikw strukturalnych, nadajcych je okrelone wasnoci wytrzymaociowe. I tak np. w celu wykonania obrbki skrawaniem stal wyarza si zmikczajco lub normalizuje, w wyniku czego powstaje struktura ferrytyczno-perlityczna, odznaczajca si ma twardoci i wytrzymaoci, ale do znaczn cigliwoci. Wasnoci takie uatwiaj wykonanie obrbki wirowej, wic w tym przypadku s one podane w procesie wytwarzania elementu konstrukcyjnego. Natomiast w gotowym wyrobie, podlegajcym znacznym napreniom, struktura ferrytycznoperlityczna czsto nie zapewnia wystarczajcej wytrzymaoci i twardoci. W celu polepszenia tych wasnoci, przy jednoczesnym uzyskaniu dobrej cigliwoci i udarnoci, stosuje si ulepszanie cieplne, polegajce na hartowaniu i odpuszczaniu w odpowiednio wysokiej temperaturze, w wyniku czego powstaje struktura sorbityczna. Stal w stanie ulepszonym jest materiaem konstrukcyjnym znacznie bardziej wartociowym ni ta sama stal w stanie nieulepszonym. Dlatego jest regu, e wysokojakociow stal konstrukcyjn, zwaszcza stopow, naley stosowa jedynie w stanie ulepszonym. Z kolei wyroby podlegajce cieraniu (np. narzdzia) powinny odznacza si bardzo du twardoci. Wykorzystuje si wtedy wysok twardo jak odznacza si struktura martenzytyczna powstajca przy hartowaniu. Obrbka cieplna zwyka jest to rodzaj obrbki cieplnej, w wyniku ktrej uzyskuje si zmiany wasnoci metali i stopw bdce gwnie funkcj temperatury i czasu. Czasem jednak czy si rwnie zabiegi obrbki cieplnej z odksztacaniem-plastycznym, z dziaaniem pola magnetycznego lub te z dziaaniem chemicznym rodowiska. Mamy wwczas do czynienia odpowiednio z obrbk cieplno-plastyczn, cieplno-magnetyczn lub cieplnochemiczn. Zwizek obrbki cieplnej z przemianami fazowymi Aby do danego stopu mona byo stosowa poszczeglne rodzaje obrbki cieplnej, np. operacje hartowania i odpuszczania lub przesycania i starzenia, powinny si w nim dokonywa przemiany fazowe, tj. np. podczas nagrzewania stopu powinne zachodzi przemiany alotropowe lub powinna wystpowa wyrana zmiana rozpuszczalnoci pewnych jego skadnikw. Na podstawie wykresu rwnowagi fazowej danego ukadu mona ustali jak; rodzaj obrbki cieplnej mona zastosowa do danego stopu i w jakich zakresach temperatury naley t obrbk przeprowadzi. W zwizku z tym proces obrbki cieplnej stali naley rozpatrywa, korzystajc wykresu rwnowagi fazowej ukadu elazo-cementyt (rys. 5.1). Temperatury rwnowagi faz w tym ukadzie oraz temperatury przemian (punkty krytyczne) przyjto powszechnie oznacza liter A z odpowiednim wskanikiem. Najnisza z tych temperatur A1 odpowiada rwnowadze austenitu z ferrytem i cementytem (linia PSK). Temperatura A2 jest temperatur przemiany magnetycznej ferrytu (linia MO). Temperatura A3, wyznaczona przez punkty lece na linii GS, jest temperatur graniczn rwnowagi austenitu z ferrytem. Temperatura Acm (linia SE) to graniczna temperatura rwnowagi austenitu z cementytem wtrnym. Aby odrni temperatury pocztku i koca przemian podczas nagrzewania od tyche temperatur podczas chodzenia dodaje si do litery A wskanik c w przypadku nagrzewania lub wskanik r w przypadku chodzenia (np. Ac1, Ar3).

64

JW

Rys. 5.1. Fragment wykresu rwnowagi fazowej elazo-cementyt 5.1. Podstawowe przemiany fazowe w stali zwizane z obrbk ciepln Przemiany fazowe w stali s wynikiem tego, e wskutek zmiany warunkw, np. temperatury, jeden stan staje si mniej trway ni drugi. To wanie jest przyczyn przemian zachodzcych w stali. Naley zaznaczy, e moe w niej wystpowa kilka podstawowych struktur, a istot najwaniejszych przemian jest wanie przejcie jednej struktury w drug. Tymi podstawowymi strukturami s: ferryt Fe(C) stay roztwr wgla w elazie , austenit Fe(C) stay roztwr wgla w elazie , martenzyt Fe'(C) stay, przesycony roztwr wgla w elazie (jest to faza metastabilna), perlit (Fe(C)+Fe3C) eutektoidalna mieszanina ferrytu Fe(C) i cementytu Fe3C. W procesach obrbki cieplnej stali wystpuj nastpujce podstawowe przemiany I. Przemiana ferrytu w austenit Fe(C) Fe(C) II. Przemiana austenitu w ferryt Fe (C) Fe(C) III. Przemiana perlitu w austenit (Fe(C) + Fe3C) Fe(C) IV. Przemiana austenitu w struktury perlityczne (lub bainityczne) Fe(C) Fe(C) + Fe3C V. Przemiana austenitu w martenzyt Fe(C) Fe(C) VI. Przemiana martenzytu w mieszanin ferrytu i cementytu Fe(C) Fe(C) + Fe3C

65 5.1.1. Przemiana perlitu w austenit

JW

Przemiana perlitu w austenit przebiega powyej temperatury rwnowagi austenitu z ferrytem i cementytem. Przemiana ta ma charakter dyfuzyjny, tj. zachodzi rozpuszczanie si cementytu i rwnomierne rozmieszczanie si wgla w austenicie drog dyfuzji. W zwykych warunkach stosunkowo szybkiego nagrzewania stali wystpuje opnienie przemiany i konieczne jest podwyszenie temperatury, aby przemiana zasza w okrelonym czasie. Perlit przegrzany powyej temperatury Ac1 przemienia si w austenit z rn szybkoci, zalenie od stopnia przegrzania. Szybko przebiegu tej przemiany zaley rwnie w znacznym stopniu od pocztkowej struktury stali, tj. od stopnia dyspersji cementytu i od jego ksztatu. Im drobniejsze s czstki cementytu, a tym samym wiksza ich oglna powierzchnia, tym szybciej zachodz opisane przemiany. Zabieg cieplny polegajcy na wygrzewaniu stali w celu wytworzenia struktury austenitu przed chodzeniem nazywany jest austenityzowaniem. 4.1.2. Zmiana wielkoci ziarna austenitu Przekroczenie temperatury przemiany Ac1 zaznacza si raptownym zmniejszeniem ziarn to znaczy nowo powstae ziarna austenitu s zawsze bardzo drobna i w zasadzie ich wymiary nie zale od wielkoci ziarn perlitu, z ktrego utworzy si austenit. Rozdrobnienie ziarna austenitu w czasie przemiany jest zwizane z tworzeniem si duej liczby zarodkw nowych ziarn na olbrzymiej i bardzo rozwinitej powierzchni granicznej midzy ferrytem i cementytem. Dalsze nagrzewanie (lub wygrzewanie) po dokonanej przemianie wywouje rozrost ziarn austenitu (rys. 5.2 i 5.3).

Rys. 5.2. Schemat zmiany wielkoci ziarna stali eutektoidalnej w czasie nagrzewania powyej temperatury A1 Zjawisko rozrostu jest procesem samorzutnym, gdy jego nastpstwem jest zmniejszenie cznej powierzchni ziarn (zmniejsza si energia powierzchniowa), wysoka temperatura zapewnia dostatecznie szybki przebieg tego procesu. W praktyce rozrnia si dwa typy stali (rys. 5.3): stale wykazujce skonno do rozrostu ziarn austenitu, ktry zaczyna si po niewielkim przekroczeniu temperatury Ac1 stale te nazywamy gruboziarnistymi; stale nie majce skonnoci do rozrostu ziarn austenitu bezporednio po przekroczeniu temperatury Ac1 W stalach tych ziarno zaczyna si rozrasta dopiero po nagrzaniu ich do temperatury ok. 1000C. Zbyt wysokie i dugotrwae wygrzewanie stali podczas austenityzowania powoduje wic rozrost ziarn austenitu. Z kolei wielko ziarna perlitu zaley od wyjciowej wielkoci ziarna austenitu, z ktrego powsta perlit. Im wiksze s ziarna austenitu, tym wiksze tworz si na og ziarna perlitu. Powstanie struktury gruboziarnistej jest niepodane, gdy stal taka charakteryzuje si nisz wytrzymaoci i udarnoci. Dlatego w czasie austenityzowania stali skonnych do rozrostu ziarna naley cile przestrzega okrelonych temperatury i czasu grzania.

66

JW

Rys. 5.3. Schemat przedstawiajcy zmian wielkoci ziarna austenitu w czasie nagrzewania stali gruboziarnistej (krzywa a) i stali drobnoziarnistej (krzywa b)

Rys. 5.4. Stal wglowa o zawartoci 0,45%C w stanie wyarzonym o strukturze gruboziarnistej. Widoczne ciemne pola perlitu i jasne ziarna ferrytu. 5% Nital. Powiksz.100x

Rys. 5.5. Stal wglowa o zawartoci 0,45% C w stanie normalizowanym. Struktura drobnoziarnista. Traw. 5% Nitalem. Powiksz. 100x

Na rysunku 5.4 przedstawiona jest struktura stali wglowej podeutektoidalnej o zawartoci 0,45% C w stanie przegrzanym, charakteryzujcej si duym ziarnem. Z kolei na rys. 5.5 widoczna jest struktura drobnoziarnista tej samej stali w stanie normalizowanym, tj. po nagrzewaniu do temperatury tylko ok. 30 50 oC powyej temperatury A3 i chodzeniu na powietrzu. 5.1.3. Przemiana austenitu w struktury perlityczne Przemiana austenitu w struktury perlityczne (lub bainityczne) przebiega w temperaturze niszej ni A1. Rozpoczyna si przy pewnym przechodzeniu, gdy energia swobodna mieszaniny ferrytu z cementytem (perlitu) stanie si mniejsza od energii swobodnej austenitu. Im nisza jest temperatura przemiany, tj. im wiksze przechodzenie, tym wiksza jest rnica swobodnych energii i tym szybciej przebiega przemiana. Z drugiej strony przemianie austenitu w perlit towarzyszy dyfuzja poczona z przegrupowaniem wgla, gdy powstaj dwie fazy znacznie rnice si zawartoci wgla od austenitu. Ferryt zawiera bardzo mao wgla (maks. ok. 0,02%). cementyt za 6,67% wgla. Szybko dyfuzji raptownie zmniejsza si przy obnianiu temperatury, w zwizku z tym wzrost przechodzenia powoduje zmniejszenie szybkoci przebiegu przemiany. W wyniku cznego dziaania obu czynnikw szybko przemiany pocztkowo zwiksza si ze wzrostem przechodzenia, osigajc przy pewnej wartoci przechodzenia swe maksimum, a potem zmniejsza si.

67 Wykresy CTP

JW

Przebieg procesu przemiany przechodzonego austenitu wygodnie jest rozpatrywa na podstawie wykresw rozpadu austenitu, zwanych wykresami CTP (czas, temperatura, przemiana). Na wykresach tych naniesione s linie pocztku i koca przemian we wsprzdnych logarytm czasu-temperatura, przy czym rozrnia si wykresy dla przemian austenitu w warunkach izotermicznych oznaczane CTPi oraz wykresy przemian austenitu w warunkach chodzenia cigego, oznaczane CTPc. Na rysunku 4.6 podany jest schematycznie wykres CTP; dla stali wglowej eutektoidalnej. Trwao przechodzonego austenitu zmienia si w zalenoci od temperatury. Dla stali eutektoidalnej przy maych przechodzeniach trwao austenitu jest dua, nastpnie zmniejsza si i minimum wystpuje w temperaturze ok. 500C, po czym znowu trwao austenitu jest coraz wiksza a do temperatury ok. 200C, poniej ktrej przechodzony austenit przechodzi w martenzyt. Wykresy CTPi, buduje si wykorzystujc krzywe kinetyczne przemiany austenitu, dla okrelonego stopnia przechodzenia, wskazujce ilo wytworzonego perlitu w zalenoci od czasu jaki upyn od pocztku przemiany.

Rys. 5.6. Wykres CTPi przedstawiajcy linie pocztku i koca przemian austenitu przechodzonego w warunkach izotermicznych Na rysunku 5.7 pokazano kilka krzywych kinetycznych obrazujcych przebieg przemiany w rnych temperaturach, a wic i przy rnych stopniach przechodzenia. Jak wida, w pocztkowym okresie przemiana odbywa si z bardzo ma prdkoci, jest to tzw. okres inkubacyjny. Punkty p1, p2, p3 wskazuj czas, w ktrym dowiadczalnie stwierdza si pocztek przemiany (wytworzone jest ju wwczas ok. 0,5% perlitu). W miar upywu czasu wzrasta szybko przemiany (szybko ta jest maksymalna, gdy przemianie ulego ok. 50% austenitu), nastpnie przebiega ona coraz wolniej, a wreszcie koczy si w punktach k1, k2, k3. Z krzywych kinetycznych obrazujcych przemian austenitu w perlit odmierza si czasy od pocztku chodzenia do pocztkw i kocw przemiany, a odpowiadajce im przy rnych temperaturach punkty p i k rozmieszcza si w ukadzie temperatura-log czasu, na prostych poziomych odpowiadajcych tym temperaturom. Otrzymuje si w ten sposb wykres CTPi, (rys. 5.7 II). Struktury, jakie otrzymuje si w wyniku przemiany, zale od stopnia przechodzenia austenitu, czyli od temperatury przemiany. Zakres temperatury od A1 do ok. 500C odpowiada przemianie austenitu w perlit. Perlit utworzony w temperaturze wysokiej przy maym stopniu przechodzenia jest grubopytkowy.

68 JW Natomiast w miar obniania temperatury perlit staje si coraz drobniejszy, jego pytki staj si coraz ciesze i powstaje struktura o stosunkowo duym stopniu dyspersji, ktra nosi nazw perlitu drobnego.

Rys. 5.7. Wykres izotermicznych przemian austenitu dla stali eutektoidalnej; A - austenit, P - perlit, B - bainit, M martenzyt Stopie dyspersji perlitu wpywa na jego wasnoci mechaniczne, tak np. twardo perlitu grubego w przypadku stali wglowej eutektoidalnej wynosi ok. 15 HRC, a perlitu bardzo drobnego dochodzi do 40 HRC (rys. 5.7). W stalach podeutektoidalnych i nadeutektoidalnych przemiana perlityczna poprzedzona jest innymi przemianami strukturalnymi. W stali podeutektoidalnej z austenitu tworzy si najpierw ferryt, a w stalach nadeutektoidalnych przed rozpoczciem przemiany perlitycznej wydziela si z austenitu cementyt (rys. 5.8). Dalsza przemiana perlityczna przebiega podobnie, jak w stali eutektoidalnej. Na rysunku 5.9 podany jest schematycznie wykres CTPi, dla stali wglowej podeutektoidalnej, na ktrym naniesiono dodatkowe linie przemian izotermicznych (dla rnych temperatur) prowadzcych do powstania odpowiednich struktur. Z kolei rys. 5.10 przedstawia wykres dla tej samej stali ale przy chodzeniu cigym (CTPc); zaznaczono rwnie linie chodzenia prowadzce do powstania rnych struktur.

Rys. 5.8. Wykres CTP dla stali: a) podeutektoidalnej, b) nadeutektoidalnej

69 JW Obnienie temperatury rozpadu austenitu powoduje, e przemiana zachodzi w warunkach utrudnionej dyfuzji. Struktura produktw rozpadu austenitu w takich linkach nosi nazw bainitu. W przypadku stali eutektoidalnych przemiana austenitu w bainit zachodzi w temperaturze ok. 500-200C (rys. 5.6, 5.7), przy czym rozrnia si bainit dolny o strukturze drobnoiglastej i jeszcze wikszym stopniu dyspersji wydziele cementytu. W odrnieniu od perlitu ferryt w bainicie zawiera znacznie wicej wgla (tym wicej, im nisza bya temperatura przemiany). Bainit grny wykazuje twardo ok. 45 HRC, natomiast twardo bainitu dolnego wynosi ok. 55 HRC. T stosunkowo du twardo tumaczy si znaczn dyspersj struktury oraz znieksztaceniem sieci.

Rys. 5.10. Wykres przemian austenitu w warunkach chodzenia cigego (CTPc) dla stali podeutektoidalnych Przykadowe wykresy CTPi I CTPc dla stali 45 (wglowa konstrukcyjna wyszej jakoci) przedstawiono odpowiednio na rysunkach 5.11 i 5.12.

Rys. 5.11. Wykres CTPi stali 45

70

JW

Rys. 5.12. Wykres CTPc stali 45 Na wykresach CTPi izotermy reprezentuj temperatury Ac1, Ac3 lub Acm oraz Ms i Mf. Krzywe midzy izotermami Ac1 i Ms przedstawiaj pocztek i koniec przemian dyfuzyjnych. Dodatkowa linia przed krzyw pocztku przemiany odpowiada pocztkowi wydzielania ferrytu lub cementytu (wglikw) w stalach odpowiednio przed- lub zaeutektoidalnych. Czasami na wykresach umieszcza si dodatkowo: krzywa odpowiadajc zaawansowaniu przemian dyfuzyjnych w 50%, izotermy odpowiadajce uzyskaniu 20, 50 lub 90% martenzytu oraz podaje twardoci struktur- produktw przemian. Na wykresach CTPc ponadto nanoszone s linie reprezentujce poszczeglne szybkoci chodzenia i odpowiadajce im twardoci Brinella lub Vickersa (w kkach). 5.1.4. Przemiana austenitu w martenzyt Przemiana austenitu w martenzyt zachodzi poniej okrelonej dla danej stali temperatury, oznaczonej zwykle symbolem Ms (rys. 5.9, 5.10). Temperatura koca przemiany martenzytycznej oznaczona jest przez Mf. W przypadku stali wglowych temperatury Ms i, Mf obniaj si wraz ze wzrostem zawartoci wgla i skadnikw stopowych, tak e przy wikszej ich zawartoci temperatura Mf moe by nisza od 0C (rys. 5.13) i wobec tego przemiana martenzytyczna zachodzi tylko czciowo W takim przypadku w strukturze pozostaje pewna ilo tzw. austenitu szcztkowego. Ze wzgldu na nisk temperatur procesu przemiana martenzytyczna jest przemian bezdyfuzyjn. W jej wyniku nastpuje przebudowa sieci szeciennej zwartej (regularnej ciennie centrowanej) austenitu na sie szecienn centrowan (regularn przestrzennie centrowan) elaza alfa bez dyfuzji umoliwiajcej wydzielanie wgla. Martenzyt w stalach wglowych jest wic przesyconym roztworem staym wgla w elazie alfa. Wtrcony midzyatomowo wgiel znieksztaca struktur elaza alfa, tak, e po przemianie martenzyt ma sie tetragonaln. Stopie tetragonalnoci zwiksza si proporcjonalnie do zawartoci wgla w martenzycie; przy zawartoci ok. 1,2% C stopie tetragonalnoci, czyli stosunek parametrw sieci c/a. wynosi ok. 1,05. Makroskopowo martenzyt ma charakterystyczn struktur iglast, co tumaczy si tym, e martenzyt skada si z pytek przesyconego wglem ferrytu, ktre w paszczynie przecicia (wykonania szlifu metalograficznego) s podobne do igie (rys. 5.14).

71 JW Warunkiem przebiegu przemiany martenzytycznej jest cige obnianie temperatury w zakresie od Ms do Mf.. Przy staej temperaturze powstawanie martenzytu ustaje. Ponadto przemiana austenitu w martenzyt moe zaj dopiero przy odpowiednio duej szybkoci chodzenia. Najmniejsza szybko chodzenia, w wyniku ktrej austenit przechodzi wycznie w martenzyt, nazywana jest krytyczn szybkoci chodzenia Vk (rys. 5.15).

Rys. 5.13. Pooenie punktw pocztku Ms i koca Mf przemiany martenzytycznej w zalenoci od zawartoci wgla

Rys. 5.14. Typowa struktura martenzytu. Stal 35 zahartowana w wodzie. Traw. 2% Nitalem, x500

Rys. 5.15. Przebieg chodzenia stali z rn szybkoci na tle wykresu CTP; Vk szybko krytyczna chodzenia Na ksztat krzywych CTP duy wpyw maj skadniki stopowe dodawane do stali konstrukcyjnych. Skadniki te powoduj przesunicie linii pocztku i koca przemiany austenitu w prawo w stosunku do pooenia tych linii dla stali wglowych (rys. 5.16a) lub powoduj jednoczesne przesunicie i zmian ksztatu tych linii polegajc na ich rozdwojeniu (rys. 5.16b). Zjawisko to jest korzystne o tyle, e krytyczna szybko chodzenia Vk dla stali stopowych jest w rezultacie znacznie nisza ni w przypadku stali wglowych.

72

JW

Rys. 4.14. Porwnanie pooenia i ksztatu linii pocztku przemiany przechodzonego austenitu na wykresach CTP: a) dla stali wglowej i dla stali stopowych zawierajcych pierwiastki nie tworzce wglikw, b) dla stali wglowej i dla stali stopowych zawierajcych pierwiastki wglikotwrcze 4.1.5. Przemiany zachodzce podczas odpuszczania martenzytu Martenzyt, ktry powstaje w wyniku szybkiego chodzenia austenitu, czyli hartowania, jest struktur metastabiln, ktra ju po niewielkim podgrzaniu zaczyna ulega przemianom. Operacja obrbki cieplnej, polegajca na wygrzewaniu zahartowanej stali w zakresie temperatur lecych poniej temperatury A1, i nastpnie chodzeniu, nosi oglnie nazw odpuszczania. Podczas odpuszczania martenzytu w stalach wglowych i niskostopowych mona obserwowa kolejno, w poszczeglnych zakresach temperatur, nastpujce zmiany: I. W zakresie temperatury 80-200C nastpuje przemiana martenzytu tetragonalnego w martenzyt regularny - zwany te martenzytem odpuszczonym - co zwizane jest z wydzielaniem wgla z martenzytu w postaci wglika . Wglik ten wykazuje zmienny skad wahajcy si w granicach Fe2C-Fe3C. Przemiana w tym zakresie temperatury zwizana jest ze skurczem prbki, co mona zarejestrowa za pomoc bada dylatometrycznych (rys. 5.17).

Rys. 5.17. Krzywa dylatometryczna przedstawiajca rne stadia przemian zachodzcych w czasie odpuszczania stali zahartowanej; l - przyrost dugoci prbki

73 JW II. W zakresie temperatury 200 -300C zachodzi przemiana austenitu szcztkowego w martenzyt odpuszczony i wglik elaza, a take zachodzi w dalszym cigu wydzielanie wglika z martenzytu. Poniewa objto waciwa austenitu jest mniejsza ni martenzytu w tym stadium przemiany obserwuje si rozszerzanie si prbki (rys. 5.18). III. W zakresie temperatury 300-400C nastpuje zarodkowanie i wzrost wydziele cementytu Fe3C, przy czym wglik rozpuszcza si, a wgiel dyfunduje do rosncych wydziele cementytu Fe3C. W tym stadium zachodzi rwnie intensywny proces zanikania napre wasnych. W temperaturze ok. 400C zawarto wgla w ferrycie osiga ju warto odpowiadajc stanowi rwnowagi. W czasie tych przemian obserwuje si skurcz prbki. IV. Przy dalszym nagrzewaniu stali zahartowanej powyej 400C nastpuje proces koagulacji wydziele cementytu, a wyjciowe igy martenzytu ulegaj zdrowieniu.- i rekrystalizacji. Przy najwyszych temperaturach odpuszczania procesami dominujcymi staj si rozrost ziarna i sferroidyzacja cementytu. Struktura skada si z ferrytu i cementytu drobnoziarnistego i nosi nazw sorbitu (rys. 5.18).

Rys. 5.18. Mikrostruktura stali o zawartoci 0,35% C zahartowanej i odpuszczonej w 600C. Sorbit. Traw. 2% Nitalem. x500 Na rysunku 4.17 przedstawione s schematycznie kolejne stadia procesw zawodzcych w czasie odpuszczania zahartowanej stali.

Rys. 5.19. Schemat przedstawiajcy procesy zachodzce podczas odpuszczania zahartowanej stali

74 5.2. Podstawowe rodzaje obrbki cieplnej stali

JW

Schemat klasyfikacji podstawowych operacji obrbki cieplnej zwykej stopw elaza przedstawiono na rys. 5.20. W obrbce cieplnej stali rozrnia si trzy gwne grupy operacji cieplnych: operacje wyarzania, operacje hartowania i odpuszczania, operacje przesycania i starzenia. Najwiksze znaczenie spord wymienionych rodzajw obrbki cieplnej stali ma hartowanie martenzytyczne z nastpujcym po nim odpuszczaniem, czyli tzw. ulepszanie cieplne lub utwardzanie cieplne. Ulepszanie cieplne polepsza znacznie cay zesp mechanicznych wasnoci stali i jest obecnie podstawowym rodzajem obrbki cieplnej stali konstrukcyjnych. 5.3. Wyarzanie Wyarzanie jest operacj obrbki cieplnej polegajc na nagrzaniu stali do okrelonej temperatury, wygrzaniu w tej temperaturze i powolnym chodzeniu w celu otrzymania struktury bardziej zblionej do stanu rwnowagi. Rozrnia si kilka rodzajw wyarzania stali, z ktrych kady ma na celu osignicie okrelonych wasnoci materiau, czsto bardzo rnicych si pomidzy sob (rys. 5.20). Zakresy temperatury, w jakich przeprowadza si poszczeglne, waniejsze rodzaje operacji wyarzania, podane s na rys. 5.21.

Rys. 5.20. Podstawowe operacje obrbki cieplnej zwykej stopw elaza Wyarzanie ujednorodniajce (ujednorodnianie, homogenizowanie) polega na nagrzaniu stali do temperatury niewiele niszej od temperatury solidusu, dugotrwaym wygrzaniu w tej temperaturze i powolnym chodzeniu w celu zmniejszenia niejedno-rodnoci skadu chemicznego i struktury. Zakres praktycznie stosowanej temperatur} wynosi ok. 1050-1250C. Czas wygrzewania wynosi dla wlewkw ok. 12-15 h Niejednorodno skadu chemicznego wystpuje w stali na skutek likwacji w czasie krzepnicia wlewka oraz segregacji dendrytycznej. Podczas wygrzewana pierwiastki nierwnomiernie rozoone w stali, np. wgiel lub skadniki stopowe dyfunduj z miejsc bogatszych do uboszych, przez co wyrwnuje si skad chemiczny stali. Przez ujednorodnianie mona zmniejszy w znacznym stopniu segregacj dendrytyczn, nie daje si natomiast usun likwacji strefowej, co moe nastpi dopiero przez obrbk plastyczn, np. kucie lub walcowanie. Wysoka temperatura i dugi czas wyarzania ujednorodniajcego powoduj silny rozrost ziarna i dlatego w celu poprawienia struktury przeprowadza si dodatkow obrbk ciepln wyarzanie normalizujce. Podczas ujednorodniania zachodz rwnie takie niekorzystne procesy, jak odwglenie powierzchniowe i utlenienie powierzchni, co powoduje straty materiau.

75

JW

Rys. 5.20. Zakresy temperatury wyarzana stali wglowych na tle wykresu elazo-cmentyt Wyarzanie normalizujce (normalizowanie) polega na nagrzaniu stali ok. 30-50C powyej Ac3 lub Acm (w przypadku stali nadeuktoidalnych), wygrzaniu w tej temperaturze i studzeniu w spokojnym powietrzu w celu uzyskania drobnego ziarna i rwnomiernego rozoenia skadnikw strukturalnych. Stosunkowo krtkie czasy wygrzewania i do szybkie chodzenie w spokojnym powietrzu powoduje uzyskanie korzystnej struktury drobnoziarnistej (rys. 5.5). Normalizowanie polepsza wasnoci wytrzymaociowe stali i w pewnych przypadkach poprawia jej przydatno do obrbki mechanicznej przez skrawanie. Normalizowanie stosuje si te czsto przed dalsz obrbk ciepln w seryjnej produkcji celem nadania stali jednakowej struktury wyjciowej, co ma wpyw na wasnoci stali po obrbce cieplnej. Wyarzanie zupene rni si od normalizowania tylko sposobem studzenia stali. Polega na nagrzaniu stali powyej Ac3 i nastpnie powolnym studzeniu (zwykle z piecem) do temperatury poniej Ar1, w celu zupenego przekrystalizowania stali. Dalsze studzenie moe si ju odbywa na wolnym powietrzu. Wyarzaniu temu poddaje si szczeglnie stale stopowe, w przypadku ktrych szybko chodzenia w spokojnym powietrzu po normalizowaniu jest tak dua, e moe ju doprowadzi do zahartowania. Stal po wyarzaniu zupenym ma dobr plastyczno, ma twardo i dobr obrabialno. Wyarzanie niezupene jest to wygrzewanie stali podeutektoidalnej w zakresie temperatury Ac1 Ac3 i studzenie do temperatury poniej Ar1 w celu czciowego przekrystalizowania stali. Jako celowa obrbka cieplna ten rodzaj wyarzania jest rzadziej stosowany. Wyarzanie sferoidyzujce (sferoidyzowanie) polega na nagrzaniu do temperaturyty bliskiej Ac1 (nieco wyszej), wygrzewaniu w tej temperaturze i studzeniu w celu sferoidyzacji wglikw. Czas wygrzewania jest stosunkowo dugi i moe wynosi od kilku do kilkudziesiciu godzin. W wyniku wyarzania sferoidyzujcego otrzymuje si struktur ziarnistego cementytu w osnowie ferrytycznej (rys. 5.21). Cementyt ziarnisty powstaje przez koagulacj podczas wygrzewania w temperaturze bliskiej Ac1. Zaokrglenie wydziele cementytu nastpuje w tych warunkach przez dno tej fazy do zmniejszenia energii powierzchniowej. Struktura taka charakteryzuje si ma twardoci, co zapewnia optymaln podatno na odksztacenia plastyczne przy obrbce plastycznej na zimno, a take dobr skrawalno. W stali eutektoidalnej i nadeutektoidalnej wyarzanie sferoidyzujce pozwala otrzyma korzystn struktur wyjciow do hartowania pod warunkiem, e cementyt bdzie drobny i rwnomiernie rozoony w osnowie ferrytu (rys, 5.21).

76

JW

Rys.5.21. Cementyt ziarnisty (sferoidyt) w stali o zawartoci ok. 1% C. Traw. 5% nitalem.x500 Wyarzanie zmikczajce (zmikczanie) jest to wyarzanie majce na celu zmniejszenie twardoci. Przeprowadza si je zwykle w temperaturze bliskiej Ac1 Wyarzanie rekrystalizujce (rekrystalizowanie) jest to wyarzanie stali utwardzonej plastycznie na zimno, w temperaturze wyszej od temperatury pocztku rekrystalizacji, w celu usunicia skutkw zgniotu i uzyskania okrelonej wielkoci ziarna. W praktyce wyarzanie rekrystalizujce stosuje si najczciej jako zabieg midzyoperacyjny, ktry usuwa skutki zgniotu, co umoliwia wykonywanie dalszych operacji obrbki plastycznej na zimno. Zakres temperatury wyarzania rekrystalizujcego jest podany na rys. 5.20. Wyarzanie odprajce ma na celu usunicie napre moliwie bez wprowadzenia zmian strukturalnych w stali. Naprenia wystpuj w odlewach, spoinach materiaach odksztaconych plastycznie oraz hartowanych. Naprenia te mog by w pewnych przypadkach tak znaczne, e powoduj powstawanie pkni w materiale. Aby temu zapobiec, stosuje si wyarzanie odprajce, polegajce na nagrzaniu i wygrzaniu przedmiotu w temperaturze poniej Ac1 i powolnym studzeniu Zalenie od rodzaju materiau oraz od przyczyn wywoujcych naprenia stosuje si rn temperatur (rys. 5.20) i rny czas wygrzewania. Na og im wysza temperatura, tym krtszy czas wygrzewania (do kilku godzin). 5.4. Hartowanie Hartowanie polega na nagrzewaniu przedmiotu do temperatury, w ktrej nastpuje wytworzenie struktury austenitu, i nastpnie szybkim chodzeniu w wodzie lub oleju w celu otrzymania struktury martenzytycznej. Temperatur hartowania stali okrela si w zalenoci od temperatur Ac1 Ac3 Acm. Optymalna temperatura hartowania stali podeutektoidalnych jest zwykle wysza o 30 50C od temperatury Ac3, a stali eutektoidalnych i nadeutektoidalnych - wysza o 30 50C od Acm. Zakres temperatury hartowania stali wglowych podany jest schematycznie na rys. 5.22 na tle wykresu elazo-cementyt.

Rys. 5.22. Zakres temperatury hartowania stali wglowych

77 JW Hartowanie stali podeutektoidalnych od temperatury wyszej od Ac1 lecz niszej Ac3 jest niekorzystne, poniewa w strukturze martenzytu wystpuje rwnie pewna ilo wolnego ferrytu, ktry zmniejsza twardo i pogarsza wasnoci mechaniczne po odpuszczeniu. Natomiast w przypadku stali nadeutektoidalnych zakres temperatury hartowania powyej Ac1 i poniej Acm (rys. 5.22) jest korzystny. Nie uzyskuje si wprawdzie penego przejcia stali w austenit, lecz pozostajcy w strukturze cementyt drugorzdowy jest skadnikiem o wysokiej twardoci i nie pogarsza wasnoci mechanicznych. Nagrzewanie za powyej Acm jest niebezpieczne i zbyteczne, poniewa nie zwiksza twardoci stali zahartowanej, lecz przeciwnie - nawet nieco zmniejsza wskutek zwikszenia iloci austenitu szcztkowego i rozpuszczania si cementytu. Ponadto podczas nagrzewania powyej Acm ronie ziarno austenitu i zwiksza si moliwo powstania duych napre hartowniczych. Rozrost ziarn austenitu powoduje, e w stali zahartowanej otrzymuje si struktur martenzytu o grubych igach i grubokrystaliczny przeom, co jest powodem maej cigliwoci i niskiej udarnoci stali. Hartowanie zwyke polega na hartowaniu z cigym (nie przerywanym) ozibianiu z szybkoci wiksz od krytycznej w rodowisku o temperaturze niszej od temperatury pocztku przemiany martenzytycznej (rys. 5.23a). Stale wglowe hartuje na og w wodzie a stale stopowe w oleju. Przy chodzeniu w powietrzu nie uzyskuje si szybkoci krytycznych wymaganych dla stali wglowych i niskostopowych. Jedynie stale wysokostopowe o malej szybkoci krytycznej ulegaj zahartowaniu w powietrzu; s to tak zwane stale samohartujce si.

Rys. 5.23. Rne rodzaje hartowania stali. Schemat przebiegu chodzenia na tle wykresu CTP: a) hartowanie zwyke, b) hartowanie stopniowe, c) hartowanie z przemian izotermiczn (bainityczne); p powierzchnia, r rdze przedmiotu Hartowanie stopniowe. Zwyke hartowanie martenzytyczne powoduje powstawanie napre cieplnych i strukturalnych, co jest czsto przyczyn deformacji i pkni elementw obrabianych cieplnie. Aby tego unikn, stosuje si w niektrych przypadkach hartowanie stopniowe. Jest to hartowanie z pierwszym stopniem ozibiania w kpieli solnej o temperaturze nieco wyszej od Ms, w cigu czasu niezbdnego do ozibienia caego przekroju przedmiotu do temperatury kpieli, i z drugim stopniem ozibiania w powietrzu. Czas przetrzymywania w kpieli solnej nie moe by duszy ni wynosi czas trwaoci austenitu w tej temperaturze - rys. 5.23b. Hartowanie stopniowe jest stosowane w obrbce cieplnej przedmiotw o maych przekrojach i skomplikowanym ksztacie. Hartowanie bainityczne z przemian izotermiczn jest zabiegiem cieplnym polegajcym na hartowaniu i ozibianiu w kpieli solnej o temperaturze bliskiej, lecz nieco wyszej od Ms i wytrzymaniu w tej kpieli w czasie zapewniajcym cakowite ukoczenie przemiany bainitycznej i nastpnie ochodzeniu na powietrzu (rys. 5.23c). Ten rodzaj hartowania ma wszystkie dodatnie cechy hartowania stopniowego, a wic zmniejszenie napre cieplnych i strukturalnych oraz zmniejszenie moliwoci powstawania pkni i deformacji, a ponadto zapewnia uzyskanie przez stal duej udarnoci, lecz niszej twardoci od martenzytu.

78 5.5. Hartowanie powierzchniowe

JW

Hartowanie powierzchniowe polega na szybkim nagrzaniu cienkiej warstwy powierzchniowej przedmiotu do temperatury powyej Ac3 (temperatury austenityzacji) i ozibieniu z du szybkoci niezbdn do uzyskania struktury martenzytycznej w tej warstwie. Celem hartowania powierzchniowego jest nadanie warstwie powierzchniowej wysokiej twardoci i odpornoci na cieranie, przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Hartowaniu powierzchniowemu poddaje si stale wglowe o zawartoci 0,4-0,6% oraz stale niskostopowe o zawartoci 0,3-0,6% C. Elementy, od ktrych wymaga si wikszej wytrzymaoci, przed hartowaniem powierzchniowym poddaje si ulepszaniu cieplnemu, tj. hartowaniu i wysokiemu odpuszczaniu. Najczciej stosowanymi metodami hartowania powierzchniowego s: a) hartowanie pomieniowe polegajce na nagrzewaniu powierzchni pomieniem gazowym, zwykle acetylenowo-tlenowym, za pomoc palnika o duej wydajnoci, i na intensywnym ozibieniu strumieniem wody; b) hartowanie indukcyjne polegajce na nagrzewaniu warstwy powierzchniowej przedmiotu prdami wirowymi, wzbudzonymi przez prd zmienny o wielkiej czstotliwoci pyncy we wzbudniku w postaci uzwojenia, i nastpnie szybkim ozibianiu natryskiem wodnym; c) hartowanie kpielowe polegajce na nagrzewaniu powierzchni przez krtkie zanurzenie do kpieli solnej lub metalowej i nastpnie ozibieniu; d) hartowanie kontaktowe lub oporowe, przy ktrym powierzchnia przedmiotu nagrzewa si w miejscu styku elektrody w postaci rolki dociskowej z powierzchni przedmiotu na skutek oporu omowego; e) hartowanie elektrolityczne, podczas ktrego grzanie odbywa si w elektrolicie wskutek przepywu prdu o duym nateniu przez elektrolit, przy czym katod jest przedmiot nagrzewany. Stosowane jest rwnie hartowanie z grzaniem powierzchniowym laserowym, elektronowym i plazmowym. Wspln cech metod hartowania powierzchniowego jest zapewnienie tak szybkiego nagrzewania, aby przedmiot osign temperatur hartowania tylko do pewnej zadanej gbokoci. Temperatura warstwy powierzchniowej przy szybkim nagrzewania przekracza zwykle znacznie (o ok. 100C) waciw temperatur hartowania, a jednak nie wywiera ujemnego wpywu na wasnoci stali, gdy czas nagrzewania jest duo krtszy ni przy hartowaniu zwykym i praktycznie rozrost ziarn nie wystpuje. Wszystkie metody hartowania powierzchniowego wymagaj bardzo dokadnego opracowania warunkw nagrzewania i cisego dostosowania ich do ksztatu i danej charakterystyki hartowanej powierzchni. Wybr jednej z metod hartowania powierzchniowego oraz sposb wykonania zabiegu zale m.in. od wielkoci i ksztatu obrabianych przedmiotw, od ich iloci oraz od danej gbokoci utwardzenia. Hartowanie pomieniowe pozwala na osignicie gbokoci zahartowania od okoo 2 do 8 mm, przy minimalnej rednicy przedmiotu 20 mm. Na wyniki hartowania maj wpyw takie czynniki, jak: wydajno palnika, ksztat jego kocwek, szybko posuwu palnika lub przedmiotu, odlego palnika od powierzchni, czas upywajcy midzy kocem grzania a pocztkiem chodzenia, intensywno chodzenia. Zalenie od ksztatu i wielkoci hartowanego przedmiotu rozrnia si dwa sposoby hartowania: hartowanie jednoczesne obrotowe oraz hartowanie cige posuwowe lub posuwowoobrotowe. Metoda jednoczesnego hartowania polega na nagrzewaniu od razu caej powierzchni przedmiotu i po osigniciu waciwej temperatury na jej szybkim ochodzeniu. Najczciej spotykan odmian tego sposobu jest hartowanie obrotowe, w czasie ktrego palnik jest nieruchomy, a przedmiot obraca si z okrelon prdkoci - rys. 5.24. Sposb ten stosowany jest do przedmiotw okrgych o niewielkich rednicach.

79

JW

Rys. 5.24. Hartowanie powierzchniowe pomieniowe jednoczesne obrotowe Metoda hartowania cigego polega na postpowym cigym nagrzewaniu powierzchni i postpujcym za nim ozibianiu cigym za pomoc natryskiwacza znajdujcego si za palnikiem. Metod t stosuj si do przedmiotw o duej powierzchni paskiej rys. 5.25, lub krzywoliniowej, dugich przedmiotw walcowych (hartowanie posuwowo-obrotowe rys. 5.26 oraz przedmiotw o duej rednicy. Hartowaniu pomieniowemu poddaje si przedmioty wykonane ze stali wglowych o zawartoci 0,45 0,60% C oraz niektre gatunki stali manganowych chromowych i chromowowanadowych. Najwiksze zastosowanie ta metoda hartowania znalaza przy miejscowym utwardzaniu duych czci maszyn produkowanych pojedynczo lub w niewielkich seriach. Stosowana jest rwnie przy hartowaniu k zbatych o duych moduach oraz waw o duych rednicach I dugoci do 10 m. Hartowanie indukcyjne (rys. 5.27) pozwala na osignicie mniejszych gbokoci zahartowania ni przy hartowaniu pomieniowym (ok. 0,2 - 5 mm). Gboko warstwy, w ktrej indukuj si prdy wirowe mona obliczy za pomoc empirycznego wzoru:

d=C

gdzie: - oporno waciwa - przenikalno magnetyczna f - czstotliwo prdu w Hz Przenikalno magnetyczna stali wglowej gwatownie maleje w temperaturze przemiany magnetycznej (punkt Curie) i przy dalszym nagrzewaniu prawie nie ulega zmianie. Gboko przenikania prdw wirowych wynosi dla:
ferrytu : d Fe = austenitu : d Fe = 17 f 600 f [mm] [mm]

80 JW Gboko warstwy zahartowanej zaley od trzech czynnikw: czstotliwoci prdu, mocy waciwej urzdzenia (mocy we wzbudniku przypadajcej na jednostk powierzchni nagrzewanego przedmiotu) oraz czasu nagrzewania. Ze wzgldu na konieczno szybkiego nagrzewania powierzchni przedmiotu w grzejnictwie indukcyjnym stosowane s czstotliwoci prdu w granicach 1-5000 kHz.. Dla przykadu mona poda, e przy czstotliwoci f = 1000 Hz gboko hartowania d = 6 mm, natomiast przy f = 450 000 Hz - d = 0,9 mm.

Rys. 5.25. Hartowanie powierzchniowe pomieniowe cigle posuwowe

Rys. 5.26. Hartowanie powierzchnie pomieniowe cigle posuwowo-obrotowe

Wielko nagrzewanej powierzchni zaley od mocy generatora. Orientacyjne zapotrzebowanie mocy niezbdnej do nagrzania l cm2 wynosi 0,3-3,0 kW. Rozrzut ten jest spowodowany zrnicowan konstrukcj wzbudnikw, ktrych ksztat uzaleniony jest od hartowanej powierzchni. Du rol odgrywa te szczelina pomidzy wzbudnikiem a powierzchni nagrzewan. W praktyce szczelina ta powinna zawiera si w granicach 1-3 mm.

Rys.5.27. Schemat grzania indukcyjnego; l induktor - wzbudnik, .1 -prt nagrzewany, 3 - linie pola magnetycznego, Iw prd we wzbudniku, Ip prd w przedmiocie Czas grzania, niezbdny do osignicia temperatury austenityzacji, zaleny jest czstotliwoci prdu i mocy generatora. Teoretycznie dla bardzo maych powierzchni i maych gbokoci czas grzania moe wynosi uamek sekundy, w praktyce zawiera si w granicach 2 20 s. Ze wzgldu na bardzo duy koszt urzdze, hartowanie indukcyjne stosuje si w produkcji wielkoseryjnej i masowej. Dla kadego typu przedmiotu wykonuje si specjalny wzbudnik,

81 JW cile dostosowany do ksztatu i wymiarw przedmiotu. Podobnie jak przy hartowaniu pomieniowym, rwnie przy hartowaniu indukcyjnym rozrnia si dwie podstawowe metody hartowania: hartowanie jednoczesne obrotowe oraz hartowanie cige posuwowe lub posuwowoobrotowe rys. 5.28

Rys. 5.28. Schemat hartowania indukcyjnego cigego, posuwowo-obrotowego; l - wzbudnik dwuzwojowy, 2 - natryskiwacz, 3 - przedmiot Oglna zasada hartowania indukcyjnego jest podobna do hartowania pomieniowego z t rnic, e w miejscu palnikw umieszczony jest wzbudnik, ktry bardzo czsto spenia rol natryskiwacza. W przemyle najwiksze zastosowanie znalazo hartowanie indukcyjne, a nastpnie pomieniowe. Inne metody hartowania powierzchniowego jak: kpielowe, kontaktowe czy elektrolityczne, stosowane s sporadycznie.
5.6. Hartowno i utwardzalno stali

Cechami charakteryzujcymi stal zahartowan s utwardzalno i hartowno. Pojcia te s zbiene, gdy okrelaj wasnoci stali zahartowanej, ktre s cile od siebie uzalenione. Przez utwardzalno rozumie si zdolno stali do utwardzania si przy hartowaniu, a okrela j maksymalna twardo mierzona na powierzchni stali, ktr uzyskano przy optymalnych parametrach hartowania. Twardo po hartowaniu jest zalena od zawartoci wgla w stali. Wysza zawarto wgla w martenzycie zwiksza twardo stali, ale tylko do zawartoci ok. 0,9% C. W stalach nadeutektoidalnych, dla ktrych optymaln temperatur hartowania jest Ac1+ 30C, zawarto wgla w martenzycie po hartowaniu jest staa, zmienia si natomiast ilo cementytu, ktry jednak nie wpywa w sposb istotny na zmian twardoci. Z kolei przez hartowno rozumie si gboko na jak stal da si zahartowa. Miar hartownoci jest wic grubo strefy zahartowanej. Przy hartowaniu przedmiotw stalowych nie nastpuje zwykle zahartowanie na wskro, gdy szybko chodzenia jest wiksza na powierzchni, a mniejsza w rdzeniu. Rozkad szybkoci chodzenia na przekroju okrgego prta podczas hartowania przedstawiono w przyblieniu lini cig na rys. 5.28a. Jeeli szybko hartowania w rodkowej czci prta bdzie mniejsza od krytycznej szybkoci hartowania Vkr to prt nie zahartuje si na wskro, jego struktura w rdzeniu bdzie si skadaa z perlitu i bainitu, a gboko strefy zahartowanej bdzie rwna tylko gruboci warstwy zakreskowanej.

