Krzysztof A.

Wieczorek

Logika dla opornych

Wszystko co powinnicie wiedzie o logice, ale nie uwaalicie na zajciach

Ilustracje: Barbara Wieczorek

copyright 2002 by Krzysztof A. Wieczorek

WSTP
Celem tego podrcznika nie jest systematyczny wykad logiki. Ksiek takich jest ju wystarczajco duo, wic osoba gbiej zainteresowana tym przedmiotem na pewno nie bdzie miaa kopotu ze znalezieniem czego odpowiedniego dla siebie. Niniejsza pozycja przeznaczona jest przede wszystkim dla tych, ktrzy pobienie zetknwszy si z logik, na przykad jako z przedmiotem wykadanym podczas krtkiego kursu na wyszej uczelni, z przeraeniem stwierdzili, e nic z tego nie rozumiej. Przywieca mi cel pokazania takim osobom, e wbrew pozorom logika wcale nie jest taka trudna, jak by si to mogo pocztkowo wydawa, a jej nauka nie musi przypomina drogi przez mk. Wikszo tradycyjnych podrcznikw logiki najeona jest technicznymi terminami, sucho brzmicymi definicjami i twierdzeniami oraz skomplikowanymi wzorami. Brakuje im natomiast przykadw ilustrujcych zawarty materia teoretyczny i wyjaniajcych bardziej zoone zagadnienia w sposb zrozumiay dla osb uwaajcych si za humanistw, a nie cisowcw. Sytuacja ta sprawia, e po zapoznaniu si z treci takiego podrcznika lub po wysuchaniu wykadu opracowanego na jego podstawie, adept logiki ma trudnoci z rozwizaniem nawet bardzo prostych zda umieszczanych na kocach rozdziaw lub w specjalnych zbiorach wicze z logiki. Taki stan rzeczy przyprawia o mdoci i bl gowy zarwno wielu wykadowcw logiki zrozpaczonych rzekom cakowit niezdolnoci do poprawnego mylenia okazywan przez ich studentw, jak i tych ostatnich, zmuszonych do zaliczenia przedmiotu, z ktrego niemal nic nie rozumiej. Dowiadczenie zdobyte przeze mnie podczas lat nauczania logiki na rnych kierunkach uniwersyteckich wskazuje jednake, i najczciej nieumiejtno rozwizywania zada z logiki nie jest wynikiem jakichkolwiek brakw umysowych studentw ani nawet ich lenistwa, ale po prostu przeraeniem wywoywanym przez gszcz niezrozumiaych dla nich wzorw, twierdze i definicji. Panika ta widoczna jest szczeglnie u osb obdarzonych bardziej humanistycznym typem umysowoci, alergicznie reagujcych na wszystko, co kojarzy im si z matematyk. Mona oczywicie ubolewa nad tym, e tak wielu modych ludzi nie chce pokona w sobie uprzedze do logiki i zmusza ich dla ich dobra do przyswajania tej wiedzy w tradycyjnej formie. Czy ma to jednak wikszy sens? Da si oczywicie sprawi, e ucze powici tydzie czasu przed egzaminem (czsto wspomagajc si przy tym rnego rodzaju chemicznymi rodkami dopingujcymi) na pamiciowe wykucie kilkudziesiciu twierdze i 2

praw, a nastpnie nauczy si ich mechanicznego stosowania. Nie zmieni to jednak faktu, i student taki w dalszym cigu nie bdzie rozumia istoty tego, co robi, ani jaki jest waciwie cel wykonywanych przez niego operacji. yjemy obecnie w czasach, w ktrych liczy si przede wszystkim szybko i skuteczno dziaania. Wikszo ludzi nie ma czasu na zgbiane teoretycznych podstaw jakiej dziedziny interesuj ich przede wszystkim praktyczne umiejtnoci, sposb w jaki teoria przejawia si w praktyce. Przykadowo uytkownik komputera nie musi zna zasad jego budowy ani jzykw pisania programw. Wystarczy mu, e potrafi kopiowa pliki na dyskietk, wczy kilka ulubionych programw, wie, co zrobi, gdy komputer si zawiesi, a w razie wikszych komplikacji ma telefon do kogo, kto zna si na tym lepiej. Rwnie uczc si obsugi potrzebnych programw, przecitny czowiek nie musi korzysta ze specjalistycznych ksiek dla informatykw wyjaniajcych wszelkie moliwe szczegy techniczne. Wystarczy, e signie on do popularnego podrcznika z serii dla opornych. Ksiki takie wiele spraw znacznie upraszczaj, wiele trudnych problemw pomijaj, ograniczajc si do tego, co najwaniejsze. Jeeli jednak co mona uatwi, przedstawi w sposb zrozumiay, nawet kosztem pewnej trywializacji, to dlaczego tego nie zrobi? Nie wszystko co wane, musi by od razu trudne i opisane technicznym jzykiem. Z podobnym nastawieniem pisana jest niniejsza ksika. Wiele spraw jest w niej uproszczonych. Staraem si posugiwa zrozumiaym jzykiem, unikajc gdzie tylko si da technicznego argonu. Moe to sprawi, e przedstawiona w ten sposb logika wyda si komu nadmiernie spycona. By moe jest tak faktycznie, jednak, podkrelam to raz jeszcze, celem tego podrcznika nie jest systematyczny wykad logiki, ale przede wszystkim pomoc w opanowaniu tego przedmiotu dla tych, ktrym wydaje si on niemal cakowicie niezrozumiay. Gdy stwierdz oni, e logika nie jest wcale tak trudna, jak im si to pocztkowo wydawao, sign oni by moe po podrcznik gbiej traktujcy temat. Jednoczenie ksika ta moe sta si zacht do zainteresowania si logik przez osoby, ktre nigdy si z tym przedmiotem nie zetkny. Korzystajc z zawartych tu przykadw, czytajc odpowiedzi na pytania zwykle zadawane przez pocztkujcych, widzc czsto popeniane bdy, mog one przyswoi sobie podstawy logiki samodzielnie, bez pomocy nauczyciela. Semestralny kurs logiki na wielu uniwersyteckich kierunkach trwa zwykle 60 godzin lekcyjnych. Jednake zdarzaj si kursy ograniczone do 30, 15, a nawet 10 godzin. W takim czasie doprawdy trudno jest nauczy kogo logiki. Mona co najwyej pokaza zarys tego przedmiotu. Studentom uczestniczcym w takich, z rnych wzgldw skrconych, kursach, 3

niniejsza ksika powinna przynie szczeglne korzyci. Moe ona im pomc w zrozumieniu tego, na wyjanienie czego nie starczyo czasu na wykadach lub wiczeniach, a jednoczenie pokaza, jak naley rozwizywa zadania spotykane czsto na egzaminach i kolokwiach.

Jak korzysta z ksiki?

Celem tego podrcznika jest przede wszystkim wyrobienie u Ciebie, drogi Czytelniku, umiejtnoci rozwizywania zada spotykanych w standardowych podrcznikach do logiki. Najczciej jednak rozwizania przykadw wymagaj pewnej podstawy teoretycznej. Potrzebna teoria, w formie bardzo okrojonej i uproszczonej, wprowadzana jest zwykle w pocztkowych partiach kadego rozdziau. Poniewa, z uwagi na t skrtowo, nie wszystko w czci teoretycznej moe wyda Ci si od razu zrozumiae, proponuj przeczytanie tych paragrafw dwa razy: na pocztku dla zapoznania si z podstawowymi pojciami, a nastpnie po przerobieniu czci praktycznej, w celu dokadniejszego zrozumienia i utrwalenia sobie przerobionego materiau. Jestem przekonany, e po takim powtrnym przeczytaniu fragmentw teorii w peni jasne stan si sprawy, ktre pocztkowo wydaway si nie do koca klarowne. W czci teoretycznej przedstawiane s tylko konieczne podstawy tyle, aby mona byo przystpi do rozwizywania pierwszych zada. Wiele dalszych problemw omawianych jest pniej gdy pojawiaj si przy okazji praktycznych zada. Rozwizujc te zadania, zapoznajesz si, niejako mimochodem, z kolejnymi elementami teorii. Niektre wiadomoci teoretyczne zawarte s rwnie w sekcjach Uwaga na bdy oraz Czsto zadawane pytania. Zawarte w ksice przykady uszeregowane s w kolejnoci od najprostszych do coraz trudniejszych. Umiejtnoci nabyte przy rozwizywaniu jednych wykorzystywane s czsto w kolejnych zadaniach. Dobrane s one rwnie w taki sposb, aby kady z nich wskazywa jaki inny problem techniczny lub teoretyczny. Jeli chcesz nauczy si samodzielnego rozwizywania zada, nie powiniene ogranicza si do ledzenia rozwiza podanych przeze mnie krok po kroku. Dowiadczenie wskazuje, e w takim momencie wydaj si one banalnie proste; problemy pojawiaj si jednak, gdy podobne rozwizanie trzeba przedstawi samodzielnie. Dlatego po przerobieniu kadego dziau sprbuj przepisa tre przykadw na osobn kartk, rozwi je samodzielne i dopiero wtedy porwnaj wynik z podrcznikiem. W wielu wypadkach zobaczysz wtedy, i nawet w pozornie prostych przykadach bardzo atwo popeni bdy. Nie powinno to jednak

powodowa u nikogo wikszego niepokoju. Nic bowiem tak nie uczy, jak zrobienie bdu, dostrzeenie go i nastpnie poprawienie. Tak wic w duszej perspektywie popenianie bdw w pocztkowej fazie nauki jest nawet korzystne. Z uwagi na to, e ksika ta skada si przede wszystkim z przykadw, moe ona posuy jako swojego rodzaju zbir zda z logiki. Osoby lepiej znajce ten przedmiot nie musz czyta drobiazgowych omwie poszczeglnych wicze, i mog od razu przystpi do ich samodzielnego rozwizania. Objanienia mog si im przyda w sytuacjach, gdyby okazao si, e otrzymay w ktrym miejscu nieprawidowy wynik. W niektrych miejscach tekstu tustym drukiem wyrnione zostay pojcia szczeglne istotne w nauce logiki. Znaczenie tych poj powiniene sobie przyswoi i dobrze zapamita. Definicje tych wyrae i czasem dotyczce ich wyjanienia zawarte s rwnie w znajdujcym si na kocu ksiki sowniczku.

Rozdzia I KLASYCZNY RACHUNEK ZDA.

Klasyczny rachunek zda (w skrcie KRZ) jest jednym z najprostszych systemw logiki formalnej. W praktyce moe on suy do sprawdzania poprawnoci wnioskowa, czyli takich procesw mylowych, podczas ktrych na podstawie uznania za prawdziwe jednych zda (przesanek) dochodzimy do uznania kolejnego zdania (wniosku). Dziki znajomoci KRZ kady moe si atwo przekona, e na przykad z takich przesanek jak: Jeli na imprezie by Zdzisiek i Wacek, to impreza si nie udaa oraz Impreza udaa si mona wywnioskowa i: Na imprezie nie byo Zdzika lub Wacka. Posugujc si metodami KRZ mona rwnie stwierdzi, i nie rozumuje poprawne ten, kto z przesanek: Jeli Wacek dosta wypat to jest w barze lub u Zdzika oraz Wacek jest w barze dochodzi do konkluzji: Wacek dosta wypat.

1.1. SCHEMATY ZDA.

1.1.1. YK TEORII.
Pierwsz czynnoci, jak naley przewiczy rozpoczynajc nauk klasycznego rachunku zda, jest budowanie logicznych schematw zda. Budowanie takich schematw przyrwna mona do przekadu wyrae normalnego jzyka, jakim ludzie posuguj si na co dzie, na jzyk logiki, w ktrym logicy sprawdzaj poprawno danego rozumowania. Termin zdanie oznacza w logice tylko i wycznie zdanie oznajmujce i schematy tylko takich zda bdziemy budowa. Schematy pokazuj nam pooenie w zdaniach jzyka naturalnego zwrotw szczeglnie istotnych z punktu widzenia logiki niektrych z tak zwanych staych logicznych: nieprawda e, i, lub, jeli... to, wtedy i tylko wtedy. Zwroty te nosz w logice nazwy negacji, koniunkcji, alternatywy, implikacji oraz rwnowanoci i bd w schematach zastpowane odpowiednimi symbolami: ~ (negacja), (koniunkcja), (alternatywa), (implikacja), (rwnowano). Wymienione zwroty s (przynajmniej w takich znaczeniach, w jakich przyjmuje je logika) spjnikami czcymi zdania, dlatego nazywamy je spjnikami logicznymi. Zdania proste,

czone przez spjniki logiczne zastpowa bdziemy w schematach literami: p, q, r, s, t... itd. Litery p, q, r nazywamy zmiennymi zdaniowymi (poniewa zastpuj zdania jzyka naturalnego). Do budowy schematw bdziemy te czsto uywali nawiasw, ktre peni rol podobn do znakw przestankowych w pimie pokazuj jak schemat naley odczyta, ktre jego czci wi si ze sob cilej, a ktre luniej. Rola nawiasw stanie si janiejsza po przerobieniu kilku zada praktycznych. Przykadowe schematy logiczne zda mog wyglda nastpujco: p q, ~ (p q), p (r ~ s), [p (q r)] (s z). Zdania wizane przez spjniki logiczne nazywamy czonami tych spjnikw. Czony rwnowanoci niektrzy nazywaj stronami rwnowanoci, natomiast zdania wizane przez implikacj okrelamy najczciej mianem poprzednika i nastpnika implikacji. Jak atwo si domyle, poprzednik to zdanie znajdujce si przez strzak implikacji, a nastpnik zdanie po niej.

Uwaga na bdy! Czstym bdem popenianym przez studentw jest nazywanie poprzednikiem i nastpnikiem zda czonych przez spjniki inne ni implikacja. Powtrzmy wic jeszcze raz: poprzednik i nastpnik wystpuj wycznie przy implikacji.

Mianem negacji, koniunkcji, alternatywy, implikacji oraz rwnowanoci okrela si w logice nie tylko spjniki, ale rwnie cae zdania przy ich pomocy tworzone. Na przykad wyraenie Jeli Agnieszka zobaczy Ryszarda w tym stanie, to bdzie rozczarowana nazywamy 2

zdaniem implikacyjnym lub po prostu implikacj; zdanie Ryszard wykaza si duym sprytem lub po prostu dopisao mu szczcie nazywamy alternatyw, itd. Wikszo spjnikw (poza negacj) to tak zwane spjniki dwuargumentowe, co oznacza, e cz one dwa zdania. Niekoniecznie musz by to jednak zdania proste, rwnie dobrze mog by to ujte w nawiasy zoone wyraenia. Na przykad w schemacie p q czonami alternatywy s zdania proste oznaczane przez p i q. Jednake czonami koniunkcji w wyraeniu (p q) (r s) s ju wzite w nawiasy zdania zoone: (p q) oraz (r s). Stronami rwnowanoci w kolejnym schemacie s jeszcze dusze zdania (ujte w nawias klamrowy i kwadratowy) {[p (q ~ r)] s} [t (w z)] Wyraenia czone przez spjniki dwuargumentowe wystpuj zawsze po obu stronach spjnika. Tak wic prawidowe s zapisy: p q, p q, p (q r) . p (q r), natomiast nieprawidowe:

Uwaga na bdy! W prawidowo zapisanych schematach nie moe nigdy zdarzy si tak, aby wystpoway obok siebie dwie zmienne zdaniowe nie oddzielone spjnikiem (np. p q r), lub dwa spjniki dwuargumentowe (czyli wszystkie oprcz negacji) nie oddzielone zmienn (np. p q) Negacja jest tak zwanym spjnikiem jednoargumentowym, co oznacza, e nie czy ona dwch zda, lecz wie si tylko z jednym. Podobnie jak w przypadku innych spjnikw nie musi by to zdanie proste, ale moe by ujta w nawias wiksza cao. W schemacie ~ p negacja odnosi si do prostego zdania p, jednake w ~ [(p q) r], neguje ona cae wyraenie ujte w nawias kwadratowy. Spjnik negacji zapisujemy zawsze przed wyraeniem, do ktrego negacja si odnosi. Prawidowy jest zatem zapis ~ p, natomiast bdny p ~. DO ZAPAMITANIA:

Ponisza tabelka pokazuje podstawowe znaczenia spjnikw logicznych oraz prawidowy sposb, w jaki wystpuj one w schematach. Nazwa spjnika Symbol Podstawowy odpowiednik Przykadowe zastosowanie w jzyku naturalnym Negacja ~ nieprawda, e ~p ~ (p q) Koniunkcja Alternatywa Implikacja Rwnowano i lub jeli... to wtedy i tylko wtedy pq pq pq pq p (~ q r) (p q) (r ~ s) (p q) ~ r (p ~ q) (~ r ~ s)

1.1.2. PRAKTYKA: BUDOWANIE SCHEMATW ZDA JZYKA NATURALNEGO.

Jak ju wiemy z teorii, schemat ma za zadanie pokaza pooenie w zdaniu spjnikw logicznych. Dlatego pisanie schematu dobrze jest rozpocz od wytropienia w zdaniu zwrotw odpowiadajcych poszczeglnym spjnikom nieprawda e, i, lub, jeli... to, wtedy i tylko wtedy. Dla uatwienia sobie dalszej pracy symbole spjnikw mona wtedy zapisa nad tymi zwrotami. Ca reszt badanego wyraenia stanowi bd czone przez spjniki zdania proste, ktre bdziemy zastpowali przez zmienne zdaniowe. Symbole tych zmiennych rwnie moemy dla uatwienia zapisa nad ich odpowiednikami. Przykad: p q

Zygfryd czyci rewolwer i obmyla plan zemsty. W zdaniu tym znajdujemy jedno wyraenie odpowiadajce spjnikowi logicznemu i, oraz dwa zdania proste Zygfryd czyci rewolwer oraz (Zygfryd) obmyla plan zemsty. W tym momencie z atwoci moemy ju zapisa waciwy schemat caego zdania: p q. Niektrzy wykadowcy mog wymaga, aby po napisaniu schematu objani rwnie, co oznaczaj poszczeglne zmienne zdaniowe. W takim wypadku piszemy: p q, p Zygfryd czyci rewolwer, q Zygfryd obmyla plan zemsty. 4

Przykad: p q

Jeli Marian zostanie prezesem, to Leszek straci prac. W przypadku implikacji, ktrej skadniki jeli oraz to znajduj si w rnych miejscach zdania, strzak piszemy zawsze nad to. Schemat powyszego zdania to oczywicie pq p Marian zostanie prezesem, q Leszek straci.

Uwaga na bdy! Piszc, co oznaczaj poszczeglne zmienne zdaniowe nie piszemy ju wyrae, ktre zastpilimy spjnikami. Czsto spotykanym bdem, w zadaniach takich jak powyej, jest napisanie, e p oznacza zdanie jeli Marian zostanie prezesem. Jednake jeli zostao ju przecie zastpione symbolem . Po nabraniu pewnej wprawy mona zrezygnowa z pisania symboli spjnikw i zmiennych zdaniowych nad wyraeniem, ktrego schemat budujemy. Jednake trzeba wtedy zachowa szczegln ostrono w przypadku duszych zda atwo jest bowiem zgubi jaki spjnik lub zmienn.

1.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Czy to jest zdanie? Czsto zdania czone przez spjniki wystpuj w skrconej postaci. Przykad: Wiesaw zostanie ministrem kultury lub przemysu cikiego.

W zdaniu tym wyraenie przemysu cikiego, to oczywicie skrt zdania Wiesaw zostanie ministrem przemysu cikiego i w taki sposb naley je traktowa. Tak wic poprawny schemat zdania wyglda: pq p Wiesaw zostanie ministrem kultury, q Wiesaw zostanie ministrem przemysu cikiego.

Uwaga na bdy! Napisanie, e q oznacza przemysu cikiego, albo przemys ciki to duy bd! Pamitamy, e q to zmienna zdaniowa, a wic zastpuje ona zdanie. Wyraania przemys ciki lub przemysu cikiego zdaniami oczywicie nie s. Czy to jest spjnik logiczny? Wyraenia odpowiadajce spjnikom logicznym mog wystpowa w rnej postaci. Przykadowo spjnik alternatywy standardowo uznawany za odpowiadajcy sowu lub moe si pojawi np. jako albo, czy te bd. Jeszcze gorzej jest z koniunkcj moe si ona pojawi w postaci m.in.: i, oraz, a take, a, lecz, itd. Implikacji odpowiadaj zwroty jeli... to, o ile... to, gdyby..., to. Negacja to nieprawda e, nie jest tak, e, lub czsto po prostu samo nie. Najmniejszy kopot jest z rwnowanoci wtedy i tylko wtedy, ewentualnie zawsze i tylko wtedy. Zwroty te s jednak rzadko spotykane nie uywa ich raczej nikt inny poza matematykami i logikami. Przykad: Zygmunt jest filozofem a Grzegorz biznesmenem. pq p Zygmunt jest filozofem, q Grzegorz jest biznesmenem. Przykad: Jzef nie przyszed na zebranie. 6

~p p Jzef przyszed na zebranie. Przykad: Albo Antoni jest lepy, albo zakochany. pq p Antoni jest lepy, q Antoni jest zakochany. Zauwamy, e pomimo dwukrotnego pojawienia si sowa albo mamy tu do czynienia tylko z jedn alternatyw. Zapis p q nie mgby si pojawi nie jest on poprawnym wyraeniem rachunku zda. DO ZAPAMITANIA. Ponisza tabelka pomoe utrwali sobie znaczenia i symbole poszczeglnych spjnikw logicznych. Nazwa spjnika Symbol Podstawowy odpowiednik Negacja Koniunkcja Alternatywa Implikacja Rwnowano ~ nieprawda, e i lub jeli... to.... wtedy i tylko wtedy Inne odpowiedniki nie jest tak, e; nie oraz; a take; lecz; a; ale albo... albo; bd gdyby.... to...; o ile... to... zawsze i tylko wtedy

To nie jest spjnik! Bywa, e w zdaniu pojawi si wyraenie pozornie odpowiadajce ktremu ze spjnikw logicznych, ale uyte w innym znaczeniu (nie jako spjnik zdaniowy). W takim wypadku oczywicie nie wolno go zastpowa symbolem spjnika. Przykad: Stefan i Krystyna s maestwem.

W zdaniu tym wystpuje wyraenie i, ale nie czy ono zda. Stefan w tym wypadku nie jest zdaniem, ani te jego skrtem. Gdyby kto potraktowa Stefan jako skrt zdania, otrzymaby bezsensowne wyraenie: Stefan jest maestwem. Tak wic Stefan i Krystyna s maestwem to zdanie proste i jego schemat to tylko samo p. Wicej spjnikw. Czsto w zdaniu wystpuje wicej ni jeden spjnik. W takim wypadku naley na og skorzysta z nawiasw. Nawiasy wskazuj, ktre zdania w sposb naturalny cz si ze sob bliej, tworzc swego rodzaju cao. Jednoczenie nawiasy pokazuj, ktry ze spjnikw peni rol tak zwanego spjnika gwnego, czyli tego, ktry niejako spina cae zdanie, czy ostatecznie wszystkie jego czci. W kadym zdaniu zoonym musi by taki spjnik. Przykad: Jeeli przeczytam podrcznik lub bd chodzi na wykady, to bez trudu zdam egzamin. Prawidowy schemat tego zdania to: (p q) r Nawiasy pokazuj, e zdania oznaczone zmiennymi p oraz q tworz pewn cao i dopiero wzite razem stanowi poprzednik implikacji. Implikacja peni w tym schemacie rol spjnika gwnego czy ona wyraenie w nawiasie oraz zmienn r. Gdyby kto postawi nawiasy w zym miejscu i gwnym spjnikiem uczyni alternatyw, czyli schemat wygldaby: p (q r), to byby to schemat nastpujcego zdania: Przeczytam podrcznik lub jeli bd chodzi na wykady, to bez trudu zdam egzamin, a wic innego, ni to, ktrego schemat mielimy napisa. Przykad: Nieprawda, e jeli dopadn drania, to od razu si z nim policz. Prawidowy schemat to: ~ (p q) Nawiasy s konieczne, aby pokaza, i negacja jest tu spjnikiem gwnym i odnosi si do caej implikacji jeli dopadn drania, to od razu si z nim policz. Pozostawienie schematu bez nawiasw: ~ p q, wskazywao by, e negacja odnosi si tylko do prostego zdania p

(gwnym spjnikiem staaby si wtedy implikacja), a wic byby to schemat zdania jeli nie dopadn drania, to od razu si z nim policz. Przykad: Jeeli skocz studia to albo wyjad za granic, albo zostan bezrobotnym. Schemat tego zdania to: p (q r) Tre tego zdania wyranie wskazuje, e gwnym spjnikiem jest w nim implikacja. Alternatywa zostaa oddana przy pomocy zwrotu albo...albo. Zauwamy, e gdyby zostao uyte sowo lub, mogyby powsta wtpliwoci, jaki spjnik peni rol gwnego; wypowiadajc zdanie Jeeli skocz studia to wyjad za granic lub zostan bezrobotnym kto mg mie bowiem na myli alternatyw: istniej dwie moliwoci (1) wyjazdu za granic w przypadku ukoczenia studiw lub (2) zostania bezrobotnym (w domyle w przypadku nie ukoczenia studiw). Wtedy schemat wygldaby (p q) r.

Uwaga na bdy! Schemat w ktrym nawiasy nie wskazuj jednoznacznie gwnego spjnika, jest wieloznaczny (dopuszcza rne moliwoci interpretacji). Takie wieloznaczne wyraenia (np. p q r lub p q r) nosz nazw amfibolii. Napisanie schematu bdcego amfiboli traktowane jest jako bd. UWAGA! Autorzy niektrych podrcznikw wprowadzaj rne konwencje pozwalajce pomija nawiasy. Zasady te stwierdzaj na przykad, e zasig implikacji jest wikszy od zasigu koniunkcji, a wic schemat p q r naley domylnie potraktowa, tak jakby wyglda on p (q r). Poniewa jednak nie wszyscy takie konwencje stosuj, nie bdziemy ich tu wprowadza. Jedynym wyjtkiem jest stosowana dotd bez wyjanienia, jednake intuicyjnie oczywista zasada dotyczca negacji, mwica e jeli nie ma nawiasw, to negacja odnosi si tylko do zmiennej, przed ktr si znajduje. Na przykad w wyraeniu ~ p q zanegowane 9

jest tylko zdanie p; nie ma zatem potrzeby zapisywania schematu w formie: ~ (p) q, cho nie byoby to bdem. Gdzie da ten nawias? Czasami mog powsta wtpliwoci, gdzie naley postawi nawias, nawet gdy zdanie, ktrego schemat piszemy, na pewno nie jest amfiboli. Przykad: Jeeli spotkam Wojtka, to o ile nie bdzie zbyt pno, to skoczymy na mae piwo. W powyszym zdaniu mamy dwie implikacje (oddane przez jeeli oraz o ile), czce trzy zdania (w tym jedno zanegowane): p ~ q r. W schemacie takim musimy jednak przy pomocy nawiasw okreli, ktra z implikacji stanowi gwny spjnik zdania czy schemat ma wyglda: (p ~ q) r, czy te p (~ q r). Aby ten problem rozwiza przyjrzyjmy si bliej naszemu zdaniu mwi ono, co si wydarzy, jeli spotkam Wojtka, a wic poprzednikiem gwnej implikacji jest zdanie proste. Natomiast nastpnikiem sformuowanego w tym zdaniu warunku jest pewna implikacja o ile nie bdzie zbyt pno, skoczymy na mae piwo. Tak wic mamy do czynienia z implikacj prowadzc od zdania prostego do kolejnej implikacji, czyli prawidowy jest schemat: p (~ q r) To, e ten wanie schemat jest waciwy, nie dla wszystkich moe od razu by jasne. Jeli kto nie jest o tym przekonany, niech sprbuje wypowiedzie zdanie oparte na schemacie (p ~ q) r, wstawiajc odpowiednie zdania proste za zmienne. Wyszoby wtedy co w rodzaju: jeeli jeli spotkam Wojtka to nie bdzie zbyt pno, to skoczymy na mae piwo. Wicej nawiasw. Czasem w zdaniu musi wystpowa wiksza ilo nawiasw. Wskazuj one niejako hierarchi wyrae. Przykad: Nie jest prawd, e jeli skocz studia i prestiowy kurs jzykowy to znajd dobrze patn prac.

10

Poprawny schemat tego zdania to: ~ [(p q) r] Nawias kwadratowy wskazuje, e negacja odnosi si do caego zdania zoonego i peni rol spjnika gwnego. Natomiast nawias okrgy pokazuje, i zdania p oraz q dopiero wzite razem stanowi poprzednik implikacji.

Uwaga na bdy! Pominicie w powyszym przykadzie nawiasu kwadratowego: ~ (p q) r sprawioby, e negacja odnosiaby si jedynie do wyraenia (p q); zdanie, z implikacj jako gwnym spjnikiem, musiaoby brzmie wtedy: Jeeli nie ukocz studiw i prestiowego kursu jzykowego, to znajd dobrze patn prac. Natomiast pominicie nawiasu okrgego: ~ [p q r] sprawioby, e wyraenie w nawiasie kwadratowym staoby si amfiboli. Przykad: Jeeli wybory wygra lewica to znw wzrosn podatki i spadnie tempo rozwoju gospodarczego, ale jeli wygra prawica lub tak zwana centroprawica, to powstanie bardzo saby rzd i albo bdziemy przez cztery lata wiadkami gorszcych skandali, albo za rok bd nowe wybory. Schemat tego zdania to: [p (q r)] {(s t) [ u (w z)]} Gwnym spjnikiem zdania jest koniunkcja oddana przy pomocy sowa ale. Napisanie schematu pierwszego czonu koniunkcji nie powinno sprawi nikomu wikszych trudnoci. Wikszej uwagi wymaga schemat wyraenia ujtego w nawias klamrowy. Gwnym spjnikiem tej czci jest implikacja zdanie to mwi bowiem, co si wydarzy jeli nastpi warunek ujty symbolicznie jako s t. Gdy si to stanie, to po pierwsze bdziemy mieli do czynienia z sytuacj opisan przez zdanie u, a po drugie z alternatyw w z. Zarwno u, jak i (w z) s wic, wzite razem, nastpnikiem gwnej implikacji. Gdyby kto, bdnie, napisa schemat czci w nawiasie klamrowym w sposb: {[(s t) u ] (w z)}, wskazywao by to, e nastpnikiem implikacji jest tylko zdanie u, natomiast

11

alternatywa w z, stanowi osobn cao, niezalen od warunku s t. Analizowane zdanie stwierdza jednak co innego. To samo zdanie ta sama zmienna. Czasem pewne zdanie proste pojawia si w kilkakrotnie w rnych miejscach zdania zoonego. W takich wypadkach naley wszdzie to zdanie zastpi t sam zmienn. Przykad: Jeli Tadeusz zdy na autobus, to przyjdzie, lub gdyby nie zdy na autobus, to przeoymy nasze spotkanie. (p q) (~ p r) p Tadeusz zdy na autobus, q Tadeusz przyjdzie, r przeoymy nasze spotkanie. Nastpnik przed poprzednikiem? Czasami, na przykad ze wzgldw stylistycznych, w zdaniu jzyka naturalnego majcego posta implikacji nastpnik wystpuje przed poprzednikiem implikacji. Przy pisaniu schematu naley t kolejno odwrci. Przykad: Populski przegra wybory, jeli bdzie uczciwy wobec konkurentw i nie bdzie obiecywa gruszek na wierzbie. Wprawdzie w zdaniu tym Populski przegra wybory pojawia si na samym pocztku, jest to jednak ewidentnie nastpnik implikacji. Prawidowy schemat zatem wyglda nastpujco: (p ~ q) r p Populski bdzie uczciwy wobec konkurentw, q Populski bdzie obiecywa gruszki na wierzbie, r Populski przegra wybory. Poniewa w implikacji w powyszym przykadzie nie wystpuje sowo to, dodatkow trudno moe zrodzi kwestia postawienia strzaki w odpowiednim miejscu nad zdaniem jeli kto koniecznie chce to zrobi. W takim wypadku najlepiej postawi j po zakoczeniu caego zdania lub przed jego rozpoczciem. Mona te, przed napisaniem schematu, przeformuowa zdanie, tak aby poprzednik i nastpnik znalazy si na waciwych

12

miejscach: Jeeli Populski bdzie uczciwy wobec konkurentw i nie bdzie obiecywa gruszek na wierzbie, to przegra wybory. Warto zapamita! Wtpliwoci, co w danym przypadku jest poprzednikiem a co nastpnikiem, rozwia moe uyteczna wskazwka, e poprzednikiem jest kadorazowo to, co znajduje si bezporednio po sowie jeli (jeeli, o ile, gdy itp.). Nastpnik natomiast moe znajdowa si albo po poprzedniku oddzielony sowem to, albo na samym pocztku zdania, gdy to nie jest obecne.

1.1.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy pojedynczy symbol zmiennej zdaniowej, na przykad samo p, to ju jest schemat zdania? Tak, schemat nie musi koniecznie zawiera spjnikw logicznych. Jeeli w zdaniu nie ma wyrae odpowiadajcych spjnikom, to schemat takiego zdania skada si tylko z jednej zmiennej. Czy zmienne w schemacie zdania musz wystpowa w kolejnoci p, q, r, s, t... itd.? Nie, nie jest to konieczne. Wprawdzie przyjo si jako pierwsz zmienn obiera p, a potem q, ale nie jest bdem rozpoczcie schematu na przykad od r. Jest to co najwyej mniej eleganckie rozwizanie. Czy w kadym schemacie musi by spjnik gwny? Tak, jeli oczywicie schemat nie skada si jedynie z pojedynczej zmiennej. Schemat w ktrym nawiasy nie pokazuj, ktry ze spjnikw jest gwny, jest nieprawidowy, poniewa nie wiadomo, jak go naley odczyta. Przykadowo p q r mona by odczyta p i jeli q to r (gdyby gwnym spjnikiem bya koniunkcja) albo te jeli p i q to r (gdyby gwnym spjnikiem miaa by implikacja). Co wicej, jeli mamy do czynienia ze formu o znacznym stopniu zoonoci, swoje spjniki gwne musz posiada wszystkie ujte w nawiasy zdania skadowe. Na przykad w schemacie {[p (q r)] s} ~ [(s t) z] gwnym spjnikiem jest rwnowano; Kolejne miejsce w hierarchii spjnikw zajmuj alternatywa (gwny spjnik lewej strony

13

rwnowanoci) oraz negacja (gwny spjnik prawej strony rwnowanoci). Nastpnie gwnym spjnikiem wyraenia w kwadratowym nawiasie z lewej strony jest implikacja, a w zanegowanym wyraeniu w kwadratowym nawiasie z prawej strony koniunkcja. Pominicie ktregokolwiek z nawiasw uniemoliwioby okrelenie tych spjnikw. Czy da si napisa schemat kadego zdania? Tak, jeli oczywicie jest to zdanie oznajmujce (bo tylko takie interesuj nas w logice). Naley jednak pamita, e jeli w zdaniu nie ma wyrae odpowiadajcych spjnikom logicznym, to schematem tego zdanie bdzie tylko p, choby zdanie byo bardzo dugie. Czy bdem jest uproszczenie sobie schematu poprzez pominicie jakiego spjnika? Na przykad zapisanie schematu zdania Jeli spotkam Wojtka lub Mateusza, to pjdziemy na piwo, jako p q, gdzie p zostanie potraktowane jako spotkam Wojtka lub Mateusza, zamiast (p q) r? Nie jest to bd w cisym tego sowa znaczeniu. Czasem faktycznie, z rnych wzgldw, pisze si takie uproszczone schematy. Tym niemniej na og, gdy w zadaniu naley napisa schemat zdania, rozumiany jest pod tym pojciem tak zwany schemat gwny, czyli zawierajcy wszystkie spjniki moliwe do wyrnienia w zdaniu. Tak wic zapisanie schematu uproszczonego moe zosta potraktowane jako bd.

14

1.2. TABELKI ZERO-JEDYNKOWE I ICH ZASTOSOWANIE.

1.2.1. YK TEORII.
Tak zwane tabelki zero-jedynkowe su do okrelania prawdziwoci lub faszywoci zda zawierajcych spjniki logiczne. Prawd lub fasz nazywamy wartoci logiczn zdania. W notacji logicznej symbol 0 oznacza zdanie faszywe, natomiast 1 zdanie prawdziwe. Warto logiczn zdania prostego zapisujemy zwykle pod (lub nad) odpowiadajc mu zmienn, warto logiczn zdania zoonego zapisujemy pod gwnym spjnikiem tego zdania. Negacja ~ 1 0 p 0 1

Tabelka dla negacji ukazuj do oczywist prawidowo, e negacja zmienia warto logiczn zdania. Gdy wemiemy dowolne zdanie faszywe (oznaczone 0) i nastpnie zanegujemy je, to otrzymamy zdanie prawdziwe (oznaczone 1). Na przykad: Gdask jest stolic Polski fasz, Gdask nie jest stolic Polski prawda. Natomiast poprzedzenie negacj zdania prawdziwego czyni z niego zdanie faszywe. Na przykad: Krakw ley nad Wis prawda, Krakw nie ley nad Wis fasz. Koniunkcja p 0 0 1 1 0 0 0 1 q 0 1 0 1

15

Tabelka dla koniunkcji pokazuje, e gdy przynajmniej jeden z czonw tworzcych koniunkcj jest faszywy, to cae zdanie zoone te jest faszywe. Aby zdanie byo prawdziwe, prawdziwe musz by oba czony koniunkcji. Przykadowo, gdy kto stwierdza: W tym roku byem w Afryce i Australii, a my skdind wiemy, e nie by on ani w Afryce, ani w Australii (oba czony koniunkcji faszywe pierwszy rzd w tabeli), to oczywicie ca wypowied naley uzna za faszyw. Podobnie, gdyby okazao si, e wypowiadajcy zdanie by tylko w jednym z wymienionych miejsc (drugi i trzeci rzd w tabeli jeden czon koniunkcji prawdziwy, a drugi faszywy), to caa wypowied w dalszym cigu pozostaje faszywa. Dopiero w przypadku prawdziwoci obu czonw koniunkcji (ostatni wiersz tabeli) cae zdanie zoone naley uzna za prawdziwe. Alternatywa p 0 0 1 1 0 1 1 1 q 0 1 0 1

Tabelka dla alternatywy pokazuje, i jest ona zdaniem faszywym tylko w jednym przypadku gdy oba jej czony s faszywe. Gdy przynajmniej jeden czon jest zdaniem prawdziwym prawdziwa jest rwnie caa alternatywa. Gdy w prognozie pogody syszymy, e bdzie pada deszcz lub nieg, tymczasem nastpnego dnia nie bdzie ani deszczu, ani niegu (czyli oba czony alternatywy oka si zdaniami faszywymi), to ca prognoz naley uzna za faszyw. Gdy jednak spadnie sam deszcz (pierwszy czon prawdziwy), sam nieg (drugi czon prawdziwy), lub te i nieg i deszcz (oba czony alternatywy prawdziwe), zdanie mwice e bdzie pada deszcz lub nieg okazuje si prawdziwe. Uwaga na marginesie.
Jeeli kto ma wtpliwoci co do ostatniego wiersza tabelki dla alternatywy, to s to wtpliwoci cakowicie uzasadnione. Tabelka ta ilustruje bowiem tylko jedno ze znacze, w jakim alternatywa jest uywana. Znaczenie to mona opisa zwrotem przynajmniej jedno z dwojga; czy te jedno lub drugie lub oba naraz jest to tak zwana alternatywa nierozczna. W jzyku potocznym alternatywy uywamy te czsto w znaczeniu dokadnie jedno z dwojga; albo tylko jedno, albo tylko drugie (alternatywa rozczna). W takim rozumieniu

16

alternatywy w ostatnim wierszu tabelki powinno pojawi si zero. W niektrych systemach logicznych oba znaczenia alternatywy s starannie rozrniane (jest to szczeglne istotne dla prawnikw) i oddawane przy pomocy rnych symboli (najczciej dla alternatywy rozcznej).

Implikacja p 0 0 1 1 1 1 0 1 q 0 1 0 1

Z tabelki dla implikacji moemy dowiedzie si, e zdanie, ktrego gwnym spjnikiem jest jeli... to moe by faszywe tylko w jednym wypadku, mianowicie, gdy jego poprzednik jest prawdziwy, natomiast nastpnik faszywy. Jako przykadem ilustrujcym tabelk dla implikacji posuymy si zdaniem wypowiedzianym przez ojca do dziecka: Jeli zdasz egzamin, to dostaniesz komputer. Gdy nastpnie dziecko nie zdaje egzaminu i komputera nie dostaje (pierwszy wiersz tabeli poprzednik i nastpnik implikacji faszywe) lub gdy zdaje egzamin i dostaje komputer (ostatni wiersz tabeli poprzednik i nastpnik implikacji prawdziwe), to nie powinno by wtpliwoci, e obietnica ojca okazaa si prawdziwa. Gdy natomiast dziecko zdaje egzamin, a jednak komputera nie dostaje (trzeci wiersz tabeli poprzednik implikacji prawdziwy, a nastpnik faszywy), naley wwczas uzna, e ojciec skama skadajc swoj obietnic. Pewne kontrowersje moe budzi uznanie za prawdziwego zdania w przypadku, gdy poprzednik implikacji jest faszywy, natomiast nastpnik prawdziwy (drugi wiersz tabeli), czyli w naszym przykadzie, gdy dziecko wprawdzie nie zdao egzaminu, a mimo to dostao komputer. Zauwamy jednak, e wbrew pozorom ojciec nie amie wcale w takim przypadku obietnicy dania komputera po zdanym egzaminie nie powiedzia on bowiem, e jest to jedyny przypadek, gdy dziecko moe otrzyma komputer. Powiedzenie, e jeli zdasz egzamin, to dostaniesz komputer, nie wyklucza wcale, e dziecko moe rwnie dosta komputer z innej okazji, na przykad na urodziny. Powysze wytumaczenie drugiego wiersza tabelki dla implikacji moe si wydawa nieco nacigane, a jest tak dlatego, e w jzyku potocznym czsto wypowiadamy zdania typu jeli... to rozumiejc przez nie wtedy i tylko wtedy (ktrego to zwrotu nikt raczej nie uywa).

17

Jak za chwil zobaczymy, tabelka dla rwnowanoci rni si od tabelki implikacji tylko tym jednym kontrowersyjnym przypadkiem. Rwnowano p 0 0 1 1 1 0 0 1 q 0 1 0 1

Z uwagi na rzadkie wystpowanie w jzyku potocznym spjnika wtedy i tylko wtedy trudno jest wskaza przykady obrazujce prawomocno powyszej tabelki. Najatwiejszym sposobem na zapamitanie tabelki dla rwnowanoci wydaje si skojarzenie, e aby rwnowano bya prawdziwa, obie jej strony musz by rwnowane sobie, to znaczy albo obie faszywe (pierwszy wiersz tabeli), albo oba prawdziwe (ostatni wiersz). Gdy natomiast strony rwnowanoci posiadaj rne wartoci logiczne (drugi i trzeci wiersz tabeli), caa rwnowano jest faszywa. DO ZAPAMITANIA: Obecnie, dla p q 0 0 0 1 1 0 1 1 utrwalenia, 0 0 0 1 0 1 1 1 tabelki 1 1 0 1 1 0 0 1 dla wszystkich spjnikw dwuargumentowych przedstawimy w formie skrconej cigi:

Znajomo powyszej tabelki jest konieczna do rozwizywania zada z zakresu rachunku zda. Najlepiej wic od razu nauczy si jej na pami. Wymaga to niestety pewnego wysiku i czasu, ale bez tego rozwizywanie dalszych przykadw bdzie niemoliwe.

18

1.2.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE TABELEK.

Dziki poznanym tabelkom moemy zawsze stwierdzi czy prawdziwe, czy te faszywe jest zdanie zoone (niezalenie od jego dugoci), gdy tylko znamy wartoci logiczne wchodzcych w jego skad zda prostych. Przypomnijmy, e warto logiczna caego zdania zoonego bdzie zawsze zobrazowana symbolem 0 lub 1 znajdujcym si pod gwnym spjnikiem zdania (czyli spjnikiem ostatecznie wicym wszystkie elementy zdania). Przykad: Obliczymy warto logiczn zdania p (q r) przy zaoeniu, e zmienne p i q reprezentuj zdanie prawdziwe, natomiast zmienna r zdanie faszywe, a wic zachodzi sytuacja: p (q r) 1 1 0 Warto logiczn caego zdania reprezentowa bdzie symbol umieszczony pod gwnym spjnikiem schematu, a wic pod implikacj. Aby okreli warto implikacji musimy zna warto jej poprzednika i nastpnika. Poprzednikiem implikacji jest tu zdanie proste p i jego warto mamy ju podan. Natomiast nastpnikiem jest tu cae ujte w nawias wyraenie (p q), ktrego warto musimy dopiero obliczy. Robimy to korzystajc z tabelki dla koniunkcji, a dokadniej jej wiersza mwicego, e gdy pierwszy czon koniunkcji jest prawdziwy, a drugi faszywy, to caa koniunkcja jest faszywa. Mamy zatem sytuacj: p (q r) 1 00 1 (symbole podkrelone pokazuj wartoci, z ktrych skorzystalimy do oblicze) W tym momencie moemy ju okreli warto logiczn caego zdania, sprawdzajc w tabelce jak warto przyjmuje implikacja, ktrej poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy. p (q r) 1 0 10 0 Ostatecznie widzimy, e cae zdanie jest faszywe, poniewa pod gwnym spjnikiem otrzymalimy warto 0.

19

Uwaga na bdy! Czstym bdem popenianym przez pocztkujcych jest niedostrzeganie, e zdanie wizane przez spjnik jest zoone (np. nastpnik implikacji w powyszym przykadzie). Osoba popeniajca taki bd moe myle, e ostateczny wynik naley obliczy biorc pod uwag p jako poprzednik implikacji, a samo q jako jej nastpnik, a wic: p (q r) 1 1 100 LE!!! Nie wolno tak jednak postpowa w adnym wypadku, poniewa nastpnikiem implikacji jest cae wyraenie ujte w nawiasie, ktrego warto znajduje si pod jego gwnym spjnikiem, a wic koniunkcj. Przykad: Obliczymy teraz warto logiczn zdania (p q) ~ r, przy zaoeniach: p 1, q 0, r 0, a wic: (p q) ~ r 1 0 0 W tym przypadku gwnym spjnikiem jest alternatywa. Oba jej czony stanowi zdania zoone (p q oraz ~ r), ktrych wartoci naley obliczy najpierw. Korzystamy do tego z tabelek dla implikacji oraz dla negacji. (p q) ~ r 1 0 0 0 (p q) ~ r 1 0 0 10 Gdy znamy wartoci logiczne obu czonw alternatywy, moemy obliczy ostateczny wynik. Czynimy to korzystajc z tabelki dla alternatywy i biorc pod uwag wartoci otrzymane pod implikacj oraz negacj, czyli gwnymi spjnikami obu czonw alternatywy. (p q) ~ r 1 0 0 110

20

Przykad: Obliczymy warto logiczn zdania: ~ (p q) (~ r ~ s) przy zaoeniach: p 1, q 0, r 1, s 0, a wic: ~ (p q) (~ r ~ s) 1 0 1 0 Gwnym spjnikiem jest tu oczywicie rwnowano. Obliczanie wartoci jej stron rozpocz musimy od obliczenia wartoci koniunkcji w pierwszym nawiasie oraz negacji zda prostych w drugim. ~ (p q) (~ r ~ s) 1 0 0 1 0 ~ (p q) (~ r ~ s) 1 0 0 01 10 Nastpnie moemy okreli warto implikacji w drugim nawiasie, biorc pod uwag wartoci otrzymane pod negacj r oraz negacj s (poniewa poprzednikiem i nastpnikiem implikacji s zdania zoone ~ r i ~ s): ~ (p q) (~ r ~ s) 1 0 0 011 10 W tym momencie nie moemy jeszcze przystpi do okrelenia wartoci logicznej rwnowanoci, poniewa nie zostaa obliczona do koca warto jej lewej strony. Pierwszy czon rwnowanoci to bowiem nie sama koniunkcja (p q), ale dopiero negacja tej koniunkcji. Negacja jest tu gwnym spjnikiem (dopiero ona spina koniunkcj w cao), musimy wic najpierw obliczy warto negacji: ~ (p q) (~ r ~ s) 011 10 1 1 0 0 Dopiero teraz moemy okreli warto caego zdania: ~ (p q) (~ r ~ s) 1 1 0 0 1 011 10

Uwaga na bdy! Jeli negacja znajduje si przed nawiasem (jak w lewej stronie rwnowanoci w przykadzie powyej), to odnosi si ona do caego zdania w nawiasie, a nie tylko do jego pierwszego czonu. Aby pozna warto tej negacji (a zarazem caego zdania, 21

poniewa negacja jest jego gwnym spjnikiem) bierzemy pod uwag gwny spjnik wyraenia w nawiasie, a wic: ~ (p q) 1 10 0 a nie: ~ (p q) 0 10 0 Przykad: Obliczymy warto formuy [(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z) przy zaoeniu, e zdania reprezentowane przez wszystkie zmienne s prawdziwe, a zatem: [(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z) 1 1 1 1 1 W schemacie powyszym gwnym spjnikiem jest koniunkcja czca zdanie w nawiasie kwadratowym z zanegowanym zdaniem w nawiasie okrgym. W pierwszym kroku musimy obliczy warto negacji zda prostych: [(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z) 1 01 01 01 1 Teraz moemy obliczy warto logiczn rwnowanoci i implikacji w okrgych nawiasach: [(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z) 1 0 01 01 011 1 W kolejnym kroku obliczamy wartoci logiczne alternatywy oraz negacji formuy w drugim okrgym nawiasie: [(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z) 1 0 01 0 01 0 011 1 Poniewa znamy ju wartoci czonw gwnej koniunkcji, moemy okreli warto logiczn caego zdania: [(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z) 1 1 010 01 0 0 011 1 LE!!! DOBRZE

22

1.3. TAUTOLOGIE I KONTRTAUTOLOGIE.

1.3.1. YK TEORII.
Jak atwo zauway, formuy mog okazywa si ostatecznie schematami zda prawdziwych lub faszywych w zalenoci od tego, jak warto przyjmuj zdania proste wchodzce w ich skad. Przykadowo, gdy w schemacie p ~ q za obie zmienne podstawimy zdania prawdziwe, caa implikacja okae si faszywa, gdy natomiast podstawimy za p i q zdania faszywe, implikacja bdzie prawdziwa. Wrd formu istniej jednak te takie, ktre daj zawsze taki sam wynik, bez wzgldu na warto logiczn skadajcych si na nie zda prostych. Schematy, ktre w kadym przypadku daj ostatecznie zdanie prawdziwe nazywamy tautologiami; schematy, ktre generuj zawsze zdania faszywe kontrtautologiami.

1.3.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE STATUSU FORMU.

Przykad: Obliczymy wartoci logiczne formuy (p q) (~ p q) przy wszystkich moliwych podstawieniach zda prawdziwych i faszywych za zmienne zdaniowe. Poniewa mamy dwie zmienne, mog zaj cztery sytuacje: (p q) (~ p q) 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 Po obliczeniu wartoci wyrae w nawiasach, bdcych poprzednikiem i nastpnikiem gwnej implikacji otrzymamy: (p q) (~ p q) 0 1 0 101 0 0 1 1 101 1 1 0 0 010 0 1 1 1 011 1 Ostateczny wynik w kadym przypadku obliczamy nastpujco:

23

(p q) (~ p q) 0 1 0 1 101 0 0 1 1 1 101 1 1 0 0 1 010 0 1 1 1 1 011 1 Poniewa niezalenie od tego jak dobieralimy wartoci logiczne zmiennych zdaniowych, otrzymalimy zawsze zdanie prawdziwe, badany schemat jest tautologi. Przykad: Sprawdzimy wartoci logiczne formuy (p ~ q) (p q) przy wszystkich moliwych podstawieniach zda prawdziwych i faszywych za zmienne zdaniowe. Poniewa jest to do prosty przykad i jego rozwizanie zapewne nie sprawi nikomu kopotu, nie bdziemy jego analizy przeprowadza krok po kroku. (p ~ q) (p q) 00 10 0 0 1 0 00 01 0 0 1 1 11 10 0 1 0 0 10 01 0 1 1 1

Badana formua daje nam wycznie zdania faszywe, niezalenie jakie zdania podstawimy w miejsce zmiennych. Jest to wic kontrtautologia. Przykad: Zbadamy obecnie w podobny sposb formu: (~ p ~ q) (p ~ q) 1 0 1 1 0 1 0 0 10 1 0 0 0 1 0 0 0 01 0 1 1 1 0 1 1 1 10 0 1 1 0 1 1 1 0 01 W badanej formule w zalenoci od tego, jakie zdania podstawialimy za zmienne otrzymujemy ostatecznie czasem zdanie prawdziwe, a czasem faszywe. Formua nie jest wic ani tautologi ani kontrtautologi.