82
Strefa nie zahartowana

JW

Rys. 5.29. Hartowanie prta stalowego Vkr - krytyczna szybko chodzenia. Vp szybko chodzenia powierzchni. Vr - szybko chodzenia rdzenia Na rysunku 5.29 przedstawiono rwnie wykres CTP, na ktrym naniesiono linie szybkoci chodzenia: powierzchni Vp i rdzenia - Vr prbki oraz zaznaczono szybko krytyczn Vkr. Jest oczywiste, e ze zmniejszeniem krytycznej szybkoci hartowania wzrasta gboko warstwy zahartowanej. Tak wic, im mniejsza jest Vkr dla danej stali, tym wiksza jest jej hartowno. Warto Vkr jest cile zwizana z szybkoci przemiany austenitu w struktury perlityczne, a zatem z pooeniem krzywej pocztku przemiany na wykresie CTP, ktre z kolei zalene jest od gatunku stali. Gboko warstwy zahartowanej zmienia si take zalenie od uytego rodka ozibiajcego. Jeeli rodek ozibiajcy szybciej bdzie odbiera ciepo ze stali, to na wikszej gbokoci od powierzchni stal bdzie chodzona z szybkoci wiksz od krytycznej. Na przykad warstwy zahartowane w przedmiotach chodzonych w wodzie s grubsze ni warstwy po hartowaniu w oleju. Jako gboko warstwy zahartowanej przyjmuje si zwykle umownie odlego od powierzchni do pocztku warstwy o strukturze pmartenzytycznej, czyli do tej warstwy przekroju, w ktrej struktura skada si w 50% z martenzytu i w 50% ze struktur niemartenzytycznych. Najwiksza rednica prta okrgego, przy ktrej zachodzi zahartowanie na wskro (tj. w rodku prta bdzie 50% martenzytu), nazywana jest rednic krytyczn Do. Stref pmartenzytyczn mona atwo okreli na podstawie bada mikrostruktury lub, co jest atwiejsze, na podstawie pomiarw twardoci. Naley zaznaczy, e twardo strefy pmartenzytycznej, podobnie jak twardoci martenzytu, zaley od zawartoci wgla i dla rnych gatunkw stali bdzie inna.
Metody okrelania hartownoci Metoda krzywych U. Hartowno i rednic krytyczn dla danego gatunku stali mona okreli metod pomiaru twardoci na przekroju poprzecznym zahartowanej prbki. W tym celu poddaje si hartowaniu w tych samych warunkach kilka prbek rnych rednicach, nastpnie przecina si je i dokonuje pomiaru twardoci wzdu rednicy prbki. Wyniki pomiarw nanosi si na wykres, ktry wygldem przypomina liter U (rys . 5.30). Std metoda ta nosi nazw krzywych U. W celu penego scharakteryzowania hartownoci badanej stali, wyniki pomiarw twardoci dla wszystkich prbek nanosi si na jeden zbiorczy wykres. Na rysunku 5.31 przedstawione s dwa wykresy zbiorcze dla stali wglowej o zawartoci 0,4% C i stali chromowej o zawartoci 0,45% C i 1,0% Cr. Twardo struktury pmartenzycznej dla stali o tej zawartoci wgla wynosi ok. 45 HRC. Jak wida na wykresie, stal stopowa ma wiksz hartowno, gdy prbka o rednicy 50 mm zahartowaa si na wskro (Do = 50 mm), natomiast

83 JW w przypadku stali wglowej na wskro zahartowaa si jedynie prbka o rednicy ok. 15 mm (Do = 15 mm).

Rys. 5.30. Badanie hartownoci stali metod krzywych U. Rozkad twardoci na przekroju prbki

Rys. 5.31. Krzywe U dla prtw o rnej rednicy: a) stal wglowa o zawartoci 0,45% C, b) stal stopowa o zawartoci 0,40% C i 1,0% Cr
Metoda Jominy'ego. Metoda krzywych U jest do kopotliwa, gdy wymaga wykonania i przebadania wielu prbek. Z tego wzgldu obecnie najczciej stosowan metod oznaczania hartownoci stali jest metoda hartowania od czoa (Jminy'ego). Prba ta jest znormalizowana i opisana w normie PN-79/H-04402 polega ona na nagrzaniu prbki o znormalizowanych wymiarach ( 25 mm, dugo 100 mm) do temperatury austenityzacji i nastpnie ozibieniu jej od czoa strumieniem wody. Nastpnie po obu stronach prbki wzdu tworzcej dokonuje si pomiarw twardoci metod Rockwella lub Vickersa. rednie arytmetyczne kolejnych pomiarw z obu stron prbki nanosi si na wykres przedstawiajcy zmian twardoci w funkcji odlegoci od czoa (rys. 5.31). Korzystajc z tego wykresu oraz znajc twardo struktury pmartenzytycznej dla danej stali, mona okreli, w jakiej odlegoci od czoa otrzymamy struktur pmartenzytyczn. Nastpnie na podstawie odpowiednich nomogramw uwzgldniajcych orodek chodzcy mona okreli rednic krytyczn Dp badanej stali. Wykonujc szereg prb hartownoci dla rnych wytopw tego samego gatunku stali i nanoszc wyniki pomiarw twardoci na ten sam wykres, otrzymuje si tzw. pasmo hartownoci (rys. 5.32

84

JW

Rys. 5.32 Ksztat i wymiary prbki do badania hartownoci metod Jominy'ego; na tle prbki krzywa rozkadu twardoci wzdu tworzcej

Rys.5.33. Pasmo hartownoci dla stali wglowej o zaw. ok. 0,50% C

5.7. Odpuszczanie

Hartowanie martenzytyczne jest pierwszym etapem obrbki cieplnej stali konstrukcyjnych. Maa plastyczno i due naprenia wasne uniemoliwiaj bezporednie stosowanie stali konstrukcyjnej w takim stanie, jaki otrzymuje si po hartowaniu. Niezbdny jest nastpny zabieg cieplny - odpuszczanie, ktry zwiksza plastyczno i cigliwo, a zmniejsza naprenia wasne. Odpuszczanie jest wic kocowym zabiegiem obrbki cieplnej (ulepszania cieplnego) stali konstrukcyjnej, ustalajcym ostatecznie jej wasnoci. Wyjtek stanowi tu jedynie hartowanie bainityczne, po ktrym odpuszczanie nie jest wymagane. Odpuszczanie polega na nagrzaniu uprzednio zahartowanej stali do temperatury niszej od temperatury przemiany eutektoidalnej i chodzeniu do temperatury otoczenia. Zalenie od stosowanej temperatury rozrnia si odpuszczanie niskie, rednie i wysokie. Odpuszczanie niskie przeprowadza si w zakresie temperatury 150-250C celem usunicia napre hartowniczych, przy zachowaniu duej twardoci i odpornoci na cieranie. Stosuje si gwnie do stali narzdziowych. Odpuszczanie rednie przeprowadza si w zakresie temperatury 250-500C w celu uzyskania przez stal duej wytrzymaoci i sprystoci. Twardo ulega przy tym do znacznemu obnieniu. Tego rodzaju odpuszczaniu poddaje si spryny, resory, matryce, czci silnikw, samochodw itp. Odpuszczanie wysokie przeprowadza si w zakresie temperatury powyej 500C i poniej Acl. Ma ono na celu m.in. uzyskanie moliwie najwyszej udarnoci dla danej stali, przy jednoczesnym zwikszeniu stosunku Re do Rm. Stal konstrukcyjna odpuszczona wysoko po hartowaniu uzyskuje struktur sorbityczn i odznacza si z reguy wysz granic plastycznoci i wyszym wydueniem i przeweniem ni ta sama stal o strukturze perlitycznej. Podczas wysokiego odpuszczania, poza zmianami strukturalnymi, zachodzi

85 JW jednoczenie prawie cakowite usunicie napre powstaych podczas hartowania. Odpuszczanie wysokie stosuje si do wikszoci stali konstrukcyjnych. Temperatur i czas odpuszczania dobiera si w zalenoci od wasnoci, jakie maj by otrzymane. Schemat zmian wasnoci mechanicznych stali konstrukcyjnych w zalenoci od temperatury odpuszczania przedstawiony jest na rys. 5.34.

Rys. 5.34. Zmiana wasnoci mechanicznych stali konstrukcyjnej w zalenoci od temperatury odpuszczania
Krucho odpuszczania. Temperatura odpuszczania i szybko chodzenia przy odpuszczaniu maj znaczny wpyw na udarno konstrukcyjnej stali stopowej. W przypadku powolnego chodzenia stali po odpuszczaniu krzywa charakteryzuj ca jej udarno ma dwa
minima: dla oko o 300C i okoo 500 600C. Jest to zjawisko tzw. kruchoci odpuszczania pierwszego i drugiego rodzaju.

Rys. 5.35. Wpyw temperatury odpuszczania i szybkoci chodzenia po odpuszczaniu na udarno stali
Krucho odpuszczania pierwszego rodzaju powstaje podczas odpuszczania w temperaturze okoo 300C niezalenie od skadu chemicznego stali i szybkoci chodzenia po odpuszczaniu (rys. 5.35 i 5.36). Z tego wzgldu naley unika odpuszczania w tym zakresie temperatury.

86

JW

Rys. 5.36. Udarno stali w rnych temperaturach w zalenoci od szybkoci chodzenia po odpuszczaniu
Krucho odpuszczania drugiego rodzaju ujawnia si po odpuszczaniu w temperaturze powyej 500C w przypadku, gdy po odpuszczaniu przedmiot jest chodzony powoli, natomiast w razie szybkiego chodzenia udarno nie zmniejsza si, wzrasta monotonicznie z podwyszaniem temperatury odpuszczania (rys. 5.35.). Wzrost szybkoci chodzenia po odpuszczaniu powoduje rwnie przesunicie progu kruchoci w kierunku niszych temperatur (rys. 5.36). Skonno do kruchoci odpuszczania drugiego rodzaju wykazuj tylko niektre konstrukcyjne stale stopowe np. chromowo-manganowe, chromowo-niklowe lub chromowo-wanadowe, natomiast nie s do niej skonne np. stale wglowe i stale stopowe z dodatkiem Mo. 5.8. Przesycanie i starzenie stopw elaza Przesycaniem nazywa si operacj ciepln polegajc na: 1) nagrzaniu stali do temperatury, w ktrej wydzielona faza przechodzi do roztworu staego, tj. powyej temperatury granicznej rozpuszczalnoci, 2) wygrzaniu w tej temperaturze, 3) ozibieniu w celu zatrzymania rozpuszczonego skadnika w roztworze przesyconym (rys. 4.37). Stan przesycony jest nietrway i stop dy do przejcia w stan rwnowagi, co moe nastpi stosunkowo atwo np. po podgrzaniu. W stanie przesyconym stop ma wiksz plastyczno, natomiast twardo i wytrzymao ulegaj zmniejszeniu.

Przesycanie stosowane jest np. do stali chromowo-niklowej o strukturze austenitycznej (stale kwasoodporne) lub o duej zawartoci manganu. Stale te nagrzewa si do temperatury ok. 1100C i nast pnie ozi bia si w wodzie. Celem tego zabiegu jest rozpuszczenie wglikw i uzyskanie jednorodnej struktury austenitycznej. Obrbka taka zwiksza przede wszystkim odporno na korozj midzykrystaliczn stali typu 18-8 (18% Cr, 8% Ni). Przesycanie stosuje si rwnie w przypadku wysokostopowych stali arowytrzymaych i stali o specjalnych wasnociach magnetycznych. Zabieg ten ponadto jest szeroko stosowany do wielu stopw metali nieelaznych.

87 JW Starzenie polega na nagrzaniu i wytrzymaniu uprzednio przesyconego roztworu w temperaturze znacznie niszej od temperatury granicznej rozpuszczalnoci w celu wydzielenia o odpowiednim stopniu dyspersji skadnika lub skadnikw znajdujcych si w nadmiarze w przesyconym roztworze sta ym. W przypadku niektrych stopw procesy starzenia zachodz ju w temperaturze otoczenia, co nosi nazw starzenia naturalnego (samorzutnego). W czasie starzenia zachodz zmiany strukturalne zbliajce skad stopu do stanu rwnowagi. Wydzielanie si w czasie starzenia skadnika (znajduj cego si w przesyconym roztworze sta ym) w postaci skupie lubfaz o duej dyspersji powoduje utwardzanie stopu. Z tego wzgldu poczenie zabiegw przesycenia i starzenia nosi nazw utwardzania wydzieleniowego. W stalach niskow glowych przeznaczonych do g bokiego t oczenia, a tak e w stalach kotowych starzenie jest niekorzystne, gdy obnia plastyczno i powoduje krucho. Zjawisko to wystpuje silniej w stalach nieuspokojonych, gdy oprcz wgla w ferrycie rozpuszczony jest take azot, ktry tworzy z elazem faz midzywzow Fe4N. Szybkie chodzenie np. od temperatury walcowania powoduje zatrzymanie prawie caej iloci rozpuszczonych skadnikw w ferrycie, ktre nast pnie wydzielaj si podczas starzenia, zw aszcza na granicach ziarn. Starzenie moe zachodzi ju w temperaturze otoczenia, zwaszcza w cigu duszych okresw czasu, i powoduje pogorszenie wasnoci plastycznych stali.

90

JW

6. Obrbka cieplno-chemiczna stali 6.1. Wiadomoci oglne Obrbk cieplno-chemiczn, podobnie jak omwione ju hartowanie powierzchniowe, stosuje si w celu uzyskania wysokiej twardoci warstwy powierzchniowe przedmiotu, przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Zapewnia to du odporno ni cieranie i wysok wytrzymao na obcienia dynamiczne, a w niektrych przepadkach zabezpiecza stal przed korozj. W stosunku do hartowania powierzchniowego obrbka cieplno-chemiczn jest procesem mniej wydajnym, ale za to zapewnia wiksze rnice midzy wasnociami rdzenia i warstwy powierzchniowej, gdy s one wynikiem nie tylko rnic struktury, ale take skadu chemicznego. Dodatkow jej zalet jest moliwo stosowania do dowolnych przedmiotw, niezalenie od ich ksztatu (hartowanie powierzchniowe jest niemoliwe przy zbyt skomplikowanych ksztatach). Obrbka cieplno-chemiczn polega na dyfuzyjnym wprowadzeniu do przypowierzchniowej warstwy przedmiotu obcego pierwiastka, celem spowodowania odpowiednich zmian jej wasnoci (w niektrych przypadkach waciwy efekt uzyskuje si dopiero po dodatkowej obrbce cieplnej). Oglnie dzieli si na: dyfuzyjne nasycanie niemetalami (nawglanie, azotowanie, utlenianie, siarkowanie, borowanie, krzemowanie), dyfuzyjne nasycanie metalami (aluminiowanie, chromowanie, cynkowanie, tytanowanie), dyfuzyjne nasycanie wieloskadnikowe (wgloazotowanie, wglotytanowanie siarkowgloazotowanie itd.). Obrbk cieplno-chemiczn przeprowadza si w rodowisku bogatym w skadnik dyfundujcy do stali. W wikszoci przypadkw stosuje si rodowisko gazowe i wwczas w czasie obrbki zachodz trzy podstawowe procesy: a) dysocjacja polegajca na rozkadzie czsteczek gazu i utworzeniu aktywnych atomw pierwiastka dyfundujcego, np. 2CO CO2 + C, NH3 3H + N; b) adsorpcja polegajca na wchanianiu (rozpuszczaniu) wolnych atomw przez powierzchni metalu (zachodzi tylko wtedy, gdy pierwiastek wprowadzany rozpuszcza si w obrabianym metalu), c) dyfuzja polegajca na przemieszczaniu si obcych atomw w sieci przestrzennej obrabianego metalu. W wyniku tych trzech procesw powstaje warstwa dyfuzyjna, w ktrej stenie dyfundujcego pierwiastka osiga maksimum na powierzchni i maleje w miar oddalania si od niej. Przemieszczanie dyfuzyjne atomw uwarunkowane jest nastpujcymi czynnikami: wzajemn rozpuszczalnoci metalu nasycanego i pierwiastka nasycajcego, deniem ukadu do wyrwnywania skadu chemicznego w caej objtoci, ruchami cieplnymi atomw. Szybko przemieszczania si atomw, czyli szybko dyfuzji w duej mierze zaley od temperatury i wzrasta z jej podwyszeniem. W zalenoci od przebiegu dyfuzji rozrnia si dyfuzj atomow i dyfuzj reakcyjn. Dyfuzja atomowa polega na przemieszczaniu si atomw jednego pierwiastka do sieci elementarnej pierwiastka drugiego, przy czym powstaje roztwr stay o sieci elementarnej pierwiastka rozpuszczajcego. Tworzenie si nowych faz o budowie rnej od budowy pierwiastka rozpuszczajcego jest niemoliwe i maksymalne stenie pierwiastka dyfundujcego nie przekracza granicznej rozpuszczalni w temperaturze dyfuzji. Wida wic, e przy dyfuzji atomowej zachodzi jedynie zmiana stenia skadnika rozpuszczanego w sieci elementarnej

91 JW skadnika rozpuszczajcego, tworzcego w wyniku tego roztwr stay. Zmiana ta powoduje, e rnice we wasnociach warstwy powierzchniowej metalu rozpuszczajcego, czemu towarzyszy zazwyczaj zmiana mikrostruktury. Zdarzaj si jednak przypadki, e mikrostruktura powstaego roztworu staego nie rni si wyranie od mikrostruktury metalu rozpuszczajcego i ujawnienie granicy midzy nimi jest trudne. Mechanizm dyfuzji atomowej jest nastpujcy: Jak wiadomo, temperatura okrela wielko energii ukadu, ktra rozdzielona jest midzy poszczeglne atomy nierwnomiernie. W zwizku z tym w sieci elementarnej znajduje si pewna ilo atomw, ktrych energia jest znacznie wiksza ni atomw pozostaych. Energia ta przejawia si w drganiach i atom majcy tak zwikszon ilo energii wychodzi ze swego normalnego pooenia w wle sieci elementarnej, zajmujc pooenie nienormalne - midzywzowe. W sieci elementarnej pojawia si puste miejsce (wakans). Istnienie wolnych miejsc w sieci elementarnej umoliwia powstawanie na drodze dyfuzji tzw. roztworw staych rnowzowych, tzn. roztworw, w ktrych cz atomw w wzach sieci metalu rozpuszczajcego jest zastpiona atomami pierwiastka rozpuszczonego. Nieco inaczej przebiega proces powstawania na drodze dyfuzji roztworw staych midzywzowych. W tym przypadku atomy pierwiastka rozpuszczanego wnikaj w przestrzenie midzywzowe sieci elementarnej metalu rozpuszczajcego. Taki proces zachodzi przede wszystkim w przypadku dyfuzji pierwiastkw o maych rednicach atomowych, jak wodr, wgiel, azot, czy bor. Energi, ktra jest konieczna do przesunicia atomu z jednego pooenia w sieci elementarnej w drugie, nazywa si energi aktywacji. Oczywicie energia ta podczas tworzenia si staych roztworw midzywzowych jest znacznie mniejsza ni podczas tworzenia si roztworw rnowzowych, gdy w pierwszym przypadku odpada konieczno przesuwania atomw metalu rozpuszczajcego z wzw sieci w pooenie nienormalne. Drugim rodzajem dyfuzji jest dyfuzja reakcyjna, ktrej wynikiem jest powstanie nowej fazy midzymetalicznej, zgodnie z wykresem rwnowagi midzy pierwiastkiem rozpuszczanym i metalem rozpuszczajcym. Proces dyfuzji reakcyjnej mona podzieli na dwa etapy: a) powstanie nowej fazy na powierzchni metalu na skutek zachodzcej reakcji chemicznej, b) rozrost nowej fazy na skutek zachodzcej dyfuzji. W wielu przypadkach z wykresu rwnowagi wynika, e pierwiastek rozpuszczany moe tworzy z metalem rozpuszczajcym zarwno graniczne roztwory stae, jak i fazy midzymetaliczne. Powstaje wic pytanie, ktra dyfuzja (atomowa czy reakcyjna) zachodzi wczeniej. Przewaa opinia, e faza midzymetaliczna powstaje w drugiej kolejnoci, tzn. po granicznym nasyceniu metalu rozpuszczajcego pierwiastkiem rozpuszczanym. Budowa faz midzymetalicznych i ich skad chemiczny zale od takich czynnikw, jak budowa krystaliczna reagujcych pierwiastkw, stan ich powierzchni, temperatura itp. Wielkoci charakterystyczn dla procesw dyfuzyjnych jest tzw. wspczynnik dyfuzji D, wyraany rwnaniem D = Do e-Q/RT gdzie: Do- stay wspczynnik dla danej sieci krystalicznej, e - podstawa logarytmw naturalnych, Q - energia aktywacji (dla wytrcenia atomu z pooenia rwnowagi), R - staa gazowa, T - temperatura bezwzgldna. Jak wida, wspczynnik ten zaley przede wszystkim od temperatury i wzrasta wraz z jej wzrostem (powiksza si ilo wolnych miejsc w wzach sieci). Grubo warstwy dyfuzyjnej w zalenoci od czasu (przy ustaleniu pozostaych parametrw procesu, takich jak temperatura, cinienie itd.), okrela rwnanie Y2 = k gdzie: y - grubo warstwy dyfuzyjnej, k - staa zalena od wspczynnika dyfuzji, - czas procesu.

92 JW Dyfuzja w metalach moe zachodzi bd rwnolegle do powierzchni, bd w gb ziarn, bd te wzdu ich granic. Dowiadczalnie ustalono, e najwiksza warto ma wspczynnik dyfuzji na powierzchni metalu, mniejsz na granicy ziarn, a najmniejsz w samych ziarnach. Ustalono take, e szybko dyfuzji w metalach o elementarnej sieci regularnej (elazo, aluminium, nikiel, kobalt, mied, molibden: praktycznie nie zaley od kierunku osi krystalograficznych. Natomiast metale o innych sieciach wykazuj pewn anizotropowo dyfuzji. Spord rnych procesw obrbki cieplno-chemicznej najczciej s stosowane nawglanie, azotowanie i wgloazotowanie. 6.2. Wgloutwardzanie cieplne Wgloutwardzaniem cieplnym nazywa si zespl operacji polegajcych na kolejnym dyfuzyjnym nasycaniu wglem przypowierzchniowych stref przedmiotu (nawglaniu), hartowaniu i niskim odpuszczaniu. W wyniku tego procesu uzyskuje si tward (60-64 HRC), odporn na cierania warstw powierzchniow przy zachowaniu cigliwego rdzenia. W niektrych przypadkach stosuje si wzbogacanie wglem do okrelonego stenia warstw powierzchniowych przedmiotu, odwglonych w poprzedzajcych operacjach technologicznych. Taki proces nazywa si dowglaniem. Rozrnia si dwa rodzaje nawglania: w proszkach i gazowe. Nawglanie w proszkach przeprowadza si w szczelnych skrzynkach wykonanych ze stali aroodpornych lub stopw niklowo-chromowych, wypenionych najczciej mieszanin wgla drzewnego (w postaci granulek o rednicy kilku mm) intensyfikatorw, czyli rodkw przyspieszajcych nawglanie. Mieszanin t nazywa si proszkiem do nawglania lub karburyzatorem. Jako intensyfikatory zwykle stosuje si wglan baru (BaCO3) oraz wglan sodu (Na2CO3,), ktrych zawarto w wieym proszku do nawglania wynosi 10-30%. W temperaturze nawglania (900-950C) tlen zawarty w powietrzu znajdujcym si midzy granulkami czy si z wglem, tworzc z powodu maej iloci tlenek wgla CO. Tlenek ten w zetkniciu z elazem rozkada si wg reakcji 2CO CO2 + C, tworzc wgiel atomowy (in statu nascendi), wchaniany przez powierzchni przedmiotu. Jednoczenie zachodz reakcje: BaC03 + C BaO + 2CO, 2CO CO2 + C, ktre uaktywniaj proces nawglania. Proces nawglania w proszkach jest dugotrway (czasem trwa do kilkudziesiciu godzin) i nie mona go kontrolowa, dlatego stosuje si go jedynie w produkcji jednostkowej i maoseryjnej. Natomiast w produkcji masowej powszechnie stosuje nawglanie gazowe, polegajce na wygrzewaniu obrabianych przedmiotw w komorze pieca, przez ktr z okrelon szybkoci przepywa gaz nawglajcy. Jako gazy nawglajce najczciej stosuje si gaz ziemny, gaz wietlny, gaz generatorowy i gaz koksowniczy, gazy pochodzce z rozkadu benzolu i ropy naftowej, a take specjalnie wytwarzane mieszaniny tych gazw z wglowodorami. Najtaszym i najsilniej dziaajcym jest gaz ziemny, zawierajcy 92-96% metanu CH4. Nie mona go jednak stosowa w czystej postaci, gdy powstaje wtedy duo sadzy, ktra pokrywa obrabiane przedmioty, hamujc ich nawglanie. Dlatego zwykle uywa si go po poczeniu z produktami niezupenego spalania gazu ziemnego. W wyniku otrzymuje si mieszanin gwnie CH4, CO i N2, ktra charakteryzuje si dobr aktywnoci, a nie wytwarza sadzy. W temperaturze nawglania (900-950C) zachodz reakcje: CH4 2H2 + C, 2CO CO2 + C,

93 JW w wyniku ktrych powstaje wgiel in statu nascendi", dyfundujcy do stali. Gwn zalet nawglania gazowego jest moliwo regulowania stenia wgla w warstwie powierzchniowej zarwno przez dobr skadu gazu nawglajcego, jak i zmiany szybkoci jego przepywu przez komor pieca. Proces trwa krcej ni nawglanie w proszkach (unika si nagrzewania skrzynki i karburyzatora), jest prostszy (unika si czynnoci zwizanych z umieszczaniem przedmiotw obrabianych w skrzynkach i ich wyjmowaniem po nawglaniu) i atwiejszy do automatyzacji. Dodatkow zalet jest moliwo hartowania przedmiotw bezporednio po nawgleniu. Nawglaniu poddaje si wyroby ze stali niestopowych niskowglowych (np gatunku 10, 15, 20 wg PN-93/H-84019) lub ze stali stopowych konstrukcyjnych (np. gatunku 15H, 20H, 16HG, 15HGM, 17HGN wg PN-89/H-84030/02), o zawartoci wgla 0,07-0,24%. Gboko warstwy nawglonej dla danych warunkw nawglania zaley od temperatury i czasu trwania procesu. Im wysza temperatura (praktycznie wynosi 900-950C), tym szybko nawglania jest wiksza, ale niezalenie od temperatura proces nawglania najintensywniej zachodzi w pierwszym okresie, a potem stopniowo szybko jego si zmniejsza. W praktyce grubo warstwy nawglonej zawiera si w granicach 0,6-2,0 mm. Zawarto wgla na powierzchni nawglonej jest okrelona graniczn rozpuszczalnoci wgla w austenicie w temperaturze procesu. Na przykad dla temperatury nawglania 900C, zgodnie z wykresem rwnowagi Fe-Fe3C, wynosi ona 1,2-1,3%. W miar oddalania si od powierzchni zawarto wgla stopniowo maleje, a do zawartoci odpowiadajcej stali nienawglonej. W zwizku z tym warstwa nawglona po powolnym chodzeniu od temperatury nawglania skada si z: a) przypowierzchniowej warstwy nawglonej do zawartoci wgla powyej 0,8%; jest to strefa nadeutektoidalna o strukturze zoonej z perlitu otoczonego cienk siatk cementytu; b) warstwy o zawartoci wgla okoo 0,8%; jest to strefa eutektoidalna o strukturze perlitu; c) warstwy o zawartoci wgla poniej 0,8%; jest to strefa podeutektoidalna o strukturze perlityczno-ferrytycznej, przechodzca stopniowo w ferrytyczno-perlityczn struktur rdzenia. Rozkad stenia wgla w warstwie nawglonej pokazano na rys. 6.1, a struktur warstwy na rys. 6.2.

6.1. Rozkad stenia wgla w warstwie nawglonej (lini przerywan zaznaczono stenie wgla w rdzeniu Maksymalna zawarto wgla w strefie nadeutektoidalnej nie powinna przekracza 1,1-1,2% C. W przeciwnym przypadku podczas chodzenia tworzy si dua ilo cementytu wtrnego, ktry zwiksza jej krucho. W wielu przypadkach niektre powierzchnie przedmiotw musz by chronione przed nawglaniem. Zabezpiecza si je bd przez pokrycie odpowiednimi pastami (zoonymi z glinki, piasku, boraksu, szka wodnego itd.), bd przez galwaniczne miedziowanie (warstwa gruboci kilku setnych mm). Jak ju wspomniano, celem wgloutwardzania jest wytworzenie twardej i odpornej na cieranie warstwy powierzchniowej, przy zachowaniu cigliwego rdzenia. Samo nawglanie wytwarza jedynie korzystny rozkad wgla na przekroju przedmiotu, a ostateczny efekt uzyskuje si dopiero przez odpowiedni obrbk ciepln. Mniej odpowiedzialne przedmioty mona hartowa bezporednio z temperatury nawglania. W tym

94 JW jednak przypadku z ziarn austenitu rozronitych na skutek dugotrwaego wygrzewania w wysokiej temperaturze otrzymuje si gruboiglasty martenzyt i gruboziarnist struktur rdzenia. W warstwie nawglonej wystpuje ponadto wiksza ilo austenitu szcztkowego (wysza temperatura hartowania), co oczywicie zmniejsza jej twardo. Przedmioty bardziej odpowiedzialne po nawgleniu chodzi si w powietrzu, a nastpnie hartuje z temperatury 850900C, zalenie od gatunku stali. Najbardziej waciw obrbk ciepln przedmiotw nawglonych, zapewniajc szczeglnie wysokie wasnoci, jest hartowanie dwustopniowe. Pierwsze przeprowadza si z temperatury 850-900C i jego gwnym celem jest rozdrobnienie struktury rdzenia oraz rozpuszczenie siatki cementytu w warstwie powierzchniowej (jeli siatka taka utworzya si podczas nawglania). W zwizku z tym w przypadku stali stopowych moe by zastpione normalizowaniem. Powtrne hartowanie przeprowadza si z temperatury 760800C, dziki czemu w warstwie powierzchniowej powstaje drobnoiglasty martenzyt z ewentualnymi wtrceniami cementytu drugorzdowego. Ta temperatura jest jednak za niska do zupenego zahartowania rdzenia, tote nawet w przypadku stali o duej hartownoci bdzie on mia struktur zoon z ferrytu i martenzytu niskowglowego (stale o maej hartownoci zachowuj w rdzeniu struktur ferrytyczno-perlityczn).

Rys. .2. Struktura nawglonej stali 15 (ok. 0,15% C) nie poddanej obrbce cieplnej: a) 100x; b), c), d), i e) 500x. Traw. 5% alkoholowym roztworem HN03 Kocow operacj jest w kadym przypadku odpuszczanie w temperaturze 150-200C, usuwajce naprenia wasne. Po prawidowej obrbce cieplnej przedmioty nawglone wykazuj na powierzchni twardo 60-64 HRC, przy twardoci rdzenia 25-35 HRC.

6.3. Azotowanie

95

JW

Azotowaniem nazywa si dyfuzyjne nasycanie azotem przypowierzchniowych stref przedmiotu. Zalenie od celu azotowania i sposobu jego przeprowadzania rozrnia si: a) azotowanie utwardzajce, b) azotowanie przeciwkorozyjne. W przeciwiestwie do nawglania, azotowanie powoduje utwardzenie stref przypowierzchniowych bez dodatkowej obrbki cieplnej. Dlatego azotowaniu poddaje si stale uprzednio ulepszone cieplnie (hartowane i wysokoodpuszczone), przy czym temperatura ich odpuszczania jest nieco wysza od temperatury azotowania utwardzajcego. Azotowaniu utwardzajcemu poddaje si specjalne stale stopowe, zawierajce pierwiastki tworzce trwae azotki o wysokiej dyspersji (AlN, CrN, MoN), ktre zapewniaj zachowanie bardzo wysokiej twardoci stali a do temperatury ok. 500C. Skad chemiczny znormalizowanych w Polsce stali stopowych do azotowania PN-89/H84030/03) podano w tabl. 6.1. Stale te stosuje si gwnie na czci silnikw spalinowych, jak np. way korbowe, korbowody, sworznie tokowe, koa zbate, waki rozrzdowe, pompy paliwowe itd. Na przykad, twardo warstwy naazotwanej stali 38HMJ wynosi 900-1200 HV. Skad chemiczny stali stopowych konstrukcyjnych do azotowania (wg PN-89/H-84030/03) Tablica 5.1
Znak gatunku stali 38HMJ 33H3MF 25H3M C 0,35-0,42 0,29-0,36 0,20+0,30 Mn 0,30+0,60 0,50+0,80 0,40+0,65 Si 0,17+0,37 0,17+0,37 0,17+0,37 Skad chemiczny, % P max 0,025 0,035 0,035 S Cr Ni max max 0,025 1,35+1,65 0,25 0,035 2,40+2,80 0,30 0,035 2,90+3,50 0,40 Mo 0,15+0,25 0,35+0,45 0,40+0,55 Inne 0,70+1,10AI 0,20+0,30 V -

Azotowanie innych stali stopowych, a take stali wglowych nie zapewnia uzyskania tak wysokich twardoci warstwy powierzchniowej i stosowane jest jedynie w celu wytworzenia warstwy odpornej na korozj lub w niektrych przypadkach (stale konstrukcyjne chromowoniklowe) zwikszenia wytrzymaoci na zmczenie. Azotowanie utwardzajce przeprowadza si w temperaturze 480-600C (najczciej 500520C), w czasie 10-100 h. Uzyskuje si tward trudno cieraln warstw o gruboci 0,1-0,6 mm (najczciej 0,2-0,3 mm), wyranie odcinajc si od nie naazotowanego rdzenia. Warstwa ta zachowuje sw twardo do temperatury ok. 500C (po nawgleniu tylko do ok. 200C). Wpyw czasu azotowania i temperatury na grubo i twardo warstwy naazotowanej podano na rys. 5.3. Maksymalna twardo warstwy naazotowanej wystpuje na gbokoci okoo 0,05 mm od powierzchni. Aby j ujawni, naley powierzchni przeszlifowa na t gboko.
a) b)

Czas azotowania, h

Rys. 5.3. Wpyw czasu i temperatury azotowania stali 38HMJ na: a) gboko warstwy naazotowanej, b) twardo warstwy naazotowanej

96 JW Azotowanie przeciwkorozyjne przeprowadza si w temperaturze 600-700C w czasie 0,5-1 h (maks. do kilku godzin). Uzyskuje si warstw o grubo 0,02-0,04 mm, niezbyt tward, ale bardzo szczeln i odporn na korodujce dziaanie pary wodnej, wody wodocigowej i atmosfery. Azotowanie przeprowadza si w szczelnie zamknitej mufli lub komorze pieca, do ktrej z okrelon szybkoci dopywa amoniak. W temperaturze azotowania zachodzi dysocjacja amoniaku zgodnie z reakcj NH3 3H + N, przy czym obecno elaza dziaa na t reakcj katalitycznie. Powstajcy azot atomowy jest adsorbowany przez powierzchni stali, a nastpnie dyfunduje w gb Stopie dysocjacji amoniaku zaley od temperatury, cinienia, szybkoci przepywu gazu przez komor pieca i wielkoci wsadu (dziaajcego jako katalizator). 6.4. Azotonawglanie i wgloazotowanie Obrbka cieplno-chemiczna polegajca na jednoczesnym dyfuzyjnym nasycaniu wglem i azotem przypowierzchniowych stref przedmiotu dzieli si na: azotonawglanie przeprowadzane zwykle w zakresie temperatury 800-880oC w ktrym dominuje dyfuzja wgla, wgloazotowanie przeprowadzane zwykle w zakresie temperatury 500-600oC w ktrym dominuje dyfuzja azotu. Zalenie od sposobu przeprowadzania procesu rozrnia si azotonawglanie gazowe, w przypadku stosowania atmosfery gazowej, oraz azotonawglanie kpielowe w przypadku stosowania kpieli cyjanowych. Azotonawglanie stosuje si do rnego rodzaju czci maszyn i urzdze (np. maszyn do pisania, broni, silnikw motocyklowych itd.) ze stali o maej i redniej zawartoci wgla zarwno wglowych, jak i stopowych. Ostateczne wasnoci warstwy przypowierzchniowej, podobnie jak po nawglaniu, uzyskuje si dopiero po hartowaniu i niskim odpuszczaniu. czny proces azotonawglania, hartowania i niskiego odpuszczania nazywa si azotowgloutwardzaniem. Wgloazotowanie (zwykle kpielowe) stosuje si do narzdzi ze stali szybkotncych jako kocowy zabieg (po obrbce cieplnej) majcy na celu podwyszenie powierzchniowej twardoci, odpornoci na cieranie, a take aroodpornoci. Warstwa azotonawglona w stosunku do warstwy nawglonej wykazuje wiksz twardo i odporno na cieranie oraz wiksz odporno na korozj. Po azotonawglaniu kpielowym przedmioty maj adn, matow powierzchni, tote obrbk stosuje si rwnie w celu nadania im estetycznego wygldu. Azotonawglanie, podobnie jak azotowanie, podwysza wytrzymao zmczeniow stali (w warstwie powierzchniowej wystpuj naprenia ciskajce). Hartowanie mona przeprowadza bezporednio po azotonawglaniu, gdy nisza temperatura i krtszy czas procesu nie wywouj rozrostu ziarna, jak to ma miejsce podczas nawglania. Najczciej stosowanymi w praktyce procesami s azotonawglanie i wgloazotowanie kpielowe w roztopionych solach, zawierajcych zwykle cyjanek sodu NaCN, cyjanek potasu KCN, chlorek sodu NaCl, chlorek baru BaCl2 i wglan sodu Na2CO3. Cyjanki stanowi aktywn cz kpieli i ilo ich waha si w granicach 7 70%, w zalenoci od wymaganej aktywnoci kpieli. Zwikszenie zawartoci cyjankw sprzyja zwikszeniu zawartoci wgla i azotu w warstwie nasycanej, ale nie zwiksza jej gbokoci, ktra zaley od temperatury i czasu nasycania. W temperaturze procesu NaCN reaguje z tlenem, wskutek czego powstaj azot i wgiel w stanie atomowym (in statu nascendi). Azotonawglanie i wgloazotowanie kpielowe prowadzi si w czasie od kilkunastu minut do kilku godzin. Wgloazotowanie pozwala na otrzymanie warstw nasyconych o gbokoci 0,020,15 mm, azotonawglanie - o gbokoci kilku dziesitych milimetra. Istotn wad procesu kpielowego jest trujce dziaanie cyjankw. Dlatego musi - odbywa w specjalnie wydzielonych pomieszczeniach, przy cisym przy przestrzeganiu

97

JW

przepisw bezpieczestwa pracy. Azotonawglanie gazowe przeprowadza si w temperaturze 700-800C w mieszaninie gazw nawglajcych i azotujcych, np. w gazie wietlnym i amoniaku (20 30 %). Struktura warstwy nasyconej wglem i azotem zaley gwnie od temperatury procesu. W przypadku obrbki wysokotemperaturowej i nastpnie hartowania warstwa nasycona skada si z martenzytu wglowego i azotowego, wglikw, azotkw, faz wglikowo-azotkowych typu Fe2(NC) lub Fe3(C,N) oraz pewnej iloci austenitu szcztkowego. W przypadku obrbki niskotemperaturowej warstwa nasycona ma struktur podobn do struktury warstwy naazotowanej. 6.5. Metalizowanie dyfuzyjne Metalizowanie dyfuzyjne polega na nasycaniu przypowierzchniowych warstw przedmiotw stalowych rnymi metalami, najczciej chromem lub aluminium, rzadziej cynkiem lub tytanem. Niekiedy stosuje si jednoczesne nasycanie dwoma rnymi metalami, np. chromem i aluminium (chromoaluminiowanie), czy chromem i wolframem (chromowolframowanie). Uzyskane w ten sposb warstwy cechuje bardzo wysoka twardo i odporno na cieranie (w przypadku chromowania stali wysokowglowej) podwyszona odporno na korozj (w przypadku chromowania stali niskowglowej) oraz dobra aroodpomo, tj. odporno na utlenianie w wysokich temperaturach (w przypadku aluminiowania). W stosunku do analogicznych pokry galwanicznych, metaliczne warstwy dyfuzyjne s mniej porowate i lepiej zespolone ze stalowym podoem. Metalizowanie dyfuzyjne mona przeprowadza zarwno w rodowisku staym jak i ciekym lub gazowym. W pierwszym przypadku metalizowanie odbywa si w sproszkowanym elazostopie (np. elazochromie, czy elazoaluminium), zmieszanym z pewn iloci salmiaku NH4C1: w wysokiej temperaturze metal nasycajca zawarty w elazostopie reaguje z HC1 lub Cl2 tworzc lotny chlorek (odpowiednie CrCl3, AlCl3 itd.), ktry rozkada si przy zetkniciu z metaliczn powierzchni nasycanego przedmiotu. W ten sposb powstaj wolne, aktywne atomy metalu nasycajcego, ktre wnikaj nastpnie do stali, tworzc odpowiedni warstw dyfuzyjn. Metalizowanie kpielowe przeprowadza si przez zanurzenie obrabianego przedmiotu w roztopionym metalu nasycajcym. Ta metoda obrbki jest stosowana przede wszystkim w celu aluminiowania stali. Metalizowanie gazowe odbywa si w rodowisku gazowym, utworzonym z chlorkw odpowiednich metali. Dyfuzja metali w elazie przebiega znacznie wolniej ni dyfuzja wgla lub azotu, gdy metale tworz z nim roztwory stae rnowzowe (wgiel i azot midzywzowe). Dlatego proces metalizowania dyfuzyjnego wymaga dugotrwaego wygrzewania w wysokiej temperaturze (1000-1200C), co oczywicie wpywa na jego koszt. Struktury warstw metalizowanych dyfuzyjnie s zgodne z odpowiednimi ukadami rwnowagi elazo-metal nasycajcy. Na przykad, struktura warstwy aluminiowej skada si (od powierzchni) z: prawie czystego aluminium, kruchych faz porednich i fazy bdcej roztworem staym aluminium w elazie.

96

JW

7. Klasyfikacja stali*
Klasyfikacji gatunkw stali dokonuje si zgodnie z PN-EN 10020:1996 wedug skadu chemicznego oraz wg ich zastosowania i wasnoci mechanicznych lub fizycznych. Klasyfikacja stali wedug skadu chemicznego - stale niestopowe (wglowe), - stale stopowe. Do stali niestopowych zalicza si te gatunki stali, w ktrych zawarto pierwiastkw jest mniejsza od zawartoci granicznych podanych w tabl. 7.1. Do stali stopowych zalicza si gatunki stali, w ktrych zawarto przynajmniej jednego pierwiastka jest rwna lub wiksza od zawartoci granicznej podanej w tabl. 7.1. Tablica 7.1 Granica midzy stalami niestopowymi i stopowymi (wg PN-EN 10020:1996)
Zawarto graniczna Nazwa i symbol chemiczny pierwiastka (% wagowy) Aluminium, Al 0,10 Bor, B 0,0008 Bizmut, Bi 0,10 Chrom, Cr* 0,30 Cyrkon, Zr* 0,05 Kobalt, Co 0,10 Krzem, Si 0,50 Lantanowce, kady 0,05 Mangan, Mn 1.65** Mied, Cu* 0,40 Molibden, Mo* 0,08 Nikiel, Ni* 0,30 Niob, Nb* 0,06 Ow.Pb 0,40 Selen, Se 0,10 Tellur, Te 0,10 Tytan, Ti* 0,05 Wanad, V* 0,10 Wolfram, W 0,10 Inne (kady oprcz 0,05 fosforu, siarki i azotu), * Jeeli te pierwiastki okrela si dla stali w kombinacji dwu, trzech lub czterech, a ich zawartoci s mniejsze ni podane w tablicy, to przy kwalifikacji stali naley dodatkowo uwzgldni zawarto graniczn wynoszc 70% sumy poszczeglnych zawartoci granicznych tych dwu, trzech lub czterech pierwiastkw ** Jeeli jest okrelona tylko maksymalna zawarto manganu, jego graniczna zawarto wynosi 1,80% i nie stosuje si zasady 70%.

Klasyfikacja stali wedug zastosowania i wasnoci mechanicznych lub fizycznych A. Klasy jakoci stali niestopowych stale niestopowe podstawowe, stale niestopowe jakociowe, stale niestopowe specjalne. Stale niestopowe podstawowe Stale podstawowe to gatunki stali o takich wymaganiach jakociowych, jakie mona osign w oglnie stosowanym procesie stalowniczym, bez dodatkowych zabiegw technologicznych.
* Oznaczanie stali wg PN-EN 10027-1 na stronie 146

97 JW Wyroby z tych stali nie s przeznaczone do obrbki cieplnej (z wyjtkiem wyarzania odprajcego, zmikczajcego i normalizowania). Z wyjtkiem manganu i krzemu (oraz granicznych zawartoci C, P, S), zawarto innych pierwiastkw stopowych nie jest wymagana. Nie okrela si dodatkowych wymaga jakociowych dotyczcych np. gbokiego toczenia, cignienia, ksztatowania na zimno itp. Wasnoci w stanie walcowanym na gorco lub wyarzonym odprajce, zmikczajco albo normalizowanym powinny odpowiada nastpujcym wartociom granicznym dla wyrobw o gruboci do 16 mm: < 690 MPa, minimalna wytrzymao na rozciganie (Rm) < 360 MPa, minimalna granica plastycznoci (Re) minimalne wyduenie (A) . < 26%, minimalna praca amania w temp. 20C na prbkach wzdunych ISO < 27 J, minimalna rednica trzpienia w prbie zginania (e oznacza grubo prbki) >1 e maksymalna zawarto wgla > 0,10%, maksymalna zawarto fosforu > 0,045%, maksymalna zawarto siarki > 0,045%. Przykady stali nalecych do tej klasy: stale mikkie niskowglowe na tamy i blachy walcowane na gorco lub na zimno oglnego zastosowania, stale konstrukcyjne walcowane na gorco oglnego zastosowania, stale do wyrobu walcwki do cignienia (drutu). Stale niestopowe jakociowe Stale niestopowe jakociowe to gatunki stali, ktrych wasnoci w stanie obrobionym cieplnie w zasadzie si nie okrela, nie okrela si rwnie czystoci metalurgicznej wyraonej stopniem zanieczyszczenia wtrceniami niemetalicznymi. Ze wzgldu na warunki stosowania wyrobw ze stali jakociowych, wymagania dotyczce np. wraliwoci na kruche pkanie, regulowanej wielkoci ziarna czy podatnoci na ksztatowanie, s wysze ni dla stali podstawowych, co wymusza wiksz staranno podczas produkcji. Przykady stali nalecych do tej klasy: stale na wyroby paskie do ksztatowania na zimno; stale konstrukcyjne o zawartoci Pmax i Smax poniej 0,045%, np.: stale o podwyszonej wytrzymaoci, stale do budowy statkw, stale na wyroby ocynkowane ogniowo, stale na butle gazowe, stale na koty i zbiorniki cinieniowe; stale z wymagan podatnoci na odksztacenie plastyczne; stale konstrukcyjne z wymagan minimaln zawartoci Cu; stale do zbrojenia betonu; stale szynowe; stale automatowe; stale do cignienia drutu; stale do spczania na zimno; stale sprynowe; stale z wymaganymi wasnociami magnetycznymi lub elektrycznymi; stale do produkcji blach cienkich, ocynowanych (na opakowania); stale do produkcji elektrod otulonych lub drutu spawalniczego o zawartoci Pmax, i Smax wikszej ni 0,02%.

98

JW

Stale niestopowe specjalne Stale niestopowe specjalne charakteryzuj si wyszym ni stale jakociowe stopniem czystoci metalurgicznej, szczeglnie w zakresie zawartoci wtrce niemetalicznych. S one przewanie przeznaczone do ulepszania cieplnego lub hartowania powierzchniowego. Dziki dokadnemu doborowi skadu chemicznego oraz przestrzeganiu specjalnych warunkw produkcji stali i kontroli przebiegu procesw technologicznych uzyskuje si rnorodne wasnoci przetwrcze i uytkowe stali. Czsto otrzymuje si rwnoczenie i w zawonych granicach np. wysok wytrzymao lub hartowno z rwnoczenie dobr cigliwoci, podatnoci na ksztatowanie, spawanie itp. Stale niestopowe specjalne speniaj jeden lub wicej z niej wymienionych warunkw: a) okrelona udarno w stanie ulepszonym cieplnie; b) okrelona hartowno lub twardo powierzchniowa w stanie hartowanym i odpuszczonym lub utwardzonym powierzchniowo; c) okrelona maa zawarto wtrce niemetalicznych; d) okrelona maksymalna zawarto fosforu i siarki (kady z nich): < 0,020% wedug analizy wytopowej, < 0,025% wedug analizy chemicznej wyrobu (np. walcwka przeznaczona do produkcji mocno obcionych spryn, elektrod, drutu do zbrojenia opon Przykady stali nalecych do tej klasy: stale konstrukcyjne o okrelonej minimalnej pracy amania prbek wzdunych ISO z karbem V, wikszej ni 27 J w temperaturze -50C; stale konstrukcyjne przeznaczone do produkcji reaktorw jdrowych, o ograniczonej zawartoci nastpujcych pierwiastkw: mied < 0,10%, kobalt < 0,05%, wanad < 0,05%; stale do ulepszania cieplnego; stale do nawglania; stale utwardzalne wydzieleniowo o wymaganej zawartoci wgla minimum 0,25% lub wikszej (w analizie wytopowej) i strukturze ferrytyczno-perlitycznej: zawierajce jeden lub wicej mikrododatkw stopowych, takich jak niob albo wanad, jednak ich zawarto powinna by nisza ni warto graniczna dla stali stopowych; utwardzanie wydzieleniowe uzyskuje si zwykle przez kontrolowane chodzenie z temperatury przerbki plastycznej na gorco; stale do sprania betonu; stale do cignienia (drutu); stale do spczania na zimno; stale sprynowe; stale narzdziowe; stale o okrelonej przewodnoci elektrycznej wikszej ni 9 Sm/mm; stale do produkcji elektrod otulonych lub na drut spawalniczy o zawartoci Pmax i Smax mniejszej ni 0,02%. B. Klasy jakoci stali stopowych - stale stopowe jakociowe, - stale stopowe specjalne. Stale stopowe jakociowe Stale stopowe jakociowe maj podobne zastosowanie jak stale niestopowe jakociowe, lecz wymagane wasnoci powoduj konieczno zwikszenia w nich zawartoci pierwiastkw stopowych powyej wartoci granicznych podanych w tabl. 7.1. Stale te zwykle nie s przeznaczone do ulepszania cieplnego lub utwardzania powierzchniowego. Do grupy stali stopowych jakociowych nale: stale konstrukcyjne drobnoziarniste spawalne, w tym stale przeznaczone do produkcji



99 JW zbiornikw i rurocigw pracujcych pod cinieniem, speniajce nastpujce warunki: a) wymagana minimalna granica plastycznoci dotyczca wyrobw o gruboci do 16 mm poniej 380 N/mm, b) zawartoci pierwiastkw stopowych powinny by nisze ni wartoci graniczne wedug tabl. 6.la, c) wymagana praca amania prbek wzdunych ISO z karbem V w temperaturze -50C - do 27 J; stale elektrotechniczne zawierajce jako pierwiastki stopowe tylko krzem lub krzem i aluminium w celu uzyskania wymaganych wasnoci w zakresie stratnoci magnetycznej, minimalnej wartoci indukcji magnetycznej, polaryzacji lub przenikalnoci magnetycznej; stale stopowe przeznaczone do produkcji szyn i grodzic oraz ksztatownikw na obudowy grnicze; stale stopowe przeznaczone do produkcji wyrobw paskich walcowanych na gorco lub na zimno do dalszej trudniejszej przerbki plastycznej na zimno (wyczajc stale przeznaczone do produkcji zbiornikw cinieniowych lub rur), zawierajce pierwiastki rozdrabniajce ziarno, takie jak B, Ti, Nb, V i/lub Zr, -albo stale dwufazowe" (struktura wyrobw paskich ze stali dwufazowych skada si z ferrytu i 10 35% martenzytu wysepkowego); stale, w ktrych mied jest jedynym wymaganym pierwiastkiem stopowym. Tablica 7.1a
Stale stopowe drobnoziarniste spawalne. Granica skadu chemicznego midzy stalami stopowymi jakociowymi i specjalnymi Pierwiastek Zawarto graniczna (% wagowy)

Cr Chrom* 0,50 Cu Mied* 0,50 La Lantanowce 0,06 Mn Mangan 1,80 Mo Molibden* 0,10 Nb Niob* 0,08 Ni Nikiel* 0,50 Ti Tytan* 0,12 V Wan* 0,12 Zr Cyrkon* 0,12 Inne nie wymienione patrz tablica 6.1 pierwiastki (kady) *Jeeli te pierwiastki wystpuj w stali w kombinacji dwu, trzech lub czterech, a ich zawartoci s mniejsze ni podane w tablicy 7.1, to przy klasyfikacji stali naley dodatkowo uwzgldni warto graniczn, ktra stanowi 70% sumy poszczeglnych zawartoci granicznych tych dwu, trzech lub czterech pierwiastkw.

Stale stopowe specjalne Stale stopowe specjalne dziki precyzyjnie okrelonemu skadowi chemicznemu odpowiednim warunkom wytwarzania i kontroli procesw produkcyjnych maj rnorodne wasnoci przetwrcze i uytkowe czsto uzupeniajce si i utrzymywane w zawonych granicach. Ta klasa obejmuje nastpujce grupy stali: stale odporne na korozj, stale aroodporne i arowytrzymae, stale przeznaczone do produkcji oysk tocznych, stale narzdziowe, stale maszynowe, stale do nawglania,

100 JW specjalne stale konstrukcyjne (spawalne drobnoziarniste stale konstrukcyjne, stale odporne na korozj atmosferyczn), stale o specjalnych wasnociach fizycznych (niemagnetyczne, magnetyczne lub o wymaganym wspczynniku rozszerzalnoci cieplnej).

Skad chemiczny stali stopowych specjalnych stanowi podstaw ich podziau na nastpujce gwne kategorie: l) stale odporne na korozj o zawartoci wgla < 1,20% i chromu > 10,50%, ktre pod wzgldem zawartoci niklu dzieli si na: a) poniej 2,50% Ni, b) nie mniej ni 2,50% Ni; 2) stale szybkotnce zawierajce (wraz z innymi skadnikami lub bez nich): - co najmniej dwa z trzech nastpujcych pierwiastkw: Mo, W lub V cznie nie mniej ni 7% wagowych, - 0,60% lub wicej wgla, - i 3 6% wagowych chromu; 3) inne stale stopowe specjalne. 7.2. Stale niestopowe (wglowe) 7. 2.1. Wpyw wgla na wasnoci stali Wgiel bardzo silnie wpywa na wasnoci stali nawet przy nieznacznej zmianie jego zawartoci i z tego wzgldu jest bardzo wanym skadnikiem stali. Zwikszenie zawartoci wgla powoduje, jak ju poprzednio wspomniano, zmian struktury stali. Jeeli stal zawiera mniej ni 0,8% C, to jej struktura skada si ferrytu i perlitu. Struktura stali zawierajcej 0,8% C skada si tylko z perlitu, natomiast w stali o zawartoci powyej 0,8% C oprcz perlitu wystpuje rwnie cementyt wtrny. Zmiana struktury stali spowodowana rn zawartoci wgla wie si cile ze zmian wasnoci mechanicznych. Na rysunku 7.1 przedstawiono wpyw wgla na wasnoci mechaniczne stali walcowanej na gorco.

7.1. Wpyw wgla na wasnoci mechaniczne stali Jak wida zwikszenie zawartoci wgla zwiksza wytrzymao na rozciganie Rm i zmniejsza plastyczno stali. Maksymaln wytrzymao osiga stal przy zawartoci ok. 0,85% wgla. Przy wikszej zawartoci wgla wytrzymao zmniejsza si na skutek pojawiania si coraz wikszej iloci cementu wtrnego, ktry wydziela si na granicach ziarn. Zwikszenie zawartoci wgla, oprcz obnienia wasnoci plastycznych, pogarsza rwnie wasnoci technologiczne stali wglowej; szczeglne znaczenie ma pogorszenie spawalnoci.

101

JW

7.2.2. Domieszki zwyke w stali Za domieszki zwyke stali uwaa si mangan, krzem, fosfor, siark oraz wodr, azot i tlen, poniewa te pierwiastki wystpuj zawsze w mniejszej lub wikszej iloci w przemysowych gatunkach stali. Zawarto tych pierwiastkw w stalach wglowych nie przekracza zwykle nastpujcych granic: Mn do 0,8% (w niektrych gatunkach stali granica ta jest rozszerzona do 1,5%), Si do 0,5%, P do 0,05% (z wyjtkiem stali automatowych), S do 0,05% (z wyjtkiem stali automatowych). Mangan wprowadza si do wszystkich stali w procesie stalowniczym w celu ich odtlenienia, tj. usunicia szkodliwego tlenku elazawego lub zwizania siarki w MnS, przez co zapobiega si powstaniu FeS powodujcemu powstanie kruchoci stali na gorco. W ilociach (1,0 1,5)% Mn rozpuszczajc si zarwno w ferrycie, jak i w cementycie umacnia roztworowo stal, zmniejsza wielko ziarna ferrytu w wyrobach walcowanych na gorco oraz zwiksza hartowno. Poniewa jednak wszystkie stale wglowe maj zazwyczaj mniej wicej tak sam zawarto manganu, to jego wpyw na wasnoci rnych gatunkw tych stali jest jednakowy. Krzem w ilociach do 0,5% jest dodawany do stali podczas jej wytapiania w celu odtlenienia. W ilociach (0,5 1,0)% jest dodawany w celu umocnienia ferrytu. W wikszych ilociach (0,5 4,5)% powoduje zwikszenie oporu elektrycznego oraz zmniejszenie stratnoci stali magnetycznie mikkich. Zwiksza rwnie aroodporno stali. Krzem stabilizuje bardzo mocno ferryt, dlatego stale zawierajce wicej ni 3% Si zachowuj struktur ferrytyczn od temperatury otoczenia do temperatury solidusu.Wpyw krzemu, ktry rozpuszcza si w ferrycie, jest podobny do wpywu manganu. Fosfor dostaje si do stali z rud elaza, ktre zawieraj rne jego iloci. Podczas wytapiania stali fosfor zostaje z niej usunity w mniejszym lub wikszym stopniu, zalenie od rodzaju procesu stalowniczego. Fosfor rozpuszczony w ferrycie (graniczna rozpuszczalno w temperaturze pokojowej wynosi ok. 1,2%) zmniejsza bardzo znacznie jego plastyczno i podwysza temperatur, w ktrej stal staje si krucha, wywoujc tzw. krucho na zimno. Ten wpyw fosforu jest bardzo wyrany wwczas, gdy jego zawarto w stali jest wiksza ni 0,1%. Jednak w stalach przeznaczonych na odpowiedzialne wyroby zawarto nawet 0,05% P jest niebezpieczna i naley jej unika, poniewa w czasie krystalizacji stali zachodzi silna segregacja fosforu, wskutek czego w pewnych miejscach zawarto fosforu bdzie do znaczna i bdzie powodowa krucho. W zalenoci od przeznaczenia stali ustala si ostrzejsze wymagania dotyczce zawartoci fosforu (np. max 0,025%). Naley zaznaczy, e w niektrych wyjtkowych przypadkach zawarto fosforu w stali moe by poyteczna. Na przykad w stalach automatowych dodatek ok. 0,1% P polepsza skrawalno, za do ok. 0,35% - zwiksza odporno na cieranie. Przy jednoczesnej zawartoci miedzi fosfor zwiksza odporno stali na korozj atmosferyczn. Siarka podobnie jak fosfor dostaje si do stali z rud elaza, a ponadto z gazw piecowych, tzn. z produktw spalania paliwa zawierajcych dwutlenek siarki (SO2). Siark mona w znacznej mierze usun ze stali, jeeli stosuje si podczas wytapiana zasadowy proces martenowski lub zasadowy proces elektryczny. W stalach wysokojakociowych zawarto siarki ogranicza si zazwyczaj do 0,02 0,03%. W stali zwykej jakoci dopuszcza si wiksz zawarto siarki (do 0,05%). Siarka nie rozpuszcza si w elazie, lecz tworzy siarczek elazawy FeS, ktry jest skadnikiem eutektyki Fe + FeS o temperaturze topnienia 985C. Wystpowanie w stalach tej atwo topliwej i kruchej eutektyki, rozmieszczonej przewanie a granicach ziarn, powoduje krucho stali nagrzanych do temperatury 800C i powyej. Zjawisko to nosi nazw kruchoci na gorco. Wskutek tej wady stal zawierajca wikszy procent siarki nie nadaje si do przerbki plastycznej na gorco. W stali pojawiaj si naderwania i pknicia, m.in. dlatego, e podczas

102 JW nagrzewania poczynajc od temperatury 985C, zachodzi nadtapianie otoczek z siarczku elazawego wok ziarn. Z tego powodu naley uwaa siark za szkodliw domieszk stali. Dodatek manganu do stali zmniejsza szkodliwe dziaanie siarki, gdy wwczas w ciekej stali nastpuje reakcja, w wyniku ktrej tworzy si siarczek manganawy MnS. Siarczek ten topi si w 1620C, a wic w temperaturze o wiele wyszej ni temperatura przerbki plastycznej na gorco (800 1200C). Siarczki w temperaturze przerbki plastycznej na gorco s plastyczne i ulegaj odksztaceniu, tworzc wyduone wtrcenia. Pogarszaj one wytrzymao na zmczenie i obcienia dynamiczne stali. Siarka pogarsza rwnie spawalno stali. Natomiast siarka, podobnie jak fosfor, polepsza skrawalno stali i w iloci 0,15-0,30% jest wprowadzana celowo do stali automatowych. Wodr, azot i tlen wystpuj w stali w nieduych ilociach, a ich zawarto zaley w duym stopniu od sposobu wytapiania. W stali bdcej w stanie staym, gazy mog wystpowa w kilku postaciach: w stanie wolnym, skupiajc si w rnych niecigociach wewntrz metalu najczciej tworzc tzw. pcherze); mog by rozpuszczone w elazie; mog tworzy zwizki (azotki, tlenki) wystpujce w stali jako tzw. wtrcenia niemetaliczne. Wpyw wodoru na wasnoci stali jest zdecydowanie ujemny. Rozpuszcza si on stosunkowo atwo w elazie i to w caym zakresie temperatury, szczeglnie za przy przejciu fazy w oraz w stanie ciekym. Zmniejsza on w znacznym stopniu wasnoci plastyczne i technologiczne stali oraz powoduje wystpowanie wielu wad materiaowych, jak np. tzw. patkw nienych (tj. wewntrznych pkni o jasnej powierzchni), odwglania, skonnoci do tworzenia pcherzy przy trawieniu itp. Azot powoduje zwikszenie wytrzymaoci i zmniejszenie plastycznoci stali, co objawia si moe jako tzw. krucho na niebiesko. Niekorzystne dziaanie azotu przejawia si take zwikszeniem skonnoci stali do starzenia, powodowanym wydzielaniem si azotkw z przesyconego roztworu. Zjawisko to jest szczeglnie niekorzystne w stalach w stanie zgniecionym, gdy wwczas wystpuje ju w temperaturze otoczenia. W niektrych stalach stopowych azot jest stosowany jako korzystny dodatek stopowy stabilizujcy austenit, zastpujc drogi nikiel. Tlen wystpuje w stali gwnie w postaci zwizanej, najczciej tlenkw FeO, SiO2, Al2O3 i in. Tlen powoduje pogorszenie prawie wszystkich wasnoci mechanicznych i dlatego dy si przez odpowiednie prowadzenie procesu metalurgicznego do obnienia jego zawartoci w stali. Odtlenianie stali przeprowadza si za pomoc stopw krzemu, manganu i aluminium. Sposb odtleniania wywiera take duy wpyw na wielko ziarna stali wglowej. Stale odtleniane elazomanganem wykazuj skonnoci do intensywnego rozrostu ziarn przy nagrzaniu ju nieco powyej temperatury Ac3. W przeciwiestwie do tego stale odtlenione aluminium, a take elazokrzemem wykazuj wyrany wzrost ziarn dopiero w temperaturze 150-200C powyej Ac3, co praktycznie wystarczy, aby przeciwdziaa zjawisku przegrzania stali. Bardzo skutecznym sposobem zmniejszania iloci wodoru, azotu i tlenu oraz wtrce niemetalicznych w stali jest wytapianie lub odlewanie jej w prni. Mona w ten sposb otrzyma stal o lepszych wasnociach dziki wikszej czystoci i prawie zupenemu brakowi rozpuszczonych w metalu gazw. 7.2.3. Stale niestopowe (wglowe) podstawowe konstrukcyjne oglnego zastosowania Stale niestopowe podstawowe konstrukcyjne s stosowane zazwyczaj w stanie surowym lub rzadziej w stanie normalizowanym. Wedug PN-88/H-84020 rozrnia si 6 podstawowych gatunkw stali w tej grupie. w zalenoci od skadu chemicznego i wymaganych wasnoci mechanicznych. Znak gatunku stali skada si z liter St oraz liczby porzdkowej 0, 3, 4, 5, 6 lub 7.

103 JW Gatunki stali przeznaczone na konstrukcje spawane o liczbie porzdkowej 0, 3 i 4 oznacza si dodatkowo liter S (np. St0S, St3S, St4S) oraz w przypadku okrelonej zawartoci miedzi (z wyjtkiem St0S) dodatkowo literami Cu (np. St3SCu. St4SCu). Gatunki o liczbie porzdkowej 3 i 4 o podwyszonych wymaganiach jakociowych (o obnionej zawartoci C oraz P i S) oznacza si dodatkowo liter V lub W (np. St3V, St4W). Znak gatunku stali St5, St6 i St7 w przypadku okrelonej dodatkowo zawartoci wgla, manganu i krzemu uzupenia si na pocztku liter M (np. MSt5). Gatunki stali o liczbie porzdkowej 3 i 4 z liter S lub V mog by dodatkowe oznaczane liter X w przypadku stali nieuspokojonej (np. St3SX, St3VX, St3SCuXC lub liter Y w przypadku stali puspokojonej (np. StSCuY, St4SY, St4W). Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne tych stali podane s w tabl. 7.2. Tablica 7.2
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne stali wglowych konstrukcyjnych oglnego zastosowania (PN-88/H-84020) Znak stali StOS St3S St3W St4S St4W MSt5 MSt6 MSt7 Skad chemiczny, % C 0,23 max 0,22 max 0,17 max 0,24 max 0,20 max Mn Si P max S max 0,065 0,050 0,040 0,050 0,040 0,050 0,050 0,050 1,30 0,40 max 0,070 1,10 1,30 1,10 1,30 0,10 0,35 0,10 0,35 0,10 0,35 0,100,35 0,35 max 0,050 0,040 0,050 0,040 0,050 Re* i MPa 185 225 225 265 265 285 325 355 Rm** MPa 300-540 360-490 360-490 420-550 420-550 470-640 570-740 670-840 A5*** % W 20 P 18 W 26 P 24 W 26 P 24 W 22 P 20 W 22 P 20 W 20 P 18 W 15 P 13 W11 P9

0,26+0,37 0,80

0,38+0,49 0,80 0,35 max 0,050 0,50-0,62 0,80 0,35 max 0,050

* Dla wyrobw o gruboci lub rednicy powyej 16 40 mm. ** Dla wyrobw o gruboci lub rednicy powyej 3 100 mm. *** Dla wyrobw o gruboci lub rednicy powyej 3 40 mm. Kierunek osi prbki: W - wzduny, P - poprzeczny (w stosunku do kierunku walcowania).

Gatunki stali o liczbie porzdkowej 3 i 4 mog mie dodatkowo okrelon wymagan udarno w temperaturze +20C, 0C i -20C. Szczegowe wymagania odnonie do tych odmian stali i ich oznaczenia podane s w PN-88/H-84020. Znaki gatunkw tych stali uzupenia si na kocu znakiem odmiany plastycznoci B, C, D lub U, M, J (np. St3SYU, St4WD). 7.2.4. Stale niestopowe specjalne do ulepszania cieplnego i utwardzania powierzchniowego Stale te nale do grupy stali o wyszych wymaganiach w porwnaniu do stali jakociowych i charakteryzuj si wyszym stopniem czystoci. Zawarto fosforu i siarki nie moe w nich przekracza po 0,040%. S przeznaczone do wyrobu maszyn i urzdze i stosuje si je w stanie ulepszonym cieplnie, normalizowanym, hartowanym powierzchniowo lub po nawglaniu. Dziki dokadnemu doborowi skadu chemicznego oraz przez zastosowanie specjalnych warunkw wytwarzania uzyskuje si wymagane waciwoci technologiczne i uytkowe czsto w kombinacji z wysok lub wsko ograniczon wytrzymaoci lub hartownoci. Znak tych stali wg PN-93/H-84019 skada si z liczb dwucyfrowych, ktre mog by uzupenione literami. Liczby te okrelaj przyblione rednie zawartoci wgla w setnych czciach procentu (np. 10, 15, 20, 25, 30 itd). Litery po liczbach oznaczaj:

104 JW G - stal o podwyszonej zawartoci manganu, A - stal o podwyszonej czystoci w zakresie fosforu i siarki, AA - stal o zaostrzonych wymaganiach w zakresie skadu chemicznego (np. dotyczcych zawartoci wgla, obnionej zawartoci fosforu i siarki ograniczonej sumie zawartoci Cr+Mo+Ni, itp.), rs - stal o regulowanej zawartoci siarki, h - stal o wymaganej hartownoci, H - stal o podwyszonej dolnej granicy twardoci w stosunku do wymaganego pasma hartownoci, L - stal o obnionej granicy twardoci w stosunku do wymaganego pasma hartownoci, przy czym cyfry (np. 4, 5, 15) po literach hH i hL oznaczaj odlegoci od czoa prbki w milimetrach (4 mm, 5 mm, 15 mm). Skad chemiczny niektrych stali niestopowych do nawglania oraz normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego podano w tabl. 7.3 Tablica 7.3.
Skad chemiczny niektrych gatunkw stali niestopowej specjalnej do nawglania oraz normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego (wg PN-93/H-840191 Znak gatunku stali 10 15 14A 20 20G 25 26A 30 35 40 45 46A 46rs 45G 50 55 60 65 0,07-0,14 0,12-0,19 0,12-0,18 0,17-0,24 0,17+0,24 0,22-0,29 0,22+0,29 0,27-0,34 0,32-0,39 0,37+0,44 0,42-0,50 0,42+0,50 0,42-0,50 0,42+0,50 0,47+0,55 0,52+0,60 0,57-0,65 0,62+0,70 C Skad chemiczny, % wag. Mn 0,35+0,65 0,35-0,65 0,30+0,60 0,35+0,65 0,70+1,00 0,40+0,70 0,40+0,70 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,70+1,00 0,60+0,90 0,60+0,90 0,60+0,90 0,50+0,80 Si Stale do nawglania 0,15-0,40 0,15-0,40 0,15+0,40 0,15+0,40 0,15+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10-0,40 0,10-0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,040 0,040 0,035 0,040 0,040 0,040 0,035 0,040 0,040 0,040 0,040 0,035 0,035 0,040 0,040 0,040 0,040 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,035 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,035 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,035 0,020+0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 P max S

Stale do normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego

Wasnoci mechaniczne w stanie normalizowanym i dla porwnania w stanie ulepszonym cieplnie (po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 550 660C) niektrych stali podano w tabl. 7.4. Naley zwrci uwag, e wytrzymao na rozciganie Rm granica plastycznoci Re i udarno KCU2 s znacznie wysze w stanie ulepszonym cieplnie, w porwnaniu ze stanem normalizowanym, a dla stali o wikszej zawartoci wgla (gatunku 55, 60) wiksze jest rwnie wyduenie. 7.2.5 Stale niestopowe jakociowe i specjalne o okrelonym zastosowaniu W przemyle, oprcz omwionych wyej stali wglowych konstrukcyjnych oglnego zastosowania, stosuje si rwnie wiele gatunkw stali wglowych o okrelonym z gry zastosowaniu. Stale te z uwagi na konieczno zapewnienia szczeglnych wasnoci uytkowych lub technologicznych maj skad chemiczny rnicy si od skadu stali wglowych oglnego zastosowania i to zarwno w odniesieniu do skadnikw zasadniczych, jak i przypadkowych lub zanieczyszcze. Poza tym w niektrych przypadkach stale te wykazuj wysze lub nisze

105 JW wasnoci mechaniczne, w porwnaniu do odpowiednich stali oglnego zastosowania o zblionym skadzie chemicznym, jednake zapewniaj dane wasnoci technologiczne i uytkowe. Tablica 7.4
Wasnoci mechaniczne niektrych gatunkw stali niestopowej specjalnej w stanie normalizowanym oraz ulepszanym cieplnie wg PN-93/H-84019 (dla wyrobw o rednicy lub gruboci do 16 mm*)
Znak gatunku stali 25 30 35 40 45 55 60 Stan obrbki cieplnej N**) T***) N T N T N T N T N T N T Rm MPa min 470 550 700 min 510 600 750 min 550 630 780 min 580 650 800 min 620 700 850 min 680 800 950 min 710 850 1000 Re (ReH,R0,2) MPa, min 275 370 295 400 315 430 335 460 355 490 380 550 400 580 A5, % min 22 19 20 18 18 17 16 16 14 14 11 12 10 11 KCU 2, J/cm2 min 60 90 60 80 50 70 50 60 40 50 -

* Dla wikszych wartoci gruboci wyrobw wasnoci wytrzymaociowe s odpowiednio nisze. ** N - normalizowanie. *** T - ulepszanie cieplne (hartowanie i odpuszczanie wysokie).

Wrd stali wglowych konstrukcyjnych o okrelonym zastosowaniu mona wyodrbni nastpujce waniejsze grupy gatunkw: stale do wyrobu drutu do patentowania, na liny, na spryny, do konstrukcji spranych, drutu oglnego przeznaczenia i dla przemysu wkienniczego (PN 91/H-84028); stale, dla kolejnictwa (PN-84/H-84027, PN-91/H-84027/03, PN-88/H-84027/04-05); stale do wyrobu rur (PN-89/H-84023/07); stale do wyrobu nitw (PN-89/H-84023/04-05); stale na blachy kotowe (PN-81/H-92123); stale do budowy mostw (PN-89/H-84023/04); stale na blachy grube i uniwersalne do budowy statkw (PN-85/H-92147); stale na blachy karoseryjne (PN-89/H-84023/03); stale do wyrobu ogniw acuchw technicznych i okrtowych (PN-89/H-84023/08); stale automatowe (atwo obrabialne mechanicznie) (PN-73/H-84026); stale magnetycznie mikkie (PN-89/H-84023/02). Stale niestopowe przeznaczone na walcwk do produkcji drutu s wysokiej czystoci. Zawarto wgla w tych stalach zawiera si w granicach 0,33 0,98%. W stalach o najwyszej czystoci do wyrobu drutu na liny zawarto fosforu i siarki nie moe przekroczy po 0,020%, ale cznie zawarto P+S nie moe by wysza ni 0,035%. Stale automatowe (oznaczone wg PN-73/H-84026 znakami A10X, A10XN, A11. A35, A45, A35G2), a take stal do wyrobu nakrtek prasowanych (10P) s stalami o podwyszonej zawartoci fosforu i siarki (np. stal automatowa A10 zawiera 0,04 0,08% P i 0,24 0,34% S, a stal do wyrobu nakrtek 10P - 0,20 0,35% P i 0,06% S). Dua zawarto tych pierwiastkw zapewnia dobr skrawalno stali, ktre dziki temu nadaj si szczeglnie dobrze do obrbki

106 JW wirowej na automatach i szybkobienych obrabiarkach do nacinania gwintw, gdy obecno duej iloci wtrce niemetalicznych (siarczkw i fosforkw) uatwia amanie si wira podczas skrawania. Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne stali automatowych podano w tabl. 7.5. Stale wglowe magnetycznie mikkie s to stale o bardzo maej zawartoci wgla (max 0,04%). Stale te odznaczaj si ma koercj i du przenikalnoci magnetyczn. Stosuje si je najczciej na rdzenie elektromagnesw. Wasnoci magnetyczne materiaw magnetycznie mikkich pogarszaj si ze wzrostem iloci zanieczyszcze, zwaszcza C, S, P, O i N. Dlatego wymaga si, aby w tych stalach ich ilo bya jak najmniejsza. Szczegowe wymagania, dotyczce wymienionych wyej grup stali wglowych o okrelonym przeznaczeniu i o szczeglnych wasnociach, podaj Polskie Normy. Tablica 7.5
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne stali automatowych (wg PN-73/H-84026) Znak rednia zawarto, % Stan** Rm*** Re***min A5***min stali MPa MPa % C Mn Si P S min min A10X 0,12 1,10 0,05 0,06 0,29 W 380 510 max max C 490 740 390 8 A11 0,10 0,70 0,27 0,06 0,20 W 380 510 max C 490 740 390 8 T 440 740 260 14 A35 0,35 0,70 0,27 0,06 0,20 W 490 660 max C 540 740 310 8 TC 620 770 500 12 A45 0,45 0,70 0,27 0,06 0,20 W 590 770 max C 640 830 370 7 TC 700 890 580 10 A35G2 0,35 1,60 0,27 0,035 0,14 WN min 690 410 13 max C T 780 930 590 12 * Wytwarzany jest rwnie gatunek z azotem A10XN zawierajcy rednio ok. 0,013% N. **Wasnoci mechaniczne podano dla gruboci wyrobw powyej 16 40 mm; dla gruboci mniejszej wasnoci wytrzymaociowe s nieco wysze, a plastyczne nieco nisze, natomiast dla gruboci wikszej wasnoci wytrzymaociowe s nieco nisze, a plastyczne wysze. ***W - walcowanie na gorco, WN - walcowanie i normalizowanie, T ulepszanie cieplne, TC cignienie po ulepszaniu cieplnym, C - cignienie po walcowaniu.

7.3. Stale niestopowe (wglowe) narzdziowe Stale narzdziowe su w gwnej mierze do wyrobu wszelkiego rodzaju narzdzi w tym skrawajcych, na odpowiedzialne czci przyrzdw mierniczych, uchwytw itd. Zasadnicze cechy, ktrych wymaga si od stali narzdziowych, to: twardo po zahartowaniu, odporno na cieranie i zuycie, cigliwo, niewraliwo na przegrzanie, maa odksztacalno przy hartowaniu - przy czym nie zawsze wszystkie cechy s wymagane jednoczenie. Podstawowym wymaganiem stawianym narzdziom skrawajcym jest trwao ostrza, ktra stpia si i zuywa podczas skrawania. Im bardziej stal jest odporna na zuycie i cieranie, tym lepiej nadaje si na narzdzia skrawajce. Aby stal bya odporna na cieranie, powinna mie du twardo, zazwyczaj powyej 60 HRC. Najwiksz twardo po hartowaniu uzyskuj stale o wikszej zawartoci wgla i z tego wzgldu stale narzdziowe s z reguy stalami wysokowglowymi. Zawarto wgla w stalach wglowych narzdziowych objtych Polsk Norm PN-84/H85020 wynosi 0,5 1,24. Stale te w porwnaniu ze stalami wglowymi konstrukcyjnymi charakteryzuj si wiksz czystoci (mniejsz zawartoci fosforu i siarki), mniejsz zawartoci manganu oraz drobnoziarnistoci. Charakterystyczn zalet stali narzdziowych wglowych jest maa gboko hartowania, tzn. e hartuje si tylko warstwa wierzchnia narzdzia, a rdze pozostaje bardziej mikki i cigliwy.

107 JW Daje to moliwo uzyskania narzdzia twardego i odpornego na cieranie, a jednoczenie majcego dostateczn odporno na uderzenia. Wedug Polskich Norm PN-84/H-85020 stale wglowe narzdziowe dziel si na dwie grupy: - stale hartujce si pytko, - stale hartujce si gboko. W tablicy 7.6. podano skad chemiczny tych stali oraz ich twardo w stanie zmikczonym i po hartowaniu. Stale hartujce si pytko oznaczone s liter N (oznaczaj stal narzdziow), liczb oznaczajc w przyblieniu redni zawarto wgla w dziesitnych czciach procentu oraz na kocu liter E. Stale hartujce si gboko s oznaczone analogicznie, ale bez litery E. Tablica 7.6
Skad chemiczny i twardo w stanie zmikczonym i po hartowaniu stali wglowych narzdziowych (wg PN-84/H-85020) Skad chemiczny, % C Znak stali Twardo w Temp.**) Twardo w hartowania, stanie hartostanie o inne pierwiastki zmikczony wanym HRC, C min m HB, max

Stale hartujce si pytko Mn 0,15 0,30 187 790 810 61 Si 0,15 0,30 187 780 800 Pmax 0,025 197 770 790 62 Smax 0,025 197 770 790 Crmax 0,15 207 770 790 Nimax 0,20 207 760 780 63 Cu max 0,20 Stale hartujce si gboko N5 0,50 0,60 Mn 0,400,60* 183 790 810 58 N6 0,61 0,70 Mn 0,300,50* 183 790 810 61 61 N7 0,65 0,74 Mn 0,15 0,35 187 790 810 N8 0,75 0,84 Si 0,15 0,35 187 790 800 N9 0,85 0,94 Pmax 0,030 197 770 790 62 N10 0,95 1,04 S max 0,030 197 770 790 N11 1,05 1,14 Cr max 0,20 207 770 790 N12 1,15 1,24 Ni max 0,25 Cu 207 760 780 63 max 0,25 * Pozostae pierwiastki dla stali N5 i N6; Si max 0,15%, P max 0,035%, S max 0,035%, Cr, C, i Ni nie okrela si. * Hartowanie w wodzie czystej lub sonej. N7E N8E N9E N10E N11E 0,65 0,74 0,75 0,84 0,85 0,94 0,95 1,04 1,05 1,14 1,15 1,24

Stale pytko i gboko si hartujce, ktre maj tak sam zawarto wgla, rni si tylko zawartoci domieszek pochodzcych z wytopu, ktre jednak wpywaj na ich hartowno. Stale hartujce si pytko s stalami o maej hartownoci (gboko zahartowania wynosi 2 5 mm w zalenoci od temperatury hartowania), wykazuj ma wraliwo na przegrzanie i ze wzgldu na ma zawarto zanieczyszcze nale do stali najwyszej jakoci. Stale hartujce si gboko s bardziej wraliwe na przegrzanie, tzn. e hartowane z wyszej temperatury wykazuj wiksz gruboziarnisto i wiksz skonno do rys i pkni. Stale te odznaczaj si nieco wiksz hartownoci (gboko zahartowania wynosi 5 12 mm, w zalenoci od temperatury hartowania) i maj nieco wiksz dopuszczaln zawarto zanieczyszcze (fosforu i siarki) i innych domieszek, co powoduje, e s stalami niszej klasy ni stale hartujce si pytko. Stale hartujce si pytko s stosowane w zasadzie do wyrobu narzdzi, ktrych grubo nie przekracza 20 mm, natomiast stale gboko hartujce si - do wyrobu narzdzi, ktrych grubo lub rednica jest wiksza ni 20 mm.

108 JW Obrbka cieplna stali narzdziowych wglowych polega na hartowaniu i niskim opuszczaniu (ok. 180C). Typowa struktura wysokowglowej stali narzdziowej przedstawiona jest na rys. 7.2. Nagrzewanie zahartowanych stali wglowych powyej temperatury 180C zaczyna powodowa odpuszczanie martenzytu i obnianie twardoci. Wraliwo na podwyszon temperatur jest gwn wad stali wglowych narzdziowych, ktre z tego powodu s zakwalifikowane jako stale do pracy na zimno i do obrbki materiaw przy niewielkiej szybkoci skrawania.

Rys. 7..2. Mikrostruktura stali wglowej narzdziowej N11E po hartowaniu i niskim odpuszczaniu (180C). Widoczne jasne wydzielenia cementytu na tle drobnoiglastego martenzytu. Traw. 2% nitalem. Powiksz. 630x

Rys.7.3. Stal narzdziowa wglowa w stanie zmikczonym. Widoczny cementyt kulkowy (sferiodyt) na tle osnowy ferrytycznej. Traw. 5% nitalem. Powiksz. 500x Stal narzdziowa jest dostarczana z huty w stanie zmikczonym i aby uatwi dalsz jej przerbk lub obrbk skrawaniem, wyarzana w celu uzyskania struktury cementytu kulkowego (rys. 7.3), gdy stal majca struktur perlitu pytkowego trudniej poddaje si obrbce. Struktur tak otrzymuje si najprociej przez wyarzanie sferoidyzujce w temperaturze nieco wyszej od Ac1

7.4. Stale stopowe

Stal stopow nazywa si stal, do ktrej celowo wprowadzono pierwiastki stopowe, aby nada jej wymagane wasnoci. Wedug Polskich Norm do stali stopowych zalicza si gatunki stali, w ktrych najmniejsza wymagana zawarto chociaby jednego z pierwiastkw jest rwna lub wiksza ni podano w tabl. 7.1. Wprowadzenie do stali dodatkw stopowych moe mie na celu: uzyskanie okrelonych wasnoci wytrzymaociowych, wywoanie podanych zmian strukturalnych, uzyskanie specjalnych wasnoci chemicznych lub fizycznych, podwyszenie hartownoci, uatwienie technologii i polepszenie efektw obrbki cieplnej.

109 JW Najczciej stosowanymi dodatkami stopowymi s: mangan, krzem, chrom, nikiel, molibden, wanad, wolfram. Nieco rzadziej stosuje si aluminium, kobalt, tytan i niob. Ponadto coraz czciej jako celowe dodatki stopowe zyskuj na znaczeniu bor i azot. 7.4.1. Wpyw pierwiastkw stopowych na struktur i wasnoci stali Pierwiastki stopowe dodawane do stali w procesie metalurgicznym w przewaajcej iloci przechodz do roztworu ciekego. Po skrzepniciu stali pierwiastki stopowe mog wystpi w nastpujcych fazach: w roztworach staych: ferrycie i austenicie; w zwizkach z wglem i azotem: wglikach, azotkach i wgliko-azotkach; w zwizkach midzymetalicznych; w postaci wolnej (czystego pierwiastka). Ze wzgldu na rnice potencjau chemicznego pierwiastkw w poszczeglnych fazach, skadniki stopowe nie s rwnomiernie rozoone we wszystkich skadnikach strukturalnych stopu, ale wykazuj tendencj do skupiania si w poszczeglnych fazach. Wgliki s w stalach tworzone przez metale pooone w ukadzie okresowym na lewo od elaza (Mn, Cr, V, Ti, Mo, Nb, Zr, W, Ta, Hf). Pierwiastki te nale podobnie jak elazo, do metali przejciowych. Im dalej na lewo od elaza znajduje si w ukadzie okresowym pierwiastek wglikotwrczy, tym aktywniej czy si z wglem i trwao utworzonych wglikw jest wiksza. Wedug wzrastajcej skonnoci do tworzenia w stali wglikw, pierwiastki wglikotwrcze mona uszeregowa w nastpujcej kolejnoci: Fe, Mn, Cr, W, Mo, V, Ti, Zr, Nb. W stalach powstaj najczciej nastpujce wgliki: wgliki grupy I - Fe3C, Mn3C, Cr23C6, Cr7C3, Fe3Mo3C, Fe3W3C; wgliki grupy II - VC, TiC, NbC, ZrC, WC, W2C, Mo2C, TaC, Ta2C. Wgliki grupy I maj zoon sie krystaliczn i charakteryzuj si tym, e atwo si rozpuszczaj w austenicie podczas nagrzewania. Wgliki grupy II maj prost sie krystaliczn (regularn lub heksagonaln) znacznie trudniej rozpuszczaj si w austenicie, tak e przy nagrzewaniu nawet do wysokich temperatur mog nie przej do roztworu staego. W stalach jednak wgliki z reguy nie wystpuj w postaci czystej. Zawieraj zwykle rozpuszczone elazo, a gdy w skad stali stopowej wchodzi kilka pierwiastkw, to wgliki zawieraj rwnie te pierwiastki w roztworze. Na przykad w stali chromowo-manganowej tworzy si nie czysty wglik chromu Cr23C6, lecz wglik (Cr, Mn, Fe)23C6, zawierajcy w roztworze elazo i mangan. Dodatki stopowe rozpuszczajce si w elazie wpywaj silnie na zmian temperatury przemian alotropowych A3 i A4. Niektre z pierwiastkw w pewnym zakresie ste albo podwyszaj temperatur A3 i obniaj temperatur A4, wskutek czego ulega rozszerzeniu obszar istnienia odmiany alotropowej np. (Ni, Mn), albo obniaj temperatur A4 a podwyszaj temperatur A3, zwajc obszar istnienia odmiany (np. Cr, Si, W, Mo, V, Ti), wzgldnie mog podwysza (Co) lub obnia obie te temperatury jednoczenie (Cr). W wyniku oddziaywania pierwiastkw stopowych na temperatury przemian alotropowych elaza oraz punkty krytyczne ukadu Fe-Fe3C, struktura stali stopowych moe rni si zasadniczo od wystpujcej w stalach wglowych przy tych rwnowanych zawartociach wgla. Due znaczenie ma rwnie wpyw pierwiastkw stopowych na przemiany austenitu przechodzonego, w szczeglnoci na krytyczn szybko chodzenia oraz temperatur przemiany martenzytycznej Ms. Pierwiastki, ktre rozpuszczaj si jedynie w ferrycie lub cementycie, jak np. Mn, Ni, Si, Al, Cu, wpywaj na przemian austenitu tylko ilociowo, opniajc j i przesuwajc krzyw pocztku rozkadu austenitu (na wykresie CTP) w kierunku wikszych wartoci czasu (rys. 7.4) w stosunku do stali wglowej (wyjtkiem jest jedynie Co, ktry przyspiesza przemian).

110 JW Natomiast pierwiastki wglikotwrcze wywouj w kinetyce przemiany izotermicznej austenitu zmiany nie tylko ilociowe, ale i jakociowe. Krzywe pocztku przemiany ulegaj nie tylko przesuniciu, lecz rwnie zmienia si ich ksztat (rys. 7.4d). Obszary przemian perlitycznej oraz bainitycznej zostaj w tych stalach przedzielone zakresem o zwikszonej trwaoci przechodzonego austenitu

Rys.7. 4. Schemat krzywych izotermicznych przemian austenitu przechodzonego dla stali stopowych: a) stal wglowa (0,45% C), b) stal manganowa (0,45% C, 0,2% Mn), c) stal chromowo-wanadowa (0,5%C, 1,0% Cr, 0,1% V), d) stal chromowo-niklowo-molibdenowa (0,30% C, 1,5% Cr, 2,0% Ni, 0,35 Mo) Najwaniejszy dla praktyki wpyw pierwiastkw stopowych polega na zmniejszeniu szybkoci rozkadu austenitu w zakresie jego przemiany w struktury perlityczne. Zapewnia to wiksz hartowno stali, a przechodzenie austenitu do zakresu przemiany martenzytycznej mona osign stosujc powolniejsze chodzenie, np. podczas chodzenia w oleju lub w powietrzu. Zwikszenie hartownoci jest szczeglnie due, gdy stal zawiera jednoczenie kilka pierwiastkw stopowych, np. nikiel, chrom i molibden itp. Stwierdzono rwnie, e bardzo mae dodatki niektrych pierwiastkw zwikszaj bardzo wyranie hartowno stali, natomiast wiksza ich zawarto nie wywouje tak skutecznego dziaania. Do takich pierwiastkw naley przede wszystkim bor (B). Optymalna zawarto boru w stali, zapewniajca najwiksz hartowno wynosi zaledwie 0,001 0,003%. W razie wikszej iloci boru jego stenie na granicach ziarn austenitu przekracza maksymaln rozpuszczalno, wskutek czego powstaj odrbne fazy zawierajce bor (borki), ktre jako orodki krystalizacji uatwiaj wykrystalizowanie struktur perlitycznych i hartowno zmniejsza si. Wpyw pierwiastkw stopowych na wykresy CTP stali zaznacza si nie tylko zmian pooenia i ksztatu krzywych przemian, lecz rwnie przesuniciem punktu przemiany martenzytycznej Ms. Wikszo pierwiastkw obnia punkt Ms, zwikszajc tym samym zawarto austenitu szcztkowego po zahartowaniu. Odwrotne dziaanie wywieraj jedynie Al i Co. 7.4.2. Klasyfikacja stali wg struktury po wyarzaniu i po chodzeniu na powietrzu Przyjmujc zasad podziau wg struktury w stanie wyarzonym, mona wyrni nastpujce grupy stali stopowych: podeutektoidalne, w ktrych strukturze obok perlitu wystpuje wolny ferryt; eutektoidalne, o strukturze perlitycznej; nadeutektoidalne, zawierajce w strukturze wydzielone z austenitu wgliki wtrne ledeburytyczne, w ktrych strukturze wystpuje eutektyka - ledeburyt, zawierajca wgliki pierwotne wydzielone z ciekej stali; ferrytyczne, ewentualnie z wydzieleniami wglikw; austenityczne, mogce rwnie zawiera wydzielone wgliki.

111 JW Zgodnie z wykresem Fe-Fe3C stale wglowe podeutektoidalne zawieraj mnie ni 0,8% C, eutektoidalne ok. 0,8% C, nadeutektoidalne 0,8 2,0% C, ledeburytyt natomiast pojawia si powyej ok. 2% C. Poniewa jednak wikszo pierwiastkw stopowych przesuwa punkty S i E wykresu Fe-Fe3C w lewo, tj. w kierunku mniejszych zawartoci wgla, wic granica midzy stalami podeutektoidalnymi i nadeutektoidalnymi oraz nadeutektoidalnymi i ledeburytycznymi odpowiada w stalach stopowych mniejszym zawartociom wgla ni w stalach wglowych. Stale ferrytyczna i austenityczna s to najczciej stale o duej zawartoci dodatkw stopowych i niskiej zawartoci wgla. Podzia stali stopowych ze wzgldu na struktur przeprowadza si rwnie w zalenoci od tego, jak struktur otrzymuje si po ochodzeniu w spokojnym powietrzu prbek o nieduym przekroju. Struktura ta moe si zasadniczo rni od struktury uzyskanej po wyarzaniu. W tym przypadku mona rozrni trzy podstawowe klasy stali: perlityczn, martenzytyczn, austenityczn (mog take wystpowa klasy porednie). Klas perlityczn cechuje do maa zawarto pierwiastkw stopowych, stale klasy martenzytycznej zawieraj wicej, a klasy austenitycznej - najwicej tych pierwiastkw. Wytworzenie si jednej z tych trzech struktur stali nastpuje wskutek tego, e w miar zwikszania si zawartoci pierwiastkw stopowych wzrasta trwao przechodzonego austenitu (krzywe C na wykresie CTP przesuwaj si w prawo), za pocztek przemiany martenzytycznej obnia si w kierunku niszych temperatur. Naley podkreli, e podana klasyfikacja jest umowna i ma znaczenie w przypadku chodzenia w powietrzu prbek o do maych wymiarach. Zmieniajc warunki chodzenia, mona oczywicie otrzyma w tej samej stali rne struktury. 7.4.3. Oznaczanie stali stopowych konstrukcyjnych i maszynowych Sposb oznaczania rnych gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych zosta opracowany i ujty przez Polsk Norm PN-89/H-84030/01. Stale stopowe konstrukcyjne oznaczane s za pomoc znaku skadajcego si z: cyfr i liter. Pierwsze dwie cyfry okrelaj redni zawarto wgla w setnych procenta. Litery oznaczaj pierwiastki stopowe: G mangan, S krzem, H chrom, N nikiel, M molibden, T - tytan, F - wanad (take V), J aluminium. Liczby wystpujce za literami oznaczaj zaokrglone do liczby cakowitej rednie zawartoci skadnika w stali w przypadku, gdy jego rednia zawarto przekracza 1,5% (w przypadku stali niskostopowych, gdy rednia zawarto skadnika przekracza 1%). Stale o wyszych wymaganiach co do skadu chemicznego (np. co do zawartoci fosforu i siarki) oznacza si na kocu znaku liter A. Stale przetapiane elektroulowo oznacza si przez dodanie na kocu znaku stali . Stale modyfikowane zwizkami chemicznymi litu, sodu lub wapnia i innymi oznacza si liter D. Wedug takich samych zasad, jak stale stopowe konstrukcyjne, oznacza si stale odporne na korozj i stale aroodporne. Natomiast stale stopowe narzdziowe oznacza si w odrbny sposb wg dawnych cech hutniczych (patrz rozdz. 7.5).

112 7.4.4. Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci

JW

W wyniku denia do obniania ciaru konstrukcji, zwaszcza budowlanych. i poprawy wskanikw uytkowych opracowanych zostao szereg gatunkw stali niskostopowych, ktre bez dodatkowej obrbki cieplnej odznaczaj si lepszymi wasnociami mechanicznymi ni stale wglowe. S to stale zawierajce niewielkie dodatki skadnikw stopowych i wykazujce w stanie dostawy podwyszone wasnoci wytrzymaociowe i struktur ferrytyczno-perlityczn. Stale te s stosowane gwnie na konstrukcje budowlane, mosty, siatki i prty do zbrojenia betonu, na zbiorniki i rury cinieniowe. Od materiaw tych, oprcz odpowiednio duych wartoci Re i Rm, wymaga si odpowiedniej plastycznoci, niskiej wartoci temperatury progu kruchoci, dobrej spawalnoci oraz niskiej ceny. Due znaczenie przy opracowywaniu nowych gatunkw stali o podwyszone wytrzymaoci miay osignicia w zakresie fizyki metali, a w szczeglnoci poznanie mechanizmw umocnienia metali i stopw. Stwierdzono, e obok utwardzenia roztworu staego i udziau perlitu w strukturze, czsto znacznie wikszy wpyw na podwyszenie wytrzymaoci stali wywieraj inne czynniki, w tym gwnie wielko ziarna i obecno w strukturze dyspersyjnych wydziele wglikw i azotkw lub innych faz. Szczeglne znaczenie w produkcji stali o podwyszonej wytrzymaoci ma tzw. regulowane walcowanie, polegajce na obnieniu temperatury nagrzewania wsadu, na niewielkich, lecz licznych zgniotach, a przede wszystkim na obnieniu temperatury koca walcowania i przyspieszeniu chodzenia wyrobw po walcowaniu. W efekcie ulega zahamowaniu rekrystalizacja zgniecionego austenitu, a uzyskane w wyniku jego przemiany drobne ziarno ferrytu zapewnia odpowiednio wysokie wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne. Zasadnicze znaczenie ma rwnie obecno w stali mikrododatkw Al, V, Ti, Nb i Zr, tworzcych trudno rozpuszczalne dyspersyjne wydzielenia, ktre wpywaj na opnienie rekrystalizacji i rozrostu ziarn austenitu, oddziaujc tym samym na wzrost umocnienia i obnienie progu kruchoci. Jedn z grup stali spawalnych o podwyszonej wytrzymaoci stanowi stale niskostopowe o strukturze ferrytyczno-perlitycznej zawierajce maksymalnie 0,20% C dodatek manganu max do ok. 1,8% oraz mikrododatki Al, V, Ti, Nb i N, tworzce dyspersyjne wydzielenia wglikw i azotkw. Zawartoci tych pierwiastkw na og nie przekraczaj 0,02% Al, 0,15% V, 0,05% Nb oraz do ok. 0,025% N. Stale te stosowane po regulowanym walcowaniu lub normalizowaniu zapewniaj uzyskanie granicy plastycznoci Re 305 460 MPa (dla wyrobw o gruboci 3 16 mm). Polska Norma PN-86/H-84018 obejmuje 11 gatunkw stali niskostopowych podwyszonej wytrzymaoci oznaczonych znakami: 09G2 18G2A 09G2Cu 18G2ACu 15GA 18G2ANb 15G2ANb 18G2AV 15G2ANNb 18G2AVCu 18G2 Stale te, w zalenoci od wymaganych wasnoci wytrzymaociowych na rozcignie i technologicznych na zginanie, dziel si na 7 kategorii oznaczonych symbolami E305, E325, E355, E390, E420, E440, E460. Trzycyfrowa liczba po literze E oznacza w przyblieniu granic plastycznoci Re w MPa. Granica ta wykazuje pewne niewielkie rnice w zalenoci od gruboci wyrobu (3 70 mm). Naley okreli, e stale te maj znacznie wysz (o 50 80%) granic plastycznoci porwnaniu ze stalami wglowymi zwykej jakoci przeznaczonymi do spawania, co stwarza moliwo uzyskania znacznych oszczdnoci materiaowych. W zalenoci od wymaganej udarnoci w temperaturze od +20 do -60C stale te dziel si na odmiany. Jak wspomniano ju na wstpie, omawiana grupa stali musi charakteryzowa si dobr spawalnoci. Musz to by zatem stale o ograniczonej hartownoci, tj. moliwie niskim ekwiwalencie wgla CE, ktry mona wyliczy z zalenoci;

113

JW

CE = C +

Mn Cr + Mo + V Ni + Cu + + 6 5 15

Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci ujte w PN-86/H-84018 maj ekwiwalent wgla CE nie przekraczajcy 0,44 0,52. 7.4.5. Stale stopowe konstrukcyjne i maszynowe do ulepszania cieplnego W przypadkach nie pozwalajcych na uycie stali wglowych ze wzgldu na ma hartowno lub te zbyt niskie wasnoci wytrzymaociowe, stosuje si stale stopowe konstrukcyjne i maszynowe do ulepszania cieplnego. Wykonuje si z nich gwnie wysoko obcione i wane elementy konstrukcyjne maszyn, silnikw, pojazdw mechanicznych itp., zwaszcza o duych przekrojach. Grupa stali konstrukcyjnych stopowych do ulepszania cieplnego obejmuje znacz ilo gatunkw o bardzo zrnicowanym skadzie chemicznym. Polskie Normy wyszczeglniaj 35 gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego (PN-89/H-84030/04) oraz ponadto 9 gatunkw stali o wikszej zawartoci pierwiastkw stopowych, przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego PN-72/H-84035), np. sprztu lotniczego, czci silnikw spalinowych itp. Skad chemiczny tych dwch grup stali oraz ich wasnoci mechaniczne podano w tabl. 7.7 7.10. Tablica 7.7
Skad chemiczny niektrych stali stopowych konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego (wg PN-89/H-84030/04)

Grupa stali Mn Mn-Si Cr

Znak stali C 30G2 4502 35SG 30H 40H 45H 50H 37HS 20HGS 30HGS 35HGS 25HM 30HM 35HM 40HM 0,30 0,45 0,35 0,30 0,40 0,45 0,50 0,37 0,20 0,30 0,35 0,25 0,30 0,35 0,40 Mn 1,60 1,60 1,25 0,65 0,65 0,65 0,65 0,45 0,95 0,95 0,95 0,55 0,55 0,55 0,55 0,65 0,65 0,95 0,65 0,55 0,65 0,65

rednia zawarto, % Si 0,27 0,27 1,25 0,27 0,27 0,27 0,27 1,15 1,05 1,05 0,15 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,95 0,95 0,95 0,95 1,45 0,95 0,95 1,25 0,95 0,95 1,05 0,95 1,75 0,60 0,55 1,05 1,50 0,75 0,95 1,2 0,55 1,05 1,50 1,45 1,55 Cr Ni Mo Inne

Cr-Si Cr-Mn-Si

Cr-Mo

0,20 0,20 0,20 0,20 0,35 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20 V - 0,20

Cr-Mo-V 40H2MF 0,40 Cr-Ni 45HN 0,45 Cr-Mn-Ni-Mo 37HGN 0,37 36HNM 34HNM 40HNM Cr-Ni-Mo-V 45HNMF Cr-Ni-Mo 0,36 0,36 0,40 0,45

V-0,15

Zawarto fosforu i siarki max po 0,025-0,035%.

Obrbka cieplna stali stopowych konstrukcyjnych polega na hartowaniu w oleju z temperatury 820-950C oraz odpuszczaniu najczciej w zakresie 500-650C. Uzyskuje si wwczas sorbit zoony z ferrytu stopowego oraz bardzo drobnych wglikw (rys. 7.5).

114 JW Wasnoci mechaniczne zale od zawartoci wgla i pierwiastkw stopowych oraz od temperatury odpuszczania. Nisza temperatura odpuszczania pozwala uzyskiwa wysokie wasnoci wytrzymaociowe przy gorszych plastycznych i odwrotnie, zalenie od stawianych wymaga (rys. 7.6).
Hartowno stali stopowych. Najistotniejszym kryterium stosowania poszczeglnych gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych jest hartowno. W tablicy 7.8. podano dla poszczeglnych gatunkw stali wielkoci rednic krytycznych, tj. najwikszych rednic wyrobw hartujcych si na wskro z utworzeniem w rdzeniu struktury zawierajcej 50% martenzytu oraz 50% struktur perlityczno-bainitycznych.