24

1.4. SKRCONA METODA ZEROJEDYNKOWA.

1.4.1. YK TEORII.
Przedstawiona powyej metoda badania statusu logicznego formuy (tego, czy jest ona tautologi, kontrtautologi, czy te ani tym, ani tym) nie jest ani najlepsza, ani jedyna. Pokazane przykady miay za zadanie przede wszystkim usprawnienie umiejtnoci posugiwania si tabelkami zero-jedynkowymi i wyrobienie sobie oglnej intuicji czym jest tautologia i kontrtautologia. Poznana metoda badania formu, polegajca na sprawdzaniu wszystkich moliwych podstawie zer i jedynek, jest jeszcze moliwa do zaakceptowania w przypadku formu z dwiema lub ewentualnie trzema zmiennymi zdaniowymi. W przypadku formu duszych staje si na cakowicie niewydolna na przykad sprawdzenie statusu logicznego formuy majcej cztery zmienne wymagaoby zbadania szesnastu moliwoci. Mona sobie wyobrazi ile czasu by to zajo i jak atwo mona by si byo w trakcie tych oblicze pomyli. Dlatego te do badania formu wykorzystuje si zwykle tak zwan skrcon metod zero-jedynkow (nazywan te metod nie wprost), ktra pozwala na udzielenie odpowiedzi, czy dana formua jest tautologi lub kontrtautologi czsto ju po rozpatrzeniu jednego przypadku. Skrconej metodzie badania statusu logicznego formu powicimy znaczn ilo czasu, poniewa omwimy przy tej okazji rnego rodzaju problemy, jakie mog si pojawi przy zastosowaniu tabelek zero-jedynkowych rwnie przy innych okazjach, na przykad przy sprawdzaniu poprawnoci wnioskowa.

Oglna idea metody skrconej.

Wyobramy sobie, e chcemy si dowiedzie, czy formua jest tautologi, na razie jeszcze przy pomocy zwykej metody polegajcej na badaniu wszystkim moliwych podstawie zer i jedynek. Co by mona byo powiedzie, gdyby ju w pierwszym przypadku pod gwnym spjnikiem badanego schematu pojawio si zero? Oczywicie wiedzielibymy, e formua na pewno ju nie jest tautologi, bo przecie tautologia musi za kadym razem wygenerowa zdanie prawdziwe. Wiedz t uzyskalibymy ju po rozpatrzeniu jednego

25

przypadku, wic nie byo by potrzeby rozwaania kolejnych. Moglibymy udzieli w 100% pewnej odpowiedzi badana formua nie jest tautologi. Na powyszej obserwacji opiera si wanie skrcona metoda zero-jedynkowa. Polega ona bowiem na poszukiwaniu ju w pierwszym podejciu takich podstawie zer i jedynek dla zmiennych zdaniowych, aby wykluczy moliwo, e formua jest tautologi. Dokadniejszy opis metody skrconej najlepiej przedstawi jest na przykadzie.

1.4.2. PRAKTYKA: WYKORZYSTANIE METODY SKRCONEJ.

Przykad: Zbadamy przy pomocy metody skrconej, czy tautologi jest formua (p q) (p q). Gdybymy chcieli ju w pierwszej linijce stwierdzi, e formua nie jest tautologi, musielibymy znale takie podstawienia zmiennych, aby pod gwnym spjnikiem pojawio si zero. Od tego wic zaczniemy: (p q) (p q) 0 Wiemy zatem, e w poszukiwanym przez nas przypadku 0 musiaoby pojawi si pod spjnikiem implikacji. Gdy spojrzymy teraz do tabelki dla implikacji, zobaczymy, e moe by ona faszywa tylko w jednym przypadku mianowicie jej poprzednik musi by prawdziwy, a nastpnik faszywy. Aby wic w naszym przykadzie 0 mogo si pojawi tam, gdzie je postawilimy, prawdziwa musiaaby okaza si implikacja w pierwszym nawiasie, a faszywa alternatywa w drugim. Otrzymujemy wic: (p q) (p q) 1 0 0

Uwaga na bdy! Niektrzy pocztkujcy adepci logiki widzc w tabelce, e aby implikacja bya faszywa, p musi by 1, a q 0, wpisuj jedynki pod wszelkimi moliwymi zmiennymi p w formule, a zera pod wszystkimi q, np.: (p q) (p q) 1 0 0 1 0 LE!!! 26

Jest to oczywicie bd. Zmienne p i q z tabelki naley rozumie umownie, jako dowolny poprzednik i nastpnik implikacji. W naszym konkretnym przypadku poprzednikiem nie jest pojedyncze zdanie p, ale caa implikacja p q (i to wanie caa ta implikacja powinna posiada warto 1), za nastpnikiem nie proste zdanie q, ale alternatywa p q (i to ona musi by faszywa), a wic: (p q) (p q) 1 0 0 DOBRZE

W pierwszym nawiasie otrzymalimy jedynk przy implikacji. W tabelce dla tego spjnika widzimy, e jedynka moe si przy nim pojawi w trzech rnych sytuacjach. Poniewa nie wiemy, ktry wariant wybra, zostawiamy na razie t implikacj i przechodzimy do drugiego nawiasu. Mamy tu faszyw alternatyw. W tabelce dla alternatywy widzimy, e jest ona faszywa tylko w jednym przypadku gdy oba jej czony s faszywe. Tu zatem nie mamy adnego wyboru. Musimy wpisa zera pod obydwiema zmiennymi zdaniowymi: (p q) (p q) 1 0 00 0 W tym momencie dowiedzielimy si, jakie powinny by wartoci logiczne zmiennych p i q. Jako e wartoci te musz by oczywicie takie same w caym wyraeniu (nie moe by tak, aby jedno zdanie byo w jednym miejscu prawdziwe, a w drugim faszywe), przepisujemy je we wszystkie miejsca, gdzie zmienne p i q wystpuj: (p q) (p q) 0 1 0 0 00 0 Widzimy, e wpisalimy wartoci logiczne we wszystkie moliwe miejsca. Pozostaje nam jeszcze sprawdzi, czy wszystko si zgadza. Jeeli gdzie moga wkra si jaka nieprawidowo, to jedynie w ostatnim kroku tam gdzie przepisalimy wartoci zmiennych p i q. Sprawdzamy zatem w tabelce, czy implikacja moe by prawdziwa (tak wyszo w naszym przykadzie), gdy jej poprzednik i nastpnik s faszywe (te wartoci zmiennych przepisalimy z drugiego nawiasu). Wszystko si zgadza, implikacja taka jest prawdziwa. W innych miejscach formuy te wszystko musi si zgadza, poniewa wczeniej wszdzie wpisywalimy wartoci logiczne wprost z tabelek. Tak wic ju w pierwszej linijce pokazalimy, e badana formu moe okaza si schematem zdania faszywego, a zatem nie jest ona na pewno tautologi.

27

Uwaga na bdy! W powyszym przykadzie wykazalimy jedynie, e formua nie jest tautologi. Nie znaczy to jednak, i jest ona kontrtautologi. Aby stwierdzi, e schemat jest kontrtautologi, musielibymy mie pewno, e generuje on tylko i wycznie zdania faszywe. My natomiast pokazalimy jedynie, e daje on takie zdanie w przynajmniej jednym przypadku. Sprawdzenie, czy formua jest kontrtautologi wymagaoby obecnie posuenia si metod skrcon w inny sposb lub zastosowania metody zwykej. Na razie wiemy tylko i wycznie, e nie jest ona tautologi. Przykad: Sprawdzimy przy pomocy skrconej metody, czy tautologi jest formua: (p q) (p q) Jak zawsze w metodzie skrconej zaczynamy od sprawdzenia, czy formua moe sta si schematem zdania faszywego, a zatem, czy pod gwnym spjnikiem moe pojawi si 0. (p q) (p q) 0 Podobnie jak w poprzednim przykadzie mamy zero przy implikacji. Z tabelki dla tego spjnika wiemy, e w takim przypadku prawdziwy musi by poprzednik implikacji (a wic koniunkcja w pierwszym nawiasie), a faszywy nastpnik (implikacja w drugim nawiasie): (p q) (p q) 1 0 0 W pierwszym nawiasie mamy prawdziw koniunkcj. Z tabelki widzimy, e taka sytuacja moliwa jest tylko w jednym przypadku oba czony koniunkcji musz by prawdziwe: (p q) (p q) 111 0 0 Skoro znamy ju wartoci zmiennych p i q przepisujemy je wszdzie, gdzie te zmienne wystpuj: (p q) (p q) 111 0 1 0 1

28

Podobnie jak poprzednio, musimy teraz jeszcze sprawdzi, czy wartoci, ktre przepisalimy w ostatnim kroku zgadzaj si z tymi, ktre wpisalimy wczeniej. W tym momencie natykamy si na co dziwnego. Okazuje si otrzymalimy faszyw implikacj, ktrej zarwno poprzednik, jak i nastpnik s zdaniami prawdziwymi. Ale przecie sytuacja taka jest cakowicie niezgodna z tabelkami! Otrzymalimy ewidentn sprzeczno co, co nie ma prawa wystpi: (p q) (p q) 111 0 1 0 1 O czym moe wiadczy pojawienie si sprzecznoci? Aby to zrozumie, dobrze jest przeledzi cay tok rozumowania od samego pocztku. Zaoylimy na pocztku 0 pod gwnym spjnikiem caej formuy. Nastpnie wycigalimy z tego konsekwencje, wpisujc wartoci, ktre musiayby by si pojawi, aby zaoone 0 faktycznie mogo wystpi. Postpujc w ten sposb doszlimy do sprzecznoci. Wynika z tego, e nasze zaoenie nie daje si utrzyma. Zero pod gwnym spjnikiem nie moe si pojawi, poniewa prowadzioby to do sprzecznoci. A skoro pod gwnym spjnikiem nie moe by nigdy 0, to znaczy e zawsze jest tam 1, a to z kolei wiadczy, e badana formua jest tautologi. Tautologiczno formuy wykazana zostaa w jednej linijce. Po prostu zamiast pokazywa, e badany schemat zawsze daje zawsze zdania prawdziwe, udowodnilimy, e nie moe wygenerowa on zdania faszywego. UWAGA! Sposb, w jaki rozwizany zosta powyszy przykad, nie jest jedynym moliwym. Zobaczmy, jak mona to byo zrobi inaczej. Rozpoczynamy tak samo, wpisujc 0 pod gwn implikacj, a nastpnie 1 przy jej poprzedniku i 0 przy nastpniku: (p q) (p q) 1 0 0 Zauwamy teraz, e wcale nie musimy zaczyna od prawdziwej koniunkcji w pierwszym nawiasie. Rwnie w drugim nawiasie mamy bowiem tylko jedn moliwo wpisania kombinacji zer i jedynek. Aby umieszczona tam implikacja bya faszywa, prawdziwy musi by jej poprzednik, a faszywy nastpnik: (p q) (p q) 1 0 1 0 0

29

Gdy przepiszemy teraz otrzymane wartoci zmiennych do pierwszego nawiasu otrzymamy: (p q) (p q) 1 10 0 1 0 0 Okazuje si, e tym razem rwnie otrzymujemy sprzeczno, tyle e w innym miejscu: (p q) (p q) 1 10 0 1 0 0 Uyteczna wskazwka: Gdy sprawdzamy, czy formua jest tautologi przy pomocy metody skrconej, nie jest istotne, gdzie pojawi si sprzeczno. Czsto moe ona wystpi w rnych miejscach, w zalenoci od tego, w jakiej kolejnoci wpisywalimy symbole 0 i 1 do formuy. Wracajc do omawianego przykadu, zobaczmy jeszcze inny sposb, w jaki sprzeczno moga si ujawni. Zaczynamy tak jak poprzednio: (p q) (p q) 1 0 0 Teraz zauwaamy, e obu nawiasach mamy tylko jedn moliwo wpisania kombinacji 0 i 1 jedynek, wic je od razu jednoczenie wpisujemy: (p q) (p q) 111 0 1 0 0 Tym razem rwnie sprzeczno wystpia, cho moe nie jest to widoczne na pierwszy rzut oka. Zmienna q okazuje si w jednym miejscu reprezentowa zdanie prawdziwe, a jednoczenie w innym faszywe. Taka sytuacja oczywicie nie jest moliwa. (p q) (p q) 111 0 1 0 0 Poniewa dla waciwego posugiwania si skrcon metod zero-jedynkow wane jest zrozumienie caego toku rozumowania z ni zwizanego, przedstawimy go jeszcze raz. Gdy chcemy dowiedzie si, czy schemat jest tautologi, zaczynamy od postawienia symbolu 0 pod gwnym spjnikiem, aby sprawdzi, czy formua moe cho w jednym przypadku wygenerowa zdanie faszywe. Nastpnie wpisujemy zgodnie z tabelkami dla odpowiednich spjnikw symbole 0 i 1, w taki sposb w jaki musiayby one wystpowa, aby zero pod gwnym spjnikiem mogo si pojawi. Czynic to wpisujemy tylko to, co wiemy na pewno. Gdy w jakim miejscu mamy

30

dwie lub trzy moliwoci wpisania symboli, nie wpisujemy tam chwilowo nic i przechodzimy dalej, szukajc miejsca, gdzie jest tylko jedna moliwo. Gdy symbol 0 lub 1 pojawi si pod jak zmienn zdaniow, przepisujemy go wszdzie tam, gdzie dana zmienna wystpuje w formule. Na kocu sprawdzamy, czy w naszej formule nie pojawia si przypadkiem sprzeczno (czy wszystko jest zgodne z tabelkami, czy te nie). Jeeli sprzeczno (niezgodno z tabelkami) ma si gdzie pojawi, to dzieje si to na og tam, gdzie w ostatnim kroku przepisalimy wartoci zmiennych. Jeeli sprzecznoci nigdzie nie ma, to znaczy, e formua moe okaza si schematem zdania faszywego (takie zaoenie na pocztku przyjlimy wpisujc 0 pod gwnym spjnikiem), a wiec nie jest ona tautologi. Gdy natomiast w formule pojawi si sprzeczno, oznacza to, e nie moe ona wygenerowa zdania faszywego (przyjte na pocztku zaoenie nie daje si utrzyma), a zatem jest ona tautologi. DO ZAPAMITANIA. Jeszcze raz caa procedura w telegraficznym skrcie: 1. Zakadamy 0 pod gwnym spjnikiem. 2. Wycigamy z przyjtego zaoenia wszelkie konsekwencje, wpisujc 0 i 1, tam gdzie istnieje tylko jedna moliwo ich wystpienia. 3. Sprawdzamy, czy wszystko si zgadza z tabelkami (czy nie ma sprzecznoci). 4. Ogaszamy wynik wedug recepty: jest sprzeczno formua jest tautologi, nie ma sprzecznoci formua nie jest tautologi.

1.4.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Uwaga na negacje. Badane przez logikw formuy s na og bardziej skomplikowane od omwionych w powyszych przykadach. Pierwsze utrudnienie mog spowodowa obecne w nich negacje. Przykad: (p q) (~ q ~ p)

31

Rozpoczynamy od postawienia 0 pod gwnym spjnikiem i wycigamy z tego pierwsz konsekwencj: (p q) (~ q ~ p) 1 0 0 Jedn moliwo wpisania kombinacji 0 i 1 mamy w drugim nawiasie. Aby implikacja bya faszywa, jej poprzednik musi by prawdziwy, a nastpnik faszywy. Wane jest tu jednak poprawne okrelenie co jest poprzednikiem i nastpnikiem badanej implikacji. Poprzednikiem jest zdanie zoone ~ q, a wic jedynk wskazujc na jego prawdziwo wpisujemy nad jego gwnym spjnikiem negacj; podobnie nastpnikiem jest zoone zdanie ~ p i tu rwnie wskazujce jego faszywo 0 wpisujemy pod negacj: (p q) (~ q ~ p) 1 0 1 0 0 Dopiero w tym momencie, korzystajc z tabelki dla negacji, moemy wpisa wartoci zda p i q: (p q) (~ q ~ p) 1 0 10 0 01 Po przepisaniu otrzymanych wartoci do pierwszego nawiasu otrzymujemy sprzeczno: implikacja o prawdziwym poprzedniku i faszywym nastpniku nie moe by prawdziwa: (p q) (~ q ~ p) 1 1 0 0 10 0 01 Badana formua jest zatem tautologi. Przykad: Zbadamy, czy tautologi jest formua (p ~ q) (~ p q) Gwny spjnik stanowi tu alternatywa, ktra jest faszywa tylko w jednym przypadku gdy oba jej czony s faszywe: (p ~ q) (~ p q) 0 0 0 W pierwszym nawiasie mamy tylko jedn moliwo: aby implikacja bya faszywa jej poprzednik p, musi by prawdziwy, a jej nastpnik ~ q, faszywy. Z tego ostatniego moemy od razu wpisa, e prawdziwe musi by q: (p ~ q) (~ p q) 1 0 01 0 0 Przepisujemy otrzymane wartoci p i q do drugiego nawiasu:

32

(p ~ q) (~ p q) 1 0 01 0 1 01 To jeszcze nie koniec zadania, poniewa nie mamy wpisanej wartoci negacji p. Skoro jednak samo p jest prawdziwe, to jego negacja musi by faszywa: (p ~ q) (~ p q) 1 0 01 0 0101 W powyszej formule nie wystpuje nigdzie sprzeczno. Czonami koniunkcji w drugim nawiasie s: ~ p oraz q. Negacja p jest faszywa, a q prawdziwe koniunkcja takich zda (0 i 1) zgodnie z tabelkami musi by faszywa. Badana formua nie jest tautologi. Formuy z wiksz iloci nawiasw. W duszych formuach pewne utrudnienia sprawi moe wielo nawiasw wskazujcych hierarchi spjnikw. W takich duszych formuach trzeba szczegln uwag zwraca na wpisywanie symboli wartoci logicznych we waciwe miejsca oraz na dokadne badanie, czy ostatecznie wystpia sprzeczno. Przykad: [(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ] Gwnym spjnikiem badanej formuy jest implikacja wica wyraenia w kwadratowych nawiasach. Aby implikacja bya faszywa, to jej poprzednik musi by prawdziwy, a nastpnik faszywy symbole jedynki i zera wpisujemy wic pod gwnymi spjnikami kadego z wyrae w kwadratowych nawiasach: [(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ] 1 0 0 W przypadku prawdziwej alternatywy w pierwszym nawiasie mamy trzy moliwoci, wic na razie pomijamy to miejsce. W przypadku faszywej implikacji w drugim nawiasie kwadratowym moemy wpisa, e prawdziwy jest jej poprzednik czyli p, a faszywy nastpnik czyli alternatywa w nawiasie. Z tego ostatniego faktu wnioskujemy o faszywoci obu czonw alternatywy q oraz ~ r. W takim razie prawdziwe musi by oczywicie r: [(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ] 1 0 1 0 0 001

33

Otrzymane wartoci zmiennych zdaniowych przepisujemy do wyraenia w pierwszym kwadratowym nawiasie. Na ich podstawie obliczamy warto ~ p, a nastpnie wartoci implikacji w nawiasach okrgych: [(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ] 1 0 0 1 1 0 01 0 1 0 0 001 Teraz musimy sprawdzi, czy wszystko si zgadza. Ostatnie wartoci jakie wpisalimy, to zera przy implikacjach w okrgych nawiasach. Wartoci te zgadzaj si wprawdzie z wartociami zda tworzcych te implikacje (nie moe by inaczej przecie na podstawie tych zda obliczylimy warto implikacji zgodnie z tabelkami), koliduj natomiast z wartoci alternatywy, ktrej s czonami. W tym wanie miejscu tkwi sprzeczno by moe nie cakiem widoczna na pierwszy rzut oka: [(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ] 1 0 0 1 1 0 01 0 1 0 0001 Badana formua jest zatem tautologi. Gdy pozornie utkniemy. Czasami moe si wydawa, e w badanej formule nie ma takiego miejsca, gdzie byaby tylko jedna moliwo wpisania zer i jedynek. Czsto jednak okazuje si, e jest to tylko zudzenie i po bliszej analizie znajdujemy odpowiednie wyjcie.

Przykad: Sprawdzimy, czy tautologi jest formua: [(p q) (p r)] [p (q r)] Po postawieniu zera przy gwnej implikacji otrzymujemy jedynk przy koniunkcji w pierwszym kwadratowym nawiasie oraz zero przy implikacji w drugim nawiasie kwadratowym. Z prawdziwoci koniunkcji wycigamy wniosek o prawdziwoci obu jej

34

czonw, a z faszywoci implikacji o prawdziwoci p oraz faszywoci koniunkcji q r. Warto p moemy przepisa w miejsca, gdzie zmienna ta jeszcze wystpuje: [(p q) (p r)] [p (q r)] 1 1 1 1 1 0 1 0 0 W tym momencie mogoby si wydawa, e w kadym miejscu mamy po kilka moliwoci wstawiania zer i jedynek. Jest to jednak tylko pozr. W dwch pierwszych nawiasach okrgych mamy prawdziwe implikacje. Oglnie rzecz biorc implikacja jest prawdziwa w trzech rnych przypadkach; zauwamy jednak, e my znamy obecnie rwnie wartoci poprzednikw tych implikacji s one prawdziwe. Gdy spojrzymy do tabelki dla implikacji, zobaczymy, e wrd trzech przypadkw, gdy jest ona prawdziwa, jest tylko jeden taki, kiedy prawdziwy jest jej poprzednik w przypadku tym prawdziwy musi by rwnie nastpnik implikacji. Tak wic w rzeczywistoci mamy tylko jedn moliwo okrelenia wartoci zmiennych q i r w badanych implikacjach musz by one prawdziwe: [(p q) (p r)] [p (q r)] 1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 0 Po przepisaniu wartoci q i r w inne miejsca, gdzie zmienne te wystpuj, otrzymujemy ewidentn sprzeczno w koniunkcji q i r: [(p q) (p r)] [p (q r)] 1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 10 1 Badana formua jest wic tautologi.

Uwaga na bdy! Naley koniecznie zauway rnic pomidzy prawdziw implikacj z prawdziwym poprzednikiem a prawdziw implikacj z prawdziwym nastpnikiem. W pierwszym przypadku istnieje tylko jedna moliwo co do wartoci drugiego czonu (musi by 1), natomiast w drugim s dwie moliwoci (0 lub 1): pq 1 1 1 pq ? 1 1

Podobna rnica zachodzi pomidzy prawdziwymi implikacjami z faszywym nastpnikiem i poprzednikiem: pq pq

35

0 1 0 implikacji. Przykad:

0 1 ?

Zalenoci te powinny sta si jasne po dokadnym przeanalizowaniu tabelki dla

Zbadamy, czy tautologi jest formua: ~ (p q) [~ ( p q) (p r)] Zaczynajc od postawienia zera przy gwnym spjniku, ktrym jest tu alternatywa, otrzymujemy faszywe obydwa czony alternatywy, czyli negacj formuy p q (bo to stojca przed nawiasem negacja jest tu gwnym spjnikiem) oraz alternatyw w nawiasie kwadratowym: ~ (p q) [~ ( p q) (p r)] 0 0 0 Skoro faszywa jest negacja, to prawdziwa musi by formua, do ktrej negacja si odnosi. Natomiast z faszywoci alternatywy w nawiasie kwadratowym, wnioskujemy o faszywoci obu jej czonw: ~ (p q) [~ ( p q) (p r)] 0 1 0 0 0 0 Znowu mamy faszyw negacj, a wic prawdziwa jest negowana przez ni formua w nawiasie. Skoro natomiast faszywa jest alternatywa p r, to faszywe s oba jej czony. Warto zmiennej p przepisujemy tam, gdzie zmienna ta jeszcze wystpuje: ~ (p q) [~ ( p q) (p r)] 0 0 1 0 0 01 0 000 W pierwszym nawiasie mamy do czynienia z prawdziw implikacj o faszywym poprzedniku. W takim wypadku nic jeszcze nie wiemy o nastpniku zgodnie z tabelkami moe by on albo faszywy albo prawdziwy. Natomiast w przypadku prawdziwej alternatywy z faszywym pierwszym czonem mamy tylko jedn moliwo drugi czon musi by prawdziwy. Wpisujemy wic 1 pod q i przepisujemy j tam, gdzie zmienna ta jeszcze wystpuje: ~ (p q) [~ ( p q) (p r)] 0 0 1 1 0 0 011 0 000 W powyszej formule nie wystpuje nigdzie sprzeczno, a zatem nie jest ona tautologi.

36

Uwaga na bdy! W przypadku prawdziwej alternatywy rwnie nie w kadym przypadku moemy obliczy warto drugiego czonu na podstawie znajomoci wartoci jednego czonu oraz caej formuy. Moemy to uczyni jedynie wtedy, gdy alternatywa jest prawdziwa, a jeden z jej czonw faszywy wtedy, zgodnie z tabelkami drugi musi by prawdziwy: pq 011 pq 110 pq 11? pq ? 11

Podobnie w przypadku faszywej koniunkcji moemy obliczy warto drugiego czonu, tylko wtedy, gdy pierwszy jest prawdziwy: pq 100 pq 001 pq 00? pq ?00

Gdy utkniemy powaniej... Przykad: Sprawdzimy, czy tautologi jest formua: {[p (q r)] (p r)} q Po zaoeniu faszywoci caej formuy, otrzymujemy 1 przy koniunkcji w nawiasie klamrowym i 0 przy q. Warto q oczywicie przepisujemy, tam gdzie jeszcze q si pojawia. Z prawdziwoci koniunkcji wnioskujemy o prawdziwoci obu jej czonw: {[p (q r)] (p r)} q 1 0 1 1 0 0 W tym momencie mogoby si wydawa, e zupenie nie wiadomo, co robi dalej. Jednake przyjrzyjmy si bliej koniunkcji q r. Jeden z czonw tej koniunkcji jest faszywy a zatem, zgodnie z tabelkami caa koniunkcja musi by faszywa. {[p (q r)] (p r)} q 1 00 1 1 0 0 W tym momencie, na podstawie faktu, e prawdziwa implikacja z faszywym nastpnikiem musi mie faszywy poprzednik, obliczamy warto zmiennej p 0, i przepisujemy j, tam gdzie p wystpuje w alternatywie p q. {[p (q r)] (p r)} q 37

0 1

00

1 01

0 0

Poniewa prawdziwa alternatywa z faszywym pierwszym czonem musi mie prawdziwy drugi czon, wpisujemy 1 pod zmienn r w formule p r i przepisujemy t warto do koniunkcji q r. {[p (q r)] (p r)} q 0 1 001 1 011 0 0 Poniewa przy takich podstawieniach w powyszej formule nie wystpuje nigdzie sprzeczno, nie jest ona tautologi. WARTO ZAPAMITA. Oto przypadki, gdzie mona obliczy warto zdania zoonego na podstawie tylko jednego z jego czonw: pq 00 pq 11 pq 0 1 pq 0 0 pq 11 pq 1 1

Oglnie obliczenie wartoci caego zdania zoonego jest moliwe na podstawie: faszywoci jednego z czonw koniunkcji, prawdziwoci jednego z czonw alternatywy, faszywoci poprzednika implikacji oraz prawdziwoci nastpnika implikacji. Przykad: Sprawdzimy, czy tautologi jest formua: {[~ (p q) r] (r p)} (p q) Pierwsze kroki s oczywiste i wygldaj nastpujco: {[~ (p q) r] (r p)} (p q) 1 1 1 0 0 W tym miejscu mogoby si wydawa, e wszdzie mamy po kilka moliwoci wpisania zer i jedynek. Zauwamy jednak, e znamy warto koniunkcji p q w ostatnim nawiasie, ktra to koniunkcja wystpuje te w jeszcze jednym miejscu. Moemy wic przepisa warto tej koniunkcji, podobnie jak przepisujemy wartoci zmiennych: {[~ (p q) r] (r p)} (p q) 0 1 1 1 0 0

38

Skoro koniunkcja p q jest faszywa, to jej negacja musi by prawdziwa. Na podstawie prawdziwoci implikacji w nawiasie kwadratowym oraz prawdziwoci jej poprzednika moemy obliczy warto r 1, i przepisa j: {[~ (p q) r] (r p)} (p q) 1 0 1 1 1 1 1 0 0 Teraz moemy z atwoci obliczy warto p w implikacji r p (1) i przepisa j do obu koniunkcji p q. Mamy wtedy faszyw koniunkcj z prawdziwym jednym czonem a zatem faszywy musi by jej czon drugi q. {[~ (p q) r] (r p)} (p q) 1 10 0 1 1 1 11 1 0 100 Przy takich podstawieniach nie ma adnej sprzecznoci, a zatem badana formua nie jest tautologi. PRAKTYCZNA RADA: Co zrobi, gdy utkn i wydaje si, e nigdzie nie ma jednej moliwoci wpisania zer i jedynek? Naley wwczas sprawdzi nastpujce rzeczy: czy przepisaem wszystkie wartoci zmiennych w inne miejsca, gdzie zmienne wystpuj, czy wpisaem wartoci zmiennych, gdy obliczone s wartoci ich negacji lub wartoci negacji, gdy obliczone s wartoci zmiennych (przy negacji jest zawsze tylko jedna moliwo), czy wpisaem wartoci przy spjnikach dwuargumentowych, gdy znane s wartoci obu ich czonw, czy moliwe jest obliczenia wartoci czonu jakiego spjnika na podstawie znajomoci wartoci drugiego czonu oraz caego zdania, czy moliwe jest gdzie wpisanie wartoci przy spjniku na podstawie znajomoci wartoci logicznej jednego z jego czonw, czy mona gdzie przepisa warto caego zdania zoonego. Dwie moliwoci od samego pocztku. Czasem ju na pocztku mamy dwie moliwoci wpisania kombinacji zer i jedynek, na przykad gdy gwnym spjnikiem jest rwnowano.

39

Przykad: [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] Sprawdzenie, czy powysza formua moe by schematem zdania faszywego wymaga rozpatrzenia dwch moliwoci: 1 0 0 [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] 0 0 1 W przypadku grnym zacz naley od prawej strony. Z faszywoci implikacji wiemy, e prawdziwy musi by jej poprzednik, czyli koniunkcja q ~ r, natomiast faszywy nastpniki ~ p. Z prawdziwoci koniunkcji wycigamy wniosek o prawdziwoci jej czonw. Warto logiczna zda r i p jest oczywicie odwrotna do wartoci ich negacji: 1 0 1110 0 01 [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] 0 0 1 Po przepisaniu wartoci zmiennych do lewej strony rwnowanoci otrzymujemy: 1 1 1 0 0 11 10 0 01 [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] 0 0 1 Pozostaje nam jeszcze obliczenie wartoci implikacji q r. Poniewa jej poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy, implikacja ta powinna by faszywa: 1 1 10 0 0 11 10 0 01 [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] 0 0 1 Teraz musimy sprawdzi, czy to, co wpisalimy na kocu, nie stoi w sprzecznoci z wartociami obliczonymi wczeniej. Faszywa implikacja q r jest jednoczenie nastpnikiem implikacji w nawiasie kwadratowym o poprzedniku p. Otrzymujemy tu sprzeczno, poniewa caa implikacja w kwadratowym nawiasie wysza nam prawdziwa, co jest niemoliwe przy prawdziwym poprzedniku i faszywym nastpniku: 1 1 1 0 0 0 11 10 0 01 [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] 0 0 1

Uwaga na bdy! 40

Otrzymanie sprzecznoci w jednym z rozpatrywanych przypadkw nie stanowi jeszcze dowodu, i badana formua jest tautologi. Naley pamita, e sprawdzanie tautologicznoci formuy przy pomocy metody skrconej polega na stwierdzeniu niemoliwoci wygenerowania przez dany schemat zdania faszywego. Poniewa w badanym przykadzie ju na samym pocztku stwierdzilimy istnienie dwch przypadkw w ktrych formua mogaby okaza si schematem zdania faszywego, wyeliminowanie jednego z nich (co dotd zrobilimy), niczego jeszcze nie przesdza. Musimy teraz zbada drugi, dolny przypadek. Tu oczywicie rozpoczynamy od lewej strony, a otrzymane wartoci zmiennych przepisujemy do strony prawej. 1 1 1 0 0 0 11 10 0 01 [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] 1 0 1 0 0 0 1 0 1 1 Po obliczeniu wartoci negacji zda r oraz p, a nastpnie koniunkcji q ~ r, otrzymujemy sprzeczno z prawej strony rwnowanoci: 1 1 1 0 0 0 11 10 0 01 [p (q r)] [(q ~ r) ~ p] 1 0 1 0 0 0 11 10 1 01 Dopiero teraz, gdy okazao si, e niemoliwe jest wygenerowanie przez badan formu zdania faszywego na aden z dwch teoretycznie moliwych sposobw, moemy stwierdzi, e schemat ten jest tautologi. Przykad: Zbadamy teraz, czy tautologi jest nastpujca formua: [p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)] Tu rwnie gwnym spjnikiem jest rwnowano, ktra moe da zdanie faszywe w dwch przypadkach: 0 0 1 [p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)] 1 0 0 W grnym przypadku naley rozpocz od lewej strony. Po obliczeniu wartoci zmiennych i przepisaniu ich na stron praw otrzymamy: 1 0 10 0 0 0 1 0 1 1 0 [p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)] 1 0 0

41

Teraz moemy obliczy warto negacji q, a nastpnie koniunkcji p ~ q oraz implikacji p r na podstawie wartoci logicznej ich czonw: 1 0 10 0 0 0 11 1 0 1 10 0 [p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)] 1 0 0 Okazuje si, e przy takim podstawieniu zer i jedynek w badanej formule nie wystpuje adna sprzeczno. Pokazalimy zatem, e formua ta moe by schematem zdania faszywego, a wic na pewno nie jest tautologi. Badanie drugiej, dolnej moliwoci nic tu zmieni, wic moemy go zaniecha. Czasem nie trzeba wiedzie wszystkiego. Bywa, e nie musimy zna wartoci wszystkich zmiennych, aby stwierdzi, e formua jest tautologi sprzeczno moe pojawi si ju wczeniej. Przykad: Zbadamy, czy tautologi jest formua: {[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p) Po standardowo rozpocztym sprawdzaniu formuy otrzymujemy: {[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p) 1 0 1 1 1 0 10 0 01 Teraz moemy obliczy warto koniunkcji q s na podstawie faszywoci jednego z jej czonw oraz alternatywy p s na podstawie prawdziwoci p: {[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p) 1 1 1 1 0 10 0 01 1 00 W pierwszym kwadratowym nawiasie mamy obecnie prawdziw implikacj z faszywym nastpnikiem a zatem faszywy musi by rwnie jej poprzednik, czyli r. Po przepisaniu wartoci r do drugiego nawiasu otrzymujemy w nim sprzeczno, wiadczc o tym, e badana formua jest tautologi: {[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p) 0 1 00 1 1 1 1 0 0 10 0 01 Zauwamy, e sprzeczno pojawia si, pomimo e nie poznalimy wartoci zmiennej s; sprzeczno ta jest od s niezalena wystpiaby zarwno gdyby zdanie oznaczane przez s byo prawdziwe, jak i wtedy, gdyby byo ono faszywe.

42

Moe te zdarzy si odwrotna sytuacja: sprzeczno nie pojawi si, niezalenie jakie zdanie podstawilibymy za jak zmienn. Przykad: Zbadamy, czy tautologi jest formua: [(p q) r] ~ p. Po zaoeniu 0 pod gwnym spjnikiem, niemal natychmiast otrzymujemy: [(p q) r] ~ p 1 1 11 0 01 W obecnej sytuacji nie mamy adnych informacji pozwalajcych okreli warto zdania oznaczanego przez q. Zauwamy jednak, e jakiekolwiek q by nie byo, na pewno w badanej formule nie powstanie sprzeczno. W zwizku z tym moemy pod q wpisa dowoln warto cokolwiek bowiem tam wpiszemy, wykaemy, e formua moe by schematem zdania faszywego (nie ma w tym adnej sprzecznoci), a wic nie jest ona tautologi: [(p q) r] ~ p 111 11 0 01 lub [(p q) r] ~ p 110 11 0 01 Gdy nic ju nie wiadomo... Czasami moe si zdarzy i tak, e w jakim momencie w badanej formule wszdzie s pod dwie lub nawet trzy moliwoci wpisania kombinacji zer i jedynek. Przykad: Zbadamy, czy tautologi jest bardzo krtka formua (p q) (r s). (p q) (r s) 1 0 0 W takiej sytuacji wszdzie mamy po trzy moliwoci. Nie powinno to jednak nikogo szczeglnie przestraszy, cho na pocztku moe wyglda gronie. W istocie jest to sytuacja taka sama, jaka pojawia si w ostatnim przykadzie, tyle e obecnie wystpia ju na pocztku badania formuy i z niejako wikszym nateniem. Przypomnijmy sobie jednak istot skrconej metody zero-jedynkowej. Polega ona na poszukiwaniu takich podstawie zer i jedynek, aby formua daa zdanie faszywe. Tutaj ju na pierwszy rzut oka mamy takich moliwoci sporo wystarczy zatem wybra dowoln z nich i wpisa, na przykad: (p q) (r s) 1 10 0 000 43

W ten sposb pokazujemy, e formua nie jest tautologi, poniewa staa si schematem zdania faszywego. Rwnie dobrym rozwizaniem byoby te na przykad takie: (p q) (r s) 011 0 001

1.4.4. KONTRTAUTOLOGIE.
Jak dotd stosowalimy metod skrcon do badania, czy formua jest tautologi. Gdy przy jej pomocy odkrywalimy, e formua tautologi nie jest, nie wiedzielimy jeszcze, czy jest ona kontrtautologi, czy te moe by schematem zarwno zda prawdziwych, jak i faszywych. Teraz zobaczymy, jak sprawdzi przy pomocy metody skrconej, czy formua jest kontrtautologi. Procedura sprawdzania, czy formua jest kontrtautologi rni si od sprawdzania tautologicznoci jedynie wstpnym zaoeniem. Jak wiemy, kontrtautologia, to schemat dajcy wycznie zdania faszywe. Aby zbada przy pomocy metody skrconej, czy formua jest kontrtautologi, musimy wic sprawdzi, czy moe ona przynajmniej raz wygenerowa zdanie prawdziwe. W praktyce wyglda to tak, e stawiamy 1 przy gwnym spjniku zdania i znanymi ju sposobami wycigamy z tego wszelkie konsekwencje. Jeli okae si na kocu, e otrzymalimy sprzeczno, bdzie to wiadczyo, e formua nie moe by schematem zdania prawdziwego, a zatem jest kontrtautologi. Brak sprzecznoci pokae, e formua przynajmniej raz moe wygenerowa zdanie prawdziwe, a wic nie jest kontrtautologi. Przykad: Zbadamy, czy kontrtautologi jest formua: ~ [(~ p q) (q p)]. Poniewa gwnym spjnikiem badanego schematu jest negacja, musimy sprawdzi, czy istnieje moliwo, aby przy negacji tej pojawia si warto 1. ~ [(~ p q) (q p)] 1 W kolejnych krokach wycigamy wszelkie konsekwencje z przyjtego zaoenia. Jeeli negacja ma by prawdziwa, to cae zdanie, do ktrego si ona odnosi (czyli alternatywa w kwadratowym nawiasie) musi by faszywe. Jeli faszywa jest alternatywa, to faszywe musz by oba jej czony (zdania w nawiasach okrgych). Otrzymujemy wic: ~ [(~ p q) (q p)] 44

W tym momencie mamy dwa miejsca, w ktrych istnieje tylko jedna moliwo kombinacji zer i jedynek; nie jest istotne, od ktrego z nich zaczniemy. Gdy obliczymy najpierw warto czonw alternatywy w pierwszym nawiasie otrzymamy: ~ [(~ p q) (q p)] 1 01 00 0 0 Po przepisaniu wartoci zmiennych p i q do drugiego nawiasu otrzymujemy w nim ewidentn sprzeczno: implikacja z faszywym poprzednikiem i prawdziwym nastpnikiem nie moe by faszywa. ~ [(~ p q) (q p)] 1 01 00 0 0 0 1 Widzimy zatem, e nie jest moliwa sytuacja, aby badana formua okazaa si schematem zdania prawdziwego; jest wic ona na pewno kontrtautologi. Zauwamy na marginesie, e gdybymy najpierw obliczyli warto czonw implikacji w drugim nawiasie (gdzie te bya tylko jedna moliwo), to otrzymalibymy sprzeczno przy alternatywie ~ p q. Przykad: Zbadamy czy kontrtatulogi jest formua {(p q) ~ [(p r) q]} (q r). Zaczynamy od postawienia symbolu 1 przy gwnym spjniku, ktrym jest tu koniunkcja pomidzy nawiasem klamrowym a okrgym. Z prawdziwoci tej koniunkcji wnosimy o prawdziwoci obu jej czonw, czyli koniunkcji w nawiasie klamrowym i implikacji w okrgym: {(p q) ~ [(p r) q]} (q r) 1 1 1 Poniewa prawdziwa jest koniunkcja w nawiasie klamrowym, prawdziwe musz by oba jej czony: implikacja p q oraz negacja wyraenia w nawiasie kwadratowym. Jeeli prawdziwa jest negacja, to oczywicie faszywe musi by zdanie, do ktrego si ona odnosi, czyli implikacja (p r) q. Z kolei, jeli faszywa jest implikacja, to prawdziwy musi by jej poprzednik, a faszywy nastpnik: {(p q) ~ [(p r) q]} (q r) 11 1 0 0 1 1 1 Obliczon warto zmiennej q przepisujemy we wszystkie miejsca, gdzie zmienna ta wystpuje: 45

{(p q) ~ [(p r) q]} (q r) 1 0 11 1 0 0 1 01 Jedyne miejsce, w ktrym moemy co wpisa ze stuprocentow pewnoci, to pierwszy nawias okrgy. Jeeli implikacja jest prawdziwa i jednoczenie ma faszywy nastpnik, to faszywy musi by rwnie jej poprzednik. Oznaczamy wic p jako zdanie prawdziwe i przepisujemy t warto tam, gdzie jeszcze zdanie to wystpuje: {(p q) ~ [(p r) q]} (q r) 0 1 0 1 1 01 0 0 1 01 Obecnie moemy obliczy warto r w alternatywie p r. Jeeli alternatywa jest prawdziwa, a jeden jej czon jest faszywy, to prawdziwy musi by czon drugi. Wpisujemy wic 1 przy zmiennej r i przepisujemy t warto pod r w implikacji w ostatnim nawiasie: {(p q) ~ [(p r) q]} (q r) 0 1 0 1 1 011 0 0 1 0 1 1 Poniewa nigdzie nie wystpuje tu sprzeczno, pokazalimy, e badana formua moe by schematem zdania prawdziwego, a wic nie jest kontrtautologi.

1.4.5. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy przy pomocy metody skrconej mona od razu, w jednej linijce stwierdzi status logiczny formuy zbada czy jest ona tautologi, kontrtautologi czy te adn z nich? To zaley jak na to spojrze. Badanie czy formua jest tautologi wymaga innego zaoenia, ni badanie czy jest kontrtatulogi, wic w zasadzie naley zbada przynajmniej dwie moliwoci. Jednake, gdy otrzymamy wynik pozytywny (to znaczy, e formua jest tautologi lub jest kontrtautologi), to wiemy od razu, e nie jest ona niczym innym. Gdy natomiast otrzymamy wynik negatywny, to wiemy jedynie, e formua czym nie jest, dalej nie znajc jej dokadnego statusu logicznego. Czy formua moe nie da si sprawdzi, czy jest tautologi lub kontrtautologi przy pomocy metody skrconej? Sprawdzi przy pomocy metody skrconej da si zawsze. Jednake czasami ju na pocztku moe pojawi si kilka moliwoci do zbadania (na przykad gdyby kto chcia sprawdzi, czy tautologi jest formua z koniunkcj jako gwnym spjnikiem). W takich

46

wypadach metoda skrcona moe sta si nieefektywna i wcale nie mniej pracochonna od metody zwykej.

47

1.5. PRAWDA LOGICZNA I ZDANIA WEWNTRZNIE SPRZECZNE.

1.5.1. YK TEORII.
Jeli schemat jakiego zdania jzyka naturalnego jest tautologi, to zdanie takie nazywamy prawd logiczn. Zdanie bdce prawd logiczn jest prawdziwe ze wzgldu na znaczenie tylko i wycznie uytych w nim spjnikw logicznych. Zdania, ktrych schematy s kontrtautologiami nazywamy faszami logicznymi lub zdaniami wewntrznie sprzecznymi. Zdania takie s faszywe na mocy samych spjnikw logicznych, niezalenie od treci zda skadowych.

1.5.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE, CZY ZDANIE JEST PRAWD LOGICZN LUB FASZEM LOGICZNYM.
Sprawdzenie, czy zdanie jest prawd logiczn jest bardzo proste i wymaga poczenia dwch umiejtnoci: zapisywania schematu zdania oraz sprawdzania, czy schemat jest tautologi. Jeeli schemat badanego zdania okae si tautologi, stwierdzamy, e zdanie to jest prawd logiczn, jeli schemat tautologi nie jest, zdanie nie jest rwnie prawd logiczn. Przykad: Zbadamy bardzo proste zdanie: Jutro bdzie pada lub nie bdzie pada. Schemat tego zdania, to oczywicie p ~ p. Formua p ~ p jest tautologi gdybymy chcieli postawi 0 pod jej gwnym spjnikiem, okazao by si, e zdanie p musi by jednoczenie prawdziwe i faszywe, a wic otrzymalibymy sprzeczno. p~p 00 01 Poniewa schemat zdania okaza si tautologi, to o zdaniu Jutro bdzie pada lub nie bdzie pada moemy powiedzie, e jest ono prawd logiczn. atwo zauway, e

48

faktycznie zdanie to nie moe okaza si faszywe cokolwiek stanie si jutro, niezalenie jaka bdzie pogoda, zdanie stwierdza co, co na pewno si wydarzy. Zauwamy, e takie bezwzgldnie prawdziwe wyraenia otrzymamy podstawiajc dowolne zdanie za zmienn p w schemacie p ~ p, na przykad Zdam egzamin lub nie zdam egzaminu, Nasz prezes jest mdrym czowiekiem lub nie jest on mdrym czowiekiem itp. Przykad: Sprawdzimy, czy prawd logiczn jest zdanie: O ile jest tak, e jeli Jan jest zakochany, to jest zazdrosny, to jeli Jan nie jest zazdrosny, to nie jest zakochany. Piszemy schemat zdania pamitajc o zastpowaniu tych samych zda prostych tymi samymi zmiennymi: (p q) (~ q ~ p) p Jan jest zakochany, q Jan jest zazdrosny. Nastpnie sprawdzamy, czy powysza formua jest tautologi: (p q) (~ q ~ p) 1 1 0 0 10 0 01 Okazuje si, e formua nie moe sta si schematem zdania faszywego, a zatem jest tautologi. W zwizku z tym badanie zdanie jest prawd logiczn. Przykad: Sprawdzimy, czy prawd logiczn jest zdanie: Jeli ten kamie jest diamentem, to przecina szko lub jeli nie jest diamentem, to nie przecina szka. (p q) (~ p ~ q) 1 0 0 0 01 0 10 Poniewa schemat okaza si tautologi, badane zdanie jest prawd logiczn. Sprawdzenie, czy dane zdanie jest wewntrznie sprzeczne jest rwnie proste. Jak atwo si domyli polega ono na napisaniu schematu zdania, a nastpnie zbadaniu, czy jest on kontrtautologi.

49

Przykad: Zbadamy czy zdanie Jeeli jestem za, to nie jestem przeciw, ale ja jestem za i jestem przeciw jest wewntrznie sprzeczne. (p ~ q) (p q) 1 1 01 1 1 1 1 Poniewa schemat badanego zdania jest kontrtautologi, samo zdanie jest wewntrznie sprzeczne (jest faszem logicznym).

50

1.6. WYNIKANIE LOGICZNE.

1.6.1. YK TEORII.
Posugujc si schematami zda oraz tabelkami zerojedynkowymi mona sprawdza poprawno logiczn prostych wnioskowa. W tym celu musimy najpierw zapozna si z pojciem wynikania logicznego. Mwimy, e z pewnego zdania A wynika (w szerokim znaczeniu tego sowa) zdanie B, gdy nie jest moliwa sytuacja, aby zdanie A byo prawdziwe, a jednoczenie B faszywe. Czyli, ujmujc rzecz inaczej, w przypadku gdy ze zdania A wynika zdanie B, to gdy tylko A jest prawdziwe, rwnie prawdziwe musi by B. I tak na przykad, ze zdania Jan jest starszy od Piotra wynika zdanie Piotr jest modszy od Jana, bo nie jest moliwe, aby pierwsze byo prawdziwe, a drugie faszywe (lub, jak kto woli, gdy prawdziwe jest pierwsze zdanie, to i prawdziwe musi by drugie). W logice pojciem wynikania posugujemy si w bardzo cisym sensie, mwic o tak zwanym wynikaniu logicznym. W przykadzie powyej mielimy do czynienia z wynikaniem w szerokim sensie, ale nie z wynikaniem logicznym. Stosunek wynikania uzaleniony by tam od znaczenia sw starszy i modszy; w przypadku wynikania logicznego to, e nie jest moliwa sytuacja, aby zdanie A byo prawdziwe, a B faszywe, uzalenione jest tylko i wycznie od obecnych w nich staych logicznych (a wic, w przypadku rachunku zda, od spjnikw logicznych). To czy z jednego zdania wynika logicznie drugie moemy atwo sprawdzi przy pomocy metody zero-jedynkowej, podobnie jak sprawdzamy, czy formua jest tautologi lub kontrtautologi. Aby tego dokona, musimy najpierw napisa schematy obu zda. Schematy te piszemy na og w specjalnej formie schemat pierwszego nad kresk, a pod kresk schemat drugiego: schemat zdania A schemat zdania B Nastpnie sprawdzamy, czy jest moliwa sytuacja, aby zdanie A byo prawdziwe, a B faszywe. Wpisujemy symbol 1 przy gwnym spjniku zdania A, a 0 przy gwnym spjniku zdania B i wycigamy z takich zaoe wszelkie konsekwencje podobnie jak to czynilimy

51

przy badaniu tautologii i kontrtautologii. Gdy okae si, e ostatecznie nigdzie nie wystpi sprzeczno, bdzie to oznacza, e sytuacja gdzie zdanie A jest prawdziwe, a B faszywe moe zaistnie, a wic, zgodnie z definicj wynikania, ze zdania A nie wynika logicznie zdanie B. Gdy natomiast wycigajc konsekwencje z przyjtego zaoenia dojdziemy do sprzecznoci, bdzie to wskazywa, e nie jest moliwe aby A byo prawdziwe a B faszywe, a zatem, e ze zdania A wynika logicznie zdanie B. DO ZAPAMITANIA: W skrcie metoda badania czy z jednego zdania wynika zdanie drugie wyglda nastpujco: piszemy schematy zda; zakadamy, e pierwsze zdanie jest prawdziwe, a drugie faszywe;

wycigajc z zaoonej sytuacji konsekwencje, sprawdzamy, czy moe ona wystpi; jeeli otrzymamy sprzeczno, wiadczy to, e ze zdania A wynika logicznie zdanie B; jeli sprzecznoci nie ma, ze zdania A nie wynika B.

1.6.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE, CZY Z JEDNEGO ZDANIA WYNIKA DRUGIE.