Rys. 7..5. Mikrostruktura stali 30HGSA po ulepszaniu cieplnym. Sorbit. Traw. 3% nitalem. 300x Tablica 7.8 Wasnoci mechaniczne w stanie ulepszonym cieplnie oraz hartowno (rednica krytyczna) niektrych stali stopowych konstrukcyjnych
Znak stali rednica kryWasnoci wytrzymaociowe tyczna (50% martenzytu) Rm MPa, Re, MPa, min A5, % hartw. w min oleju, min 30G2 20 780 540 14 45G2 25 880 690 10 35SG 30 880 690 15 30H 30 880 740 12 40H 40 980 780 10 38HA 40 930 780 12 45H 40 1030 830 9 50H 45 1080 930 8 37HS 80 930 740 12 20HGS 40 780 640 12 30HGS 65 1080 830 10 35HGS 90 1620 1280 9 25HM 50 740 590 15 30HM 55 930 740 11 35HM 55 980 780 12 40HM 65 1030 880 10 40H2MF 250 1230 1030 9 45HN 50 1030 830 10 37HGNM 60 930 780 13 36HNM 110 980 780 11 34HNM 160 1080 880 10 40HMNA 165 1080 930 12 45HNMF 180 1470 1320 7 Udarno Z,% 50 40 40 45 45 50 45 40 50 45 45 40 55 45 45 45 40 45 50 50 45 50 45 KCU2, J/cm2 80 60 70 60 90 50 40 70 70 45 40 100 80 80 70 50 70 80 80 70 90 40

Na rysunkach 7.7 i 7.8 przedstawiono przykadowo pasma hartownoci dla prb hartowania od czoa dwch gatunkw stali o maej (40H) i bardzo duej hartownoci (40HNMA). Spord stali o jednakowej hartownoci naley zawsze stosowa najekonomiczniejsz, oczywicie o ile dodatkowe wymagania (np. udarno) nie uzasadniaj stosowania stali droszej, wyej stopowej.

115 JW Stale manganowe (30G2, 45G2), krzemowo-manganowe (35SG) oraz chromowe (30H, 40H, 45H, 50H) charakteryzuj si stosunkowo niedu hartownoci w porwnaniu z innymi gatunkami stali stopowych. Znacznie wysz hartowno wykazuj stale chromowomanganowo-krzemowe (30HGS, 35HGS). Zastpuj one w wielu przypadkach drogie stale zawierajce Ni, Mo, W i V. Najwiksz hartowno oraz najkorzystniejszy zesp wasnoci wytrzymaociowych po ulepszaniu cieplnym wykazuj stale chromowo-niklowo-molibdenowe, ewentualnie z dodatkiem wanadu lub wolframu, a take manganu i krzemu (40HNMA, 36HNM, 45HNMF, 30H2N2M, 30HGSNA, 25H2N4W, 30HN2MFA i inne). Stale te s uywane na czci maszyn o najwikszych wymaganiach wytrzymaociowych, jak way korbowe silnikw lotniczych, way napdowe, na czci turbin o duych przekrojach, na koa zbate i inne czci, gdzie wystpuj najwiksze i zmienne obcienia. Tablica 7.9
Skad chemiczny stali stopowych konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego (wg PN-72/H-84035) Znak stali rednia zawarto, % C 25HGS 30HGSNA 20HN3A 30HN3A 37HN3A 25H2NWA 30H2N2M 30HN2MFA 65S2WA 0,25 0,30 0,20 0,30 0,37 0,25 0,30 0,30 0,65 Mn 0,95 1,15 0,45 0,45 0,40 0,40 0,45 0,45 0,85 Si 1,05 1,05 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 1,75 Cr 0,95 1,05 0,75 0,75 1,40 1,50 1,95 0,60 Ni 1,60 3,00 3,00 3,25 4,20 1,05 2,00 0,40 max Mo 0,30 0,20 inne W-1,00 V - 0,22 W-1,00

Tablica 7.10
Wasnoci mechaniczne stali stopowych konstrukcyjnych w stanie ulepszonym cieplnie, przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego (wg PN-72/H-84035) Znak stali 25HGS 30HGSNA 20HN3A 30HN3A 37HN3A 25H2N4W 30H2N2M 30HN2MFA 65S2WA Obrbka cieplna RmMPa hart. oC/odp. C min 880/480 900/200-300 820/500 820/530 820/520 850/560 A. 830/600 B. 830/530 860/680 850/420 1080 1620 930 1080 1130 1080 980 1230 880 1860 ReMPa min 830 1370 780 880 980 930 830 1030 780 1670 A5, % 10 9 12 10 10 11 13 9 10 5 Z,% 40 45 55 50 50 45 50 40 40 20 KCU, J/cm2 60 60 100 80 60 90 80 50 90 -

Stale stopowe konstrukcyjne o zawartoci wgla 0,4 0,6% mog by take poddawane hartowaniu powierzchniowemu, co w wielu przypadkach jest korzystne, gdy unika si w ten sposb dugotrwaego i bardziej kopotliwego procesu nawglania.

116

JW

Rys. 7.7. Pasmo hartownoci dla prby hartowania od czoa stali 40H

Rys. 7.6. Wpyw temperatury odpuszczania oraz gruboci wyrobu na wasnoci mechaniczne: a) stali wglowej 40, b) stali stopowej 40HNMA

Rys. 7.8. Pasmo hartownoci dla prby hartowania od czoa stali 40HNMA

117 JW 7.4.6. Stale stopowe konstrukcyjne do nawglania Nawglanie ma na celu uzyskanie twardej i odpornej na cieranie warstwy wierzchniej elementu konstrukcyjnego, przy zachowaniu wysokiej udarnoci i cigliwoci rdzenia. Wasnoci te uzyskuje si przez odpowiedni obrbk ciepln. Du twardo osiga si przez wzbogacenie warstwy powierzchniowej w wgiel i nastpnie zahartowanie. Drugim zagadnieniem jest sprawa wytrzymaoci rdzenia nawglonego przedmiotu. Na og wymaga si od rdzenia duej udarnoci i cigliwoci, aby skompensowa niebezpieczestwo, ktre przedstawia warstwa powierzchniowa o duej twardoci i kruchoci. Z tego wzgldu zawarto wgla w stalach do nawglania jest niska i wynosi zazwyczaj 0,10 0,25%, natomiast wysz wytrzymao rdzenia uzyskuje si dziki obecnoci pierwiastkw stopowych. W porwnaniu ze stalami wglowymi stale stopowe do nawglania maj wysz wytrzymao na rozciganie zarwno w stanie zmikczonym, jak i zahartowanym, a dziki wikszej hartownoci wysok wytrzymao mona uzyska w elementach o wikszych przekrojach przy jednoczenie duej udarnoci, duym przeweniu i wydueniu. Przedmioty wykonane ze stali stopowej charakteryzuje wic po nawgleniu i zahartowaniu dua wytrzymao rdzenia, ktrej nie mona uzyska przy uyciu stali wglowych. Z tego wzgldu stal stopow do nawglania stosuje si wycznie na wysoko obcione, wane elementy konstrukcyjne silnikw, pojazdw mechanicznych i samolotw oraz na inne odpowiedzialne czci maszyn. Aby speni zasadniczy postulat uzyskania najwyszej twardoci powierzchniowej, naley warunki hartowania dostosowa do skadu chemicznego warstwy nawglonej, dla ktrej waciwa temperatura hartowania jest znacznie nisza ni temperatura hartowania waciwa dla rdzenia. Poza tym temperatura odpuszczania po hartowaniu musi by niska, gdy ju przy 150C twardo warstwy nawglanej zaczyna si zmniejsza. Wobec tego, e wasnoci stali do nawglania nie mona zmienia przez odpuszczanie, skad chemiczny stali jest zasadniczym czynnikiem rozstrzygajcym o wasnociach wytrzymaociowych rdzenia. Wynika std, e dobrawszy odpowiednio zawarto pierwiastkw stopowych mona uzyska jednoczenie potrzebn wytrzymao rdzenia w wymaganym przekroju i podan twardo powierzchniow po nawgleniu. Poniewa jednak kady gatunek stali pozwala na osignicie tylko wskiego zakresu wytrzymaoci rdzenia, aby uzyska szeroki zakres wytrzymaoci Rm 700 1500 MPa i speni rnorodne wymagania dotyczce twardoci powierzchniowej, naley mie do dyspozycji do duo gatunkw stali do nawglania. Polskie Normy obejmuj cznie 20 gatunkw stali stopowych do nawglania. W grupie stali stopowych konstrukcyjnych (PN-89/H-84030/02) Polskie Normy wyszczeglniaj 16 gatunkw stali do nawglania: 15H, 20H, 16HG, 20HG, 18HGT, 15HGM, 15HGMA, 18HGM, 17HGN, 15HGN, 15HN, 15HNA, 20HNM, 22HNM, 17HNM, 18H2N2 a w grupie stali stopowych konstrukcyjnych przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego (PN-72/H-84035) - 4 gatunki stali do nawglania: 12HN3A, 12H2N4A, 20H2N4A, 18H2N4WA. Stale te odznaczaj si nisk zawartoci wgla (rednio 0,12-0,22%), zawieraj prawie zawsze 0,5 2% Cr oraz zalenie od gatunku rwnie Mn, Ni, Mo oraz rzadziej Ti i W. Najnisze wasnoci mechaniczne rdzenia uzyskuje si w przypadku stali chromowych i chromowo-manganowych (15H, 20H, 16HG, 20HG). Mangan w omawianych stalach sprzyja niekorzystnemu rozrostowi ziarn. Przeciwdziaa si temu przez dodatek Ti, np. w stali 18HGT. Wobec mniejszej skonnoci do rozrostu ziarn, stal moe by nawglana w szerokim zakresie temperatury. Wytrzymao rdzenia na rozciganie w tych stalach moe dochodzi do ponad 1200 MPa. Stale chromowo-niklowe (15HN, 17HNM, 18H2N2) uzyskuj znacznie lepsze wasnoci, ze wzgldu jednak na drogi dodatek niklu zastpowane s coraz czciej stalami chromowomanganowo-molibdenowymi (15HGM, 18HGM, 19HM) rwnie wykazujcymi wysokie wasnoci mechaniczne i du hartowno. Elementy maszyn wymagajce wysokich wasnoci plastycznych rdzenia i jednoczenie bardzo wysokiej wytrzymaoci (Rm = 1200 1400 MPa), jak np. czci silnikw lotniczych, wykonuje si ze stali chromowo-niklowych wyszej jakoci: wikszej zawartoci chromu (ok.

118 1,5%) i niklu (3 4,5%) z dodatkiem Mo (0,2 0,3) lub W (ok. 1%) (np. stali 12HN3A, 12H2N4A, 20H2N4A, 18H2N4WA).
7 4.7. Stale do azotowania

JW

Dziki zawartoci niektrych pierwiastkw stopowych, a w szczeglnoci aluminium, chromu i molibdenu stale stopowe do azotowania pozwalaj na uzyskanie po azotowaniu najwikszej twardoci i odpornoci na cieranie warstwy wierzchniej, bez potrzeby stosowania dodatkowej obrbki cieplnej. Twardo warstwy naazotowanej nie tylko nie zmniejsza si po nagrzaniu do temperatury dochodzcej do 500C, lecz take pozostaje nie zmieniona podczas duszego wygrzewania w tym zakresie temperatury. W zwizku z tym stale do azotowania znajduj due zastosowanie na cylindry, way, sworznie tokowe i inne czci silnikw spalinowych, na czci turbin, armatur do pary przegrzanej, wrzeciona zaworw, sprawdziany itp. Czynnikiem rozstrzygajcym o wysokiej twardoci naazotowanej warstwy powierzchniowej jest niemal wycznie skad chemiczny stali, a mianowicie zawarto pierwiastkw tworzcych trwae azotki (Al, Cr, Mo i V). Polska Norma PN-89/H-84030/03 przewiduje 3 gatunki konstrukcyjnych stali stopowych do azotowania: 38HMJ, 33H3MF i 25H3M. Oprcz specjalnych gatunkw do azotowania, rwnie niektre stale chromowo-molibdenowe i zawierajce wanad (40HMF, 40HGM, 35HM) mog by stosowane do tego celu, nie pozwalajc jednak na uzyskanie maksymalnej twardoci powierzchniowej. Przed azotowaniem stale ulepsza si cieplnie, stosujc hartowanie w wodzie lub oleju i wysokie odpuszczanie, aby uzyska moliwie wysokie wasnoci wytrzymaociowe rdzenia. Stale te dziki wikszej zawartoci wgla i pierwiastkw stopowych odznaczaj si du hartownoci.
7.4.8. Stale sprynowe

Stale konstrukcyjne przeznaczone do wyrobu spryn i resorw powinny si charakteryzowa wysok granic sprystoci i plastycznoci oraz du wytrzymaoci na zmczenie. Jednoczenie jednak stale te musz mie pewne minimalne wasnoci plastyczne, aby w razie przekroczenia granicy sprystoci raczej nastpio odksztacenie, a nie pknicie. Dua ilo rnorodnych spryn i metod ich wytwarzania wymaga stosowania rnych materiaw i rnych gatunkw stali. Typowe stale sprynowe cechuje zwikszona zawarto wgla, wynoszca zazwyczaj 0,5 0,7%. Stale te zawieraj rwnie dodatki manganu, krzemu i chromu oraz wanadu. Wysok granic sprystoci tych stali osiga si przez hartowanie (przewanie w oleju) i odpuszczanie w temperaturze 380 520C. Ten zakres temperatury odpuszczania zapewnia najkorzystniejszy stosunek granicy sprystoci Rsp (lub granicy plastycznoci Re,) do wytrzymaoci na rozciganie Rm. Stale sprynowe s znormalizowane. W tablicy 7.11 podano redni zawarto gwnych dodatkw stopowych oraz wasnoci mechaniczne w stanie ulepszonym cieplnie wg PN-74/H84032. Pierwsze trzy gatunki s stalami niestopowymi o zawartoci wgla 0,65 0,85% (0,05%), podlegajcym hartowaniu w oleju i odpuszczaniu. Spryny mniej odpowiedzialne wykonuje si ze stali wglowej rwnie w stanie surowym z tam walcowanych na zimno lub drutu cignionego. Spryny bardziej odpowiedzialne wykonuje si ze stali stopowych zawierajcych 0,4 2,0% Si z ewentualnym dodatkiem Mn, Cr i V. Krzem jest pierwiastkiem stopowym, ktry najintensywniej zwiksza Rsp , Re, i Rm i dlatego jest skadnikiem wikszoci gatunkw stali sprynowych. Stale sprynowe krzemowe (45S, 50S, 40S2, 50S2, 55S2, 60S2, 60S2A) wykazuj stosunkowo ma hartowno, co ma jednak mniejsze znaczenie, gdy spryny maj zwykle mae przekroje. W przypadku wikszych przekrojw zaleca si stale zawierajce chrom oraz Si, Mn lub V zapewniajce wiksz hartowno. Do wyrobu spryn o szczeglnie wanym przeznaczeniu stosuje si stal chromowo-wanadow 50HF, ktra charakteryzuje si bardzo

119 JW drobnym ziarnem oraz wykazuje mniejsz skonno do odwglania powierzchniowego ni stale krzemowe Tablica 7.11
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne w stanie ulepszonym cieplnie stali sprynowych (wg PN-74/H-84032)
Grupa stali Znak stali'1 65 75 85 65G 45S 50S 40S2 50S2 55S2 60S2 60S2A 60SG 60SGH 50HG 50HS 50HF rednia za- Temp. hart., Rm MPa Re MPa C min min warto Temp. odp., skadnikw C 0,65% C 840/480 980 780 0,75% C 820/480 1080 880 0,85% C 820/480 1030 980 1,1% Mn 830/480 980 780 1,15%Si 0,45% Si 1,70%Si 1,65%Si 1,65%Si 1,65%Si 1,80%Si 0,95% Mn 1,55%Si 1,0% Mn 1,15%Si 0,50% Cr 1,05%Cr 0,95% Mn 1,05%Cr 1,00%Si 0,95% Cr 0,15% V 830/420 800/380 840/430 870/460 870/460 870/460 870/420 860/460 850/480 840/440 850/520 850/500 1180 1080 1370 1280 1320 1370 1520 1570 1370 1370 1320 1280 980 930 1080 1180 1180 1180 1370 1230 1180 1180 1080 A5 % min 10 9 8 8 6 5 6 6 6 5 5 6 7 7 6 8 Z,% min

C Mn

35 30 30 30 30 30 25 20 25 35 30 35

Si

Mn-Si Si-Mn-Cr Cr-Mn Cr-Si Cr-V

Wiele spryn wykonuje si rwnie z innych stali, np. ze stali narzdziowych wglowych lub stopowych, a do pracy w podwyszonych temperaturach ze stali narzdziowych szybkotncych. Natomiast spryny pracujce w rodowiskach korozyjnych wykonywane s ze stali nierdzewnych hartowanych i odpuszczonych lub utwardzonych przez zgniot.
7. 4.9. Stal na oyska toczne

Stal do wyrobu oysk tocznych (piercieni oyskowych, kulek, waeczkw itp.) powinna si odznacza wysok twardoci i odpornoci na cieranie, a take du wytrzymao na ciskanie i zginanie. W tym celu stosuje si stale wysokowglowe (ok. 1% C) z dodatkiem chromu (ok. 1,5% Cr) i ewentualnie manganu i krzemu, gwnie w celu zwikszenia hartownoci. Ze wzgldu na warunki pracy oraz metody produkcji stalom tym stawia si szczeglne wymagania pod wzgldem czystoci i struktury. Dopuszczalna zawarto fosforu i siarki jest w nich bardzo ograniczona i wynosi wg PN-74/H-84041 max 0,027% P i max 0,020% S. Ponadto w stalach tych kontroluje si cile stopie zanieczyszczenia wtrceniami niemetalicznymi, pasmowo uoenia wglikw (segregacj) oraz przeprowadza inne szczegowe badania mikroskopowe i makroskopowe. W kraju stosuje si dwa gatunki stali oyskowych (PN-74/H-84041): H15 (1,0% C, 0,3% Mn, 0,25% Si, 1,50% Cr), H15SG (1,0% C, 1,1% Mn, 0,55% Si, 1,5% Cr). Stal H15SG ze wzgldu na wysz zawarto manganu i krzemu ma wiksz hartowno i jest stosowana do wyrobu piercieni oyskowych o wikszej gruboci (powyej 30 mm).

120 JW Obrbka cieplna stali oyskowych polega na hartowaniu w oleju od temperatur 815 860C (zalenie od gruboci wyrobu) i niskim odpuszczaniu w temperaturze ok. 160C. Po obrbce cieplnej stal powinna mie twardo co najmniej 61HRC. Struktura stali oyskowych w stanie obrobionym cieplnie skada si z drobnoziarnistego odpuszczonego martenzytu i drobnych wtrce rwnomiernie rozoonych wglikw chromu (rys. 7.9).

Rys. 7.9. Mikrostruktura stali oyskowej H15 po hartowaniu i niskim odpuszczaniu. Traw. 3% nitalem Powiksz. 630x Na oyska toczne pracujce w rodowiskach powodujcych korozj stosuje si najczciej stal H 18 zawierajc ok. 1% C i 18% Cr. Dua zawarto chromu w tej stali jest niezbdna, by nada jej znaczn odporno na korozj. Obrbka cieplna tej stali polega na hartowaniu w oleju od temperatury 1050C, obrbce podzerowej w 70C i odpuszczaniu w temp. ok. 160C. Twardo stali po takiej obrbce wynosi 60 61 HRC.
7.5. Stale narzdziowe stopowe Zalenie od warunkw pracy, od stali narzdziowych wymaga si wysokie twardoci i hartownoci, odpornoci na cieranie, odpowiedniej wytrzymao i cigliwoci (zwaszcza w przypadku obcie udarowych), odpornoci na odpuszczajce dziaanie ciepa oraz twardoci i wytrzymaoci w podwyszonych temperaturach. Wasnoci te w decydujcej mierze zale od skadu chemicznego tych stali rodzaju i iloci dodatkw stopowych), a take od przerbki plastycznej i obrbki cieplnej, ktre w istotny sposb wpywaj na struktur i wasnoci stali. Twardo stali zahartowanej zaley przede wszystkim od zawartoci wgla, przy czym maksymaln twardo ok. 66 HRC osiga martenzyt przy zawartoci wgla ok. 0,8%. Pierwiastki stopowe nie powikszaj twardoci w sposb istotny, ale gwnie zwikszaj hartowno i tworz twarde wgliki odporne na cieranie. Wiksza hartowno jest wymagana w odniesieniu do stali narzdziowych, szczeglnie w tych przypadkach, gdy podczas pracy narzdzia wystpuj znaczne naciski. Wwczas warstwa zahartowana na martenzyt musi by odpowiednio grubsza i potrzebna jest wiksza wytrzymao rdzenia. Osiga si to przez stosowanie stali narzdziowych stopowych. Przy bardzo duych naciskach konieczne jest stosowanie stali hartujcych si na wskro. Narzdzia wykonane ze stali stopowych hartuje si w oleju. agodniejsze chodzenie (w porwnaniu ze stalami narzdziowymi wglowymi, ktre hartuje si w wodzie) zmniejsza niebezpieczestwo pkni i odksztace, co jest bardzo istotne w przypadku narzdzi o zoonych ksztatach. Wysoka odporno na cieranie narzdzi, zwaszcza stosowanych do obrbki w produkcji seryjnej lub jako narzdzia pomiarowe, staje si parametrem decydujcym. Odporno na cieranie stali narzdziowych osiga si przez zwikszenie iloci twardych wglikw stopowych w strukturze zahartowanej stali, a zwaszcza wglikw chromu (typu M23C6) i wolframu (M6C). Klasyfikacja stali narzdziowych stopowych opiera si gwnie na ich zastosowaniu. W szczeglnoci mona wyrni nastpujce grupy objte normami: - stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno (PN-86/H-85023), - stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco (PN-86/H-85021), - stale szybkotnce (PN-86/H-85022).

121 JW Przyjty przez polskie normy sposb oznaczania stali narzdziowych stopowych rni si od oznacze stali stopowych konstrukcyjnych. Znak stali skada si z liter liczb, przy czym pierwsza litera oznacza zawsze grup stali narzdziowych: N stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno, W stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco, S stale szybkotnce. Nastpna litera lub kilka liter okrelaj skadniki stopowe lub grup skadnikw, przy czym symbolika jest tu nieco inna ni w przypadku stali konstrukcyjnych specjalnych, a mianowicie: M - mangan, W - wolfram, S - krzem, K - kobalt, C - chrom, B - bor, N - nikiel, P - chrom + nikiel + wanad, L - molibden, Z - krzem + chrom + wolfram. V - wanad, Liczba znajdujca si na kocu lub w rodku znaku suy do odrnienia poszczeglnych gatunkw stali zawierajcych te same skadniki stopowe. W stalach szybkotncych liczby te oznaczaj redni zawarto gwnego skadnika stopowego w procentach.
7.5.1. Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno

Ze stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno wykonuje si narzdzia suce do obrbki materiaw w temperaturze otoczenia. Stale te w porwnaniu ze stalami narzdziowymi wglowymi maj wiksz hartowno, wysz wytrzymao i cigliwo oraz lepsz odporno na cieranie. Polska Norma PN-86/H-85023 obejmuje 18 gatunkw stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno: NV (V 0,22) NW1 (W 1,25) NWV (Mn 1,9, V 0,15) NZ2 (Si 0,95, Cr 1,05, W 1,85, V 0,22) NCV1 (Cr 0.55, V 0,22) NZ3 (Si 0,95, Cr 1,05, W 1,85, V 0,22) NCMS (Cr 1,45, Mn 1,1) NW1 (W 1,25) NC5 (Cr 0,55) NWC (W 1,4, Cr 1,05) NC6 (Cr 1,45, V 0,20) NPW (Cr 1,35, Ni 3, V 0,5) NC4 (Cr 1,45) NMWV (Mn 1,2, W 0,6, V 0,2) NC10 (Cr 12, C 1,65) NCLV (CR 5, V 0,4, Mo 1,0) NC11 (Cr 12, C 1,95) NW9 (Cr 4,3, W 9, V 2). NC11LV (Cr 11, Mo 0,85, V 0,75) Obok znaku stali w nawiasie podano redni zawarto pierwiastkw stopowych w procentach (liczby za symbolami pierwiastkw). Gatunki NZ2, NZ3 i NPW s stalami redniowglowymi o zawartoci 0,40 0,55% C. Pozostae gatunki s stalami wysokowglowymi zawierajcymi 0,75 2,10% C. Stale redniowglowe znalazy zastosowanie na narzdzia, od ktrych wymagana jest wiksza plastyczno i odporno na obcienia dynamiczne, jak np. matryce, stemple, toczniki, rolki do prasowania, wybijaki itp. Stale wysoko-wglowe stosowane s gwnie do wyrobu narzdzi skrawajcych. Podstawowymi dodatkami stopowymi w stalach narzdziowych do pracy na zimno s: Cr, W, V oraz w stali NPW - Ni. Dodatki te nadaj stali du hartowno i drobnoziarnist struktur, zapewniaj wysokie wasnoci wytrzymaociowe, a w szczeglnoci wysok odporno na cieranie wskutek tworzenia si wglikw stopowych o duej twardoci i dyspersji. Wgliki te nie ulegaj cakowitemu rozpuszczeniu w czasie nagrzewania do hartowania, dziki czemu przeciwdziaaj rozrostowi ziarn austenitu, zapewniajc tym samym drobnoziarnisto stali. Zalenie od gatunku stale hartuje si w wodzie lub oleju z temperatur) 780 1020C, a stale wysokochromowe (NC10, NC11 i NC11LV) z temperatur) 970 1020C. Po hartowaniu stosuje

122 JW si w zasadzie niskie odpuszczanie w temperaturze 150 350C. Stale wysokochromowe odpuszcza si w nieco wyszych temperaturach w zakresie 220 450C. Stal NW9 hartuje si z temperatury 1200C i odpuszcza w temperaturze 500 560C. Twardo stali wysokowglowych w stanie zahartowanym wynosi 60 68 HRC, natomiast stale redniowglowe maj po hartowaniu twardo 50 57 HRC. Naley podkreli, e wasnoci stali narzdziowych stopowych po hartowaniu i odpuszczaniu zale w duej mierze od temperatury austenityzowania, z ktr cile wie si stopie nasycenia roztworu staego (austenitu) dodatkami stopowymi i pniejsze wydzielanie si wglikw wtrnych podczas odpuszczania.
7.5.2. Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco

Ze stali narzdziowych do pracy na gorco wytwarza si narzdzia suce do przerbki plastycznej materiaw uprzednio nagrzanych do wysokich temperatur oraz formy do odlewania metali pod cinieniem. W stanie nagrzanym przerabiane metale s plastyczne, wic stale narzdziowe do pracy na gorco nie musz mie tak duej twardoci w temperaturze otoczenia jak stale do pracy na zimno. Wymagania stawiane stalom do pracy na gorco to przede wszystkim wysoka wytrzymao i twardo przy wyszych temperaturach, wysoka udarno, stabilno struktury, odpowiednio wysoka hartowno oraz moliwie maa skonno do zmczenia cieplnego i pkni ogniowych. Odporno na cieranie i erozj, ktr powoduje odksztacony plastycznie metal, jest rwnie wan cech, ale gwn przyczyn zuywania si narzdzi s pknicia ogniowe. Odpowiednie wasnoci osiga si przez stosowanie stali o stosunkowo niskiej zawartoci wgla 0,25 0,60%, zawierajcych jako podstawowe dodatki stopowe wolfram, molibden, wanad i chrom, a take czasem krzem i nikiel. Wolfram, molibden i wanad s pierwiastkami silnie wglikotwrczymi, ktre po rozpuszczeniu podczas austenityzacji i po zahartowaniu daj podczas odpuszczania twardo wtrn lub znacznie hamuj spadek twardoci stali. Chrom silnie zwiksza hartowno, a przy wyszych zawartociach rwnie odporno na utlenianie. Polska Norma PN-86/H-85021 obejmuje 12 gatunkw stali narzdziowych stopowych do pracy na gorco, a mianowicie: WNLV (Cr 1,2, Ni 1,75, Mo 0,6, V 0,1), WLV (Cr 3,0, Mo 2,75, V 0,55), WLK (Cr 2,75, Mo 2,75, V 0,5, Co 3,0), WCLV (Cr 5,25, Mo 1,35, V 1,0), WCL (Cr 5,0, Mo 1,35, V 0,4), WLB (Cr 2,4, Mo 0,4, B 0,003), WNLB (Cr 1,1, Mo 0,3, B 0,003, Ti 0,03, A1 0,03), WNL (Cr 0,7, Ni 1,6, Mo 0,22), WNL1 (jak WNL + V 0,1), WWS1 (Cr 2,5, V 0,5, W 4,5, Si 1,0), WWV (Cr 2,7, W 9,0, V 0,3), WWN1 (jak WWV + Ni 1,4). Obok znaku stali w nawiasach podano redni zawarto dodatkw stopowych liczby za symbolami pierwiastkw). Zawarto wgla w tych stalach wynosi rednio 0,3 0,6%. Obrbka cieplna stali do pracy na gorco polega na hartowaniu w oleju lub na powietrzu z temperatury w zakresie 840 1160C (zalenie od gatunku stali) i nastpnym odpuszczaniu w zakresie 400 600C, tj. w temperaturach wyszych ni stali do pracy na zimno. Zapewnia to dobr udarno, niezbdn ze wzgldu na charakter pracy oraz twardo min 43 50 HRC. Temperatura odpuszczania stali powinna by wysza od temperatury pracy, aby zapewni stabilno struktury i wasnoci. Ze wzgldu na zastosowanie, stale do pracy na gorco mona podzieli na trzy grupy. Do pierwszej nale stale, z ktrych wykonuje si matryce do pras i formy dla odleww pod cinieniem. Wspln cech tych zastosowa jest stosunkowo dugi kontakt gorcego materiau z narzdziem i zwizane z tym silniejsze nagrzewanie si powierzchni pracujcej. S to stale

123 JW wolframowe (WWS1, WWV) i chromowo-molibdenowa (WCL). Zawarto wgla w tych stalach jest stosunkowo niska (0,3 0,4%), co zapewnia cigliwo. Temperatura austenityzowania tych stali jest wysoka (950 1120C) ze wzgldu na konieczno rozpuszczania wglikw zawierajcych W, Mo, V, Cr. Drug grup stanowi stale uywane przede wszystkim na matryce kuzienne i kowada do motw (WNL, WNLV). Matryce maj stosunkowo krtki kontakt z gorc odkuwk, natomiast w czasie pracy wystpuj due naciski i uderzenia zwizane z kuciem, co wymaga materiau twardego, ale rwnoczenie bardzo cigliwego. W stalach tych bardzo wana jest hartowno, poniewa wymiary matryc czsto s znaczne. Do trzeciej grupy zalicza si stale uywane na walce do walcowania na gorco oraz na wkadki matrycowe do pras i kuniarek, oraz stemple do wyciskania i spczania wyrobw ze stopw miedzi i aluminium.
7.5.3. Stale szybkotnce

Nazwa stale szybkotnce" pochodzi std, e su one do wyrobu narzdzi skrawajcych, pracujcych przy duych prdkociach skrawania lub przy duych przekrojach wira. Praca w takich warunkach jest przyczyn bardzo silnego rozgrzewania si narzdzia, nawet do temperatury czerwonego aru, wskutek tarcia o skrawany materia. Stale wglowe i niskostopowe w tych warunkach szybko trac twardo, a narzdzia tpi si, natomiast stale szybkotnce zachowuj wysok twardo do znacznie wyszych temperatur (rys. 7.10). Wysok twardo na gorco" oraz odporno na cieranie nadaje stalom szybkotncym twarda i nie miknca pod wpywem odpuszczania osnowa, w ktrej rozmieszczone s twarde wgliki.

O 100 200 300 400 500 600 700 800 o Temperatura, C

Rys. 7.10. Twardo na gorco rnych materiaw narzdziowych: l stal narzdziowa wglowa, 2 stal szybkotnca, 3 wgliki spiekane Podstawowymi skadnikami stopowymi stali szybkotncych s pierwiastki wglikotwrcze: wolfram, wanad, chrom i molibden. Stale o najlepszych wasnociach zawieraj rwnie znaczne dodatki kobaltu. Skad chemiczny stali szybkotncych produkowanych w kraju, podany jest w tabl. 7.12 (wg PN-86/H-85022). Stale szybkotnce przyjto zalicza do tzw. stali ledeburytycznych, poniewa w stanie odlanym w ich strukturze wystpuje czciowo eutektyka, na skutek nie osigania stanu rwnowagi podczas krzepnicia. Po przekuciu i wyarzeniu struktura stali szybkotncych skada si z ferrytu stopowego i mniej lub wicej rwnomiernie rozmieszczonych wglikw.

124
Stale szybkotnce (wg PN-86/H-85022)

JW Tablica 7.12 rednia temperatura, oC Co hart. 1250 5,0 8,0 5,0 5,5 10,0 5,0 1210 1190 1200 1190 1200 1270 1220 1160 1200 Twardo w stanie harto wania i odpu odp. szczania HRC, min 560 64 560 560 560 560 560 560 560 560 560 65 64 65 66 65 65 66 64 66

rednia zawarto, %

Znak stali SW18 SW7M SW12 SK5M SK8M SK5 SK5V SK10V

C 0,8 0,87 1,1 0,92 1,1 1,1 1,38 1,22

Cr 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0

W 18,0 6,5 12,0 6,3 1,6 12,0 12,8 10,0 1,75 7,0

Mo 5,0 4,7 9,5 1,0 3,3 5,0 4,0

V 1,3 2,0 2,5 1,9 1,2 2,3 4,5 3,0 1,3 1,9

SW2M5 0,95 SK5MC 1,1

Obrbka cieplna narzdzi ze stali szybkotncych polega na hartowaniu i odpuszczaniu. Do hartowania stale nagrzewa si do wysokiej temperatury ok. 1160 1270C (tabl. 7.12), aby zapewni rozpuszczenie si dostatecznie duej iloci wgla i skadnikw stosowanych w austenicie, ktre tym samym, po hartowaniu zostan w martenzycie. Ze wzgldu na mae przewodnictwo cieplne oraz wysok temperatur hartowania, nagrzewanie stali szybkotncej przy hartowaniu prowadzi si stopniowo wg schematu przedstawionego na rys. 7.11. Odpuszczanie po hartowaniu przeprowadza si w temperaturze ok. 560C, przy czym zabieg ten powtarza si dwu- albo trzykrotnie (rys. 7.11); drugie i ewentualne trzecie odpuszczanie przeprowadza si w temperaturze niszej o 20 30C od pierwszego odpuszczania. Podczas odpuszczania zachodzi wydzielanie si wglikw wtrnych z martenzytu oraz austenitu szcztkowego, ktry uboeje w dodatki stopowe i podczas studzenia od temperatury odpuszczania przemienia si w martenzyt.

Czas Rys. 7.11. Schemat obrbki cieplnej stali szybkotncej W wyniku odpuszczania w temperaturze 550-570C pojawia si w tych stalach efekt twardoci wtrnej, tj. wzrost twardoci na skutek wydzielania si z przesyconego roztworu metastabilnych wglikw typu M3C i MC. Struktur o najkorzystniejszych wasnociach uytkowych, tzn. o wysokiej twardoci, bez austenitu szcztkowego i o odpowiedniej arowytrzymaoci i cigliwoci, uzyskuje si po wielokrotnym odpuszczaniu w cigu ok. 2 godzin (rys. 7.11). Struktura stali szybkotncej po hartowaniu i odpuszczaniu pokazana jest na rys. 7.12.

125

JW

Rys. 7.12. Mikrostruktura stali szybkotncej SW7M hartowanej i odpuszczonej. W osnowie drobnoiglastego martenzytu widoczne jasne wgliki. Traw. 5% nitalem. Powiksz. 650x

7.6. Stale stopowe odporne na korozj, aroodporne, arowytrzymae i o specjalnych wasnociach fizycznych

7.6.1. Stale odporne na korozj (nierdzewne i kwasoodporne) Odporno stali nierdzewnych na korozj zwizana jest przede wszystkim z dziaaniem chromu, ktry powiksza zdolno tzw. pasywacji stopw elaza. Przejcie w stan pasywny zaznacza si skokow zmian potencjau elektrochemiczego metalu lub stopu na bardziej dodatni (rys. 7.13).

Rys. 7.13. Potencja elektrochemiczny stopw elaza z chromem Zjawisko pasywowania si metali polega na pokrywaniu si ich powierzchni bardzo cienk, szczelnie przylegajc i odporn warstewk tlenkw, ktra chroni metal przed korozj. Pasywacja jest zjawiskiem zalenym od skadu chemicznego stopu i od zdolnoci utleniania jak maj rne rodowiska. elazo i mikka stal pasywuj si np. w stonym kwasie azotowym i w roztworach zwizkw silnie utleniajcych. Pasywacja elaza jest jednak bardzo nietrwaa. Natomiast niektre metale o wikszym powinowactwie do tlenu pasywuj si atwiej, a ich stan pasywny jest znacznie trwalszy. Do takich metali naley chrom, ktrego odporno na korozj zwizana jest wanie z atwoci pasywowania si. Chrom ma t wasno, e przenosi skonno do pasywacji rwnie na stopy z innymi metalami. Stopy elaza z chromem przy zawartoci powyej 13 14% Cr pasywuj si pod wpywem tlenu zawartego w powietrzu, co zapewnia im odporno chemiczn. Podstawowym skadnikiem wszystkich stali nierdzewnych jest wic chrom, przy czym jego zawarto winna wynosi co najmniej 12% (rys. 7.13). Oprcz chromu w skad stali odpornych na korozj czsto wchodzi nikiel jako drugi skadnik podstawowy. Na podstawie skadu chemicznego mona najoglniej podzieli stale odporne na korozj na: chromowe i chromowoniklowe. Jednak czciej stosuje si klasyfikacj tych stali wedug struktury i rozrnia si stale ferrytyczne, martenzytyczne i austenityczne.

126 JW Stale chromowe ferrytyczne i martenzytyczne (nierdzewne). Stale chromowe odporne na korozj, zalenie od zawartoci chromu i wgla, mog by ferrytyczne lub martenzytyczne. W przypadku stali martenzytycznych wystpuje w czasie nagrzewania cakowita przemiana ferrytu w austenit, dziki czemu moliwe jest hartowanie i powstawanie struktury martenzytycznej. Stale te hartuj si ju w czasie chodzenia na powietrzu i wanie z tego powodu nazywane s martenzytycznymi. W przypadku stali ferrytycznych, ferryt jest faz trwa od temperatury pokojowej a do temperatury topnienia i przemiany fazowe nie zachodz. Z tego wzgldy stali ferrytycznych nie mona utwardza przez obrbk ciepln (hartowanie). W tablicy 7.13 podano skad chemiczny czciej stosowanych stali ferrytycznych i martenzytycznych (wg PN-71/H-86020). W stalach ferrytycznych (w temperaturze otoczenia) ferryt stanowi osnow, ale oprcz niego wystpuj rwnie czsto niewielkie iloci wglikw, ktre rozpuszczajc si w wyszych temperaturach powoduj tworzenie si pewnej iloci austenitu, a szybkie chodzenie moe spowodowa przemian tego austenitu w martenzyt. Mikrostruktura stali ferrytycznej 0H13 z niewielk iloci wglikw widoczna jest na rys. 7.14. Taki sam wpyw maj rwnie azot i nikiel, ktrych mae iloci zawsze spotyka si w tych stalach. Martenzyt, ktry powstaje po szybkim chodzeniu od wysokiej temperatury, np. podczas spawania, jest przyczyn kruchoci i pkni w strefie wpywu cieplnego spoiny. Tym niepodanym zjawiskom przeciwdziaa dodatek tytanu w iloci wystarczajcej do zwizania wgla i azotu, jak to ma miejsce np. w stali 0H17T (tabl. 7.13), albo dodatek pierwiastka stabilizujcego ferryt, jakim jest aluminium, np. w stali 0H13J (tabl. 7.13). Tablica 7.1.
Stale chromowe odporne na korozj: ferrytyczne i martenzytyczne (wg PN-71/H-08620)
Znak stali rednia zawarto, %* C Cr inne skadn rednia temp, oC hartw. odp. Struktura po obrbce cieplnej

Stale ferrytyczne OH13 OH13J H17 OH17T 0,08 max 0,08 max 0,10 max 0,08 max 13,0 13,0 17,0 17,0 AI0.2 Ti5XC 1025 750 ferryt ferryt ferryt ferryt

Stale martenzytyczne 1H13 2H13 3H13 0,12 0,20 0,30 13,0 13,0 13,0 1000 1020 980 750 720 250 350 650 150 250 600 250 310 700 ferryt i perlit sorbit martenzyt sorbit martenzyt sorbit martenzyt sorbit i ferryt sorbit

4H13

0,40

13,0

1030

H18 H17N2 2H17N2

*

1,0 0,14 0,20

18,0 17,0 17,0

Ni 2,0 Ni 2,0

1020 1000 1080

Zawarto Pmax 0,040, Smax 0,030.

127 Na rysunku 7.15 pokazana jest mikrostruktura stali ferrytycznej 0H17T, z wyranie widocznymi wglikami i azotkami tytanu.

JW

Rys. 7.14. Mikrostruktura stali chromowej 0H13. Widoczne ziarna ferrytu i wydzielenia wielkiej iloci wglikw. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Rys. 7.15. Mikrostruktura stali chromowe OH17T. Widoczne ziarna ferrytu i wydzielenie wglikw i azotkw tytanu. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Najwiksz odporno na korozj i najwiksz cigliwo wykazuj stale ferrytczne w stanie wyarzonym w ok. 800C. Ich odporno chemiczna jest lepsza ni stali martenzytycznych i wzrasta z zawartoci chromu, dlatego stale o zawartoci 17% Cr s bardziej odporne na korozj ni stale o zawartoci 13% Cr. Stale ferrytyczne s odporne na korozj atmosferyczn, z wyjtkiem warunkw szczeglnie agresywnych, jak np. zanieczyszczona atmosfera przemysowa. S do odporne na dziaanie kwasu azotowego i rodowisk utleniajcych, sabych kwasw organicznych i rnych produktw ywnociowych. Stal 0H17T i H17 w stanie wyarzonym (ok. 800C) jest stosunkowo mikka i cigliwa, nadaje si do toczenia na zimno, w zwizku z czym gatunki te s szeroko stosowane na naczynia kuchenne, aparaty w przemyle spoywczym, elementy karoserii samochodowych itp. Do najbardziej rozpowszechnionych stali martenzytycznych, tj. takich, ktre mona hartowa na martenzyt, nale stale o zawartoci 13% Cr i 0,1-0,45% wgla, stale o zawartoci ok. 17% Cr, 2% Ni i ok. 0,2% wgla oraz stal zawierajca 18% Cr i ok. 1% wgla (tabl. 7.13). Stale 1H13, 2H13, 3H13 hartuje si od temperatury 950-1050C. Temperatura odpuszczania wynosi zwykle 600-700C. Stale 4H13 i H18 s stosowane w stanie hartowanym i odpuszczanym, ale przy stosunkowo niskiej temperaturze ok. 200C, poniewa chodzi o moliwie du twardo. Mikrostruktura stali H18 w stanie zahartowanym pokazana jest na rys. 7.16. Widoczne s skupienia duych pierwotnych wglikw chromu oraz rozsiane mae wgliki w osnowie drobnego martenzytu. Stale H17N2 i 2H17N2 ze wzgldu na wysz zawarto chromu maj lepsz odporno chemiczn ni stale z zawartoci 13% Cr. Dodatek niklu w tych stalach rozszerza zakres wystpowania austenitu i umoliwia osignicie jednofazowej struktury podczas austenityzowania. Stale 1H13, 2H13 i 3H13 s uywane w stanie ulepszonym cieplnie na silnie obcione czci maszyn, ktre musz by odporne na korozj, oraz na przedmioty gospodarstwa domowego. Stal 2H17N2 jest do odporna na dziaanie wody morskiej i ma zastosowanie w budowie okrtw. Stal 4H13 jest uywana na noe. spryny i narzdzia, a stal H18 na oyska kulkowe odporne na korozj, na elementy maszyn odporne na cieranie pracujce np. w rodowisku wodnym, na noe chirurgiczne, narzdzia skrawajce, przyrzdy pomiarowe itp.

128

JW

Rys. 7.16. Mikrostruktura stali H18 (1% C, 18% Cr). Widoczne skupienia duych pierwotnych wglikw chromu oraz drobne wgliki na tle osnowy martenzytycznej. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 500x

Rys. 7.17. Mikrostruktura austenitycznej stali kwasoodpomej OH18N9 w stanie przesyconym. Widoczne ziarna austenitu z bliniakami rekrystalizacji. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Stale martenzytyczne s odporne na dziaanie kwasu azotowego, szeregu kwasw organicznych i produktw spoywczych. Na korozj atmosferyczn s odporne po warunkiem braku agresywnych zanieczyszcze w powietrzu. Odporno chemiczne tych stali zaley ponadto od gadkoci powierzchni.
Austenityczne stale chromowo-niklowe (kwasoodporne). Stale austenityczne odporne na korozj s w zasadzie stalami chromowo-niklowymi o niskiej zawartoci wgla. Dodatek niklu w iloci ok. 8% do niskowglowych stali chromowych zawierajcych ok. 18% Cr zwiksza ich odporno na korozj i na dziaanie kwasw podwysza wytrzymao i udarno. Duy dodatek niklu powoduje, e stale te maj struktur austenityczn. Mikrostruktura tego typu stali pokazana jest na rys 7.17. Ze wzgldu na dobr odporno na dziaanie wielu kwasw stale te s rwnie nazywane kwasoodpornymi. Stale zawierajce 18% Cr i 8% Ni oznaczane popularnie znakiem 18/8, zyskay ogromne znaczenie praktyczne. Wikszo dzi stosowanych gatunkw stali kwasoodpornych stanowi modyfikacj tego podstawowego skadu. Ze wzgldu na niebezpieczestwo korozji midzykrystalicznej, zawarto wgla w stalach 18/8 powinna by jak najnisza. Na rysunku 7.18 przedstawiony jest przekrj przez ukad Fe-Cr-Ni-C dla staej zawartoci 18% Cr i 8% Ni, przy zmiennej zawartoci wgla, ilustrujcy zakres jednorodnego roztworu i granice rozpuszczalnoci wglikw M23C6. Przy powolnym chodzeniu, np. w stali o zawartoci 0,1% C, cz wgla pozostaje w roztworze staym w austenicie, cz za wydziela si w postaci wglikw (Cr, Fe)23C6 bogatych w chrom, zgodnie z krzyw rozpuszczalnoci. Stal o jednofazowej strukturze austenitycznej, bez wydzielonych wglikw, mona otrzyma przez przesycanie od temperatury 1050 1100C z chodzeniem w wodzie. W temperaturze 1050 1100C wgliki rozpuszczaj si w austenicie, natomiast szybkie chodzenie zapobiega ich wydzielaniu. Po takiej obrbce cieplnej stal 18/8 jest najbardziej odporna na korozj, gdy stanowi Rys. 7.18. Fragment ukadu materia jednofazowy. Natomiast podczas wygrzewania rwnowagi Fe-Cr-Ni-C. stali 18/8 w temperaturze 500 800C na granicach ziarn Przekrj dla zawartoci 18% Cr nastpuje wydzielanie si wglikw chromu typu M23C6, i 8% Ni zawierajcych zwykle co najmniej 60% Cr. Jest to szczeglnie niekorzystne, gdy w wyniku tego procesu stal staje si skonna do korozji

129 JW midzykrystalicznej. W rodowisku korozyjnym atakowane s szczeglnie granice ziarn. Ilustruje to rys. 7.19 przedstawiajcy skorodowan powierzchni blachy ze stali 18/8. Ten rodzaj korozji jest bardzo niebezpieczny, gdy niszczy materia w gb, nie pozostawiajc wyranych ladw na powierzchni. Stal traci wytrzymao i plastyczno i nie daje metalicznego dwiku przy uderzeniu. Zjawisko korozji midzykrystalicznej mona wytumaczy zuboeniem granic ziarn w chrom na skutek wydziele wglikw chromu, ktre zarodkuj prawie wycznie na granicach ziarn. W temperaturze powyej 500C szybko dyfuzji wgla jest wiksza od szybkoci dyfuzji chromu, w zwizku z czym wgiel potrzebny dla tworzcych si wglikw chromu na granicach ziarn pochodzi z caego ziarna, podczas gdy chrom - tylko z zewntrznej warstewki w pobliu granic ziarn. Zawarto chromu w pobliu granic ziarn moe wic spa poniej 12%, co stanowi minimum konieczne dla pasywacji (rys. 7.20). W tych warunkach rozpuszczanie zuboaej w chrom warstewki moe postpowa bardzo szybko nawet w roztworach, na ktre stal 18/8 normalnie jest odporna. Stale typu 18/8 stosuje si najczciej w stanie przesyconym (od temp. 1050 1100C) i w tym stanie niebezpieczestwo korozji midzykrystalicznej nie istnieje. Jednak w budowie aparatw chemicznych, zbiornikw, rurocigw itp. stosuje si powszechnie spawanie. Sama spoina i jej najblisze ssiedztwo stygn szybko od wysokich temperatur. W strefie wpywu cieplnego spoiny znajduj si jednak zawsze obszary, ktre podczas spawania nagrzewaj si tylko do niebezpiecznego zakresu temperatur, tj. do 500 800C. W tych obszarach moe nastpowa wydzielanie wglikw chromu na granicach ziarn i moliwe jest wystpowanie korozji midzykrystalicznej

Rys. 7.19. Korozja midzykrystaliczna austenitycznej stali chromowo-niklowej. Prbka nietrawiona. Powiksz. 600x

Rys. 7.20. Schemat zmian koncentracji chromu w pobliu granicy ziarna, spowodowany wydzielaniem si wglikw chromu typu M23C6. Materia w takim stanie jest wraliwy na korozj midzykrystaliczna

Obszary te le zwykle w odlegoci kilku do kilkunastu milimetrw od spoiny. Zjawisko to stanowio pocztkowo powan trudno w stosowaniu stali 18/8. Obecnie istnieje szereg sposobw opracowanych w celu zapobiegania korozji midzykrystalicznej. Najwaniejsze z nich to: a) przesycanie, b) stabilizacja, c) zmniejszenie zawartoci wgla. Pierwszy z tych sposobw, o ktrym ju wspomniano, jest najprostszy i polega na zastosowaniu przesycania od temperatury 1050-1100C spawanego przedmiotu. Sposb ten jednak jest ograniczony do przedmiotw o maych rozmiarach. Drugi sposb polega na wprowadzeniu do stali dodatkw tytanu lub niobu, w iloci wystarczajcej do zwizania wgla w postaci wglikw. Ti i Nb wykazuj silniejsze powinowactwo do wgla ni chrom i tworz bardzo trwae wgliki TiC i NbC, ktre nie rozpuszczaj si w austenicie w normalnie stosowanych temperaturach przesycania, co utrudnia tworzenie si wglikw chromu. Stale takie nazywa si stabilizowanymi. Normy przewiduj zawarto tytanu rwn co najmniej 5-krotnej zawartoci wgla, a niobu co najmniej 10-krotnej

130 JW (tabl. 7.14), S to iloci wiksze ni potrzeba do zwizania wgla, ale tytan i niob wi rwnie azot, ktrego zawarto w tych stalach wynosi zwykle 0,01 0,02% i dlatego dodatki tych pierwiastkw oblicza si z pewn rezerw na zwizanie azotu. Tablica 7.14 Stale austenityczne odporne na korozj wg PN-71/H-86020 Znak stali 00H18N10 0H18N9 1H18N9 0H18N10T 1H18N9T 1H18N12T 0H18N12Nb 00H17N14M2 H17N13M2T H18N10MT C max 0,03 max 0,07 max 0,12 max 0,08 max 0,10 max 0,10 max 0,08 max 0,3 max 0,08 max 0,10 Skad chemiczny, % Cr 17,0+19,0 17,0-19,0 17,0+19,0 17,0+19,0 17,0+19,0 17,0-19,0 17,0-19,0 16,0---18,0 16,0+18,0 17,0+11,0 Ni 10,0+12,5 9,0+11,0 8,0-10,0 9,0-11,0 8,0+10,0 11,0+13,0 10,0+13,0 12,0+15,0 11,0+14,0 9,0+11,0 inne skadniki Ti5xC0,7 Ti5xC0,8 Ti5xC0,8 Nb10xC1,1 Mo 2,02,5 Ti 5xC0,7 Mo 1,52,2 Ti5xC0,8 Mo 3,04,0

Ti 0,30,6 Mn 7,0-9,0 0H17N4G8 max 0,07 16,0+18,0 4,0+5,0 N 0,120,25 1H17N4G9 max 0,12 16,0+18,0 3,5+4,5 Mn 8,010,5 N 0,150,25 00H18N5M3S max 0,03 17,0+19,0 4,5+5,5 Mo 3,04,0** Si 1,02,0 *' Zawarto Mn max 2,0 z wyjtkiem stali 0H17N4G8 i 1H17N4G9, zawarto Si max 0,8, zwarto P max 0,045, zawarto S max 0,030. ** Stal OOH18N5M3S nie jest ujta w normie PN-71/H-86020. 0H17N16M3T max 0,08 16,0+18,0 14,0+16,0 Trzecim sposobem (najskuteczniejszym) zapobiegania korozji midzykrystalicznej jest obnienie zawartoci wgla do 0,02 0,03%. Zastosowanie tego sposobu stao si moliwe dopiero po opanowaniu metod wytapiania stali o tak niskiej zwartoci wgla. Obnienie zawartoci wgla wywouje niestabilno austenitu pojawienie si ferrytu. Aby tego unikn, powiksza si zawarto niklu z 8 9% do 10 13%. To samo dotyczy stali stabilizowanych tytanem lub niobem (tabl. 7.14). Oprcz korozji midzykrystalicznej stale austenityczne 18/8 ulegaj rwnie korozji werowej i napreniowej. Korozj werow wywouj gwnie jony chloru, bromu, jodu, fluoru i inne. Powoduj one lokaln depasywacj powierzchni, na skutek czego miejsca pozbawione warstwy ochronnej staj si anod wobec pasywnej powierzchni i w miejscach tych rozpuszczanie si metalu zachodzi bardzo szybko. Korozji werowej zapobiega w pewnym stopniu dodatek molibdenu. Stosuje si dodatki w iloci 2 4% Mo. Mikrostruktura stali z dodatkiem Mo widoczna jest na rys. 7.21. Ze wzgldu na ferrytyzujcy wpyw molibdenu (dodatek Mo sprzyja powstawaniu struktury ferrytycznej) powiksza si w tych stalach zawarto niklu. Na przykad gdy dodatek Mo wynosi 3-4%, zawarto niklu dochodzi do 16% (stal OH17N16M3T, tabl. 7.14). Stale austenityczne s rwnie wraliwe na korozj napreniow. Warunkiem jej wystpienia jest rwnoczesne dziaanie napre rozcigajcych i rodowiska korozyjnego, gwnie roztworw chlorkw magnezu, wapnia, sodu, roztworw alkalicznych i in.