Przykad: Sprawdzimy, czy ze zdania Gospodarka rozwija si dobrze wtedy i tylko wtedy, gdy podatki nie s wysokie, wynika logicznie zdanie Jeeli podatki s wysokie, to gospodarka nie rozwija si dobrze. Schematy powyszych zda wygldaj nastpujco: p~q q~p p gospodarka rozwija si dobrze, q podatki s wysokie.

Uwaga na bdy!

52

Naley bezwzgldnie pamita o zastpowaniu tych samych zda prostych wystpujcych w rnych miejscach przez te same zmienne. Sprawdzamy teraz, czy moe zaj sytuacja, aby pierwsze zdanie byo prawdziwe, a drugie faszywe. 1 p~q q~p 0 Z faszywoci implikacji moemy okreli wartoci logiczne zmiennych p oraz q i przenie je do pierwszego zdania: 11 1 p~q q~p 1 0 01 Gdy na podstawie prawdziwoci q obliczymy warto prawej strony rwnowanoci otrzymamy ewidentn sprzeczno prawdziw rwnowano z jednym czonem prawdziwym, a drugim faszywym. 110 1 p~q q~p 1 0 01 Widzimy zatem, e sytuacja aby pierwsze zdanie byo prawdziwe, a drugie faszywe nie jest moliwa. Moemy zatem powiedzie, e ze zdania Gospodarka rozwija si dobrze wtedy i tylko wtedy, gdy podatki nie s wysokie wynika logicznie zdanie Jeeli podatki s wysokie, to gospodarka nie rozwija si dobrze.

Uwaga na bdy! W opisany wyej sposb sprawdzamy zawsze, czy z pierwszego zdania wynika zdanie drugie, a nie na odwrt. Zdarza si, i niektrzy nie zwracaj uwagi na t

53

istotn rnic i na zasadzie co z czego wynika beztrosko daj odpowied: zdanie pierwsze wynika z drugiego. Jest to bardzo duy bd. Przykad: Sprawdzimy, czy ze zdania Jeli na imprezie by Zdzisiek i Wacek, to impreza si nie udaa, wynika logicznie zdanie Jeli impreza si nie udaa, to by na niej Zdzisiek lub Wacek. Schematy powyszych zda wygldaj nastpujco: (p q) ~ r ~ r (p q) Sprawdzamy teraz, czy moliwa jest sytuacja, aby pierwsze zdanie byo prawdziwe, a drugie faszywe. 1 (p q) ~ r ~ r (p q) 0 Z faszywoci implikacji na dole atwo obliczamy wartoci ~ r, oraz p q, a nastpnie samych zmiennych p, q i r. Wartoci tych zmiennych przenosimy do pierwszego zdania: 0 0 1 0 (p q) ~ r ~ r (p q) 1 0 0 0 0 0 Po obliczeniu wartoci koniunkcji p i q oraz negacji r, okazuje si, e w badanych schematach wszystko si zgadza nie ma adnej sprzecznoci: 0 0 0 1 10 (p q) ~ r ~ r (p q) 1 0 0 0 0 0 Brak sprzecznoci wiadczy, e jak najbardziej moliwa jest sytuacja, aby pierwsze zdanie byo prawdziwe, a drugie faszywe. Stwierdzamy zatem, e w tym wypadku zdanie drugie nie wynika logicznie ze zdania pierwszego.

1.6.3. WYKORZYSTANIE POJCIA TAUTOLOGII.

54

Do sprawdzania, czy z jednego zdania wynika logicznie drugie zdanie, wykorzysta mona rwnie pojcie tautologii. Jedno z waniejszych twierdze logicznych, tak zwane twierdzenie o dedukcji, gosi bowiem co nastpuje: ze zdania A wynika logicznie zdanie B wtedy i tylko wtedy, gdy formua A B jest tautologi. Aby, posugujc si twierdzeniem o dedukcji, sprawdzi czy z jednego zdania wynika drugie, musimy napisa schematy tych zda, nastpnie poczy je spjnikiem implikacji, po czym sprawdzi, czy tak zbudowana formua jest tautologi. Jeli formua jest tautologi, to oznacza to, i ze zdania pierwszego wynika logicznie zdanie drugie; jeli formua tautologi nie jest, wynikanie nie zachodzi. Przykad: Sprawdzimy, tym razem przy pomocy twierdzenia o dedukcji, rozpatrywany ju przykad czy ze zdania Gospodarka rozwija si dobrze wtedy i tylko wtedy, gdy podatki nie s wysokie, wynika logicznie zdanie Jeeli podatki s wysokie, to gospodarka nie rozwija si dobrze. Formua powstaa z poczenia implikacj schematw zda wyglda nastpujco: (p ~ q) (q ~ p) Sprawdzenie, czy jest ona tautologi jest bardzo proste: (p ~ q) (q ~ p) 1 101 0 10 01 Otrzymana sprzeczno wiadczy, e formua jest tautologi, a wic, zgodnie z twierdzeniem o dedukcji, ze zdania pierwszego wynika logicznie zdanie drugie. Przykad: Sprawdzimy przy pomocy twierdzenia o dedukcji czy ze zdania Jeli na imprezie by Zdzisiek i Wacek, to impreza si nie udaa, wynika logicznie zdanie Jeli nie byo Zdzika i nie byo Wacka, to impreza udaa si. Po poczeniu implikacj schematw powyszych zda otrzymujemy formu: [(p q) ~ p] [(~ p ~ q) r] Po zaoeniu 0 pod gwnym spjnikiem otrzymujemy ostatecznie: [(p q) ~ r] [(~ p ~ q) r] 000 1 10 0 101 10 0 0

55

Brak sprzecznoci wiadczy, e formua nie jest tautologi. A zatem ze zdania pierwszego nie wynika logicznie zdanie drugie.

56

1.7. WNIOSKOWANIA.
1.7.1. YK TEORII.
Wnioskowanie jest to proces mylowy, podczas ktrego na podstawie uznania za prawdziwe pewnych zda (przesanek) dochodzimy do uznania kolejnego zdania (konkluzji). Gdy kto na podstawie wiary, i jeli jaskki rano nisko lataj, to po poudniu bdzie deszcz, oraz faktu, i dzi rano jaskki nisko lataj, dochodzi do wniosku, e dzi po poudniu bdzie pada, to jest to wanie wnioskowanie. Badanie logicznej poprawnoci wnioskowania wie si cile z pojciem wynikania logicznego. Mwimy bowiem, i wnioskowanie jest poprawne, jeli wniosek wynika logicznie z przesanek. Gdy badalimy, czy z jednego zdania wynika logicznie drugie zdanie, sprawdzalimy jednoczenie, jeszcze o tym nie wiedzc, poprawno bardzo prostego wnioskowania, w ktrym pierwsze zdanie peni rol jedynej przesanki, a drugie wniosku. Obecnie zajmiemy si wnioskowaniami z wiksz iloci przesanek. Sprawdzenie poprawnoci wnioskowania rozpoczynamy od napisania schematw wszystkich zda wchodzcych w jego skad. Schematy przesanek piszemy nad kresk, schemat wniosku pod kresk. Taki, znany ju z poprzedniego rozdziau, ukad schematw nazywamy regu wnioskowania (lub regu inferencji, albo po prostu regu). Nazwa regua mogaby sugerowa, e jest to co zawsze poprawnego tak jednak nie jest; wrd regu wyrniamy bowiem reguy dedukcyjne (inaczej mwic niezawodne) i reguy niededukcyjne (zawodne). Regua dedukcyjna (niezawodna), to taka, w ktrej wniosek wynika logicznie z przesanek, natomiast w przypadku reguy niededukcyjnej (zawodnej) wniosek nie wynika logicznie z przesanek. Badanie dedukcyjnoci reguy przeprowadzamy sprawdzajc, czy moliwa jest sytuacja, aby wszystkie przesanki byy prawdziwe, a jednoczenie wniosek faszywy. Jeli sytuacja taka moe wystpi (nigdzie nie pojawia si sprzeczno) to znaczy to, e dana regua jest niededukcyjna (zawodna), a to z kolei wiadczy o tym, e oparte na tej regule wnioskowanie jest z logicznego punktu widzenia niepoprawne. Gdy natomiast zaoenie prawdziwoci przesanek i faszywoci wniosku doprowadzi do sprzecznoci, wiadczy to, e mamy do czynienia z regu dedukcyjn (niezawodn), a zatem oparte na niej wnioskowanie jest poprawne. 57

DO ZAPAMITANIA: W skrcie sprawdzenie poprawnoci wnioskowania wyglda nastpujco: piszemy schematy zda w postaci reguy; zakadamy, e wszystkie przesanki s prawdziwe, a wniosek faszywy; wycigajc z zaoonej sytuacji konsekwencje, sprawdzamy, czy moe ona faktycznie wystpi; jeeli otrzymamy sprzeczno, wiadczy to, e regua jest dedukcyjna (niezawodna): wniosek wynika logicznie z przesanek, a zatem badane wnioskowanie jest poprawne; jeli sprzecznoci nie ma, to znak, e regua jest niededukcyjna (zawodna): wniosek nie wynika z przesanek, a wic wnioskowanie jest logicznie niepoprawne.

1.7.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE POPRAWNOCI WNIOSKOWA.

Przykad: Sprawdzimy poprawno wnioskowania: Jeli Wacek dosta wypat to jest w barze lub u Zenka. Wacka nie ma w barze. Zatem Wacek nie dosta wypaty. We wnioskowaniu tym widzimy dwa zdania stanowice przesanki oraz oczywicie zdanie bdce wnioskiem. Wniosek poznajemy zwykle po zwrotach typu zatem, a wic itp. Schematy zda uoone w formie reguy, na ktrej opiera si powysze wnioskowanie, wygldaj nastpujco: p (q r), ~ q ~p Badajc, czy regua jest niezawodna, a wic, czy wniosek wynika z przesanek, sprawdzamy, czy moliwa jest sytuacja aby wszystkie przesanki byy prawdziwe, a jednoczenie wniosek faszywy: 1 1 p (q r), ~ q ~p 0

58

Dalsze kroki, ktre musimy wykona przedstawiaj si nastpujco: obliczamy wartoci zda p oraz q na podstawie znajomoci wartoci ich negacji; nastpnie przepisujemy te wartoci i wiedzc, i prawdziwa implikacja z prawdziwym poprzednikiem musi mie prawdziwy nastpnik, wpisujemy warto 1 nad spjnikiem alternatywy; znajc warto alternatywy oraz jednego z jej czonw q, obliczamy warto r 1: 1 1 011 10 p (q r), ~ q ~p 01 Poniewa przy takich podstawieniach nie pojawia si nigdzie sprzeczno, wykazalimy e moliwa jest sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy. Powysza regua jest zatem zawodna, czyli jej wniosek nie wynika z przesanek. Na podstawie tych faktw moemy da ostateczn odpowied, i badane wnioskowanie nie jest poprawne. Przykad: Zbadamy teraz poprawno wnioskowania bdcego modyfikacj rozumowania z poprzedniego przykadu. Jeli Wacek dosta wypat to jest w barze lub u Zenka. Wacka nie ma w barze. Zatem Wacek nie dosta wypaty lub jest u Zenka. Badajc regu, na ktrej oparte jest wnioskowanie zaczynamy nastpujco: 1 1 p (q r), ~ q ~pr 0 Nastpnie obliczamy wartoci czonw alternatywy we wniosku oraz warto q. Wartoci te przepisujemy do pierwszej przesanki i stwierdzamy, e faszywa musi by alternatywa (q r), poniewa faszywe s oba jej czony. Po bliszym przyjrzeniu si implikacji odkrywamy w niej sprzeczno: 1 1 000 10 p (q r), ~ q ~pr 010 0

59

Pokazalimy, e tym razem nie jest moliwa sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy. Powysza regua jest zatem niezawodna, a badane wnioskowanie poprawne. UWAGA! Badajc dedukcyjno regu, podobnie jak przy sprawdzaniu czy formua jest tautologi lub kontrtautologi, sprzecznoci mog pojawi si w rnych miejscach. Na przykad w powyszym przykadzie ostateczny wynik mg wyglda nastpujco: 1 1 010 10 p (q r), ~ q ~pr 010 0 Oczywicie jest to rwnie dobre rozwizanie. Przykad: Sprawdzimy poprawno nastpujcego wnioskowania: Jeli Lolek jest agentem, to agentem jest te Bolek, za nie jest nim Tola. Jeli Bolek jest agentem, to jest nim te Lolek lub Tola. Jeli jednak Tola nie jest agentem, to jest nim Lolek a nie jest Bolek. Tak wic to Tola jest agentem. Regua na ktrej oparte jest powysze wnioskowanie wyglda nastpujco: p (q ~ r), q (p r), ~ r (p ~ q) r Po zaoeniu prawdziwoci przesanek oraz faszywoci wniosku, a nastpnie przepisaniu wszdzie wartoci r otrzymujemy: 1 0 1 0 01 p (q ~ r), q (p r), ~ r (p ~ q) r 0 Teraz moemy obliczy warto negacji r. W trzeciej przesance majc prawdziw implikacj z prawdziwym poprzednikiem stwierdzamy, e prawdziwy musi by jej nastpnik koniunkcja p ~ q. Teraz atwo obliczamy wartoci p oraz q i przepisujemy je. Po 60

obliczeniu wartoci koniunkcji w pierwszej przesance oraz alternatywy w drugiej otrzymujmy: 1 1 00 10 0 1 110 101 1 110 p (q ~ r), q (p r), ~ r (p ~ q) r 0 Sprzeczno w pierwszej przesance pokazuje, i nie jest moliwa sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy. Wnioskowanie jest wic poprawne.

1.7.3. WYKORZYSTANIE POJCIA TAUTOLOGII.

Do sprawdzenia poprawnoci wnioskowania mona rwnie wykorzysta pojcie tautologii, w podobny sposb, jak to czynilimy przy okazji sprawdzania, czy z jednego zdania wynika logicznie drugie zdanie. Twierdzenie o dedukcji mwi bowiem, e regua jest niezawodna (a zatem oparte na niej wnioskowanie poprawne) gdy tautologi jest implikacja, ktrej poprzednik stanowi poczone spjnikami koniunkcji przesanki, a nastpnik wniosek. Przykad: Zbadamy przy pomocy twierdzenia o dedukcji nastpujce wnioskowanie: Jeeli to nie Ted zastrzeli Billa, to zrobi to John. Jeli za John nie zastrzeli Billa, to zrobi to Ted lub Mike. Ale Mike nie zastrzeli Billa. Zatem to Ted zastrzeli Billa. Regua na ktrej opiera si wnioskowanie wyglda nastpujco: ~ p q, ~ q (p r), ~ r p Aby mc skorzysta z twierdzenia o dedukcji musimy zbudowa implikacj, ktrej poprzednik bd stanowi poczone spjnikami koniunkcji przesanki, a nastpnik wniosek. Praktycznie czynimy to tak, e bierzemy w nawias pierwsz przesank, czymy j koniunkcj z wzit w nawias drug przesank, bierzemy powstae wyraenie w nawias i czymy koniunkcj z wzit w nawias trzeci przesank, nastpnie bierzemy wszystkie przesanki w jeden najwikszy nawias i czymy to wyraenie z wnioskiem przy pomocy symbolu implikacji: {(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p

61

Nastpnie sprawdzamy, czy formua ta jest tautologi. Poniewa w powyszym schemacie mamy bardzo duo nawiasw, trzeba to robi bardzo uwanie. Wane jest, aby dobrze zlokalizowa gwny spjnik poprzednika implikacji: {(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p 1 0 0 Poniewa mamy prawdziw koniunkcj, to prawdziwe musz by oba jej czony koniunkcja w nawiasie klamrowym oraz ~ r. Znowu mamy prawdziw koniunkcj, z czego wnioskujemy o prawdziwoci implikacji ~ p q oraz ~ q (p r). Wartoci p i r moemy przepisa tam, gdzie zmienne te jeszcze wystpuj: {(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p 10 1 1 1 0 0 110 0 0 W pierwszym nawiasie majc prawdziw implikacj z prawdziwym poprzednikiem moemy obliczy warto q 1. Po przepisaniu jej oraz obliczeniu wartoci ~ q i alternatywy p r otrzymujemy: {(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p 10 1 1 1 01 1 00 0 110 0 0 Przy takim podstawieniu symboli 0 i 1 w badanej formule nie wystpuje nigdzie sprzeczno. Formua nie jest wic tautologi, z czego wnioskujemy, e regua na ktrej opiera si wnioskowanie jest zawodna, a samo wnioskowanie niepoprawne.

Uwaga na bdy! W powyszym przykadzie badalimy niezawodno (dedukcyjno) reguy korzystajc z pojcia tautologii. Nie wolno jednak myli poj i mwi na przykad, e regua jest (bd nie jest) tautologi, albo e formua jest (lub nie jest) dedukcyjna. Podkrelmy wic: Tautologi moe by (lub nie by) pojedyncza formua. Dedukcyjna (niezawodna) moe by (lub nie by) regua, czyli cig formu. Mona bada dedukcyjno reguy korzystajc z pojcia tautologii, ale wtedy musimy najpierw zbudowa odpowiedni formu.

62

1.7.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czym wnioskowanie rni si od wynikania? Wnioskowanie to pewien proces mylowy zachodzcy w gowie rozumujcej osoby, lub przykadowo zapisany na papierze. Wynikanie natomiast to zwizek mogcy zachodzi pomidzy przesankami i wnioskiem. Wnioskowanie moe by logicznie poprawne wtedy gdy midzy przesankami a wnioskiem zachodzi stosunek wynikania, lub logicznie niepoprawne, gdy stosunek taki nie zachodzi. Czym rni si sprawdzenie poprawnoci wnioskowania, od sprawdzenia, czy z jednego zdania wynika logicznie drugie zdanie? Praktycznie niczym si nie rni. Wnioskowania mog mie rn ilo przesanek: jedn, dwie, trzy,... dziesi,... szedziesit itd. Sprawdzajc czy wnioskowanie jest poprawne, sprawdzamy czy wniosek wynika logicznie z przesanek. Gdy mamy wnioskowanie z tylko jedn przesank, po prostu sprawdzamy, czy wniosek z niej wynika, a wic czy z jednego zdania wynika drugie zdanie. Mwic jeszcze inaczej: sprawdzenie, czy z jednego zdania wynika drugie zdanie jest po prostu sprawdzeniem poprawnoci wnioskowania majcego tylko jedn przesank.

63

SOWNICZEK.
Amfibolia wyraenie wieloznaczne, dopuszczajce kilka moliwoci interpretacji. Na gruncie rachunku zda amfiboliami s wyraenia, w ktrych nie jest jednoznacznie okrelony spjnik gwny. Np. p q r moe by rozumiane jako implikacja (p q) r, bd te jako alternatywa p (q r). W jzyku naturalnym amfiboli jest na przykad zdanie: Oskarony zakopa up wraz z teciow. Fasz logiczny (zdanie wewntrznie sprzeczne) zdanie, ktrego schematem jest kontrtautologia. Formua wedug cisej definicji formua jest to wyraenie zawierajce zmienne. Moemy rwnie powiedzie, i formu danego rachunku logicznego nazywamy kade poprawnie zbudowane wyraenie tego rachunku. Formuami klasycznego rachunku zda s np.: p, ~ q, (p q) ~ r, p ~ (r s), natomiast nie s formuami tego rachunku wyraenia: p ~ q, (p q), p q. Kontrtautologia formua bdca schematem wycznie zda faszywych. Prawda logiczna zdanie, ktrego schematem jest tautologia. Regua (regua wnioskowania, regua inferencji) cig formu wrd ktrych wyrnione s przesanki i wniosek. Mona powiedzie, e regua jest schematem caego wnioskowania, tak jak formua jest schematem pojedynczego zdania. Regua dedukcyjna (regua niezawodna) regua w ktrej niemoliwe jest, aby przesanki stay si schematami zda prawdziwych, natomiast wniosek schematem zdania faszywego. Oparte na takiej regule wnioskowanie jest logicznie poprawne (dedukcyjne). Schemat gwny zdania jest to schemat zawierajcy wszystkie spjniki logiczne dajce si wyodrbni w zdaniu (najduszy moliwy schemat danego zdania). Np. w przypadku zdania Jeeli nie zarobi wystarczajco duo lub oblej sesj na uczelni to nie pojad na wakacje, formua p q (p nie zarobi wystarczajco duo lub oblej sesj na uczelni, q nie pojad na wakacje) nie jest jego schematem gwnym. Schemat gwny tego zdania wyglda nastpujco: (~ p q) ~ r. (p zarobi wystarczajco duo, q oblej sesj na uczelni, r pojad na wakacje). Mwic schemat zdania rozumiemy przez to na og domylnie schemat gwny. 64

Spjnik gwny spjnik niejako wicy w cao ca formu. W kadej formule musi by taki spjnik i moe by on tylko jeden. W formule (p q) r spjnikiem gwnym jest implikacja, w formule p (q r) alternatywa, natomiast w ~ [(p q) r] negacja. Spjnik logiczny spjnikami logicznymi s wyraenia nieprawda, e; lub; i; jeli...,to...;wtedy i tylko wtedy w znaczeniu cile zdefiniowanym w tabelkach zerojedynkowych. Staa logiczna stae logiczne wraz ze zmiennymi i znakami interpunkcyjnymi (nawiasami) skadaj si na jzyk danego rachunku logicznego. Do staych logicznych KRZ zaliczamy spjniki logiczne. Tautologia formua bdca schematem wycznie prawdziwych zda. Innymi sowy, tautologia jest to formua, ktra nie jest w stanie sta si schematem zdania faszywego, niezalenie od tego, jakie zdania podstawialibymy za obecne w niej zmienne. Warto logiczna zdania prawdziwo lub faszywo zdania. Wnioskowanie proces mylowy, podczas ktrego na podstawie uznania za prawdziwe pewnych zda (przesanek) dochodzimy do uznania kolejnego zdania (konkluzji). Zdanie mwic zdanie rozumiemy przez to w logice zdanie w sensie logicznym. Zdaniami w sensie logicznym s tylko zdania oznajmujce. Zdanie proste zdanie w ktrym nie wystpuje aden spjnik logiczny. Zmienna zdaniowa symbol, za ktry mona podstawi zdanie. W klasycznym rachunku zda zmienne zdaniowe symbolizowane s na og przez litery p, q, r, s, itd.

65

Rozdzia II SYLOGISTYKA.
WSTP.
Opisany w poprzednim rozdziale klasyczny rachunek zda nie jest niestety narzdziem nadajcym si do analizy wszelkich rozumowa. Aby si o tym przekona, rozwamy nastpujce rozumowanie: Kady jamnik jest psem. Kady pies jest ssakiem. Zatem kady jamnik jest ssakiem. Nawet dla osoby nie znajcej logiki powinno by oczywiste, e jest to rozumowanie poprawne. Ci, ktrzy cho w zarysach przypominaj sobie pojcie wynikania logicznego atwo zauwa, e nie jest moliwe, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy, a wic wniosek, jak si wydaje, wynika z przesanek. Sprbujmy jednak zbada powysze rozumowanie na gruncie rachunku zda. Poniewa ani przesanki, ani wniosek nie zawieraj w sobie spjnikw logicznych, ich schematami bd reprezentujce zdania proste pojedyncze zmienne zdaniowe. Regua, na ktrej wnioskowanie to jest oparte, wyglda zatem nastpujco: p, q r Regua ta nie jest oczywicie dedukcyjna, gdy nic nie stoi na przeszkodzie, aby zasza sytuacja: 1 1 p, q r 0 Jaki mora wynika z powyszego przykadu? Kto mgby powiedzie, e logika jest sprzeczna ze zdrowym rozsdkiem rozumowanie w sposb oczywisty poprawne okazao si na gruncie logiki bdnym. Nie jest to jednak dobry wniosek. Prawda jest taka, e do analizy powyszego przykadu uylimy niewaciwego narzdzia. Zamiast rachunku zda naleao tu bowiem wykorzysta system nazywany sylogistyk (teori sylogizmw) lub czasem rachunkiem nazw. Na marginesie dodajmy, e sylogistyka jest najstarszym systemem logicznym opracowana zostaa w IV w p.n.e przez greckiego filozofa Arystotelesa.

2.1. SCHEMATY ZDA.

2.1.1. YK TEORII.
Podobnie jak to byo w przypadku rachunku zda, poznanie teorii sylogizmw rozpoczniemy od nauki zapisywania schematw zda. Na gruncie sylogistyki rol staych logicznych peni nie spjniki zdaniowe, ale cztery nastpujce zwroty: kade... jest..., adne... nie jest..., niektre... s..., niektre... nie s... . Sporzdzanie schematw zda polega bdzie na wyszukiwaniu tych zwrotw i zastpowaniu ich odpowiednimi symbolami. Przyjo si, e zwrot kade... jest... oznaczany jest symbolem litery a, aden... nie jest... literye, niektre... s... i, niektre... nie s... o. atwo zauway, e aby przy uyciu takich zwrotw powstay sensowne wyraenia, w miejscach wykropkowanych znajdowa si powinny nazwy, na przykad kady pies jest ssakiem, aden student nie jest analfabet, niektrzy politycy nie s zodziejami itp. Z tego wanie powodu, e elementami czonymi przez stae logiczne s tu nazwy, sylogistyka nazywana jest rachunkiem nazw.

W tym miejscu konieczne jest mae wyjanienie odnonie nazw. Nikt nie ma wtpliwoci, e nazwami s takie wyraenia jak pies, ssak, student, czy zodziej. Trzeba jednak koniecznie zaznaczy, e nazwa wcale nie musi skada si tylko z jednego rzeczownika nazwami s rwnie na przykad takie wyraenia jak duy pies, pilny student uniwersytetu, czy te zodziej poszukiwany listem goczym w caym kraju. Nazwy nie musz te odnosi si jedynie do obiektw fizycznych mog one wskazywa rwnie byty bardziej abstrakcyjne na przykad uczucia, wasnoci czy te procesy dziejce si w czasie.

Nazwami s wic wyraenia takie jak wielka mio, elazne zdrowie, egzamin z logiki, strach przed sprawdzianem, wyprawa w kosmos lub zapalenie wyrostka robaczkowego. Obiekty wskazywane przez nazwy okrelamy mianem desygnatw danej nazwy. Tak wic na przykad kady z nas jest desygnatem nazwy czowiek. Zbir wszystkich desygnatw nazwy to zakres (lub inaczej: denotacja) nazwy. Problematyka nazw dokadniej zostanie omwiona w rozdziale IV. Zmienne odpowiadajce nazwom w schematach sylogistycznych przyjo si oznacza przy pomocy duych liter S oraz P symbole te pochodz one od aciskich nazw subiectum podmiot, oraz praedicatum orzecznik. Poniewa w sylogistyce mamy tylko cztery stae logiczne, a kada z nich moe czy tylko dwie nazwy, w systemie tym istnieje moliwo napisania jedynie czterech rodzajw schematw: S a P oznaczajcy zdanie kade S jest P, S e P adne S nie jest P, S i P niektre S s P (lub: istniej S bdce P), oraz S o P niektre S nie s P (lub: istniej S nie bdce P). Zdania tych czterech typw nazywamy zdaniami kategorycznymi. Zdania kategoryczne typu kade S jest P oraz adne S nie jest P nazywamy zdaniami oglnymi poniewa stwierdzaj one pewien fakt dotyczcych wszystkich obiektw objtych nazw S; zdania typu niektre S s P oraz niektre S nie s P nazywamy zdaniami szczegowymi bo mwi one tylko o niektrych S. Dodatkowo zdania kade S jest P i niektre S s P okrelamy jako zdania twierdzce, natomiast adne S nie jest P oraz niektre S nie s P zdaniami przeczcymi. Oto tabelka systematyzujca powysze wiadomoci. Zdania kategoryczne: schemat SaP SeP SiP SoP kade S jest P adne S nie jest P niektre S s P (istniej S bdce P) niektre S nie s P (istniej S nie bdce P) Zdanie nazwa zdania zdanie oglno-twierdzce zdanie oglno-przeczce zdanie szczegowo-twierdzce zdanie szczegowo-przeczce

Naley zwrci uwag na specjalne, nieco inne od potocznego, znaczenie zda szczegowych, jakie przyjmuj one w sylogistyce. Zwroty niektre oznaczaj tu bowiem przynajmniej niektre, a nie tylko niektre. Zdanie niektre S s P stwierdza tu tylko tyle, e istniej obiekty S bdce jednoczenie P, nie mwic jednake rwnoczenie (wbrew temu, co si potocznie przyjmuje), i istniej

te obiekty S nie bdce P. Zdania niektre S s P nie naley wic rozumie, e tylko niektre S s P, ale e istniej pewne S (by moe nawet wszystkie) bdce P. Tak wic na przykad na gruncie sylogistyki za prawdziwe uzna naley zdanie S i P, gdy za S podstawimy nazw pies, a za P ssak. Stwierdza ono bowiem niektre psy s ssakami w znaczeniu, e istniej psy bdce jednoczenie ssakami, a nie e wrd wszystkich istniejcych psw tylko cz z nich jest ssakami. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku zdania szczegowo-przeczcego. Stwierdza ono e niektre S nie s P, w znaczeniu e istniej obiekty S nie bdce jednoczenie P, nie przesdzajc jednak, czy s rwnie obiekty S bdce P. W zwizku z tym za prawdziwe naley uzna zdanie niektrzy ludzie nie s ptakami jako stwierdzajce, i istniej ludzie nie bdcy ptakami.

2.1.2. PRAKTYKA: ZAPISYWANIE SCHEMATW ZDA.

Poniewa w sylogistyce mamy do czynienia jedynie z czterema moliwymi typami zda, pisanie schematw wydaje si niezwykle proste. Jest tak faktycznie, cho, jak si za chwil okae, tu rwnie kry si mog pewne utrudnienia. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Kady szpak jest ptakiem. Schemat tego zdania to oczywicie: S a P, gdzie poszczeglne zmienne oznaczaj nazwy: S szpak, P ptak. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Niektrzy politycy nie s zodziejami. Schemat tego zdania to: SoP S polityk, P zodziej.

Uwaga na bdy! Piszc co oznaczaj poszczeglne zmienne nazwowe, podajemy nazwy w liczbie pojedynczej, a wic np. S oznacza nazw polityk, a nie politycy, natomiast P zodziej, a nie zodzieje.

2.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Wikszo problemw mogcych pojawi si przy pisaniu schematw zda na gruncie sylogistyki wynika z faktu, i w jzyku potocznym mao zda ma form dokadnie odpowiadajc ktremu ze schematw zda kategorycznych, a wic np. kade [nazwa] jest [nazwa] czy te niektre [nazwa] nie s [nazwa] itd. Ze wzgldw stylistycznych, brzmi one na og troch (lub nawet cakiem) inaczej a to, e s to w istocie zdania kategoryczne odkrywamy dopiero po pewnym namyle i odpowiedniej zmianie ich formy (cho oczywicie nie treci). Czy to jest nazwa? Czsto problemem moe by ustalenie nazwy odpowiadajcej zmiennej S lub P. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Niektrzy studenci s pilni. Wydaje si oczywiste, e mamy do czynienia ze zdaniem szczegowo-twierdzcym, a wic jego schemat powinien wyglda S i P. Problem moe pojawi si jednak, gdy trzeba bdzie okreli, co oznacza zmienna P. Teoria mwi, e P musi odpowiada jaka nazwa czy jednak wyraenie pilni, (lub w liczbie pojedynczej pilny) jest nazw? Ot sam przymiotnik pilny nazw jeszcze nie jest, jednake w kontekcie rozwaanego zdania peni on rol skrtu wyraenia czowiek pilny lub osoba pilna i tak wanie naley go potraktowa. Tak wic ostateczne rozwizanie zadania to: S i P, S student, P czowiek pilny. Przykad: Napiszemy schemat zdania: aden uczony nie przeczyta wszystkich ksiek. Mamy tu oczywicie do czynienia ze zdaniem oglno-przeczcym, a wic jego schemat powinien wyglda S e P. Podobnie jednak jak w poprzednim przykadzie trudno moe tu sprawi okrelenie nazwy odpowiadajcej zmiennej P jak atwo bowiem zauway, 5

wyraenie przeczyta wszystkie ksiki nazw na pewno nie jest. Pierwsz narzucajc si moliwoci jest uznanie za termin P wyraenia przeczytanie wszystkich ksiek jako nazwy pewnego procesu. W takim jednak wypadku po podstawieniu tej nazwy do schematu S e P otrzymalibymy wyraenie aden uczony nie jest przeczytaniem wszystkich ksiek co nie jest oczywicie zdaniem, ktrego schemat mielimy napisa. Inn przychodzc na myl, cho rwnie bdn, moliwoci jest uznanie za P nazwy ksika lub kada ksika. Wtedy jednak rwnie otrzymalibymy po podstawieniu nazw do schematu do absurdalnie brzmice wyraenie aden uczony nie jest kad ksik lub co podobnego. Prawidowa odpowied jest taka, e zmienna P oznacza w przypadku badanego zdania nazw czowiek, ktry przeczyta wszystkie ksiki lub ewentualnie kto, kto przeczyta wszystkie ksiki. Po podstawieniu tego terminu do schematu S e P otrzymamy bowiem zdanie aden uczony nie jest czowiekiem, ktry przeczyta wszystkie ksiki a wic wyraenie dokadnie odpowiadajce treci zdaniu z przykadu, tylko nieco inaczej sformuowane. Tak wic ostateczne rozwizanie to: SeP S uczony, P czowiek, ktry przeczyta wszystkie ksiki.

Uwaga na bdy! W powyszym przykadzie mona atwo popeni pomyk uznajc za P zdanie przeczce: czowiek, ktry nie przeczyta wszystkich ksiek. Jest to bd, poniewa przeczenie ju zostao oddane przy pomocy staej e oznaczajcej aden nie jest. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Kady, kto cho troch pozna Jzefa, wiedzia, e nie mona mu ufa. Oczywiste jest, i mamy do czynienia ze zdaniem oglno-twierdzcym, a wic jego schemat bdzie wyglda: S a P. Co jednak bd oznaczay zmienne S i P? Dowiadczenie z poprzednich przykadw podpowiada, e P oznacza termin kto, kto wiedzia, e nie mona ufa Jzefowi. Problem moe tu jednak rwnie sprawi okrelenie znaczenia zmiennej S. Na pewno nie jest to Jzef co atwo sprawdzi, prbujc podstawi t nazw do schematu kade

S jest P. S w powyszym przykadzie oznacza nazw kto, kto cho troch pozna Jzefa. Tak wic mamy ostateczne rozwizanie: SaP S kto, cho troch pozna Jzefa, P kto, kto wiedzia, e nie mona ufa Jzefowi.

Uwaga na bdy! W powyszym przykadzie bdem byoby napisanie, e S oznacza kady, kto cho troch pozna Jzefa. Sowo kady zostao ju bowiem oddane w symbolu a. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Niektrzy nie lubi zwierzt. Jest to oczywicie zdanie szczegowo-przeczce, a wic o schemacie S o P. Zmiennej P odpowiada nazwa kto kto lubi zwierzta (pamitamy, e nie zostao ju oddane przy pomocy staej o). Co jest jednak odpowiednikiem S? W badanym zdaniu nie wida adnego wyraenia, ktre mona by za S podstawi poza zwrotem o lubieniu zwierzt oraz wyraeniem niektrzy, ktre zostaje oddane przez sta o w zdaniu niczego wicej ju nie ma. Jednake tre zdania jasno wskazuje, e owi niektrzy, o ktrych ono mwi, cho nie stwierdza tego wprost, to ludzie. Tak wic nazwa S to po prostu czowiek. Ostateczne rozwizanie: SoP S czowiek, P kto, kto lubi zwierzta. Czy to jest staa logiczna? Nie tylko odpowiadajce zmiennym S oraz P nazwy mog przybiera rnorodne formy; rwnie stae logiczne wystpuj czasem pod zmienion postaci. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Ktokolwiek twierdzi, e widzia UFO, myli si lub kamie.

Wprawdzie w zdaniu tym nie wystpuje wprost adne z wyrae odpowiadajcych staym a, e, i, o, jednake oczywiste jest, e ktokolwiek to odpowiednik zwrotu wszyscy, czy te kady, a wic mamy do czynienia ze zdaniem oglno-twierdzcym: SaP S kto, kto twierdzi, e widzia UFO, P kto, kto myli si lub kamie. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Nikt nie lubi gdy inni go krytykuj. W tym wypadku nikt, to odpowiednik zwrotu aden: SeP S czowiek, P kto, kto lubi, gdy inni go krytykuj.

Uwaga na bdy! Niektrzy mog pocztkowo bdnie sdzi, e zmiennej S odpowiada nazwa nikt lub kto, kto czego nie lubi. e nie s to dobre odpowiedzi atwo si przekona wstawiajc te terminy za S w schemacie S e P. Czy jest tam jaka staa logiczna? Czasem wyraenie odpowiadajce ktrej ze staych logicznych moe by w ogle nieobecne (nie ma go nawet w innej formie), jednake mona si go domyli z treci zdania. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Kto rano wstaje, temu Pan Bg daje. Wprawdzie w powyszym zdaniu nie ma wyraenia kady, aden, ani niektry (nawet w innej formie), jednake zapewne kady znajcy to powiedzenie uzna, e mamy do czynienia ze zdaniem oglnym, odnoszcym si domylnie do wszystkich ludzi. Tak wic schemat zdania wyglda nastpujco: SaP S kto, kto rano wstaje, P kto, komu Pan Bg daje.

 Co zrobi z negacj? Zdarza si czasem, e mamy do czynienia z wyraeniem, ktre stanowi negacj ktrego ze zda kategorycznych. Szczeglne czsto negacja wystpuje przy zdaniach oglnotwierdzcych. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Nie kady polityk wierzy w to, co mwi. Na pierwszy rzut oka wida, e powysze wyraenie stanowi negacj zdania S a P. Teoretycznie wic jego schemat mona by zapisa ~ (S a P) i faktycznie czasami si tak robi. Jednake w tradycyjnie ujtej sylogistyce negacje nie wystpuj. Nie s one zreszt konieczne, poniewa negacj kadego ze zda kategorycznych mona odda przy pomocy rwnowanego mu innego zdania, ju bez negacji. Po chwili zastanowienia kady przyzna, e zdanie nieprawda, e kade S jest P mwi dokadnie to samo co niektre S nie s P. Przy uyciu symboliki logicznej mona by to zapisa ~ (S a P) S o P. Wracajc do naszego przykadu moemy zatem powiedzie, e zdanie nie kady polityk wierzy w to, co mwi rwnowane jest zdaniu niektrzy politycy nie wierz w to, co mwi. Tak wic jego schemat zapisa mona: SoP S polityk, P osoba, ktra wierzy w to, co mwi. DO ZAPAMITANIA: Oto jak mona odda negacje wszystkich zda kategorycznych: ~ (S a P) S o P ~ (S e P) S i P ~ (S i P) S e P ~ (S o P) S a P Przykad: Napiszemy schemat zdania: Nie jest prawd, e niektrzy uczeni s nieomylni.

Zdanie to stanowi negacj zdania szczegowo-twierdzcego (czyli ~ (S i P)), mona wic je odda przy pomocy schematu: SeP S uczony, P osoba nieomylna. Gdzie S, a gdzie P? Czasem trudno przy pisaniu schematu sprawi moe okrelenie, ktra nazwa odpowiada zmiennej S, a ktra P. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Zy to ptak, co wasne gniazdo kala. Podobnie jak w przypadku zdania kto rano wstaje, temu Pan Bg daje mona si domyla, e powiedzenie to ma charakter zdania oglnego o schemacie S a P. Czy jednak moemy uzna, e S odpowiada nazwie zy ptak, a P ptak kalajcy wasne gniazdo, jak by si to mogo wydawa na pierwszy rzut oka? W takim wypadku otrzymalibymy stwierdzenie, e kady zy ptak kala wasne gniazdo. Tymczasem w znanym powiedzeniu chodzi raczej o co przeciwnego e to kady ptak kalajcy wasne gniazdo, jest zy. Tak wic faktycznie mamy do czynienia ze zdaniem o schemacie S a P, jednake nazwa odpowiadajca zmiennej S zostaa w nim umieszczona na kocu, a odpowiadajca P na pocztku. Tak wic ostateczne rozwizanie to: SaP S ptak kalajcy wasne gniazdo, P zy ptak. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Nie wszystko zoto, co si wieci. Oczywiste wydaje si, e powysze powiedzenie stanowi negacj zdania o schemacie S a P, a wic ma ono form S o P. Co jednak jest tu terminem S, a co P? Gdybymy okrelili S jak zoto, a P jako co, co si wieci i podstawili je do schematu S o P (lub ~ (S a P) ), otrzymalibymy zdanie stwierdzajce, e niektre rodzaje zota nie wiec si, lub te e nie 10

jest prawd, i kade zoto si wieci. Jak wida nie jest to raczej to, o co chodzi w rozwaanym przysowiu. Aby spraw wyjani zostawmy na chwil negacj i przyjrzyjmy si oglnie zdaniom o formie wszystko A, co B nie mwi one bynajmniej, e kade A jest B, ale odwrotnie, e to kade B jest A. Przykadowo wszystko okazao si suszne, co w yciu uczyniem, stwierdza, e kada rzecz, jak w yciu zrobiem, okazaa si suszna, a nie, e wszystkie rzeczy, jakie s suszne, uczyniem w swoim yciu. Tak wic zdanie nie wszystko zoto, co si wieci stwierdza co w rodzaju nie jest prawd, e kada rzecz wicca si jest zotem, czyli niektre rzeczy wiecce si, nie s zotem. Ostateczna odpowied to: SoP S co, co si wieci, P zoto. Co znaczy tylko? Jako zdania kategoryczne mona potraktowa rwnie wyraenia ze zwrotem tylko... s..., cho na pierwszy rzut oka zwrot ten nie odpowiada adnej z poznanych staych logicznych. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Tylko kobiety s matkami. Intuicja podpowiada, e w powyszym przypadku mamy do czynienia ze zdaniem twierdzcym (nie ma w nim przeczenia) oraz oglnym (stwierdza co o wszystkich obiektach pewnego typu, a nie tylko o niektrych). Tak wic nasuwa si schemat S a P. Jest to faktycznie waciwy schemat wane jest jednak, abymy prawidowo okrelili nazwy przyporzdkowane zmiennym S oraz P. Gdyby za S podstawi nazw kobieta, a za P matka otrzymalibymy zdanie kada kobieta jest matk. Nie jest to na pewno zdanie rwnowane stwierdzeniu tylko kobiety s matkami wida to ju na pierwszy rzut oka chociaby dlatego, e pierwsze z nich jest faszywe, a drugie prawdziwe. Wyraenie rwnowane zdaniu z naszego przykadu, to kada matka jest kobiet. Aby to dobrze zrozumie, naley sobie wyobrazi, co to oznacza, e tylko kobiety s matkami. Znaczy to po prostu, i wrd matek mamy tylko i wycznie kobiety, a wic ni mniej ni wicej, tylko wanie kada matka jest kobiet. Tak wic ostateczne rozwizanie to: SaP 11

S matka, P kobieta. DO ZAPAMITANIA: Zdania typu tylko A s B zawsze moemy przedstawi przy pomocy schematu S a P, gdzie S = B, P = A. Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Nie tylko artyci s zarozumiali. Schemat tego zdania to: SoP S osoba zarozumiaa, P artysta. Do powyszego rozwizania doj mona na dwa sposoby. Jeden polega na wyobraeniu sobie, co oznacza zdanie mwice e nie tylko artyci s zarozumiali. Po chwili zastanowienia kady powinien zobaczy, e opisuje ono fakt, i wrd osb zarozumiaych s te inni ludzi oprcz artystw, a wic inaczej mwic niektre osoby zarozumiae nie s artystami. Drugi sposb na otrzymanie prawidowego schematu rozwaanego zdania polega na zbudowaniu najpierw schematu zdania tylko artyci s zarozumiali, a nastpnie zanegowaniu go zgodnie z zasadami opisanymi wyej w punkcie co zrobi z negacj?. Schemat zdania tylko artyci s zarozumiali to S a P, gdzie S osoba zarozumiaa, a P artysta. Poniewa ostatecznie musimy napisa schemat negacji tego stwierdzenia, znajdujemy zdanie rwnowane negacji S a P, ktrym jest S o P.

2.1.4. CZSTO ZADAWANIE PYTANIA.

Czy na gruncie sylogistyki da si napisa schemat kadego zdania? Nie. Na gruncie sylogistyki mona pisa tylko schematy zda kategorycznych, a wic zawierajcych zwroty: kady jest, aden nie jest, niektre s i niektre nie s (lub zwroty im rwnowane). Gdy zdanie nie zawiera takiego zwrotu, napisanie jego schematu jest niemoliwe. Czy nazwy koniecznie musimy oznacza zmiennymi S oraz P? 12

Nie jest to konieczne, cho takie rozwizanie jest bardzo mocno ugruntowane w tradycji. Dlatego te oznaczenie nazw innymi symbolami cho nie jest bdem, sprawia wraenie mao eleganckiego. Jeeli zachodzi potrzeba wykorzystania kolejnego symbolu na oznaczenie nowej nazwy (patrz niej), uywana jest zwykle litera M.

2.2. SPRAWDZANIE POPRAWNOCI SYLOGIZMW METOD DIAGRAMW VENNA.

2.2.1. YK TEORII.
Co to jest sylogizm? Sylogizm, to pewien cile okrelony rodzaj wnioskowania. Sylogizm zawsze musi skada si z trzech zda kategorycznych: dwch przesanek i wniosku. Dodatkowym warunkiem, jaki musi spenia kady sylogizm jest ilo nazw obecnych w owych trzech zdaniach zawsze s to trzy nazwy. Tak wic oprcz zmiennych S oraz P w schematach zda skadajcych si na sylogizm wykorzysta trzeba jeszcze trzeci symbol zwykle jest to M. Przykadowy sylogizm moe wyglda nastpujco: Kady czowiek szczliwy jest tolerancyjny. Niektrzy wychowawcy nie s tolerancyjni. Zatem niektrzy wychowawcy nie s szczliwi. Schematy powyszych zda, zapisane w znanej z rachunku zda formie reguy, przyjmuj nastpujc posta: PaM SoM SoP W sylogizmie wane jest, ktre nazwy oznaczymy jak zmienn. Przyjte jest, aby symbole S oraz P zarezerwowa dla nazw obecnych w konkluzji wnioskowania. Natomiast trzecia nazwa ta, ktrej nie ma w konkluzji, a ktra jest za to zawsze w obu przesankach oznaczana jest symbolem M. Tradycyjnie nazw oznaczon przez S nazywamy terminem mniejszym sylogizmu, nazw oznaczon P terminem wikszym, natomiast nazw M terminem rednim. Znajomo powyszej terminologii nie jest moe najwaniejsza dla

13

rozwizywania zada z zakresw sylogizmw, poniewa jednak jest to nazewnictwo stosowane w wielu podrcznikach logiki, dobrze jest je zna. Zapamitanie okrele poszczeglnych terminw nie powinno zreszt sprawi trudnoci nikomu, kto skojarzy je z popularnymi i oglnie znanymi oznaczeniami odziey, zgodnie z ktrymi S oznacza rozmiar may, natomiast M redni.

Koczc rozwaania na temat tradycyjnej terminologii dodajmy, e przesanka, ktra obok nazwy oznaczanej M zawiera rwnie termin P, nazywana jest przesank wiksz sylogizmu, natomiast ta, w ktrej obok M wystpuje S, nazywana jest przesank mniejsz. W przykadzie z pocztku tego paragrafu nazwa wychowawca stanowi zatem termin mniejszy, nazwa czowiek szczliwy termin wikszy, natomiast czowiek tolerancyjny termin redni. Przesanka kady czowiek szczliwy jest tolerancyjny jest przesank wiksz, natomiast niektrzy wychowawcy nie s tolerancyjni przesank mniejsz. Sprawdzanie poprawnoci sylogizmu. Sylogizm to rodzaj wnioskowania. Sprawdzenie poprawnoci sylogizmu, to zatem nic innego jak sprawdzenie poprawnoci wnioskowania. Jak pamitamy z rachunku zda wnioskowanie jest poprawne, gdy wniosek wynika logicznie z przesanek, a to z kolei ma miejsce, gdy niezawodna jest regua (czyli schemat caego wnioskowania), na ktrej wnioskowanie jest oparte. Regua jest niezawodna, gdy na mocy znaczenia staych logicznych nie jest moliwa sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, natomiast wniosek faszywy; lub, ujmujc to samo innymi sowy, w przypadku niezawodnej reguy, jeli przesanki s prawdziwe, to prawdziwy musi by rwnie i wniosek. Na gruncie rachunku zda niezawodno regu badalimy przy pomocy tabelek zerojedynkowych oddajcych znaczenie spjnikw logicznych. Poniewa w teorii sylogizmw mamy stae logiczne inne ni spjniki zdaniowe, konieczna jest tu odmienna metoda.

14

Przedstawimy obecnie najpopularniejszy sposb sprawdzania poprawnoci sylogizmw: metod diagramw Venna. Diagramy Venna. W diagramach Venna (nazywanych tak od nazwiska ich pomysodawcy Johna Venna) koa symbolizuj zbiory obiektw okrelanych przez poszczeglne nazwy, a wic zakresy tych nazw. Znaki + oraz w czciach tych k informuj, e w danym obszarze na pewno co si znajduje lub te, e na pewno niczego tam nie ma. Oto, jak na diagramach Venna przedstawi mona poszczeglne zdania kategoryczne:

P S iP

Zdanie mwice, e niektre S s P stwierdza, i musz istnie jakie obiekty w czci wsplnej S oraz P. Symbolizuje to znak + w tej czci rysunku. Na temat pozostaych obszarw diagramu zdanie S i P niczego nie mwi, dlatego nic do nich nie wpisujemy. S P SoP

Zdanie niektre S nie s P informuje, i na pewno istniej obiekty nalece do zbioru S, a jednoczenie nie nalece do P. Std znak + w czci S znajdujcej si poza zbiorem P. Odnonie pozostaych obszarw diagramu zdanie S o P nie niesie adnych informacji. S P SeP

15

Zdanie adne S nie s P stwierdza, e nie istniej adne obiekty nalece jednoczenie do zbiorw S i P. Fakt ten uwidoczniony jest przez znak w czci wsplnej tych zbiorw. Zauwamy, e zdanie typu S e P nie informuje o istnieniu jakichkolwiek obiektw bdcych desygnatami nazw S lub P (moe ono mwi na przykad aden krasnoludek nie jest
jednorocem) dlatego te niczego nie wpisujemy w pozostae obszary diagramu.
Uwaga na marginesie. W praktyce, przy rozwizywaniu zada zwizanych z sylogizmami, bdziemy czasem korzystali z zaoenia, e obiekty bdce desygnatami danej nazwy na pewno istniej. Obecnie jednak, aby zbytnio nie zaciemnia obrazu, bdziemy wpisywali do diagramu tylko to, co dane zdanie wprost stwierdza, pomijajc informacje, jakie mog z niego dodatkowo wynika przy pewnych zaoeniach.

P SaP

Zdanie kade S jest P informuje, e cokolwiek moemy okreli nazw S, podpada rwnie pod nazw P. Nie ma w zwizku z tym adnych obiektw S nie bdcych jednoczenie P std minus w lewej czci diagramu. Zdanie to nie niesie jednak adnej pozytywnej informacji, e jakiekolwiek S faktycznie istnieje stwierdza jedynie, e jeeli co jest S (o ile w ogle istnieje) to jest rwnie P. Dlatego te nie stawiamy znaku + w czci rodkowej.
Diagramy dla trzech nazw.