131 JW Wiksz odporno na korozj napreniow wykazuj stale austenityczne o znacznie zwikszonej zawartoci niklu oraz stale o strukturze czciowo ferrytycznej, co z kolei wymaga obnienia zawartoci niklu. Przykadem jest stal 00H18N5M3S (tabl. 7.14) o strukturze austenityczno-ferrytycznej (rys. 7.22).

Rys. 7.21. Mikrostruktura austenitycznej stali chromowo-niklowej z dodatkiem molibdenu i tytanu (H17N12M2T). Widoczne ziarna austenitu z bliniakami rekrystalizacji oraz wydzieleniami wglikw Mo i Ti oraz azotkw Ti. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Rys. 7.22. Austenityczno-ferrytyczna struktura stali 00H18N5M3S o zwikszonej odpornoci na korozj napreniow. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Najskuteczniejsze s jednak takie rodki, ktre pozwalaj na uniknicie napre lub obrbka powierzchni wywoujca naprenia ciskajce w warstwie wierzchniej. Najwaniejsze gatunki stali austenitycznych odpornych na korozj zestawiono w tabl. 7.14. Stale 0H17N4G8 i 1H17N4G9 s gatunkami oszczdnociowymi, w ktrych nikiel zastpiono czciowo manganem i azotem. Odporno tych stali na korozj midzykrystaliczn jest porwnywalna ze stalami 0H18N9 i 1H18N9. Nadaj si one do gbokiego toczenia i s stosowane gwnie w przemyle spoywczym, w architekturze, do wyrobu przedmiotw gospodarstwa domowego itp. Szczegowe dane dotyczce odpornoci na korozj stali austenitycznych w rnych rodowiskach podane s w specjalnych tablicach, wykazach i normach PN-71/H-86020). W praktyce jednak odporno tych stali wymaga skrupulatnego sprawdzenia przed ich zastosowaniem, zwaszcza w rodowiskach szczeglnie agresywnych. Stale austenityczne w stanie przesyconym (od temp. 1050 1100C, chodzenie w wodzie) s stosunkowo mikkie i bardzo cigliwe, Rm wynosi ok. 500 700 MPa, a wyduenie A powyej 40%. Umowna granica plastycznoci R02 wynosi ok. 200 250 MPa. Obnienie zawartoci wgla poniej 0,03% powoduje obnienie Rm do 450 650 MPa i R0,2 do 180 MPa. Ta stosunkowo niska wytrzymao powoduje czsto konieczno stosowania grubszych cianek w elementach konstrukcyjnych. Zwikszenie wytrzymaoci tych stali mona uzyska przez zwikszenie zawartoci azotu bez szkodliwego wpywu na odporno chemiczn. Inn moliwoci powikszenia granicy plastycznoci i wytrzymaoci stali austenitycznych jest zgniot (rys. 7.23). Sposb ten stosuje si zwaszcza do cienkich blach i tam walcowanych na zimno. Na tej drodze istnieje moliwo uzyskania wytrzymaoci na rozciganie ok. 1200 MPa, przy zachowaniu wystarczajcej cigliwoci. Rys. 7.23. Zmiana wasnoci mechanicznych stali austenitycznej (18% Cr, 8% Ni, 0,2% C) pod wpywem zgniotu)

132
7.6.2. Stale aroodporne i arowytrzymae

JW

Stale przeznaczone do pracy w podwyszonych temperaturach powinny si odznacza odpornoci na korozyjne dziaania gazw, zwaszcza utleniajcych, czyli powinny by aroodporne. Od stali tych wymaga si rwnie, aby byy arowytrzymae tj. aby wykazyway znacznie wysze wasnoci wytrzymaociowe w wysokich temperaturach w porwnaniu z innymi stalami. Szybko utleniania elaza i stali niskostopowych wzrasta gwatownie powyej ok. 560 oC na skutek tworzenia si tlenku FeO (wustytu), ktry umoliwia szybk dyfuzj tlenu do elaza i dalsze jego utlenianie. Podstawowymi pierwiastkami stopowymi, ktre chroni stal przed utlenianiem s: Cr, Al i Si. Pierwiastki te maj wiksze powinowactwo do tlenu anieli elazo i tworz szczelne warstewki tlenkw Cr2O3, Al2O3 SiO2, ktre utrudniaj dyfuzj tlenu w gb metalu. Im wysza temperatura pracy danego elementu, tym wiksza jest potrzebna zawarto pierwiastka stopowego dla zapewnienia aroodpornoci. Na rysunku 7.24 przedstawiono wpyw zawartoci chromu na aroodporno stali. Jak wida, wpyw na aroodporno ma rwnie struktura stali. Przy tej samej zawartoci chromu stale austenityczne s nieco bardziej aroodporne ni stale ferrytyczne.

Rys.7.24. Wpyw zawartoci chromu na aroodporno stali; l - stale austenityczne, 2 - stale ferrytyczne Wzrost arowytrzymaloci, ktra jest zwizana przede wszystkim z wysok odpornoci na pezanie, powoduj dodatki stopowe podwyszajce temperatur topnienia i rekrystalizacji stali, a wic: Mo, W, C, Co oraz Ti, Cr i Si. Rwnie bardziej korzystna jest struktura austenityczna stali, co wynika m.in. z wyszej temperatury rekrystalizacji austenitu. Ponadto na podwyszenie arowytrzymaoci znacznie wpywa wzrost wielkoci ziarna i wydzielanie faz o duej dyspersji (utwardzanie dyspersyjne). Ze wzgldu na zastosowanie i struktur wrd stali przeznaczonych do pracy w podwyszonych temperaturach mona wyrni kilka grup. Zasady znakowania tych stali s analogiczne, jak stali stopowych konstrukcyjnych i stali odpornych na korozj.
Stale arowytrzymae stosowane do budowy kotw i turbin parowych.

S to na og stale ulepszane cieplnie, ktre po chodzeniu na powietrzu mog mie struktur ferrytyczno-perlityczn, perlityczno-bainityczn, martenzytyczn, martenzytycznoferrytyczn itp. W wikszoci s to stale niskostopowe (z wyjtkiem martenzytycznych, ktre zawieraj ok. 12% Cr) o maej i redniej zawartoci wgla (0,10 0,35%). Po ulepszaniu cieplnym, ktre koczy si wysokim odpuszczaniem struktura wikszoci tych stali skada si z ferrytu i wglikw stopowych. Polska norma PN-75/H-84024 obejmuje 26 gatunkw stali

133 JW stopowych przeznaczonych do pracy w podwyszonych temperaturach, stosowanych w budowie kotw parowych i wodnych, zbiornikw cinieniowych, turbin, rurocigw pary i wody oraz innych urzdze energetycznych. Stale te maj nastpujce oznaczenia, z ktrych wynika ich orientacyjny skad chemiczny: 19G2, 16M, 20M, 15HM, 20HM, 10H2M 12HMF, 13HMF, 15HMF, 20MF, 21HMF, 20HMFTB, 15HCuMNb, 23H2MF 24H2MF, 26H2MF, 30H2MF, 22H2NM, 33H2NMJ, 20H3MWF, 32HN3M 34HN3M, 15H11MF, 15H12WMF, 20H12M1F, 23H12MWF. Wszystkie te stale, z wyjtkiem czterech ostatnich zawierajcych po ok. 12% Cr (stale martenzytyczne), s stalami niskostopowymi. Dobre wasnoci mechaniczne w podwyszonych temperaturach uzyskuje si przede wszystkim dziki zawartoci molibdenu i wanadu, i utwardzaniu wydzieleniowemu wglikami. Temperatura dugotrwaej pracy tych stali wynosi, zalenie od gatunku 400 600C. Grna granica ich zastosowania nie moe przekracza 600C, poniewa powyej tej temperatury szybko dyfuzji wgla i pierwiastkw stopowych wzrasta, nastpuje koagulacja wglikw i zanik utwardzenia, co powoduje obnienie napre wywoujcych odksztacenia plastyczne, i wzrost szybkoci pezania. Ponadto temperatura 600C jest dla tych stali (z wyjtkiem wysokochromowych) krytyczna ze wzgldu na gwatowny wzrost szybkoci utleniania.

Rys. 7.25. Wytrzymao na rozciganie rnych stopw arowytrzymaych w zalenoci od temperatury badania; l - stal konstrukcyjna niskostopowa chromowo-niklowa, 2 stal arowytrzymaa ferrytyczna, 3 - stal arowytrzymaa austenityczna, 4 arowytrzymay stop na osnowie niklu Z tego wzgldu do pracy w wyszych temperaturach lub w warunkach powodujcych intensywn korozj gazow stosuje si stale wysokostopowe ferrytyczne duej zawartoci chromu lub austenityczne chromowo-niklowe, wykazujce wysz odporno na utlenianie.
Stale wysokochromowe ferrytyczne. Stale te charakteryzuj si wysok aroodpornoci, ktr zapewnia dua zawarto chromu oraz dodatki Al i Si (tabl. 7.15). Natomiast arowytrzymao tych stali jest stosunkowo niska i z tego wzgldu s one stosowane na nisko obcione elementy pracujce w wysokich temperaturach, jak np. czci aroodporne kotw parowych, pojemniki do wyarzania, szyny, kopaki i rury do piecw przemysowych, czci aparatury do destylacji siarki, czci gazogeneratorw itp. Stale austenityczne chromowo-niklowe. Odznaczaj si rwnie wysok aroodpornoci jak stale ferrytyczne wysokochromowe, natomiast s bardziej arowytrzymae i dlatego mog by stosowane na czci obcione mechanicznie, pracujce w wysokich temperaturach (rys. 7.25). Skad chemiczny tych stali podano w tabl. 7.15. Wysok odporno na utlenianie zapewnia znaczna zawarto chromu (16 26%) i dodatek krzemu (1 2,5%). Na aroodporno wpywa dodatnio take nikiel, ktry nadaje stali struktur austenityczn. Obrbka cieplna stali austenitycznych polega na przesycaniu od temperatur 1050 1150C w wodzie lub w powietrzu

134 JW (elementy o maym przekroju o gruboci do 2 mm). Stale o wikszej zawartoci niklu (20 36%) s stosowane na czci aparatury i urzdze pracujcych pod bardzo silnym obcieniem mechanicznym w wysokich temperaturach. Stale zaworowe. Zawory w silnikach spalinowych pracuj w bardzo trudnych warunkach. Naraone s na dziaanie wysokich temperatur dochodzcych w przypadku zaworw wylotowych do 900C, zaworw wlotowych - do 500C, a jednoczenie s silnie obcione mechanicznie na skutek uderzenia o gniazda zaworw i naraone na cieranie w prowadnicach i w miejscach styku z popychaczami. Ponadto na zawory dziaaj spaliny czsto zawierajce tlenki oowiu, ktre powoduj siln korozj. W tablicy 7.15 podano gatunki stali zaworowych produkowane w kraju. Dwa pierwsze H9S2 i H10S2M s to tzw. silchromy, czyli stale chromowo-krzemowe, ktre mona hartowa na martenzyt. Temperatura austenityzowania wynosi dla tych stali ok. 1050C. Hartowanie przeprowadza si w oleju, a nastpnie odpuszcza si w zakresie 750 850C. Silchromy wykazuj do wysok arowytrzymao do ok. 700C. Powyej tej temperatury wytrzymao zaczyna jednak do szybko spada. Stale te s stosowane gwnie na wylotowe oraz wlotowe zawory silnikw spalinowych samochodowych i motocyklowych.
Stale aroodporne i arowytrzymae (wg PN-71/H-86022)

Tablica 7.15 Struktura po obrbce cieplnej ferryt i perlit ferryt i perlit ferryt ferryt ferryt ferryt ferryt ferryt i austenit austenit austenit austenit austenit austenit austenit austenit sorbit sorbit austenit i wgliki austenit i wgliki

rednia zawarto, % Znak stali C 0,15* 0,15* 0,15* 0,12* 0,12* 0,12* 0,15* 0,20* 0,15 0,20* 0,20* 0,20* 0,20* 0,35 0,15* Si 0,50* 1,75 1,2* 1,15 0,9 1,45 1,0* 2,5* 1,5* 1,0* 2,2 1,0* 2,5 2,5 1,7 2,5 2,2 0,8* Inne Cr Ni skadnik 5,0 0,5* Mo0,5 6,0 0,6* 17,0 0,6* 13,0 0,5* AI0.9 18,0 0,5* AI1,0 24,0 0,5* Al 1,4 25,0 0,6* Ti(4xC) 26,0 4,5 18,0 9,5 23,0 13,5 20,0 12,0 23,0 18,5 25,0 19,5 18,0 25,0 16,0 36,0 Stale zaworowe 9,0 0,60* 10,0 0,50* Mo0,8 14,0 14,0 W 2,5 Mo 0,35 21,0 4,0 N0,45

H5M H6S2 2H17 H13JS H18JS H24JS H25T H26N4 H18N9S H23N13 H20N12S2 H23N18 H25N20S2 H18N25S2 H16N36S2

aroodpo rno w powietrzu do temp. C 650 800 850 950 1050 1200 1100 1100 850 1050 1050 1050 1150 1100 1100 850 900 900 900

H9S2 0,40 H10S2M 0,40 4H14N14W 0,45

50H21G9N 0,50 0,5* * Zawarto maksymalna

Dwa nastpne gatunki (4H14N14W2M i 50H21G9N4) s to stale austenityczne, ktre w zakresie temperatury 800 900C wykazuj jeszcze wystarczajc wytrzymao i s stosowane w trudniejszych warunkach pracy: stal 4H14N14WZM na najbardziej obcione zawory wylotowe i wlotowe silnikw lotniczych, a stal 50H21G9N4, ktra wykazuje dobr odporno na korozj powodowan przez tlenki oowiu - na najbardziej obcione zawory wylotowe silnikw samochodowych. Struktura obu tych stali skada si z austenitu i wglikw. Mona je utwardza wydzieleniowo, stosujc przesycanie od temperatury 1100 1150C i starzenie w temperaturze 700 750C przez kilkanacie godzin. Jednak stal 4H14N14WZM ze wzgldu na

135 JW niebezpieczestwo rozrostu ziarn w czasie nagrzewania do przesycania i niekorzystne wydzielanie si wglikw na granicach ziarn w czasie starzenia, czciej jest stosowana tylko po kuciu w zakresie temperatury 1150 900C i wyarzaniu zmikczajcym w temperaturze ok. 850C.
7.6.3. Stale stopowe o szczeglnych wasnociach fizycznych

Do tej grupy stali mona zaliczy stale o specjalnych wasnociach magnetycznych (s omwione w rozdziale dotyczcym materiaw magnetycznych), stale oporowe, stopy elaza o specjalnej rozszerzalnoci cieplnej i inne. Jako materiay o duym oporze elektrycznym uywane s stale chromowo-niklowe i chromowo-aluminiowe. Stosuje si je gwnie na oporniki oraz elementy grzejne piecw przemysowych i laboratoryjnych i innych urzdze. Stale oporowe Cr-Ni zawieraj ok. 20% Ni i 20% Cr, 60% Fe oraz dodatki Mn i Si (1 2%). Temperatura pracy wynosi maksymalnie ok. 1000C. Stale oporowe Cr-Al s to stale ferrytyczne zawierajce 12-27% Cr i 3-7% Al. W kraju produkowane s z nastpujcymi oznaczeniami: H13J4, H17J5, H25J5, 0H25J5. Ze wzrostem zawartoci chromu odporno na utlenianie zwiksza si coraz bardziej. Grne temperatury stosowania tych stali wynosz odpowiednio 850-1200C. Wad tych stali jest to, e po pewnym okresie pracy staj si kruche i pkaj przy prbach zginania; z tego wzgldu elementy grzejne umieszcza si w specjalnych obudowach o ksztatach dostosowanych do okrelonych wymaga. Jako stopy o specjalnej rozszerzalnoci cieplnej znalazy zastosowanie gwnie stopy Fe-Ni. Zalenie od zawartoci niklu warto wspczynnika rozszerzalnoci cieplej a tych stopw zmienia si w granicach l ,2 20,0 10 -6 C -1. Najniszy wspczynnik z tej grupy stopw ma stop o zawartoci ok. 36% Ni noszcy nazw inwaru. Stopy Fe-Ni z dodatkiem 6 12% Cr odznaczaj si tym, e ich modu sprystoci podczas nagrzewania zmienia si bardzo mao, czyli maj sta sprysto nie zmieniajc si z temperatur. Jednym ze stopw tego typu jest tzw. elinwar stosowany na spryny do dokadnych przyrzdw pomiarowych. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej podobny do wspczynnika niektrych szkie ma stop o zawartoci 54% Fe, 28% Ni i 18% Co noszcy nazw femico, ktry jest stosowany do wtapiania przej elektrycznych w rnych przyrzdach i lampach. Istnieje rwnie szereg odmian tych stopw o podobnych wasnociach.
7.7. Staliwa wglowe i stopowe

Staliwo jest to stop elaza z wglem i innymi pierwiastkami, zawierajcy do okoo 2,0% wgla, otrzymywany w procesach stalowniczych w stanie ciekym odlewany do form odlewniczych. Odlewy takie mog by uywane bezporednio po zakrzepniciu bez obrbki cieplnej lub mog by obrabiane cieplnie, wzgldnie poddawane obrbce cieplno-chemicznej. Jako materia konstrukcyjny staliwo wykazuje wiele zalet, ma lepsze wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne w porwnaniu z eliwem, a take dobr spawalno zwaszcza niskowglowe i niskostopowe). Wykazuje jednak gorsze wasnoci odlewnicze ze wzgldu na skurcz dochodzcy do 2% i wysok temperatur topnienia dochodzc do 1600C.
7.7.1. Staliwa wglowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia Polska norma PN-ISO 3755:1994 wymienia 8 gatunkw staliw wglowych konstrukcyjnych oglnego przeznaczenia. Gatunki te oznacza si dwiema liczbami trzycyfrowymi lub dwiema liczbami trzycyfrowymi i liter W: 200-400, 200-400W, 230-450, 230-450W, 270-480, 270480W, 340-550, 340-550W. Pierwsza liczba oznacza wymagan minimaln warto Re lub Rg, w MPa, a druga - minimaln wytrzymao na rozciganie Rm rwnie w MPa. Gatunki zawierajce na kocu liter W maj dodatkowo okrelon maksymaln zawarto poszczeglnych pierwiastkw (czyli tzw. ograniczony skad chemiczny), w celu zapewnienia dobrej (jednolitej) spawalnoci. Staliwa, ktrych oznaczenie nie zawiera litery W, nie maj obowizujcego skadu chemicznego poza fosforem (max 0,035%) i siark (max 0,035%). Natomiast gatunki z liter W

136 JW maj max 0,25% C i zrnicowan w zalenoci od gatunku zawarto Mn od max 1,00% do max 1,50%, oraz okrelon maksymaln zawarto pozostaych pierwiastkw (jednakowa dla tych gatunkw): 0,60% Si, 0,035% P, 0,035% S, 0,40% Ni, 0,35% Cr, 0,40% Cu, ^ 0,15% Mo i 0,05% V. Wytrzymao na rozciganie Rm zaley od gatunku staliwa i zawiera si w granicach od 400 550 MPa do 550 700 MPa, a wyduenie Amin odpowiednio - od 25% do 15%. Staliwa wglowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia mog by obrabiane cieplnie. Zwykle poddaje si je normalizowaniu, wyarzaniu zupenemu lub wyarzaniu odprajcemu.
7.7.2. Staliwa stopowe Staliwa stopowe, podobnie jak stale, zawieraj specjalnie wprowadzone dodatki stopowe, ktre nadaj im okrelone wasnoci. Sposb znakowania gatunkw staliw stopowych jest analogiczny, jak stali stopowych konstrukcyjnych, z t rnic, e w przypadku staliw na pocztku znaku znajduje si litera L. Za liter L znajduj si cyfry okrelajce redni zawarto wgla w setnych procentu, nastpnie litery symbole) analogiczne jak w przypadku stali stopowych konstrukcyjnych rozdz. 7.4.3), ktre okrelaj pierwiastki stopowe, i cyfry, ktre podaj redni zawarto danego pierwiastka w procentach. Jeeli zawarto pierwiastka stopowego nie przekracza rednio 2%, to podaje si tylko litery stanowice symbole tego pierwiastka. Staliwa stopowe ze wzgldu na zastosowanie dziel si na: Staliwa stopowe konstrukcyjne Polska Norma PN-H/83156:1997 obejmuje 23 gatunki staliw tej grupy o nastpujcych oznaczeniach: L20G, L35G, L15GM, L30GS, L35GM, L35GN, L30H, L40H, L17HM, L25HM, L25HN, L35HM, L40HF, L30HMF, L30HGNM, L35HGS, L35HNM, L20HN3M, L30H2N2M, 35H2MF, L12H13, L12H13N4M, L0H13N4M. W normie podany jest skad chemiczny poszczeglnych gatunkw i ich wasnoci mechaniczne. Wytrzymao na rozciganie Rm powyszych staliw w stanie normalizowanym zawiera si w graniach od 450 do 800 MPa, a w stanie ulepszonym cieplnie po normalizowaniu od 450 do 1200 MPa. Staliwa do pracy w podwyszonych temperaturach PN-89/H-83157 (9 gatunkw: L20, L16M, L20M, L20HM, L18H2M, L15HMF, L18HM, L21HMF, L17HMF). Staliwa te charakteryzuj si okrelonymi wasnociami mechanicznymi okrelon granic pezania w zakresie temperatury do 600C.

Staliwa stopowe odporne na korozj (nierdzewne i kwasoodporne) charakteryzujce si zwikszon odpornoci na dziaanie korozyjne atmosfery, kwasw oraz niektrych orodkw korozyjnych - PN-86/H-83158 (14 gatunkw). Ze wzgldu na zawarto pierwiastkw stopowych i struktury osnowy rozrnia si nastpujce staliwa odporne na korozj: - chromowe martenzytyczne (LOH13, LH14, LH14N), - chromowo-niklowe austenityczne (LH18N9, LH18N9T, LH16N5G6), - chromowo-niklowo-molibdenowe austenityczne (LH18N10M2, L0H18N10M2, L0H18N9M, LH18N10M2T), - chromowo-niklowe austenityczno-ferrytyczne (L0H12N4M, LH21N5, LH12N5M, LH21N5T). Wszystkie gatunki staliwa odpornego na korozj mog by spawane. Zastosowanie tych staliw jest podobne jak stali nierdzewnych i kwasoodpomych o podobnym skadzie chemicznym. Staliwa aroodporne i arowytrzymae - PN-90/H-83159 (9 gatunkw). Staliwo aroodporne charakteryzuje si odpornoci na bezporednie dziaanie pomienia lub spalin w wysokich temperaturach. Staliwo arowytrzymae wykazuje w wysokich temperaturach wysze wasnoci wytrzymaociowe ni inne staliwa pracujce w tych temperaturach. Gatunki LH18S2, LH26, LH29S2G, LH26N4S2 s wysokochromowymi staliwami aroodpornymi przeznaczonymi do pracy przy maych obcieniach. Zawarto wgla jest wysoka (1,3 1,5% C, z wyjtkiem LH26 - 0,5% C). Struktura tych staliw skada si z perlitu i

137 JW wglikw lub ferrytu i wglikw. Staliwo LH29S2G s ponadto bardzo odporne na cieranie w wysokich temperaturach. Gatunki LH17N8G, LH19N14G, LH23N18G, LH25H19S2, LH17N37S2G s chromowoniklowymi staliwami arowytrzymaymi i aroodpornymi, o strukturze austenitycznej. Obrbka cieplna i zastosowanie tych staliw s analogiczne jak austenitycznych stali arowytrzymaych. Stosowane s one rwnie jako kwasoodporne w podwyszonych temperaturach. Staliwa odporne na cieranie - PN-88/H-83160 (12 gatunkw: L20HGSNM, L25SHNM, L30HGN2M, L35GSM, L40GM, L40H3T, L100AGM, L40HM, [20G13, L120G13H, L120G13T oraz L30GS wg PN-87/H-83156). Stosowane s wyjtkiem L120G13, L120G13T i L120G13H) w stanie normalizowanym i ulepszonym na: korpusy sprzgie, elementy czerpakw, koparek, koa zbate, czci maszyn budowlanych, ogniwa gsienicowe, pyty pancerne, szczki do kruszarek koa jezdne do suwnic itp. Staliwa L120G13, L120G13H i L120G13T (wysokowglowe i wysokomanganowe) maj struktur austenityczn i s szczeglnie odporne na zuycie. Stosowane s w stanie przesyconym najczciej na rozjazdy kolejowe, gsienice traktorowe i czci amaczy i kruszarek. Staliwa narzdziowe - PN-90/H-83161. Norma obejmuje 18 gatunkw staliw do pracy na zimno i gorco: L150HSM, L155HNM, L180HNM, L200HNM. L200HSNM, L70H2GNM, L90HMF, L120H21NM, L180H20F, L35H17N2M. L40H5MF, L45HN2MF, L65HNM, L75HMF, L100H2M, L120HWMF. L120HNMF, L210H21S. Staliwa te stosuje si w stanie obrobionym cieplnie, aby zapewni odpowiedni twardo.
7.8. eliwa wglowe

eliwami wglowymi nazywa si odlewnicze stopy elaza z wglem, zawierajce teoretycznie powyej 2,06% C, a praktycznie 2,5 4,5% C. Poza tym eliwa te podobnie jak stale, zawsze zawieraj pewne iloci krzemu, manganu, fosforu i siarki pochodzenia metalurgicznego. W przeciwiestwie do stali, wikszo eliw odznaczaj si nisk plastycznoci. Wgiel w eliwach moe wystpowa w dwch postaciach: bd w stanie wolnym jako grafit, bd w postaci zwizanej w cementycie. W zalenoci od tego rozrnia si eliwa szare, ktre niezalenie od struktury osnowy (ferrytycznej, perlitycznej lub ferrytyczno-perlitycznej) zawieraj wydzielenia grafitu, oraz eliwa biae, w ktrych wgiel wystpuje prawie wycznie w postaci cementytu. Nazwy te zwizane z kolorem ich przeomw. Niekiedy spotyka si eliwa poowiczne, ktre miejscami maj budow eliw szarych, a miejscami - biaych. Struktura eliw zaley zarwno od ich skadu chemicznego (rys. 7.26), jak szybkoci krystalizacji metalu, co jest zwizane z gruboci cianek odlewu.

Rys. 7.26. Wpyw zawartoci wgla i krzemu na struktur eliw (odlewy piaskowe o gruboci cianek okoo 30 mm) Krzem, ktrego zawarto w eliwach waha si od 0,3 do 5%, sprzyja tworzeniu grafitu. Zmieniajc zawarto krzemu mona otrzyma rne rodzaje eliw, cakowicie odmienne

138 JW zarwno pod wzgldem struktury, jak i wasnoci, od eliwa biaego do ferrytycznego szarego. Proces grafityzacji uatwiaj rwnie takie pierwiastki, jak mied i nikiel. Mangan utrudnia proces grafityzacji, sprzyjajc tworzeniu si cementytu. Podobnie dziaa siarka, ktrej zawarto w eliwach nie moe przekracza 0,08 0,12% (w zalenoci od wielkoci odleww), poniewa pogarsza ona wasnoci odlewnicze i zwiksza krucho. Poza tym do pierwiastkw przeciwdziaajcych grafityzacji nale midzy innymi chrom, wolfram, molibden i wanad. Wanym skadnikiem eliw jest fosfor, ktry zwiksza ich rzadkopynno dziki tworzeniu eutektyki fosforowej, nie oddziaujc w wyranym stopniu na proces grafityzacji.
7.8.l. eliwa szare Najwiksze zastosowanie przemysowe maj jak dotd eliwa szare. W eliwach i grafit wystpuje w postaci nieregularnych patkw rnej wielkoci, tworzc niecigoci w osnowie metalicznej (rys. 7.27). Wytrzymao grafitu w porwnaniu z wytrzymaoci tej osnowy mona przyj za rwn zeru, std te eliwa szare odznaczaj si nisk wytrzymaoci na rozciganie i zginanie, przy do dobrej wytrzymaoci na ciskanie. Rwnie wytrzymao zmczeniowa eliw jest niewielka, ze wzgldu na istnienie wspomnianych karbw naturalnych. Z tego samego powodu eliwa szare s mao wraliwe na dziaanie wad powierzchniowych, wszelkiego rodzaju karbw konstrukcyjnych itp.

Rys. 7.27, Struktura eliwa szarego nie trawionego. Widoczne patki grafitu. Powiksz. 100x

Rys. 7.28. Struktura eliwa szarego ferrytyczno-perlitycznego z wyranie widoczn eutektyk fosforow (jasne, kropkowane obszar. Traw. 5% roztworem alkoholowym HN03. Powiksz. 500x

Gwn zalet eliwa szarego s przede wszystkim dobre wasnoci odlewnicze przejawiajce si wysok rzadkopynnoci, dobrym wypenianiem form, may skurczem odlewniczym (-1%) itd. Inne zalety zwizane z obecnoci wydziel-grafitu to: dobre wasnoci przeciwcierne i zdolno tumienia drga. Dodatkowi zalet tych eliw jest niska cena. Grafit, bdcy jednym z gwnych skadnikw strukturalnych eliw szarych, jest rozmieszczony w osnowie ferrytycznej, ferrytyczno-perlitycznej lub perlityczne przy czym ferryt jest tu nie tylko roztworem staym wgla w elazie a, lecz take roztworem krzemu oraz ewentualnie innych pierwiastkw w elazie a i dlatego nosi nazw krzemoferrytu. Oczywicie perlit jest w przypadku eliw mieszanin krzemoferrytu i cementytu. Charakterystycznym skadnikiem strukturalnym eliw szarych jest potrjna eutektyka fosforowa, zwana niekiedy steadytem. W temperaturze powstawania skada si ona z cementytu (Fe3C), fosforku elaza (Fe3P) i austenitu, w temperatura pokojowej - z cementytu, fosforku elaza oraz produktw przemiany eutektoidalnej austenitu (perlitu, cementytu wtrnego i trzeciorzdowego). Przy wikszej zawartoci siarki w strukturze eliw szarych uwidaczniaj si rwnie siarczki manganu w postaci lekko niebieskawych wielobokw. Struktur eliwa szarego o osnowie ferrytyczno-perlitycznej pokazano na rys. 7.28. Oprcz grafitu patkowego i skadnikw osnowy wyranie wida potrjn eutektyk fosforow w postaci jasnych, kropkowanych obszarw o charakterystycznych ksztatach.

139 JW eliwa szare zgodnie z PN-92/H-83101 dziel si na gatunki, przy czym podstaw podziau jest wytrzymao na rozciganie, okrelana na prbkach o rednicy pomiarowej 20 mm, wytoczonych z oddzielnie odlewanych wlewkw prbnych. Polska Norma podaje 6 gatunkw eliwa szarego z okrelon minimaln wytrzymania na rozciganie, a mianowicie: 100, 150, 200, 250, 300 i 350 (trzycyfrowa liczba oznacza min. Rm w MPa). Nisze wartoci odnosz si do eliw o strukturze ferrytycznej, wysze - do eliw o strukturze perlitycznej. Wytrzymao i twardo zesane na prbkach wykonanych z wlewkw prbnych rni si od wytrzymali i twardoci odleww, gdy wasnoci te w istotny sposb zale od gruboci cianek odleww, zmniejszajc si z jej wzrostem. Na przykad eliwo szare gatunek 100, ze zwikszaniem gruboci cianek odlewu, wykazuje wytrzymao na rozciganie 120 90 MPa, a eliwo gatunku 350 315 270 MPa. W przypadku wymaganej dobrej obrabialnoci i odpornoci odleww na cieranie eliwa szare klasyfikuje si na podstawie twardoci, przy czym ustala si 6 klas twardoci oznaczajcych przewidywan redni twardo HB w okrelonym miejscu odlewu (tabl. 7.16). Przewidywane zakresy twardoci HB dla rnych gruboci cianki odlewu podano w tabl. 7.17. .
Klasy twardoci eliw szarych (wg PN-92/H-83101)

Tablica 7.16

Klasa twardoci H 145 H 175 H 195 H 215 H 235 H 255

Zakres twardoci odlewu HB max 170 150-200 170-200 190-240 210-260 230-280

Dla eliw szarych istniej ustalone empirycznie zalenoci midzy twardoci i wytrzymaoci na rozciganie w przypadkach, gdy: Rm 196 MPa, wwczas HB = RH (100 + 0,438) Rm Rm < 196 MPa, wwczas HB = RH (100 + 0,724) Rm Czynnik RH, czyli tzw. twardo wzgldna, zmienia si w granicach 0,8 1,2 w zalenoci od materiau wyjciowego, procesu topienia i rzeczywistego procesu metalurgicznego. W poszczeglnych odlewniach mona ustali warto czynnika RH na prawie staym poziomie i w takich przypadkach, mierzc twardo HB na powierzchni odlewu, mona okreli jego wytrzymao na rozciganie wykorzystujc podane zalenoci. Tablica 7.17 Orientacyjne zakresy twardoci eliw szarych dla rnych gruboci cianki odlewu (wg PN-92/H-83101) Gatunek 2,5 5 350 300 250 200 150 100 Twardo HB Grubo 20 40 5 10 cianki, mm 280-200 280-200 255-180 280-200 250-180 235-160 260-170 230-150 210-135 225-140 205-125 185-110 <185 <175 <160 40 80 260-185 240-165 220-145 190-120 170-100 <150

<280 260-170 <210

140 JW Dziki swym zaletom, eliwa szare s materiaem konstrukcyjnym powszechnie stosowanym w przemyle maszynowym, kolejowym, samochodowym i in. (np. na korpusy maszyn, pyty fundamentowe, piercienie tokowe, bbny hamulcowe, tuleje cylindrowe, armatur). Odmian eliw szarych s eliwa modyfikowane, zawierajce bardzo drobny grafit patkowy. To rozdrobnienie grafitu uzyskuje si przez dodanie do eliwa przed odlaniem tzw. modyfikatora, najczciej w postaci sproszkowanego elazokrzemu. eliwa modyfikowane maj wysz wytrzymao ni eliwa zwyke.
7.8.2. eliwa sferoidalne

eliwami sferoidalnymi nazywa si eliwa, w ktrych grafit wydziela si podczas krzepnicia w postaci kulek. Otrzymuje si je w wyniku procesu modyfikacji, ktry polega na wprowadzeniu do metalu bezporednio przed jego odlewaniem - niewielkiego dodatku magnezu (w stopie z niklem lub miedzi). Struktura osnowy eliw sferoidalnych, podobnie jak struktura osnowy zwykych eliw szarych, moe by ferrytyczna (rys. 7.29), ferrytyczno-perlityczna, perlityczno-ferrytyczna lub perlityczna (rys. 7.30). eliwa sferoidalne s w Polsce znormalizowane (PN-92/H-83123), przy czym podstaw klasyfikacji s ich wasnoci mechaniczne. Polska Norma podaje dwie odrbne klasyfikacje eliw sferoidalnych. Pierwsza - opiera si na wasnociach mechanicznych okrelanych na prbkach wycitych z wlewkw prbnych oddzielnie odlewanych. Wedug tej klasyfikacji rozrnia si 9 gatunkw eliw (tabl. 7.18). Oznaczenie poszczeglnych gatunkw skada si z liczby okrelajce minimaln wytrzymao na rozciganie w MPa oraz liczby okrelajcej minimalne wyduenie w procentach. Na przykad oznaczenie 400-15 oznacza eliwo sferoidalne o Rm min. 400 MPa i wydueniu A5 min. 15%.

Rys. 7.29. Struktura eliwa sferoidalnego ferrytycznego. Widoczne kuliste wydzielenia grafitu na tle ferrytycznej osnowy. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 200x

Rys. 7.30. Struktura eliwa sferoidalnego perlitycznego. Widoczne kuliste wydzielenia grafitu w otoczce ferrytycznej na tle perlitycznej osnowy. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 200x

Druga klasyfikacja opiera si na wasnociach mechanicznych okrelanych na prbkach wykonanych z wlewkw prbnych tzw. przylanych (odlewanych razem z odlewem). W tym przypadku, w oznaczeniu gatunku za liczb okrelajc minimalne wyduenie podaje si liter A, np. 400-15A. Ta klasyfikacja zawiera 6 garnkw eliw o wytrzymaoci na rozciganie 320700 MPa, granicy plastycznoci 210 400 MPa, wydueniu 15 2% i twardoci HB 130 320. Dodatkowa klasyfikacja (rwnie zawarta w PN) oparta na twardoci mierzonej na samych odlewach rozrnia 9 gatunkw oznaczanych liter H i podaje redni twardo HB danego gatunku, np. H330, H150 itd. Niezalenie od przyjtej klasyfikacji, wysza wytrzymao i twardo odpowiada perlitycznej strukturze osnowy, wysza plastyczno - strukturze ferrytycznej.

141 Gatunki i wasnoci mechaniczne eliw sferoidalnych (wg PN-92/H-83123) Gatunek eliwa 900-2 800-2 700-2 600-3 500-7 450-10 400-15 400-18 350-22 Rm min 900 800 700 600 500 450 400 400 350 R0,2 min 600 480 420 370 320 310 250 250 220 A5 min 2 2 2 3 7 10 15 18 22 Twardo HB 280-360 245-335 225-305 190-270 170-230 160-210 130-180 130-180 <150

JW Tablica 7.18

Struktura osnowy bainit lub martenzyt odpuszczony perlit lub struktura.odpuszczona perlit perlit + ferryt perlit + ferryt ferryt ferryt ferryt ferryt

eliwo sferoidalne zastpuje z powodzeniem nie tylko staliwo, lecz rwnie niektre odkuwki stalowe. Wytwarza si z niego takie czci silnikw samochodowych, jak way wykorbione, waki rozrzdcze, cylindry i piercienie tokowe. W budowie obrabiarek eliwo sferoidalne wykorzystuje si na koa zbate, wrzeciona, korpusy itd.
7.8.3. eliwa biae eliwa biae ze wzgldu na zawarto wgla dziel si na: podeutektyczne, eutektyczne i nadeutektyczne. Struktura eliwa podeutektycznego (o zawartoci wgla poniej 4,3%), zgodnie z ukadem rwnowagi elazo-cementyt (p. rozdz. 3), skada si w temperaturze 1147C z austenitu i ledeburytu. W miar obniania temperatury z austenitu wydziela si cementyt wtrny. W temperaturze 723C nastpuje przemiana austenitu w perlit, a ledeburytu - w ledeburyt przemieniony. Przy dalszym ochadzaniu stopu do temperatury pokojowej, w miar zmniejszania si rozpuszczalnoci wgla w elazie a, wydziela si cementyt trzeciorzdowy (w bardzo maej iloci). W rezultacie, w temperaturze pokojowej struktura eliwa biaego podeutektycznego skada si z perlitu, cementytu i ledeburytu przemienionego (rys. 7.31). Struktura eliwa eutektycznego (zawierajcego 4,3% C) w temperaturze 1147C skada si z ledeburytu, a w temperaturze pokojowej - z ledeburytu przemienionego. Struktura eliwa biaego nadeutektycznego (zawierajcego ponad 4,3% wgla) skada si w temperaturze 1147C z ledeburytu i cementytu pierwszorzdowego (pierwotnego) krystalizujcego w postaci grubych igie, w temperaturze pokojowej z ledeburytu przemienionego i cementytu pierwotnego (rys. 7.32).

Rys. 7.31. Struktura eliwa biaego podeutektycznego. Na tle przemienionego ledeburytu widoczne ciemne krysztay perlitu z wydzielonym cementytem wtrnym. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 100x

Rys. 7.32. Struktura eliwa biaego nadeutektycznego. Na tle przemienionego ledeburytu widoczne jasne, iglaste krysztay cementytu pierwszorzdowego. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 100x

142 JW eliwa biae, jako materia konstrukcyjny, prawie nie maj bezporedniego zastosowania technicznego, natomiast powierzchniowa warstwa eliwa biaego na eliwie szarym, powstajca przez tzw. zabielenie (tj. szybkie lokalne ochodzenie odlewu), jest czsto stosowana w celu zwikszenia odpornoci materiau na cieranie. Tak tward warstw w eliwie otrzymuje si umieszczajc w formie tzw. ochadzalniki, czyli odpowiednie wkadki metaliczne szybko odprowadzajce ciepo. Zabielenie eliwa szarego stosuje si czasem w przypadku mniej odpowiedzialnych prowadnic korpusw maszyn, bieni k wagonikw roboczych itp. eliwo biae jest materiaem wyjciowym przy wytwarzaniu przedmiotw z eliwa cigego.
7.8.4. eliwa cigliwe eliwami cigliwymi nazywa si eliwa biae, ktre wskutek dugotrwaego (rzdu kilkudziesiciu godz.) wyarzania w wysokiej temperaturze (ok. 1000C) ulegaj okrelonemu uplastycznieniu, dziki odwgleniu lub grafityzacji lub obu tym procesom cznie. W zalenoci od sposobu przeprowadzania tej obrbki otrzymuje si: - eliwa cigliwe biae, przez wyarzanie eliw biaych w rodowisku utleniajcym, np. w rudzie elaza. Podczas wyarzania znaczna cz wgla zawartego w eliwie utlenia si, a w warstwie powierzchniowej gruboci 1,5 2 mm zachodzi zupene odwglenie. Przy ochadzaniu zazwyczaj nie wygrzewa si eliwa w temperaturze poniej temperatury przemiany, w wyniku czego w metalicznej osnowie rdzenia zachowuje si znaczna ilo perlitu. Przy powierzchni odlewu eliwo to wykazuje matowobia barw przeomu (ferryt) przechodzc agodnie w srebrzyst bliej rodka cianki odlewu (perlit). - eliwa cigliwe czarne, przez wyarzanie eliw biaych w rodowisku obojtnym. W czasie tego wyarzania cementyt zawarty w eliwie rozpada si, a wydzielajcy si z niego wgiel w postaci grafitu tworzy skupienia zwane wglem arzenia. Struktura eliwa w temperaturze wyarzania skada si wic z austenitu i wgla arzenia. Kolejnym zabiegiem jest bardzo wolne chodzenie, warunkujce zachodzenie przemian fazowych zgodnie ze stabilnym ukadem rwnowagi elazo-grafit (z austenitu zamiast cementytu wydziela si grafit). W efekcie, w temperaturze pokojowej otrzymuje si eliwo, ktrego struktura skada si ze skupie grafitu (wgla arzenia) rozmieszczonych w ferrytycznej osnowie (rys. 7.33). Dua ilo wydziele grafitu wywouje ciemn barw przeomu. - eliwa cigliwe perlityczne, przez wyarzanie eliw biaych w rodowisku obojtnym, lecz bez doprowadzania do koca procesu grafityzacji (szybsze chodzenie poniej temperatury przemiany, dziki czemu w strukturze zachowuje si cz cementytu). W wyniku uzyskuje si eliwo o osnowie perlitycznej lub perlityczno-ferrytycznej i srebrzystej barwie przeomu. W procesie produkcji eliwa cigliwego bardzo wanym czynnikiem jest uzyskanie w odlewie eliwa cakowicie biaego, poniewa czciowa grafityzacja podczas krzepnicia i utworzenie si w eliwie patkw grafitu zakcaj zachodzce w czasie wyarzania grafityzujcego powstawanie zwartych skupie grafitu. W zwizku z tym zawarto pierwiastkw wchodzcych w skad eliwa cigliwego musi mieci si w stosunkowo wskich granicach. Zazwyczaj skad chemiczny eliwa cigliwego jest nastpujcy: 2,4 2,8 % wgla, 0,8 1,4% krzemu, do 1% manganu, do 0,1% siarki i do 0,2 % fosforu.

Rys. 7.33. Struktura eliwa cigliwego czarnego. Na tle ferrytu widoczne wydzielenia wgla arzenia. Traw. 5% roztworem alkoholowym HN03. Powiksz. 100x

143 JW eliwa cigliwe s w Polsce znormalizowane (PN-92/H-83221), przy czym norma rozrnia 4 gatunki eliwa cigliwego biaego (tabl. 7.19), 3 - eliwa cigliwego czarnego i 7 - eliwa cigliwego perlitycznego (tabl. 7.20). Oznaczenie poszczeglnych gatunkw skada si z liter i cyfr. Litery oznaczaj: W - eliwo cigliwe biae, B - eliwo cigliwe czarne, P - eliwo cigliwe perlityczne. Po literze oddzielonej odstpem podawane s dwie cyfry oznaczajce minimaln wytrzymao na rozciganie w MPa prbki o rednicy 12 mm podzielon przez 10, a nastpnie, oddzielone znakiem pauzy, dwie cyfry oznaczajce minimalne wyduenie A3 wyraone w %. Jeli warto wyduenia jest mniejsza ni 10%, pierwsz cyfr jest 0. Przykadowe oznaczenia eliw cigliwych: W 3504, B 3210, P 6502. eliwo cigliwe odznacza si dobr skrawalnoci, du odpornoci na dziaanie dymu i kwanej wody kopalnianej. Wykonuje si z niego odlewy o duej wytrzymaoci, dobrej plastycznoci, obrabialnoci i odpornoci na uderzenia, gdy czy w sobie dobre wasnoci odlewnicze eliwa z dobrymi wasnociami mechanicznymi staliwa Tablica 7.19 Wasnoci mechaniczne i twardo eliw cigliwych biaych (wg PN-92/H-83221) Oznaczenie rednica gatunku prbki mm 9 W 35-04 12 15 9 W 38-12 12 15 9 W 40-05 12 15 9 W 45-07 12 15
R min MPa 340 350 360 320 380 400 360 400 420 400 450 480

Rmin MPa 170 200 210 200 220 230 230 260 290

A5 min 5 4 3 15 12 8 8 5 4 10 7 4

Twardo HB max 230 200 ; 220 220

Jest szeroko stosowane w przemyle maszyn rolniczych, samochodowym, obrabiarkowym, w kolejnictwie itp Tablica 7.20 Wasnoci mechaniczne i twardo eliw cigliwych czarnych i perlitycznych (wg PN-92/H-83221) Oznaczenie gatunku B 30-06 B 32-12 B 35-10 P 45-06 P 50-05 P 55-04 P 60-03 P 65-02 P 70-02 P 80-01*
*

Rm min 300

R0,2 min MPa -

A5 min 6 12 10 6 5 4 3 2 2 1

Twardo HB max 150 max 150 max 150 150-200 160-220 180-230 200-250 210-260 240-290 270-310

320 350 450 500 550 600 650 700 800

190 200 270 300 340 390 430 530 600

Hartowanie w oleju, a nastpnie odpuszczanie.