Powyej przedstawione zostay diagramy Venna dla dwch terminw. Jednake w kadym sylogizmie wystpuj trzy nazwy. Dlatego te do sprawdzania poprawnoci sylogizmw potrzebna jest umiejtno zaznaczania poszczeglnych zda kategorycznych na diagramach zoonych z trzech k. Tutaj prostsza jest sprawa dla zda oglnych ich rysunki stanowi zwyke rozszerzenie diagramw sporzdzanych dla dwch nazw. Gdy mamy do czynienia ze zdaniem S a P to pusty musi by cay obszar zbioru S lecy poza P, natomiast w przypadku zdania S e P pusty musi pozosta obszar wsplny tych zbiorw. Poniewa teraz obszary te skadaj si z dwch czci, musimy postawi znaki w obu tych kawakach:

16

SaP

SeP

M Nieco inaczej przedstawia si sytuacja w przypadku zda szczegowych. Rozpatrzmy najpierw zdanie S i P. Stwierdza ono, e istniej pewne obiekty w czci wsplnej zbiorw S oraz P. Na rysunku obrazujcym zalenoci midzy trzema nazwami obszar ten skada si z dwch czci. Zdanie S i P nie informuje jednak, w ktrej z tych czci co si znajduje moe w jednej, moe w drugiej, a moe w obydwu. Zaley to od terminu M, o ktrym na razie nic nie wiemy. W zwizku z tym, wpisujc symbole + w odpowiednich czciach, naley opatrzy je znakami zapytania. Pytajniki te informuj, e w danym obszarze na pewno jakie elementy si znajduj, ale nie wiadomo w ktrej jego czci.
S +? +? S iP P

17

Z podobn sytuacj spotykamy si w przypadku zdania S o P. Informuje nas ono, e na pewno istniej jakie elementy w czci zbioru S znajdujcej si poza zbiorem P, ale nie okrela, w ktrym fragmencie tego obszaru w jednym, drugim, czy moe obydwu. S +? +? SoP P

M Znajomo przedstawionych wyej sposobw zaznaczania zda kategorycznych na diagramach konieczna jest do sprawdzania poprawnoci sylogizmw w takim samym stopniu, jak znajomo tabelek zero-jedynkowych bya nieodzowna do badania prawidowoci wnioskowa na gruncie KRZ.
DO ZAPAMITANIA:

Z powyszych rysunkw warto zapamita nastpujce fakty. Zdania oglne (S a P oraz S e P) daj nam zawsze minusy na diagramach, natomiast zdania szczegowe (S i P oraz S o P) plusy. Minusy s zawsze pewne (bez znakw zapytania) wynika to z tego, e gdy jaki obszar ma by pusty, to pusta musi by kady jego cz. Plusy s niepewne gdy wiemy, e w danym obszarze, co si znajduje, to nie oznacza to jeszcze, e wiemy w ktrej jego czci. Pewno minusw i niepewno plusw na diagramach zilustrowa mona nastpujc analogi: gdy wiemy, e w jakim mieszkaniu nikogo nie ma, to wiemy na pewno, e nikogo nie ma ani w kuchni, ani w pokoju (pewne minusy w kadej czci); gdy natomiast wiemy, e danym mieszkaniu kto jest, to nie znaczy to jeszcze, e wiemy, w ktrym jego pomieszczeniu.
Uwaga na marginesie.

18

W praktyce, gdy bdziemy rozwizywa zadania zwizane z sylogizmami, informacje zawarte w jednym zdaniu bd nam czsto jednoznacznie wskazywa, w ktrym miejscu naley wpisa znak + wynikajcy z drugiego zdania. W takich wypadkach plus ten bdzie pewny.

2.2.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE DIAGRAMW VENNA.

Obecnie moemy przystpi do sprawdzania poprawnoci sylogizmw. Oprcz umiejtnoci zaznaczania na diagramie poszczeglnych typw zda, przy badaniu sylogizmw musimy mie w pamici pojcie wynikania logicznego. Sylogizm (jak kade wnioskowanie) jest bowiem wtedy poprawny, gdy jego wniosek wynika logicznie z przesanek. Badanie poprawnoci sylogizmw przy pomocy diagramw Venna skada si z dwch krokw. W pierwszym z nich wpisujemy do diagramu wszystkie informacje, jakie nios ze sob przesanki. W drugim kroku sprawdzamy, czy tak wypeniony diagram gwarantuje nam prawdziwo wniosku. Zdania bdcego wnioskiem sylogizmu nie wpisujemy ju jednak do diagramu. Musimy jedynie wyobrazi sobie, co by w diagramie musiao si znajdowa, aby by on prawdziwy, a nastpnie sprawdzi, czy nasz diagram spenia te warunki. Jeli okae si, e prawdziwo konkluzji jest na wykonanym rysunku zagwarantowana, bdzie to znak, e nie jest moliwa sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy, a wic e wniosek wynika z przesanek, czyli sylogizm jest poprawny. Jeli natomiast wypenienie diagramu wedug przesanek nie da nam pewnoci co do prawdziwoci wniosku, bdzie to oznaczao, e wniosek nie wynika z przesanek (bo moe by on faszywy, pomimo prawdziwoci przesanek), a wic sylogizm nie jest logicznie poprawny. W takim przypadku zawsze moliwe jest stworzenie tak zwanego kontrprzykadu diagramu ilustrujcego sytuacj, w ktrej przesanki s prawdziwe, a wniosek faszywy.
DO ZAPAMITANIA:

W skrcie procedura sprawdzania poprawnoci sylogizmw bdzie wygldaa nastpujco: Piszemy schematy zda wchodzcych w skad sylogizmu. Rysujemy diagram skadajcy si z trzech k symbolizujcych trzy nazwy wystpujce w sylogizmie. Wpisujemy do diagramu plusy i minusy, o ktrych informuj przesanki sylogizmu. Patrzymy na rysunek i sprawdzamy, czy wypeniony na podstawie przesanek diagram gwarantuje nam, e prawdziwe bdzie zdanie stanowice wniosek sylogizmu. 19

 Jeeli rysunek gwarantuje prawdziwo konkluzji, oznacza to, e sylogizm jest poprawny; jeli nie mamy pewnoci co do prawdziwoci wniosku, oznacza to, e sylogizm jest niepoprawny.
Przykad:

Sprawdzimy poprawno sylogizmu przedstawionego we wstpie do tego rozdziau:

Kady jamnik jest psem. Kady pies jest ssakiem. Zatem kady jamnik jest ssakiem.

Napisanie schematw przesanek i wniosku nie powinno sprawi nikomu najmniejszej trudnoci. Pamita musimy jedynie, e jeli chcemy by w zgodzie z tradycj, to wniosek naszego sylogizmu powinien mie posta S P. Tak wic zacz moemy od okrelenia, ktry termin naley oznaczy jak zmienn: S jamnik, P ssak, M pies. Regua, na ktrej opiera si badany sylogizm, jest nastpujca: SaM MaP SaP Teraz moemy narysowa diagram i wpisa do niego to, co mwi przesanki. Pierwsza przesanka stwierdza, e pusty musi by obszar zbioru S lecy poza M, natomiast druga, e pusty musi by obszar zbioru M lecy poza P. Po wpisaniu w odpowiednie miejsca minusw otrzymujemy nastpujcy diagram:

S M

Do diagramu tego nie wpisujemy tego, co mwi wniosek sylogizmu, a jedynie patrzymy, czy wykonany na podstawie przesanek rysunek, gwarantuje nam jego prawdziwo. Konkluzja naszego sylogizmu ma posta S a P, a wic aby bya ona prawdziwa, pusty musi by obszar zbioru S lecy poza zbiorem P. Na wypenionym diagramie w obu czciach tego obszaru znajduj si minusy, a wic mamy stuprocentow gwarancj, e jest on faktycznie
20

pusty. Jest to znak, e wniosek wynika z przesanek (musi by prawdziwy, jeli tylko prawdziwe s przesanki), a zatem badany sylogizm jest poprawny.

2.2.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Plus ze znakiem zapytania nie daje pewnoci!

Czasami moe zdarzy si sytuacja, e wniosek sylogizmu stwierdza, i w danym obszarze co si musi znajdowa, natomiast na diagramie w miejscu tym bdzie znak +?. Poniszy przykada ilustruje t sytuacj:
Przykad:

Zbadamy poprawno sylogizmu: Kady milioner jest bogaty. Niektrzy bogaci ludzie nie
s szczliwi. Zatem niektrzy milionerzy nie s szczliwi.

Schematy, na ktrych opiera si powyszy sylogizm to: SaM MoP SoP S milioner, P czowiek szczliwy, M czowiek bogaty. Po wpisaniu do diagramu informacji, jakie nios ze sob przesanki, otrzymujemy nastpujc sytuacj:
S +? P

+? M

Teraz pozostaje nam sprawdzenie, czy tak wypeniony diagram gwarantuje nam prawdziwo konkluzji. Wniosek sylogizmu ma posta S o P, a wic stwierdza, e co powinno znajdowa si w obszarze zbioru S lecym poza zbiorem P. Jak wida na rysunku w jednej czci tego obszaru mamy znak (na pewno wic nic tam nie ma), natomiast w

21

drugiej +?. Czy taki plus ze znakiem zapytania daje nam gwarancj, e co si w badanym obszarze znajduje? Oczywicie, e nie. Symbol ten wskazuje, e jakie elementy mog tam by, ale nie jest to pewne. Natomiast do tego, aby sylogizm uzna za poprawny, potrzebujemy stuprocentowej gwarancji prawdziwoci konkluzji. Poniewa w badanym przykadzie pewnoci takiej nie mamy, wiadczy to o tym, e sylogizm jest niepoprawny. O niepoprawnoci powyszego sylogizmu przekonuje diagram wypeniony w nastpujcy sposb. S P

+ M

Rysunek ten stanowi graficzny kontrprzykad do badanej reguy. Wida na nim, e bez popadania w jakkolwiek sprzeczno mona wpisa do diagramu plusy i minusy w taki sposb, aby przesanki byy prawdziwe natomiast wniosek faszywy. W przypadku reguy niezawodnej takie wypenienie diagramu nie byo by moliwe. Kontrprzykad ukazujcy zawodno reguy mona te zbudowa podstawiajc do niej za zmienne S, P oraz M nazwy w taki sposb, e nie pozostawi to adnych wtpliwoci, i przesanki s prawdziwe, a wniosek faszywy. W powyszym przykadzie moe by to np.: S jamnik, P pies, M ssak. Przesanki powiedz wtedy, e kady jamnik jest ssakiem oraz
niektre ssaki nie s psami (prawda), natomiast wniosek: niektre jamniki nie s psami

(fasz).

Uwaga na marginesie: Do kadej zawodnej reguy na gruncie sylogistyki mona zbudowa kontrprzykad korzystajc jedynie z nazw kot, pies, jamnik, ssak. W takim przypadku trzeba jednak wiedzie, i czasem zajdzie potrzeba oznaczenia dwch zmiennych t sam nazw (np. S kot, P kot). Mona oczywicie te budowa kontrprzykady z innymi nazwami.

Kiedy znak + moe by pewny?

22

Zdania szczegowe ka nam wpisywa do pewnego obszaru diagramu znaki +, nie precyzujc jednak dokadnie, w ktr jego cz. W praktyce czsto sprawa sama si wyjania i miejsce wpisania symbolu + staje si oczywiste i jednoznaczne.
Przykad:

Zbadamy poprawno sylogizmu: aden mdrzec nie jest fanatykiem jednej idei.
Niektrzy uczeni s fanatykami jednej idei. Zatem niektrzy uczeni nie s mdrcami.

Regua na ktrej oparty jest powyszy sylogizm jest nastpujca: PeM SiM SoP S uczony, P mdrzec, M fanatyk jednej idei. Pierwsza przesanka stwierdza, e pusty musi obszar wsplny zbiorw P oraz M: S P

M Zgodnie z drug przesank co musi znajdowa si we wsplnej czci zbiorw S oraz M. Teoretycznie obszar ten skada si z dwch fragmentw. Poniewa jednak w jednym z nich mamy ju wpisany znak na wpisanie + pozostaje nam tylko jedno miejsce. W takim wypadku + wpisujemy oczywicie bez znaku zapytania mamy bowiem pewno, e musi by on w tym wanie miejscu.

23

M Obecnie musimy sprawdzi, czy taki rysunek gwarantuje nam prawdziwo wniosku sylogizmu, a wic zdania S o P. Aby zdanie to byo prawdziwe, co powinno si znajdowa w czci zbioru S lecej poza P. Na diagramie w obszarze tym (w jego dolnej czci) znajduje si znak +, a wic mamy pewno, e nie jest on pusty. Badany sylogizm jest zatem
poprawny. Gdy jedna przesanka mwi +, a druga .

Czsto zdarza si sytuacja, e zgodnie z jedn przesank w jakie miejsce naley wpisa znak +, a zgodnie z drug . Poniszy przykad pokazuje, jak naley postpi w takim przypadku.
Przykad:

Sprawdzimy poprawno nastpujcego sylogizmu: Niektrzy politycy s nacjonalistami.

Kady nacjonalista jest ograniczony. Zatem niektrzy politycy s ograniczeni.

Regua na ktrej opiera si badany sylogizm wyglda nastpujco: SiM MaP SiP Pierwsza przesanka stwierdza, e co musi si znajdowa we wsplnym obszarze zbiorw S oraz M, chocia nie okrela w ktrej czci tego obszaru (w jednej, drugiej, czy obydwu). Mamy wic:

24

+?

+?

M Druga przesanka mwi, e pusty musi by obszar zbioru M leca poza P. Jednake w jednej czci tego obszaru mamy ju wpisany znak +. W takiej sytuacji naley zauway, e symbol + opatrzony jest znakiem zapytania, co oznacza, e wcale nie jest konieczne, aby tam by. Poniewa wynikajcy z drugiej przesanki jest pewny, jemu naley przyzna pierwszestwo i wpisa go w sporny obszar. Jednoczenie modyfikacji ulec musi drugi z + wpisany na mocy pierwszej przesanki. Poniewa skasowaniu uleg pierwszy z nich, a przesanka S i M stwierdza, e o obszarze wsplnym zbiorw S oraz M co musi si znajdowa, to drugi z plusw staje si pewny i naley zlikwidowa stojcy przy nim znak zapytania. Po prostu informacje z drugiej przesanki pokazay nam, ktry z niepewnych plusw, o ktrych informowaa pierwsza przesanka jest tym waciwym. Po wpisaniu informacji z obu przesanek, diagram wyglda wic nastpujco: S P

+ M

Pozostaje nam teraz sprawdzi, czy taki rysunek gwarantuje prawdziwo konkluzji sylogizmu, czyli zdania S i P. Wida, e we wsplnym obszarze zbiorw S oraz P faktycznie co si na pewno znajduje, a wic konkluzja ta jest prawdziwa. W zwizku z tym badany
sylogizm jest poprawny.

25

WARTO ZAPAMITA:

Aby unikn kopotliwego wymazywania symboli w diagramie i zastpowania ich innymi, najlepiej jest po prostu zaczyna wypenianie diagramu od tej przesanki, ktra daje nam pewne informacje (a wic zdania typu a bd e, niezalenie, czy jest ono pierwsze, czy drugie w sylogizmie. Gdybymy tak postpili w powyszym przykadzie, rozpoczynajc od przesanki M a P, przy wpisywaniu przesanki S i M mielibymy ju tylko jedn moliwo wpisania znaku +
Puste miejsce nie oznacza, e niczego w nim nie ma!

Przy sprawdzaniu, czy wypeniony wedug przesanek diagram gwarantuje prawdziwo konkluzji, mog powsta wtpliwoci co do interpretacji miejsc, w ktrych nie ma adnego znaku.
Przykad:

Zbadamy poprawno nastpujcego sylogizmu: Niektrzy wykadowcy s dobrymi

fachowcami. Kady dobry fachowiec duo zarabia. Zatem kady wykadowca duo zarabia.

Regua, na ktrej oparty jest badany sylogizm, przedstawia si nastpujco: SiM MaP SaP S wykadowca, P kto, kto duo zarabia, M dobry fachowiec. Wypenianie diagramu dobrze jest zacz od wpisania informacji niesionych przez drug przesank a wic minusw w obszarze zbioru M lecym poza zbiorem P. Gdy tak postpimy, nie bdziemy mieli wtpliwoci, gdzie naley wpisa plus w czci wsplnej S oraz M, co nakazuje nam pierwsza przesanka. Diagram wyglda zatem nastpujco:

26

+ M

Czy tak wypeniony diagram gwarantuje nam prawdziwo konkluzji sylogizmu? Konkluzja ta ma posta S a P, a wic stwierdza, e nic nie moe si znajdowa w obszarze zbioru S lecym poza zbiorem P. Na rysunku w jednej czci tego obszaru mamy minus (a wic tam faktycznie na pewno niczego tam nie ma), natomiast w czci drugiej nie znajdujemy adnego znaku. To, e w danej czci nie wstawilimy adnego symbolu, nie oznacza jednak, e niczego tam by nie moe, a jedynie, e nie posiadamy adnych informacji odnonie tego obszaru. Tak wic wypeniony w ten sposb diagram nie gwarantuje nam wcale, e cz zbioru S leca poza zbiorem P jest na pewno pusta. W zwizku z tym
sylogizm naley uzna za niepoprawny.

Graficzny kontrprzykad do reguy, na ktrej opiera si badany sylogizm wyglda nastpujco: S + + M Inny kontrprzykad uzyska mona podstawiajc za zmienne nazwy: S pies, P jamnik, M jamnik (pamitamy, e za rne zmienne wolno podstawia te same nazwy). Otrzymamy wtedy przesanki: niektre psy s jamnikami, kady jamnik jest jamnikiem (prawda) oraz wniosek: kady pies jest jamnikiem (fasz).
Nazwy nie mog by puste.

27

Jak dotd nie powiedzielimy jeszcze o jednej wanej sprawie zwizanej ze sprawdzaniem poprawnoci sylogizmw. Ot zawsze naley przyj milczce zaoenie, e terminy oznaczane symbolami S, P oraz M nie s tak zwanymi nazwami pustymi. Nazwa
pusta, to mwic najprociej taka, ktra nie posiada ani jednego desygnatu, czyli taka, e nie

istnieje ani jeden oznaczany przez ni obiekt. Nazwami pustymi s wic na przykad:
jednoroec, czowiek o wzrocie 3 m, obecny krl polski itp. W sylogizmach takich nazw nie

wolno nam stosowa. Fakt ten niesie ze sob istotn konsekwencj jeli chodzi o wypenianie diagramw Venna. Zamy na przykad, e na podstawie przesanek sylogizmu otrzymalimy taki rysunek: S P

M Spjrzmy teraz na obszary odpowiadajce zbiorom S oraz P. Kady z tych obszarw skada si z czterech czci, z ktrych w trzech s znaki wiadczce o tym, e nic w nich nie ma. Jaki mona std wycign wniosek w poczeniu z faktem, e wykorzystane w sylogizmie nazwy na pewno nie s puste? Oczywicie taki, e z ca pewnoci co musi si znajdowa w czwartej czci kadego z tych obszarw. A zatem w czci te moemy, a nawet powinnimy wpisa znaki +: S + P +

M Zaoenie o niepustoci terminw nie jest wykorzystywane zbyt czsto, jednak czasami jest ono konieczne, aby waciwie oceni poprawno sylogizmu.

28

Przykad:

Zbadamy poprawno sylogizmu: Kady pies jest ssakiem. Kady ssak jest krgowcem.
Zatem niektre krgowce s psami.

Regua na ktrej opiera si powyszy sylogizm wyglda nastpujco: PaM MaS SiP S krgowiec, P pies, M ssak. Po wpisaniu do diagramu informacji z przesanek mamy rysunek: S P

M Zanim przystpimy do sprawdzenia, czy taki rysunek gwarantuje nam prawdziwo konkluzji, powinnimy jeszcze skorzysta z zaoenia o niepustoci nazw uytych w sylogizmie, a konkretnie o niepustoci nazwy P. Poniewa w trzech czciach zbioru skupiajacego obiekty okrelane przez P nic na pewno nie ma, jakie elementy musz znajdowa si w czwartej czci tego zbioru: S + P

M Konkluzja badanego sylogizmu stwierdza, e co znajduje si w czci wsplnej zbiorw S oraz P. Na rysunku widzimy, e w obszarze tym znajduje si plus, a wic wniosek ten jest na pewno prawdziwy. Sylogizm ten jest zatem poprawny. Aby t poprawno wykaza,

29

musielimy jednak skorzysta z zaoenia o niepustoci terminu P. Gdybymy tego nie uczynili, wynik sprawdzania poprawnoci sylogizmu byby nieprawidowy.
Czy ten sylogizm jest na pewno poprawny?

Czasem wynik sprawdzenia poprawnoci sylogizmu moe wyda si do dziwny lub nawet ewidentnie sprzeczny ze zdrowym rozsdkiem.
Przykad:

Zbadamy poprawno nastpujcego sylogizmu: aden ptak nie jest ssakiem. Niektrzy
ludzie s ptakami. Zatem niektrzy ludzie nie s ssakami.

Sylogizm powyszy opiera si na nastpujcej regule: MeP SiM SoP S czowiek, P ssak, M ptak. Diagram wypeniony wedug przesanek wyglda nastpujco: S P

Jak wida, diagram ten gwarantuje nam prawdziwo wniosku stwierdzajcego, i niektre S nie s P, czyli, e co powinno si znajdowa w czci zbioru S lecej poza P. Tak wic sylogizm powyszy naley uzna za poprawny. Odpowied taka moe jednak budzi pewne opory: jak mona uzna za poprawne wnioskowanie, ktre doprowadzio do jawnie faszywego wniosku? Oto krtkie wyjanienie tego problemu. Sylogizm powyszy jest poprawny pod tym wzgldem, e jego wniosek wynika logicznie z przesanek. Tak okrelona poprawno nazywana jest poprawnoci formaln i jest to ten

+
M

30

rodzaj poprawnoci, jaka interesuje logikw. Jednake badane wnioskowanie nie jest tak cakiem bez zarzutu. Zosta popeniony w nim bd polegajcy na przyjciu faszywej przesanki, co w konsekwencji doprowadzio do otrzymania faszywego wniosku. Bd taki nazywany jest bdem materialnym. Tak wic odpowied do powyszego zadania, mwic, e badany sylogizm jest formalnie (logicznie) poprawny, moemy uzupeni dodajc, i jest on jednak niepoprawny materialnie.

Prawdziwo wniosku to jeszcze nie wszystko.

Niejako odwrotno poprzedniego przykadu stanowi moe rozumowanie prowadzce do wniosku w sposb oczywisty prawdziwego.
Przykad:

Zbadamy poprawno nastpujcego sylogizmu: Kady pies jest ssakiem. Niektre ssaki
maj czarn sier. Zatem niektre psy maj czarn sier.

Powyszy sylogizm na pierwszy rzut oka mgby si wyda poprawny: zarwno przesanki jak i wniosek s na pewno zdaniami prawdziwymi. Czy jednak wnioskowanie to jest na pewno prawidowe? Regua na ktrej si ono opiera i wypeniony na jej podstawie diagram wygldaj nastpujco: SaM MiP SiP

31

S +? +?

M Powyszy rysunek nie gwarantuje prawdziwoci wniosku, czyli tego, e w czci wsplnej S oraz P co si na pewno znajduje. Tak wic badany sylogizm jest niepoprawny. Sylogizm ten jest niepoprawny, poniewa pomimo prawdziwoci przesanek i wniosku, wniosek nie wynika logicznie z przesanek. To, e wszystko s to zdania prawdziwe, jest pewnego rodzaju zbiegiem okolicznoci, a nie zachodzcych pomidzy nimi zwizkw logicznych. Graficzny kontrprzykad stanowi nastpujcy rysunek: S + P

M Kontrprzykad wykazujcy zawodno powyszej reguy uzyska mona rwnie podstawiajc za zmienne nastpujce nazwy: S jamnik, P pudel, M pies.

2.2.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy kolejno wpisywania do diagramu przesanek jest dowolna?

Tak, poniewa ostatecznie i tak zawsze musimy wpisa wszystko co wiemy z obu przesanek. Dobrze jest jednak

32

zaczyna od przesanki bdcej zdaniem oglnym (a lub e), ktra daje nam pewne informacje odnonie znakw w diagramie.

2.3. SPRAWDZANIE POPRAWNOCI SYLOGIZMW PRZY POMOCY METODY 5 REGU.

2.3.1. YK TEORII.
Metoda diagramw Venna nie jest jedynym sposobem, w jaki mona bada poprawno sylogizmu. Obecnie przedstawimy metod opart na piciu reguach jakie spenia czy musi kady on prawidowy wszystkie sylogizm. warunki Sprawdzenie poprawnoci sylogizmu bdzie polegao na zbadaniu, spenia sformuowane w owych reguach. Jeeli tak, naley go uzna za poprawny; jeli nie spenia on cho jednego warunku wiadczy to o jego niepoprawnoci. Zanim przedstawimy reguy poprawnego sylogizmu, konieczne bdzie wprowadzanie nowego pojcia mianowicie tak zwanego terminu rozoonego w zdaniu kategorycznym. Ot, jeeli zdanie udziela nam informacji o caym zakresie jakie nazwy (czyli o jej wszystkich desygnatach), to nazwa ta jest wanie terminem rozoonym w tym zdaniu. W zdaniu kade S jest P mowa jest o wszystkich S, a zatem to wanie S jest w nim terminem rozoonym. Zdanie adne S nie jest P informuje nas, e ani jeden desygnat nazwy S nie jest desygnatem nazwy P, ani te aden desygnat P nie jest desygnatem S a wic stwierdza fakt dotyczcy caych zakresw obu tych nazw. W zdaniu S e P rozoone s zatem oba terminy. W zdaniu niektre S s P mowa jest o tylko niektrych S, ktre s niektrymi P w zdaniu tym aden z terminw nie jest wic rozoony. Zdanie niektre S nie s P stwierdza, e niektrych desygnatw nazwy S nie ma w caym zakresie nazwy P, a wic rozoony jest tu termin P. W skrcie:
S a P rozoony termin S S e P rozoone obydwa terminy S oraz P

S i P aden termin nie jest rozoony S o P rozoony termin P.

33

Do sprawdzania sylogizmw metod piciu regu trzeba te pamita, ktre zdania s oglne (S a P oraz S e P), a ktre szczegowe (S i P oraz S o P), ktre s twierdzce (S a P oraz S i P), a ktre przeczce (S e P oraz S o P), a take to, e M nazywany jest terminem rednim sylogizmu.
DO ZAPAMITANIA:

A oto pi regu jakie musi spenia poprawny sylogizm: 1. Termin redni musi by przynajmniej w jednej przesance rozoony. 2. Przynajmniej jedna przesanka musi by zdaniem twierdzcym. 3. Jeli jedna z przesanek jest zdaniem przeczcym, to i wniosek musi by zdaniem przeczcym. 4. Jeli obie przesanki s zdaniami twierdzcymi, to i wniosek musi by twierdzcy. 5. Jeli jaki termin ma by rozoony we wniosku, to musi by i rozoony w przesance. Sprawdzenie poprawnoci sylogizmu wedug powyszych regu jest bardzo proste: jeeli cho jeden z wymienionych w nich warunkw zosta zamany, sylogizm naley odrzuci jako bdny; w przeciwnym wypadku jest on poprawny.

2.3.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANI METODY 5 REGU.

Zbadamy przy pomocy omawianej metody kilka sylogizmw sprawdzonych ju poprzez diagramy Venna. Nie bdziemy przy tym przytacza caej treci przesanek i wniosku, a jedynie odpowiedni regu.
Przykad:

Sprawdzimy poprawno sylogizmu badanego ju wyej przy pomocy diagramw Venna: aden mdrzec nie jest fanatykiem jednej idei. Niektrzy uczeni s fanatykami jednej
idei. Zatem niektrzy uczeni nie s mdrcami. Regua na ktrej opiera si ten sylogizm

przedstawia si nastpujco: PeM SiM SoP 1 warunek jest speniony, poniewa termin M jest rozoony w pierwszej przesance;

34

2 warunek jest speniony, poniewa druga przesanka jest zdaniem twierdzcym; 3 warunek jest speniony pierwsza przesanka i wniosek s zdaniami przeczcymi; 4 warunek nie ma zastosowania do badanego sylogizmu, poniewa mwi on, co powinno nastpi, gdyby obie przesanki byy twierdzce. Jako e jedna przesanka jest zdaniem przeczcym, zamanie czwartej reguy jest w przypadku powyszego sylogizmu niemoliwe; 5 warunek jest speniony. We wniosku rozoony jest termin P, a rwnoczenie jest on rozoony w pierwszej przesance. Poniewa aden z warunkw nie zosta zamany, sylogizm naley uzna za poprawny.
Przykad:

Zbadamy poprawno innego rozpatrywanego ju sylogizmu: Niektrzy politycy s

nacjonalistami. Kady nacjonalista jest ograniczony. Zatem niektrzy politycy s ograniczeni.

SiM MaP SiP 1 warunek jest speniony termin M jest rozoony w drugiej przesance; 2 warunek jest speniony obie przesanki s twierdzce; 3 warunek nie ma zastosowania do badanego przykadu, a wic nie mg zosta zamany; 4 warunek jest speniony obie przesanki s twierdzce i wniosek take; 5 warunek nie ma zastosowania, poniewa w badanym sylogizmie aden termin nie jest rozoony we wniosku. Poniewa aden warunek nie zosta zamany, sylogizm jest poprawny.
Przykad:

Zbadamy poprawno kolejnego rozpatrywanego wczeniej sylogizmu: Niektrzy

wykadowcy s dobrymi fachowcami. Kady dobry fachowiec duo zarabia. Zatem kady wykadowca duo zarabia.

SiM MaP SaP Warunki 1, 2, 3 i 4 s spenione (przy czym warunek 3 dziki temu, e nie ma on bezporedniego zastosowania). W powyszym sylogizmie zamana zostaa jednake pita 35

regua termin S pomimo tego, e jest rozoony we wniosku, nie jest rozoony w przesance. Poniewa jeden z warunkw nie zosta speniony, sylogizm naley uzna za niepoprawny.
Przykad:

Na koniec sprawdzimy poprawno sylogizmu: Kady milioner jest bogaty. Niektrzy

bogaci ludzie nie s szczliwi. Zatem niektrzy milionerzy nie s szczliwi.

SaM MoP SoP W powyszym sylogizmie zamana zostaa ju pierwsza regua termin redni nie jest rozoony w adnej przesance. W zwizku z powyszym moemy ju w tym momencie odrzuci sylogizm jako bdny, nie sprawdzajc dalszych warunkw. Dla porzdku tylko dodajmy, e pozostae reguy nie zostay zamane.

2.4. KWADRAT LOGICZNY.

2.4.1. YK TEORII.
Omawiane w poprzednich paragrafach sylogizmy to wnioskowania majce zawsze dwie przesanki. Jednake zdania kategoryczne (kade S jest P, adne S nie jest P,
niektre S s P oraz niektre S nie s P) wykorzystuje si

te czasem w tak zwanych wnioskowaniach bezporednich rozumowaniach, w ktrych wystpuje tylko jedna przesanka, na podstawie ktrej wyciga si pewn konkluzj. Poprawno tego rodzaju wnioskowa bada mona przy pomocy tak zwanego kwadratu logicznego (omwionego w niniejszym paragrafie) oraz innych praw logiki tradycyjnej (przedstawionych w paragrafie 2.5). Kwadrat logiczny pokazuje zwizki logiczne zachodzce pomidzy zdaniami kategorycznymi. Znajomo tych zalenoci pozwala stwierdzi, jaka jest warto logiczna pewnego zdania, na podstawie wartoci innego zdania. Przykadowo, wiedzc, e prawdziwe

36

jest zdanie SaP moemy z cakowit pewnoci stwierdzi, e prawdziwe jest rwnie zdanie SiP, natomiast faszywe SeP oraz SoP. Zalenoci w kwadracie logicznym przedstawiane s przy pomocy linii. Kada z tych zalenoci ma swoj nazw, ktra zostanie podana przy odpowiedniej linii. Kwadrat logiczny wyglda nastpujco:

SaP

przeciwiestwo

SeP

podprzeciwiestwo i sprzeczno, przedstawimy w postaci odpowiednich wzorw, ktre, dla wygody w dalszych rozwaaniach, ponumerujemy. Znak negacji w tych wzorach, postawiony przed danym zdaniem, bdzie wskazywa, e zdanie to jest faszywe. Przykadowo, wzr: SaP
~ (SeP) (jeli SaP to nieprawda, e SeP) odczytamy prawdziwo zdania SaP implikuje

faszywo SeP (jeli SaP jest prawdziwe, to SeP jest faszywe). Aby prawa kwadratu logicznego miay sens, naley pamita o specyficznym rozumieniu zda SiP oraz SoP. Zdanie niektre S s P oznacza w tym rozumieniu istnieje
(przynajmniej jedno) S bdce P. Natomiast niektre S nie s P istnieje (przynajmniej jedno) S nie bdce P.

niepustych. Oznacza to, e terminy S oraz P musz mie jakie desygnaty. Nie mog by to wyraenia typu: onaty kawaler, niebieski krasnoludek itp.
Podporzdkowanie.

prawdziwe jest zdanie grne, to prawdziwe jest te dolne. Symbolicznie: 37

podporzdkowanie

podporzdkowanie

sprzeczno

SiP Zalenoci

podprzeciwiestwo kwadratu logicznego

SoP podporzdkowanie, przeciwiestwo,

Naley rwnie nadmieni, e prawa kwadratu logicznego obowizuj jedynie dla nazw

Pionowe linie reprezentuj to podporzdkowanie. Zaleno ta polega na tym, e gdy

1) SaP SiP, 2) SeP SoP Na przykad, gdy prawdziwe jest zdanie kada kura jest ptakiem, to prawdziwe jest te
niektre kury s ptakami (lub lepiej: istniej kury bdce ptakami). Gdy prawdziwe jest adna krowa nie jest ptakiem, to prawdziwe jest te niektre krowy nie s ptakami (lub lepiej: istniej krowy nie bdcy ptakami).

Moemy te powiedzie, e zdanie dolne wynika ze zdania, ktremu jest podporzdkowane.

Przeciwiestwo.

Pozioma linia na grze pomidzy SaP oraz SeP to przeciwiestwo. Polega ono na tym, e wymienione zdania nie mog by zarazem prawdziwe. Czyli, gdy jedno jest prawdziwe, to drugie musi by faszywe. Symbolicznie: 3) SaP ~ (SeP), 4) SeP ~ (SaP) Na przykad gdy prawdziwe jest zdanie kada papuga jest ptakiem to faszywe musi by
adna papuga nie jest ptakiem. Natomiast, gdy prawdziwe jest adna krowa nie jest ptakiem,

to faszywe musi by kada krowa jest ptakiem. Zdania przeciwne mog by jednak jednoczenie faszywe. Przykadowo faszywe jest zarwno zdanie kada krowa jest czarna oraz adna krowa nie jest czarna. W przypadku zda przeciwnych moemy te powiedzie, e zdania te si wykluczaj.
Podprzeciwiestwo.

Pozioma linia na dole, czca zdania SiP oraz SoP, to podprzeciwiestwo. Zdania podprzeciwne nie mog by zarazem faszywe. Czyli, gdy jedno jest faszywe, to drugie musi by prawdziwe. Symbolicznie: 5) ~ (SiP) SoP 6) ~ (SoP) SiP Przykadowo, gdy faszywe jest zdanie niektre kanarki s niedwiedziami, to prawdziwe jest niektre kanarki nie s niedwiedziami (lub lepiej: istniej kanarki nie bdce
niedwiedziami). Gdy natomiast faszywe jest zdanie niektre aby nie s pazami, to

prawdziwe musi by niektre aby s pazami (lub lepiej: istniej aby bdce pazami).

38

Zdania podprzeciwne mog by jednak jednoczenie prawdziwe, przykadowo: niektrzy

Polacy s katolikami i niektrzy Polacy nie s katolikami.

W przypadku zda podprzeciwnych moemy te powiedzie, e zdania te si dopeniaj.

Sprzeczno.

Linie skone, czce zdanie SaP z SoP oraz SeP z SiP, reprezentuj sprzeczno. Sprzeczno oznacza, e zdania te nie mog by zarazem ani prawdziwe, ani faszywe. Mwic inaczej, maj one zawsze rn warto logiczn; gdy jedno prawdziwe, to drugie faszywe, a gdy jedno faszywe, to drugie prawdziwe. Symbolicznie: 7) SaP ~ (SoP) 8) ~ (SaP) SoP 9) SoP ~ (SaP) 10) ~ (SoP) SaP 11) SeP ~ (SiP) 12) ~ (SeP) SiP 13) SiP ~ (SeP) 14) ~ (SiP) SeP Przykadowo, jeli prawdziwe jest zdanie kady so jest ssakiem, to faszywe musi by
niektre sonie nie s ssakami. Gdy natomiast faszywe jest zdanie kady so yje w Afryce,

to prawdziwe musi by niektre sonie nie yj w Afryce (wzory 7 i 8). Podobne przykady atwo poda rwnie w odniesieniu do pozostaych wzorw. Poniszy rysunek moe pomc w zapamitaniu wzorw kwadratu logicznego:

39

2.4.2. PRAKTYKA: WYKORZYSTANIE KWADRATU LOGICZNEGO.

Zadania zwizane z kwadratem logicznym polegaj zwykle na tym, e na podstawie prawdziwoci lub faszywoci podanego zdania kategorycznego, naley okreli warto logiczn pozostaych zda, w ktrych wystpuj te same terminy S oraz P.
Przykad:

Prawdziwe jest zdanie: Kady stru jest ptakiem. Co mona powiedzie na podstawie kwadratu logicznego o innych zdaniach kategorycznych majcych ten sam podmiot i orzecznik? Aby rozwiza to zadanie, musimy sprawdzi, co wynika z prawdziwoci zdania typu SaP, a wic, w praktyce, poszuka wzorw rozpoczynajcych si od SaP. Wzr 1) mwi, e prawdziwe musi by rwnie zdania podporzdkowane SaP, czyli SiP niektre strusie s
ptakami (lub lepiej: istniej strusie bdce ptakami). Wzr 3) stwierdza, e faszywe musi

by zdanie przeciwne do SaP, a wic SeP aden stru nie jest ptakiem. Wzr 7) stanowi, e faszywe musi by zdanie sprzeczne z SeP, czyli SoP niektre strusie nie s ptakami.
Przykad:

Faszywe jest zdanie: Niektrzy gocie dotrwali do koca imprezy. Sprawdzimy warto logiczn pozostaych zda kategorycznych o tym samym podmiocie i orzeczniku. Szukamy wzorw, ktre mwi, co wynika z faszywoci zdania SiP. Zgodnie ze wzorem 5) widzimy, e prawdziwe musi by zdanie SoP niektrzy gocie nie dotrwali do
koca imprezy (lub lepiej: istniej gocie, ktrzy nie dotrwali do koca imprezy). Wzr 14)

stwierdza natomiast, e prawdziwe musi by zdanie sprzeczne z SiP, czyli SeP aden z
goci nie dotrwa do koca imprezy.

Nie mamy wicej wzorw zaczynajcych si od ~ (SiP). Jednake mamy kolejne dane: dowiedzielimy si przed chwil, e prawdziwe s zdania SoP i SeP. Musimy wic sprawdzi, czy z tych faktw nie da si jeszcze czego wywnioskowa. Wzr 2) stwierdza co, co ju wiemy e prawdziwe jest SoP. Natomiast wzory 4) i 9) daj nam now informacj: faszywe jest zdanie SaP kady go dotrwa do koca imprezy.

40

Przykad:

Faszywe jest zdanie: Kady polityk jest uczciwy. Co mona powiedzie na podstawie kwadratu logicznego o innych zdaniach kategorycznych z tymi samymi terminami S oraz P? Szukamy wzorw, ktre mwi, co wynika z faszywoci zdania SaP, czyli tych, ktre zaczynaj si od ~ (SaP). Znajdujemy tylko jeden taki wzr 8). A zatem moemy stwierdzi, e prawdziwe jest zdanie SoP, czyli niektrzy politycy nie s uczciwi. Wicej z faszywoci zdania SaP nie da si wywnioskowa. Szukamy wic, czy moe czego wicej dowiemy si na podstawie informacji o prawdziwoci SoP. Wzr 9) stwierdza to, co ju wiemy, e faszywe jest SaP. Widzimy wic, e na podstawie kwadratu logicznego nie jestemy zatem w stanie w aden sposb okreli wartoci logicznej zda SiP oraz SeP, czyli:
niektrzy politycy s uczciwi oraz aden polityk nie jest uczciwy. Moemy co najwyej

stwierdzi, e, poniewa s to zdania sprzeczne, maj one rne wartoci logiczne; ktre jest jednak prawdziwe, a ktre faszywe, tego z kwadratu logicznego si nie dowiemy.
Przykad:

Prawdziwe jest zdanie: Niektrzy zodzieje nie s politykami. Sprawdzimy, co moemy powiedzie na podstawie kwadratu logicznego o innych zdaniach kategorycznych z tym samym podmiotem i orzecznikiem. Znajdujemy tylko jeden wzr zaczynajcy si od SoP. Wzr 9) stwierdza, e faszywe musi by zdanie sprzeczne z SoP, czyli SaP kady zodziej jest politykiem. O pozostaych zdaniach, czyli SiP oraz SeP, nic nie moemy powiedzie.
DO ZAPAMITANIA:

Znajc warto logiczn jakiegokolwiek zdania kategorycznego, jestemy w stanie okreli prawdziwo lub faszywo przynajmniej jednego zdania o tym samym podmiocie i orzeczniku zdanie sprzeczne z badanym zawsze bdzie miao inn warto. Najwicej jestemy w stanie powiedzie na podstawie informacji o prawdziwoci zda oglnych, czyli SaP i SeP oraz faszywoci szczegowych SiP oraz SoP. Moemy wtedy zawsze okreli wartoci wszystkich pozostaych zda. 41

Najmniej moemy wywnioskowa z prawdziwoci zda szczegowych (SiP oraz SoP) oraz faszywoci zda oglnych (SaP i SeP) jedynie to, e odwrotn warto posiada zdanie sprzeczne z badanym zdaniem.

2.5. INNE PRAWA WNIOSKOWANIA BEZPOREDNIEGO.

2.5.1. YK TEORII.
Zalenoci kwadratu logicznego nie s jedynymi prawami wnioskowania bezporedniego. Poniej omwimy pozostae. W przedstawionych niej prawach wystpowa bd czsto tak zwane nazwy negatywne typu nie-student, nie-pies, niewydra, itp. Nazwy te bdziemy oznacza przy pomocy znaku

prim. Przykadowo, jeli przez S oznaczymy nazw czowiek, to nie-czowiek zapiszemy S. Zbir desygnatw (denotacj) nazwy S stanowi bdzie zbir dopeniajcy si ze zbiorem desygnatw S. Czyli, przykadowo, jeli S to nazwa ksika, to denotacj S bdzie zbir wszystkich obiektw nie bdcych ksikami. Zakres nazwy negatywnej mona rozumie na dwa sposoby. Na przykad, dla jednej osoby nie-pies moe oznacza tylko zwierzta nie bdce psami (czyli bobry, chomiki, dzicioy, foki itp.), natomiast dla kogo innego wszystkie obiekty nie bdce psami, a wic oprcz zwierzt rwnie np. ksiki, samochody, telefony itp. W naszych rozwaaniach nie bdziemy zwykle precyzowa, o jakie znaczenie nam chodzi, przyjmujc domylnie takie, ktre wydaje si bardziej waciwe w danym kontekcie. Przy rozwizywaniu niektrych zada istotna bdzie czasami znajomo oczywistego faktu, i dwa przeczenia si znosz. Przykadowo nie-nie-ptak, to to samo, co po prostu ptak. A zatem (S) S Przedstawione poniej prawa wnioskowania bezporedniego obowizuj, podobnie jak prawa kwadratu logicznego, jedynie dla nazw niepustych, czyli takich, ktre majc jakie desygnaty. Dodatkowo, nie mog by to te tak zwane nazwy uniwersalne czyli obejmujce swym zakresem wszystkie przedmioty.

42

Konwersja.

Konwersja polega na zmianie miejsc podmiotu i orzecznika zdania bez zmiany jego jakoci (czyli zdanie przeczce ma zosta przeczcym, a twierdzce twierdzcym). Ponisze wzory pokazuj, jaki rodzaj zdania wtedy otrzymujemy. 1) SeP PeS 2) SiP PiS 3) SaP PiS Zdanie SoP nie podlega konwersji. Przykadowo, ze zdania adna krowa nie jest strusiem, moemy na mocy konwersji wywnioskowa, e aden stru nie jest krow; ze zdania niektrzy ministrowie s
przestpcami niektrzy przestpcy s ministrami; a ze zdania kady kij ma dwa koce,

zdanie niektre przedmioty majce dwa koce s kijami.

Obwersja.

Obwersja polega na dodaniu negacji do orzecznika zdania z jednoczesn zmian (tylko) jego jakoci. Tak wic ze zdania twierdzcego otrzymujemy przeczce, a z przeczcego twierdzce. 4) SaP SeP 5) SeP SaP 6) SiP SoP 7) SoP SiP Przykadowo, ze zdania kady tygrys jest drapienikiem, wynika, na mocy obwersji zdanie aden tygrys nie jest nie-drapienikiem; ze zdania adna mrwka nie jest soniem, zdanie kada mrwka jest nie-soniem, ze zdania niektrzy posowie s idiotami, zdanie
niektrzy posowie nie s nie-idiotami, a ze zdania niektrzy bogacze nie s skpcami, zdanie niektrzy bogacze s nie-skpcami. Kontrapozycja.

Mwimy o kontrapozycji czciowej (zamiana miejscami podmiotu i orzecznika oraz zanegowanie tego drugiego) oraz zupenej (zamiana miejscami podmiotu i orzecznika oraz zanegowanie obu). Kontrapozycji nie podlega zdanie SiP. Kontrapozycja czciowa: 8) SaP PeS

43

9) SeP PiS 10) SoP PiS Kontrapozycja zupena: 11) SaP PaS 12) SeP PoS 13) SoP PoS Przykadowo, ze zdania kady led jest ryb wynika zdanie adna nie-ryba nie jest
ledziem (kontrapozycja czciowa) oraz kada nie-ryba jest nie-ledziem (kontrapozycja

zupena), ze zdania aden wieloryb nie jest ryb wynika niektre nie-ryby s wielorybami (k. cz.) oraz niektre nie-ryby nie s nie-wielorybami (k. z.), a ze zdania niektre torbacze nie s
kangurami wynika niektre nie-kangury s torbaczami (k. cz.) oraz niektre nie-kangury nie s nie-torbaczami (k. z.). Inwersja.

Inwersja, podobnie jak kontrapozycja, moe by czciowa lub zupena. Podlegaj jej tylko zdania oglne. Inwersja czciowa: 14) SaP SoP 15) SeP SiP Inwersja zupena: 16) SaP SiP 17) SeP SoP Przykadowo, ze zdania kada mysz jest gryzoniem wynika zdanie niektre nie-myszy nie
s gryzoniami (inwersja czciowa) oraz niektre nie-myszy s nie-gryzoniami (inwersja

zupena). Natomiast ze zdania aden indyk nie jest wiem, wynika zdanie niektre nie-indyki
s wiami (i. cz.) oraz niektre nie-wie nie s nie-indykami.

2.5.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE PRAW WNIOSKOWANIA BEZPOREDNIEGO.

Prawa konwersji, obwersji, kontrapozycji i inwersji wykorzystujemy do sprawdzania, co wynika z danego zdania kategorycznego.
Przykad:

44

Zobaczymy, co wynika, na mocy poznanych praw, ze zdania: aden demokrata nie jest
faszyst.

Poniewa nasze zdanie ma posta SeP, moemy z niego wycign nastpujce wnioski:
aden faszysta nie jest demokrat (konwersja, wzr 1). Kady demokrata jest nie-faszyst (obwersja, wzr 5). Niektrzy nie-faszyci s demokratami (kontrapozycja czciowa, wzr 9). Niektrzy nie-faszyci nie s nie-demokratami (kontrapozycja zupena, wzr 12). Niektrzy nie-demokraci s faszystami (inwersja czciowa, wzr 15). Niektrzy nie-demokraci nie s nie-faszystami (inwersja zupena, wzr 17). Przykad:

Sprawdzimy, co wynika, na mocy poznanych praw, ze zdania: Kada dobra kochanka

jest dyskretna.

Nasze zdanie ma posta SaP. Widzimy wic, e moemy z niego wycign nastpujce wnioski:
Niektre osoby dyskretne s dobrymi kochankami (konwersja, wzr 3). adna dobra kochanka nie jest kim niedyskretnym (obwersja, wzr 4). adna osoba nie bdca dyskretn nie jest dobr kochank (kontrapozycja czciowa,

wzr 8).
Kada osoba niedyskretna jest niedobr kochank (kontrapozycja zupena, wzr 11). Niektre osoby nie bdce dobrymi kochankami nie s dyskretne (inwersja czciowa,

wzr 14).
Niektre osoby nie bdce dobrymi kochankami s niedyskretne (inwersja zupena, wzr

16).

Czasem ju w zdaniu, ktre poddajemy konwersji, obwersji itd. wystpuj nazwy negatywne. W takich przypadkach, przy dokonywaniu niektrych operacji naley pamita o prawie znoszenia si podwjnego przeczenia, a wic: (S) S.
Przykad:

Sprawdzimy, co na mocy poznanych praw wynika ze zdania: aden nie-ptak nie jest
wrblem.

Nasze zdanie ma posta SeP. Wynikaj z niego nastpujce zdania: 45

aden wrbel nie jest nie-ptakiem (1). Kady nie-ptak jest nie-wrblem (5). Niektre nie-wrble s nie-ptakami (9). Niektre nie-wrble nie s ptakami (12 po zastosowaniu prawa: (S) S). Niektre ptaki s wrblami (15 po zastosowaniu prawa: (S) S). Niektre ptaki nie s nie-wrblami (17 po zastosowaniu prawa: (S) S). Przykad:

Sprawdzimy, co na mocy poznanych praw wynika ze zdania: Niektre ptaki s niekanarkami.

Nasze zdanie ma posta SiP. Wynikaj z niego nastpujce zdania:

Niektre nie-kanarki s ptakami (2). Niektre ptaki nie s kanarkami (6 po zastosowaniu prawa: (P) P).

SOWNICZEK.
Bd formalny bd polegajcy na tym, e wniosek rozumowania nie wynika logicznie

z przesanek.
Bd materialny bd polegajcy na uyciu we wnioskowaniu przynajmniej jednej

faszywej przesanki.
Denotacja nazwy (zakres nazwy) zbir wszystkich desygnatw danej nazwy.

Przykadowo zbir wszystkich studentw jest denotacj (zakresem) nazwy student.

Desygnat nazwy obiekt oznaczany przez dan nazw. Na przykad kady z nas jest

desygnatem nazwy czowiek.

46

Nazwa pusta nazwa nie posiadajca ani jednego desygnatu. Na przykad centaur, jednoroec, czowiek o wzrocie 3 m, onaty kawaler itp. Przesanka mniejsza przesanka zawierajca termin mniejszy sylogizmu. Przesanka wiksza przesanka zawierajca termin wikszy sylogizmu. Termin mniejszy sylogizmu nazwa wystpujca jako podmiot we wniosku sylogizmu.

Termin mniejszy oznacza si zwykle symbolem S.

Termin rozoony nazwa, o ktrej caym zakresie (wszystkich desygnatach) jest mowa

w zdaniu kategorycznym. W zdaniu S a P rozoone jest S, w S e P zarwno S jak i P, w S o P jedynie P. W zdaniu S i P aden termin nie jest rozoony.
Termin redni sylogizmu nazwa nie wystpujca we wniosku sylogizmu, za to obecna

w obu jego przesankach. Termin redni oznacza si zwykle symbolem M.

Termin wikszy sylogizmu nazwa wystpujca jako orzecznik sylogizmu. Termin

wikszy oznacza si zwykle symbolem P.

Zdanie kategoryczne zdanie majce jedn z nastpujcych postaci (gdzie S i P

reprezentuj nazwy): kade S jest P, adne S nie jest P, niektre S s P, niektre S nie s P.

47

Rozdzia III KLASYCZNY RACHUNEK PREDYKATW.

Wstp.
W niniejszym rozdziale omwiony zostanie kolejny system logiczny, ktry moe suy do analizy rozumowa klasyczny rachunek predykatw (KRP), nazywany rwnie klasycznym rachunkiem kwantyfikatorw (KRK). System ten, bdc bardziej zoonym od rachunku zda czy sylogistyki, nadaje si do analizy takich rozumowa, wobec ktrych tamte systemy s bezradne. Szerokie pole zastosowania rachunku predykatw okupione zostaje jednake powan wad system ten jest o wiele bardziej skomplikowany od dotychczas poznanych. Sprawne posugiwanie si nim wymaga znacznej wiedzy i uwaane jest czasem za wyszy stopie wtajemniczenia logicznego. W obecnym rozdziale rachunek predykatw przedstawiony zostanie w postaci moliwie najprostszej, jednake, nawet mimo tego, jego opanowanie bdzie wymagao wikszego wysiku, ni to byo konieczne w przypadku poprzednich systemw. Zrozumienie rachunku predykatw wymaga w miar sprawnego posugiwania si rachunkiem zda. Przede wszystkim konieczna jest dobra znajomo spjnikw logicznych oraz tabelek zero-jedynkowych.

3.1. SCHEMATY ZDA.

3.1.1. YK TEORII.
Poznawanie rachunku predykatw rozpoczniemy, tradycyjnie, od tumaczenia zda jzyka naturalnego na jzyk tego systemu. Schematy zda na gruncie rachunku predykatw przypomina bd w pewnym stopniu schematy zapisywane w ramach rachunku zda. Podobiestwo to wynika z obecnoci w jzyku rachunku predykatw spjnikw logicznych negacji, koniunkcji, alternatywy, implikacji i rwnowanoci. Znaczenia tych spjnikw oraz reprezentujce je symbole (~, , , , ) s tu dokadnie takie same jak 1

w rachunku zda. W rachunku predykatw mamy jednak rwnie nowe elementy predykaty oraz kwantyfikatory. Do pisania schematw bdziemy te wykorzystywali tak zwane zmienne indywiduowe, ktre bd oznaczay dowolne obiekty (indywidua). Predykaty peni w KRP rol analogiczn do zmiennych zdaniowych w KRZ. To wanie one, w poczeniu ze zmiennymi indywiduowymi, s tu najprostszymi wyraeniami, z ktrych, za pomoc spjnikw, moemy budowa dusze zdania. Predykaty symbolizowa bdziemy przy pomocy duych liter, np.: P, Q, R, S itd., po ktrych, w nawiasie, bd znajdoway si zmienne indywiduowe, reprezentowane przez mae litery x, y, z itd. Tak wic najprostszymi poprawnymi wyraeniami na gruncie rachunku predykatw s takie zapisy jak np.: P(x), czy R(x,y). Pierwsze z nich odczytujemy jako P od x, a drugie jako R od x, y. Wyraenia zoone otrzymujemy poprzez uycie spjnikw logicznych. Schemat P(x) ~ Q (x) odczytamy jako P od x i nieprawda, e Q od x. Natomiast R(x,y) (P(x) P(y)) jako jeli R od x,y to P od x lub P od y. Predykaty s wyraeniami opisujcymi wasnoci lub relacje. Wasno to nic innego, jak pewna cecha posiadana przez jaki obiekt. Wasnoci jest, na przykad, bycie inteligentnym (cecha jakiego czowieka), bycie parzyst (cecha liczby), bycie smacznym, bycie drogim itp. itd. Umwmy si, e predykat opisujcy jak cech oznacza bdziemy zwykle, dla wygody, przy pomocy pierwszej litery tej cechy. I tak, na przykad, fakt, e jaki obiekt posiada cech bycia mczyzn, oznaczymy M(x), bycia bogatym B(x), bycia zarozumiaym Z(x) itp. Gdy w jakim zoonym wyraeniu pojawi si dwie wasnoci zaczynajce si na t sam liter, to oczywicie jedn z nich bdziemy musieli oznaczy inaczej. Relacje to pewne zwizki czce kilka obiektw. Nas bd przede wszystkim interesoway tak zwane relacje dwuargumentowe, bdce zwizkami wystpujcymi pomidzy dwoma obiektami. Relacj tak jest na przykad lubienie (jedna osoba lubi drug osob), bycie wyszym (kto lub co jest wysze od kogo lub czego), okradzenie (kto okrad kogo) itp. Predykaty oznaczajce takie relacje bdziemy zapisywali odpowiednio: L(x,y), W(x,y), O(x,y). Relacjami z wiksz iloci argumentw nie bdziemy si zajmowa. Dla porzdku podajmy jednak przykady relacji czcych trzy obiekty. Moe by to na przykad relacja znajdowania si pomidzy (P(x,y,z) obiekt x znajduje si pomidzy obiektem y a obiektem z), czy te relacja zdradzania z kim (Z(x,y,z) osoba x zdradza osob y z osob z). Uwaga na marginesie. 2

cile rzecz biorc wasnoci te s relacjami tak zwanymi relacjami jednoargumentowymi. Jednake, dla wikszej jasnoci, w dalszych rozwaaniach termin relacja zarezerwujemy dla relacji dwuargumentowych, natomiast relacje jednoargumentowe bdziemy nazywali wasnociami.

Kwantyfikatory to wyraenia okrelajce ilo przedmiotw, o ktrych jest mowa. Z kwantyfikatorami zetknlimy si ju w sylogistyce, cho tam nie wspominalimy, e tak je wanie nazywamy. W rachunku predykatw bdziemy mieli do czynienia z dwoma kwantyfikatorami. Pierwszy z nich odpowiada wyraeniu dla kadego i jest najczciej oznaczany symbolem . Kwantyfikator ten bywa nazywany duym kwantyfikatorem lub kwantyfikatorem oglnym. Drugi z kwantyfikatorw odpowiada wyraeniu niektre, w znaczeniu istnieje przynajmniej jedno takie. Kwantyfikator ten, oznaczany symbolem , nazywany jest maym kwantyfikatorem, kwantyfikatorem szczegowym lub kwantyfikatorem egzystencjalnym. DO ZAPAMITANIA: Osoby znajce jzyk angielski mog atwo zapamita znaczenie kwantyfikatorw. Kwantyfikator oglny to odwrcona litera A od angielskiego sowa All czyli wszystkie, natomiast kwantyfikator szczegowy, to odwrcone E od sowa Exists istnieje. W schematach zda, po kwantyfikatorach bd znajdoway si (bez nawiasw, a wic inaczej ni przy predykatach) symbole zmiennych, do ktrych dany kwantyfikator si odnosi, na przykad x oznacza dla kadego x, natomiast y istnieje takie y lub niektre y Zapis taki jak x P(x) odczytamy jako istnieje takie x, e P(x) lub (mniej formalnie) istnieje x majce wasno P, niektre x maj wasno P itp. Kwantyfikatory, inaczej ni predykaty, mog wystpowa obok siebie nie poczone adnymi spjnikami. Zapis xy R(x,y) odczytamy dla kadego x istnieje y, takie e R od x, y lub dla kadego x istnieje takie y, e x i y s w relacji R. Kwantyfikatory moemy poprzedza spjnikiem negacji. Przykadowo, wyraenie ~ x P(x) odczytamy nie istnieje takie x, e P od x (nie istnieje x majce wasno P, adne x nie ma wasnoci P), natomiast x ~y R(x,y) istnieje x, takie e nie dla kadego y, R (x,y) (istnieje takie x, e nie dla kadego y, x jest do niego w relacji R, istnieje takie x, ktre nie do wszystkich y jest w relacji R).

DO ZAPAMITANIA: Przedstawmy w skrcie symbole konieczne przy pisaniu schematw zda na gruncie rachunku predykatw Spjniki zdaniowe: ~, , , , Zmienne indywiduowe: x, y, z... itd. Symbole predykatw: P, Q, R, S... itd. Symbole kwantyfikatorw: oznaczajcy dla kadego (tak zwany duy kwantyfikator lub kwantyfikator oglny) oznaczajcy istnieje lub niektre (tak zwany may kwantyfikator, kwantyfikator szczegowy lub kwantyfikator egzystencjalny) Naley pamita, e predykaty wystpowa bd zawsze razem z, ujtymi w nawiasach, zmiennymi np.: P(x) zapis oznaczajcy, e x ma wasno P, R(x,y) zapis oznaczajcy, e x i y s ze sob w relacji R, Kwantyfikatory w praktyce wystpowa bd razem ze zmiennymi nazwowymi, np.: x, y... itp. Przy pisaniu schematw bdziemy w rachunku predykatw korzystali rwnie z nawiasw, ktre, podobnie jak w rachunku zda, peni pomocnicz role, pokazujc co si z czym czy i likwidujc moliwe wieloznacznoci. Do pisania schematw moe przyda si jeszcze jedna istotna informacja. Dotyczy ona pojcia tak zwanej zmiennej zwizanej przez kwantyfikator oraz zmiennej wolnej (niezwizanej). Kady kwantyfikator wie zmienn, ktra si przy nim znajduje np. kwantyfikator x wie zmienn x, a y zmienn y. Kwantyfikatory wi jednak nie wszystkie danego typu, ale tylko te, ktre znajduj si w ich zasigu czyli w nawiasie otwartym bezporednio po kwantyfikatorze lub, w przypadku braku nawiasu, w wyraeniu najbliszym kwantyfikatorowi. Najatwiej wyjani to na przykadzie: w schemacie

x (P(x) Q(x))

zwizane s zmienne x w caej formule, natomiast w schemacie

x P(x) Q(x) jedynie zmienna znajdujca si przy predykacie P (zmienna przy Q jest w takim razie zmienn woln). W schemacie x(P(x) Q(x,y)) z R(z,x) zmienna x jest zwizana przy predykacie P oraz Q, natomiast wolna przy R; zmienna y jest wolna (nie ma w ogle wicego jej kwantyfikatora); zmienna z jest zwizana (przez kwantyfikator ) Pojcie zmiennej wolnej i zwizanej bdzie dla nas istotne, gdy w prawidowo zapisanych schematach zda jzyka naturalnego nie mog wystpowa zmienne wolne (mwic inaczej wszystkie zmienne musz by zwizane jakim kwantyfikatorem). Z faktu tego wynika istotny wniosek kady schemat bdzie musia zaczyna si jakim (przynajmniej jednym) kwantyfikatorem, ktry bdzie wiza wystpujce dalej zmienne. adna zmienna nie bdzie moga si pojawi, zanim nie wystpi wicy j kwantyfikator. Jeli w schemacie nie ma zmiennych wolnych, to mona go zawsze tak odczyta, aby nie wypowiada sw iks, igrek, zet itp., ktrych przecie w zdaniach jzyka naturalnego nie uywamy. Przykadowo, gdy przyjmiemy, e predykat F oznacza wasno bycia filozofem, to schematy x F(x) oraz x F(x) moemy wprawdzie odczyta kolejno: istnieje x bdcy filozofem, oraz dla kadego x, x jest filozofem, ale o wiele zgrabniej jest powiedzie istniej filozofowie (niektrzy s filozofami) oraz kady jest filozofem. Zabieg pozbycia si zmiennych nie jest moliwy, gdy s one wolne; schemat F(x) musimy odczyta: x jest filozofem. To ostatnie wyraenie nie jest na pewno, przynajmniej z punktu widzenia logiki, zdaniem jzyka naturalnego, a jedynie tak zwan form zdaniow. Uwaga na marginesie.
To, e w schematach zda jzyka naturalnego nie moe by zmiennych wolnych, nie oznacza, e zmiennych takich w ogle nie moe by w formuach rachunku predykatw. W rachunku predykatw mog istnie bowiem formuy (m.in. te, ktre zawieraj zmienne wolne) nie bdce schematami adnego zdania jzyka naturalnego.

3.1.2

PRAKTYKA:

BUDOWANIE

SCHEMATW

ZDA

NA

GRUNCIE KRP.
Przystpujc do budowania schematw zda w ramach rachunku predykatw, musimy sobie przede wszystkim uwiadomi, jakie w naszym zdaniu wystpuj wasnoci i/lub relacje i zastpi je odpowiednimi symbolami predykatw. Nastpnie powinnimy si zastanowi, jakie kwantyfikatory bd nam w schemacie potrzebne. Ostatecznie musimy poczy

wszystko w cao przy pomocy spjnikw i nawiasw, tak aby otrzyma schemat danego zdania. Piszc schemat zdania naley pamita, e ma to by zawsze tak zwany schemat gwny, czyli moliwie najduszy, najgbiej wnikajcy w struktur zdania; taki w ktrym obecne s wszystkie moliwe do wyodrbnienia spjniki, predykaty i kwantyfikatory. Rozpoczniemy od budowania bardzo prostych schematw zda, w ktrych wystpuj jedynie wasnoci. Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy zodzieje s politykami. W zdaniu tym jest mowa o dwch wasnociach byciu zodziejem oraz byciu politykiem; oznaczymy je odpowiednio literami Z i P. Zdanie zaczyna si od zwrotu niektrzy, bdcego odpowiednikiem kwantyfikatora , a wic od tego symbolu powinien rozpocz si nasz schemat. Nasze zdanie stwierdza, e istniej obiekty, ktre s zarwno zodziejami, jak i politykami (posiadaj obie te cechy jednoczenie), w zwizku z czym potrzebny nam bdzie jeszcze spjnik koniunkcji. Ostateczny schemat przedstawia si nastpujco: x (Z(x) P(x)) Nawias w powyszym schemacie jest konieczny, aby pokaza, e kwantyfikator wie zmienn x znajdujc si zarwno przy predykacie Z, jak i przy P. Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Kady rasista jest ograniczony. W powyszym zdaniu mowa jest o dwch wasnociach bycia rasist i bycia ograniczonym. Mamy tu te sowo kady, bdce odpowiednikiem kwantyfikatora oglnego. Pewnym problemem dla pocztkujcych moe by znalezienie odpowiedniego spjnika czcego predykaty R oraz Q. Gdybymy jednak wstawili tu koniunkcj, tak jak w poprzednim przykadzie, otrzymalibymy schemat x (R(x) O(x)), czyli wyraenie

mwice: kady jest rasist i jest ograniczony (kady jest ograniczonym rasist) a wic na pewno nie zdanie, ktrego schemat mamy napisa. Nasze zdanie, Kady rasista jest ograniczony, stwierdza, e jeli kto jest rasist, to jest on ograniczony, a wic prawidowy schemat powinien wyglda: x (R(x) O(x)) WARTO ZAPAMITA. W schematach zda jzyka naturalnego rzadko si zdarza, aby w formule wizanej przez kwantyfikator gwnym spjnikiem bya koniunkcja. Na og jest to implikacja lub ewentualnie alternatywa. Koniunkcja wystpuje natomiast zwykle jako gwny spjnik formu wizanych przez kwantyfikator . Czyli: x (... ...) lub x (... ...) x (... ...) Powysze stwierdzenia nie stanowi jednak w adnym razie jakichkolwiek praw logicznych. Jest to po prostu uyteczna obserwacja, ktra sprawdza si w zdecydowanej wikszoci (cho nie wszystkich!) przypadkw. Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Nie kady logik jest abstynentem. W powyszym zdaniu wystpuj wasnoci bycia logikiem oraz bycia abstynentem. Jest te odpowiednik kwantyfikatora dla kadego, jednak poprzedzony sowem nie. Tak wic schemat powinien zacz si od zwrotu: ~ x. Jako spjnika czcego predykaty naley uy implikacji (wykorzystanie koniunkcji daoby schemat zdania: Nie kady jest logikiem i abstynentem). Mamy wic: ~ x (L(x) A(x)) Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy studenci nie s pilni.

W zdaniu mowa jest o wasnociach bycia studentem i bycia pilnym. Ta druga jest jednak zanegowana. Zdanie stwierdza, e s osoby posiadajce wasno bycia studentem i jednoczenie nie posiadajce wasnoci bycia pilnym. A zatem: x (S(x) ~ P(x)) Przykad: Zapiszemy schemat zdania: aden dziennikarz nie jest obiektywny. W powyszym zdaniu mamy na pewno do czynienia z wasnoci bycia dziennikarzem oraz bycia obiektywnym. Kopot sprawi moe wybr odpowiedniego kwantyfikatora. Czemu odpowiada moe sowo aden w rozwaanej wypowiedzi? Z jednej strony jest to negatywny sposb powiedzenia czego o wszystkich dziennikarzach o kadym dziennikarzu zdanie stwierdza, e nie jest obiektywny. Z innego punktu widzenia mona jednak rwnie powiedzie, i zdanie stwierdza, e nie istnieje taki dziennikarz, ktry posiadaby cech bycia obiektywnym. Czy schemat zacz naley zatem wyraeniem x, czy te ~ x? Obie odpowiedzi na to pytanie s dobre! Ot, w przypadku powyszego zdania, napisa moemy dwa rwnie dobre schematy: x (D(x) ~ O(x)), oraz ~ x (D(x) O(x)) Oba te schematy s logicznie rwnowane; mwi one dokadnie to samo. Dyskusje budzi moe, ktry z nich uzna naley za bardziej pierwotny; lepiej, w sposb bardziej naturalny, oddajcy struktur rozpatrywanego zdania. Wielu logikw twierdzi, e zdanie typu aden... nie jest... jest zdaniem oglnym (wicej na ten temat w rozdziale o sylogizmach), a wic jego schemat powinien zaczyna si od kwantyfikatora . Inni dopuszczaj jednak rwnie drugi schemat, jako w rwnym stopniu waciwy.

Uwaga na bdy! Nie zawsze, tak jak w przypadku powyszego przykadu, dwa schematy mona uzna za rwnie dobre, na podstawie tego, e s one logicznie rwnowane. Przykadowo do schematu zdania w przykadzie Nie kady logik jest abstynentem mona utworzy rwnowany mu schemat: x (L(x) ~ A(x)). W tym jednak 8

przypadku wielu (cho rwnie, nie wszyscy) logikw nie uznaoby tego schematu za waciwy. Pomimo, e zdania Nie kady logik jest abstynentem oraz Niektrzy logicy nie s abstynentami (literalne odczytanie drugiego schematu) s logicznie rwnowane i wyraaj t sam tre (opisuj ten sam fakt), to trudno uzna, e s to te same zdania. W wielu podobnych przypadkach nie ma zgody, ktre schematy naley uzna za poprawne, a ktre nie. Najlepiej kierowa si wskazwk, e schemat powinien w sposb najbardziej intuicyjny odzwierciedla struktur danego zdania. Jeli zdanie zaczyna si od zwrotu nie kady, to schemat powinien zacz si od ~ , jeli zdanie zaczyna si od niektre, to schemat rozpoczynamy od .

3.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Obecnie zajmiemy si bardziej zoonymi schematami. Czsto zdarza si tak, e w przypadku duszych zda istnieje wiele moliwoci zbudowania poprawnych schematw. Dopuszczalne s rne moliwoci, szczeglnie w zakresie stosowania nawiasw i ustawienia kwantyfikatorw. Na omwienie wszystkich tych moliwoci i zwizanych z nimi niuansw nie starczyoby tu miejsca wspomniana zostanie tylko cz z nich. Dlatego podane niej rozwizania naley traktowa w niektrych przypadkach jako przykadowe, nie wykluczajce innych poprawnych odpowiedzi. Wicej predykatw. Oczywicie w formule moe znajdowa si wicej predykatw ni jeden lub dwa. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Nie kady znany muzyk jest artyst. W zdaniu powyszym mamy do czynienia z trzema wasnociami byciem muzykiem, byciem znanym oraz byciem artyst. Zdanie stwierdza, e nie kady kto posiada dwie pierwsze, posiada rwnie trzeci, czyli, mwic bardziej formalnie, nie kady x, jeli posiada wasno M oraz Z, to posiada te

wasno A. Schemat bdzie wyglda zatem nastpujco: ~ x [(M(x) Z(x)) A(x)] W powyszym schemacie koniunkcja M(x) Z(x) znajduje si w nawiasie, aby wyranie byo widoczne, e gwnym spjnikiem jest tu implikacja. Jeli chodzi o zastosowanie nawiasw w zoonych formuach, to w rachunku predykatw obowizuj wszystkie zasady znane z rachunku zda. Wtpliwoci moe budzi, czy prawidowa jest kolejno, w jakiej umieszczone zostay czony koniunkcji, czyli cechy bycia muzykiem i bycia znanym. Kolejno ta jest jednak cakowicie bez znaczenia. Koniunkcja, w jej rozumieniu przyjtym w logice, ma t wasno, e jej czony moemy umieszcza w dowolnej kolejnoci i nie zmienia to w niczym sensu wyraenia. Tak wic rwnie dobry byby schemat: ~ x [(Z(x) M(x)) A(x)]

Uwaga na bdy! Nie zawsze jest tak, e dwa okrelenia (tak jak znany i muzyk w poprzednim przykadzie) odnoszce si do pewnego obiektu daj si rozoy na dwie osobne cechy. Przykadowo, gdybymy mieli do czynienia ze zdaniem, w ktrym znalazoby si stwierdzenie, e kto jest dobrym rewolwerowcem, to nie moglibymy rozbi tego okrelenia na cechy bycia dobrym i bycia rewolwerowcem, gdy wypaczyo by to sens zdania. Wymienione cechy tworz cao jej rozbicie zmienioby znaczenie jednej z nich bycia dobrym. Nie istnieje adna metoda pozwalajca jednoznacznie stwierdzi, kiedy wymienione w zdaniu cechy mona i naley rozoy, a kiedy jest to niemoliwe. Zawsze bd istniay przypadki graniczne i dyskusyjne. Trudno na przykad ustali, czy wasno bycia maym soniem moemy rozbi na dwie osobne wasnoci bycia soniem i bycia maym, czy te trzeba t wasno traktowa jako nierozkadaln cao. Wicej kwantyfikatorw. W schemacie moe oczywicie wystpowa wicej ni jeden kwantyfikator.

10

Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Wszystkie inteligentne kobiety maj powodzenie, ale niektre z kobiet majcych powodzenie nie s inteligentne. W zdaniu powyszym widzimy trzy wasnoci: bycia kobiet, bycia osob inteligentn i posiadania powodzenia. Zdanie to skada si jednak z dwch czci poczonych sowem ale, czyli odpowiednikiem koniunkcji. Kada z tych czci zaczyna si innym kwantyfikatorem pierwsza oglnym, druga szczegowym. x[(K(x) I(x)) P(x)] x[(K(x) P(x)) ~ I(x)] Pamita naley, e, z uwagi na przemienno koniunkcji, rwnie poprawne byyby schematy, w ktrych czony koniunkcji znalazyby si w odwrotnej kolejnoci. Co znaczy tylko? Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Tylko kobiety s matkami. W zdaniu tym mamy oczywicie dwie wasnoci: bycia matk i bycia kobiet. Problem stanowi moe okrelenie kwantyfikatora i ukadu wasnoci w formule. Z podobn trudnoci spotkalimy si ju przy pisaniu schematw na gruncie sylogistyki. By moe niektrzy pamitaj, e zdania typu Tylko S s P okrelilimy wtedy jako oglno-twierdzce, a zatem zaczynajce si od kwantyfikatora oglnego . Jeli jednak napisalibymy schemat: x (K(x) M(x)) to otrzymalibymy faszywe zdanie Kada kobieta jest matk. Nasze zdanie stwierdza natomiast co odwrotnego: to, e tylko kobiety s matkami, oznacza, e kada matka jest kobiet. A zatem schemat powinien wyglda: x (M(x) K(x)) DO ZAPAMITANIA. Schematy zda typu Tylko A s B rozpoczynamy od kwantyfikatora oglnego a nastpnie piszemy implikacj zamieniajc kolejno A i B. Czyli x (B(x) (A)). Co znaczy tylko niektrzy?

11

Rozpatrywane powyej zdania typu Tylko A s B naley koniecznie odrni od zda Tylko niektre A s B. Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Tylko niektrzy studenci ucz si systematycznie. Zwrot tylko niektrzy w powyszym zdaniu oznacza, e istniej studenci, ktrzy posiadaj cech U (ucz si systematycznie), ale s rwnie tacy, ktrzy cechy takiej nie posiadaj. Lub inaczej: istniej studenci majcy cech U, lecz jednoczenie nie wszyscy cech t posiadaj. Dwa rwnoprawne schematy powyszego zdania, to zatem: x (S(x) U(x)) x (S(x) ~ U(x)), lub x (S(x) U(x)) ~ x (S(x) U(x)) Pojawiaj si relacje. Dotd rozpatrywalimy bardzo proste zdania, w ktrych mielimy do czynienia jedynie z predykatami jednoargumentowymi, opisujcymi wasnoci. Wicej kopotw sprawi mog zdania w ktrych obecne bd predykaty oznaczajce relacje. Pocztkowo zapisywanie takich schematw moe wydawa si niezmiernie skomplikowane, midzy innymi dlatego, e nie ma na to jakiej jednej, sprawdzajcej si zawsze metody. Przerobienie kilku przykadw powinno jednak wiele wyjani. Po nabraniu pewnej wprawy, zapisywanie schematw zda w jzyku predykatw moe sta si ciekaw rozrywk intelektualn, podobn np. do rozwizywania krzywek. Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy studenci lubi niektre przedmioty. W zdaniu powyszym jest mowa o dwch wasnociach bycia studentem oraz bycia przedmiotem (oznaczymy je literami S i P). Obok nich mamy tu jeszcze do czynienia z relacj, ktra zachodzi pomidzy studentem i przedmiotem relacj lubienia (x lubi y). Relacj t oznaczymy przy

12

pomocy predykatu L, po ktrym, w nawiasie, bd znajdoway si dwie zmienne, czyli L(x,y). W rozpatrywanym zdaniu wystpuje rwnie, dwukrotnie, zwrot odpowiadajcy kwantyfikatorowi szczegowemu (niektre). Przystpujc do pisania schematu powyszego zdania dobrze jest sprbowa na pocztku wypowiedzie je przy pomocy wyrae uywanych w jzyku predykatw. Zdanie to mogoby wyglda na przykad nastpujco: Istnieje pewien obiekt (oznaczmy go x), ktry ma wasno bycia studentem; istnieje te inny obiekt (oznaczmy go y), ktry jest przedmiotem i pomidzy tymi obiektami zachodzi relacja lubienia. Teraz powysze zdanie moemy zapisa przy pomocy symboli: x [S(x) y (P(y) L(x,y))] Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Kady student przeczyta jak ksik. W zdaniu powyszym jest mowa o dwch wasnociach bycia studentem (S) i bycia ksik (K) oraz o relacji przeczytania (P) zachodzcej pomidzy studentem a ksik. Zdanie zaczyna si od zwrotu odpowiadajcego kwantyfikatorowi oglnemu, a wic nasz schemat bdziemy musieli zacz od x. Zdanie mwi o kadym obiekcie bdcym studentem, a wic x S(x). Po predykacie musi nastpi jaki spjnik. Zgodnie z opisan wczeniej nieformaln zasad, gdy zdanie rozpoczyna si kwantyfikatorem oglnym, to spjnikiem tym bdzie zapewne implikacja. Mamy wic: x S(x) , czyli dla kadego x, jeli jest on studentem (lub prociej dla kadego studenta). Zdanie, ktrego schemat piszemy, mwi, e w kady student przeczyta jak ksik. Nie moemy jednak na razie wstawi predykatu oznaczajcego relacj przeczytania P(x,y), gdy wystpuje w nim zmienna y, o ktrej nie wiemy, co miaaby oznacza i ktra, co waniejsze, nie jest zwizana adnym kwantyfikatorem (a jak powiedzielimy, w prawidowo napisanych schematach zda jzyka naturalnego, zmienne wolne (nie zwizane) nie mog wystpowa). Gdybymy wstawili teraz predykat oznaczajcy relacj przeczytania, otrzymalibymy x (S(x) P(x,y)), czyli kady student przeczyta y. Aby mona byo uy predykatu P(x,y) musimy najpierw umieci w schemacie kwantyfikator wicy zmienn y. Poniewa w dalszej czci zdania mowa jest o jakiej ksice, bdzie to zapewne kwantyfikator szczegowy. Mamy wic x S(x) y, czyli dla kadego studenta istnieje jaki y. Teraz a si prosi, eby napisa czym jest ten y: x S(x) y K(y) dla kadego studenta istnieje y bdcy ksik, czyli dla kadego

13

studenta istnieje jaka ksika. Teraz musimy jedynie doda, e jest to ksika, ktr ten student przeczyta, czyli zachodzi jeszcze pomidzy studentem i ksik relacja P: x S(x) y K(y) P(x,y). Naley jeszcze oczywicie pamita o nawiasach, dziki ktrym bdziemy wiedzieli, e kwantyfikatory wi wszystkie swoje zmienne. Aby byo to widoczne, po kadym kwantyfikatorze otwieramy nawias i zamykamy go na kocu schematu dziki temu wszystkie zmienne pozostan zwizane: x [S(x) y (K(y) P(x,y))] Po napisaniu schematu dobrze jest go sobie odczyta, aby sprawdzi, czy faktycznie oddaje on tre zdania, ktre ma reprezentowa. Nasz schemat mwi, e dla kadego x, jeli jest on studentem, istnieje jaki y, ktry jest ksik i ten x (student) przeczyta y (ksik). Mwic procie: dla kadego studenta istnieje ksik, ktr on przeczyta, czyli dokadnie to, e kady student przeczyta jak ksik. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Niektrzy wykadowcy lubi wszystkich studentw. W powyszym zdaniu mamy do czynienia w wasnociami bycia wykadowc i bycia studentem, oraz z relacj lubienia. Oznaczymy je kolejno predykatami W, S i L. Zdanie zaczyna si ewidentnie od kwantyfikatora szczegowego x. Oczywicie ten istniejcy x to wykadowca, czyli x W(x). Teraz musimy dopisa, e w wykadowca lubi wszystkich studentw. Czyli, oprcz posiadania wasnoci W, o naszym x moemy powiedzie, e dla kadego obiektu y, jeli ten y posiada wasno S, to pomidzy x i y zachodzi relacja lubienia. Pamitamy oczywicie o nawiasach. x [W(x) y(S(y) L(x,y))] Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy studenci nie lubi adnego wykadowcy. W powyszym zdaniu wystpuj predykaty takie same jak w poprzednim przykadzie. Pocztek schematu bdzie na pewno wyglda x S(x). Problem sprawi moe ustalenie, jak odda w schemacie stwierdzenie, e w obiekt posiadajcy cech S nie lubi adnego obiektu o cesze W. Podobnie, jak w jednym z pierwszych omawianych przykadw, sowo aden moemy odda na dwa rwnowane sobie sposoby. Mona stwierdzi, e nie istnieje obiekt

14

y, taki e posiada cech W i jednoczenie pomidzy x i y zachodzi relacja L. Mona te powiedzie, e dla kadego obiektu, jeli ma on cech W, to pomidzy x i y nie zachodzi L. Dwa rwnoprawne schematy naszego zdania to: x [S(x) ~ y (W(y) L(x,y))] x [S(x) y (W(y) ~ L(x,y))] Czy mona by w relacji do siebie samego? Pomimo e relacje (dwuczonowe) z natury cz dwa obiekty, to moe si zdarzy, e obiekty te s w rzeczywistoci jednym i tym samym; mwic inaczej, jaki obiekt moe by w pewnej relacji do siebie samego. Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Pewien bokser znokautowa siebie samego. W zdaniu powyszym jest mowa o relacji znokautowania (Z(x,y) x znokautowa y). Stwierdza ono jednake, e pewien obiekt posiadajcy wasno bycia bokserem, jest w tej relacji do siebie samego. Schemat zdania, to zatem: x (B(x) Z(x,x)) Czy jest tu jaka wasno? Czasem przy pisaniu schematu musimy uwzgldni wasno, ktra nie jest w zdaniu wprost wypowiedziana. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Kady kogo kocha. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e w zdaniu powyszym wystpuje jedynie relacja kochania, nie ma w nim mowy natomiast o adnej wasnoci. W takim wypadku schemat mgby wyglda: xy K(x,y) dla kadego obiektu x, istnieje obiekt y, taki, e x kocha y. Czasem faktycznie dopuszczalne jest napisanie takiego skrconego schematu. Czy jednak

15

w powyszym zdaniu faktycznie jest mowa o dowolnych obiektach x i y? Sowa kady i kogo wyranie wskazuj, e nie chodzi tu o wszelkie moliwe do pomylenia obiekty, ale tylko i wycznie o ludzi. Mamy wic tu do czynienia z cech bycia czowiekiem, ktra nie jest wprost wypowiedziana. Zdanie Kady kogo kocha naley traktowa jako skrt zdania Kady czowiek kocha jakiego czowieka. W wersji bardziej pomocnej do przeoenia na jzyk rachunku predykatw mona powiedzie: Dla kadego obiektu, jeli obiekt ten jest czowiekiem, istnieje inny obiekt, ktry te jest czowiekiem, i ten pierwszy kocha tego drugiego. A zatem: x [C(x) y (C(y) K(x,y))] Przykad: Napiszemy schemat zdania: S tacy, ktrzy nie czytaj adnych gazet. W powyszym zdaniu, podobnie jak w poprzednim przykadzie, mamy ukryt cech bycia czowiekiem. Druga cecha, bycia gazet, jest ju jednak wprost wypowiedziana. Relacj czytania oznaczymy przez R, poniewa predykat C oznacza ju bycie czowiekiem. Fakt, e adna gazeta nie jest przez pewnych ludzi czytana, odda mona na dwa sposoby. A zatem dwa moliwe schematy tego zdania to: x [C(x) ~ y (G(y) R(x,y))] x [C(x) y (G(y) ~ R(x,y))] I znowu tylko... Zdaniami ze zwrotem tylko zajmowalimy si ju, gdy byy w nich obecne jedynie wasnoci. Bardzo podobnie postpujemy piszc schematy takich zda, w ktrych wystpuj rwnie relacje. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Niektre partie wspierane s tylko przez frustratw. W zdaniu powyszym musimy uy predykatw oznaczajcych wasnoci bycia parti, bycia frustratem oraz relacj bycia wspieranym przez kogo (x jest wspierany przez y). Schemat oczywicie rozpoczniemy od zwrotu: x P(x). Jak pamitamy, zwrot tylko moemy odda przy pomocy kwantyfikatora oglnego. Jednake trzeba uwaa w jakiej kolejnoci

16

nastpi czony implikacji w formule zwizanej przez ten kwantyfikator. Gdybymy napisali schemat nastpujco: x [P(x) y (F(y) W(x,y))], to otrzymalibymy schemat zdania mwicego, e niektre partie wspierane s przez wszystkich frustratw (kady frustrat wspiera tak parti). Nie jest to wic dokadnie schemat naszego zdania. To, e partia wspierana jest tylko przez frustratw, nie oznacza, e wspiera j kady frustrat, ale to, e kady kto j wspiera, ten jest frustratem (jeli j wspiera to jest frustratem). A zatem w schemacie musimy zamieni kolejno predykatw F i W. Prawidowy schemat to: x [P(x) y (W(x,y) F(y))] Co jest x, a co y? Czasami musimy zwrci baczn uwag na waciw kolejno zmiennych x i y przy predykacie oznaczajcym relacj. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Istniej podrczniki, z ktrych korzystaj wszyscy studenci. Przyjmujemy predykaty P, S i K oznaczajce wasnoci bycia podrcznikiem i studentem oraz relacj korzystania z czego. Schemat: x [P(x) y (S(y) K(x,y))] nie jest jednak prawidowy, poniewa po jego odczytaniu otrzymalibymy zdanie mwice, e istniej podrczniki, ktre korzystaj ze wszystkich studentw. Poniewa wasno bycia studentem przypisalimy zmiennej y, a bycia podrcznikiem, zmiennej x, to aby odda prawidowo fakt, e to student korzysta z podrcznika, a nie na odwrt, musimy napisa K(y,x). A wic waciwy schemat naszego zdania to: x [P(x) y (S(y) K(y,x))] W wielu przypadkach to, w jakiej kolejnoci powinny znale si zmienne x i y w relacji, uzalenione jest od tego, w jaki sposb okrelimy nasz relacj. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Niektre programy lubi wszyscy widzowie. W schemacie powyszego zdania musimy uy predykatw oznaczajcych wasnoci bycia programem i bycia widzem oraz relacj lubienia. Relacj t jednak moemy

17

zinterpretowa albo jako relacj lubienia x lubi y, albo jako relacj bycia lubianym x jest lubiany przez y. W zalenoci od tej interpretacji prawidowe byyby schematy, kolejno: x [P(x) y (W(y) L(y,x))] (L oznacza relacj lubienia) x [P(x) y (W(y) L(x,y))] (L oznacza relacj bycia lubianym) Dusze schematy. W schematach moe pojawi si wiksza ilo kwantyfikatorw i predykatw. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Niektrzy filozofowie pisz niektre ksiki, ktrych nikt przy zdrowych zmysach nie kupuje. Zdanie zaczyna si stwierdzeniem, e istnieje kto, kto jest filozofem. Dalej dowiadujemy si, e w filozof pisze ksiki, czyli istnieje co, co jest ksik i ten filozof pozostaje do ksiki w relacji napisania. Nastpna informacja, to stwierdzenie, e nie ma nikogo, kto miaby cech bycia przy zdrowych zmysach i jednoczenie pozostawa w relacji kupowania do wymienionej wczeniej ksiki. Ten ostatni fakt moemy odda na dwa sposoby; drugi sposb, to powiedzenie, e kady, jeli jest przy zdrowych zmysach, to nie kupuje danej ksiki. A zatem: x {F(x) y [(K(y) P(x,y)) ~ z (Z(z) R(z,y))]} x {F(x) y [(K(y) P(x,y)) z (Z(z) ~ R(z,y))]} Przy tego rodzaju duszych schematach naley zwraca szczegln uwag na nawiasy (pamitamy, aby wszystkie zmienne byy zwizane prze kwantyfikatory) oraz o tym, aby przy wasnociach i relacjach umieszcza waciwe zmienne. Przykadowo, gdy mamy na kocu

18

napisa, e w pewnej relacji pozostaje kto przy zdrowych zmysach oraz ksika, to musimy sprawdzi, jakimi zmiennymi wczeniej oznaczylimy obiekty majce wymienione wasnoci.

3.1.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy bdem byoby zapisanie schematu zdania w ktrym nie wszystkie wasnoci lub relacje byyby potraktowane osobno, na przykad napisanie schematu zdania: Nie kady znany muzyk jest artyst jako ~ x (Z(x)) A(x)) gdzie Z oznaczaby wasno bycia znanym muzykiem? Nie jest to bd w cisym tego sowa znaczeniu, jednake tworzc schemat, naley zwykle pisa tak zwany schemat gwny, moliwie najgbiej wnikajcy w struktur zdania, w ktrym obecne s wszystkie moliwe do wyodrbnienia predykaty i spjniki. Jednake faktem jest, e nie zawsze do koca wiadomo, kiedy w zdaniu mamy do czynienia z dwiema osobnymi wasnociami, a kiedy nie. Kiedy moemy przyj domylnie, e zmienne reprezentuj jeden okrelony typ obiektw i nie podkrela tego dodatkowo w schemacie, a kiedy musimy cech bycia takim obiektem w schemacie umieci? Przykadowo, kiedy piszc schemat zdania Kady kogo kocha, powinnimy uwzgldni w nich wasno bycia czowiekiem i napisa x [C(x) y (C(y) K(x,y))], a kiedy moemy przyj, e zmienne reprezentuj tylko ludzi i napisa: xy K(x,y)? Na powysze pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Rozwizujc tego typu przykady najlepiej spyta wykadowcy, jakie odpowiedzi uznaje on za poprawne. Niektrzy mog wymaga, na przykad, napisania obu wersji schematw.

3.2. DODATEK: STAE INDYWIDUOWE I ZNAK =

3.2.1. YK TEORII.
Jak dotd omawialimy rachunek predykatw w podstawowej, najbardziej ubogiej, wersji. W niektrych wypadkach wygodnie jest wzbogaci go o kilka

19

dodatkowych elementw, ktre czasem mog uatwi zapisywanie schematw zda. Obecnie do sownika, z ktrego skada si jzyk rachunku predykatw, dodamy dwa rodzaje elementw: tak zwane stae indywiduowe, ktre bdziemy oznacza maymi literami: a, b, c, d, ...itd. oraz szczeglny predykat oznaczajcy relacj identycznoci dwch obiektw, czyli znany wszystkim z matematyki znak =. Gdy wprowadzimy znak rwnoci, bdziemy mogli rwnie korzysta ze znaku , stwierdzajcego nieidentyczno. Stanowi on bdzie skrt wyraenia nieprawda, e obiekty s identyczne, czyli x y ~ (x = y) Tak jak zmienne indywiduowe (x,y,z...) oznaczay dowolne obiekty, tak stae indywiduowe (a,b,c...) oznaczaj okrelone, konkretne obiekty. Staa moe reprezentowa np. Mikoaja Kopernika, Statu Wolnoci, Kubusia Puchatka, Zenka, itp. Stae wykorzystujemy w schematach, gdy zdanie mwi o takich wanie, jednoznacznie okrelonych, obiektach. Przykadowo zdanie Zenek jest starszy od Wacka moemy zapisa jako S (a,b), gdzie a oznacza Zenka, b Wacka, a S reprezentuje relacje starszestwa. Zasadnicz rnic pomidzy zmiennymi a staymi stanowi to, e stae nie mog by wizane przez kwantyfikatory. Nie wolno pisa np. a lub b. W zwizku z powyszym, schematy, w ktrych wystpuj stae indywiduowe, nie musz rozpoczyna si od kwantyfikatora, cho oczywicie mog gdy oprcz staych, w schemacie obecne s rwnie zmienne. Symbol identycznoci przydaje si, gdy w zdaniu, ktrego schemat piszemy, mowa jest o pewnej okrelonej liczbie przedmiotw posiadajcych dan wasno lub bdcych do czego w relacji, na przykad Tylko jeden student obla egzamin, czy te Przynajmniej dwch posw przyapano na oszustwie. Jak postpowa w takich przypadkach poka przykady poniej. Jeli komu pisanie schematw z wykorzystaniem staych oraz, w szczeglnoci, znaku = wyda si zbyt zagmatwane, a wykadowca nie wymaga od niego opanowania tej sztuki, moe ten rozdzia pomin. Nie jest on konieczny do zrozumienia dalszej czci, dotyczcej tautologii i regu.

3.2.2.

PRAKTYKA:

BUDOWANIE

SCHEMATW

ZDA

WYKORZYSTANIEM STAYCH INDYWIDUOWYCH I SYMBOLU IDENTYCZNOCI.

Rozpoczniemy od zapisywania schematw zda, w ktrych wykorzystamy stae indywiduowe.

20

Przykad: Napiszemy schemat zdania: Mieczysaw kocha Karolin, ale Karolina nie kocha Mieczysawa. Zdanie powysze stwierdza, e pomidzy dwoma konkretnymi obiektami (Mieczysawem i Karolin) zachodzi relacja kochania w jedn stron, natomiast nie zachodzi ona w drug. Oznaczajc Mieczysawa przez a, a Karolin przez b, otrzymujemy schemat: K(a,b) ~ K(b,a) W schematach ze staymi indywiduowymi mog te pojawi si zmienne, a wraz z nimi kwantyfikatory. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Mieczysaw kupi sobie jaki samochd. Zdanie powysze stwierdza, e istnieje pewna rzecz, majca wasno bycia samochodem i Mieczysaw (oznaczony za pomoc staej a) pozostaje do tej rzeczy w relacji kupienia. x (S(x) K(a,x)) Przykad: Napiszemy schemat zdania: Karolina lubi wszystkich bogatych mczyzn. Powysze zdanie stwierdza, e Karolina pozostaje w relacji lubienia do kadego, kto posiada dwie cechy bycia mczyzn i bycia bogatym. Mwic inaczej, jeli kto posiada wymienione wasnoci, to Karolina pozostaje do niego w relacji lubienia. Oznaczajc Karolin przy pomocy staej a, mamy schemat: x [(M(x) B(x)) L(a,x)] Przykad: 21

Napiszemy schemat zdania: Karolina lubi wszystkich, ktrzy lubi Mieczysawa. Zdanie to stwierdza, e Karolina (ktr oznaczymy przez a) pozostaje w relacji lubienia do wszystkich, ktrzy pozostaj w tej samej relacji do Mieczysawa (oznaczonego przez b). Mwic inaczej dla kadego obiektu, jeli obiekt ten znajduje si w relacji L do b, to a znajduje si do niego w L. Przyjmujc domylnie, e obiektami, o ktrych jest mowa, s ludzie, mamy schemat: x (L(x,b) L(a,x)) Gdybymy chcieli wyranie zaznaczy w schemacie, e w zdaniu chodzi o ludzi, otrzymalibymy schemat: x [(C(x) L(x,b)) L(a,x)] Teraz zajmiemy si schematami zda, w ktrych bdziemy musieli wykorzysta symbol identycznoci. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Tylko jeden student zda. Powysze zdanie moemy rozbi na dwie czci. Po pierwsze, mwi ono, e istnieje kto kto jest studentem i zda, a po drugie, e nie ma innej osoby, ktra by miaa te wasnoci. Schemat pierwszej czci jest oczywisty: x (S(x) Z(x)). Cz drug mona odda na dwa sposoby. Mona stwierdzi, e nie istnieje taki obiekt y, ktry byby rny od x i posiada te same wasnoci lub te, e kady obiekt, ktry te wasnoci posiada, to wanie x. A zatem: ~ y [(S(y) Z(y)) y x] lub y [(S(y) Z(y)) y = x] Tak wic ostatecznie schemat naszego zdania moe przedstawia si nastpujco: x {(S(x) Z(x)) ~ y [(S(y) Z(y)) y x]} lub x {(S(x) Z(x)) y [(S(y) Z(y)) y = x]} Przykad: Zapiszemy schemat zdania: Przynajmniej dwch pasaerw byo trzewych. Powysze zdanie stwierdza, e istniej na pewno dwa rne obiekty, ktre posiadaj dwie cechy jednoczenie bycia pasaerem i bycia trzewym. Mona zatem powiedzie, e istnieje

22

jeden obiekt majcy wymienione cechy, istnieje te drugi majcy te cechy, przy czym obiekty te nie s ze sob identyczne. A zatem: x {(P(x) T(x)) y [(P(y) T(y)) x y]} Uwaga na marginesie.
W powyszym schemacie jedyny spjnik, to koniunkcja, ktrej czony moemy umieszcza w dowolnej kolejnoci. W zwizku z powyszym, dozwolone s inne warianty schematu; moemy z tego powodu rwnie zrezygnowa z niektrych nawiasw, zostawiajc jedynie te, ktre wskazuj na zasig kwantyfikatorw. Na przykad: x {P(x) T(x) y [P(y) T(y) x y]} Moemy rwnie rozpocz schemat dwoma kwantyfikatorami, po ktrych, w jednym nawiasie umiecimy (w dowolnej kolejnoci) wszystkie czony koniunkcji: x y (P(x) T(x) P(y) T(y) x y) Tego typu uproszczenia mona oczywicie stosowa, ale lepiej tego nie robi jeli nie ma si pewnoci, e jest to dozwolone.

Oczywicie stae indywiduowe i symbol identycznoci mog wystpowa jednoczenie w tym samym schemacie. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Nie tylko Zenek dotrwa do koca imprezy. Powysze zdanie stwierdza, e po pierwsze, Zenek (ktrego oznaczymy przez a) posiada wasno D (dotrwa do koca imprezy) i, po drugie jest jeszcze jaki inny obiekt, rny od Zenka, ktry schemat: D(a) x (D(x) x a) posiada wymienion wasno. A zatem otrzymujemy

23

Uwaga na bdy! Czsto si zdarza, e kto, piszc schemat powyszego zdania, zapomina o jego pierwszej czci. Jednake schemat: x (D(x) x a) nie byby prawidowy. Byby to schemat zdania mwicego, e jaka osoba rna od Zenka dotrwaa do koca imprezy, bez zaznaczenia, e Zenek rwnie wykaza si tak umiejtnoci. Przykad: Napiszemy schemat zdania: Tylko jeden wiadek rozpozna Marmolad. Oznaczmy przez wasno bycia wiadkiem, przez R relacje rozpoznania, a przez sta a obiekt zwany Marmolad. Powysze zdanie stwierdza, e istnieje pewien obiekt, majcy wasno , ktry znajduje si w relacji R do obiektu a, i nie ma jednoczenie nikogo innego (czyli obiektu rnego od x) majcego i bdcego w R do a. A zatem: x {((x) R(x,a)) ~ y [((y) R(y,a)) y x]} Powysze zdanie mona rwnie przedstawi: x {((x) R(x,a)) y [((y) R(y,a)) y = x]}

3.3. TAUTOLOGIE I KONTRTAUTOLOGIE.

3.3.1. YK TEORII.
W rachunku zda mielimy do czynienia z prost metod zero-jedynkow, ktra pozwalaa na szybkie, w zasadzie mechaniczne, stwierdzenie, czy dany schemat jest tautologi bd kontrtautologi. W przypadku rachunku predykatw, niestety, nie ma takiej metody. Wykazanie tautologicznoci lub kontrtautologicznoci formuy wymaga do zaawansowanych technik, wykraczajcych poza ramy niniejszego opracowania. O wiele prostsze jest zadanie odwrotne udowadnianie, e dana formua nie jest tautologi, lub nie jest

24

kontrtautologi. I tylko tym wykazywaniem, czym dany schemat nie jest, bdziemy si dalej zajmowa. Zanim przejdziemy do tautologii i kontrtautologii musimy uwiadomi sobie od czego zaley prawdziwo formuy rachunku predykatw. Rozpatrzmy bardzo prosty schemat: x P(x). Czy jest to schemat zdania prawdziwego czy faszywego? To oczywicie zaley, przede wszystkim od tego, jak wasno podstawimy za predykat P. Podstawmy zatem za P wasno bycia w wieku 200 lat (P(x) x ma 200 lat). Jeli nasze rozwaania ograniczymy do wiata ludzi, to otrzymamy zdanie faszywe aden czowiek nie ma bowiem dwustu lat. Jeli jednak schemat odniesiemy, na przykad, do wiata drzew, bdziemy mieli do czynienia ze zdaniem prawdziwym oczywicie istniej drzewa majce dwiecie lat. Prawdziwo naszej formuy zaley zatem od dziedziny, tak zwanego uniwersum, w ktrym j umiecimy, oraz od interpretacji predykatu w tym wiecie. Ukad zoony ze zbioru stanowicego uniwersum (oznaczanego zwykle liter U) oraz dowolnej iloci wasnoci i relacji bdziemy okrela mianem struktury. A zatem moemy powiedzie, e prawdziwo formuy rachunku predykatw zaley od struktury, w ktrej formu t bdziemy rozpatrywa. Struktur oznacza bdziemy przy pomocy podkrelonej litery U. Elementy struktury umieszcza bdziemy w nawiasach . Obecne w strukturze wasnoci i relacje, odpowiadajce obecnym w formuach KRP predykatom bdziemy oznacza przy pomocy takich samych liter jak predykaty, jednake podkrelonych. Na przykad podkrelone R bdzie oznaczao konkretn relacj w konkretnej strukturze, stanowic odpowiednik abstrakcyjnie pojtego predykatu R w formule. Przykadowo struktury, o ktrych bya mowa wyej, moemy zapisa nastpujco: U1 = U = zbir ludzi; P(x) x ma 200 lat U2 = U = zbir drzew; P(x) x ma 200 lat Inne struktury, w ktrych moemy rozpatrywa formu x P(x), to na przykad: U3 = U = zbir ludzi; P(x) x jest studentem U4 = U = zbir drzew; P(x) x jest studentem, W U3 nasza formua reprezentowa bdzie zdanie prawdziwe, natomiast w U4 faszywe. Struktur, w ktrej formua rachunku predykatw jest prawdziwa, nazywamy modelem tej formuy, natomiast struktur, w ktrej jest faszywa kontrmodelem. Tak wic moemy

25

powiedzie, e dla formuy x P(x), U2 oraz U3 stanowi modele, natomiast U1 i U4 kontrmodele. Przejdmy teraz do zdefiniowania pojcia tautologii w rachunku predykatw. Jak pamitamy z rachunku zda, tautologia, to formua, ktra jest zawsze prawdziwa. Skoro w rachunku predykatw prawdziwo formuy zaley od struktury, w jakiej formu interpretujemy, moemy powiedzie, i tautologia KRP to formua, ktra jest prawdziwa w kadej strukturze. Patrzc na to samo z drugiej strony moemy powiedzie rwnie, i w przypadku tautologii nie istnieje struktura, w ktrej formua ta byaby faszywa. Mwic krtko, tautologia nie ma kontrmodelu. Podobnie okreli moemy kontratutologi. Jest to formua faszywa w kadej strukturze Mwic inaczej, nie istnieje struktura, w ktrej formua bdca kontrtautologi byaby prawdziwa; kontrtautologia nie ma modelu.