144
7.9. eliwa stopowe

JW

eliwami stopowymi nazywa si eliwa zawierajce dodatkowo pierwiastki takie jak nikiel, chrom, molibden, aluminium, tytan, wanad, mied, wolfram, bor lub zwikszone iloci krzemu i manganu. Dobr ww. skadnikw oraz ich wzajemne stosunki ilociowe decyduj o wasnociach wytrzymaociowych eliw stopowych, ich odpornoci na cieranie i dziaanie rodowisk korozyjnych oraz na oddziaywane utleniajcych atmosfer w wysokich temperaturach. Polska Norma PN-88/H-83144 podaje 48 gatunkw eliw stopowych dzielcych si, w zalenoci od wasnoci i zastosowania, na 3 grupy: aroodporne, odporne na korozj i odporne na cieranie. eliwo stopowe oznacza si znakiem gatunku, ktry zawiera: litery Zl dla eliwa stopowego szarego i poowicznego, litery Zb dla eliwa stopowego biaego, litery Zs dla eliwa stopowego sferoidalnego, symbole chemiczne pierwiastkw stopowych wg malejcej procentowej zawartoci skadnika, oraz liczby okrelajce redni procentow zawarto pierwiastka stopowego, jeeli jest ona rwna lub wiksza od 0,8%. eliwa stopowe aroodporne. Jest to grupa eliw wykazujcych odporno na korozyjne dziaanie gazw utleniajcych w wysokich temperaturach dziki zawartoci takich dodatkw stopowych, jak krzem (do 6%), chrom (do 34%) i aluminium (do 8%). Graniczna temperatura pracy tych eliw zaley od zawartoci i wzajemnego stosunku ilociowego ww. dodatkw stopowych i w zalenoci od gatunku eliwa wynosi 550 1100C. Oprcz aroodpornoci, ta grupa eliw charakteryzuje si rwnie dobr odpornoci na cieranie i twardoci, a take odpornoci na korozyjne oddziaywanie rnych rodowisk chemicznych. Polska Norma podaje 10 gankw eliw stopowych aroodpornych. eliwa stopowe odporne na korozj. eliwa wglowe zwyke s stosunkowo mao odporne na dziaanie czynnikw chemicznych. Wprowadzenie do tych eliw dodatkw stopowych, takich jak krzem, nikiel, chrom i mied znakomicie podwysza ich odporno na korozyjne i erozyjne oddziaywanie rnorodnych rodowisk chemicznych. Polska Norma podaje 8 gatunkw eliw stopowych odpornych na korozj, w tym: l gatunek eliwa wysokokrzemowego (14 16% Si), 5 gatunkw eliw wysokoniklowych (13,5 32% Ni) o podwyszonej zawartoci krzemu, chromu i miedzi oraz 2 gatunki eliw wysokochromowych (25 34% Cr), wykazujcych rwnie bardzo dobr odporno na cieranie i doskona aroodporno. eliwa stopowe odporne na cieranie. Jest to najliczniejsza grupa eliw stopowych, obejmujca zgodnie z Polsk Norm 33 gatunki. W wikszoci s to eliwa wysokostopowe zawierajce: 0,5 3,1% Si, 0,5 1,2% Mn (tylko l gatunek zawiera do 12% Mn), 0,15 2,4% Cr (tylko 2 gatunki eliw maj wysok zawarto chromu: jeden do 19%, drugi - do 30% Cr), 0,13 5% Ni, 0,5 2,0% Cu. Ponadto w 7 gatunkach wystpuj niewielkie zawartoci molibdenu, tytanu, wanadu bd boru. Skad chemiczny tych eliw jest tak dobrany, e wykazuj dobre wasnoci przeciwcierne oraz wytrzymaociowe przy zadowalajcej odpornoci korozyjnej w okrelonych orodkach chemicznych; niektre gatunki zachowuj te wasnoci rwnie w podwyszonych temperaturach.
7.10. Oznaczanie stali wg: PN-EN 10027-1 Systemy oznaczania stali. Znaki stali, symbole gwne. EN 10027-1:1992 jest zalecana przez CEN (Europejski Komitet Normalizacyjny) do stosowania przez krajowe komitety normalizacyjne bez jakichkolwiek zmian. PN-EN 10027-1 jest identyczna z EN 10027-1:1992 i zostaa ustanowiona przez Polski Komitet Normalizacyjny 15.12.1994 r. W tej klasyfikacji oznacze stali wyrnia si dwie gwne grupy znakw: znaki zawierajce symbole wskazujce na skad chemiczny stali, znaki zawierajce symbole wskazujce na zastosowanie oraz mechaniczne lub fizyczne wasnoci stali.

145 JW W obu grupach znakw po symbolach gwnych mog by podawane symbole dodatkowe. Poniej podano jedynie, z jakich symboli gwnych skada si znak stali. W przypadku staliwa znak gatunku zawierajcy symbole wskazujce na skad chemiczny poprzedza litera G.
Oznaczanie stali wg skadu chemicznego W znakach stali wg skadu chemicznego wyrnia si cztery podgrupy; stale niestopowe (bez stali automatowych) o redniej zawartoci manganu <1% . Znak tych stali sk ada si z nast puj cych symboli g wnych, umieszczonych kolejno po sobie: litery C i liczby bdcej 100-krotn redni wymagan zawartoci wgla; stale niestopowe o redniej zawartoci manganu 1 %, niestopowe stale automatowe i stale stopowe (bez stali szybkotncych) o zawartoci kadego pierwiastka stopowego <5%. Znak tych stali skada si z: liczby bdcej 100-krotn wymagan redni zawartoci wgla, symboli pierwiastkw chemicznych skadnikw stopowych stali w kolejnoci malejcej zawartoci pierwiastkw oraz liczb oznaczajcych zawartoci poszczeglnych pierwiastkw stopowych w stali. Kada liczba oznacza odpowiednio, redni procent zawartoci pierwiastka pomnoony przez wspczynnik wg tabl. 7.21 i zaokrglony do najbliszej liczby cakowitej. Liczby oznaczajce zawartoci poszczeglnych pierwiastkw stopowych naley oddzieli poziom kresk.

TABLICA 7.21. Wspczynnik do ustalania symboli liczbowych pierwiastkw stopowych przy oznaczaniu stali stopowych (bez stali szybkotncych) o zawartoci kadego pierwiastka stopowego <5% (PNEN 10027-1) Pierwiastek Cr, Co, Mn, Ni, Si, W Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V, Ce, N, P, S B Wspczynnik 4 10 100 1000

Na przykad 55NiCrMoV6-2-2 jest znakiem stali o rednim skadzie: 0,55% C, l,5%Ni, 0,6% Cr, 0,2% Mo i poniej 0,1 % V (jest to stal narzdziowa do pracy na gorco); stale stopowe (bez stali szybkotncych) zawierajce przynajmniej jeden pierwiastek stopowy w iloci 5%. Znak tych stali skada si z: litery X, liczby bdcej 100-krotn wymagan redni zawartoci wgla, symboli chemicznych skadnikw stopowych stali w kolejnoci malejcej zawartoci oraz liczb (zaokrglonych do najbliszej liczby cakowitej) oznaczajcych redni procent zawartoci poszczeglnych pierwiastkw. Na przykad X5CrNiMol7-12-2 jest znakiem stali o skadzie: maks. 0,07% C, 17,5% Cr, 11,6% Ni, 2,25% Mo. Stal ta wg polskiej normy (PN) miaaby oznaczenie 0H17N12M2; stale szybkotnce. Znak tych stali skada si z nastpujcych symboli literowych i liczbowych: liter HS oraz liczb oznaczajcych procentowe zawartoci (zaokrglone do najbliszych liczb cakowitych) pierwiastkw stopowych w nastpujcej kolejnoci; wolfram, molibden, wanad, kobalt; np. HS18-0-1 jest znakiem stali oznaczanej wg PN SW18; rednia zawarto pierwiastkw w tej stali wynosi: 0,80% C, 18,0% W, 1,25% V. Zawarto Cr w stalach szybkotncych nie jest podawana, gdy jest we wszystkich gatunkach tych stali taka sama i wynosi od 3,5 do 4,5%.
Oznaczanie stali wg zastosowania i wasnoci Znak stali oznaczanych wg ich zastosowania i wasnoci mechanicznych lub fizycznych zawiera nastpujce gwne symbole: a) S - stale konstrukcyjne, P - stale pracujce pod cinieniem, L - stale na rury przewodowe, E - stale maszynowe,

146 za ktrymi umieszcza si liczb bdc minimaln granic plastycznoci w MPa; b) B - stale do zbrojenia betonu, za ktrym umieszcza si liczb bdc charakterystyczn granic plastycznoci;

JW

c) Y - stale do betonu spronego, R - stale na szyny lub w postaci szyn, za ktrymi umieszcza si liczb bdc wymagan minimaln wytrzymaoci ni rozciganie; d) H - wyroby paskie walcowane na zimno ze stali o podwyszone wytrzymaoci przeznaczone do ksztatowania na zimno, za ktrym umieszcza si liczb bdc wymagan minimaln granic plastycznoci albo jeeli jest wymagana tylko wytrzymao na rozciganie, wtedy umieszcza si liter T, za ktr podaje si wymagan minimaln wytrzymao na rozciganie; e) D - wyroby paskie ze stali mikkich przeznaczonych do ksztatowania na zimno, za ktrym umieszcza si jedn z nastpujcych liter: 1) C - dla wyrobw walcowanych na zimno, 2) D - dla wyrobw walcowanych na gorco przeznaczonych do ksztatowania na zimno, 3) X - dla wyrobw bez charakterystyki walcowania (na zimno lub na gorco); oraz dwa symbole cyfrowe lub literowe charakteryzujce stal; f) T - wyroby walcowni blachy ocynowanej, za ktrym umieszcza si: 1) dla wyrobw o jednokrotnie redukowanej gruboci - liter H, za ktr podaje si liczb bdc wymagan nominaln twardoci wg HR 30Tm; 2) dla wyrobw o dwukrotnie redukowanej grubo ci - liczb bdc wymagan nominaln granic plastycznoci; g) M - stale elektrotechniczne, za ktrym umieszcza si: 1) liczb bdc 100-krotn wymagan maksymaln stratnoci w Wkg-1, 2) liczb bdc 100-krotn nominaln gruboci wyrobu w mm, 3) liczb oznaczajc rodzaj blachy lub tamy elektrotechnicznej, tj.: A - o niezorientowanym ziarnie, D - ze stali niestopowych, nie wyarzonych kocowo, E - ze stali stopowych, nie wyarzonych kocowo, N - o normalnie zorientowanym ziarnie, S - o zorientowanym ziarnie i zmniejszonej stratnoci, P - o zorientowanym ziarnie i duej przenikalnoci magnetycznej. Tablica 7.22 Skad chemiczny i wasnoci wytrzymaociowe niektrych stali konstrukcyjnych
Znak stali wg PN-EN

Rodzaj stali

redni sk ad stali, %

Re MPa
Inne

Rm MPa

C
Stal niestopowa C10 C35 C60 S355NL S460N C15R 16MnCrB5 20NiCrMoS2-2 0,10 0,35 0,61 0 ,18 0,20 0,15 0,16 0,20 0,45 0,25 0,42 0,34 0,51 0,60

Si
0,40 0,40 0,40 0,50 O,6O 0,40 0,40 S0,40 0 ,40 0,40 0,40 0,40 0,40 1,65

Mn
0,45 0,65 0,75 1,28 1,35 0,45 1,15 0,80 0,65 0,75 0,75 0,65 0,90 0,75

Cr
0,95 0,53

280 390 540 355 460

480 680 950 550 640

Stal niskostopowa o podwyszonej Stal do nawglania

0,05 Nb; 0,12 V; 0,03 Ti 0,05 Nb; 0,20 V; 0,03 Ti 0,03 S 0,035 S; 0,0029 B 0,55 Ni; 0,20 Mo; 0,03 S

320
620 650 880 950 1100 1200

550
900 920 1100 1100 1300 1400

Stal do ulepszania C45E cieplnego 25CrMoS4 42CrMoS4 34CrNiMo6 Stal sprynowa 51CrV4 60Si7

1,05 1,05 1,50 1,05

0,23 Mo; 0,03 S 0,23 Mo; 0,03 S 1,50 Ni; 0,23 Mo 0,18 V

147
Skady chemiczne i twardoci wybranych stali narzdziowych
Rodzaj stali Znak stali wg PN-EN ISO 4957 C Stal nicslupowa do pracy na zimno C45U C70U C90U C12OIJ 102Cr6 60WCW8 X2IOCrWI2 X153C>MoV12 55NiCrMuV7 32CrMoVI2-2R X40CrMnV5-l X30WOV9-3 HSl8-0-1 HS2-9-2 HS6-5-4 HS2-9-1-8 0,45 0,70 0,90 1,20 1,02 0,60 2,15 1,53 0,55 0,32 0,40 0,30 0.78 1,00 1,32 1,10 Si 0,27 0,20 0,20 0,20 0,25 0,85 0,25 0,35 0,25 0,25 1,00 0,25 0,45 0,70 0,45 0,70 Mn 0,70 0,25 0.25 0,25 0,35 0,30 0,45 0,40 0,75 0,30 0,38 0,30 0,40 0,40 0.40 0.40 redni skad stali, %
Ci

JW
Tablica 7.23.

Twardo HV minInne 54 57 60 62 60 58 62 61 42 46 50 4ff 63 64 64 66

1,50 1,05 12,00 12,00 1,00 2,95 5,15 2,85 4.15 4,00 4,15 4,00

1,95 W; 0,15 V 0,7 W 0,85 Mo; 0,85V 1,65 Ni; 0.45 Mo; 0.10 V 2,75 Mo; 0,55 V 1,35 Mo; 1,00 V 9,00 W; 0,40 V 17.95 W; 1,10 V 8,70 Mo; 1.95 V; 1.80 W 5,60 W; 4,60 Mo; 3,95 V 9,50 Mo; K,00 Co; 1,55 W; 1,10 V

Stal supowa do pracy na zimno

Stal stopowa do pracy na gorcu

Stal szybkotnca

Tablica 7.24. Skad chemiczny wybranych stali o szczeglnych wasnociach

Rodzaj stali Stal odporna na korozj; ferryty czna Stal odporna na korozj; martenzytyczna Stal odporna na korozj; austenityczna Znak wg PN-EN C X6Crl3 X6Crl7 X6CrMol7-l X30Crl3 X17CrNil6-2 X90CrMoV18 X2CrNil9-ll X2CrNiMol7-12-2 X2CrNiMoN17-13-5 X1 CrNiMoCuN25-25-5 X3CrNiMoN27-5-2 X2CrNiMoCuN25-6-3 X10CrAlSil3 X10CrAlSi25 X15CrNiSi20-12 X6CrNiSiNCel9-10 0,08 0,08 0,08 0,30 0,17 0,90 0,03 0,03 0,03 0,02 0,05 0,03 0,12 0,12 0,12 0,06 Si 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,70 1,00 0,70 1,05 1,05 2,00 1,50 Mn 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 1,00 1,00 2,00 1,00 redni skad stali, % Cr 13,00 17,00 17,00 13,00 16,00 18,00 19,00 17,50 17,50 25,00 26,50 25,00 13,00 24,50 20,00 19,00 1,15 Mo 2,00 Ni 1,10 Mo; 0,10 V 11,00 Ni 11,50 Ni; 2,25 Mo 13,50 Ni; 4,50 Mo; 0,17 N 25,50 Ni; 5,20 Mo; 1,50 Cu; 0,21 N 5,50 Ni; 1,65 Mo; 0,125 N 6,50 Ni; 3,35 Mo; 1,75 Cu; 0,225 N 0,95 Al. 1,45 Al 12,00 Ni 10,00 Ni; 0,16 N; 0,055 Ce Inne

Stal odporna na korozj; ferrytyczno-austenityczna Stal aroodporna; ferrytyczna Stal aroodporna; austenityczna

Oznaczenia i skady stali odpornych na korozj zaczerpnito z PN-EN 10088-1, natomiast stali aroodpornych z PN-EN 10095.

148

JW

8. Mied i stopy miedzi

Mied jest metalem barwy czerwonawej, o gstoci 8,96 g/cm3 i temperaturze topnienia 1083C. Mona j przerabia plastycznie na zimno i na gorco, ale w przypadku przerbki na zimno nastpuje utwardzenie metalu (w wyniku zgniotu), ktre usuwa si przez wyarzenie rekrystalizujce (w temp. 400-600C). Przerbk plastyczn na gorco przeprowadza si w temp. 650-800C. Cennymi wasnociami miedzi s wysoka przewodno elektryczna i cieplna oraz odporno na korozj. 8.1. Mied technicznie czysta Zawiera 0,01-1,0% zanieczyszcze, zalenie od sposobu wytwarzania i oczyszczania. Dzieli si na mied surow (konwertorow lub anodow), rafinowan oraz przetopion (beztlenow, tlenow i odtlenion). Gatunki miedzi rafinowanej i przetopionej s w Polsce znormalizowane. Oprcz tlenu wszystkie rodzaje miedzi technicznie czystej zawieraj drobne iloci innych pierwiastkw (Bi, Pb, Sb, As, Fe, Ni, Sn, Zn, S i Ag), ktre rwnie uwaane s za zanieczyszczenia (wyjtkiem jest srebro). Mied beztlenowa (zawierajca max 0,003% O) stosowana jest na elementy konstrukcyjne lamp elektronowych, aparatury prniowej, przewody elektrotechniczne itd. Pozostae rodzaje miedzi, zalenie od czystoci, s stosowane do wyrobu rnych elementw konstrukcyjnych oraz przerabianych plastycznie i odlewniczych stopw miedzi. Due iloci miedzi zuywa si do wytwarzania powok galwanicznych na stali, zwykle jako podkadu pod powoki niklowe lub niklowo-chromowe. 8.2. Stopy miedzi Stopami miedzi nazywa si stopy, w ktrych metalem podstawowym (gwnym skadnikiem) jest mied, z wyjtkiem stopw zawierajcych zoto lub srebro, ktre uwaa si za stopy zota lub srebra, jeli zawarto tych metali wynosi conajmniej 10%. Oglnie stopy miedzi, bdce obecnie najbardziej rozpowszechnionymi materiaami konstrukcyjnymi po stopach elaza i stopach aluminium, dziel si na: a) stopy wstpne miedzi, b) mied stopow, c) mosidze, d) miedzionikle, e) brzy, f) stopy oporowe miedzi. W zalenoci od przeznaczenia stopy miedzi dziel si na odlewnicze i do przerbki plastycznej. Stopy wstpne miedzi s pomocniczymi, dwu- lub trzyskadnikowymi stopami, wytwarzanymi w celu uatwienia wprowadzenia dodatkw stopowych lub technologicznych (odtlenianie). Na przykad, stop zawierajcy 50% Al stosowany jest jako dodatek stopowy przy produkcji brzw i mosidzw aluminiowych, stop zawierajcy 12% P jako dodatek stopowy lub jako odtleniacz itd. Mied stopowa jest ogln nazw stopw do przerbki plastycznej, zawierajcych nie wicej ni 2% gwnego dodatku stopowego. Znormalizowane gatunki obejmuj mied arsenow, chromow, cynow, kadmow, manganow, niklow, siarkow, srebrow, tellurow i cyrkonow. Mied arsenowa, zawierajca 0,3 0,5% As, jest stosowana na elementy aparatury chemicznej, mied chromowa (0,4 1,2% Cr) - na elektrody zgrzewarek, mied srebrowa (0,045 2% Ag) - na uzwojenia silnikw elektrycznych, luty, elektrody do spawania, druty wspierajce siatki lamp elektrycznych itd. (PN-79/H-87053). Mosidze s stopami miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest cynk w iloci powyej 2%. Dziel si na mosidze odlewnicze (tabl. 8.1) i do przerbki plastycznej. Te ostatnie, zgodnie z PN-92/H-87025, dziel si na dwuskadnikowe, zawierajce 0,4 40,5%

149 JW cynku (gatunki M95, M90, M85, M80, M75, M70, M67, M65, M63 i M60, w symbolu M oznacza mosidz, a liczba - nominaln zawarto miedzi w %), i wieloskadnikowe. Mosidze wieloskadnikowe dziel si z kolei na oowiowe (tabl. 8.2) i bezoowiowe, zwane te mosidzami specjalnymi (tabl. 8.3). Tablica 8.1
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne odleww piaskowych z mosidzw odlewniczych (wg PN-91/H-87026) Gatunek mosidzu znak cecha Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu Mn Fe inne Rm MPa zanieA5

czyszczenia, max

CuZn43Mn4Pb3Fe CuZn37Mn4Fe1Sn1 CuZn50Mn3Fe CuZn38Mn2Pb2 CuZn38AI12Mn1Fe CuZn26AI6Mn3Fe2Ni1,5 CuZn39Pb2 CuZn38Pb2 CuZn16Si4

MM47 MM54 MM55 MM58 MA58 MA62 M059 M060 MK80

48-50 54,5-57 53-58 57-60 56-60 61-63,5 57-60 56-62 79-81

3,0-4,0 3,0-4,2 3,0-4,0 1,5-2,5 1,0-2,0 2,5-3,5 -

0,5-1,2 0,7-1,6 0,5-1,5 0,5-1,5 1,0-2,5 -

2,0-3,5 Pb 0,6-1,5Sn 1,5-2,5Pb 1,5-2,5AI 5,0-6,5 Al 1,0-2,0 Ni 1,0-2,5 Pb 1,0-3,OPb 3,0-4,5 Si

1,0 2,0 1,2 1,8 1,2 1,0 1,8 2,2 2,0

360 390 450 250 400 600 250 250 300

10 12 15 15 12 5 12 10 15 Tablica 8.2

Skad chemiczny i gsto mosidzw oowiowych do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87025) Gatunek mosidzu znak CuZn37PbO,5 CuZn36Pb1,5 CuZn36Pb3 CuZn38Pb1,5 CuZn39Pb2 CuZn40Pb2 CuZn39Pb3 CuZn40Pb2 cecha M063 M062 M061 M060 M059 M058 M058A M058B Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu Pb 62,0 64,0 0,3 0,7 62,0 64,0 0,7 2,5 60,0 62,0 2,5 3,5 59,5 61,5 1,0 2,0 58,5 60,0 1,5 2,5 56,0 60,0 1,0 3,5 57,0 59,0 2,5 3,5 57,0 59,0 1,5 2,5 Gsto, g/cm3 8,5 8,5 8,5 8,4 8,4 8,5 8,5 8,5

Grup mosidzw do przerbki plastycznej stanowi mosidze wysokoniklowe, zawierajce 1119,5% niklu. Osobn grup znormalizowanych mosidzw do przerbki plastycznej (PN93/H-87027) stanowi mosidze wysokoniklowe, zwane czsto (od zabarwienia) nowym srebrem (tabl. 8.4). Mosidze odlewnicze cechuje rzadkopynno i dobre wypenianie form, tak e nadaj si one na odlewy piaskowe, kokilowe i pod cinieniem (temperatura odlewania waha si od 950 do 1100C). Ich wad jest skonno cynku do parowania (temperatura wrzenia cynku wynosi 907C) i wice si z tym due straty tego pierwiastka. Dlatego mosidz naley topi pod przykryciem i w miar moliwoci bez przegrzewania. Inn wad mosidzw jest duy skurcz odlewniczy (1,8 2%). Mosidze stosowane s na wszelkiego rodzaju czci maszyn, armatury, silnikw itd. Z mosidzu MM55 odlewa si m.in. ruby okrtowe, mosidz MA58 jest wykorzystywany przez przemys lotniczy i okrtowy.

150

JW Tablica 8.3
Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu inne Gsto g/cm3 8,5 8,4 8,4 8,3

Skad chemiczny i gsto mosidzw specjalnych do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87025) Gatunek mosidzu znak CuZn28Sn1 CuZn38Sn1 CuZn20AI2 CuZn39AI1Fe1Mn1 cecha MC70 MC62 MA77 MA58

70,0 72,5 59,0 62,0 76,0 79,0 56,0 61,0

0,02 0,06 As 0,9 1,3 Sn 0,5 1,0 Sn 0,02 0,06 As 1,8 2,3Al 0,2 1,5 Fe 0,2 1,5 AI 0,2 2,0 Mn 1,0 2,0Mn 0,7 1,3 Si

CuZn4Z0Mn1,5 CuZn31Si1

MM58 MK68

57,0 59,0 66,0 70,0

8,3 8,4

Tablica 8.4
Skad chemiczny i gsto wysokoniklowych mosidzw do przerbki plastycznej (wg PN-93/H-87027) Gatunek mosidzu znak CuNi18Zn27 CuNi18Zn20 CuNi15Zn21 CuNi12Zn24 CuNi18Zn19Pb11 CuNi10Zn28Pb1 cecha MZN18 MZ20N18 MZN15 MZN12 MZN181 MZN101 Skad chemiczny, % (reszta cynk) Cu 53,5 56,5 60,0 63,0 63,0 66,0 63,0 66,0 59,0 63,0 59,0 63,0 Ni 17,0 19,0 17,0 19,0 14,0 16,0 11,0 13,0 17,0 18,0 9,0 11,0 Pb 0,5 1,5 1,0 2,0 Gsto g/cm3 8,7 8,8 8,7 8,7 8,8 8,6

Mosidze dwuskadnikowe, czyli stopy miedzi z cynkiem, s najczciej stosowanymi stopami miedzi. Jak wynika z ukadu rwnowagi mied-cynk (rys. 8.1). stopy zawierajce do 39% Zn maj struktur roztworu staego cynku w miedzi, powyej tej zawartoci struktur dwufazow, bdc mieszanin roztworu staego i roztworu staego (' - uporzdkowany roztwr stay na osnowie fazy midzymetalicznej CuZn). Roztwr stay odznacza si dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi, atwo poddaje si przerbce plastycznej na zimno i jest odporny na dziaanie wielu orodkw korozyjnych. Roztwr jest bardziej twardy od roztworu staego , mniej jednak cigliwy i mniej odporny na korozj. W zasadzie cynk zwiksza wytrzymao i plastyczno stopu, ale maksymaln plastyczno ma stop zawierajcy okoo 30% Zn. Przekroczenie granicy obszaru jednofazowego powoduje gwatowne pogorszenie plastycznoci. Z tego powodu do przerbki plastycznej na zimno (cienkie blachy i druty) stosuje si raczej mosidze o maksymalnej Rys. 8.1. Cz ukadu plastycznoci w temperaturze pokojowej, tj. mosidze jednorwnowagi mied-cynk od fazowe zawierajce okoo 30% Zn (rys. 8.2). Natomiast do strony miedzi przerbki plastycznej na gorco lepiej nadaj si mosidze zawierajce wicej ni 32% Zn, gdy w wysokiej temperaturze struktura takich stopw skada

151 JW si z krysztaw + (roztwr stay w temp. 300 700C jest mniej wytrzymay i bardziej plastyczny ni roztwr stay ). Mikrostruktur mosidzu dwufazowego pokazano na rys. 8.3. Mosidze do przerbki plastycznej s stosowane przewanie w stanie utwardzonym przez zgniot, dziki czemu uzyskuje si znaczne podwyszenie ich wytrzymaoci, przy pewnym jednak pogorszeniu wasnoci plastycznych. Z mosidzw dwuskadnikowych wykonuje si rurki woskowate i chodnicowe, wownice, membrany manometrw, uski amunicyjne, czci toczne i kute. Mosidze oowiowe s przeznaczone na czci obrabiane skrawaniem i dla przemysu zegarowego, mosidze specjalne, zalenie od skadu chemicznego - na rury wymiennikw ciepa (MC70 i MA77), elementy aparatury, elementy lizgowe (MA58 i MK68) itp. Mosidze wysokoniklowe s przeznaczone do wyrobw przedmiotw artystycznych, naczy stoowych, widelcw, yek (jako imitacja srebra), czci sprynujcych aparatw, elementw gbokotocznych. Gatunki zawierajce ow s przeznaczone na elementy obrabiane skrawaniem, szczeglnie dla mechaniki precyzyjnej i optyki.

Rys.8.2. Mikrostruktura mosidzu jednofazowego (30% Zn). Widoczne krysztay roztworu staego , czciowo bliniacze. Traw. roztworem NF4OH + H2O2;. Powiksz. 200x

Rys. 8.3. Mikrostruktura mosidzu dwufazowego (40% Zn) po przerbce plastycznej na gorco. Widoczne jasne krysztay roztworu staego i ciemne krysztay roztworu staego '. Traw. odczynnikiem chromowym, 150x

Miedzionikle s przerabialnymi plastycznie stopami miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym jest nikiel w iloci powyej 2% (tabl. 8.5). Tablica 8.5 Skad chemiczny miedzionikli (wg PN-92/H-87052)
Gatunek miedzioniklu znak CuNi25 CuNi9Sn2 CuNi10FelMn CuNi30Mn1Fe CuNi30Fe2Mn CuNi44Mn1 cecha MN25 MNC92 MN101 MNM301 MNM3022 MNM441 Skad chemiczny, % (reszta mied) Ni 24,0 26,0 8,5 10,5 9,0 11,0 30,0 32,0 29,0 32,0 43,0 45,0 Mn 0,10 0,50 0,5 1,0 0,5 1,5 1,5 2,5 0,5 2,5 Inne 1,8 2,8 Sn 1,0 2,0 Fe 0,4 1,0 Fe 1,5 2,5 Fe -

Miedzionikle cechuje bardzo dobra odporno na korozj i cieranie oraz dobra plastyczno, ktra umoliwia wytwarzanie z nich blach, tam, prtw, rur i drutw. W szczeglnoci miedzionikiel MN25 przeznaczony jest na monety, MNC92 na elementy sprynujce, poczenia wtykowe i przeczniki, MN101, MNM301 i MNM na rury wymiennikw ciepa zwaszcza w urzdzeniach okrtowych, elementy aparatury i urzdze klimatyzacyjnych. MNM441 - na oporniki urzdze pomiarowych i elementy elektroniczne. Gsto wszystkich miedzionikli wynosi 8,9 g/cm3. Brzy s stopami miedzi, w ktrych gwnym skadnikiem stopowym (ponad 2% jest cyna, aluminium, krzem, beryl, ow i inne, z wyjtkiem cynku i niklu. W zalenoci od gwnego

152 JW skadnika stopowego (aluminium, beryl, cyna, krzem. kobalt, ow, antymon, mangan, tytan) nosz nazw brzw aluminiowych, berylowych itd. Podobnie jak mosidze, dziel si na odlewnicze (tabl. 8.6) i do przerbki plastycznej. Tablica 8.6 Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne odleww piaskowych z brzw odlewniczych (wg PN-91/H-87026)
Gatunek brzu znak cecha Sn 9 11 9 11 9 11 9 11 7,3 9 4 6 3 5 4 6 Skad chemiczny, % (reszta mied) Zn Fe Mn inne Rm Zanie- MPa
czyszczenia max

A5 %

CuSn10 CuSn10P CuSn10Zn2 CuSn10Pb10 CuSn8Pb15Ni CuSn5Zn5Pb5 CuSn4Zn7Pb6 CuSn5Pb20 CuAI9Fe3 CuAI10Fe3Mn2 CuAI10Fe4Ni4 CuSi3Zn3Mn

B10 B101 B102 B1010 B815 B555 B476 B520 BA93 BA1032 BA1044 BK331

13 4 6 6 8 -

2 4 2 4 3,65,7

12 -

0,5 1,0 P 8,5 11 Pb

1,0 0,8 1,0 0,8

240 220 240 180 150 200 200 150 500 500 590 280

12 3 10 7 7 13 15 5 13 15 5 8

13,5 17 Pb 1,2 0,5 1,5 Ni 1,0 4 6 Pb 1,0 5 7 Pb 18 23Pb 1,2 1,0 8 10AI 8,5 10,5AI 0,8 9 11,2 AI 3,5 5,5 Ni 3 4 Si 1,5 1,0

3 5 0,51,2 0,51,5

Brzy cynowe nale do najstarszych znanych stopw i ju w staroytnoci stosowane byy do wyrobu mieczw, ozdb, naczy i przedmiotw codziennego uytku. Na rysunku 8.4 przedstawiono cz ukadu rwnowagi mied-cyna. Jak wida w stopach zawierajcych do okoo 14% Sn wystpuje roztwr stay cyny w miedzi, powyej tej zawartoci - mieszanina roztworu staego i fazy (faza elektronowa). Praktycznie jednak struktura lanych stopw miedzi z cyn ze wzgldu na wzmoon likwacj znacznie odbiega od stanu rwnowagi. Przy zawartoci 5 6% Sn skada si ona z niejednorodnego roztworu staego , majcego jak kady metal lany budow dendrytyczn. Przy wikszej zawartoci cyny na tle niejednorodnego roztworu wystpuje eutektoid ( + ) majcy niejednorodn budow (rys. 8.5 i 8.6). Obecno kruchej fazy wyklucza moliwo walcowania, dlatego brzy o wikszej zawartoci cyny stosuje si wycznie na odlewy. Brzy cynowe wykazuj wyjtkowo may skurcz odlewniczy, co umoliwia wykonywanie z nich odleww o skomplikowanych ksztatach (np. pomnikw). Jednak wskutek znacznej rnicy temperatur pocztku i koca krzepnicia, brzy te maj ma rzadkopynno i nie tworz skupionej jamy usadowej. Rzadko Rys. 8.4. Cz ukadu wic mona uzyska odlew o dobrej cisoci (bez rzadzizn i rwnowagi mied-cyna od porw). strony miedzi Dziki duej odpornoci chemicznej, zwaszcza na dziaanie czynnikw atmosferycznych, dobrej wytrzymaoci i odpornoci na cieranie, z cynowych

153 JW brzw odlewniczych wytwarza si wszelkiego rodzaju armatur wodn i parow, panewki do oysk lizgowych, odlewy artystyczne i inne o skomplikowanym ksztacie (tabl. 8.7). Trzeba wspomnie, e obecno wtrce twardego eutektoidu zapewnia du odporno na cieranie i dlatego brz zawierajcy ponad 10% Sn jest jednym z najlepszych materiaw przeciwciernych, znajduj zastosowanie jako stop oyskowy. Brzy cynowe przerabialne plastycznie (tabl. 8.8) maj take dobr wytrzymao, s spryste oraz odporne na korozj i cieranie (ze wzrostem zawartoci cyny w brzie nastpuje wzrost tych wasnoci. Wszystkie gatunki s dobrze skrawalne, podatne lutowanie i spawanie oraz przerbk plastyczn na zimno.
Tablica 8.7 Przykady zastosowania brzw odlewniczych (wg PN-91/H-87026) Przykady zastosowania silnie obcione czci maszyn, jak oyska, panewki i napdy oraz osprzt B10 parowy, wodny; odporny na dziaanie niektrych kwasw wysoko obcione, szybkoobrotowe, le smarowane i naraone na korozj B101 oyska, czci maszyn oraz armatura chemiczna wysoko obcione i naraone na korozj czci maszyn w przemyle B102 B1010 oyska i czci trce maszyn pracujcych przy duych naciskach i panwie lizgowe pracujce przy znacznych naciskach, piercienie B815 czci maszyn, osprztu aparatury pojazdw, silnikw i traktorw B555 podlegajce korozji w rodowisku wodnym, cieranie wytrzymujce cinienie do 2,5 MPa czci maszyn, tuleje i oyska pracujce przy obcieniach statycznych i B476 normalnej temperaturze, armatura wodna wytrzymujca cinienie 2,5 MPa oyska i czci maszyn naraone na cieranie przy duej szybkoci i B520 maych naciskach BA1032 silnie obcione czci maszyn, silnikw oraz osprztu i aparatury naraone na korozj i cieranie przy rwnoczesnym obcieniu BA93 mechanicznym w przemyle komunikacyjnym, okrtowym, lotniczym, BA1044 chemicznym itp. BK331 czci maszyn i osprztu (oyska, elementy napdw, pompy) naraone na korozj, zmienne obcienia i ze smarowanie Cecha

Tablica 8.8
Skad chemiczny i gsto przerabialnych plastycznie brzw cynowych (wg PN-92/H-87050) Gatunek brzu znak CuSn2 CuSn4 CuSn6 CuSn8 CuSn4Pb4Zn3 cecha B2 B4 B6 B8 B443 Sn 1,0 2,5 3,5 4,5 5,5 7,0 7,5 8,5 3,5 4,5 Skad chemiczny, % (reszta mied) Zn 1,5 4,5 Pb 3,5 4,5 P 0,01 0,35 0,01 0,35 0,01 0,35 0,01 0,35 0,01 0,50 Gsto g/cm3 8,9 8,8 8,8 8,8 8,8

Z brzu B2 wytwarza si ruby i gitkie we, z brzu B4 - ruby, spryny manometryczne, elementy przyrzdw kontrolno-pomiarowych i poczenia wtykowe z brzw B6 i B8 spryny, membrany, sita papiernicze, rurki manometryczne elementy przyrzdw, z brzu B443 - elementy lizgowe. Brzy o zawartoci 4 6% Sn ze wzgldu na dobre wasnoci plastyczne i pikne zabarwienie znalazy zastosowanie m.in. do wyrobu monet i medali. Pod wpywem przerbki plastycznej na zimno wzrasta bardzo ich twardo, co wpywa korzystnie na zwikszenie odpornoci na cieranie. Brz o zawartoci 10% Sn jest stosowany do wyrobu k zbatych.

154 JW Z brzw cynowych wieloskadnikowych trzeba wymieni stopy z cynkiem (5 10% Sn, 2 6% Zn), zwane dawniej spiami. Maj one nieco mniejsz wytrzymao i odporno na korozj ni brzy dwuskadnikowe, ale lepsze wasnoci odlewnicze, co umoliwia wykonywanie z nich skomplikowanych odleww cienkociennych (czci maszyn, armatura, okucia budowlane, wyroby artystyczne).

Rys. 8.5. Mikrostruktura brzu cynowego (10% Sn) w postaci lanej. Widoczna budowa dendrytyczna. Traw. roztworem NH4OH + H2O2. Powiksz. 100x

Rys. 8.6. Mikrostruktura brzu cynowego(10% Sn) w postaci lanej. Widoczna faza a w postaci dendrytw (bogate w mied rodki dendrytw s ciemne, bogate w cyn brzegi tych dendrytw s jasne) i szare, kropkowane wydzielenia eutektoidu a + 8 . Traw. roztworem NH4OH + H2O2. Powiksz. 500x

Brzy aluminiowe produkowane s zarwno jako odlewnicze (tabl. 8.6), jak przerabialne plastycznie (tabl. 8.9). Dziel si na dwuskadnikowe, zawierajce 4 8% Al, i wieloskadnikowe, zawierajce zwykle elazo i mangan, elazo i nikiel i inne dodatki. Gwne ich cechy to wysoka wytrzymao i plastyczno zarwno w temperaturze otoczenia, jak i w temperaturach podwyszonych, oraz dobra odporno na cieranie i korozj (m.in. wody morskiej). Tablica 8.9
Skad chemiczny i gsto przerabialnych plastycznie brzw aluminiowych (wg PN-92/H-87051) Gatunek brzu aluminiowego znak CuAl5As CuAl 8 CuAl8Fe3 CuAl10Fe3Mn2 CuAl10Ni5Fe4 cecha BA5 BA8 BA83 BA1032 BA1054 Skad chemiczny, % (reszta mied) Al 4,0 6,0 7,5 9,0 6,5 8,5 8,5 11,0 8,5 11,0 Fe 1,5 3,3 2,0 4,0 2,0 5,0 Inne 0,10,4 As 1,5 3,5Mn 4,0 6,0 Ni Gsto g/cm3 8,2 7,8 7,7 7,6 7,6

W postaci lanej brzy aluminiowe stosuje si na silnie obcione czci maszyn, silnikw oraz czci osprztu i aparatury, naraone na korozj i cieranie przy rwnoczesnym obcieniu mechanicznym. Orientacyjne wasnoci i przykadowe zastosowanie brzw aluminiowych przerabialnych plastycznie podano w tabl. 8.10. Brzy aluminiowe podlegaj ulepszaniu cieplnemu (hartowanie z temp. ok. 900C, odpuszczanie w temp. 300 450C). Mikrostruktur brzu aluminiowego w postaci lanej pokazano na rys. 8.7. Z pozostaych brzw znormalizowane s: odlewniczy brz krzemowy BK331 (tabl. 8.6) oraz specjalne stopy miedzi do przerbki plastycznej, w tym brzy krzemowe i berylowe (tabl. 8.11). Orientacyjne wasnoci tych stopw i ich zastosowanie podano w tabl. 8.12. Brzy berylowe podlegaj obrbce cieplnej (umocnieniu wydzieleniowemu), zoonej z przesycania z temperatury 800C i starzenia w temperaturze 350C. Wad ich jest stosunkowo wysoki koszt berylu.

155

JW Tablica 8.10

Orientacyjne wasnoci i przykady zastosowania brzw aluminiowych do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87051) Cecha brzu Orientacyjne wasnoci dua odporno na korozj, dobra podatno na obrbk plastyczn na zimno; BA5 jest szczeglnie odporny na dziaanie gorcych roztworw soli, BA8- na dziaanie kwasu siarkowego i octowego wysokie wasnoci wytrzymaociowe (rwnie w temperaturach podwyszonych), dobra odporno na korozj szczeglnie w roztworach kwanych, wysoka odporno na erozj i kawitacj wysoka odporno na obcienia zmienne, dobra odporno na cieranie, dobra podatno na obrbk plastyczn na zimno Przykady zastosowania elementy pracujce w wodzie morskiej, czci aparatury chemicznej czci aparatury chemicznej dna sitowe wymiennikw ciepa, czci aparatury chemicznej czci aparatury kontrolno-pomiarowej i chemicznej, way, ruby, czci naraone na cieranie dna sitowe wymiennikw ciepa, way, ruby czci naraone na cieranie, czci urzdze hydraulicznych, gniazda zaworw, koa zbate

BA5 BA8
BA83 BA 1032

BA1054

Rys. 8.7. Mikrostruktura brzu aluminiowego (9% Al w postaci lanej (szybko chodzonego). Widoczne jasne krysztay roztworu staego i nieco ciemniejsze iglaste krysztay roztworu staego . Traw. roztworem NH4OH + H2O2. Powiksz. 200x Tablica 8.11
Skad chemiczny i gsto specjalnych stopw miedzi do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87060) Gatunek znak CuSi1 CuSi3Mn1 CuBe1,7 CuBe2 CuBe2Pb CuCo2Be CuNi2Si cecha BK1 BK31 BB1,7 BB2 BB21 BC2 BN2 Skad chemiczny, % (reszta Cu) Si Be inne 0,8-2,0 2,7-3,5 1,0-1,5 Mn 1,6-1,8 1,8-2,1 1,8-2,1 0,2-0,6 Pb 0,4-0,7 2,0-2,8 Co 0,5-0,8 1,6-2,5 Ni Gsto g/cm3 8,5 8,5 8,4 8,3 8,3 8,8 8,8

Brzy oowiowe zawieraj do 26% oowiu oraz najczciej mniejsze dodatki cyny, niklu, manganu itd. Odznaczaj si dobr odpornoci na korozj dobr obrabialnoci, a przede wszystkim dobr odpornoci na cieranie, w zwizku z czym wykonuje si z nich tulejki i panewki do silnie obcionych maszyn. Ze wzgldu na brak rozpuszczalnoci oowiu w miedzi, w stanie ciekym brzy oowiowe maja skonno do likwacji skadnikw. Warunkiem dobrych wasnoci przeciwciernych stopu jest rwnomierne rozmieszczenie ziarn oowiu i miedzi. Brzy manganowe s odporne na dziaanie wysokich temperatur, w ktrych zachowuj du twardo i cigliwo. Znalazy zastosowanie w budowie maszyn parowych, turbin i silnikw spalinowych, przemyle elektrotechnicznym (spryny, kontakty, szczotki) itd. Stop o zawartoci 85% Cu, 12% Mn i 3% Ni nosi nazw manganinu. Cechuje go wysoki opr elektryczny.

156

JW Tablica 8.12

Orientacyjne wasnoci i przykady zastosowania specjalnych stopw miedzi do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87060) Cecha BK1 BK31 Orientacyjne wasnoci wysokie wasnoci wytrzymaociowe, dua odporno na korozj, dobra podatno na przerbk plastyczn na zimno; BK31 - dua podatno na spawanie bardzo wysokie wasnoci wytrzymaociowe i spryste, bardzo dua odporno na cieranie i korozj, brak skonnoci do iskrzenia, rednie przewodnictwo elektryczne, podatno na przerbk plastyczn na zimno, szczeglnie w stanie przesyconym; BB21 - podwyszona skrawalno wysokie wasnoci wytrzymaociowe, rednie przewodnictwo elektryczne, podatno na przerbk plastyczn na zimno Przykady zastosowania ruby, szczeglnie w rodowisku morskim elementy konstrukcji spawanych spryny, elementy sprynujce i naraone na cieranie, narzdzia nieiskrzce

BB1,7 BB2 BB21 BC2

ruby, osprzt

BN2

Stopy oporowe miedzi s stopami z niklem (do 41%), cynkiem (do 28%), manganem (do 13%), aluminium (do 3,6%) i elazem (do 1,5%). Charakteryzuj si stosukowo wysokim oporem elektrycznym (rezystywnoci) i maym wspczynnikiem cieplnym oporu oraz stabilnoci obu tych wasnoci, dziki czemu s stosowane do wyrobu elektrycznych opornikw pomiarowych i rozrusznikw. Stopy te maj struktur jednofazow. Najbardziej znane, to omwione wyej konstantan, nikielina, manganin i nowe srebro (27% Zn, 18% Ni) oraz inmet albo nowokonstantan (12% Mn, 3% Al, 1% Fe). 9. Aluminium i stopy aluminium Aluminium jest pierwiastkiem metalicznym, krystalizujcym w ukadzie regularnym paskocentrycznym Al, o gstoci 2,7 g/cm3, temperaturze topnienia 660C i temperaturze wrzenia 2450C. Cechuje go dobra przewodno cieplna i elektryczna (ta ostatnia wynosi 66% przewodnoci elektrycznej miedzi), duy wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej (23,6 10-6 1/C) i do dobra odporno na korozj atmosferyczn (aluminium samorzutnie tworzy na powierzchni cienk, ale bardzo szczeln i cile przylegajc warstewk tlenku aluminium, ktra zabezpiecza go przed dalszym utlenianiem) oraz na dziaanie wody, niektrych kwasw organicznych. dwutlenku siarki i wielu innych zwizkw chemicznych. Zwikszenie odpornoci korozyjnej aluminium (a take jego stopw) uzyskuje si przez sztuczne wytwarzanie powoki tlenkowej bd chemicznie (alodynowanie) bd elektrochemicznie (eloksalacja). Obecnie proces eloksalacji jest powszechnie stosowany w budownictwie (blachy osonowe, ramy okienne i drzwiowe), w przemyle samochodowym, przy wyrobie naczy i sprztu gospodarstwa domowego Warstewka tlenkw Al2O3 ma grubo 5 30 m, a jej porowato umoliwia barwienie na dowolny kolor. 9.1. Aluminium technicznie czyste Zawiera 0,01-1,0% zanieczyszcze (gwnie elazo, krzem, mied, cynk i tytan. w mniejszych ilociach Mg, Mn, Cr, V, Pb i Ni), zalenie od sposobu oczyszczania. W Polsce, zgodnie z PN-79/H-82160, produkowane s dwa rodzaje aluminium technicznie czystego: rafinowane, o zawartoci 99,995, 99,9 oraz 99,95% Al, i hutnicze, o zawartoci 99,8, 99,7, 99,5 i 99,0% Al. Aluminium rafinowane stosuje si przede wszystkim do budowy specjalnej aparatury chemicznej oraz na wyroby dla elektrotechniki i elektroniki, aluminium hutnicze - do produkcji kabli i przewodw elektrycznych, do platerowania, budowy aparatury chemicznej, farb i produkcji stopw aluminium. Ostatni gatunek aluminium hutniczego suy ponadto do wyrobu

157 JW naczy kuchennych i przedmiotw codziennego uytku. Przykady oznaczania gatunkw aluminium technicznego: Al 99,99 R (rafinowane), Al 99,8 H (hutnicze), 99,7 HE (hutnicze dla elektrotechniki). Aluminium technicznie czyste jest metalem bardzo plastycznym, ale ma niewielk wytrzymao, w zwizku z czym jego zastosowanie w budowie maszyn jest bardzo ograniczone. 9.2. Stopy aluminium Stopy aluminium s obecnie po stopach elaza najbardziej rozpowszechnionymi materiaami konstrukcyjnymi, znajdujcymi zastosowanie we wszystkich gaziach przemysu. Szczeglnie wanym tworzywem s w budowie samolotw i statkw ulicznych, przede wszystkim dziki wysokim wskanikom wasnoci wytrzymaociowych odniesionych do gstoci (wytrzymaoci waciwej). Na przykad w samolocie Caravelle" rne stopy aluminium stanowi 70% materiaw konstrukcyjnych, stale - 26%, a inne tworzywa tylko 4%. Oglnie stopy aluminium dziel si na stopy odlewnicze i stopy do przerbki plastycznej. Obie grupy s w Polsce znormalizowane (tabl. 9.1 i 9.2). 9.2.1. Stopy aluminium odlewnicze Ta grupa stopw obejmuje 12 znormalizowanych gatunkw. Cecha kadego stopu skada si z litery A (stop aluminium), z litery K, G lub M (odpowiednio krzemowy, magnezowy lub miedziowy) oraz liczby okrelajcej zawarto procentow gwnego lub dwch gwnych skadnikw stopowych. Wrd odlewniczych stopw aluminium mona wyrni stopy dwuskadnikowe (Al-Si, Al-Cu i Al-Mg) oraz wieloskadnikowe (Al-Si-Cu, Al-Si-Ms,, Al-SiCu-Mg-Ni, Al-Cu-Ni i Al-Cu-Ni-Mg). Stopy aluminium z krzemem jako gwnym skadnikiem stopowym nosz nazw siluminw. Pod wzgldem zawartoci krzemu siluminy dziel si na podeutektyczne 10% Si), eutektyczne (10 13% Si) i nadeutektyczne (17 30% Si). Tablica 9.1 Skad chemiczny i gsto odlewniczych stopw aluminium (wg PN-76/H-88027)
Cecha stopu AK20 AK12 AK11 AK9 AK7 AK64 AK52 AK51 AG10 AG51 AM5 AM4 Skad chemiczny, % (reszta aluminium) Si Cu Mg Mn inne 20,0-23,0 1,1-1,5 0,5-0,9 0,1-0,3 0,8-1,1 Ni 11,5-13,0 0,8-1,5 0,8-1,5 0,8-1,3 Ni 10,0-13,0 8,5-10,5 0,2-0,4 0,25-0,5 6,0-8,0 0,2-0,4 0,1-0,5 5,0-7,0 3,0-5,0 0,3-0,6 4,0-6,0 1,5-3,5 0,2-0,8 0,2-0,8 4,5-5,5 1,0-1,5 0,35-0,6 0,2+0,5 9,0-11,0 0,8-1,3 4,0-6,0 0,1-0,4 4,0-5,0 4,2-5,0 0,15-0,4 0,15-0,30 Gsto g/cm3 2,60 2,72 2,65 2,65 2,68 2,77 2,70 2,67 2,55 2,60 2,80 2,80

158

JW Tablica 9.2
Gs Zn inne 0,050,25 Cr 0,150,35 Cr 0,020,10 Ti 0,10,25 Cr 0,10,25 Cr 0,10,2 Zr 0,100,13 Ti to g/cm3 2,69 2,74 2,72 2,68 2,66 2,66 2,64 2,70 2,73 2,69 2,70 2,71 2,72 2,80 2,77 2,80 2,77 2,75 2,7-7 2,80 2,80 2,80 2,80 2,80 2,75

Skad chemiczny i gsto stopw aluminium do przerbki plastycznej (wg PN-79/H-88026)

Cecha stopu PA43 Cu Mg 0,71,2 0,30,7 0,71,5 0,40,8 0,51,2 Mn Si Ni Fe 0,4+0,7 Skad chemiczny, % (reszta aluminium)*

PA15 0,91,3 0,40,7 PA16 0,20,8 0,30,8 PA2 do 0,6 1,72,6 PA11 do 0,6 2,73,6 PA13 4,04,9 0,41,0 PA20 4,35,8 0,20,6 PA5 0,81,5 1,01,5 PA1 1,01,5 PA38 0,40,9 PA4 0,2-1,0 0,71,5 PA45 0,150,4 0,81,2 PA10 0,10,5 0,450,9 0,150,3 PA6 3,84,8 0,41,0 0,41,0 PA7 3,84,9 1,21,8 0,40,9 PA21 3,84,5 0,40,8 0,40,8 PA23 3,84,5 1,21,6 0,30,7 PA24 2,03,0 0,20,5 PA25 3,94,5 0,150,3 0,30,5 PA29 1,92,5 1,41,8 PA30 1,92,7 1,21,8 PA31 1,82,6 0,40,8 0,40,8 PA33 3,94,8 0,41,0 0,41,0 PA9 1,42,0 1,82,8 0,20,6 PA47 1,151,4 0,150,4
*

0,51,2 0,81,3 0,81,3 0,81,4 0,81,4 0,71,2 0,61,2 5,07,0 4,35,0

Maksymalna ilo zanieczyszcze 0,15%.