3.3.2. PRAKTYKA: WYKAZYWANIE, E FORMUA NIE JEST TAUTOLOGI LUB KONTRTAUTOLOGI.

Wykazanie, e dana formua nie jest tautologi, teoretycznie jest bardzo proste. Skoro tautologia musi by prawdziwa w kadej strukturze, to aby udowodni, e formua tautologi nie jest, wystarczy wskaza struktur, w ktrej jest ona faszywa (zbudowa kontrmodel dla tej formuy). Analogicznie, aby wykaza, e formua nie jest kontrtautologi, trzeba pokaza struktur, w ktrej jest ona prawdziwa (zbudowa model formuy). W praktyce trudno moe czasem sprawi wymylenie odpowiedniej struktury. Nie ma bowiem na to jakiej jednej, sprawdzajcej si zawsze, metody Przykad: Wykaemy, e formua x (P(x) Q(x)) nie jest tautologi ani kontrtatologi. Najpierw zbudujemy kontrmodel formuy, a wic struktur, w ktrej jest ona faszywa. W ten sposb wykaemy, e nie jest ona tautologi. Aby zbudowa odpowiedni struktur, zacz musimy od odczytania tego, co mwi nasza formua. Ot stwierdza ona, e kady obiekt, ktry ma wasno P, ma rwnie wasno Q. Aby zbudowa kontrmodel, musimy wic dobra wasnoci P i Q w taki sposb, aby w jakim zbiorze nie byo to prawd. Wemy przykadowo zbir ludzi jako uniwersum i wasno bycia kobiet jako odpowiednik predykatu P oraz bycia matk jako odpowiednik Q. Formalnie: U1 = U = zbir ludzi; P(x) x jest kobiet, Q(x) x jest matk

26

W strukturze U1, nasza formua stwierdza, e dla kadego czowieka, jeli czowiek ten jest kobiet, to jest rwnie matk, czyli w skrcie kada kobieta jest matk, co jest oczywicie zdaniem faszywym. U1 jest zatem kontrmodelem dla formuy x (P(x) Q(x)) Aby zbudowa model, musimy dobra wasnoci P i Q tak, aby otrzyma zdanie prawdziwe. W powyszym przykadzie moemy to atwo uczyni zamieniajc wasnoci miejscami, czyli: U2 = U = zbir ludzi; P(x) x jest matk, Q(x) x jest kobiet W strukturze U2, nasza formua stwierdza, e kada matka jest kobiet, co jest oczywicie zdaniem prawdziwym. U2 jest zatem modelem dla formuy x (P(x) Q(x)). Skoro zbudowalimy dla formuy kontrmodel i model, oznacza to, e nie jest ona tautologi ani kontrtautologi. Podane wyej rozwizanie jest oczywicie jednym z nieskoczonej iloci waciwych odpowiedzi. Kto mgby przykadowo zbudowa takie struktury: U3 = U = zbir politykw; P(x) x jest posem, Q(x) x jest uczciwy, oraz U4 = U = zbir liczb; P(x) x jest podzielne przez 4, Q(x) x jest parzyste. Struktura U3 stanowiaby wtedy kontrmodel, gdy umieszczona w niej formua stwierdzaaby, e kady polityk, ktry jest posem, jest uczciwy, natomiast podzielna przez 4, jest liczb parzyst. To, jaki model i kontrmodel zostanie stworzony, zaley tylko od wyobrani budowniczego. Przykad: Wykaemy, e tautologi ani kontrtautologi nie jest formua: x R(x,x) Formua powysza stwierdza, e kady obiekt jest w pewnej relacji do samego siebie. Jako kontrmodel dla naszej formuy posuy moe struktura U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest starszy od y W U1 formua reprezentowaaby faszywe zdanie Kady czowiek jest starszy do siebie samego. Jako model dla formuy wybierzemy struktur U2 = U = zbir liczb, R(x,y) x jest rwne y U4 byaby modelem, poniewa umieszczona w tej strukturze formua gosiaby, i kada liczba

27

Umieszczajc schemat w powyszej strukturze, otrzymujemy zdanie prawdziwe Kada liczba jest rwna sobie samej. Poniewa udao nam si znale kontrmodel i model, wykazalimy, e badana formua nie jest tautologi ani kontrtautologi.

3.3.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Najwiksza trudno, jaka moe powsta przy wykazywaniu, e schemat nie jest tautologi, ani kontrtautologi, wie si z prawidow ocen, czy w strukturze, ktr zbudowalimy, formua jest prawdziwa, czy faszywa, a wic to, co faktycznie zbudowalimy model czy kontrmodel. Aby nie popeni przy tym bdu, kluczowa jest umiejtno waciwego odczytywania schematw w danej strukturze stwierdzania, co mwi zdanie powstae ze schematu przy zaproponowanej interpretacji predykatw i zmiennych. Przykad: Wykaemy, e nie jest tautologi, ani kontrtautologi formua: xy (R(x,y) R(y,x)) Powyszy schemat stwierdza, e dla kadych dwch obiektw, jeeli jeden jest w relacji R do drugiego, to drugi jest w relacji R do pierwszego. Innymi sowy: dla dowolnych dwch obiektw, jeli R zachodzi pomidzy nimi w jedn stron, to zachodzi rwnie w drug. Za kontrmodel dla powyszej formuy moe posuy struktura zoona ze zbioru ludzi i relacji kochania. Nie jest bowiem tak, e dla kadej pary ludzi, jeli jedna osoba kocha drug, to ta druga rwnie kocha pierwsz. Model stanowi moe struktura, w ktrej w zbiorze ludzi okrelimy relacj bycia w tym samym wieku. Prawd jest bowiem, e zawsze, jeli jeden czowiek jest w tym samym wieku co drugi, to ten drugi jest w tym samym wieku co pierwszy. A zatem mamy: U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x kocha y U2 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest w tym samym wieku, co y Poniewa udao nam si znale kontrmodel i model, wykazalimy, e badana formua nie jest tautologi ani kontrtautologi.

28

Uwaga na bdy! Kto mgby bdnie sdzi, e w U2 formua xy (R(x,y) R(y,x)) jest faszywa, poniewa nie jest prawd, e wszyscy ludzi s w tym samym wieku. Trzeba jednak zauway, e wyraenie w nawiasie nie mwi, e wszyscy s w danej relacji, ale e jeli s w relacji w jedn stron, to s i w drug. Taka zaleno zachodzi wanie w przypadku relacji bycia w tym samym wieku. Przykad: Wykaemy, e nie jest tautologi ani kontrtautologi formua: x[P(x) yR(x,y)] Powyszy schemat stwierdza, e dla kadego obiektu jest tak, e jeli posiada on wasno P, to istnieje jaki obiekt, e ten pierwszy jest w relacji R do tego drugiego. Zdanie prawdziwe moemy z formuy tej otrzyma podstawiajc w zbiorze ludzi za P wasno bycia kobiet, a za R relacj bycia czyj crk. U1 = U = zbir ludzi, P(x) x jest kobiet R(x,y) x jest crk y W U1 z naszej formuy powstaje prawdziwe zdanie: Kada kobieta jest czyj crk, a wic U1 jest dla tej formuy modelem. Kontrmodel moemy zbudowa podstawiajc za R relacj bycia on. U2 = U = zbir ludzi, P(x) x jest kobiet R(x,y) x jest on y W U2 otrzymujemy z naszej formuy zdanie faszywe: Kada kobieta jest czyj on. Poniewa udao nam si znale kontrmodel i model, wykazalimy, e badana formua nie jest tautologi ani kontrtautologi. W dotychczasowych przykadach, wszystkie formuy, dla ktrych budowalimy modele i kontrmodele, byy ostatecznie zwizane kwantyfikatorami; kwantyfikatory, od ktrych zaczynaa si formua, miay zasig do samego jej koca. Moe si jednak zdarzy, e formua powstanie w wyniku powizania jej czci spjnikami logicznymi. W takich przypadkach do okrelenia, czy formua reprezentuje w danej strukturze zdania prawdziwe, czy faszywe, konieczna jest znajomo tabelek zero-jedynkowych dla tych spjnikw.

29

Przykad: Wykaemy, e nie jest tautologi, ani kontrtautologi formua: x(P(x) Q(x)) (xP(x) xQ(x)). W powyszej formule naley koniecznie zauway, e jej gwnym spjnikiem jest implikacja. Bdzie to miao ogromne znaczenie dla okrelenia, czy pewna struktura jest jej modelem, czy kontrmodelem. Badany schemat moemy odczyta: Jeli kady obiekt ma przynajmniej jedn z dwch wasnoci: P lub Q, to kady obiekt ma P lub kady obiekt ma Q. Na pocztek zajmiemy si poszukiwaniem kontrmodelu. Poniewa formua ma posta implikacji, to aby uzyska z niej zdanie faszywe, musimy tak dobra wasnoci, aby prawdziwy by poprzednik implikacji, a faszywy jej nastpnik. Poprzednik mwi, e kady obiekt ma wasno P lub Q. Przykadowo, w zbiorze ludzi kady czowiek ma wasno bycia mczyzn lub bycia kobiet. Zobaczmy, jak warto logiczn miaby w takiej strukturze nastpnik implikacji. Nastpnik ten mwi, e kady obiekt ma wasno P lub kady ma wasno Q. Przy zaproponowanej interpretacji predykatw, faszem jest pierwszy czon alternatywy (bo nie jest prawd, e kady czowiek jest mczyzn) i faszem jest rwnie drugi jej czon (bo nie jest prawd, e kady czowiek jest kobiet). Skoro oba czony alternatywy s faszywe, to rwnie, zgodnie z tabelkami zero-jedynkowymi, caa alternatywa jest faszywa. W strukturze: U1 = U = zbir ludzi; P(x) x jest mczyzn, Q(x) x jest kobiet formua x(P(x) Q(x)) (xP(x) xQ(x)) jest zatem faszywa. Faszem jest zdanie: Jeli kady czowiek jest mczyzn lub kobiet, to kady czowiek jest mczyzn lub kady czowiek jest kobiet. Jest to zdanie faszywe, gdy ma ono posta implikacji, ktrej poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy. Nastpnik jest faszywy, gdy jest on alternatyw, ktrej kady czon jest faszywy. Teraz musimy zbudowa model dla naszej formuy. Poniewa caa formua ma posta implikacji, to, zgodnie z tabelkami zero-jedynkowymi moe by ona prawdziwa na trzy sposoby. Pierwszy, gdy zarwno poprzednik, jak i nastpnik implikacji bd zdaniami prawdziwymi, drugi, gdy oba bd zdaniami faszywymi, i trzeci, gdy poprzednik bdzie faszywy, a nastpnik prawdziwy. Z powyszej obserwacji mona wysnu bardzo pomocny wniosek: gdy sprawimy, e faszywy bdzie poprzednik implikacji, to bez wzgldu na nastpnik, caa formua stanie si schematem zdania prawdziwego.

30

Poprzednik naszej implikacji mwi, e kady obiekt ma wasno P lub Q. Aby otrzyma z tego zdanie faszywe, moemy na przykad w zbiorze ludzi wstawi za P wasno bycia nauczycielem, a za Q bycia studentem. Tworzymy wic struktur: U2 = U = zbir ludzi; P(x) x jest nauczycielem, Q(x) x jest studentem U2 stanowi model dla naszej formuy. Umieszczona w nim, daje zdanie Jeli kady czowiek jest nauczycielem lub studentem, to kady czowiek jest nauczycielem lub kady czowiek jest studentem. Poniewa zdanie to, majc posta implikacji, ma faszywy poprzednik (kady czowiek jest nauczycielem lub studentem) i faszywy nastpnik (kady czowiek jest nauczycielem lub kady czowiek jest studentem), to jest to zdanie prawdziwe. Poniewa zbudowalimy kontrmodel i model dla naszej formuy, nie jest ona tautologi, ani kontrtautologi. Oczywicie wcale nie musimy budowa w przypadku formuy bdcej implikacj modelu w powyszy sposb. Moemy sprbowa stworzy taki, w ktrym zarwno poprzednik implikacji, jak i jej nastpnik, byyby zdaniami prawdziwymi. Jednake nie zawsze jest to proste (na przykad w powyszym przykadzie). Przystpienie do budowy modelu dla takiej formuy od prby uczynienia faszywym poprzednika implikacji uatwia nam prac w ten sposb, e, bez wzgldu na warto logiczn nastpnika, otrzymamy w takiej strukturze zdanie prawdziwe. Na mocy tabelek zero-jedynkowych implikacja z faszywym poprzednikiem jest bowiem zawsze prawdziwa. DO ZAPAMITANIA. Niezwykle istotne jest odrnienie, czy mamy do czynienia ze zdaniem, w ktrym gwn rol peni kwantyfikator, czy te takim, w ktrym rola ta przypada spjnikowi logicznemu. Jeli wszystko zwizane jest kwantyfikatorem (np. x (P(x) Q(x))), to odpowied, czy zdanie jest prawdziwe, czy faszywe, uzaleniona jest od tego, czy dana zaleno zachodzi w stosunku do wszystkich obiektw. Jeli jest to kwantyfikator (np. x (P(x) Q(x))), to warto logiczna zdania zaley od tego, czy faktycznie istnieje dany obiekt.

31

Jeli natomiast zdanie skada si z czci powizanych ostatecznie ktrym ze spjnikw logicznych (np. xP(x) x Q(x)), to prawdziwo lub faszywo takiego zdania oceniamy korzystajc z tabelek zero-jedynkowych. Przykad: Wykaemy, e nie jest tautologi ani kontrtautologi formua: xy R(x,y) yx R(x,y) Powysza formua ma posta implikacji. Zaczniemy od poszukiwania kontrmodelu, a wic takiej struktury, w ktrej poprzednik implikacji stanie si zdaniem prawdziwym, a nastpnik faszywym. Poprzednik stwierdza, e dla kadego obiektu istnieje jaki obiekt, taki e ten pierwszy jest w relacji do drugiego. W zbiorze ludzi (nie tylko aktualnie yjcych!) zaleno taka zachodzi w przypadku relacji bycia dzieckiem. Dla kadego czowieka istnieje jaki czowiek, taki e ten pierwszy jest dzieckiem drugiego. Mwic po prostu, prawd jest, e kady jest czyim dzieckiem. Zobaczmy teraz, co przy takiej interpretacji bdzie mwi nastpnik naszej implikacji. Stwierdza on, e istnieje jaki obiekt, taki e wszystkie inne s do niego w relacji. Czyli, istnieje czowiek taki, e wszyscy ludzie s jego dziemi. Oczywicie jest to fasz. W strukturze zoonej ze zbioru ludzi i relacji bycia dzieckiem otrzymamy zatem z naszej formuy faszywe zdanie Jeli kady jest czyim dzieckiem, to istnieje kto, dla kogo wszyscy ludzie s jego dziemi. Jest to zdanie faszywe, bo jego poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy. Mamy zatem kontrmodel: U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest dzieckiem y Model w powyszym przypadku, podobnie jak w poprzednim przykadzie, najatwiej bdzie zbudowa w taki sposb, aby uczyni faszywym poprzednik naszej implikacji. Moemy to zrobi wstawiajc na przykad za R relacj bycia mem. U2 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest mem y W U2 z naszej formuy otrzymamy zdanie: Jeli kady jest czyim mem, to istnieje kto taki, e wszyscy s jego mem. Poniewa poprzednik i nastpnik implikacji s tu faszywe, cae zdanie jest prawdziwe. U2 stanowi zatem model dla naszej formuy. Poniewa zbudowalimy kontrmodel i model dla badanej formuy, nie jest ona tautologi, ani kontrtautologi.

3.3.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

32

Czy budujc model i kontrmodel dla jednej formuy musimy korzysta z takiego samego uniwersum? Nie jest to w aden sposb konieczne. Moe by na przykad tak, e uniwersum dla modelu stanowi bdzie zbir ludzi, a dla kontrmodelu zbir liczb. Rozwizanie takie nie bdzie w niczym gorsze od takiego, w ktrym uniwersum dla modelu i kontrmodelu byoby takie same. Czy jeli nie mog znale dla jakiej formuy kontrmodelu, to czy oznacza to, e formua jest tautologi? Fakt, e nie mona znale kontrmodelu, moe by spowodowany tym, e formua jest tautologi, jednak nie stanowi w aden sposb na to dowodu. By moe kontrmodel istnieje, a my po prostu le szukalimy. (Zobacz te odpowied na nastpne pytanie). Czy buduj model lub kontrmodel mona wykaza, e formua jest tautologi lub kontrtautologi? Nie. Przy pomocy modeli i kontrmodeli moemy udowodni jedynie rzecz negatywn fakt, e formua czym nie jest. Wykazanie, e formua jest tautologi, wymagaoby pokazania, e jest ona prawdziwa w kadej strukturze (kada struktura jest jej modelem). Z powodu nieskoczonej iloci struktur, w jakich rozpatrywa mona kad formu, nie jest to moliwe. Podobnie, wykazanie, e formua jest kontrtautologi wymagaoby rozpatrzenia wszystkich struktur i pokazanie, e w kadej z nich jest ona faszywa.

3.4. REGUY W RACHUNKU PREDYKATW.

3.4.1. YK TEORII.
W sposb podobny do tego, w jaki wykazywalimy, e dana formua nie jest tautotologi lub kontrtautologi, mona udowadnia zawodno regu wnioskowania. Jak pamitamy z rachunku zda, regua jest to schemat wnioskowania ukad przynajmniej dwch schematw, z ktrych ostatni reprezentuje wniosek rozumowania, a poprzednie przesanki. Reguy bdziemy zapisywa w ten sposb, e nad poziom kresk bdziemy umieszcza 33

schematy przesanek, natomiast pod kresk schemat wniosku. Mwimy, e regua jest dedukcyjna, a w zwizku z tym oparte na niej rozumowanie logicznie poprawne, jeli nie jest moliwe, aby przesanki stay si schematami zda prawdziwych, a jednoczenie wniosek schematem zdania faszywego. Wykazanie, e dana regua rachunku predykatw jest dedukcyjna, jest do skomplikowane i, podobnie jak wykazywaniem, e formua KRP jest tautologi bd kontrtautologi, nie bdziemy si tym obecnie zajmowa. Ograniczymy si do, o wiele prostszego, udowadniania, e dana regua nie jest dedukcyjna (czyli, mwic inaczej, jest zawodna). Poniewa to, czy formuy rachunku predykatw reprezentuj zdania faszywe czy prawdziwe, zaley od struktury, w ktrej formuy te bdziemy rozpatrywa, udowodnienie zawodnoci reguy polega na znalezieniu takiej struktury, w ktrej wszystkie przesanki stan si schematami zda prawdziwych, a wniosek schematem zdania faszywego. W ten sposb wykazujemy, e moliwa jest sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy, a wic regua jest zawodna posugujc si ni, moemy, wychodzc z prawdziwych przesanek, doj do faszywego wniosku.

3.4.2. PRAKTYKA: WYKAZYWANIE ZAWODNOCI REGU.

W praktyce, udowadnianie zawodnoci regu przebiega tak samo, jak wykazywanie e formua nie jest tautologi lub kontrtatologi. Przykad: Wykaemy, e zawodna jest regua: ~ x P(x) x ~ P(x) Jedyna przesanka badanej reguy stwierdza, e nie kady obiekt posiada wasno P, natomiast jej wniosek gosi, i aden obiekt jej nie posiada. Zawodno powyszej reguy mona wykaza budujc struktur U = U = zbir ludzi, P(x) x jest Chiczykiem. W strukturze tej przesanka stwierdza prawdziwie, i nie kady czowiek jest Chiczykiem, za wniosek, faszywie, e aden czowiek Chiczykiem nie jest. Przykad: 34

Wykaemy, e zawodna jest regua: x P(x), x Q(x) x (P(x) Q(x)) Pierwsza przesanka reguy stwierdza, i istnieje obiekt majcy wasno P, druga, e istnieje obiekt majcy wasno Q, natomiast wniosek, i kady obiekt ma przynajmniej jedn z tych wasnoci. Zawodno reguy moemy wykaza budujc struktur: U = U = zbir studentw, P(x) x ma 5 z logiki, Q(x) x ma 4 z logiki Przykad: Wykaemy, e zawodna jest regua: xy R(x,y) xy R(y,x) Przesanka powyszej reguy stwierdza, e kady obiekt uniwersum pozostaje do czego w relacji R, natomiast wniosek, i do kadego obiektu uniwersum co pozostaje w R. Jako przykad struktury, w ktrej przesanka stanie si zdaniem prawdziwym, a wniosek faszywym posuy moe: U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest dzieckiem y Prawd jest bowiem, e kady czowiek jest czyim dzieckiem, faszem natomiast, e kady czowiek dziecko posiada.

SOWNICZEK
Kontrmodel kontrmodelem formuy rachunku predykatw nazywamy struktur, w ktrej formua ta jest faszywa. Kwantyfikator wyraenie okrelajce ilo przedmiotw, o ktrych mwi zdanie zawierajce to wyraenie. Kwantyfikatorami s wyraenia kady (oznaczany czsto symbolem ) oraz niektre (istnieje) (oznaczany ).

35

Model modelem formuy rachunku predykatw nazywamy struktur, w ktrej formua ta jest prawdziwa. Predykat wyraenie opisujce wasno lub relacj. Predykatami s na przykad takie wyraenia jak jest czowiekiem, jest wysoki (wasnoci), lub kocha, jest wyszy od (relacje). Staa indywiduowa symbol oznaczajcy pewien konkretny obiekt. Stae indywiduowe oznaczamy zwykle literami a, b, c... itd. Nie podlegaj one kwantyfikacji. Struktura ukad zoony z pewnego uniwersum (zbioru) oraz dowolnej liczby wasnoci i/lub relacji. Zmienna indywiduowa symbol oznaczajcy dowolny obiekt (indywiduum). Zmienne indywiduowe oznaczamy zwykle literami: x, y, z... itp. Mona je wiza kwantyfikatorami, np. x, y itp.

36

Rozdzia IV NAZWY I DEFINICJE.

WSTP.
Obecny rozdzia wie si z logik rozumian szerzej ni tylko jako nauka zajmujca si badaniem poprawnoci rozumowa. Powicony jest on problematyce zdecydowanie mniej skomplikowanej ni rachunek zda, sylogistyka, czy te rachunek predykatw. Omwione s w nim kolejno: rodzaje nazw, zalenoci midzy nazwami, rodzaje definicji oraz niektre bdy, jakie mog w definicjach wystpi. Zadania, jakie pojawiaj si w podrcznikach do logiki w zwizku z powysz tematyk, s o wiele prostsze od zawartych w poprzednich rozdziaach. Dlatego te omwieniu ich rozwizywania powiecone zostao stosunkowo mao miejsca.

4.1. NAZWY I ICH RODZAJE.

4.1.1. YK TEORII.
Nazwy ksika itp. Rozwaajc problematyk nazw musimy pamita o dwch wanych sprawach. Po pierwsze, nazwa nie musi skada si z tylko jednego wyrazu. Nazwami s zatem takie zoone wyraenia jak, przykadowo, zy czowiek, drewniane krzeso z trzema nogami, niezwykle interesujca ksik, ktr przeczytaem w zeszym tygodniu itp. Kade z powyszych wyrae wskazuje nam pewien przedmiot, jest wic nazw. Drug istotn spraw, o jakiej naley pamita, gdy mwimy o nazwach, jest fakt, e owe przedmioty oznaczane przez nazwy musimy rozumie bardzo szeroko, nie tylko jako obiekty materialne. Nazwy mog bowiem odnosi si rwnie, na przykad, do uczu, pewnych procesw zachodzcych w czasie, a take obiektw, ktre w ogle nie istniej w aden sposb. Nazwami s wic rwnie takie wyraenia jak mio, miech, wykad z logiki, trjgowy smok, niebieski krasnoludek a nawet onaty kawaler, czy te kwadratowe koo. s to wyraenia suce do oznaczania przedmiotw. Nazwami s wic na przykad czowiek, krzeso,

W obecnym rozdziale posugiwa si bdziemy czsto dwoma pojciami poznanymi w paragrafach powiconych sylogizmom: desygnat nazwy oraz zakres (inaczej: denotacja) nazwy. Przypomnijmy, e desygnat jest to obiekt oznaczany przez dan nazw (na przykad to, co trzymasz teraz przed sob Czytelniku, jest desygnatem nazwy ksika), natomiast zakres nazwy jest to zbir jej wszystkich desygnatw (przykadowo zbir wszystkich ksiek stanowi zakres nazwy ksika). Zakres (denotacj) nazwy A symbolicznie bdziemy oznacza D(A). Obecnie rnego rodzaju nazwy przedstawimy w sposb bardziej systematyczny. Podzielimy je na cztery rne sposoby. 1. Podzia ze wzgldu na ilo desygnatw. Ze wzgldu na ilo desygnatw nazwy podzieli moemy na trzy grupy: a) Nazwy puste. Nazwa pusta, to nazwa nie majca ani jednego desygnatu. Nazwami pustymi s wic na przykad takie wyraenia jak: krasnoludek, dwustupitrowy wieowiec w Warszawie, uczciwy zodziej itp.

b) Nazwy jednostkowe. S to nazwy majce dokadnie jeden desygnat, na przykad: Paac Kultury i Nauki w Warszawie, Mieszko I, najdusza rzeka w Polsce itp. c) Nazwy oglne. S to nazwy majce wicej ni jeden desygnat, przykadowo: ksika, pose na sejm, medalista olimpijski itp. 2. Podzia ze wzgldu na sposb istnienia desygnatw. a) Nazwy konkretne. S to nazwy, ktrych desygnaty s przedmiotami materialnymi (zajmuj miejsce w przestrzeni, mona je zobaczy, dotkn, zmierzy itp.), lub byyby takimi, gdyby istniay. W powyszym okreleniu nazw konkretnych szczeglnie istotny jest zwrot: lub byyby takimi, gdyby istniay [desygnaty]. Tak wic oprcz takich wyrae jak: ksika, czowiek, Adam Mickiewicz, do nazw konkretnych zaliczamy rwnie na przykad wyraenia: Smok Wawelski, uczciwy i inteligentny polityk, czowiek o wzrocie 3 m, jednoroec itp. Przedmioty oznaczane przez te nazwy wyobraamy sobie bowiem jako obiekty materialne i gdyby istniay, to takimi by wanie byy. b) Nazwy abstrakcyjne. Do grupy tej zaliczamy wszystkie nazwy nie bdce konkretnymi. A wic nazwy uczu, relacji, wasnoci, zdarze, procesw itp. Do grona nazw abstrakcyjnych zaliczamy rwnie nazwy liczb i figur geometrycznych. Abstrakcyjnymi s wic takie nazwy jak: mio, podobiestwo, uczciwo, haas, polityka, mecz pikarski, a take liczba parzysta, trzynacie, trjkt. 3. Podzia ze wzgldu na sposb wskazywania desygnatw. a) Nazwy indywidualne. Do grona nazwa indywidualnych zaliczamy imiona wasne: nazwiska, nazwy geograficzne, nazwy statkw itp., a take nazwy utworzone niejako przez wskazanie palcem, na przykad ten oto czowiek. Nazwy indywidualne przyporzdkowane s danemu przedmiotowi na mocy arbitralnej decyzji, niezalenie od przysugujcych temu przedmiotowi cech. Nazwami indywidualnymi s na przykad: Adam Mickiewicz, Giewont, Warszawa, ta ksika, ktr trzymam w rce itp. b) Nazwy generalne.

S to nazwy, ktre przysuguj przedmiotom ze wzgldu na jakie cechy, ktre tym przedmiotom przypisujemy. Nazwy generalne to na przykad: poeta romantyczny, szczyt w Tatrach, stolica Polski, a take naukowiec, samochd, miasto itp. Nazwy indywidualne i generalne rozrni mona jeszcze w jeden sposb. Ot nazwy generalne w zdaniach podmiotowo-orzecznikowych typu A jest B nadaj si zarwno na podmiot, jak i na orzecznik, a wic mog wystpi tak w miejscu zmiennej A, jak i B. Natomiast nazwy indywidualne nadaj si jedynie na podmiot takich zda. Moemy na przykad powiedzie Krakw (nazwa indywidualna) jest miastem nad Wis (nazwa generalna), natomiast miasto nad Wis jest Krakowem, ju nie. 4. Podzia ze wzgldu na jednoznaczno (ostro) zakresu. a) Nazwy ostre. S to nazwy, w przypadku ktrych da si jednoznacznie okreli ich zakres, a wic oddzieli ich desygnaty od przedmiotw nimi nie bdcych. Nazwy ostre to na przykad: tautologia KRZ, minister rzdu RP, napj o zawartoci alkoholu powyej 4,5%. b) Nazwy nieostre. W przypadku nazw nieostrych nie istnieje jednoznaczna, obiektywna granica oddzielajca przedmioty bdce ich desygnatami od przedmiotw desygnatami takimi nie bdcych. Mwic inaczej, oprcz obiektw na pewno pod dan nazw podpadajcych (desygnatw) oraz niewtpliwie niepodpadajcych (nie-desygnaty) istniej te i takie, co do ktrych nie bardzo wiadomo, do ktrej grupy je zaliczy. Nazwami nieostrymi s na przykad: pikna kobieta, ciekawa ksika, geniusz, nudny wykadowca, tum, pornografia.

Uwaga na bdy! Odrniajc nazwy ostre od nieostrych naley pamita, i fakt, e ja osobicie nie wiem, czy jaki przedmiot jest czy te nie jest desygnatem danej nazwy, nie powoduje jeszcze, e dana nazwa jest nieostra. Przykadowo, widzc idcego ulic czowieka, nie wiem, czy jest on studentem, czy te nie jest. Jednake nazwa student jest ostra, poniewa, to, czy dany osobnik jest jej desygnatem, da si obiektywnie i cile ustali, gdyby zasza taka potrzeba. Inaczej bdzie w przypadku nazwy, na

przykad, pijak tu na pewno znajd si takie osoby, co do ktrych nie bdzie si dao w aden obiektywny sposb stwierdzi, do ktrej grupy nale: desygnatw, czy te nie-desygnatw. Pomidzy zbiorem pijakw i nie-pijakw nie istnieje ostra i jednoznaczna granica.

4.1.2. PRAKTYKA: KLASYFIKOWANIE NAZW.

Zadania zwizane z klasyfikacj nazw s niezwykle proste. Polegaj one na zaliczeniu danej nazwy do odpowiedniego czonu kadego podziau. Przykad: Sklasyfikujemy kilka nazw: a) Student. Jest to nazwa oglna (istnieje wicej ni jeden student), konkretna (desygnaty nazwy s obiektami fizycznymi), generalna (nazwa podaje pewn cech desygnatu) i ostra (istnieje jednoznaczna granica oddzielajca studentw i nie-studentw). b) Obecna stolica Polski. Nazwa jednostkowa (jest tylko jedna obecna stolica Polski), konkretna (jest to obiekt fizyczny), generalna (podajemy pewn cech desygnatu; gdyby chodzio o nazw Warszawa, byaby to nazwa indywidualna) i ostra. c) Wielka mio. Nazwa oglna, abstrakcyjna, generalna i nieostra (nie istnieje cisa granica oddzielajca to, co jest wielk mioci, od tego, co ni nie jest). W przypadku nazwy wielka mio, podobnie jak i w zwizku z innymi nazwami abstrakcyjnymi, mog powsta wtpliwoci odnonie iloci desygnatw. Kopot polega na tym, e gdy desygnaty nazwy nie s obiektami materialnymi i nie mona ich fizycznie zobaczy trudno jest czasem powiedzie, ile tych desygnatw faktycznie jest. I tak, na przykad, pesymista mgby powiedzie, e nazwa wielka mio jest pusta, niektrzy filozofowie stwierdziliby, e jest to nazwa jednostkowa (bo istnieje tylko jedna idea Wielkiej Mioci), za kto jeszcze inny powiedziaby e jest to na pewno nazwa oglna (bo sam przeywa kolejn wielk mio rednio co miesic).

W zwizku z tym, e logika nie dostarcza jednoznacznego rozwizania tego typu problemw, moe si zdarzy, e rne odpowiedzi w tego typu zadaniach zostan uznane za prawidowe przez rne osoby. d) Obecny krl Polski. Jest to nazwa pusta (przynajmniej w roku 2002 Polska nie ma krla), konkretna (bo gdyby krl istnia, bo byby zapewne czowiekiem, a wic obiektem materialnym), generalna i ostra.

4.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

W przypadku klasyfikacji nazw trudno mwi o jakichkolwiek wikszych utrudnieniach lub puapkach. W zasadzie jedyne powane bdy, jakie mona popeni przy tego typu zadaniach, wynikaj z niedokadnego zrozumienia lub zapamitania charakterystyki rnych rodzajw nazw. Najczciej mylone bywaj nazwy puste z abstrakcyjnymi, jednostkowe z indywidualnymi oraz oglne z generalnymi. Dlatego zrozumieniu tych wanie poj oraz rnic midzy nimi naley powici szczegln uwag. Pewn trudno w klasyfikacji nazw sprawi moe rwnie fakt, e niektre nazwy s ze swej natury wieloznaczne, jak na przykad zamek, ktre to wyraenie moe oznacza zarwno budowl, jak i zamek w drzwiach. Przed przystpieniem do klasyfikacji takiej nazwy naley oczywicie najpierw ustali o jakie znaczenie chodzi nam w danym wypadku, gdy wzita w rnych znaczeniach ta sama nazwa moe mie rne wasnoci. Przykadowo nazwa Mars moe by jednostkowa w znaczeniu planety, pusta w znaczeniu mitologicznego boga wojny, a oglna w znaczeniu popularnego batonika. Naley te pamita, aby wieloznacznoci nazwy nie myli z jej nieostroci.

4.2. STOSUNKI MIDZY NAZWAMI.

4.2.1. YK TEORII.
Dowolne dwie nazwy mog znajdowa si wzgldem siebie w rnych zalenociach wynikajcych z ich zakresw (denotacji). 6

Poniewa zakres nazwy jest to zbir jej desygnatw, do omwienia stosunkw zakresowych midzy nazwami konieczne jest przyswojenie sobie elementarnych wiadomoci dotyczcych zbiorw. Gdy wemiemy dwa dowolne zbiory X i Y, to mog one pozostawa w nastpujcych zalenociach. X = Y (zbir X jest rwny zbiorowi Y) oznacza to, e zbiory X i Y maj dokadnie te same elementy. Na przykad: X zbir liczb parzystych, Y zbir liczb podzielnych przez 2. X Y (zbir X zawiera si w zbiorze Y) oznacza to, e kady element zbioru X jest rwnie elementem zbioru Y, ale nie odwrotnie. Na przykad: X zbir wielbdw, Y zbir ssakw. X )( Y (zbir X jest rozczny ze zbiorem Y) zbiory X i Y nie maj adnego wsplnego elementu. Na przykad: X zbir ludzi, Y zbir samochodw. X # Y (zbir X krzyuje si ze zbiorem Y) oznacza to, e zbiory X i Y maj jakie elementy wsplne, ale oprcz tego kady ma te takie, ktre nie s elementami drugiego zbioru. Na przykad: X zbir studentw, Y zbir osb palcych; istniej bowiem elementy wsplne palcy studenci, ale te elementy znajdujce si tylko w X studenci niepalcy, oraz elementy nalece tylko to Y osoby palce nie bdce studentami. Zalenoci midzy nazwami to nic innego, jak stosunki zachodzce midzy ich zakresami. Mog by one nastpujce: D (A) = D (B) mwimy wtedy, e nazwy A i B s rwnowane. Na przykad: A Wisa, B najdusza rzeka w Polsce lub A C2H5OH, B alkohol etylowy. D (A) D (B) mwimy wtedy, e nazwa A jest podrzdna wzgldem nazwy B, lub, jak kto woli, e nazwa B jest nadrzdna wzgldem A. Na przykad: A dzicio, B ptak lub A zdolny student, B student. D (A) )( D (B) mwimy, e nazwy A i B si wykluczaj. Na przykad: A so, B mrwka lub A czowiek uczciwy, B zodziej. D (A) # D (B) mwimy, e nazwy A i B si krzyuj (lub e s niezalene). Na przykad: A czowiek bogaty, B czowiek inteligentny lub A blondynka, B studentka.
Uwaga na marginesie. Pena ciso nakazywaaby mwi o zalenociach midzy zakresami nazw, a nie samymi nazwami, a wic np.: zakres nazwy A jest podrzdny wobec zakresu nazwy B, czy te zakres nazwy A wyklucza si z zakresem nazwy B, jednak zwykle, dla uproszczenia, mwi si po prostu o stosunkach midzy nazwami.

4.2.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE ZALENOCI MIDZY NAZWAMI.

Jeden z typw zada zwizanych ze stosunkami midzy nazwami polega moe na zbadaniu zalenoci pomidzy dwiema podanymi nazwami. W wielu prostych przypadkach zadania takie mona rozwiza bez uciekania si do jakichkolwiek wyrafinowanych sposobw. W przypadku niewielkich wtpliwoci mona sprbowa okreli zalenoci midzy nazwami drog eliminacji. Przykadowa procedura bdzie wtedy wyglda nastpujco. (1) Najpierw oceniamy, czy nazwy maj takie same zakresy, co zwykle wida ju na pierwszy rzut oka. Jeli nie (a wic nie s rwnowane), (2) patrzymy, czy w ogle maj jakiekolwiek wsplne desygnaty. Jeli nie maj, to znaczy si one wykluczaj, jeli maj, musimy szuka dalej w takiej sytuacji (3) zadajemy sobie pytanie czy moe kady desygnat nazwy A jest desygnatem nazwy B, lub moe, odwrotnie, kady desygnat B jest desygnatem A. Jeli tak, to znaczy e jedna nazwa (ta, ktrej zakres zawiera si w zakresie drugiej) jest podrzdna wzgldem drugiej. Jeli nie, pozostaje nam ostatnia moliwo, a zatem (4) nazwy musz si krzyowa. Przykad: Zbadamy zaleno midzy nazwami A piernik B wiatrak. Jako e na pierwszy rzut oka wida, e nazwy piernik i wiatrak nie s rwnowane, na pocztek pytamy wic, czy maj one jakiekolwiek wsplne desygnaty, a wic czy istnieje co, co byoby jednoczenie piernikiem i wiatrakiem. Poniewa oczywicie nie ma takiej rzeczy, moemy zakoczy zadanie odpowiedzi, e badane nazwy si wykluczaj.

Uwaga na bdy! Naley pamita, e pytajc o to, czy nazwy maj wsplne desygnaty, nie chodzi nam o to, czy istnieje jaka cecha czca obiekty wskazywane przez badane nazwy, a wic na przykad czy istnieje piernik zrobiony z mki wyprodukowanej w wiatraku, czy te piernik w ksztacie wiatraka, albo wiatrak w kolorze piernika. Pytajc o wsplne desygnaty pytamy, czy istnieje co, co byoby jednoczenie i jednym i drugim, a wic, w naszym przykadzie, co bdcego zarazem piernikiem i wiatrakiem. Przykad: Zbadamy zalenoci midzy nazwami A karp, B ryba. Poniewa wida, e nie s to nazwy rwnowane, ale jakie desygnaty wsplne posiadaj, patrzymy, czy moe zakres jednej z nazw zawiera si w zakresie drugiej. Oczywicie kady karp jest ryb, czyli D(A) D(B). Tak wic nazwa karp jest podrzdna wzgldem nazwy ryba (lub ryba nadrzdna wzgldem karp). 9

 Przykad: Zbadamy zalenoci midzy nazwami A pose na sejm, B ograniczony nacjonalista. Po odrzuceniu pierwszej i drugiej moliwoci, sprawdzamy, czy moe jest tak, e kady pose na sejm jest ograniczonym nacjonalist lub kady ograniczony nacjonalista posem. Poniewa tak nie jest, wynika z tego, e badane nazwy musz si krzyowa. Przykad: Zbadamy zalenoci midzy nazwami A palec B do. Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e nazwy te maj co wsplnego. W pewnym sensie jest to racja, jednak tym co je czy, nie s na pewno wsplne desygnaty. Wprawdzie palec jest czci doni nie oznacza to jednak, e istnieje taki palec, ktry byby jednoczenie doni lub do bdca palcem. Pamita naley, e sprawdzajc zalenoci midzy nazwami pytamy, czy istniej obiekty bdce desygnatami jednej i drugiej nazwy, a nie czy istniej pewne cechy czce te nazwy lub ich desygnaty. Nazwy palec i do wykluczaj si wic wzajemnie, podobnie jak rozpatrywane wyej piernik i wiatrak.

4.2.3. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE DIAGRAMW VENNA.

Zaleno midzy dwiema nazwami nie zawsze da si odkry w tak prosty sposb, jak w powyszych przykadach. W niektrych przypadkach, szczeglnie gdy mamy do czynienia z nazwami zoonymi, dobrze jest si posuy bardziej wyrafinowanym sposobem metod 10

diagramw Venna. Diagramy te omawiane byy ju przy okazji sprawdzania poprawnoci sylogizmw. Obecnie ich wykorzystanie bdzie na pewno o wiele prostsze. Badanie zalenoci midzy dwiema nawami przy pomocy diagramw Venna rozpoczynamy od narysowania dwch k reprezentujcych zakresy rozwaanych nazw:

D (A)

D (B)

II

III

Jak wida, diagram taki skada si z trzech obszarw. W obszary te bdziemy musieli wpisa znaki + lub w zalenoci od tego, czy co si w nich znajduje, czy te s one puste. To, czy w danych obszarach diagramu znajduj si jakie elementy odkrywamy odpowiadajc na trzy proste pytania: I czy istnieje A, ktre nie jest B? II czy istnieje A, ktre jest B? III czy istnieje B, ktre nie jest A? Przy zaoeniu, e adna z nazw nie jest nazw pust, moemy otrzyma jeden z nastpujcych rysunkw wiadczcych o zalenociach midzy badanymi nazwami.

D (A) +

D (B) A i B rwnowa ne

D (A) +

D (B) + A i B wykluczajce si

11

D (A) +

D (B) + A podrzdne do B

D (A) + +

D (B) A nadrzdne do B

D (A) + +

D (B) + A i B si krzyuj

WARTO ZAPAMITA!

Gdyby kto mia problemy z zapamitaniem, ktry rysunek wiadczy o nadrzdnoci nazwy A wzgldem B, a ktry o podrzdnoci, moe to sobie utrwali przy pomocy prostego skojarzenia. Gdy mamy rysunek ze znakiem + z jednej strony, a z drugiej, to nadrzdna jest ta nazwa, przy ktrej znajduje si +, a podrzdna ta, gdzie mamy . Powysze rysunki ilustruj zalenoci pomidzy nazwami przy zaoeniu, e adna nazwa nie jest pusta. Nazwy puste rzadko bywaj wykorzystywane w tego typu zadaniach. Dla porzdku jednak dodajmy, e kada nazwa pusta jest podrzdna wzgldem dowolnej nazwy niepustej, natomiast dwie nazwy puste s sobie zawsze rwnowane.
Przykad:

Zbadamy zalenoci midzy nazwami A nie-pies, B nie-wydra.

12

Po narysowaniu diagramu, w ktrym jedno koo symbolizuje zakres nazwy nie-pies, a wic zbir wszystkich obiektw nie bdcych psami, natomiast drugie zakres nazwy niewydra (zbir wszystkich nie-wydr), zadajemy trzy pytania:

I czy istnieje nie-pies, ktry nie jest nie-wydr? Pytanie to pocztkowo wydaje si do zagmatwane, moemy je jednak znacznie uproci, korzystajc z prawa mwicego, e dwa przeczenia si znosz. Tak wic, jeli co nie jest nie-wydr, oznacza to, i jest to po prostu wydr. W ostatecznej, uproszczonej wersji nasze pytanie brzmi zatem: czy istnieje nie-pies, ktry jest wydr? Oczywicie istnieje co takiego i jest to po prostu wydra. W odpowiednim polu diagramu wpisujemy zatem znak +. II czy istnieje nie-pies, ktry jest nie-wydr? Mwic inaczej, czy istnieje co, co nie jest psem i jednoczenie nie jest wydr. Oczywicie istnieje bardzo wiele takich rzeczy, na przykad moe by to zajc, tak wic w rodkowym obszarze diagramu wpisujemy znak +. III czy istnieje nie-wydra, ktra nie jest nie-psem? Po uproszczeniu tego pytania w taki sam sposb jak w przypadku pytania I otrzymujemy: czy istnieje nie-wydra, ktra jest psem. Oczywicie istnieje co takiego jest to pies. W ostatni cz diagramu rwnie wpisujemy zatem +. D (A) + + D (B) + A - nie-pies B - nie-wydra

Otrzymany rysunek wiadczy, i nazwy nie-pies i nie-wydra si krzyuj.

13

 Przykad:

Zbadamy zalenoci midzy nazwami A nie-ojciec, B nie-dziadek. Pytania konieczne do wypenienia diagramu przestawiaj si nastpujco: I czy istnieje nie-ojciec, ktry nie jest nie-dziadkiem, a wic: czy istnieje nie-ojciec, ktry jest dziadkiem? Takiej osoby nie ma, poniewa jeli kto nie jest ojcem, nie moe w aden sposb zosta dziadkiem. W pierwszej czci diagramu wpisujmy zatem znak . II czy istnieje nie-ojciec, ktry jest nie-dziadkiem? Taka osoba istnieje, na przykad mczyzna nie majcy dzieci. W rodkowej czci diagramu wpisujemy znak +. III czy istnieje nie-dziadek, ktry nie jest nie-ojcem, a wic: czy istnieje nie-dziadek, ktry jest ojcem? Taka osoba istnieje jest to mczyzna majcy dzieci, ale nie majcy wnukw. W ostatnie pole diagramu wpisujmy +. D (A) + D (B) + A - nie-ojciec B - nie-dziadek

Otrzymany rysunek wskazuje, e nazwa nie-ojciec jest podrzdna wzgldem nazwy niedziadek lub, jak kto woli, nazwa nie-dziadek jest nadrzdna do nie-ojciec.

4.2.4. PRAKTYKA: DOBIERANIE INNYCH NAZW DO NAZWY PODANEJ.

Inny rodzaj zada zwizanych z zalenociami pomidzy nazwami polega moe na poszukiwaniu nazwy podrzdnej, nadrzdnej, wykluczajcej si i krzyujcej do podanej nazwy A (nazwy rwnowanej czsto nie sposb poda, wic nie bdziemy jej szuka w zadaniach). W przypadku takich zada nie istnieje cisa metoda ich rozwizywania; zwykle nie maj te one jednej odpowiedzi niemal wszystko zaley tu od inwencji rozwizujcego.
Przykad:

14

Dobierzemy nazw nadrzdn, podrzdn, wykluczajc si i krzyujc w stosunku do nazwy A so. Nazwa nadrzdna do A to posiadajca szerszy zakres ni nazwa A. W przypadku sonia moe wic by to na przykad ssak (kady so jest ssakiem, ale nie na odwrt). Nazwa podrzdna do A to taka, ktra posiada wszy zakres. Najprostszym sposobem utworzenia nazwy podrzdnej jest zwykle dodanie do nazwy wyjciowej jakiego przymiotnika zawajcego jej zakres w naszym przypadku moe by to na przykad so
afrykaski (kady so afrykaski jest soniem, ale nie na odwrt).

Utworzenie nazwy wykluczajcej si z A nie sprawi na pewno adnego kopotu przykadowo moe by to mysz. Nazw wykluczajc mona te zawsze utworzy przez zaprzeczenie nazwy A na przykad nie-so. Najtrudniejsze moe by pocztkowo utworzenie nazwy krzyujcej si z podan. Musimy znale tak nazw B, eby miaa wsplne desygnaty z A, ale eby rwnie istniay A nie bdce B oraz B nie bdce A. W naszym przypadku musi by to takie B, e niektre sonie tym s, ale te takie, e niektre sonie owym B nie s, oraz niektre B nie s soniami. Nazw speniajc takie warunki jest na przykad zwierz yjce w Afryce. S bowiem oczywicie sonie yjce w Afryce, ale s te sonie mieszkajce gdzie indziej (np. w Indiach), a take zwierzta yjce w Afryce, nie bdce soniami. Mamy wic: A so nadrzdna do A ssak podrzdna do A so afrykaski wykluczajca si z A mysz krzyujca si z A zwierz yjce w Afryce

15

 WARTO ZAPAMITA!

Istnieje prosty nieformalny sposb pozwalajcy niemal automatycznie stworzy nazw krzyujc si z dowoln podan nazw. Aby utworzy nazw krzyujc si z A naley: 1) Wzi nazw nadrzdn do A. (Na przykad zwierz do nazwy so) 2) Do nazwy tej doda przymiotnik oznaczajcy cech, ktr niektre (ale nie wszystkie!) desygnaty A posiadaj. (Niektre (cho nie wszystkie) sonie yj w Afryce, wic cech t dodalimy do nazwy
zwierz)

Otrzymamy zapewne nazw krzyujc si z A. W razie wtpliwoci mona to sprawdzi przy pomocy diagramw Venna.
Przykad:

Dobierzemy nazw nadrzdn, podrzdn, wykluczajc si i krzyujc z nazw A

nieuczciwy polityk.

Nazw o szerszym zakresie do A, a wic do niej nadrzdn bdzie na pewno polityk. Tworzc nazw podrzdn do A moemy doda do A jak zawajc cech na przykad amerykaski nieuczciwy polityk.

16

Uwaga na bdy! Tworzc nazw podrzdn do A poprzez dodanie przymiotnika zawajcego zakres, musimy doda ten przymiotnik do caej nazwy A, a wic na przykad do
nieuczciwy polityk, a nie tylko do samego polityk. W przeciwnym razie dostaniemy

zapewne nazw krzyujc si zamiast podrzdnej. Jako przykad nazwy wykluczajcej si z A posuy moe uczciwy polityk. Nazw krzyujc si sprbujemy utworzy w sposb podany wyej. Wemiemy wic nazw nadrzdn do A, na przykad czowiek i dodamy do niej cech, jak zapewne niektrzy nieuczciwi politycy posiadaj, na przykad wiek powyej 40 lat. Otrzymujemy zatem nazw
czowiek majcy ponad 40 lat. Innymi nazwami krzyujcymi si utworzonymi w ten sposb

mogyby by: polityk angielski lub czowiek noszcy okulary. Mamy wic: A nieuczciwy polityk nadrzdna do A polityk podrzdna do A amerykaski nieuczciwy polityk wykluczajca si z A uczciwy polityk krzyujca si z A czowiek majcy ponad 40 lat

4.3. DEFINICJE.
4.3.1. YK TEORII.
Definicja to wyraenie podajce informacje o znaczeniu jakiego sowa lub zwrotu. Najczciej spotykane s tak zwane
terminu

definicje

rwnociowe (tak

(nazywane

rwnie

normalnymi). Definicja taka skada si z trzech czci:

definiowanego

zwanego

definiendum),

terminu definiujcego (tak zwanego definiensa) oraz zwrotu

czcego te dwa terminy cznika definicyjnego.

17

Jako przykad definicji rwnociowej moe posuy wyraenie: Zegar jest to urzdzenie
do pomiaru upywu czasu. Nazwa zegar jest tu terminem definiowanym, urzdzenie do pomiaru upywu czasu terminem definiujcym, natomiast zwrot jest to cznikiem

definicyjnym. W skrcie moemy powiedzie, e definicja normalna przyjmuje posta A = B, gdzie A i B s nazwami.
Rodzaje definicji ze wzgldu na ich zadania.

Ze wzgldu na to, jaki cel przywieca autorowi tworzcemu dan definicj, moemy wyrni trzy rodzaje definicji: a) Sprawozdawcze (analityczne). Zadaniem takiej definicji jest wierne oddanie znaczenia terminu definiowanego, tak jak funkcjonuje ono w danym jzyku. Definicja taka stanowi sprawozdanie z oglnie przyjtej treci danego terminu. Ogromn ilo definicji sprawozdawczych znale mona w dowolnym sowniku jzyka polskiego. Definicj tak jest rwnie podane wyej okrelenie sowa zegar. b) Regulujce. Zadaniem definicji regulujcej jest precyzacja jakiego terminu nieostrego. Konieczno zastosowania takich definicji wystpuje najczciej w prawodawstwie. Przykadowo w celu umoliwienia wpisywania do dowodw osobistych w rubryce wzrost sw: niski, redni,
wysoki, konieczne stao si podanie definicji regulujcych znaczenie tych nieostrych

terminw. Tak powsta moga definicja: Przez wysokiego mczyzn rozumie bdziemy
mczyzn mierzcego ponad 175 cm wzrostu. Podobny rodowd moe posiada definicja Czowiek penoletni to osoba, ktra ukoczya osiemnasty rok ycia.

Czasem, gdy przyjte w definicji regulujcej znaczenie danego terminu staje si powszechne, definicja taka moe przeksztaci si w sprawozdawcz. c) Konstrukcyjne (arbitralne). Zadaniem takiej definicji jest wprowadzenie do jzyka nowego terminu lub nadanie ju istniejcemu nowej treci, ignorujcej dotychczasow. Definicje takie wystpuj najczciej w nauce, na przykad gdy wynalazca nadaje nazw zbudowanemu przez siebie urzdzeniu i okrela, co naley pod t nazw rozumie. Z czasem utworzone w ten sposb definicje konstrukcyjne, podobnie jak regulujce, mog sta si sprawozdawczymi. Definicje konstrukcyjne wystpuj rwnie na pocztku rnego rodzaju zbiorw przepisw lub zawieranych umw i okrelaj, co dane sowa bd oznacza w dalszym cigu 18

tekstu. Na przykad: Pieszy osoba, znajdujca si poza pojazdem na drodze i nie

wykonujca na niej robt lub czynnoci przewidzianych odrbnymi przepisami, lub: Warto polisy jest to warto obliczana jako suma wartoci jednostek funduszy przypisanych do danego rachunku po zarachowaniu z tytuu skadki regularnej oraz dokonaniu stosownych odlicze i potrce, gdzie rodki zgromadzone w danym funduszu ustala si jako iloczyn liczby jednostek tego funduszu zarachowanych z tytuu skadki regularnej znajdujcych si na odpowiednim rachunku oraz wartoci jednostki tego funduszu.

Warunki poprawnoci definicji sprawozdawczych.

Obecnie zajmiemy si warunkami poprawnoci definicji oraz tym, jak t poprawno zbada. Przedstawione niej warunki odnosz si zasadniczo do definicji sprawozdawczych. Definicje regulujce oraz arbitralne (jak ju sama nazwa wskazuje) mog by tworzone w sposb bardziej dowolny i nie podlegaj tak cisym rygorom jak definicje sprawozdawcze, ktrych zadaniem jest wierne oddanie znaczenia definiowanego terminu. Jak ju powiedzielimy definicja o normalnej (rwnociowej) budowie skada si z dwch nazw (definiendum i definiensa) poczonych spjnikiem definicyjnym; w skrcie: A = B. Poniewa definicja sprawozdawcza ma na celu cise oddanie znaczenia terminu definiowanego przy pomocy terminu definiujcego, to aby mona byo uzna j za w peni poprawn, zakresy tych terminw powinny si pokrywa. Innymi sowy, w poprawnej definicji sprawozdawczej definiendum i definiens powinny by nazwami rwnowanymi. Kady inny stosunek zakresowy pomidzy tymi terminami to bd definicji. Bdy te charakteryzujemy nastpujco: W definicji sprawozdawczej typu A = B:

19

Gdy definiendum (A) jest nadrzdne do definiensa (B), to mwimy, e definicja jest za
wska;

Gdy definiendum (A) jest podrzdne do definiensa (B), to mwimy, e definicja jest za
szeroka;

Gdy definiendum (A) krzyuje si z definiensem (B), to mwimy, e definicja obarczona jest bdem krzyowania zakresw; Gdy definiendum (A) wyklucza si z definiensem (B), to mwimy, e definicja obarczona jest bdem wykluczania zakresw. W praktyce najczciej wystpuj w definicjach pierwsze dwa bdy (definicja za szeroka lub za wska); natomiast ostatni z bdw (wykluczania zakresw) nie wystpuje prawie nigdy (poza specjalnie w tym celu spreparowanymi przykadami w podrcznikach do logiki).

4.3.2. PRAKTYKA: BADANIE POPRAWNOCI DEFINICJI SPRAWOZDAWCZYCH.

Sprawdzanie poprawnoci definicji sprawozdawczych jest niezwykle proste. Sprowadza si ono do okrelenia co stanowi definiendum oraz definiens, a nastpnie zbadania stosunkw midzy nimi.
Przykad:

Sprawdzimy poprawno definicji: Termometr jest to przyrzd do mierzenia. W definicji tej termin definiowany (definiendum) stanowi nazwa termometr, natomiast termin definiujcy (definiens) przyrzd to mierzenia. Po narysowaniu diagramu moemy zada trzy pytania, na ktre odpowiedzi s oczywiste: I czy istnieje termometr, ktry nie jest przyrzdem do mierzenia nie, II czy istnieje termometr, ktry jest przyrzdem do mierzenia tak, III czy istnieje przyrzd do mierzenia, ktry nie jest termometrem tak (np. linijka). D (A) + D (B) + A - termometr B - przyrzd do mierzenia

Otrzymany rysunek wskazuje, e definiendum jest podrzdne wzgldem definiensa, a zatem badana definicja jest za szeroka.

20

To, e badana definicja jest za szeroka wida w zasadzie ju na pierwszy rzut oka zbyt szeroko definiuje ona termometr.
Przykad:

Zbadamy poprawno definicji: Termometr jest to przyrzd do mierzenia temperatury ludzkiego ciaa. Odpowiedzi na odpowiednio zadane pytania s nastpujce: I tak (np. termometr okienny), II tak, III nie. Wypeniony zgodnie z tymi odpowiedziami diagram wskazuje na nadrzdno definiendum wzgldem definiensa, a wic badana definicja jest za wska.

4.3.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Trudno mwi o jakichkolwiek puapkach przy tak prostych zadaniach, jak sprawdzanie definicji sprawozdawczych. Jedyny kopot moe tu polega na koniecznoci wykorzystania czasem wiedzy pozalogicznej potrzebnej do odpowiedzi na pytanie: czy istnieje pewna rzecz A bdca (lub nie bdca) B. Wiedza ta moe czasem dotyczy dziedzin specjalistycznych, obcych osobie badajcej poprawno definicji.

SOWNICZEK.
Definiendum (termin definiowany) termin, ktrego znaczenie podaje definicja. Definiens (termin definiujcy) czon definicji wyjaniajcy znaczenie terminu

definiowanego.
Denotacja nazwy (zakres nazwy) zbir wszystkich desygnatw danej nazwy.

Przykadowo zbir wszystkich studentw jest denotacj (zakresem) nazwy student.

21

Desygnat nazwy obiekt oznaczany przez dan nazw. Na przykad kady z nas jest

desygnatem nazwy czowiek.

cznik definicyjny zwrot czcy definiendum i definiens. Na przykad: jest to,

znaczy tyle co itp.

Nazwa abstrakcyjna nazwa, ktrej desygnaty nie s przedmiotami materialnymi. Na

przykad: nienawi, miech, egzamin.

Nazwa generalna nazwa, ktra przysuguje przedmiotowi ze wzgldu na jakie cechy,

ktre temu przedmiotowi przypisujemy. Na przykad: poeta romantyczny, miasto nad Wis, student.
Nazwa indywidualna nazwa przyporzdkowana danemu przedmiotowi na mocy

arbitralnej decyzji, niezalenie od przysugujcych temu przedmiotowi cech. Na przykad: Adam Mickiewicz, Krakw, ta oto ksika.
Nazwa jednostkowa nazwa majce dokadnie jeden desygnat. Na przykad: Paac

Kultury i Nauki w Warszawie, najwyszy szczyt w Tatrach.

Nazwa konkretna nazwa, ktrej desygnaty s przedmiotami materialnymi lub byyby

takimi, gdyby istniay. Na przykad: ksika, krasnoludek.

Nazwa nieostra nazwa, ktrej zakresu nie da si jednoznacznie i obiektywnie

wyznaczy. Na przykad: wysoki mczyzna, dugie przemwienie, tum.

Nazwa oglna nazwa majca wicej ni jeden desygnat. Na przykad: czowiek,

samochd.
Nazwa ostra nazwa, ktrej zakres da si jednoznacznie okreli. Na przykad:

medalista olimpijski, liczba parzysta, student.

Nazwa pusta nazwa nie majca ani jednego desygnatu. Na przykad: jednoroec,

czowiek o wzrocie 3 m. 22

Rozdzia V ZBIORY.
WSTP.
Obecny rozdzia wraz z kolejnym powiconym relacjom, peni rol w pewnym sensie pomocnicz. Omawiane w nich problemy nie dotycz bezporednio logiki w jej tradycyjnym rozumieniu, jako dziedziny zajmujcej si badaniem poprawnoci wnioskowa. Poniewa jednak w XX wieku logika zostaa silnie zwizana z matematyk, takie dziedziny jak teoria zbiorw i relacji uwaane s wspczenie za jej penoprawne dziay. Ze zbiorami i relacjami spotkalimy si ju we wczeniejszych rozdziaach. Obecnie pojcia te zostan omwione w sposb bardziej cisy i systematyczny. Bdzie si to wizao, niestety, z wiksz iloci koniecznej to opanowania teorii. Jednake, jak zwykle, najwikszy nacisk pooony zostanie na rozwizywanie typowych zada, spotykanych w podrcznikach do logiki w czciach powiconych zbiorom i relacjom.

5.1. PODSTAWOWE WIADOMOCI O ZBIORACH.

5.1.1. YK TEORII.
Zbir to pewna kolekcja obiektw. Mwimy, na przykad, o zbiorze znaczkw pocztowych, zbiorze liczb nieparzystych, zbiorze nudnych ksiek, zbiorze studentw itp., itd. Zbiory oznaczamy najczciej duymi literami, na przykad X, Y, Z lub A, B, C, D itd. Jeli wypisujemy elementy jakiego zbioru, to zwykle umieszczamy je w nawiasach klamrowych, oddzielajc od siebie przecinkami, na przykad: {a, b, c ,d}. W zbiorze nie jest istotna kolejno, w jakiej elementy zostay przedstawione. Na przykad ponisze zbiory A i B s sobie rwne (identyczne): A = {a, b, c}, B = {c, a, b}. Rwnie fakt, e jaki element zostaje, z jakich powodw, wymieniony kilkakrotnie, nie zmienia w niczym zbioru. Przykadowo zbir C = {a, a, c, b, a, b, c, a} jest identyczny z wymienionymi wczeniej A i B; kady z tych zbiorw (rwnie C!) zawiera trzy elementy a, b, oraz c. 1

Szczeglnym zbiorem jest tak zwany zbir pusty, ktry nie zawiera adnego elementu. Zbir pusty oznaczamy zwykle symbolem bez adnych nawiasw klamrowych. Fakt, e jaki obiekt jest elementem pewnego zbioru oznaczamy symbolem: . Symbol ten odczytujemy jako naley lub jest elementem. W odniesieniu do powyszego przykadu moemy wic napisa: a A, b A oraz c A. To, e obiekt nie jest elementem zbioru, zapisujemy przy pomocy znaku: . Powiemy, na przykad: d A. Wypisanie elementw w klamrowych nawiasach nie jest jedyn metod przedstawienia zbioru. Mona to uczyni rwnie podajc swego rodzaju przepis wedug ktrego kto, gdyby chcia, mg elementy zbioru wypisa. Przepis taki moe by mniej lub bardziej formalny. Zbir D = {1, 2, 3, 4} moemy przedstawi na przykad: D zbir liczb naturalnych mniejszych od 5; lub bardziej formalnie: D = {x: x N x < 5} (gdzie N oznacza zbir liczby naturalnych). Zapis typu {x: ...} odczytujemy: zbir takich iksw (elementw), e..., a wic, w naszym wypadku, powiedzielibymy: zbir takich x, ktre s liczbami naturalnymi i s jednoczenie mniejsze od 5. Elementami jakiego zbioru mog by nie tylko zwyke obiekty, ale rwnie inne zbiory. Na przykad X = { {a, b}, {c}, {d, e, f, g} }. Zbir X ma trzy elementy, ktre z kolei same te s zbiorami. To, e te pomniejsze zbiory te maj swoje elementy, nie ma adnego wpywu na ilo elementw X. X ma trzy elementy, poniewa w jego gwnych nawiasach klamrowych znajduj si trzy obiekty oddzielone przecinkami. Oczywicie zbiory mog mie elementy rnego typu: zarwno zwyke przedmioty, jak i inne zbiory. Na przykad: Y = { {a, b}, c, d, {e, f, g, h} }; zbir Y ma cztery elementy: c, d, {a,b} i {e, f, g, h}. Okrelajc elementy zbiorw trzeba bardzo uwanie przyglda si nawiasom klamrowym. Przykadowo zupenie rne s zbiory: A = {a, b, c} oraz E = { {a, b, c} }. Zbir A ma trzy elementy, natomiast E jeden, sam bdcy zbiorem. Trzeba rwnie koniecznie zda sobie spraw, e rne od siebie s nastpujce zbiory: F = {a} oraz G = { {a} }. Wprawdzie obydwa maj po jednym elemencie, jednak elementem F jest po prostu zwyky obiekt a, natomiast elementem zbioru G jest zbir, ktrego elementem jest a.

5.2. STOSUNKI MIDZY ZBIORAMI.

5.2.1. YK TEORII.
2

Zbiory mog pozostawa wzgldem siebie w rnych zalenociach. Identyczno. Mwimy, e dwa zbiory s sobie rwne lub e s identyczne, gdy maj dokadnie te same elementy. Identyczno dwch zbiorw oznaczamy symbolem: =. Posugujc si znanymi z rachunku zda i predykatw symbolami, moemy identyczno zbiorw zdefiniowa: A = B x (x A x B) (To, e A i B s rwne, oznacza, e dla kadego x to, e x naley do A jest rwnowane temu, e x naley do B) Przykadowo identyczne s zbiory A zbir liczb parzystych oraz B zbir liczb podzielnych przez 2. Rwne s te zbiory A = {a, b, c, d} i B = {b, d, c, a}. Inkluzja (zawieranie si zbiorw). Mwimy, e zbir A zawiera si w zbiorze B (A pozostaje w stosunku inkluzji do B), gdy kady element A jest jednoczenie elementem B (cho niekoniecznie na odwrt). Inkluzj oznaczamy symbolem: . Zawieranie si zbiorw moemy przedstawi wzorem: A B x (x A x B) Inkluzja zachodzi na przykad pomidzy zbiorami: A = {a, b}, B = {a, b, c, d} lub A zbir krokodyli, B zbir gadw. Jeli zbir A zawiera si w zbiorze B, to moemy te powiedzie, e A jest podzbiorem B. Rozczno. Zbiory A i B s rozczne, gdy nie maj adnego elementu wsplnego. Rozczno oznaczamy: )(. Symbolicznie: A )( B x (x A x B) lub ~ x (x A x B) Przykadowo, rozczne s zbiory A = {a, b, c} i B = {d, e} lub A zbir ssakw, B zbir pazw. Krzyowanie. Zbiory si krzyuj gdy maj one pewne elementy wsplne, ale oprcz nich w kadym zbiorze znajduj si rwnie takie obiekty, ktrych nie ma w drugim. Krzyowanie zbiorw

oznaczamy najczciej przy pomocy dwch zazbiajcych si nawiasw, jednake z przyczyn technicznych (brak takiego symbolu w edytorze tekstu) bdziemy na oznaczenie krzyowania uywali obecnie znaku: #. Symbolicznie krzyowanie zbiorw definiujemy: A # B x (x A x B) x (x A x B) x (x A x B) Krzyuj si na przykad zbiory: A = {a, b, c, d} i B = {a, b, e} lub A zbir ssakw, B zbir drapienikw (istniej ssaki bdce drapienikami, ale te ssaki nie bdce drapienikami oraz drapieniki nie bdce ssakami). Odnonie przedstawionych zalenoci pomidzy zbiorami dobrze jest zauway, e stosunki identycznoci, rozcznoci oraz krzyowania si zbiorw s symetryczne. Oznacza to, e jeli taka zaleno zachodzi w jedn stron, to zachodzi rwnie w drug. Jeli A = B, to rwnie B = A, jeli A )( B, to rwnie B )( A, a jeli A # B, to rwnie B # A. A zatem w przypadku tych stosunkw nie jest istotna kolejno, w jakiej wypiszemy pozostajce w nich zbiory. Inaczej ma si sytuacja w przypadku inkluzji. Tu fakt, e A B, nie oznacza, e B A. Zalenoci midzy zbiorami mona przedstawi graficznie: A B A B

Identyczno (A = B)

Inkluzja (A B)

Rozczno (A )( B)

Krzyowanie (A # B)

5.2.2.

PRAKTYKA:

OKRELANIE

ZALENOCI

MIDZY

ZBIORAMI.
4

Zadania zwizane ze stosunkami midzy zbiorami polegaj zwykle na okreleniu zalenoci pomidzy kilkoma podanymi zbiorami. Po nabraniu pewnej wprawy, zadania tego typu s bardzo atwe i rozwizywa je mona od rki, bez stosowania jakichkolwiek systematycznych metod. Na pocztku mona posuy si metod eliminacji, po kolei sprawdzajc, czy zachodzi dany stosunek, zaczynajc od tych, ktre najatwiej jest stwierdzi i ewentualnie odrzuci. Przykadowa procedura moe wyglda nastpujco: 1. Najpierw sprawdzamy, czy zbiory maj te same elementy. Jeli tak, to znaczy, e s one identyczne, jeli nie, szukamy dalej. 2. Sprawdzamy wtedy, czy badane zbiory maj cho jeden wsplny element. Jeli nie maj, znaczy to, e s one rozczne. 3. Jeli natomiast zbiory maj jakie wsplne elementy, to pytamy, czy moe jest tak, e kady element pierwszego jest elementem drugiego lub kady element drugiego elementem pierwszego. Jeli tak jest, to znaczy to, e jeden ze zbiorw zawiera si drugim (zachodzi inkluzja). 4. Jeli tak nie jest, to zbiory musz si krzyowa jest to ostatnia moliwo, ktra nam zostaa. Dla sprawdzenia, moemy zada sobie pytanie, czy oprcz elementw wsplnych dla obu zbiorw s te takie, ktre s tylko w jednym i takie, ktre s tylko w drugim. Jeli nigdzie wczeniej nie popenilimy bdu, to odpowied na to pytanie musi by twierdzca. Przykad: Sprawdzimy, jakie zachodz stosunki midzy nastpujcymi zbiorami: A = {4}, B = {2, 3}, C = {1, 2, 3, 4}, D = {1, 2, 4}. Zaczynamy od sprawdzenia, w jakich stosunkach do innych zbiorw pozostaje A. Zbiory A i B nie maj adnego wsplnego elementu, wic s one rozczne. W przypadku A i C zachodzi sytuacja przedstawiona w punkcie 3) kady element A jest elementem C, a wic A zawiera si w C. Z podobn sytuacj mamy do czynienia w przypadku zbiorw A i D A zawiera si w D. Nastpnie przechodzimy do zbadania, w jakich zalenociach do innych zbiorw pozostaje B. Poniewa stosunek pomidzy B i A ju znamy, zaczynamy od B i C. Po odrzuceniu dwch pierwszych moliwoci widzimy, e kady element B jest rwnie elementem C, a zatem B zawiera si w C. W przypadku zbiorw B i D widzimy, e nie s one na pewno identyczne ani rozczne; nie jest te tak, aby kady element jednego by elementem drugiego. A zatem zbiory te musz si krzyowa. Faktycznie maj one element wsplny 2, ale jest te taki element ktry jest tylko w B 3 oraz elementy bdce tylko w D 5

 1 i 4. Pozostao nam jeszcze okrelenie stosunku pomidzy zbiorami C i D. Tutaj widzimy, e kady element D jest elementem C. A wic zbir D zawiera si w C. Pamitamy, e w przypadku inkluzji istotne jest, ktry zbir zawiera si w ktrym, a wic piszemy: D C. Ostateczne rozwizanie zadania wyglda nastpujco: A )( B, A C, A D, B C, B # D, D C Przykad: Okrelimy stosunki pomidzy nastpujcymi zbiorami: A zbir studentw prawa, B zbir studentw, C zbir studentw dziennych, D zbir studentw matematyki. W przypadku zbiorw A i B ju na pierwszy rzut oka wida, e kady element A jest elementem B (kady student prawa jest studentem), a wic A zawiera si w B. W odniesieniu do zbiorw A i C odrzucamy pierwsze trzy moliwoci, co wiadczy, e zbiory te si krzyuj. Faktycznie maj one elementy wsplne: dziennych studentw prawa, ale s te obiekty bdce elementami tylko zbioru A (zaoczni studenci prawa) oraz bdce elementami tylko C (studenci dzienni innego ni prawo kierunku np. filozofii). W przypadku zbiorw A oraz D z powodu braku danych empirycznych trudno da jednoznaczn odpowied. Albo jest tak, e zbiory te s rozczne (jeli aden student prawa nie studiuje jednoczenie matematyki), albo te, jeli znajdzie si cho jedna osoba studiujca oba te kierunki, zbiory te si krzyuj. Zauwamy, e jeli bdziemy rozpatrywa wszystkich studentw na caym wiecie, to zapewne zbiory te si krzyuj, jeli natomiast ograniczymy nasze rozwaania do jakiego wybranego niewielkiego uniwersytetu, to mog by one rozczne. Na pewno natomiast nie s to zbiory identyczne, ani te jeden z nich nie zawiera si w drugim. Jeli chodzi o zbir B i C oraz B i D, to w kadym z tych przypadkw zachodzi inkluzja. Pamitamy jednak o waciwej kolejnoci: to C zawiera si B (kady student dzienny jest studentem) oraz D zawiera si w B (kady student matematyki jest studentem) a nie na odwrt. W przypadku zbiorw C i D zachodzi krzyowanie istniej dzienni studenci matematyki, a take dzienni studenci innych kierunkw, oraz zaoczni studenci matematyki. Ostateczna odpowied, to zatem:

A B, A # C, A )( D lub A # D, C B, D B, C # D.

5.2.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Pomidzy zbiorami moe zachodzi jeszcze jeden stosunek, troch innego typu ni omwione wyej. Moe si mianowicie zdarzy tak, e jeden zbir sam jest elementem innego zbioru, czyli: A B. Aby tak byo, zbir B musi szczeglnym rodzajem zbioru takim, ktrego elementy (przynajmniej niektre) s zbiorami. Sytuacja taka zachodzi na przykad w stosunku do nastpujcych zbiorw: A zbir kanarkw, B zbir, ktrego elementami s zbiory ptakw poszczeglnych gatunkw. Bardzo istotne jest, aby nie myli zawierania si zbiorw, czyli zalenoci A B oraz bycia elementem (naleenia), czyli A B. Pierwsza zaleno, inkluzja (), oznacza, e kady element zbioru A jest rwnie elementem zbioru B. Naleenie () natomiast, oznacza, e sam zbir A, jako cao, jest elementem zbioru B. W przypadku przedstawionych wyej zbiorw A nie zawiera si w B, bo nie jest tak, aby kady kanarek (elementy A) by jednoczenie zbiorem ptakw jakiego gatunku (elementy B). Natomiast A jako cao (czyli zbir kanarkw), jest jednym z elementw B. Stosunek naleenia (jeli zachodzi), jest zalenoci, ktra wystpuje niejako obok zwykych, omawianych wyej relacji midzy zbiorami. Znaczy to, e pewien zbir A nalec do zbioru B (bdc elementem B) moe jednoczenie by z nim rozczny, zawiera si w nim lub krzyowa. Przykad: Zobaczmy w jakich stosunkach pozostaj do siebie zbiory: A = {a, b}, B = { {a, b}, {c, d, e} }, C = {a, b, c, d, e}, D = {a, b, {a, b} }, E = {a, d, e, {a, b} }

Zbiory A i B nie maj wsplnych elementw, poniewa elementami A s zwyke obiekty a oraz b, natomiast elementami B s zbiory. Tak wic A i B s rozczne. Jednoczenie jednak zbir A sam jest jednym z elementw zbioru B. W przypadku A oraz C sprawa jest oczywista: kady element A jest elementem C, a zatem A zawiera si w C. Porwnujc A oraz D widzimy, e kady element A jest elementem D. D ma jednak rwnie trzeci element bdcy zbiorem; a ten zbir, to nic innego, jak A. A zatem A zawiera si w D i jednoczenie naley do D. Jeli chodzi o zbiory A i E, to maj one jeden element wsplny (a), ale te kady z nich ma te takie elementy, ktrych nie ma w drugim (b w zbiorze A oraz d, e i {a, b} w zbiorze E. Tak wic zbiory te si krzyuj. Rwnoczenie jednak A sam jest jednym z elementw E. Porwnujc B oraz C ju na pierwszy rzut oka widzimy, e nie mog mie one adnego wsplnego elementu, poniewa elementami B s zbiory, natomiast elementami C zwyke obiekty. Tak wic B i C s rozczne. Zbiory B i D maj jeden wsplny element: zbir {a, b}. Jednoczenie w B jest element, ktrego nie ma D zbir {c, d, e}, natomiast w D elementy, ktrych nie ma w B a, b. Zbiory B i D si zatem krzyuj. Analogiczna sytuacja zachodzi w przypadku B i E. Nie powinno nikomu sprawi trudnoci zauwaenie, e krzyuj si rwnie zbiory C i D, C i E oraz D i E. Ostateczne rozwizanie, to zatem: A )( B i A B, A C, A D i A D, A # E i A E, B )( C, B # D, B # E, C # D, C # E, D # E. Zadanie: Okrelimy zalenoci pomidzy nastpujcymi zbiorami. A zbir studentw, ktrzy zdali logik na 5, B zbir studentw, ktrzy zdali logik na 3, C zbir studentw leniwych, D zbir, ktrego elementami s zbiory studentw, ktrzy zdali logik na tak sam ocen.

Zbiory A i B s rozczne (oczywicie przy zaoeniu, e nikt nie zdawa logiki dwukrotnie, na przykad za koleg). A i C si krzyuj: na pewno s studenci, ktrzy zdali logik na 5, bdc jednoczenie leniwymi, ale te s tacy, ktrzy otrzymali 5 i s pracowici, a take i tacy, ktrzy s leniwi i nie dostali 5. Zbiory A i D nie mog mie adnego wsplnego elementu z tej prostej przyczyny, e elementami A s zwykli studenci, natomiast elementami D zbiory studentw; A i D maj wic elementy rnych typw. Oprcz tego, e s to zbiory rozczne, zachodzi jednak midzy nimi jeszcze jeden stosunek: zbir A sam jest jednym z elementw zbioru D. Gdybymy bowiem wypisali sobie elementy zbioru D, to byyby to: zbir studentw, ktrzy zdali logik na 5, zbir studentw, ktrzy zdali logik na 4, zbir studentw, ktrzy zdali logik na 3 i zbir studentw, ktrzy zdali logik na 2. Zbir A zatem naley do D. Zbiory B i C si krzyuj, podobnie jak A i C. Natomiast w przypadku B i C, analogicznie jak w A i D, zachodz dwa stosunki: rozcznoci i naleenia. W przypadku C i D mamy do czynienia tylko z rozcznoci. Zbiory te nie maj wsplnych elementw, gdy elementami pierwszego s studenci, a drugiego zbiory. Jednoczenie jednak C sam nie jest jednym z elementw D. Ostateczne rozwizanie: A )( B, A # C, A )( D i A D, B # C, B )( D i B D, C )( D.

5.3. DZIAANIA NA ZBIORACH.

5.3.1. YK TEORII.
Na zbiorach mona wykonywa rne dziaania, w wyniku ktrych powstaj nowe zbiory. Poniej omwimy najwaniejsze z nich. Suma. Suma zbiorw A i B, to zbir powstay ze wszystkich elementw A i B. Obrazowo tworzenie sumy zbiorw moemy sobie wyobrazi, jako wsypywanie elementw 9

dodawanych zbiorw do jednego duego worka, ktry reprezentuje ich sum. Przykadowo sum zbiorw mczyzn i zbioru kobiet jest zbir wszystkich ludzi. Sum zbiorw oznaczamy symbolem . Warto zauway, e gdy jeden zbir zawiera si w drugim, to ich sum jest zbir wikszy. Iloczyn. Iloczyn zbiorw A i B to po prostu cz wsplna tych zbiorw; zbir utworzony z tych elementw, ktre nale jednoczenie do A i B. Przykadowo, iloczynem zbioru kobiet oraz osb palcych jest zbir palcych kobiet. Iloczyn zbiorw nazywany bywa rwnie ich przekrojem. Oznaczamy go symbolem . Warto zapamita, e gdy jeden zbir zawiera si w drugim, to ich iloczynem jest zbir mniejszy. Jeli natomiast zbiory s rozczne, to ich iloczynem jest zbir pusty. Rnica. Rnica zbiorw A i B to zbir utworzony z elementw, ktre nale do A i jednoczenie nie nale do B. Obrazowo tworzenie rnicy zbiorw A i B moemy sobie wyobrazi jako wykrelanie ze zbioru A elementw, ktre s rwnie w B; to co pozostanie, to wanie rnica A i B. Przykadowo rnic zbioru mczyzn oraz osb palcy jest zbir niepalcych mczyzn. Rnic oznaczamy symbolem kreski poziomej lub skonej, czyli: lub /. Warto zapamita, e jeli od dowolnego zbioru A odejmujemy jaki zbir z A rozczny, to A pozostaje nienaruszony; wynikiem takiego dziaania jest A. Dopenienie. Dopenienie, to dziaanie troch inne od dotychczas omawianych. Dotyczy ono bowiem nie dwch zbiorw, ale tylko jednego. Dopenienie pewnego zbioru A to zbir tych obiektw, ktre nie nale do A. Dopenienie wykonujemy zawsze w odniesieniu do tak zwanego uniwersum, czyli dziedziny, w ktrej si poruszamy. Przykadowo, jeli uniwersum stanowi zbir ludzi, to dopenieniem zbioru ludzi palcych jest zbir ludzi niepalcych (a nie zbir wszystkich istot i przedmiotw niepalcych). Dopenienie oznaczamy symbolem prim

10

Warto zapamita, e dopenieniem uniwersum jest zawsze zbir pusty, a dopenieniem zbioru pustego uniwersum: U = , = U. Ponadto suma dowolnego zbioru oraz jego dopenienia da nam zawsze uniwersum (A A = U), natomiast iloczyn dowolnego zbioru i jego dopenienia to zawsze zbir pusty (A A = ).

5.3.2. PRAKTYKA: WYKONYWANIE DZIAA NA ZBIORACH.

Obecnie wykonamy kilka przykadowych dziaa na podanych zbiorach. Przykad: Przyjmiemy uniwersum U = {1, 2, 3, 4, 5}, oraz nastpujce zbiory: A = {4}, B = {2, 3}, C = {1, 2, 3, 4}, D = {1, 2, 4}. Na zbiorach tych wykonamy kilka dziaa. a) B D Suma dwch zbiorw powstaje przez poczenie ich elementw w jednym zbiorze. Jeli jaki element wystpuje w obu zbiorach, to wypisujemy go tylko raz, a wic B D = {1, 2, 3, 4}. b) D B Iloczyn zbiorw to ich cz wsplna. Zbiory D i B maj tylko jeden wsplny element 2. A wic, D B = {2}. c) D Dopenienie zbioru to zbir zoony z tych elementw uniwersum, ktre nie nale do rozpatrywanego zbioru. A zatem: D= {3, 5}. d) C B Rnica C i B to zbir z tych elementw C, ktrych nie ma w B. Warunek ten speniaj: 1 i 4 . A zatem: C B = {1, 4}. e) B C Rnic B i C tworzymy biorc zbir B i wykrelajc z niego te elementy, ktre znajdziemy rwnie w C. Okazuje si, e postpujc w ten sposb, pozbywamy si wszystkich elementw. Czyli: B C = . Zauwamy, e wynik rnicy (podobnie jak odejmowania liczb) zaley od kolejnoci zbiorw; B C, to co innego ni C B. f) B A

11

W powyszym przykadzie mamy dwa dziaania. Najpierw musimy wykona B, a potem od tego odj zbir A. Dopenienie B to zbir: {1, 4, 5}. Gdy odejmiemy od niego A, czyli {4}, zostanie zbir zoony z 1 i 5. A zatem: B A = {1, 5}. g) C D Dopenienie zbioru D, to {3, 5}. Z elementw tych jedynie 3 jest elementem C, a wic: C D = {3}. h) D (A C) W tym przypadku musimy najpierw wykona dziaanie w nawiasie. Iloczyn A i C to zbir {4}. A wic ostatecznie wykonujemy dziaanie: D {4}. Tak wic D (A C) = {1, 2} i) D (C B) Suma C i B, ktre to dziaanie musimy wykona najpierw, to zbir: {1, 2, 3, 4}. Gdy odejmiemy go od zbioru D, otrzymamy zbir pusty. Zatem: D (C B) = Przykad: Przyjmujc uniwersum U zbir wszystkich kwiatw, oraz zbiory: A zbir tulipanw, B zbir r, C zbir kwiatw czerwonych, D zbir biaych r, wykonamy na tych zbiorach kilka dziaa. a) B C Cz wsplna zbiorw r oraz kwiatw czerwonych to niewtpliwie zbir czerwonych r. b) B D Do B, czyli zbioru r, dodajemy zbir biaych r, a wic zbir w nim ju zawarty. W takim przypadku wynikiem dziaania jest B zbir r. c) A C Dopenienie A to zbir kwiatw nie bdcych tulipanami. Cz wsplna tego zbioru ze zbiorem kwiatw czerwonych to, mwic najkrcej, czerwone nie-tulipany. d) A C

12

Dopenienie C to zbir kwiatw we wszystkich innych kolorach, oprcz czerwonego. Jeli od zbioru tulipanw, takie nie-czerwone kwiaty odejmiemy, pozostan nam jedynie czerwone tulipany. e) B A B to zbir wszystkich kwiatw nie bdcych rami. Od takiego zbioru odejmujemy jeszcze zbir tulipanw. Zostaje nam wic zbir wszystkich kwiatw za wyjtkiem r i tulipanw. f) D B Od zbioru biaych r odejmujemy zbir kwiatw nie bdcych rami. Obrazowo rzecz ujmujc, od zbioru D prbujemy odj co, czego w nim nie ma. W takim przypadku D pozostaje nienaruszony. Wynikiem dziaania jest wic zbir biaych r. g) B C Do zbioru r dodajemy wszelkie czerwone kwiaty. Otrzymujemy wic zbir skadajcy si ze wszystkich r (bez wzgldu na kolor) oraz pozostaych kwiatw bdcych jednak tylko czerwonymi. h) (A B) C Suma w nawiasie, to zbir zoony z r i tulipanw. Jeli od takiego zbioru odejmiemy kwiaty czerwone, otrzymamy zbir r i tulipanw w innych ni czerwonym kolorze. i) (B D) A Wynikiem dziaania w nawiasie jest zbir r, ktre nie s biae. Jeli dodamy do niego zbir A, otrzymamy zbir skadajcy si z takich nie-biaych r oraz (wszystkich) tulipanw. j) (D B) C Gdy od zbioru biaych r odejmiemy re, pozostanie nam zbir pusty. Iloczyn (czyli cz wsplna) zbioru pustego z dowolnym zbiorem, to te zbir pusty, a zatem wynikiem caego dziaania jest . k) D D Do biaych r musimy doda pozostae kwiaty. Suma jakiegokolwiek zbioru i jego dopenienia to zawsze cae uniwersum, a wic, w tym wypadku, zbir wszystkich kwiatw.

5.4.

PRAWA

RACHUNKU

ZBIORW

TYPU

BEZZAOENIOWEGO.
13

5.4.1. YK TEORII.
Badajc teori zbiorw odnale moemy wyraenia bdce zawsze prawdziwymi, niezalenie od tego, do jakich zbiorw si one odnosz. Przykadem takich wyrae mog by wzory: (A B) = (B A), (A B) A czy te (A B B C) A C. Takie zawsze prawdziwe wyraenia nazywamy prawami rachunku zbiorw. Pierwsze dwa z powyszych wzorw maj posta rwnoci oraz inkluzji pewnych zbiorw; stwierdzaj one bezwarunkowe zachodzenie pewnego zwizku. Trzeci z przestawionych wzorw ma posta implikacji; mwi on, e pewna zaleno zachodzi, jeli zachodzi inna. Tego typu, zaoeniowymi prawami, zajmiemy si w kolejnym paragrafie. Obecnie natomiast omwimy wyraenia majce posta rwnoci bd inkluzji zbiorw. Do wykrywania omawianych, bezzaoeniowych, praw rachunku zbiorw posuy si moemy metod wykorzystujc klasyczny rachunek zda i pojcie tautologii. W miar dobra znajomo KRZ jest wic konieczna do dalszych rozwaa. Poniewa wyraenia, ktre bdziemy badali, maj posta rwnoci bd zawierania si zbiorw, rozpoczniemy od uwiadomienia sobie, co dokadnie oznaczaj te dwie zalenoci. Fakt, e jeden zbir zawiera si w drugim, przedstawi moemy przy pomocy stwierdzenia, e jeli jaki obiekt jest elementem zbioru A, to rwnie jest on elementem B (dla dowolnego obiektu x, jeli x naley do A, to x naley do B). Mona zapisa to wzorem: 1) A B x (x A x B) To, e dwa zbiory s rwne, oznacza, e jeli dowolny obiekt jest elementem A, to jest on rwnie elementem B, a jeli jest elementem B, to jest te elementem B. Innymi sowy, to, e dowolny x naley do A, jest rwnowane temu, e naley on do B. Formalnie: 2) A = B x (x A x B) W naszych prawach, ktre bdziemy badali, wystpuj rwnie pojcia iloczynu, sumy, rnicy i dopenienia zbiorw. Dlatego te powinnimy zda sobie spraw, co oznacza fakt, e jaki obiekt naley do iloczynu, sumy lub rnicy dwch zbiorw, czy te dopenienia jakiego zbioru. To, e pewien obiekt x jest elementem iloczynu (czyli czci wsplnej) zbiorw A i B oznacza, e naley on zarwno do A jak i do B. Symbolicznie:

14

3) x (A B) (x A x B) Fakt, e jaki obiekt x naley do sumy zbiorw A i B, oznacza, e naley on do A lub te naley do B. Formalnie: 4) x (A B) (x A x B) To, e pewien x naley do rnicy zbiorw A i B oznacza, e naley on do zbioru A i jednoczenie nie jest prawd, e naley do B. Symbolicznie: 5) x (A B) (x A ~ (x B)) Naleenie jakiegokolwiek obiektu x do dopenienia pewnego zbioru A oznacza po prostu, e nie jest prawd, i w x naley do A: 6) x A ~ (x A) Znajomo powyszych wzorw 1) 6) bdzie konieczna, aby mc sprawdzi, czy jakie wyraenie jest prawem rachunku zbiorw.

5.4.2. PRAKTYKA: WYKRYWANIE PRAW RACHUNKU ZBIORW PRZY POMOCY RACHUNKU ZDA.
Wykrycie, czy dane wyraenie, majce posta rwnoci bd inkluzji zbiorw, jest oglnie obowizujcym prawem, bdzie polegao na przeksztaceniu formuy rachunku zbiorw na formu rachunku zda, a nastpnie sprawdzeniu, czy otrzymany schemat jest tautologi. Jeli otrzymana formua okae si tautologi, bdzie to oznaczao, e wyjciowy wzr jest prawem rachunku zbiorw; jeli formua nie bdzie tautologi, to znak, e badane wyraenie nie jest takim prawem. Przeksztacanie formuy rachunku zbiorw na rachunek zda polega bdzie na systematycznym stosowaniu poznanych wyej wzorw, a otrzymamy wyraenie, w ktrym nie bdzie symboli oznaczajcych inkluzj, rwno, sum, iloczyn, rnic i dopenienie zbiorw, zamiast ktrych pojawi si symbole rachunku zda (implikacja, rwnowano, alternatywa, koniunkcja, negacja). Przeksztacenia takie bdziemy wykonywali krok po kroku. W pierwszym ruchu bdziemy zawsze stosowali wzr 1) lub 2), aby zamieni inkluzj bd rwno zbiorw na implikacj lub rwnowano. Nastpnie, w zalenoci od potrzeb, bdziemy korzystali ze wzorw 3) 6). Przykad: Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie: (A B) (A B)

15

Poniewa cae wyraenie ma posta inkluzji, rozpoczniemy od zastosowania wzoru 1), dziki ktremu otrzymamy: x [x (A B) x (A B)] Kwantyfikator na pocztku formuy, informujcy nas, e implikacja powinna zachodzi dla kadego obiektu x, moemy w nastpnych krokach pomija. Skoro bowiem implikacja ma by prawdziwa dla kadego (dowolnego) x, to w tym rwnie dla naszego konkretnego obiektu x, ktry sobie wybralimy. A zatem moemy zapisa: x (A B) x (A B) Teraz moemy przystpi do kolejnych przeksztace. Poprzednik implikacji stwierdza, e nasz obiekt x naley do rnicy zbiorw A i B; musimy tam zatem zastosowa wzr 5). W odniesieniu do nastpnika powinnimy natomiast skorzysta ze wzoru 4). Otrzymamy wtedy: (x A ~ (x B)) (x A x B)

Uwaga na bdy! Dokonujc przeksztace naley bardzo uwaa, aby nie zmieni struktury nawiasw. Jeeli wzr mwi, e nasz x naley do pewnej caoci umieszczonej w nawiasie, to po wykonaniu przeksztacenia nawias ten musi pozosta. Mona obrazowo powiedzie, e x wchodzi w gb nawiasu, nie naruszajc go jednak. Po przeksztaceniu symboli zwizanych ze zbiorami (poza ) na symbole rachunku zda moemy nasz formu zmieni cakowicie na schemat KRZ, podstawiajc na przykad za wyraenie x A zmienn p, natomiast za x B zmienn q. Otrzymamy wtedy: (p ~ q) (p q) Teraz pozostaje nam sprawdzenie, czy otrzymana formua jest tautologi. Uczynienie tego skrcon metod zero-jedynkow nie powinno sprawi nikomu najmniejszych trudnoci. (p ~ q) (p q) 1 110 0 100 Otrzymana sprzeczno (ktra moga komu rwnie wyj w poprzedniku implikacji) wskazuje, e formua KRZ nie moe by faszywa, a zatem jest ona tautologi. Na tej podstawie moemy stwierdzi, e badane przez nas wyraenie jest prawem rachunku zbiorw.

16

Przykad: Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie: (A B) = (A B) W pierwszym kroku musimy zastosowa wzr 2) i pozby si znaku rwnoci: x [x (A B) x (A B)] Po opuszczeniu kwantyfikatora otrzymujemy: x (A B) x (A B) Teraz moemy przystpi do dalszych przeksztace. W kadym nawiasie mamy jednak dwa rne dziaania: iloczyn i dopenienie w pierwszym oraz sum i dopenienie w drugim. Dokonujc przeksztace, zajmujemy si zawsze najpierw dziaaniem w danym momencie gwnym, najszerszym w danej formule. W pierwszym czonie rwnowanoci dziaaniem takim jest iloczyn; nasz x naley tam do iloczynu A oraz B. W zwizku z tym najpierw zastosujemy tam wzr 3). Natomiast w drugim czonie rwnowanoci gwnym dziaaniem jest dopenienie; x naley do dopenienia sumy A oraz B. Dlatego te w pierwszej kolejnoci zastosujemy tam wzr 6); skoro x naley do dopenienia sumy A i B, to znaczy, i nie jest prawd, e naley on do tej sumy. Dokonujc przeksztace pamitamy o zachowaniu struktury nawiasw. Otrzymujemy: (x A x B) ( ~ (x (A B))

Uwaga na bdy! W omawianym przykadzie szczeglnie istotne jest waciwe umieszczenie nawiasw z prawej strony rwnowanoci. Musimy tam doda jeden (wynikajcy ze wzoru 6)) nawias, ktry wskazuje e cae wyraenie: x (A B) jest nieprawdziwe. Bdne byoby dodanie samej negacji, bez nawiasu, czyli: ~ x (A B) Teraz moemy dokona dalszych przeksztace. Z lewej strony musimy zastosowa (dwukrotnie) wzr 6), natomiast z prawej wzr 4). Otrzymamy wtedy: (~ (x A) ~ (x B)) ( ~ (x A x B))

17

Uwaga na bdy! Jeli w pewnym miejscu mamy znak negacji przed nawiasem (tak jak w prawej czci naszej rwnowanoci) to negacj tak zostawiamy w tym miejscu. Nie wolno jej pod adnym pozorem wciska do rodka nawiasu lub robi z niej dwch negacji. Bdne byyby nastpujce przeksztacenia prawej strony naszej formuy: (~ x A x B) lub ( ~ x A ~ x B). Dowiadczenie wskazuje, e takie bdy s bardzo czsto popeniane przez studentw, dlatego warto dobrze sobie zapamita powysz uwag. W tym momencie moemy ostatecznie przeksztaci nasz formu na wyraenie rachunku zda podstawiajc p za x A oraz q za x B. Otrzymamy wzr: (~ p ~ q) ~ (p q) atwo sprawdzi, e powysza formua jest tautologi (pamitamy, e w przypadku rwnowanoci musimy rozpatrzy dwie moliwoci): 10 110 0 0 010 (~ p ~ q) ~ (p q) 10 0 10 0 1 000 Poniewa otrzymana formua jest tautologi, badane wyraenie jest prawem rachunku zbiorw. Przykad: Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie: [(A B) C] [(A B ) (B C)] Po zastosowaniu wzoru 1) i opuszczeniu kwantyfikatora otrzymujemy: x [(A B) C] x [(A B ) (B C)] W poprzedniku implikacji gwnym dziaaniem jest odejmowanie, dlatego najpierw musimy zastosowa tam wzr 5). W nastpniku gwne dziaanie, to iloczyn, wic wykorzystujemy wzr 3). Otrzymujemy: [x (A B) ~ (x C)] [x (A B ) x (B C)]

18

Teraz w poprzedniku implikacji musimy jeszcze skorzysta ze wzoru 3), a w nastpniku, dwukrotnie, ze wzoru 5): [(x A x B) ~ (x C)] [(x A ~ (x B )) (x B ~ (x C))] Po podstawieniu zmiennej p za x A, q za x B oraz r za x C otrzymamy: [(p q) ~ r] [(p ~ q) (q ~ r)] Po sprawdzeniu formuy skrcon metod zero-jedynkow okazuje si, e moe ona sta si schematem zdania faszywego, a wic nie jest ona tautologi: [(p q) ~ r] [(p ~ q) (q ~ r)] 11 1 110 0 1 001 0 1 1 10 Skoro otrzymana formua nie jest tautologi, to badane wyraenie nie jest prawem rachunku zbiorw.

5.5 ZAOENIOWE PRAWA RACHUNKU ZBIORW.

5.5.1. YK TEORII.
Przedstawiona w poprzednim paragrafie metoda nie nadaje si do sprawdzania wszystkich praw rachunku zbiorw. W przypadku praw majcych posta implikacji, stwierdzajcych, e jeli maj miejsce pewne zalenoci, to wystpuje rwnie inna zaleno, bdziemy posugiwa si, znanymi ju z rozdziau o sylogizmach, diagramami Venna. Osoby, ktre przy okazji przerabiania sylogistyki opanoway posugiwanie si diagramami, nie powinny mie adnych trudnoci ze zrozumieniem dalszego cigu tego rozdziau, a wiele zawartych tu informacji i szczegowych komentarzy wyda im si zbdnymi. Poniewa jednak zapewne nie wszyscy czytelnicy obecnego rozdziau przerabiali wczeniej teori sylogizmw, niektre wiadomoci odnonie diagramw Venna bd si musiay powtarza. Diagramy Venna przybieraj ksztat k symbolizujcych zbiory, w ktre to koa wpisujemy znak +, gdy wiemy, e w danym obszarze na pewno znajduje si jaki element lub , gdy mamy pewno, e nic tam nie ma. Wypeniajc diagramy musimy pamita, e wpisujemy znaki + lub jedynie tam, gdzie wiemy, e na pewno co jest lub na pewno

19

nic nie ma. Jeli w stosunku do jakiego obszaru nie mamy adnych informacji, zostawiamy go pustym. Poniej przedstawimy sposoby zaznaczania na diagramach przykadowych zalenoci mogcych wystpowa w prawach rachunku zbiorw. Najpierw bdziemy nanosi je na diagramy reprezentujce dwa zbiory, a nastpnie rozszerzymy nasze rozwaania na diagramy skadajce si z trzech k. A )( B Aby zaznaczy, e zbiory A i B s rozczne wpisujemy znak w obszar reprezentujcy cz wspln tych zbiorw. W czci boczne nie wolno nam jednak wpisa +, bo nie mamy pewnoci, czy A lub B nie s przypadkiem zbiorami pustymi. Jedyne, co wiemy na pewno, to to, e, skoro A i B maj by rozczne, to nie ma nic w ich czci wsplnej. A B A )( B

~ (A )( B) lub A B Fakt, e zbiory A i B nie s rozczne lub, ujmujc rzecz inaczej, ich iloczyn nie jest zbiorem pustym, oznaczamy wpisujc znak + w cz wspln tych zbiorw. A B ~ (A )( B) A B

AB Fakt, e rnica zbiorw A i B nie jest zbiorem pustym, zaznaczamy wpisujc + w cz diagramu reprezentujc zbir A B, a wic obszar A lecy poza B.

20

B AB

AB Fakt, e zbir A zawiera si w B zaznaczamy, wpisujc w obszar A znajdujcy si poza B. Skoro bowiem A ma si zawiera w B, to adna cz A nie moe wystawa poza B. W cz wspln, wbrew pozorom, nie moemy wpisa +, gdy nie mona wykluczy, e A jest zbiorem pustym. Jedyne, co wiemy na pewno, to fakt, e nic nie ma w czci A lecej poza B. A B A B

A B Jeli zbir A zawiera si w dopenieniu B, to znaczy to, e cay A znajduje si poza B, a wic, e adna cz A nie moe znajdowa si w B. Oznacza to nic innego, jak rozczno tych zbiorw. A B A B

Uwaga na bdy!

21

Najczciej popenianie bdy przy wypenianiu diagramw Venna polegaj na wpisywaniu znakw + tam, gdzie nie moemy ich wpisa z uwagi na to, e nie mona wykluczy, i rozpatrywany zbir jest pusty. Dobrze zatem zapamita, e zaznaczajc inkluzj oraz rozczno zbiorw nigdy nie wpisujemy adnych plusw. Stosunki te oddajmy jedynie przy pomocy minusw. A#B To, e zbiory si krzyuj, oznacza, e na pewno co znajduje si w ich czci wsplnej, a take na pewno jest co w czci A lecej poza B oraz czci B lecej poza A. A B A#B

Teraz kilka przykadowych zalenoci midzy zbiorami przedstawimy na diagramach reprezentujcych trzy zbiory. AB Jeli zbir A zawiera si w B, oznacza to, e A nie wystaje poza B. Pusta musi by zatem cz A leca poza B. Obszar ten skada si teraz jednak z dwch kawakw. Poniewa ma on by cay pusty, musimy postawi w kadej jego czci.

A B

C A B Cz wsplna dopenienia zbioru A oraz zbioru B, to ten obszar B, ktry znajduje si poza A prawy pksiyc zbioru B. Musimy przedstawi fakt, e cz ta nie jest pusta.