Podstaw tego podziau jest struktura stopw wynikajca z ukadu rwnowagi Al-Si (rys. 9.1).Niektre siluminy oprcz krzemu zawieraj niewielkie iloci miedzi i magnezu oraz niekiedy niklu, manganu i tytanu.

Stopy aluminium-krzem tworz eutektyk o zawartoci 11,6% Si, zoon z krysztaw roztworu staego granicznego a krzemu w aluminium i roztworu staego granicznego aluminium w krzemie. W temperaturze eutektycznej (577C) rozpuszczalno krzemu w aluminium wynosi 1,65%, w temperaturze 300C ok. 0,5%. Natomiast rozpuszczalno aluminium w krzemie nawet w temperaturze eutektycznej jest tak maa, e si jej nie okrela, a w wielu publikacjach faz traktuje si jako czysty krzem. Siluminy charakteryzuj si doskonaymi wasnociami odlewniczymi (may skurcz liniowy, dobra lejno, maa skonno do pkania na gorco) i stosunkowo dobrymi wasnociami mechanicznymi oraz dostateczn odpornoci na korozj. Z tego wzgldu s one szeroko stosowane na odlewy tokw silnikw spalinowych AK 12), gowic cylindrw silnikw spalinowych (AK51, AK52), czci maszyn (AK7, AK9, AK11, AK51, AK52 i AK64), armatury okrtowej (AK11) itd. Siluminy praktycznie nie podlegaj obrbce cieplnej, a ich wasnoci mechaniczne polepsza si przez specjalne zabiegi w stanie ciekym, zwane modyfikowaniem.

159 Celem modyfikacji jest z jednej strony rozdrobnienie ziarn, z drugiej - zmiana ich ksztatu. Na przykad, przy zawartoci 11,6% Si siluminy krzepn jako stopy eutekyczne, przy czym ich struktura skada si z grubych, iglastych lub pierzastych krysztaw roztworu staego na tle krysztaw roztworu staego (rys. 9.2). Taka gruboziarnista struktura ujemnie wpywa na wasnoci mechaniczne stopu. Przez dodanie w stanie ciekym pewnej iloci sodu metalicznego lub soli sodu (z ktrych na skutek reakcji wydziela si sd) uzyskuje si du liczb aktywnych zarodkw krystalizacji. Jednoczenie wywouje si jakby przesunicie punktu eutektycznego w kierunku wyszych zawartoci krzemu, z jednoczesnym obnieniem temperatury eutektycznej do 564C. Dziki temu silumin o skadzie cile eutekycznym zachowuje si podczas krzepnicia jak stop podeutektyczny i jego struktura skada si z dendrytycznych krysztaw roztworu staego oraz drobnoziarniste eutektyki, w ktrej krysztay maj ksztat zaokrglony (rys. 9.3).

JW

Rys.9.1. Ukad rwnowagi aluminium-krzem

Rys. 9.2. Mikrostruktura siluminu eutektyczne-go przed modyfikacj. Na tle roztworu staego a widoczne ciemne ksztaty fazy P. Traw. 0,5% roztworem wodnym HF (40%). Powiksz. 100x

Rys. 9.3. Mikrostruktura siluminu eutektyczne go po modyfikacji. Na tle ciemnej, drobnoziarnistej eutektyki widoczne dendrytyczne krysztay roztworu staego a. Traw. 0,5% roztworem wodnym HF (40%). Powiksz. 100x

Dziki opisanym zmianom strukturalnym wzrasta zarwno wytrzymao, jak i plastyczno stopw. Na przykad stop niemodyfikowany o zawartoci 13% Si ma Rm = 140 MPa i A5 = 3%. Taki sam stop po modyfikacji ma Rm = 175 MPa i A5 = 8%. W procesie modyfikacji siluminw nadeutektycznych rol modyfikatora speni fosfor, ktry tworzy z aluminium zwizek A1P. Zwizek ten charakteryzuje si duym pokrewiestwem do krzemu pod wzgldem struktury sieciowej i dziki temu wytwarza aktywne zarodki krystalizacji. Praktycznie modyfikacj przeprowadza si bd czystym fosforem, bd piciochlorkiem fosforu, bd te jego stopami z miedzi. W wyniku takiej modyfikacji otrzymuje si struktur podobn do pierwotne przed modyfikacj (rys. 9.4), ale krysztay roztworu s znacznie drobniejsze i bardziej rwnomiernie rozoone w eutektyce (rys. 9.5). Rozdrobnienie krysztaw roztworu staego , z jednej strony polepsza wasnoci mechaniczne stopu, z drugiej umoliwia obrbk skrawaniem. Przed modyfikacj pojedyncze krysztay osigaj wymiary nawet kilku milimetrw. Jako twarde i bardzo kruche utrudniaj, a nawet uniemoliwiaj obrbk skrawaniem odleww, powodujc bardzo szybkie niszczenie narzdzi. Niemoliwe jest take uzyskanie gadkiej powierzchni obrabianego przedmiotu z powodu atwego wykruszania si duych krysztaw.

160

JW

Rys. 9.4. Mikrostruktura siluminu nadeutektycznego (20% Si) przed modyfikacj. Na tle eutektyki widoczne due krysztay fazy . Traw. 0,5% roztworem wodnym HF. Powiksz. 100x

Rys. 9.5. Mikrostruktura siluminu nadeutektycznego (20% Si) po modyfikacji. Na tle eutektyki widoczne drobne krysztay fazy . Traw. 0,5% roztworem wodnym HF. Powiksz. 100x

Dwuskadnikowe stopy Al-Cu charakteryzuj si dobr lejnoci i stosunkowo dobr plastycznoci, ale nisk wytrzymaoci. Tote ich zastosowanie z reguy ogranicza si do wytwarzania galanterii stoowej i innych odleww, od ktrych wymaga si dobrej plastycznoci. Gwne zastosowanie przemysowe maj stopy wieloskadnikowe, z ktrych wytwarza si m.in. odlewy czci samochodowych maszynowych rednio i wysoko obcionych. Stopy Al-Cu podlegaj obrbce cieplnej, powodujcej znaczny wzrost wytrzymaoci, ale spadek plastycznoci. Stopy Al-Mg charakteryzuj si wysok odpornoci na korozj, do dobr wytrzymaoci i plastycznoci. Podobnie jak stopy Al-Cu, podlegaj przesycaniu i starzeniu. Stopy te s szczeglnie odporne na obcienia dynamiczne, maj adny poysk i s stosowane na czci aparatury chemicznej, a take w budowie okrtw i samolotw. 9.2.2. Stopy aluminium do przerbki plastycznej Stopy te mona podzieli na dwie podgrupy: a) stopy stosowane bez obrbki cieplnej, b) stopy stosowane w stanie utwardzonym dyspersyjnie. Pierwsza podgrup tworz stopy aluminium-mangan, aluminium-magnez i aluminiummagnez-mangan. Stopy aluminium-mangan umacnia si jedynie przez obrbk plastyczn na zimno (zgniot). Wykazuj one du plastyczno, dziki czemu dobrze si tocz, ale ich wytrzymao niewiele przewysza wytrzymao czystego aluminium. Cenn zalet jest dua odporno na korozj atmosferyczn, na dziaanie wody morskiej, olejw, materiaw napdowych i in. (w odrnieniu od innych pierwiastkw stopowych mangan podwysza odporno aluminium na korozj). S stopami spawalnymi. W lotnictwie stosuje si je m.in. na zbiorniki, przewody i elementy czne instalacji paliwowej i olejowej, owiewki, pywaki i pokrycia kadubw hydroplanw. Stopy aluminium-magnez mona obrabia cieplnie, ale efekt tej obrbki jest niewielki, tote praktycznie umacnia si je rwnie tylko przez obrbk plastyczn a zimno. Wasnoci mechaniczne stopw aluminium-magnez zblione s do wasnoci stopw aluminium-mangan, przy mniejszej jednak ich gstoci (2,6 g/cm3). Wadami s gorsza obrabialno skrawaniem i gorsza odporno na korozj, zwaszcza przy wikszych zawartociach magnezu. Do stopw tego typu czsto wprowadza si dodatkowo mangan (kilka dziesitych procentu), ktry podwysza wasnoci mechaniczne i polepsza odporno na korozj. Zastosowanie stopw aluminium-magnez i aluminium-magnez-mangan w lotnictwie jest podobne jak stopw alumiium-mangan. Orientacyjne wasnoci mechaniczne omwionych stopw podano w tabl. 9.3.

JW Tablica 9.3 Orientacyjne wasnoci mechaniczne niektrych stopw aluminium do przerbki plastycznej Cecha stopu PA1 PA43 PA2 PA11 PA20 Wasnoci mechaniczne Rm, MPa R0,2 MPa A10,% AI-Mn wyarzony 150 21 zgnieciony 190 4 AI-Mg wyarzony 120 50 27 wyarzony 190 80 23 pzgnieciony 250 210 6 wyarzony 240 100 20 AI-Mg-Mn wyarzony 300 160 17 Typ stopu Stan stopu

161

Znacznie liczniejsz podgrup stanowi stopy aluminium przerabialne plastycznie, stosowane po umacniajcej obrbce cieplnej. Nale tu stopy Al-Mg-Si, Al-Cu-Mg, Al-Zn-Mg, Al-Zn-Mg-Cu, Al-Cu-Mn, Al-Cu-Mg-Mn, Al-Cu-Mg-Mn-Si wiele innych stopw wieloskadnikowych. Niezalenie od skadu chemicznego struktura tych stopw w stanie zblionym do rwnowagi skada si ze stosunkowo mikkiego i plastycznego roztworu staego pierwiastkw stopowych (ew. domieszek pochodzcych z przerobu hutniczego) w aluminium i okrelonych faz midzymetalicznych utworzonych bd przez aluminium i pierwiastki stopowe lub domieszki (np. Al2Cu, Al2CuMg, Al2Mg3Zn3 Al3Mg2 Al4Si2Fe i Al3Fe), bd przez pierwiastki stopowe midzy sob (Mg2Si, MgZn2 i in). Wszystkie te fazy midzymetaliczne s twarde i kruche i speniaj w stopach rol skadnika utwardzajcego. Oczywicie stopie utwardzenia stopu o danym skadzie chemicznym i fazowym jest zaleny od wielkoci, ksztatu i rozmieszczenia krysztaw tych faz. Obrbka cieplna omawianych stopw polega wic na: a) wprowadzeniu do roztworu staego wydzielonych faz midzymetalicznych i uzyskaniu jednorodnego roztworu staego skadnikw stopowych w aluminium (w temperaturze otoczenia bdzie to oczywicie roztwr przesycony, std nazwa obrbki - przesycanie), b) wydzieleniu z przesyconego roztworu staego faz midzymetalicznych (czyli tzw. starzeniu). Wynika z tego, e podstawowym warunkiem tej obrbki cieplnej, zwanej utwardzaniem wydzieleniowym, jest zmienna rozpuszczalno skadnikw stopowych w aluminium, wzrastajca w miar podwyszania temperatury a do temperatury przemiany eutektycznej lub eutektoidalnej. Najwaniejszym skadnikiem stopowym tej podgrupy stopw aluminium jest mied, podwyszajca wytrzymao i twardo. Z aluminium mied tworzy eutektyk o zawartoci 33% Cu (rys. 9.6), zoon z krysztaw roztworu staego granicznego miedzi w aluminium i krysztaw roztworu staego granicznego aluminium w fazie midzymetalicznej Al2Cu. W temperaturze eutektycznej (548C) rozpuszczalno miedzi w aluminium wynosi 5,7%, w temperaturze otoczenia zaledwie 0,5% (wg niektrych danych rozpuszczalno miedzi w aluminium w temperaturze otoczenia jest mniejsza od 0,1%). Wynika z tego, e stopy zawierajce do 0,5% Cu s stopami jednofazowymi , stopy zawierajce 0,5-5,7% Cu s stopami dwufazowymi, skadajcymi si z roz tworu staego i wydzielonych wtrnych krysztaw fazy . Stopy te mona jednk przez nagrzanie do odpowiedniej temperatury przeksztaci w stopy jednofazowe, czyli mona je obrabia cieplnie. Przy zawartoci miedzi przekraczajcej 7% w strukturze stopw pojawia si eutektyka, ktrej ilo jest oczywicie proporcjonalna do zawartoci miedzi w stopie. Stopy te rwnie mona obrabia cieplnie, ale efekt obrbki bdzie mniejszy, gdy pierwotne krysztay fazy wchodzce skad eutektyki nie uczestnicz w procesie dyspersyjnego utwardzania, a ponadto za jest skadnikiem kruchym i w wikszych ilociach w stopach niepodanym dlatego zawarto miedzi w stopach do przerbki plastycznej nie przekracza 5,5% (w stopach krajowych 4,8%).

162 JW W stopach wieloskadnikowych, a takimi s przerabialne plastycznie stopy aluminium utwardzane wydzieleniowo, jak ju wspomniano, tworz si okrelone fazy midzymetaliczne, ktrych skad chemiczny i ilo s funkcj skadu chemicznego stopu, a ktre rwnie wykazuj zmienn rozpuszczalno w tworzcym osnow stopu roztworze staym. Najstarszymi stopami aluminium, majcymi zreszt do dzi szerokie zastosowanie przede wszystkim w lotnictwie, s durale (nazwa duraluminium lub krtko dural oznacza twarde aluminium", z francuskiego dur twardy). Rozrnia si dwa rodzaje durali: bezcynkowe, ktrych skad chemiczny zawiera si w granicach:1 5,2% Cu, 0,4 1,8 Mg, 0,3 1,0% Mn, max 0,7% Si, max 0,5% Fe max 0,5% Zn, oraz durale zawierajce cynk, o skadzie: 1,4 2,0% Cu, 5 2,8% Mg, 0,2 0,9% Rys. 8.6. Cz ukadu rwnowagi Mn, 4,0 8,0% Zn, max 0,5% Si, max 0,5% Fe, mied-cyna od strony miedzi ewentualnie kilka dziesitych procentu chromu. Do pierwszej grupy nale stopy PA6, PA7, do drugiej - stop PA9. Do durali bezcynkowych nale rwnie stopy PA21, P23, PA24 i PA25. W duralach bezcynkowych gwnymi dodatkami stopowymi umacniajcymi s mied i magnez. Mangan dodawany jest w celu polepszenia odpornoci na korozj, pozostae pierwiastki s nieuchronnymi zanieczyszczeniami. W stanie wyarzonym, tj. w stanie zblionym do rwnowagi fazowej, struktura durali skada si z roztworu staego i wydziele rnych faz midzymetalicznych (rys. 9.7), w stanie przesyconym - z roztworu staego na osnowie aluminium i nie rozpuszczonych zwizkw elaza. Rys. 9.7. Mikrostruktura duralu (PA29) w stanie wyarzonym. Widoczne due krysztay roztworu staego bogatego w aluminium oraz ciemne wydzielenia midzymetalicznych faz umacniajcych (Al2Cu, Al.CuMg, Al2CuMg, Mg5Cu i in.). Traw. odczynnikiem o skadzie: l ml HF (30%) + 2,5 ml HNO + l,5 ml HCl + 95 ml H2O Powiksz. 200x Durale zawierajce cynk s najbardziej wytrzymaymi stopami aluminium (po utwardzeniu dyspersyjnym Rm osiga warto do 600 MPa), wykazuj jednak mniejsz podatno do przerbki plastycznej i nieco obnion odporno na korozj napreniow. Blachy zabezpiecza si przed korozj za pomoc platerowania specjalnym stopem (Al+Zn), co jednak powoduje zmniejszenie oglnej ich wytrzymaoci, tym wiksze, im wikszy procent przekroju blachy stanowi warstwa platerowana (o stosunkowo maej wytrzymaoci). Platerowanie jako ochron przed dziaaniem rodowisk korodujcych stosuje si zreszt rwnie czsto i dla durali bezcynkowych. W tym przypadku platerowanie wykonuje si czystym aluminium, przy czym grubo warstwy ochronnej wynosi 4 8% gruboci blachy (odkuwki, prty, rury, druty i ksztatowniki zabezpiecza si przed korozj innymi metodami). Charakterystyk i zastosowanie znormalizowanych stopw aluminium do przerbki plastycznej podano w tabl. 9.4.

163

JW Tablica 9.4

Charakterystyka i zastosowanie stopw aluminium do przerbki plastycznej (wg PN-79/H-88026)

Wasnoci technologiczne** Cecha stopu Wyrob y* podatno do do do wytwa Odporn spaprzerbki polero- rzania an- -o na walplastywania odowych korozj no cznej powok tlenkowych 5 5 5 4 4 Zastosowanie

B, T, D PA43 Pr, R, K, Ok B, Pr, R, Rk, D, K B, Pr, PA11 R, D, K PA2 B, Pr, R, D, K Pf, R, PA20 K, D B, T, D PA1 Pr, R,K Pr, R, PA38 D, K PA13 B, Pr, R, D, K, Ok B, Pr, PA45 R, D, K PA4 PA10 B, Pr,K R,D,Ok B, Bpl, PA6 Pr, R, B, Bpl, Pr, R, PA7 D, K, Ok PA21 PA23 D PA24 PA25 PA29 Pr,0k PA30 PA31 Pr,0k PA33 Ok PA9 PA47 Bpl, Pr, K, Ok B, Pr, K

w przemyle chemicznym i spoywczym, elementy dekoracyjne, czci gboko toczone, odkuwki matrycowe rednio obcione elementy konstrukcji lotniczych, okrtowych i in., przemys spoywczy i chemiczny, konstrukcje budowlane elementy konstrukcyjne i nadbudwki okrtw, elementy konstrukcji lotniczych, przemys spoywczy i chemiczny obcione konstrukcje okrtowe, transport, przemys chemiczny w przemyle spoywczym i chemicznym, spawane zbiorniki do cieczy i gazw elementy dekoracyjne w budownictwie i meblarstwie rednio obcione elementy konstrukcji lotniczych i pojazdw mechanicznych, meble, ozdoby, czci gboko toczone, odkuwki matrycowe budownictwo, elementy dekoracyjne i konstrukcyjne jak stopu PA4 w transporcie konstrukcje lotnicze, pojazdy mechaniczne konstrukcje budowlane silnie obcione elementy konstrukcji lotniczych i pojazdw mechanicznych, w transporcie, czci maszyn, konstrukcje budowlane nity lotnicze konstrukcje lotnicze, czci pracujce w temperaturze200 do 300C konstrukcje lotnicze, odkuwki o skomplikowanych ksztatach konstrukcje lotnicze, odkuwki matrycowe bardzo silnie obcione elementy konstrukcji lotniczych, rodkw transportu i maszyn silnie obcione spawane konstrukcje none, przemys okrtowy, pojazdy mechaniczne, pawilony wystawowe, sprzt sportowy elementy pojazdw mechanicznych, urzdzenia przemysu spoywczego i chemicznego, elementy konstrukcji budowlanych

5 5 4 4 5 5 5 5 5 4

5 5 3 3 5 5 5 5 -

5 3 3 3

5 5 5 4 4

4 4 4 4 5 4 4 4

3 3 5 5 -

4 4*** 4*** 4***

3***

4 4 4 4 4 3

3 4

PA15 B, T

B - blachy, Bpl - blachy platerowane (stopy PA6 i PA7 - aluminium, stop PA9 stopem AIZn1) K - ksztatowniki, Ok odkuwki ** 5 - bardzo dobra, 4 - dobra, 3 dostateczna *** Po utwardzaniu dyspersyjnym

164

JW

Stopy aluminium-lit Najnowsz generacj stopw aluminium s stopy z litem, jako gwnym skadnikiem stopowym. Wykorzystanie litu do tego celu od dawna przycigao uwag metaloznawcw, gwnie jako moliwo uzyskania stopw o gstoci znacznie mniejszej ni gsto metalubazy. Sukces osignito w ostatnich latach. Lit; jest najlejszym metalem. Jego gsto w temperaturze 20C wynosi 0,536 g/cm3. Kady procent litu wprowadzony do aluminium obnia gsto stopu o ok. 0,l g/cm3, co pozwala na uzyskanie stopw o do wysokim stosunku wytrzymaoci do gstoci. Ponadto stopy Al-Li cechuje wyszy modu sztywnoci, ni konwencjonalne. Te waciwoci powoduj, e zainteresowanie stopami aluminum-lit stale ronie. Optymalne poczenie wytrzymaoci i plastycznoci maj stopy podwjne zawierajce 2,02,5% Li, po obrbce cieplnej skadajcej si z przesycania z temperatury 580C i starzenia w temperaturze 130C przez 48 godzin. Ich wytrzymao na rozciganie wynosi wwczas okoo 160 MPa, granica plastycznoci 100 MPa, a wyduenie 14%. Zastosowanie obrbki plastycznej na zimno po przesycaniu, a przed starzeniem, powoduje wzrost wskanikw wytrzymaociowych, ale spadek plastycznoci. Podobnie dzieje si przy zwikszaniu zawartoci litu. Zgodnie z ukadem rwnowagi (rys. 9.8), struktura stopw podwjnych aluminium-lit do zawartoci 5,2% Li skada si z krysztaw roztworu staego granicznego litu w aluminium i wtrnych krysztaw roztworu na osnowie fazy midzymetalicznej AlLi. Jak stwierdzono, zawarto litu do 5,2% nie wpywa praktycznie na odporno korozyjn stopw. Wiksza zawarto litu powoduje jednak spadek tej odpornoci, co wie si z pojawieniem si w strukturze eutektyki + . Szczeglnie interesujce s stopy zawierajce 2-3% Li i do 5% Mg. Ich granica plastycznoci po obrbce cieplnej osiga 400 MPa. Wad, podobnie jak wszystkich stopw Rys. 9.8. Fragment ukadu rwnoaluminium-lit, jest wraliwo na naprenia zmienne. wagi alumnium-lit od strony Przewiduje si, e stopy aluminium z litem znajd aluminium zastosowanie w budowie samolotw, przede wszystkim w postaci cienkich blach na powoki skrzyde i kaduba. 9.3. Obrbka cieplna stopw aluminium 9.3.1. Przesycanie i starzenie stopw Al Obrbka cieplna stopw aluminium, majca na celu przede wszystkim podwyszenie ich wytrzymaoci, polega na utwardzaniu dyspersyjnym, tj. na kolejnym przeprowadzeniu operacji przesycania roztworu staego i starzenia. Podstawowym warunkiem, na ktrym opiera si proces utwardzania wydzieleniowego stopw, jest zmniejszanie si granicznej rozpuszczalnoci skadnikw stopowych w stanie staym wraz z obnianiem si temperatury. Typowym przykadem ukadu rwnowagi faz, ktry moe suy jako model u wyjanienia procesw zachodzcych podczas obrbki cieplnej stopw Al, jest ukd Al-Cu, ktrego fragment widoczny jest na rys. 9.9. Ukad Al-Cu, a waciwie jest cz odpowiadajca ukadowi rwnowagi Al i fazy midzymetalicznej o skadzie bardzo bliskim Al2Cu, przedstawiono na rys. 9.6. Na rysunku 9.9 wida, e maksymalna rozpuszczalno miedzi w temperaturze 548C wynosi okoo 5,7%, natomiast w temperaturze pokojowej jest znikoma. Rozpatrzmy na przykad stop o skadzie C (rys. 9.9) o zawartoci ok. 4% Cu. W stanie rwnowagi w temperaturze pokojowej skada si on z dwch faz: krysztaw roztworu staego ( stanowicego osnow, i krysztaw fazy midzymetalicznej . Nagrzanie tego stopu do

165 JW temperatury E (powyej punktu D) spowoduje, e bdzie on jednorodnym roztworem staym , gdy krysztay fazy ulegn rozpuszczeniu. Jeeli stop ten zostanie z kolei szybko ochodzony od tej temperatury, wwczas faza nie zdy si wydzieli i otrzymamy roztwr stay przesycony. Stan taki jest nietrway i jeeli stop bdzie starzony, czyli wygrzewany w nieco podwyszonej temperaturze (rys. 9.9), to zaczn w nim zachodzi zmiany, ktre poprzez szereg studiw porednich doprowadz w kocowym wyniku do wydzielenia si fazy , czyli do ustalenia si stanu rwnowagi. Jednak jeeli temperatura starzenia nie jest dostatecznie wysoka, a czas starzenia nie jest zbyt dugi, zmiany zachodzce w przesyconym stopie nie przebiegaj do koca, a proces starzenia ulega zatrzymaniu na pewnym Rys. 9.9. Fragment ukadu rwnowagi Alstadium porednim i nie dochodzi do Cu oraz schemat przebiegu obrbki cieplnej polegajcej na przesycaniu i starzeniu wydzielenia si fazy . Starzenie moe zachodzi ju w temperaturze pokojowej i wwczas nosi nazw starzenia naturalnego, jeli za odbywa si wskutek nagrzania stopu do okrelonej temperatury, nosi nazw starzenia przyspieszonego. 9.3.2. Procesy zachodzce podczas starzenia W pocztkowym okresie procesu starzenia, nazywanym pierwszym stadium starzenia, atomy rozpuszczonego skadnika (np. miedzi) rozmieszczone przypadkowo w przesyconym roztworze staym (rys. 9.10a) skupiaj si w okrelonych miejscach sieci krystalicznej (rys. 9. l0b). W wyniku tego procesu powstaj wewntrz krysztau submikroskopowe strefy o duej dyspersji o zwikszonej zawartoci rozpuszczonego skadnika, zwane strefami Guiniera-Prestona lub w skrcie - strefami G-P (rys. 9.10). W stopach Al-Cu strefy G-P s skupieniami atomw miedzi o ksztacie podobnym do pytek, ktre s uoone wzdu paszczyzn {100}. Grubo tych pytek jest rzdu zaledwie kilku odstpw midzyatomowych, a rednica ok. 100 A. Ich obecno mona wykry metod maoktowego rozpraszania promieni X lub za pomoc mikroskopu elektronowego. Tworzenie stref G-P powoduje powstawanie m.in. duych napre wasnych w krysztale oraz rozdrobnienie blokw mozaiki. Obecno stref G-P o duej dyspersji oraz zwizane z nimi znieksztacenia sieci krystalicznej, cznie utrudniaj ruch dyskolacji, co w efekcie objawia si wzrostem twardoci wytrzymaoci stopu.

Rys. 9.10. Schemat zmian zachodzcych w sieci przesyconego stopu AlCu4: a) rozmieszczenie atomw Cu (czarne kka) po przesycaniu, b) powstawanie stref G-P, c) tworzenie si koherentnych wydziele '' i ', d) wydzielenia fazy (Al2Cu) Nastpne stadium stanowi koherentne1) wydzielenia porednie oznaczane symbolem " (rys. 9.10c). Wydzielenia te o maksymalnej gruboci ok. 100 A i rednicy ok. 1500 A maj struktur tetragonaln, ktrej parametry a i b s zgodne z parametrem komrki elementarnej Al, natomiast parametr c jest znacznie wikszy. Wydzielenia te rwnie powoduj umocnienie starzonego stopu.

166 JW Kolejna faza porednia ' jest take tetragonaln, ale o innym parametrze c anieli faza ". Tworzenie si wydziele ' powoduje ju spadek twardoci stopu. Faza (Al.2Cu) ma rwnie struktur tetragonaln, ale nie jest ju koherentna z sieci osnowy. Jej tworzenie si zawsze prowadzi do spadku twardoci stopu, powa zanikaj naprenia zwizane z koherencj (rys. 9.10d). Kolejne przeobraenia struktury wydziele w stopach Al-Cu zachodzce w czasie starzenia mona wic przedstawi nastpujcym szeregiem: (strefy G-P) " ' (AL2Cu) Wszystkie powysze stadia wystpuj wwczas, gdy zawarto miedzi w stopie stosunkowo dua (ok. 4,5%), a temperatura starzenia niezbyt wysoka (do ok. 190C). Jeeli starzenie odbywa si w wyszych temperaturach (np. ok. 190C) niektre stadia porednie mog nie wystpi, co uwidacznia si w przebiegu zmiany twardoci podczas starzenia. W stopach Al-Cu starzonych naturalnie, tj. w temperaturze pokojowej, wystpuje tylko pierwsze i drugie stadium starzenia, tj. utworzenie si stref G-P oraz koherentnej fazy ". Dalsze stadia starzenia zachodz w temperaturze wyszej od temperatury otoczenia. Stopie utwardzenia stopu jest zwizany z krytyczn dyspersj stref G-P i koherentnych wydziele. Jeeli w danej temperaturze proces starzenia ulegnie zbytniemu przedueniu, nastpuje koagulacja i wzrost wielkoci wydziele. Mae wydzielenia ulegaj wtrnemu rozpuszczeniu, a ich kosztem rosn wydzielenia wiksze, ktrych dyspersja jest mniejsza. Powoduje to zmniejszenie twardoci i spadek umocnienia stopu, o ktrym mwimy wwczas, e jest przestarzony. Skadnikami konstrukcyjnych stopw aluminium, ktre maj techniczne znaczenie, s, jak ju wspomniano poprzednio, takie pierwiastki jak Cu, Si, Mg, Mn, Zn. Metale te tworz graniczne roztwory stae w Al, charakteryzujce si spadkiem rozpuszczalnoci w stanie staym wraz z obnianiem si temperatury (rys. 9.11). Stopy te mona wic umacnia, poddajc je Rys. 9.11. Krzywe granicznej obrbce cieplnej polegajcej na przesycaniu i starzeniu. rozpuszczalnoci poszczeglnych Oprcz stopw podwjnych rwnie stopy potrjne i skadnikw stopowych w aluminium poczwrne na bazie Al mona umacnia dyspersyjnie, w stanie staym przy czym obrbka cieplna takich stopw wieloskadnikowych jest z reguy bardziej skuteczna, anieli stopw podwjnych. Jako przykad mona tu wymieni stopy: Al-Mg-Si, Al-Cu-Mg, Al-Zn-Mg. W przypadku wieloskadnikowych stopw Al zamiast fazy (Al.2Cu) tworz si inne fazy midzymetaliczne, ktre speniaj analogiczn rol. W stopach ukadu Al-Mg-Si tworzy si np. faza (Mg2Si), w stopach Al-Cu-Mg faza (Al2CuMg), a w stopach Al-Zn-Mg faza M (Mg2Zn). 9.3.3. Zmiany wasnoci mechanicznych stopw Al zachodzce pod wpywem obrbki cieplnej W stanie wyarzonym stop aluminium zawierajcy ok. 4% Cu ma wytrzymao na rozciganie Rm 200 MPa. Bezporednio po przesycaniu, tj. gdy zaraz po tej operacji nastpuje prba rozcigania, wytrzymao jest nieco wiksza i w przyblieniu wynosi 250 MPa (rys. 9.12). Szybkie chodzenie po wygrzewaniu rozpuszczajcym powoduje pewne niewielkie zmiany wasnoci mechanicznych, przede wszystkim na skutek tego, e atomy skadnika rozpuszczonego (tj. miedzi) oraz defekty punktowe znajduj si w osnowie w nadmiarze w stosunku do stanu rwnowagi w temperaturze pokojowej.

167

JW

Rys. 9.12. Zmiana wytrzymaoci stopu A1Cu4 podczas starzenia naturalnego Natomiast starzenie przesyconego stopu powoduje znaczne zmiany wasnoci mechanicznych. Wytrzymao na rozciganie znacznie si zwiksza i dla stopu AlCu4 osiga warto ok. 400 MPa, a wic wzrasta prawie dwukrotnie, natomiast wasnoci plastyczne (wyduenie i przewenie) oraz udarno malej. Maksymalna wytrzymao stop ten uzyskuje po starzeniu naturalnym (tj. w temperaturze 3C) po upywie 4 5 dni od chwili przesycania. Typowy przebieg krzywej obrazujcej zmian wytrzymaoci stopu Al-Cu podczas starzenia naturalnego pokazano na rys. 9.12. W pocztkowym stadium starzenia istnieje okres inkubacyjny, w ktrym nie stwierdza si jeszcze wzrostu wytrzymaoci. Dla procesw technologicznych okres ten ma due znaczenie, poniewa stop wykazuje w tym okresie du plastyczno, co umoliwia poddawanie przedmiotw przesycanych rnym operacjom technologicznym poczonym z odksztacaniem (zakuwanie nitw, gicie, toczenie itp.). Dugo okresu inkubacyjnego jest rna dla stopw aluminium o rnym skadzie chemicznym i zaley od temperatury, w ktrej stop jest starzony. Dla stopw Al-Cu kres ten w temperaturze pokojowej wynosi ok. 2 3 godzin. Szybko starzenia i umocnienie stopw zaley w duym stopniu od temperatury. Wykres widoczny na rys. 9.13 przedstawia zaleno wytrzymaoci na rozciganie duralu, tj. stopu AlMg-Cu (o zawartoci okoo 4% Cu i 1% Mg), od czasu starzania w rnych temperaturach w zakresie 50 200C. W niskich temperaturach (-5, -50C) zbyt mae strefy G-P i zbyt maa ich ilo nie daje dostatecznego umocnienia stopu. W temperaturze zbyt wysokiej (+200C) powstaj ju wydzielenia fazy , a po duszym przetrzymywaniu w tej temperaturze nastpuje ich koagulacja i wytrzymao stopu spada. Na rysunku 9.13 wida, e umocnienie stopu do 420 MPa mona osign po okoo 24 godzinach starzenia w temperaturze 100C, stosujc jednak starzenie naturalne mona po duszym okresie czasu uzyska wiksze umocnienie.

Rys. 9.13. Krzywe starzenia duralu w rnych temperaturach

168 JW Stan stopu osignity w wyniku starzenia naturalnego nie jest trway. Jeli stop tak umocniony zostanie nagrzany do temperatury 200 250C i wytrzymany przez krtki okres czasu (2 3 min) w tej temperaturze, to umocnienie zaniknie wasnoci stopu bd odpowiaday tym, jakie stop mia w stanie wieo przesyconym, przy czy czym stop zyskuje ponownie zdolno do starzenia naturalnego. Zjawisko to nazywa si nawrotem. Przyczyn nawrotu jest rozpuszczanie si nietrwaych stref G-P o maych rozmiarach i powrt do struktury pierwotnie przesycnego roztworu staego o rwnomiernym rozoeniu atomw rozpuszczonych. Po ostudzeniu stop moe by powtrnie starzony i bdzie ulega umocnieniu. 9.3. 4. Wyarzanie stopw aluminium Stopy aluminium mona poddawa nastpujcym rodzajom wyarzania: wyarzaniu ujednorodniajcemu, wyarzaniu zmikczajcemu, wyarzaniu rekrystalizujcemu, wyarzaniu odprajcemu. Wyarzanie ujednorodniajce przeprowadza si gwnie w celu ujednorodnienia struktury, zwaszcza odleww. Polega ono na nagrzaniu stopu do temperatury, w ktrej ma on struktur roztworu staego, wygrzaniu w tej temperaturze przez duszy okres czasu (2 12 godzin) i nastpnie powolnym chodzeniu. Wyarzanie zmikczajce ma na celu zmniejszenie twardoci i polepszenie plastycznoci stopu poprzez koagulacj wydzielonych faz. Przeprowadza si je w zakresie temperatur lecych poniej krzywej granicznej rozpuszczalnoci. W praktyce stopy aluminium w zalenoci od skadu wyarza si w temperaturze 320 400C przez 2 3 godziny. Stopy wyarzone zmikczajco maj nisz twardo i wytrzymao ni stopy przesycone. Wysoka plastyczno stopw uzyskana w wyniku wyarzania uatwia ich walcowanie, kucie i inne rodzaje przerbki plastycznej na zimno. Wyarzanie rekrystalizujce przeprowadza si w celu usunicia niektrych skutkw zgniotu zwykle w temperaturze nieco wyszej od temperatury rekrystalizacji (300 400C). Wyarzanie to przeprowadza si jako zabieg midzyoperacyjny w czasie obrbki plastycznej na zimno lub jako zabieg kocowy, naley jednak pamita, e w niektrych przypadkach moe ono spowodowa nadmierny rozrost ziarn, np. gdy nastpi zgniot krytyczny lub gdy temperatura wyarzania bya zbyt wysoka, wzgldnie gdy czas wyarzania by zbyt dugi. Wyarzanie odprajce ma na celu usunicie napre wasnych, zwaszcza w odlewach kokilowych. Temperatura wyarzania wynosi, zalenie od gatunku stopu, 200 300C. Po wyarzaniu stosowane jest powolne chodzenie.

10. Magnez i jego stopy

Ze wzgldu na swoj gsto (1,74 g/cm3) magnez jest zaliczany do najlejszych metali. Temperatura topnienia czystego magnezu wynosi 650C, temperatura topnienia stopw magnezu 460 650C, w zalenoci od iloci i rodzaju skadnikw stopowych. Magnez jest metalem bardzo aktywnym chemicznie i podobnie jak aluminium, atwo czy si z tlenem, tworzc na powierzchni warstewk tlenku MgO. Warstewka ta jest jednak mao szczelna i nie chroni metalu przed korozj. Z tego powodu magnez i jego stopy s na og nieodporne na korozj (wyjtek stanowi atmosfera suchego powietrza). W temperaturze 600 650C magnez zapala si i ponie olepiajco biaym pomieniem, co wywouje konieczno stosowania specjalnych rodkw zabezpieczajcych przy jego topieniu i odlewaniu. Czysty magnez ma niewielk wytrzymao i plastyczno, np. w postaci lanej Rm = 78 120 MPa, A5 = 4 6 w postaci walcowanej Rm = 160 180 MPa, A5 = 5 6%. W zwizku z tym magnez nie znajduje zastosowania jako materia konstrukcyjny. Wykorzystywany jest on natomiast w pirotechnice (do produkcji rakiet sygnalizacyjnych i lotniczych bomb zapalajcych), w przemyle chemicznym, w energetyce jdrowej (jako cieky nonik ciepa w niektrych

169 JW typach reaktorw) oraz w metalurgii jako odtleniacz. W postaci stopw z miedzi i niklem uywany jest take jako modyfikator eliw. W Polsce magnez otrzymuje si przez redukcj termiczn tlenku magnezu dolomitu. Zgodnie z PN-79/H-82161 produkowane s dwa gatunki magnezu: Mg 99,95 (zawierajcy 99,95% Mg, reszta to Al, Zn, Fe, Si, Cu i inne) i Mg 99,9 (zawierajcy 99,9% Mg). Pierwszy jest przeznaczony dla przemysu chemicznego i celw specjalnych, drugi - do produkcji stopw magnezu i stopw z magnezem. Znacznie szersze zastosowanie przemysowe znajduj stopy magnezu, ktre czsto osigaj wytrzymao Rm = 300 340 MPa. Gwnymi skadnikami tych stopw obok magnezu s: a) aluminium (do 11%), ktre podwysza wasnoci wytrzymaociowe i twardo, a w stopach odlewniczych polepsza lejno i zmniejsza skurcz; wzrost zawartoci aluminium w stopie wywouje jednak zwikszenie kruchoci na gorco; b) cynk (do 7%) polepszajcy zarwno wasnoci wytrzymaociowe, jak i plastyczne; c) mangan zwikszajcy odporno na korozj i wywoujcy rozdrobnienie ziarna; w stopach nie zawierajcych aluminium zawarto manganu dochodzi do 5%, w stopach z aluminium, ktre zmniejsza rozpuszczalno manganu w magnezie, wynosi kilka dziesitnych procentu; d) cyrkon (do 1%) polepszajcy wasnoci mechaniczne i obrabialno stopw wywouje rozdrobnienie ziarna); e) cer, tor i metale ziem rzadkich (lantan, neodym, prazeodym) polepszajce wasnoci w temperaturach podwyszonych. Spotyka si rwnie stopy magnezu zawierajce takie dodatki stopowe, jak: krzem, wap, kadm i nikiel, przy czym zawarto ich zwykle nie przekracza 1%. Inne pierwiastki wystpuj w stopach magnezu w nieznacznych ilociach i poza berylem dodawanym w celu zmniejszenia skonnoci magnezu do zapalania si podczas odlewania, pochodzenie ich jest przypadkowe. Osobn, najmodsz grup stopw magnezu stanowi stopy z litem (zawierajce do kilkunastu % Li), ktrych gsto (1,35 1,62 g/cm3) jest znacznie mniejsza ni pozostaych stopw magnezu (ok. 1,80 g/cm3). Oglnie stopy magnezu dziel si na odlewnicze i do przerbki plastycznej. W obu tych grupach podstawowymi typami s podwjne stopy magnez-mangan oraz wieloskadnikowe stopy magnez-aluminium-cynk-mangan i magnez-cynk-cyrkon. W krajach wysoko uprzemysowionych (WNP, USA) na bazie tych podstawowch typw stopw opracowano i wprowadzono do przemysu wiele stopw pochodnych, zawierajcych dodatkowo cer, tor, lantan, neodym i inne, a wic pierwiastki powodujce wyrany wzrost wasnoci mechanicznych w temperaturach podwyszonych. Skad chemiczny krajowych stopw magnezu podano w tabl. 9.1. Stopy magnezu, podobnie jak wikszo stopw aluminium, mona obrabia cieplnie (przesyca i starzy), gdy rozpuszczalno gwnych skadnikw stopowych (aluminium, cynku i manganu) w magnezie jest ograniczona i zmniejsza si z obnieniem temperatury. Obrbka ta jednak tylko w niewielkim stopniu polepsza wasnoci mechaniczne stopw i rzadko jest stosowana. Wyjtkiem s stopy odlewnicze, zawierajce powyej 6% aluminium, ktre po obrbce cieplnej maj wytrzymao o 40 50% wysz. Na przykad, stop GA8 w stanie surowym ma wytrzymao na rozciganie 150 MPa. Po przesyceniu w temperaturze w temperaturze 415C (w czasie 20h, chodzenie na powietrzu) w starzeniu w temperaturze 175C (w czasie 16 h) jego wytrzymao wzrasta do 230 MPa. Z reguy natomiast odlewy ze stopw magnezu poddaje si wyarzaniu odprajcemu w temperaturze 200 250C. Zastosowanie stopw magnezu zaley od ich skadu chemicznego i wasnoci. Na przykad stopy odlewnicze przeznaczone s na: GA3 - korpusy pomp i armatury, GA6 - odlewy czci lotniczych i samochodowych, obudowy przyrzdw aparatw, GA8 - silnie obcione czci lotnicze, czci aparatw fotograficznych maszyn do pisania, GRE3 - skomplikowane odlewy pracujce w temp. do 250C; stopy przerabialne plastycznie; GA6 - na obcione elementy konstrukcji lotniczych, poszycia samolotw i migowcw itd. Dokadne wasnoci i gwne i zastosowania wszystkich krajowych stopw magnezu podaj odpowiednie Polskie Normy.

170 JW Warto doda, e zakres stosowania stopw magnezu jako tworzywa konstrukcyjno w lotnictwie, kosmonautyce, budowie rakiet i energetyce jdrowej, w przemyle wiatowym stale wzrasta. Coraz szerzej stopy magnezu stosuje si w przemyle elektronicznym i elektrotechnicznym, poligraficznym, samochodowym, transporcie kolejowym itp. Tablica 9.1
Skad chemiczny krajowych stopw magnezu Skad chemiczny, % (reszta magnez) Cecha stopu Rodzaj stopu Al Zn Mn Zr inne zanieczyszczenia ogem, max

GA8* odlewniczy 7,5 9,0 0,2 0,8 0,15 0,5 GA10 9,0 10,2 0,6 1,2 0,1 0,5 GZ5 4,0 5,0 GZ6 5,5 6,6 GN3 0,1 0,7 GRE3 0,2 0,7 GM do przerbki 1,3 2,5 plastycznej GA3 3,0 4,0 0,2 0,8 0,15 0,5 GA6 5,5 7,0 0,5 1,5 0,15 0,5 GA5 5,0 7,0 2,0 3,0 0,2 0,5 GA8 7,8 9,2 0,2 0,8 0,15 0,5 GZ3 2,5 4,0 GZ5 4,0 5,5 GME 1,5 2,5

0,6 1,1 0,7 1,1 0,2 0,8Cd 0,4 1,0 2,2 2,8Nd 0,4 1,0 2,5 4,0RE* 0,5 0,9 0,5 0,9 0,150,35C

0,5 0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,5 0,7 0,7 0,7 0,5 0,5 1,0

* Norma zawiera jeszcze stop GA8A rnicy si od stopu GA8 tylko dopuszczaln zawartoci zanieczyszcze, wynoszc 0,13%. ** RE mieszanina pierwiastkw ziem rzadkich, zawierajca min. 45% ceru.

11. Tytan i jego stopy

Tytan jest metalem o duej wytrzymaoci, zarwno w temperaturze otoczenia, jak i temperaturach podwyszonych, stosunkowo maej gstoci i duej odpornoci na korozj w powietrzu, wodzie morskiej i wielu rodowiskach agresywnych. Tytan wystpuje w dwch odmianach alotropowych i . Odmiana (Ti ) istniejca do temperatury 882C krystalizuje w sieci heksagonalnej zwartej, natomiast odmiana (Ti ) istniejca powyej temperatury 882C a do temperatury topnienia (1668C) krystalizuje w sieci regularnej przestrzennie centrowanej. W temperaturze otoczenia czysty tytan ma kolor srebrzysty i przypomina wygldem stal nierdzewn lub nikiel. Gsto tytanu a w temperaturze 20C wynosi 4,507 g/cm3, tytanu w temperaturze 900C - 4,32 g/cm3. Tytan jest metalem paramagnetycznym. Wasnoci mechaniczne tytanu zale przede wszystkim od jego czystoci, a ta z kolei zarwno od rodzaju procesu metalurgicznego przerobu rudy tytanowej (proces jodkowy, proces Krolla, elektroliza), jak i od metody przerobu otrzymanych m procesie pwyrobw (topienie gbki tytanowej, spiekanie proszku). Zwikszenie iloci zanieczyszcze w tytanie zawsze prowadzi do podwyszenia jego wytrzymaoci i twardoci, a obnienia wasnoci plastycznych, przy czym bardzo powany wpyw wywieraj nawet setne czci procentu zanieczyszcze. W przemyle praktycznie wykorzystuje si gwnie tytan produkowana metod Krolla, zawierajcy 99,8 98,8% Ti. Taki tytan nosi nazw tytanu technicznego.

171 JW Szczeglnie cenn wasnoci tytanu jest jego wielka odporno na korozj chemiczn, dorwnujca, a w wielu przypadkach przewyszajca odporno korozyjn austenitycznych stali chromowo-niklowych. Istotn rwnie cech tytanu jest jego silne powinowactwo w stanie nagrzanym i ciekym do gazw atmosferycznych (tlenu, azotu i wodoru), co powoduje, e we wszystkich prawie procesach technologicznych, w ktrych tytan zostaje ogrzany do temperatury umoliwiajcej dyfuzj wymienionych gazw, naley stosowa atmosfery ochronne lub prni. Praktycznie tytan jest odporny na dziaanie atmosfery tlenowej tylko do temperatury 120C, powyej tej temperatury na powierzchni metalu tworz si tlenki. Absorpcja i dyfuzja wodoru zaczynaj si w temperaturze powyej 150C. Z powietrzem tytan reaguje w temperaturze powyej 500C, przy czym jego powierzchnia pokrywa si szczeln warstewk tlenkw i azotkw. Trzeba jednak podkreli, e w miar wzrostu temperatury chemiczna aktywno tytanu silnie wzrasta i w powietrzu tytan zapala si pomieniem w temperaturze 1200C w czystym tlenie - ju w temperaturze 610C. 11.1. Tytan techniczny Jak ju wspomniano, tytan techniczny zalenie od gatunku zawiera 0,2-1,2% zanieczyszcze, na ktre skadaj si przede wszystkim tlen, azot, wgiel, elazo, wodr i krzem. Zanieczyszczenia te powoduj istotne zmiany wasnoci mechanicznych, wyraajce si we wzrocie wytrzymaoci na rozciganie, granicy plastycznoci oraz twardoci, a zmniejszeniu wskanikw wasnoci plastycznych. Na przykad, wytrzymao na rozciganie tytanu technicznego zawierajcego 0,8% zanieczyszcze wynosi ok. 400 MPa, a tytanu zawierajcego 1% zanieczyszcze ok. 550 MPa. Tytan techniczny jest produkowany w skali przemysowej w postaci odleww, blach cienkich i grubych, tam, prtw prasowanych wypywowo i kutych, rur, czci toczonych i kutych. Podlega obrbce plastycznej na zimno i na gorce (w temp. 1000-750C) oraz obrbce skrawaniem (ostre narzdzia, obfite chodzenie), nie podlega natomiast obrbce cieplnej, a umacnia si go jedynie przez zgniot. Mona go spawa ukowo w osonie gazw szlachetnych (argonu lub helu) i elektroulowo, poza tym zgrzewa punktowo, liniowo i doczoowo oraz lutowa lutami mikkimi i twardymi. Tytan techniczny jest stosowany przede wszystkim w przemyle lotniczym, zarwno na elementy silnikw, jak i kadubw samolotw. Wykorzystuje si go take w przemyle okrtowym (czci silnikw, armatura, pompy do wody morskiej), chemicznym (aparatura), w protetyce stomatologicznej i w chirurgii kostnej (nie jest toksyczny dla organizmu ludzkiego) itd. Maksymalna temperatura pracy nie moe przekracza 300 350C. 11.2. Stopy tytanu Wpyw pierwiastkw stopowych na temperatur przemiany alotropowej tytanu jest rny. Aluminium, tlen, azot i wgiel podwyszaj temperatur przemiany tym samym zwikszaj obszar istnienia tytanu . Std czsto nosz one nazw stabilizatorw fazy . Wikszo pozostaych pierwiastkw stopowych (np. moliben, wanad, niob, tantal, chrom, mangan, elazo, wodr) obnia temperatur przemiany i rozszerza obszar istnienia tytanu . Te pierwiastki nosz nazw stabilizatorw fazy . Osobn grup stanowi pierwiastki, ktrych wpyw na temperatur przemiany alotropowej jest nieznaczny. Nale tu cyna, cyrkon, tor, hafn i inne. Te pierwiastki nazywa si zwykle neutralnymi. Dwuskadnikowe ukady rwnowagi faz tytanu z pierwiastkami wchodzcymi w skad stopw mona podzieli na trzy gwne typy, w zalenoci od wpywu pierwiastka stopowego na struktur stopu w stanie rwnowagi. Na rysunku 11.1 pokazano ukad rwnowagi typu I, w ktrym pierwiastek stopowy rozszerza zakres istnienia roztworu staego (midzywzowego w przypadku tlenu, azotu i wgla, rnowzowego w przypadku aluminium), stabilizujc faz w strukturze stopw. Jak wida,

172 JW ze wzrostem zawartoci pierwiastka stopowego granice obszaru dwufazowego + przesuwaj si w kierunku wyszych temperatur.

Rys. 11.1. Typ I ukadu rwnowagi tytan-pierwiastek stopowy (pierwiastek stopowy podwysza temperatur przemiany alotropowej) Na rysunku 11.2 przedstawiono ukad rwnowagi typu II, w ktrym pierwiastek stopowy rozszerza zakres istnienia roztworu staego , stabilizujc w strukturze stopw faz . Tego typu ukady rwnowagi wystpuj dla molibdenu, wanadu, niobu i tantalu, ktre znacznie lepiej rozpuszczaj si w tytanie , ni w tytanie , tworzc roztwory stae rnowzowe. Przy bardzo maej zawartoci tych pierwiastkw w stopie, struktur rwnowagi w temperaturze pokojowej bdzie faza , przy duej - faza , przy zawartociach porednich - mieszanina faz + . W tym ostatnim przypadku istnieje moliwo otrzymania w temperaturze pokojowej jednofazowej struktury przez szybkie przechodzenie stopu z temperatury istnienia obszaru trwaej fazy , ale moliwo ta jest ograniczona wystpowaniem bezdyfuzyjnej przemiany typu martenzytycznego. W wyniku tej przemiany z przechodzonej fazy powstaje przesycona faza , oznaczana na og jako faza ' i majca budow iglast, podobn do martenzytu w stali, ale w przeciwiestwie do niego mikka i cigliwa. Stanowi ona modyfikacj fazy i krystalizuje rwnie w sieci heksagonalnej zwartej, tylko o nieco innych parametrach.

Rys. 11.2. Typ II ukadu rwnowagi tytan-pierwiastek stopowy (pierwiastek stopowy obnia temperatur przemian alotropowej) Temperatur pocztku przemiany bezdyfuzyjnej dla rnych ste pierwiastka stopowego okrela na rys. 11.2 kreskowa krzywa Ms. Jak wida, temperatura ta dla okrelonego stenia pierwiastka stopowego (zw. steniem krytycznym) staje si nisza od pokojowej. Warunkiem wic uzyskania jednorodnej fazy w temperaturze pokojowej przez przechodzenie stopu z obszaru stabilnej fazy jest zawarto pierwiastka stopowego przekraczajca stenie krytyczne. Trzeba jednak podkreli, e tak uzyskana faza nie jest faz stabiln i w temperaturach podwyszonych wykazuje skonno do rozkadu (starzenia).

173 JW W niektrych stopach tytanu (m.in. z Mo, V, Nb, Ta, W i Re) moe pojawi si faza martenzytyczna ", bdca take przesyconym roztworem staym pierwiastka stopowego w tytanie, ale krystalizujca w ukadzie rombowym. Powstaje ona przy duych zawartociach skadnikw stopowych, jest drobniejsza ni faza ' i bardziej plastyczna. Moe wspistnie z faz i metastabiln faz , nie wystpuje obok fazy '. Faz ' i " czsto si nie rozrnia, traktujc je jako jedn faz typu martenzytycznego. Ukadem dwuskadnikowym tytan-pierwiastek stopowy III typu jest ukad z przemian eutektoidaln (rys. 11.3), podczas ktrej nastpuje rozkad roztworu staego pierwiastka stopowego w tytanie . Zgodnie z wykresem rwnowagi produktem przemiany eutektoidalnej powinna by mieszanina faz + (faza midzymetaliczna). Okazuje si jednak, e w stopach tytanu z niektrymi metalami (tzw. przejciowymi), przy ich ochadzaniu z obszaru istnienia trwaej fazy , dla pewnego zakresu ste przemiana eutektoidaln jak gdyby nie zachodzi i poniej temperatury eutektoidu utrwala si mieszanina faz + (linie kreskowe na rys. 11.3). Taki nieprawidowy przebieg przemiany eutektoidalnej wykazuj przede wszystkim podwjne stopy tytanu z chromem, manganem, kobaltem lub elazem, na skutek bardzo maej prdkoci reakcji rozkadu eutektoidalnego, tote przy odpowiedim steniu pierwiastka stopowego i okrelonej prdkoci chodzenia atwo mona w nich uzyska dwufazow struktur + .

Rys. 11.3. Typ III ukadu rwnowagi tytan-pierwiastek stopowy (pierwiastek stopowy wywouje przemian eutektoidalna) Jak wic z powyszych rozwaa wynika, stopy tytanu w zalenoci od struktury wystpujcej w temperaturze pokojowej (uzyskanej przez odpowiedni dobr skadnikw stopowych oraz ewentualn obrbk ciepln) mona podzieli na trzy gwne grupy: jednofazowe stopy , dwufazowe stopy + , jednofazowe stopy . Kada z tych grup wykazuje charakterystyczne poczenie wasnoci mechanicznych i technologicznych, decydujce o ich przeznaczeniu. Wszystkie stopy tytanu stosowane s przede wszystkim w przemyle lotniczym i chemicznym. Skad chemiczny waniejszych przemysowych stopw tytanu podano tabl. 11.1. Stopy . Gwnym skadnikiem stopowym w stopach jest aluminium, ktre podwysza wytrzymao i zmniejsza gsto, ale pogarsza plastyczno, dlatego, jego zawarto ogranicza si zwykle do 8%. Rwnie cyna podwysza wytrzymao stopw, nie zmniejszajc jednak ich plastycznoci i zdolnoci do odksztace plastycznych w wysokich temperaturach. Jej zawarto w stopach nie przekracza 6%. Podobne wasnoci wykazuje cyrkon. Niektre stopy obok aluminium zawieraj mae iloci (1-2%) niektrych pierwiastkw stabilizujcych faz (Nb, Ta, V, Mo). Dodatek tych pierwiastkw z jednej strony podwysza wytrzymao stopw, z drugiej - polepsza ich zdolno do obrbki plastycznej na gorco, co jest szczeglnie wane w przypadku stopw zawierajcych wiksz ilo aluminium. Jednoczenie wysoka zawarto aluminium rwnoway ich wpyw na struktur, tak e stopy zachowuj jednofazow struktur .

174 JW Wszystkie stopy cechuje dobra spawalno i arowytrzymao. Pierwsza wasno jest wynikiem jednofazowej struktury, druga - obecnoci aluminium. Stopy a nie podlegaj obrbce cieplnej poza wyarzaniem rekrystalizujcym i wyarzaniem odprajcym, stosowanymi oczywicie w razie potrzeby. Umacnia si je jedynie przez zgniot, podobnie jak tytan techniczny. Tablica 11.1 Skad chemiczny waniejszych stopw tytanu Oznaczenie stopu Ti-5Al-2,5Sn, BT5-1 RMI 5621 RMI 3A1-2,5V Ti.4Al-3Mo.lV Ti-6Al-2Sn-4Zr-2Mo Ti-6Al-4V, BT6* Ti-6Al-6V-2Sn Ti-7Al-4Mo BT3-1* BT4* BT8* BT9* BT20*
* *

Typ stopu +

Skad chemiczny, % (reszta tytanu) Al 5 5 3 4 6 6 6 7 5,5 4 6,5 6,5 6 Mo 1 3 2 4 2 3,5 3,5 1 Sn 2,5 6 2 2 Si 0,2 0,2 0,2 V 2,5 1 4 6 1 inne 2 Zr 4 Zr 2 Cr, l Fe 1,5 Mn 2 Zr 2 Zr

Stopy rosyjskie, pozostae amerykaskie.

Stopy + . Warunkiem uzyskania dwufazowej struktury + jest obecno w stopie odpowiedniej iloci pierwiastkw stabilizujcych faz . Najbardziej odpowiednimi zarwno ze wzgldu na wasnoci ich roztworw w tytanie, jak i cen s mangan, wanad, molibden, chrom i elazo. Wszystkie te pierwiastki rozpuszczaj si bardzo dobrze w tytanie i bardzo sabo w tytanie , w zwizku z czym ich wpyw na wasnoci mechaniczne wystpuje przede wszystkim w fazie . Wasnoci mechaniczne stopw tej grupy zale wic od iloci i wasnoci fazy . Wikszo jednak stopw + oprcz wymienionych pierwiastkw zawiera jeszcze aluminium, ktre dobrze rozpuszcza si zarwno w tytanie , jak i w tytanie . W takim przypadku wasnoci stopu s wypadkow wasnoci obu faz. Oglnie wic stopy + mona podzieli na dwie podgrupy: a) stopy zawierajce tylko pierwiastki stabilizujce faz , b) stopy zawierajce pierwiastki stabilizujce faz i aluminium. Stopy + zawierajce aluminium cechuj wysokie wskaniki wasnoci mechanicznych. Na rys. 11.4a, b i c pokazano zakresy wytrzymaoci na rozciganie w podwyszonych temperaturach dla poszczeglnych typw stopw tytanu, a na rys. 11.4d - krzywe reprezentujce rednie wartoci tej wytrzymaoci. Wyranie wida, e stopy + zawierajce aluminium s stopami najbardziej wytrzymaymi i w temperaturze pokojowej i w temperaturach podwyszonych. Natomiast pozostae stopy + i stopy do temperatury okoo 370C maj wytrzymao zblion, powyej tej temperatury bardziej wytrzymae s stopy (wpyw aluminium). Wytrzymao zmczeniowa i udarno stopw + zawierajcych aluminium s mniej wicej takie same, jak stopw bez aluminium, wytrzymao na pezanie nieco wysza. Ponadto stopy + zawierajce aluminium cechuje mniejsza gsto, lepsza obrabialno skrawaniem i nisza temperatura przemiany martenzytycznej. Przykadow mikrostruktur stopu + (BT31) po przerbce plastycznej okazano na rys. 11.5.

175

JW

Rys. 11.4. Wytrzymao na rozciganie w stanie wyarzonym: a) stopw , b) stopw + nie zawierajcych aluminium, c) stopw + zawierajcych aluminium; d) rednia wytrzymao na rozciganie: l stopw , 2 stopw + nie zawierajcych aluminium, 3 - stopw + zawierajcych aluminium

Rys.11.5. Mikrostruktura stopu tytanu + (BT3-1) po obrbce plastycznej. Na tle ciemnych krysztaw widoczne jasne, iglaste krysztay . Traw. odczynnikiem Krolla. Powiksz. 250x Wytrzymao wikszoci stopw + moe by dodatkowo podwyszona przez odpowiedni obrbk ciepln, skadajc si z przechodzenia i starzenia. Pierwszy proces polega na nagrzaniu do temperatury istnienia stabilnej fazy lub nieco poniej (tzn. do obszaru dwufazowego + , ale w pobliu jego grnej granicy), wygrzaniu w tej temperaturze i nastpnie szybkim ochodzeniu. W wyniku otrzymuje si bd faz w stanie nierwnowagi, bd mieszanin faz + , w ktrej faza jest take w stanie nierwnowagi. W adnym przypadku nie wolno jednak dopuci do przemiany martenzytycznej i wydzielenia si fazy '. Proces starzenia polega na nagrzaniu do temperatury 450 600C, zalenie od skadu chemicznego obrabianego stopu. Czas wygrzewania i sposb chodzenia (powietrze, woda) rwnie zale od skadnikw stopu. W czasie starzenia nastpuje czciowy rozkad nietrwaej fazy na + . Bez wzgldu na pierwotn struktur stopu podlegajcego starzeniu ( czy + ), wasnoci mechaniczne po starzeniu zale od postaci wydziele fazy powstajcej w wyniku rozkadu fazy . oraz od ilociowego stosunku faz i . Przechodzenie i starzenie zwykle powoduj spadek wskanikw wasnoci plastycznych, natomiast wytrzymao wzrasta o okoo 35% w stosunku do wytrzymaoci stopw w stanie wyarzonym. Stopy + podlegaj rwnie wyarzaniu rekrystalizujcemu i odprajcemu. podobnie jak stopy . Spawalno stopw + jest zalena przede wszystkim od procentowej zawartoci pierwiastkw stabilizujcych faz . Przy zawartoci do 3% stopy + s mniej czue na szybko chodzenia po spawaniu i wykonane z nich zcza spawane maj zadowalajce wasnoci mechaniczne. Jeli jednak zawarto pierwiastkw stopowych (bez aluminium) przekracza 3%, zcza bezporednio po spawaniu s kruche i wymagaj odpowiedniej obrbki cieplnej.

176 JW Stopy . Trzeci grup stopw tytanu stanowi jednofazowe stopy , ktre mona uzyska bd przez odpowiedni zawarto pierwiastkw stabilizujcych faz , bd przez przechadzanie z obszaru stabilnej fazy w wyszych temperaturach, przy steniach skadnika stopowego niszych od stanu rwnowagi. Praktycznie wykorzystuje si drug metod, otrzymujc jednak stopy o strukturze niestabilnej. Obecnie znanych jest kilka seryjnie produkowanych stopw tytanu o strukturze (niestabilnej): amerykaskie Ti-13V-llCr-3Al, Beta 3 (11,5% Mo, 4,5% Sn, 6% Zr) i RMI lAl8V-5Fe oraz rosyjskie BT14 (4% Al, 3% Mo, 1% V), BT15 (3% Al. 8% Mo, 11% Cr) i BT16 (2,5% Al, 7,5% Mo). Stopy cechuje bardzo wysoka wytrzymao, zwaszcza po obrbce cieplnej. Na przykad, stop Ti-13V-llCr-3Al w stanie wyarzonym wykazuje wytrzymao na rozciganie Rm = 930 MPa, w stanie przechodzonym i starzonym Rm = 1275 MPa, a po walcowaniu na zimno i starzeniu Rm = 1750 MPa, co czyni go metalem o najwyszej wytrzymaoci waciwej ze wszystkich tworzyw konstrukcyjnych (gsto stopu wynosi 4,85 g/cm3). Stopy s spawalne zarwno w stanie wyarzonym, jak i starzonym. Rwnie ich obrbka skrawaniem nie przedstawia wikszych trudnoci.

12. Stopy oyskowe

Stopy oyskowe stanowi specjaln grup materiaw stosowanych do wytwarzania i wylewania panewek oysk lizgowych. Ze wzgldu na specyficzne warunki pracy tych oysk, materia na panewki musi spenia nastpujce warunki: wspczynnik tarcia midzy powierzchni czopu wau a panewk powinien by moliwie may, materia panewki powinien by odporny na cieranie, materia panewki powinien mie dostateczn wytrzymao w temperaturze -200C. Panadto stopy oyskowe powinny by dostatecznie odporne na korozj oraz nie wykazywa przy odlewaniu skonnoci do likwacji skadnikw. Dlatego stopy oyskowe powinny wykazywa wasnoci twardych materiaw w celu zapewnienia dostatecznej wytrzymaoci i uzyskania maego wspczynnika tarcia, oraz mikkich materiaw w celu umoliwienia panewce dostosowania si ksztatu czopu wau. Takie skojarzenie przeciwnych sobie wasnoci mona uzyska jedynie w stopach zoonych z dwch lub wicej faz o rnych wasnociach. Struktura takich stopw powinna skada si z mikkiego podoa i moliwie rwnomiernie rozoonych w nim twardych krysztaw. W czasie pracy twarde krysztay przejmuj obcienie i przekazuj je na ca panewk. Jednoczenie ich ilo powoduje wytworzenie midzy powierzchni wau i powierzchni panewki pewnej przestrzeni, w ktrej umieszcza si smar. W przypadku, gdy poszczeglne czci panewki zostan przecione, twarde krysztay wgniataj si w tych miejscach w mikkie podoe i nastpuje wyrwnanie obcienia. Jako stopy oyskowe w praktyce przemysowej stosuje si eliwa, brzy oraz atwo topliwe stopy na osnowie cyny, oowiu, cynku i aluminium. Panewki eliwne wytwarza si z szarego eliwa perlitycznego, ktre jest materia najtaszym i moe przenosi do due naciski jednostkowe, ale ze wzgldu na stosunkowo duy wspczynnik tarcia nie nadaje si do pracy przy duej liczbie obrotw. Do wyrobu panewek brzowych wykorzystuje si omwione ju (rozdz. 8) brzy cynowe, oowiowe, krzemowe itd. Do tego celu stosuje si take niektre mosidze zawierajcy 3,0 4,5% Si i 2,5 4,0% Pb). Materiay te maj do dobr wytrzymao, tote panewki z nich wykonane mog pracowa przy duych naciskach jednostkowych i duej liczbie obrotw. Mikrostruktur panewki oyskowej wylanej brzem oowiowym pokazano na rys. 12.1. Zgodnie z Polsk Norm PN-82/H-87111 (tabl. 12.1), stopy oyskowe na osnowie cyny (zwane take babitami cynkowymi) zawieraj 7 12% antymonu i 2,5 6,5 % miedzi. Struktura tych stopw (rys. 12.2) skada si z krysztaw roztworu staego antymonu w cynie (tworzcych mikkie podoe) oraz twardych krysztaw fazy midzymetalicznej SnSb (krzepncych w postaci regularnych szecianw) i twardych krysztaw fazy midzymetalicznej

177 JW Cu3Sn (krzepncych w poaci igie). Te ostatnie, charakteryzujc si najwiksz temperatur topnienia, krzepn pierwsze, tworzc jak gdyby rodzaj szkieletu, ktry utrudnia przesuwanie si krzepncych krysztaw SnSb i zapewnia ich rwnomierne rozmieszczenie w roztworze .

Rys. 12.1. Panewka oyska. Od lewej: stal, ciemna warstewka stopu Sn-Pb oraz brz oowiowy skadajcy si z jasnych krysztaw miedzi i ciemnych krysztaw oowiu (osnowa). Nie trawione. Powiksz. 100x

Rys. 12.2. Mikrostruktura stopu oyskowce na osnowie cyny (83), zawierajcego 11% Sb i 6% Cu. Na ciemnym tle roztworu staego antymonu w cynie wida jasne regularna krysztay fazy midzymetalicznej SnSb oraz iglaste krysztay fazy midzymetaliczne Cu3Sn. Traw. 5% roztworem HNO3. Powiksz. 100x Tablica 12.1

Skad chemiczny oyskowych stopw cyny i oowiu (wg PN-82/H-87111) oraz stopw cynku (wg PN-80/H-87101)
Cecha stopu 89 83 83Te 808 Skad chemiczny, % Sn reszta reszta reszta reszta Sb 7,25-8,25 10,0-12,0 10,0-12,0 11,0-13,0 Cu 2,5-3,5 5,5-6,5 5,5-6,5 5,0-6,5 1,5-2,0 1,0-2,0 4,5-5,8 3,0-5,4 As 0,2-0,5 0,5-0,9 Pb max 1,5 2n inne 0,2-0,5 Te 1,0-1,5Cd 0,3-0,6 Ni 0,03-0,2 Cr 9,0-11,5 Al 26,0-30,0 Al 0,02-0,05 Mg

16 15,0-17,0 15,0-17,0 10As 9,0-11,0 13,0-15,0 6 5,0-7,0 5,5-7,5 Z105 Z284 -

reszta reszta reszta reszta reszta

oyskowe stopy na osnowie cyny maj bardzo dobre wasnoci, w zwizku z czym wykonane z nich panewki mog pracowa zarwno przy obcieniach statycznych, jak i dynamicznych. Ze wzgldu jednak na wysok cen i deficytowo cyny, w wielu przypadkach stosuje si zastpcze stopy na osnowie oowiu, w ktrych zawarto cyny jest ograniczona do kilku lub kilkunastu procent, a nawet stopy bezcynowe, zawierajce wap, sd, lit, aluminium i inne metale. Krajowe stopy oyskowe na osnowie oowiu zawieraj antymon, cyn, mied, czasem arsen lub tellur (tabl. 12.1). W stopach tych mikk osnow stanowi roztwory stae pierwiastkw stopowych w oowiu lub eutektyki, twarde wtrcenia odpowiednie fazy midzymetaliczne, np. SnSb, Cu3Sn, SnAs2 itd. rys.12.3. oyskowe stopy na osnowie cynku (PN-80/H-87101) zawieraj gwnie aluminium i mied. Orientacyjne warunki pracy i zastosowanie znormalizowanych w Polsce stopw oyskowych na osnowie cyny, oowiu i cynku podano w tabl. 12.2.

178 JW Spord stopw aluminium na panewki oysk lizgowych stosuje si stopy z antymonem i magnezem, z niklem, a take z miedzi i krzemem. Ich znaczenie jest jednak niewielkie. Tablica 12.2.
Orientacyjne warunki pracy i zastosowanie stopw oyskowych (wg PN-82/H-87111 i PN80/H-87102) Cecha stopu 89 83 Orientacyjne warunki pracy Zastosowanie

obcienia statyczne i dynamiczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci poniej 50 MPa m/s

odlewane odrodkowo tamy bimetalowe na panewki oysk lizgowych mocno obcionych wylewane panewki oysk lizgowych mocno obcionych panewki oysk lizgowych mocno obcionych

83Te obcienia statyczne i dynamiczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 3 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci 15 50 MPa -m/s 80S

obcienia statyczne i dynamiczne: naciski panewki oysk turbin parowych oraz wysoko do 19 MPa, prdko obwodowa do 20 m/s, obcionych przekadni zbatych iloczyn nacisku i prdkoci do 38 MPa m/s obcienia statyczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 1,5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci do 15 MPam/s panewki oysk rednio obcionych

16

10As obcienia statyczne: naciski do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 1,5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci do 30 Mpam/s 6 obcienia uderzeniowe Z105 Z284 mae i rednie naciski, mae i rednie prdkoci obwodowe

panewki oysk rednio obcionych

tamy bimetalowe na panewki oysk samochodowych w warunkach pracy niekorozyjnej zastpuje brz B555, a nawet stop 10As

naciski do 20 MPa, maks. temperatura pracy w warunkach pracy niekorozyjnej zastpuje 100C brzy B10, B101 i B555

Rys. 12.3. Mikrostruktura stopu oyskowego na osnowie oowiu, zawierajcego 16% Sb i 6% Sn. Na tle eutektyki ow-antymon-cyna widoczne jasne krysztay fazy midzymetalicznej SnSb i ciemne krysztay oowiu. Traw. 5% roztworem HN03. Powiksz. 200x

179

JW

13. Stopy arowytrzymae

Stopami arowytrzymaymi nazywa si stopy wykazujce: a) du wytrzymao doran w temperaturze otoczenia i temperaturach wysokich, b) odporno na dugotrwae dziaanie obcie staych w wysokich temperaturach (wytrzymao na pezanie), c) odporno na dugotrwae dziaanie obcie zmiennych w wysokich temperaturach (wytrzymao zmczeniowa), d) odporno na wielokrotne zmiany temperatury zwizane lub nie zwizane z zmian obcie (wytrzymao na zmczenie cieplne), e) odporno na korozyjne dziaanie gazw w wysokich temperaturach (aroodporno). Oczywicie poszczeglne stopy arowytrzymae speniaj powysze warunki w rnym stopniu. Zasadniczym czynnikiem okrelajcym przydatno stopu arowytrzymaego do danego zastosowania jest jego optymalna temperatura pracy. Temperatura ta zaley przede wszystkim od skadu chemicznego stopu, ale rwnie od wielkoci i rodzaju losowanych obcie, dopuszczalnych odksztace i zaoonego czasu pracy (np. czas pracy elementw turbin lotniczych wynosi okoo 1000 h, czas pracy turbin stacjonarnych - 10000 do 100000 h). Najwaniejsze grupy stopw arowytrzymaych to stopy niklu, stopy kobaltu stopy elazowoniklowe, ktre cznie nazywane s czsto nadstopami lub superstopami. Perspektywicznymi materiaami arowytrzymaymi s stopy metali trudno topliwych (molibdenu, wolframu, niobu, tantalu, wanadu), a take stopy berylu. 13.1. arowytrzymae stopy niklu
Do tej grupy materiaw nale stopy niklu z chromem, molibdenem, kobaltem, wolframem, tytanem, aluminium, borem, elazem i inne, charakteryzujce si wysok aroodpornoci i arowytrzymaoci, a przeznaczone gwnie do budowy turbin gazowych i silnikw odrzutowych, na elementy pracujce w warunkach w wysokich napre i temperaturze 550 1030C. Na rynkach wiatowych stopy te znane pod rnymi nazwami (np. Hastelloy, Inconel, MAR, Nimocast, Nimonic, Rene, Udimet itd.), przy czym jeli pod jedn nazw produkowanych jest kilka stopw, rnicych si skadem chemicznym i wasnociami, nazwa ta jest uzupenia dodatkowym oznaczeniem liczbowym lub literowym (tabl. 13.1). Dziel si stopy odlewnicze i do przerbki plastycznej.

Rys. 13.1. Mikrostruktura arowytrzymaego stopu niklu do przerbki plastycznej w stanie wyarzonym. Widoczne jasne krysztay roztworu staego i drobne ciemne wydzielenia faz midzymetalicznych. Traw. elektrolitycznie w 10% roztworze kwasu szczawiowego. Powiksz. 500x Wikszo arowytrzymaych stopw niklu podlega obrbce cieplnej zoonej z przesycania i starzenia (utwardzanie dyspersyjne). Po takiej obrbce struktura stopw skada si z jednorodnych ziarn roztworu staego pierwiastkw stopowych w niklu i rwnomiernie rozoonych, bardzo drobnych wydziele faz umacniajcych np. Ni3Ti, Ni3Al, Ni3(Al,Ti) (rys. 13.1).

180 Tabl.13.1. Skad chemiczny niektrych arowytrzymatych stopw niklu

Nazwa stopu Mn Si Cr Mo Nb Co max max prze- max 0,13 1,0 1,0 19,5 - 18 rabia -lny max 0,12 1,0 1,0 14,8 5 - 20 plasty0,16 1,0 1,0 14,2 3,2 - 15 czni e 0,04 0,5 0,25 15,5 - 1,0 0,15 0,27 0,15 odlewniczy 0,15 0,03 0,125 0,5 0,5 15 5,2 1,5 18,5 15 10 5 20 9,3 3,25 9 10 20 6 10 4 Rod zaj stop Skad chemiczny, % (reszta nikiel) C W AI 1,5 4,7 4,8 0,7 Ti Zr Fe

JW

inne

Nimonic 90* Nimonic 105* Nimonic 115* Inconel X-750 Udimet 700 Ren 85 MAR-M246 WAZ-20 IN-6201 TAZ-8B

max 0,02 B 1,2 0,15 1,0 0,0030,010 B 3,7 2,5 1,0 0,2 Cu 7,0 2,0 0,015 B 0,015 B 1,5 Ta 1,5 Ta 8,0 Ta 0,5 0,05 B

2,5 0,15 1,5

4,25 3,5

5,35 5,25 3,25 0,03 10 5,5 1,5 0,05 18,5 6,2 2,3 4 2,4 6,0 4,8 3,7 1,5 1,0

0,5 1,0 20

3,6 0,05

0,2 0,3 0,4 Nimocast 258* * Stopy angielskie, pozostae amerykaskie.

13.2. arowytrzymae stopy kobaltu Stopy kobaltu stanowi du grup stopw przeznaczonych do pracy w wysokich temperaturach. Wytrzymao ich w wysokich temperaturach (860 1090C) jest jednak nisza ni stopw niklu, co w pewnym stopniu ogranicza ich zastosowanie. Powan natomiast zalet stopw kobaltu jest tasza technologia produkcji (nie wymagaj topienia prniowego) i dua odporno na zmczenie cieplne. Ta ostatnia cecha powoduje, e znalazy one zastosowanie na opatki kierujce w dyszach inne czci silnikw turboodrzutowych.
Tablica 13.2

Skad chemiczny niektrych arowytrzymaych stopw kobaltu produkcji USA

Rodzaj stopu C Mn HS-25 prze- 0,10 1,5 rabiaS-816 0,38 1,2 ny V-36 0,27 1,0 plastyHaynes 188 0,10 1,25 cznie 1,0 1,4 Stellite 6 odle- 0,25 0,6 HS-21 wni- 0,50 0,5 HS-31 czy X-45 0,25 1,0 Stellite 12 1,4 1,0 Sellite F 1,75 1,0 Sellite 1 2,4 1,0 3,3 1,0 Stellite 190 Nazwa stopu Skad chemiczny, % (reszta kobalt) Si 0,4 0,4 0,4 0,4 0,7 0,6 0,5 2,0 2,0 2,0 2,0 Cr 20 20 25 22 30 27 25 25,5 30 25 31 26 Ni 10 20 20 22 2,5 3 10 10,5 3 22 3 3 Mo W 15 4 4 4 2 14 1,5 4 5 7,5 7 1 8,3 1 12,3 1 12,5 1 14,5 Fe 3 4 3 3 3 1 1,5 2 3 3 3 3 inne 4,0 Nb 2,0 Nb 0,03 La 0,01 B -

Wszystkie przemysowe stopy kobaltu zawieraj chrom, ktry podwysza ich odporno na korozj, a ponadto - zalenie od gatunku - rne iloci wolframu, niklu, niobu, tantalu,

181

JW

molibdenu, aluminium i in. (tabl. 13.2).. W obecnoci dostatecznej iloci wgla niektre z tych pierwiastkw tworz trudno topliwe wgliki (np. V, Mo, Ta, Nb), inne wpywaj na wasnoci osnowy. Dziel si na stopy do przerbki plastycznej i odlewnicze. Te ostatnie wykazuj bardzo du odporno na cieranie i pod nazw stellitw s wykorzystywane take jako materiay narzdziowe oraz do napawania powierzchni czci maszyn. Stopy kobaltu s stosowane bd w stanie surowym (niektre odlewy), bd obrobionym cieplnie (przesycanie i starzenie). 13.3. arowytrzymae stopy elazowo-niklowe Stopy elaza z niklem i chromem oraz - zalenie od gatunku - z molibdenem. wolframem, niobem, kobaltem, tytanem, aluminium, borem i in. (tabl. 13.3) charakteryzuj si wysok arowytrzymaoci i aroodpornoci, nisz jednak ni omwione wyej stopy niklu i kobaltu. S natomiast od nich o wiele tasze (dziki znacznej zawartoci elaza). Stopy elazowo-niklowe s stosowane zarwno w postaci lanej, jak i przerobionej plastycznie, zwykle po obrbce cieplnej (przesycanie i starzenie). Tablica 13.5 Skad chemiczny niektrych arowytrzymaych stopw elazowo-niklowych produkcji USA
Nazwa stopu Discaloy Incoloy 800 Incoloy 901 S-590 Refractaloy 26 CRM 60 Duraloy lllium PD odlewniczy przerabialny plastycznie Rodzaj stopu Skad chemiczny, % (reszta elazo) C 0,04 0,05 0,05 0,46 0,03 1,05 0,50 0,08 Mn 0,9 0,75 0,45 1,25 0,8 5 0,8 Si 0,8 0,5 0,4 0,4 1 0,5 1 Cr 13,5 21 13,5 20,5 18 22 25,5 27 Ni 26 32,5 42,7 20 38 5 45,5 5 Mo 2,75 6,2 4 3,2 1 2 W 4 1 Ti 1,75 0,38 2,5 2,6 inne 0,1 AI 0,38 AI 0,25 AI, 0,015 B 20 Co, 4Nb 0,2 AI, 20 Co 1 Nb, 0,003 B 3,25 Co 7 Co

3,25 3,25

13.4. Molibden i jego stopy Molibden jest metalem o temperaturze topnienia 2610C i gstoci 10,2 g/cm3. Cechuj go: wysoki modu sprystoci, dobra odporno na gwatowne zmiany temperatury (dziki maemu wspczynnikowi rozszerzalnoci cieplnej i wysokiej przewodnoci cieplnej), dobra przewodno elektryczna (okoo 33% przewodnoci Cu), stosunkowo may przekrj czynny pochaniania neutronw. Do jego zalet naley rwnie do szerokie rozpowszechnienie w przyrodzie i dobrze opracowan technologi wytwarzania. Zasadnicz natomiast wad molibdenu i stopw na jego osnowie jest brak odpornoci w podwyszonych temperaturach (powyej 650C) na korodujce dziaanie gazw atmosferycznych, a szczeglnie tlenu, tak e stosowanie w wysokich temperaturach jest uwarunkowane specjalnymi ochronnymi pokryciami ceramicznymi. Jako materiay konstrukcyjne wykorzystuje si obecnie molibden techniczny zawierajcy okoo 0,02% C), stop molibden-tytan (zawierajcy 0,04% C i 0,5% Ti), stop molibden-wolfram (30% W), stop molibden-ren (41% Re), stop TZC 1,2% Hf i 0,05% C) i stop TZM (0,015% C, 0,5% Ti i 0,08% Zr). Ten ostatni w temperaturze 1315C ma Rm = 310 MPa. Molibden i jego stopy s stosowane w lotnictwie i kosmonautyce na dysze rakiet, czci silnikw, przednie czci skrzyde itd.

182 13.5. Wolfram i jego stopy

JW

Szczeglnymi zaletami wolframu s bardzo wysoka temperatura topnienia (3415 oC) i wyjtkowa wytrzymao w wysokich temperaturach, ujemnymi cechami - dua gsto (19,3 g/cm3) i krucho w niskich temperaturach. Poza tym wolfram, jak wikszo metali trudno topliwych, atwo utlenia si w wysokich temperaturach, co powoduje konieczno stosowania pokry ochronnych. Te same wasnoci cechuj stopy wolframu z tlenkiem toru (l lub 2% ThO2), wolframu z renem (4% lub 25% Re) i molibdenem (15% Mo). Wolfram i jego stopy stosowane s dowiadczalnie w konstrukcjach lotniczych i kosmonautycznych. 13.6. Niob i jego stopy Niob i jego stopy z molibdenem, wolframem, tantalem, cyrkonem, hafnem, tytanem, wanadem i in. s zaliczane do najcenniejszych tworzyw arowytrzymaych, gwnie dziki wysokiej temperaturze topnienia niobu (2468C), jego maej gstoci (8,57 g/cm3) i maemu przekrojowi czynnemu pochaniania neutronw. Inne cenne wasnoci niobu to plastyczno w temperaturach obnionych i obrabialno, lepsze ni molibdenu i wolframu. W podwyszonych temperaturach niob staje si mikki i plastyczny, ale za pomoc pierwiastkw stopowych mona jego wytrzymao podwyszy do tego stopnia, e stopy niobu z powodzeniem mog konkurowa z innymi metalami arowytrzymaymi do temperatury 1815C. Powan wad niobu i jego stopw jest maa odporno na utlenianie w wysokich temperaturach i zwizana z tym konieczno stosowania specjalnych pokry ochronnych. Stopy niobu s stosowane na elementy konstrukcyjne sztucznych satelitw, osony i elementy przegrzewaczy reaktorw jdrowych, zbiorniki i rurocigi na cieke metale, dysze silnikw rakietowych, elementy komr spalania i czci poszycia samolotw naddwikowych, np. C 103 (10% Hf, 1% Ti, 0,7% Zr), B 66 (5% Mo,5%V, 1% Zr), C 129Y (10% W, 10% Hf, 0,1% Y), B 99 (22% W, 2% Hf, 0,07% C), Cb 132M (20% Ta, 15% W, 5% Mo, 1,5% Zr, 0,1% C), F-48 (15% W, 5% Mo, 1% Zr, 0,05% C). 13.7. Tantal l jego stopy Tantal cechuje bardzo wysoka temperatura topnienia (2996C) doskonaa obrabialno i plastyczno, take w temperaturze poniej -255C, oraz dobra spawalno. Wad tego pierwiastka jest dua gsto (16,6 g/cm3), maa odporno na utlenianie w wysokich temperaturach (powyej 650C) i co najwaniejsze niewielkie zapasy w skorupie ziemskiej (ok. 1,5% znanych zapasw niobu). Stopy tantalu oprcz wymienionych wasnoci cechuje wysoka arowytrzymao. Stosowane s na elementy konstrukcyjne pojazdw kosmicznych i dysze silnikw rakietowych, np. FS 61 (7,5% W), PS 63 (2,5% W, 0,15% Nb), T-lll (8% W, 2% Hf), KBI 41 (37,5% Nb, 2,5% W, 2% Mo). 13.8. Beryl Bardzo ciekawym i perspektywicznym materiaem dla lotnictwa i techniki rakietowej jest metaliczny beryl. Charakteryzuje si on bardzo ma gstoci (1,85 g/cm3), do wysok temperatur topnienia (1282C), wysokim moduem sprystoci, wysok wartoci stosunku wytrzymaoci do gstoci oraz wysok pojemnoci i przewodnoci ciepln. Wady berylu to toksyczno, ograniczona plastyczno w niskich temperaturach i stosunkowo wysoka cena. Jak dotd, przemysowe zastosowanie znalaz beryl technicznie czysty o kontrolowanej zawartoci tlenu (w postaci tlenku BeO). W postaci kutej w temperaturze otoczenia materia ten ma Rm ok. 700 MPa, w temperaturze 600C - Rm = 330 MPa.

JW

Pytania egzaminacyjne
1. Omwi budow atomu. 2. Co to jest masa atomowa? 3. Omwi budow ukadu okresowego pierwiastkw. 4. Wyjani struktur elektronow atomw na przykadzie kilku pierwiastkw. 5. Co to s metale przejciowe? 6. Co to s elektrony walencyjne? 7. Co to s pierwiastki elektrododatnie i elektroujemne? 8. Wymieni wizania midzyatomowe. 9. Scharakteryzowa wizanie jonowe. 10. Scharakteryzowa wizanie atomowe. 11. Scharakteryzowa wizanie metaliczne. 12. Poda gwne cechy metali. 13. Scharakteryzowa wizanie siami van der Waalsa. 14. Omwi elementarne komrki sieci krystalicznych (A l, A2, A3 i tetragonaln). 15. Omwi wpyw budowy krystalicznej na wasnoci metali. 16, Co to jest anizotropia i izotropia wasnoci? 17. Co to s defekty punktowe struktur krystalicznych (poda przykady)? 18. Co to jest dyslokacja krawdziowa? 19. Poda wasnoci dynamiczne dyslokacji krawdziowej. 20. Co to jest dyslokacja rubowa? 21. Omwi budow granic ziarn. 22. Co to jest struktura mozaikowa? 23. Omwi zaleno midzy wytrzymaoci metalu a liczb defektw jego sieci krystalicznej. 24. Co to s krysztay woskowe? 25. Wyjani powstawanie dyslokacji ze rda Franka-Reada. 26. Omwi wpyw iloci dyslokacji na wasnoci metali i stopw. 27. Co to jest stopie przechodzenia ciekego metalu? 28. Omwi zarodkowanie homogeniczne i heterogeniczne w procesie krystalizacji. 29. Co mwi regua Bravais'go? 30. Co to s dendryty? 31. Jaka jest struktura wlewka stalowego? 32. Jakie skutki powoduje odksztacenie plastyczne metalu? 33. W jaki sposb mona usun zmiany w metalu spowodowane odksztaceniem plastycznym? 34. Jakie procesy zachodz w metalu podczas zdrowienia? 35. Na czym polega rekrystalizacja metalu? 36. Jak mona wyznaczy temperatur rekrystalizacji? 37. Od czego zaley wielko ziarna po rekrystalizacji? 38. Co to jest krytyczne odksztacenie plastyczne? 39. Dlaczego w czasie nagrzewania metalu nastpuje rozrost ziarna? 40. Omwi techniczne znaczenie rekrystalizacji. 41. Jakie fazy wystpuj w stopach metali? 42. Co to jest roztwr stay midzywzowy i rnowzowy? 43. Co to jest roztwr stay cigy i ograniczony? 44. Co to s fazy midzymetaliczne? 45. Poda gwne grupy faz midzymetalicznych (przykady). 46. Jakie moe by wzajemne usytuowanie faz w stopie? 47. Co to jest analiza termiczna? 48. Co to jest wykres rwnowagi fazowej? 49. Co nazywa si faz, a co skadnikiem ukadu? 50. Poda i wyjani regu faz.

184 51. Narysowa i wyjani wykres rwnowagi z brakiem rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw w stanie staym 52. Narysowa i wyjani wykres rwnowagi z ograniczon rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym i eutektyk. 53. Narysowa i wyjani wykres rwnowagi z ograniczon rozpuszczalnoci skadnikw stanie staym i perytektyk. 54. Narysowa i wyjani wykres rwnowagi z nieograniczon rozpuszczalnoci skadnikw stanie staym. 55. Narysowa i wyjani wykres rwnowagi z faz midzymetaliczn krystalizujc z fazy ciekej. 56. Narysowa i wyjani wykres rwnowagi z faz midzymetaliczn tworzc si podczas reakcji perytektycznej. 57. Narysowa i wyjani wykres rwnowagi z faz midzymetaliczn krystalizujc z fazy staej. 58. Narysowa i wyjani przykadowy wykres rwnowagi z przemian alotropow jednego lub obu skadnikw stopu. 59. Wyjani regu dwigni. 60. Wyjani budow stopw potrjnych. 61. Wyjani wpyw struktury na wasnoci stopw jednofazowych. 62. Wyjani wpyw struktury na wasnoci stopw dwu- i wielofazowych. 63. Wyjani wpyw defektw materiaowych na wasnoci mechaniczne stopw. 64. Wyjani rol gazw atmosferycznych w metalach i stopach. 65. Co to s wtrcenia niemetaliczne? 66. Scharakteryzowa elazo. 67. Narysowa ukad elazo-cementyt z zaznaczonymi fazami. Zdefiniowa te fazy. 68. Narysowa ukad elazo-cementyt z zaznaczonymi skadnikami strukturalnymi. Zdefiniowa te skadniki. 69. Poda oglny podzia stopw elaza. 70. Co to jest stal wglowa i jakie zawiera pierwiastki? 71. Poda i wyjani przemiany zachodzce w stopach elaza z wglem w stanie staym. 72. Omwi struktury stali wglowych w stanie rwnowagi w temperaturze otoczenia i w temperaturach podwyszonych. 73. W jakim celu przeprowadza si obrbk ciepln stali? 74. Co stanowi podstaw do ustalenia rodzaju obrbki cieplnej danego stopu? 75. Jakie podstawowe przemiany fazowe s zwizane z obrbk ciepln stali? 76. Jak zmienia si wielko ziarna w stali przy nagrzewaniu i chodzeniu? 77. Co to s wykresy CTP i w jaki sposb si je otrzymuje? 78. Jak zmienia si trwao przechodzonego austenitu w zalenoci od przechodzenia? 79. W jaki sposb mona otrzyma stal o strukturze bainitycznej? 80. Scharakteryzowa przemian martenzytyczn stali. 81. Co to jest szybko krytyczna chodzenia stali? 82. Jakie przemiany zachodz w stali podczas odpuszczania martenzytu? 83. Jakie gwne grupy operacji cieplnych mona wyrni w obrbce cieplnej stali? 84. Scharakteryzowa poszczeglne rodzaje wyarzania stali. 85. Jakie s optymalne temperatury hartowania stali? Poda uzasadnienie. 86. Jakie rodzaje hartowania stali s stosowane, jakie s ich zalety i w jakich przypadkach s stosowane? 87. Na czym polega hartowanie powierzchniowe i jakie metody hartowania powierzchniowego s najczciej stosowane? 88. Od czego zaley gboko strefy zahartowanej w przypadku hartowania indukcyjnego? Co to jest hartowno stali i czym si rni od utwardzalnoci? 89. W jaki sposb mona okreli hartowno stali? 90. Na czym polega odpuszczanie stali? Jakie procesy zachodz w czasie odpuszczania? 91. Jak zmieniaj si wasnoci mechaniczne stali w zalenoci od temperatura odpuszczania?

185 92. Co to jest krucho odpuszczania i jak mona jej zapobiec? 93. Scharakteryzowa proces przesycania i starzenia. Poda przykady zastosowania tego rodzaju obrbki cieplnej do stopw elaza. 94. Co to jest obrbka cieplno-chemiczna stali? 95. Wyjani pojcie dyfuzji atomowej i reakcyjnej. 96. Co to jest nawglanie stali? 97. Jaki jest cel obrbki cieplnej po nawglaniu? 98. Co to jest azotowanie stali i w jakim celu jest przeprowadzane? 99. Co to jest wgloazotowanie stali i w jakim celu jest przeprowadzane? 100. Scharakteryzowa procesy metalizowania dyfuzyjnego? 101. Poda zasady klasyfikacji stali. Jakie mog by stany kwalifikacyjne stali? 102. Jaki wpyw wywiera wgiel na wasnoci stali? 103. Ktre pierwiastki i w jakiej iloci stanowi zwyke domieszki w stali? 104. Jaki jest wpyw siarki i fosforu na wasnoci technologiczne stali? 105. Porwna stale konstrukcyjne niestopowe podstawowe ze stalami niestopowymi jakociowymi. Poda sposb oznaczania tych stali. 106. Jaki wpyw wywiera ulepszanie cieplne na wasnoci mechaniczne stali niestopowych jakociowych? 107. Jakie grupy gatunkw mona wyodrbni wrd stali wglowych konstrukcyjnych o szczeglnych wasnociach? 108. Co to s stale automatowe, jaki jest ich skad, wasnoci mechaniczne i technologiczne? 109. Jakie wymagania musz spenia stale narzdziowe? 110. Jak dziel si stale wglowe narzdziowe i jakie maj wasnoci? 111. Na czym polega obrbka cieplna stali narzdziowych wglowych? 112. W jakim celu wprowadza si dodatki stopowe do stali? 113. Jakie dodatki stopowe i w jakiej iloci wprowadza si do stali stopowych konstrukcyjnych? W jakich fazach mog wystpowa te dodatki? 114. Ktre pierwiastki tworz wgliki w stalach? 115. Porwna wgliki grupy pierwszej i drugiej i ich zachowanie si w stalach? 116. Jaki jest wpyw dodatkw stopowych rozpuszczajcych si w elazie na punkty krytyczne i struktur stali? 117. Scharakteryzowa wpyw dodatkw stopowych na krzywe CTP stali stopowych. 118. Poda klasyfikacj stali stopowych wg struktury po wyarzaniu oraz po chodzeniu na powietrzu. 119. Jakie s zasady oznaczania stali stopowych konstrukcyjnych wg Polskich Norm? 120. Jakie czynniki wywieraj istotny wpyw na wasnoci mechaniczne stali niskostopowych o podwyszonej wytrzymaoci? Jakie dodatki stopowe zawieraj te stale? 121. Scharakteryzowa poszczeglne grupy gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego. 122. Jakie jest najistotniejsze kryterium stosowalnoci poszczeglnych gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych? 123. Na czym polega obrbka cieplna stali stopowych konstrukcyjnych? 124. Uzasadni skad chemiczny stali stopowych konstrukcyjnych do nawglania. 125. Jakie gatunki stali do nawglania s stosowane do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego? 126. Co decyduje o wysokiej twardoci stali po azotowaniu? 127. Poda gwne dodatki stopowe i ich redni zawarto w stalach sprynowych. 128. Na czym polega obrbka cieplna stali sprynowych? 129. Scharakteryzowa stale na oyska toczne. Jakie gatunki stali oyskowych s produkowane w kraju? 130. Jak dziel si stale stopowe narzdziowe ze wzgldu na zastosowanie? Jak oznacza si stale stopowe narzdziowe wg PN? 131. Porwna stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno ze stalami narzdziowymi wglowymi.

186 132. Poda wymagania stawiane stalom narzdziowym stopowym do pracy na gorco. Jakie dodatki stopowe zawieraj te stale? 133. Jakie zastosowanie maj poszczeglne grupy gatunkw stali narzdziowych do pracy na gorco? 134. Jakie gwne dodatki stopowe zawieraj stale szybkotnce i jakie maj wasnoci? 135. W jaki sposb przeprowadza si obrbk ciepln stali szybkotncych? Jakie gwne dodatki stopowe zawieraj stale odporne na korozj i jaki jest ich wpyw na wasnoci i struktur tych stali? 136. Jakie gwne zastosowanie maj stale nierdzewne chromowe w zalenoci od zawartoci wgla? 137. Na czym polega obrbka cieplna stali kwasoodpornych chromowo-niklowych o strukturze austenitycznej? 138. Jaki jest mechanizm korozji midzykrystalicznej stali austenitycznych i w jaki sposb mona jej zapobiec? 139. Jakie czynniki wpywaj na aroodporno i na arowytrzymao stali? 140. Scharakteryzowa gatunki stali do pracy w podwyszonych temperaturach. Poda zastosowanie tych stali. 141. Jakie wymagania musz spenia stale zaworowe? 142. Wymieni gatunki stali zaworowych produkowanych w kraju, poda ich obrbk ciepln i zastosowanie. 143. Wyszczeglni gatunki stali o szczeglnych wasnociach fizycznych, poda ich orientacyjne skady chemiczne i zastosowanie. 144. Poda charakterystyczne cechy staliw. 145. Jakie rodzaje staliw mona wyodrbni w zalenoci od ich skadu chemicznego, zastosowania i wasnoci? 146. Co to s eliwa wglowe? 147. Scharakteryzowa eliwa szare. 148. Co to s eliwa sferoidalne? 149. Co to s eliwa biae? 150. Scharakteryzowa eliwa cigliwe. 151. Scharakteryzowa gwne grupy eliw stopowych. 152. Scharakteryzowa wasnoci miedzi. 153. Co to jest mied technicznie czysta? 154. Poda oglny podzia stopw miedzi. 155. Co to jest mied stopowa? 156. Scharakteryzowa wasnoci i zastosowanie mosidzw. 157. Co to s miedzionikle? 158. Scharakteryzowa wasnoci i zastosowanie brzw. 159. Wymieni i scharakteryzowa stopy oporowe miedzi. 160. Scharakteryzowa wasnoci aluminium. 161. Co to jest aluminium techniczne? 162. Scharakteryzowa odlewnicze stopy aluminium. 163. Scharakteryzowa stopy aluminium do przerbki plastycznej nie obrabialne cieplnie. 164. Scharakteryzowa durale. 165. Na czym polega obrbka cieplna stopw Al prowadzca do ich umocnienia? 166. Jakie warunki musi spenia stop, by mg by utwardzany dyspersyjnie? 167. Na przykadzie stopu AlCu4 poda, jakie procesy zachodz w stopach podczas ich starzenia. 168. Co to jest nawrt i jakie s jego przyczyny? 169. W jakim celu i w jakich zakresach temperatury przeprowadza si poszczeglne rodzaje wyarzania stopw aluminium. 170. Scharakteryzowa wasnoci magnezu. 171. Scharakteryzowa stopy magnezu i poda ich zastosowanie. 172. Scharakteryzowa wasnoci tytanu.

187 173. Co to jest tytan techniczny? 174. Scharakteryzowa wasnoci tytanu technicznego. 175. Scharakteryzowa stopy tytanu . 176. Scharakteryzowa stopy tytanu + . 177. Scharakteryzowa stopy tytanu . 178. Scharakteryzowa oglnie stopy arowytrzymae. 179. Scharakteryzowa arowytrzymae stopy niklu. 180. Scharakteryzowa arowytrzymae stopy kobaltu. 181. Scharakteryzowa arowytrzymae stopy elazowo-niklowe. 182. Poda wasnoci i zastosowanie molibdenu i jego stopw. 183. Poda wasnoci i zastosowanie wolframu i jego stopw. 184. Poda wasnoci i zastosowanie niobu i jego stopw. 185. Poda wasnoci i zastosowanie tantalu i jego stopw. 186. Poda wasnoci berylu.