22

Poniewa obszar ten skada si z dwch czci, kto mgby pomyle, e w obie te czci musimy wpisa znak +. Tak jednak nie jest. Ju jeden + w ktrymkolwiek, dolnym lub grnym kawaku rozwaanego pksiyca, sprawi, e iloczyn A oraz B nie bdzie pusty. W zwizku z powyszym, nie mamy pewnoci, gdzie znak plusa postawi. Niepewno t wyrazimy dodajc znak zapytania przy kadym z plusw. Pytajniki te bd oznacza, i wiemy, e w ktrym z rozwaanych obszarw (a by moe i w obydwu), co si znajduje, jednak cakiem moliwe jest rwnie, e jeden z nich jest pusty. A B +? +? A B

C
Uwaga na marginesie.
W praktyce, gdy bdziemy wykorzystywali diagramy do rozwizywania zada, czsto bdzie si zdarza, e dysponujc innymi informacjami, bdziemy wiedzieli, ktry z wtpliwych plusw na pewno nie moe wystpi w danym miejscu. Wtedy drugi plus bdziemy wpisywali na pewno, bez adnego znaku zapytania. Dopki jednak nie moemy adnego z plusw wykluczy, pytajniki musz pozosta.

DO ZAPAMITANIA:

Minusy s zawsze pewne. Wynika to z tego, e jeli pusty jest jaki obszar skadajcy si z kilku czci, to oczywicie pusta musi by kada z tych czci; w kad z nich moemy zatem wpisa minus. Jeli natomiast wiemy tylko, e w jakim obszarze skadajcym si z kilku czci co si znajduje, to wcale nie daje nam to pewnoci, w ktrej z tych czci postawi plus. Jaki element znajdowa si moe w dowolnej z nich. Sytuacj t mona przedstawi bardziej obrazowo. Jeli wiemy, e w mieszkaniu skadajcym si z kilku pomieszcze nie ma nikogo, to wiemy, e na pewno pusty jest pokj, kuchnia, azienka itd. Jeli natomiast dowiadujemy si, e w mieszkaniu tym kto jest, to informacja ta nie daje nam pewnoci, w ktrym pomieszczeniu osoba ta si znajduje. By

23

moe pusta jest kuchnia i azienka, a czowiek, o ktrym mowa, jest w pokoju, ale moe te by zupenie inaczej. A B C To, e suma zbiorw A i B zawiera si w dopenieniu C, oznacza, i suma A i B znajduje si poza C, a zatem adna cz tej sumy nie moe znajdowa si w C. Musimy wic wpisa minusy we wszystkich czciach zbiorw A oraz B lecych jednoczenie w C. A B

A B C

C ABC To, e iloczyn A i B zawiera si w C, oznacza, e adna cz tego iloczynu (czyli czci wsplnej A i B nie moe znajdowa si poza C. W praktyce daje to tylko jeden minus w grnej czci iloczynu A i B.

A B C

C Zobrazowane wyej zalenoci pomidzy zbiorami nie wyczerpuj oczywicie wszystkich moliwych przypadkw, jakie mog pojawi si w zadaniach. Jednake powinny one pozwoli na zrozumienie istoty posugiwania si diagramami i umoliwi kademu samodzielne zaznaczenie nawet takich stosunkw pomidzy zbiorami, z jakimi si nigdy nie zetkn.

24

5.5.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE PRAW TEORII ZBIORW PRZY POMOCY DIAGRAMW VENNA.
Wyraenia, ktre bdziemy obecnie badali pod ktem tego, czy stanowi one prawa rachunku zbiorw, bd miay form implikacji. Wykazanie, e implikacja taka stanowi oglne prawo, bdzie polegao na pokazaniu, e jest ona zawsze prawdziwa. Poniewa implikacja, zgodnie z tabelkami zero-jedynkowymi, faszywa jest tylko w jednym przypadku gdy jej poprzednik jest prawdziwy a nastpnik faszywy, to udowodnienie, e jest ona zawsze prawdziwa, polega moe na wykazaniu niemoliwoci zajcia takiej sytuacji. W praktyce bdzie to wygldao tak, e bdziemy wpisywali do diagramu to, co mwi poprzednik implikacji, a nastpnie sprawdzali, czy gwarantuje nam to prawdziwo nastpnika. Jeli bowiem wypenienie diagramu wedug poprzednika implikacji zagwarantuje nam prawdziwo jej nastpnika, bdzie stanowio to dowd, e nie jest moliwa sytuacja, aby poprzednik by prawdziwy i nastpnik faszywy, a zatem implikacja jest zawsze prawdziwa; przedstawia ona prawo rachunku zbiorw. Jeli natomiast na diagramie bdzie si dao przedstawi faszywo nastpnika, bdzie to wiadczy, e implikacja moe by faszywa, a wic nie opisuje ona oglnie obowizujcego prawa. Caa procedura w skrcie: wpisujemy do diagramu wszystkie informacje z poprzednika implikacji, nie wpisujemy informacji z nastpnika implikacji, a jedynie sprawdzamy, czy wykonany wedug poprzednika rysunek daje nam gwarancj ich prawdziwoci, jeli rysunek gwarantuje nam prawdziwo nastpnika, oznacza to, e badane wyraenie jest prawem rachunku zbiorw; jeli nie mamy takiej gwarancji (diagram da si wypeni tak, aby nastpnik by faszywy), wyraenie nie jest prawem.
Przykad:

Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie: (A B B C) A C. W poprzedniku naszej implikacji mamy dwie zalenoci. Najpierw zaznaczymy to, e zbir A zawiera si w B (czyli A nie moe wystawa poza B):

25

C Teraz dopiszemy jeszcze, e B zawiera si w C: A B

C Po zaznaczeniu na diagramie wszystkich informacji zawartych w poprzedniku musimy sprawdzi, czy gwarantuje nam to prawdziwo nastpnika. Widzimy, e faktycznie nastpnik musi by prawdziwy. Mamy pewno, e zbir A zawiera si w C, gdy w odpowiednim obszarze mamy minusy wiadczce, e A nie moe wystawa poza C; s to dwa minusy w grnej czci zbioru A. Skoro w badanym wyraeniu, majcym posta implikacji, nie jest moliwe aby poprzednik by prawdziwy, a nastpnik faszywy (mwic inaczej, prawdziwo poprzednika gwarantuje prawdziwo nastpnika), oznacza to, e wyraenie to jest prawem rachunku zbiorw.
Przykad:

Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie: ( A )( B B )( C ) A )( C. Po zaznaczeniu na diagramie informacji z obu czonw poprzednika otrzymujemy rysunek:

26

C Rysunek ten nie daje nam jednak gwarancji, e nastpnik jest prawdziwy. Aby mie pewno, e zbiory A i C s rozczne, musielibymy mie minusy w caym obszarze wsplnym tych zbiorw. Tymczasem w jednej czci tego obszaru nie ma adnego znaku. Oznacza to, e nic nie stoi na przeszkodzie, aby co tam mogo si znajdowa. Poniszy rysunek pokazuje wyranie, e da si zaznaczy na diagramie prawdziwo poprzednika implikacji i jednoczenie faszywo jej nastpnika. A + B

C Badane wyraenie nie jest zatem prawem rachunku zbiorw. Powyszy rysunek stanowi graficzny kontrprzykad, pokazujcy, e badana implikacja nie jest zawsze prawdziwa. Moemy rwnie poda kontrprzykad materialny to znaczy wymyli takie zbiory A, B i C, aby pokaza, e badane wyraenie moe by faszywe. Mog by to przykadowo takie zbiory: A zbir drzew liciastych, B zbir drzew iglastych, C zbir dbw. Prawd jest, e A )( B oraz B )( C, natomiast A i C wcale rozczne nie s.
5.5.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

27

Oczywicie nie zawsze badane wyraenia s tak atwe do zaznaczenia na diagramie jak w dwch rozwaanych dotd zadaniach. Poniej omwimy kilka przykadw nieco bardziej skomplikowanych.
Czy tam ma by plus czy minus? Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie: (B A A C = ) B C Pierwszy czon poprzednika implikacji informuje nas, e co si musi znajdowa w czci wsplnej (iloczynie) zbiorw B i A. Poniewa obszar ten skada si z dwch kawakw, nie wiemy dokadnie, w ktrym z nich jaki element si znajduje; by moe w obydwu, ale moe tylko w jednym z nich. Dlatego te moemy wpisa tu jedynie plusy ze znakiem zapytania. A +? +? B

C Drugi czon poprzednika implikacji informuje nas, e pusty musi obszar wsplny A oraz C, czyli ta cz zbioru A, ktra znajduje si poza zbiorem C. Na naszym rysunku s to dwa grne kawaki zbioru A. Widzimy, e w jednej z tych czci znajduje si znak +?. Poniewa jednak znak zapytania wiadczy, e co w tym obszarze moe si znajdowa, ale nie jest to konieczne, a teraz otrzymujemy informacje, e na pewno nic tam nie ma, to wynikajcy std minus jest silniejszy od plusa ze znakiem zapytania i dlatego wanie powinien si tam ostatecznie znale. Jeli jednak jeden ze znakw +? zamienimy na minus, to wynika std, e drugi z plusw staje si pewny i widniejcy przy nim pytajnik powinnimy zlikwidowa. Skoro bowiem dotd wiedzielimy, ze w jednym z dwch obszarw co jest, lecz nie mielimy pewnoci w ktrym, a teraz dowiedzielimy, e pierwszy jest pusty, to w takim razie na pewno zapeniony musi by obszar drugi. A zatem, po wpisaniu caego poprzednika implikacji, diagram bdzie si przedstawia nastpujco:

28

A +

C Teraz musimy sprawdzi, czy tak wykonany rysunek daje nam gwarancj prawdziwoci nastpnika implikacji, a wic czy na pewno B C . W jednym kawaku czci wsplnej zbiorw B i C mamy plus, ktry daje nam gwarancj, e obszar ten z pewnoci nie jest pusty. Badane wyraenie jest zatem prawem rachunku zbiorw.
Plus ze znakiem zapytania nie daje pewnoci! Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie: (B C A C ) C B Fakt, e zbir B zawiera si w dopenieniu C, oznacza, e cay B znajduje si poza C, czyli adna cz B nie moe znajdowa si w C; zbiory te s prostu rozczne. W caej czci wsplnej B i C musimy zatem wpisa minusy. Jeli A C ma by niepuste, to co musi znajdowa si w obszarze zbioru A lecym poza C. Cay czas mamy jednak do wyboru dwie czci tego obszaru i nie wiemy do koca, w ktr z nich wpisa + . Wypeniony wedug poprzednika implikacji diagram wyglda zatem nastpujco:

29

A +? +?

C Musimy teraz sprawdzi, czy powyszy rysunek gwarantuje nam, e C B . Cz wsplna dopenienia C oraz B to obszar zbioru B lecy poza C, czyli grny pksiyc zbioru B. W jednej czci tego obszaru znajduje si wprawdzie plus, jednak jest on z pytajnikiem, co oznacza, i nie mamy gwarancji, e jest on tam na pewno. Nie mamy zatem pewnoci, e nastpnik badanej implikacji jest prawdziwy, a wic nie jest ona prawem rachunku zbiorw. Rysunek pokazujcy, e pomimo prawdziwoci poprzednika, nastpnik implikacji moe by faszywy, wyglda nastpujco: A + B

C
Zalenoci trudniejsze do zaznaczenia na diagramie. Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie: [A C B A (B C)] B C =

30

W powyszym przykadzie pewne trudnoci sprawi moe waciwe zaznaczenie na diagramie informacji z poprzednika implikacji. Fakt, e suma zbiorw A i C zawiera si w B oznacza, e adna cz A oraz adna cz C nie moe znajdowa si poza zbiorem B. We wszystkich fragmentach zbiorw A i C lecych poza B musimy wic wpisa minusy. A C Z kolei to, e A zawiera si w dopenieniu sumy B i C znaczy, e adna cz zbioru A nie moe znajdowa si w zbiorze B lub C. W zwizku z tym w czciach wsplnych A i C oraz A i B musimy wpisa minusy. W jednym fragmencie wymienionego obszaru minus ju si znajduje, zatem dodajemy jeszcze dwa: A C Teraz musimy sprawdzi, czy mamy pewno, e obszar zbioru B lecy poza C (czyli B C) jest pusty. W jednej czci tego obszaru mamy znak , w drugiej natomiast nie ma nic. To, e nie mamy tam wpisanego adnego symbolu, nie oznacza jednak, ze nic tam nie ma, a jedynie, e nie mamy na temat tej czci adnych informacji. Pewno, e obszar jest pusty, mielibymy jedynie wtedy, gdyby umieszczony by w nim minus. Tymczasem nic nie stoi na przeszkodzie, aby w wolne miejsce wpisa plus: B B

31

A C

B +

Poniewa, jak wida na powyszym rysunku, da si wypeni diagram w ten sposb, aby poprzednik implikacji by prawdziwy, a nastpnik faszywy, badane wyraenie nie jest prawem rachunku zbiorw.
Czasem trzeba zacz od koca. Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie: (A B B C ) A C Fakt, e nie jest pusta suma zbiorw A i B, oznacza, e co musi znajdowa si w ktrejkolwiek czci obszaru skadajcego si a z szeciu czci: A +? +? +? +? B +? +?

C Gdy dodamy to tego informacj, e niepusta jest rwnie suma B i C otrzymamy rysunek:

32

A +? +? +? +? +? C

B +? +?

Pozostaje nam teraz odpowiedzie na pytanie, czy mamy pewno, e co znajduje si w ktrejkolwiek czci sumy zbiorw A oraz C. Udzielnie jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie przy pomocy powyszego rysunku moe wydawa si trudne w wymienionej czci znajduje si wprawdzie sze plusw, ale wszystkie z pytajnikiem. W takiej sytuacji moemy sprbowa rozwiza zadanie niejako od drugiej strony, zaczynajc od budowy kontrprzykadu. Zobaczmy, czy da si stworzy rysunek, na ktrym nastpnik implikacji byby faszywy, a potem sprawdzimy, czy poprzednik moe by wtedy rwnoczenie prawdziwy. Faszywo nastpnika naszego wyraenia oznacza, e pusta jest suma zbiorw A i C, czyli: A C Czy moemy teraz sprawi, aby prawdziwe byy oba czony poprzednika implikacji? Stanie si tak, gdy wpiszemy znak + w jedyne wolne pole: B

33

A C

B +

Powyszy rysunek pokazuje, e mona zaznaczy na diagramie jednoczenie prawdziwo poprzednika implikacji (co znajduje si zarwno w sumie zbiorw A i B jak i w sumie B i C), jak i faszywo jej nastpnika (pusta jest suma A i C). Badane wyraenie nie jest wic prawem rachunku zbiorw.

SOWNICZEK:
Dopenienie zbioru dopenienie zbioru A to zbir zawierajcy te elementy uniwersum,

ktre nie nale do A.

Identyczno zbiorw zbiory A i B s identyczne (A = B), gdy maj dokadnie te same

elementy.
Iloczyn zbiorw iloczyn (przekrj) zbiorw A i B (A B) to zbir zawierajcy

elementy nalece zarwno do A jak i do B.

Inkluzja (zawieranie si zbiorw) zbir A zawiera si w zbiorze B (A B), gdy kady

element A jest elementem B.

Krzyowanie zbiorw zbiory A i B si krzyuj (A # B), gdy maj one wsplne

elementy, ale rwnoczenie do kadego z nich nale takie elementy, ktre nie nale do drugiego.

34

Rozczno zbiorw zbiory A i B s rozczne (A )( B), gdy nie majc ani jednego

wsplnego elementu.
Rnica zbiorw rnica zbiorw A i B to zbir zawierajcy te elementy A, ktre nie

nale do B.
Suma zbiorw suma zbiorw A i B (A B) to zbir powstay z poczenia elementw

A i B.
Zbir pusty zbir nie zawierajcy adnego elementu. Zbir pusty oznaczamy

symbolem .

35

Rozdzia VI RELACJE.
WSTP.
Obecny rozdzia powicony bdzie relacjom. Z relacjami zetknlimy si ju w czci powiconej rachunkowi predykatw. Obecnie zostan one omwione o wiele dokadniej. Bdzie to rozdzia najbardziej teoretyczny ze wszystkich; zadania bd stanowiy niewielki procent caoci. Wynika to z faktu, i zwizane z relacjami zadania polegaj zwykle na wykrywaniu pewnych wasnoci podanych relacji. Aby mc je rozwiza, trzeba przede wszystkim posiada teoretyczn wiedz o tych wasnociach. Gdy wiedza ta zostanie zdobyta, rozwizanie takiego zadania jest zwykle niemal oczywiste.

6.1. CO TO JEST RELACJA.

6.1.1. YK TEORII.
Relacja to pewien zwizek czcy obiekty. Mwic relacja mamy zwykle na myli tak zwan relacj dwuczonow, czyli zwizek czcy dwa obiekty. Tak relacj jest na przykad bycie starszym pewna osoba x jest starsza od innej osoby y; inne przykady to bycie on osoba x jest on osoby y, lubienie osoba x lubi osob y itp. Dla porzdku dodajmy, e relacje mog mie dowoln ilo czonw. Relacje jednoczonowe (odnoszce si do jednego obiektu) nazywamy wasnociami tego typu relacje, to na przykad bycie wysokim, bycie w wieku 25 lat, bycie kobiet itp. Przykadem wasnoci trjczonowej jest suchanie rozmowy osoba x sucha rozmowy osoby y z osob z. Relacjami innymi ni dwuczonowe nie bdziemy si jednak zajmowa; mwic relacja bez dodania do niej adnego przymiotnika, bdziemy mieli na myli zawsze relacj dwuczonow.

Symbolicznie relacje moemy oznacza na rne sposoby. Zwykle fakt, ze dwa obiekty x i y s ze sob w relacji R zapisujemy R(x,y) lub xRy. Spotyka si te zapis (x,y) R (para x, y naley do relacji R). Do lepszego zrozumienia relacji potrzebne nam bdzie pojcie tak zwanej pary uporzdkowanej oraz iloczynu kartezjaskiego dwch zbiorw. Para uporzdkowana. Jak pamitamy z poprzedniego rozdziau, w zwykym zbiorze nie jest istotna kolejno elementw, w jakiej je wypiszemy. I tak na przykad zbir X = {a, b} jest rwny zbiorowi Y = {b, a}. Inaczej ma si rzecz w przypadku tak zwanych par uporzdkowanych, w skrcie zwanych po prostu parami. Elementy par wypisujemy w nawiasach skonych, np. a, b lub, czasem, zwykych (a, b). W przypadku pary kolejno elementw ma kluczowe znaczenie. I tak para a, b nie jest rwna parze b, a; s to zupenie rne obiekty. Iloczyn kartezjaski. Iloczyn kartezjaski to pewne specyficzne dziaanie na zbiorach, o ktrym jednak nie byo mowy w rozdziale powiconym zbiorom. Iloczyn kartezjaski symbolicznie oznaczamy znakiem . Zbir, ktry powstaje w wyniku wykonania takiego dziaania, nie jest zwykym zbiorem, ale zbiorem, ktrego elementy stanowi pary. Dokadniej, iloczyn kartezjaski zbiorw X i Y (czyli X Y) to zbir wszystkich par, takich, w ktrych na pierwszym miejscu jest element zbioru X, a na drugim element zbioru Y. Przykadowo, jeli X = {a, b, c}, natomiast Y = {1, 2}, to iloczyn kartezjaski X Y = {a, 1, a, 2 , b, 1, b, 2, c, 1, c, 2}. Kwadrat kartezjaski jakiego zbioru X, oznaczany symbolicznie X2, to nic innego, jak iloczyn kartezjaski zbioru X z sob samym, czyli X X. Jeli zatem X = {a, b, c}, to X2 = {a, a, a, b , a, c, b, a, b, b, b, c, c, a, c, b, c, c} Pojcia pary uporzdkowanej oraz iloczynu kartezjaskiego czy si z teori relacji w ten sposb, e kad relacj moemy przedstawi (przynajmniej teoretycznie) jako zbir par. Jeli relacja okrelona jest w pewnym uniwersum, to moemy powiedzie, e relacja ta zawiera si w kwadracie kartezjaskim tego uniwersum (stanowi podzbir kwadratu kartezjaskiego tego uniwersum). Mwic po prostu, relacja to niektre (a czasem wszystkie) pary, jakie mona utworzy z elementw uniwersum.

Najlepiej wyjani to na przykadzie. Wemy uniwersum zoone z czterech liczb U = {1, 2, 3, 4} i okrelmy w tym zbiorze relacj wikszoci. Bardziej formalnie relacj t moemy zapisa tak: xRy x > y. Relacja nasza zawiera si w kwadracie kartezjaskim uniwersum (symbolicznie R U2), poniewa nale do niej niektre z par liczb, ktre to pary moemy utworzy z uniwersum. Relacj nasz moemy przedstawi jako nastpujcy zbir par, w ktrych pierwsza liczba jest wiksza od drugiej: R = {2,1, 3,1, 3,2, 4,1, 4,2, 4,3}. Gdybymy w uniwersum zoonym z ludzi chcieli utworzy relacj bycia on, to relacj t moglibymy przedstawi jako zbir takich par, gdzie pierwsza osoba jest on drugiej osoby: R = {Maria Kowalska, Jan Kowalski, Danuta Wasa, Lech Wasa, Hilary Clinton, Bill Clinton... itd. }. Oczywicie wypisanie wszystkich par nalecych do naszej relacji nie jest praktycznie moliwe, jednak nie ulega wtpliwoci, e jest to podzbir kwadratu kartezjaskiego zbioru ludzi, czyli R U2.

6.2. DZIEDZINY I POLE RELACJI.

6.2.1. YK TEORII.
W kadej relacji moemy okreli tak zwan dziedzin lewostronn, nazywan czasem po prostu dziedzin, dziedzin prawostronn, nazywan rwnie przeciwdziedzin oraz pole. Dziedzin lewostronn relacji R oznaczamy symbolicznie DL(R), dziedzin prawostronn DP(R), natomiast pole P(R). Dziedzina lewostronna relacji R, to zbir takich przedmiotw, ktre pozostaj w R do jakiego (przynajmniej jednego) przedmiotu. Symbolicznie moemy to zapisa: DL(R) = {x: y (xRy)} (dziedzina lewostronna relacji R to zbir takich x, w stosunku do ktrych istnieje jaki y, taki e x jest w relacji R do tego y). W praktyce moemy sobie bardzo atwo uzmysowi, co jest dziedzin danej relacji, wypisujc (lub wyobraajc sobie) pary tworzce t relacj. Dziedzin lewostronn stanowi bdzie zawsze zbir tych obiektw, ktre przynajmniej raz znalazy si na pierwszym miejscu w jakiej parze. Gdy wemiemy, wspominan wczeniej relacj wikszoci okrelon w zbiorze U = {1, 2, 3, 4}, to po przedstawieniu tej relacji jako zbioru

par: R = {2,1, 3,1, 3,2, 4,1, 4,2, 4,3}, atwo zauwaymy, e DL(R) = {2, 3, 4}. W przypadku relacji bycia on dziedzin lewostronn stanowi bdzie zbir kobiet zamnych. Dziedzina prawostronna (przeciwdziedzina) relacji R to, jak atwo si domyli, zbir tych przedmiotw, do ktrych jaki przedmiot pozostaje w R. Symbolicznie: DP(R) = {y: x (xRy)}. W przypadku naszej relacji wikszoci DP(R) = {1, 2, 3}, natomiast przeciwdziedzin relacji bycia on stanowi bdzie (jeli ograniczymy si do maestw heteroseksualnych) zbir onatych mczyzn. Pole relacji to po prostu suma dziedziny lewej i prawej. Symbolicznie P(R) = DP(R) DL(R). W naszej relacji wikszoci P(R) = {1, 2, 3, 4}. W tym przypadku pole pokryo si z uniwersum, jednak nie jest to wcale konieczne. Wida to na przykadzie relacji bycia on, gdzie pole to zbir ludzi pozostajcych w zwizkach maeskich (bdcych on lub majcych on), a wic nie cae uniwersum.

Uwaga na bdy! Za bd moe zosta uznane powiedzenie, e polem relacji bycia on jest zbir maestw. Zbir maestw to bowiem zbir, ktrego elementami s maestwa, a nie pojedyncze osoby (ma on w przyblieniu dwa razy mniej elementw ni zbir osb pozostajcych w zwizkach maeskich). Natomiast pole relacji bycia on musi by zbiorem zoonym z osb.

6.2.2. PRAKTYKA: OKRELANIE DZIEDZIN I POLA RELACJI.

Zadania zwizane z dziedzinami i polem relacji polegaj na okreleniu tych wasnoci dla zadanej relacji. Rozwizywanie takich przykadw nie jest trudne, jeli tylko pamitamy, e kad relacj moemy, przynajmniej teoretycznie przedstawi jako zbir par. Dziedzina lewostronna bdzie kadorazowo zbiorem tych elementw, ktre przynajmniej raz znalazy si w naszych parach na pierwszym miejscu, natomiast dziedzina prawostronna, zbiorem elementw, ktre przynajmniej raz wystpiy na drugim miejscu. Po okreleniu dziedziny lewej i prawej, wyznaczenie pola jest ju banalnie proste. Przykad:

Okrelimy dziedzin, przeciwdziedzin i pole relacji bycia matk (xRy x jest matk y) okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi (yjcych kiedykolwiek, a nie tylko aktualnie). Gdybymy chcieli przedstawi nasz relacj w postaci zbioru par, to na pierwszym miejscu byaby kadorazowo kobieta posiadajca przynajmniej jedno dziecko, natomiast na drugim osoba bdca dzieckiem tej kobiety. Oczywiste wic jest, e dziedzin lewostronn naszej relacji stanowi bdzie zbir kobiet majcych dzieci. Dziedzina prawa to zbir osb, ktre maj matk. Poniewa nasze uniwersum stanowi zbir wszystkich ludzi kiedykolwiek yjcych, to o kadym czowieku mona powiedzie, e ma on (aktualnie lub kiedy yjc) matk; kady wic znajdzie si jako element jakiej pary z prawej strony. A zatem przeciwdziedzina naszej relacji to zbir wszystkich ludzi. Skoro jedna z dziedzin stanowi ju cae uniwersum, to oczywiste jest, e rwnie pole naszej relacji bdzie rwne uniwersum, czyli zbiorowi wszystkich ludzi. Przykad: Okrelimy dziedziny i pole okrelonej w zbiorze liczb naturalnych relacji bycia dwukrotnoci (xRy x jest dwukrotnoci y). Do naszej relacji nalee bd takie pary zoone z liczb naturalnych, gdzie pierwsza liczba bdzie dwukrotnoci drugiej, a zatem R = {2, 1, 4, 2, 6, 3, 8, 4...}. Po wypisaniu kilku przykadowych par, wida jasno, e dziedzina lewa relacji, to zbir liczb parzystych, natomiast dziedzina prawa (i jednoczenie pole) to zbir wszystkich liczb naturalnych, czyli uniwersum. Przykad: Okrelimy dziedziny i pole okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi relacji bycia przeciwnej pci (xRy x jest przeciwnej pci ni y). Gdybymy chcieli wypisa niektre z par nalecych do naszej relacji otrzymalibymy R = Jan, Maria, Maria, Mieczysaw, Karolina, Zenon, Zenon, Karolina, Zenon, Maria...} Wida wyranie, e kady czowiek znajdzie si (wielokrotnie) zarwno z lewej strony jakiej pary, jak i z prawej strony; do kadego mona bowiem dobra kogo przeciwnej pci.

A zatem w tym przypadku dziedzina prawa, rwna si dziedzinie lewej, rwna si polu relacji i stanowi cae uniwersum, czyli zbir wszystkich ludzi.

Uwaga na bdy! W przypadku powyszej relacji czstymi odpowiedziami na pytanie o ktr z dziedzin s do dziwacznie brzmice stwierdzenia na przykad: ludzie przeciwnej pci, ludzie okrelonej pci, czy te ludzie jednej pci. Nie s to jednak dobre odpowiedzi c to bowiem s na przykad ludzie przeciwnej pci, jaki dokadnie jest to zbir? Przykad: Okrelimy dziedziny i pole okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi relacji bycia w tym samym wieku (xRy x jest w tym samym wieku co y). Gdybymy wypisali pary nalece do powyszej relacji, atwo zauwaylibymy, e do czowieka majcego np. 20 lat atwo dobra kogo bdcego w tym samym wieku; podobnie w stosunku do kogo majcego np. 15 lat, 23 lata, 35 lat, 78 lat itd. Wtpliwoci moe budzi fakt, czy jestemy w stanie stworzy par z kim majcym przykadowo 108 lat, zakadajc e jest to jedyny czowiek na wiecie w tym wieku. Ot zawsze moemy to uczyni, tworzc par zoon z tego czowieka wystpujcego zarwno na pierwszym miejscu, jak i na drugim; w przypadku tej relacji bowiem kady, oprcz moliwoci bycia w niej w stosunku do innych osb, pozostaje w niej rwnie do samego siebie. Kady jest bowiem w tym samym wieku, w ktrym jest on sam. Kady wic, przynajmniej w tym jednym przypadku, wystpi zarwno na pierwszym, jak i na drugim miejscu w pewnej parze. Podobnie jak w poprzednim przykadzie, dziedzina lewa naszej relacji rwna si dziedzinie prawej, rwna si polu i stanowi cae uniwersum, czyli zbir wszystkich ludzi.

6.3. WASNOCI FORMALNE RELACJI.

6.3.1. YK TEORII.
Relacje moemy charakteryzowa pod wzgldem pewnych wasnoci. Obecnie omwimy najwaniejsze z tych wasnoci, grupujc je w zwizku z istotnymi dla nich pojciami. Uwaga na marginesie.
Omawiane wasnoci relacji dotycz zawsze jakiego konkretnego uniwersum. Relacja posiadajca dan wasno w jednym uniwersum, moe nie posiada jej w innym. Dlatego, cile rzecz biorc, w poniszych wzorach wyraenia x (dla kadego x) powinny przybiera form x U (dla kadego x nalecego do danego uniwersum); podobnie x (istnieje takie x) x U (istnieje takie x nalece do U). Aby zbytnio wzorw nie komplikowa, nie bdziemy tak jednak pisa, domylnie przyjmujc, e kadorazowo chodzi nam jedynie o elementy z danego uniwersum.

Zwrotno. Mwimy, e relacja jest zwrotna, gdy kady element uniwersum jest w tej relacji do siebie samego. Symbolicznie: R jest zwrotna x (xRx) Przykadem relacji zwrotnej jest bycie w takim samym wieku (w zbiorze ludzi) lub bycie sobie rwn (w zbiorze liczb). Kady czowiek jest bowiem w takim samym wieku w stosunku do siebie samego, a kada liczba jest rwna sobie samej. Relacja jest przeciwzwrotna, gdy aden element uniwersum nie jest w relacji do siebie samego. Symbolicznie: R jest przeciwzwrotna x (~ (xRx)) Przeciwzwrotna jest przykadowo relacja bycia matk w zbiorze ludzi lub relacja mniejszoci w zbiorze liczb. Relacja moe by ani zwrotna, ani przeciwzwrotna. Oznacza to, e s w uniwersum elementy bdce w relacji do siebie samego, ale s te i takie, ktre do siebie samego w niej nie s. Relacj tak nazywamy czasem niezwrotn. Symbolicznie: R nie jest zwrotna ani przeciwzwrotna x (xRx) x ~ (xRx) 7

Przykadem takiej relacji moe by relacja kochania s ludzie, ktrzy kochaj samych siebie, a s te i tacy, ktrzy siebie nie kochaj. Symetria. Mwimy, e relacja jest symetryczna, gdy jest tak, e jeli relacja zachodzi pomidzy dwoma elementami w jedn stron, to zachodzi i w drug (jeli zachodzi pomidzy x i y, to zachodzi te pomidzy y i x). Symbolicznie: R jest symetryczna xy (xRy yRx) Symetryczn jest na przykad relacja bycia tej samej pci jeli osoba x jest tej samej pci, co osoba y, to rwnie osoba y jest na pewno tej samej pci co osoba x. Relacja jest asymetryczna (antysymetryczna, przeciwsymetryczna), gdy jest tak, e jeli zachodzi w jedn stron, to nie zachodzi w drug. Symbolicznie: R jest asymetryczna xy [xRy ~ (yRx)] Asymetryczna jest na przykad relacja bycia ojcem jeli jedna osoba jest ojcem drugiej, to druga na pewno nie jest ojcem pierwszej. Relacja jest sabo asymetryczna (sabo antysymetryczna) gdy dla wszystkich rnych od siebie elementw uniwersum jest tak, e jeli relacja zachodzi w jedn stron, to nie zachodzi w drug. Symbolicznie: R jest sabo asymetryczna xy [(x y xRy) ~ (yRx)] Relacj sabo asymetryczn jest na przykad relacja w zbiorze liczb. Gdy wemiemy bowiem dwie rne od siebie liczby i nasza relacja zachodzi midzy nimi w jedn stron, to na pewno nie zachodzi midzy nimi w drug. Odrnienie mocnej asymetrii od sabej jest dla niektrych do trudne. Mona sobie t rnic zapamita w taki praktyczny sposb: przy zwykej (mocnej) asymetrii adne elementy nie mog by w relacji do siebie samego (relacja taka musi by jednoczenie przeciwzrotna), natomiast saba asymetria tym tylko rni si od zwykej, e w jej przypadku niektre (bd wszystkie) elementy mog by w relacji do siebie samego. Uwaga na marginesie.
Odnonie nazewnictwa wasnoci zwizanych z symetri w wielu podrcznikach panuje zamieszanie. To co u nas okrelone zostao jako asymetria w innych nazywane jest przeciwsymetri lub antysymetri; nasza saba asymetria wystpuje natomiast jako saba, ale rwnie jako zwyka (bez adnego przymiotnika), antysymetria. Dlatego te, w celu uniknicia nieporozumie dobrze jest zawsze sprawdzi, w jaki sposb autor danego podrcznika bd zbioru zada definiuje te wasnoci.

Relacja moe by te ani symetryczna, ani asymetryczna (czasem mwimy wtedy, e jest ona niesymetryczna). Oznacza to, e s w uniwersum takie pary, e relacja zachodzi pomidzy nimi w jedn stron i nie zachodzi w drug, ale s te takie, w przypadku ktrych zachodzi ona w obie strony. Symbolicznie: R nie jest ani symetryczna ani asymetryczna xy [xRy ~ (yRx)] xy (xRy yRx) Relacj ani symetryczn ani asymetryczn jest okrelona w zbiorze ludzi relacja kochania. S bowiem takie pary ludzi, gdzie jedna osoba kocha drug a druga pierwsz, ale s te i takie, gdzie relacja zachodzi tylko w jedn stron. Przechodnio. Relacja jest przechodnia, jeli zachodzc pomidzy jakimi elementami x i y, a take elementem y i elementem z, zachodzi rwnie pomidzy x i z. Symbolicznie: R jest przechodnia xyz [(xRy yRz) xRz] Przechodnia jest na przykad relacja bycia starszym. Jeli jedna osoba jest starsza od drugiej, a druga od trzeciej, to na pewno pierwsza jest rwnie starsza od trzeciej. Fakt, e dana relacja nie jest przechodnia oznacza, e istniej takie trzy elementy, e pierwszy jest w relacji do drugiego, drugi do trzeciego, natomiast pierwszy nie jest w relacji do trzeciego. Symbolicznie: R jest nieprzechodnia xyz [xRy yRz ~ (xRz)] Nieprzechodnia jest relacja bycia znajomym. Jeli osoba x jest znajomym osoby y, a osoba y znajomym osoby z, to wcale nie jest konieczne, aby x by rwnie znajomym z. Spjno. Relacja jest spjna, jeli dla dowolnych dwch rnych elementw uniwersum zachodzi ona przynajmniej w jedn stron, czyli x jest w relacji do y lub y do x. Symbolicznie: R jest spjna xy [x y (xRy yRx)]

Spjna jest na przykad relacja mniejszoci w zbiorze liczb. Jeli wemiemy dwie liczby i bd one rne od siebie, to na pewno jedna bdzie wiksza od drugiej albo druga od pierwszej. Relacja nie jest spjna, gdy istniej w uniwersum dwa rne od siebie elementy, takie e ani jeden nie jest w relacji do drugiego, ani drugi do pierwszego. Symbolicznie: R jest niespjna xy [x y (xRy) (yRx)] Niespjna w zbiorze ludzi jest na przykad relacja bycia on atwo znale dwie osoby, takie e ani jedna nie jest on drugiej, ani druga on pierwszej. W zwizku z trzema z wymienionymi wyej wasnociami okrela si pewien szczeglny typ relacji tak zwan rwnowano. Mwimy, e relacja jest rwnowanoci, gdy jest ona jednoczenie zwrotna, symetryczna i przechodnia. Typu rwnowanoci jest na przykad relacja bycia w tym samym wieku.

6.3.2. PRAKTYKA: OKRELANIE WASNOCI FORMALNYCH RELACJI.

Zadania zwizane z wasnociami formalnymi relacji polegaj najczciej na okreleniu wszystkich wasnoci podanej relacji. W zwizku z kadym wyrnionym wyej pojciem zwrotnoci, symetri, przechodnioci i spjnoci kada relacja musi posiada jak wasno. Trzeba wic po prostu sprawdzi, ktra z moliwych sytuacji zachodzi w danym przypadku czy relacja jest zwrotna, przeciwzwrotna, czy te ani taka, ani taka; nastpnie czy jest symetryczna, asymetryczna (mocno lub sabo), czy te ani symetryczna ani asymetryczna, itd. Przykad: Zbadamy wasnoci formalne okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi relacji bycia matk (xRy jest matk y). Oczywicie nikt nie jest swoj wasn matk, a wic jest to relacja przeciwzwrotna. Jeli jedna osoba jest matk drugiej, to na pewno druga nie jest matk pierwszej jest to wic relacja asymetryczna. Jeli jedna osoba jest matk drugiej, a druga matk trzeciej, to ta pierwsza na pewno nie jest matk trzeciej (jest bowiem jej babci), czyli nasza relacja jest

10

nieprzechodnia. Nie jest to te relacja spjna, poniewa nie jest tak, e dla dowolnych dwch rnych osb jedna jest matk drugiej lub druga matk pierwszej. Przykad: Zbadamy wasnoci formalne relacji bycia tej samej pci, okrelonej w zbiorze ludzi. Kady jest tej samej pci co on sam, a wic jest to relacja zwrotna. Jeli jedna osoba jest tej samej pci co druga, to ta druga jest tej samej pci co pierwsza, a wic jest to relacja symetryczna. Jeli osoba A jest tej samej pci co B, a B tej samej co C, to rwnie zawsze A jest tej samej pci co C, a wic jest to relacja przechodnia. Nie jest to relacja spjna, poniewa nie kade dwie rne osoby s tej samej pci. Poniewa nasza relacja jest zwrotna, symetryczna i przechodnia, moemy rwnie powiedzie, e jest ona rwnowanoci. Z omawianych wasnoci najwiksze problemy moe sprawi przechodnio. Przykad: Okrelimy wasnoci formalne relacji bycia w rnym wieku (w zbiorze ludzi). Jest to oczywicie relacja przeciwzwrotna (nikt nie jest w rnym wieku od siebie samego) i symetryczna (jeli jedna osoba jest w rnym wieku od drugiej, to i ta druga jest w rnym wieku od pierwszej). Zajmijmy si teraz przechodnioci. Oczywicie w wikszoci przypadkw bywa tak, e jeli jedna osoba jest w rnym wieku od drugiej, a druga od trzeciej, to i ta pierwsza bdzie w rnym wieku od trzeciej. Czy jest tak jednak zawsze? atwo wyobrazi sobie na przykad takie trzy osoby: A majc 20 lat, B 25 lat i C 20 lat. Wtedy A bdzie w relacji bycia w rnym wieku do B, B w relacji do C, natomiast A do C ju nie. Poniewa relacja jest przechodnia, gdy zawsze jest tak, e jeli x jest w relacji do y, a y do z, to rwnie x jest w relacji do z, to wystarczy znale cho jeden przypadek, kiedy tak nie jest, aby mc stwierdzi, e relacja nie jest przechodnia. Poniewa taki przypadek znalelimy, widzimy, e nasza relacja jest nieprzechodnia. Pewne wtpliwoci moe te budzi to, czy omawiana relacja jest spjna. Czy gdy wemiemy dwch dowolnych rnych od siebie ludzi, to zawsze bd oni w rnym wieku? Odpowied na to pytanie zaley od dokadnoci, jak przyjmiemy. Gdy uznamy na przykad, e jeli rnica pomidzy dwoma ludmi jest mniejsza ni rok, to s oni w tym samym wieku, 11

to wtedy nasza relacja nie bdzie spjna atwo bdzie znale pary ludzi, pomidzy ktrymi ona nie zachodzi (a wic nie s oni w rnym wieku). Gdybymy jednak uznali, e rnica nawet uamka sekundy w momencie urodzenia sprawia, e ludzie s ju w rnym wieku, to nasz relacj moglibymy uzna za spjn zachodziaby ona pomidzy dowolnymi rnymi od siebie ludmi. Przykad: Zbadamy wasnoci formalne okrelonej w zbiorze ludzi relacji bycia bratem. Nikt nie jest swoim wasnym bratem, wic jest to relacja przeciwzrotna. Poniewa moe by tak, e jedna osoba jest bratem drugiej, a druga bratem pierwszej, ale moe by te tak, e jedna jest bratem drugiej, a druga nie jest bratem pierwszej (bo jest siostr), oznacza to, e nasza relacja nie jest ani symetryczna, ani asymetryczna. Jeli chodzi o przechodnio, to na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e omawiana relacja jest przechodnia zwykle jest tak, e jeli A jest bratem B, a B bratem C, to rwnie A jest bratem C. Jest tu jednak pewna puapka. Wyobramy sobie dwie osoby A i B bdce brami. Wwczas A jest w relacji bycia bratem do B, B jest w relacji do A, natomiast oczywicie A nie jest swoim wasnym bratem. A zatem mamy sytuacj, e jedna osoba jest w relacji R do drugiej, druga do trzeciej, a pierwsza do trzeciej nie. To, e pierwsza i trzecia osoba s faktycznie tym samym czowiekiem, nic tu nie zmienia, poniewa w definicji przechodnioci nie ma mowy, e musz wystpowa tam rne obiekty. Nasza relacja nie jest wic przechodnia. Relacja bycia bratem nie jest te oczywicie spjna. Relacje w tego typu zadaniach mog by te podawane jako zbir par. Przykad: Zbadamy wasnoci formalne relacji R = {a, b, b, c, a, c, c, d, b, b} okrelonej w uniwersum U = {a, b, c, d}. Poniewa jeden z elementw uniwersum (b) jest w relacji do samego siebie, natomiast pozostae nie s, relacja ta nie jest ani zwrotna, ani przeciwzwrotna. Dla elementw rnych od siebie jest tak, e gdy jeden jest w relacji do drugiego, to drugi nie jest w relacji do pierwszego. Wskazywao by to na asymetri; jednak jeden z elementw jest w relacji do 12

siebie samego, co w mocnej asymetrii jest niemoliwe. A zatem mamy do czynienia ze sab asymetri. Udaje si znale takie trzy elementy (s to a, c oraz d), e pierwszy jest w relacji do drugiego, a drugi do trzeciego, natomiast pierwszy nie pozostaje w relacji do trzeciego; jest to wic relacja nieprzechodnia. Poniewa istniej rne od siebie elementy, takie e ani jeden nie jest w relacji do drugiego, ani drugi do pierwszego,\ jest to relacja niespjna.

6.4. DZIAANIA NA RELACJACH.

6.4.1. YK TEORII.
Wiemy, e kad relacj moemy przedstawi jako zbir par. Poniewa relacje s zbiorami (zbiorami par), moemy wykonywa na nich dziaania, jakie wykonywalimy na zwykych zbiorach: sum, iloczyn, rnic i dopenienie. W przypadku relacji moemy wykonywa te pewne specyficzne dziaania, z ktrych poznamy tak zwany konwers relacji. Najpierw jednak zajmiemy si dziaaniami poznanymi w rozdziale powiconym zbiorom. Suma dwch relacji to zbir par nalecych do jednej lub do drugiej relacji. Na przykad sum relacji bycia ojcem i relacji bycia matk jest relacja bycia rodzicem. Iloczyn dwch relacji to zbir par nalecych jednoczenie do jednej jak i do drugiej relacji. Iloczynem relacji bycia bratem oraz bycia starszym jest relacja bycia starszym bratem. Rnica dwch relacji to zbir tych par, ktre nale do pierwszej z nich, lecz nie nale do drugiej. Jeli od relacji bycia rodzicem odejmiemy relacj bycia matk, otrzymamy relacj bycia ojcem. Dopenienie jakiej relacji to zbir par, ktre do tej relacji nie nale. Na przykad dopenieniem relacji bycia starszym jest relacja bycia w tym samym wieku lub modszym. Symbolicznie dziaania na relacjach przedstawiamy przy pomocy takich samych znakw, jak w przypadku zwykych zbiorw, czyli: , , , . Konwers relacji to dziaanie, z ktrym si dotd nie spotkalimy, jednak jego zrozumienie nie powinno sprawi wikszych trudnoci. Konwers relacji R nazywany jest czsto relacj

13

odwrotn do R i bywa oznaczany symbolicznie R-1 lub . Konwers relacji R, czyli R-1 to relacja zachodzca pomidzy elementami y i x wtedy i tylko wtedy, gdy pomidzy x i y zachodzi R. Symbolicznie yR-1x xRy. Przykadowo, konwersem relacji bycia rodzicem, jest relacja bycia dzieckiem (bowiem y jest dzieckiem x wtedy i tylko wtedy, gdy x jest rodzicem y), natomiast konwersem relacji bycia modszym jest relacja bycia starszym. Konwersem pewnej relacji moe by te czasem ta sama relacja na przykad konwersem relacji bycia w tym samym wieku jest ta sama relacja bycia w tym samym wieku (y jest w tym samy wieku co x wtedy i tylko wtedy, gdy x jest w tym samym wieku co y).

6.4.2. PRAKTYKA: WYKONYWANIE DZIAA NA RELACJACH.

Zada zwizanych z dziaaniami na relacjach nie ma sensu szczegowo omawia. Jeden przykad powinien w zupenoci wystarczy. Przykad: Wykonamy kilka dziaa na nastpujcych relacjach: xRy x jest bratem y, xTy x jest rwienikiem y, xSy x jest rodzestwem y, xQy x jest siostr y. RT Iloczyn relacji bycia bratem i bycia rwienikiem to relacja zawierajca pary nalece zarwno do T jaki i R, a zatem relacja bycia bratem rwienikiem (bratem bliniakiem) (x jest bratem bliniakiem y). SR Gdy od relacji bycia rodzestwem odejmiemy relacj bycia bratem, otrzymamy relacj bycia siostr (x jest siostr y). SR Dodajc do relacji bycia rodzestwem relacj bycia bratem, nie dodajemy do S w istocie niczego nowego wszystkie pary nalece do R ju si w S znajduj a zatem wynikiem dziaania jest S, czyli relacja bycia rodzestwem (x jest rodzestwem y). T Dopenienie relacji T to zbir par, ktre do T nie nale, a zatem jest to relacja bycia w innym wieku (x jest w innym wieku ni y lub: x nie jest rwienikiem y). (R Q)

14

W nawiasie mamy sum relacji bycia bratem i bycia siostr, a wic relacj bycia rodzestwem. Dopenienie tej ostatniej relacji to relacja nie-bycia rodzestwem (x nie jest rodzestwem y) S T Dopenienie relacji T to, jak ju powiedzielimy wyej, relacja bycia w rnym wieku. Gdy odejmiemy j od relacji bycia rodzestwem, otrzymamy relacj bycia rodzestwem bdcym w tym samym wieku (x jest rodzestwem y i s w tym samym wieku, lub: x jest bliniaczym rodzestwem y) Q S Dopenienie relacji Q, to relacja nie-bycia siostr. Cze wsplna tej relacji z relacj bycia rodzestwem to oczywicie relacja bycia bratem (x jest bratem y). S-1 Relacj odwrotn (czyli zachodzc midzy y i x) do relacji bycia rodzestwem jest ta sama relacja bycia rodzestwem (y jest rodzestwem x).

6.5. ZALENOCI MIDZY RELACJAMI.

6.5.1. YK TEORII.
Poniewa relacje s zbiorami par, mog one, podobnie jak inne zbiory, pozostawa do siebie w rnych stosunkach: inkluzji, zbiorw. Relacja R zawiera si w relacji T (R T), gdy kada para naleca do R naley rwnie do T. Przykadowo relacja bycia kuzynem, zawiera si w relacji bycia krewnym. Relacja R jest rozczna z relacj T (R )( T), gdy adna para naleca do R nie naley rwnoczenie do T. Rozczne s na przykad relacje bycia starszym i bycia modszym. Relacja R krzyuje si z relacj T (R # T ), gdy istniej pary nalece zarwno do R jak i do T, ale s te takie, ktre nale jedynie do R i s takie, ktre nale wycznie do T. Przykadowo relacja bycia starszym krzyuje si z relacj bycia bratem moe by tak, e krzyowania i rozcznoci. Zalenoci te zdefiniowane s tak samo jak w przypadku zwykych

15

kto jest starszy od kogo innego, bdc jednoczenie jego bratem, ale mona te by od kogo starszym nie bdc jego bratem, oraz by czyim bratem nie bdc od niego starszym.

6.5.2.

PRAKTYKA:

OKRELANIE

ZALENOCI

POMIDZY

RELACJAMI.
Zadania na okrelanie zalenoci pomidzy relacjami s bardzo proste i jeden przykad powinien tu wystarczy. Przykad: Okrelimy zalenoci pomidzy nastpujcymi relacjami R, S, T, Q: xRy x jest matk y, xSy x jest modszy od y, xTy x jest starszy od y, xQy x jest rodzestwem y. Oczywicie niemoliwe jest, aby by jednoczenie czyj matk i by od tej osoby modszym, a wic relacje R i S s rozczne (nie ma par nalecych jednoczenie do nich obu). Jeli x jest matk y, to na pewno x jest starszy od y (ale nie na odwrt), a wic relacja R zawiera si w relacji T (kada para naleca do R naley rwnie do T). Nie mona by jednoczenie czyj matk i rodzestwem, a wic R jest rozczna z Q. Z oczywistych powodw rozczne s rwnie relacje S i T. Rozpatrujc relacje S oraz Q naley zauway, e mona by od kogo modszym i by jednoczenie jego rodzestwem, mona by od kogo modszym i nie by jego rodzestwem, a take mona by czyim rodzestwem i nie by od niego modszym; a zatem S i Q si krzyuj. Z podobnych powodw krzyuj si T i Q. A zatem, symbolicznie: R )( S, R T, R )( Q, S )( T, S # Q, T # Q.

6.5.3.

PRAKTYKA:

DOBIERANIE

RELACJI

BDCYCH

RNYCH STOSUNKACH DO PODANEJ.

Zadania zwizane z zalenociami pomidzy relacjami mog te polega na dobieraniu w stosunku do danej relacji R innych relacji: takiej eby R si w niej zawieraa, eby ona zawieraa si w R, rozcznej z R i krzyujcej si z R. Zadania takie nie maj jednej odpowiedzi; mona wymyla wiele rnych, rwnie prawidowych wszystko zaley od wyobrani rozwizujcego.

16

Przykad: Do relacji R mieszkania w tym samym miecie (xRy x mieszka w tym samym miecie co y), dobierzemy S tak e S R, T tak e R T, Q tak e Q )( R oraz P tak e P # R Relacja S ma si zawiera w R, a wic kada para naleca do S musi rwnie nalee do R. Relacj tak jest na przykad relacja mieszkania na tej samej ulicy jeli x mieszka na tej samej ulicy co y, to na pewno x mieszka w tym samym miecie co y. Teraz musimy znale relacj T, tak eby R si w niej zawieraa; czyli kada para mieszkajca w tym samym miecie musi rwnie nalee do naszej nowej relacji T. Relacj tak moe by, na przykad, relacja mieszkania w tym samym kraju. Za przykad relacji Q rozcznej z R moe posuy relacja mieszkania w innym miecie. Jako relacj krzyujc si z R moemy poda relacj bycia bratem jedna osoba moe by bratem drugiej i mieszka jednoczenie w tym samym miecie co ta druga, ale mona te by czyim bratem i mieszka w innym miecie, a take mieszka z kim w tym samym miecie, ale nie by jego bratem. A zatem ostateczna, jedna z wielu moliwych, odpowied to: xSy x mieszka na tej samej ulicy co y, xTy x mieszka w tym samym kraju co y, xQy x mieszka w innym miecie ni y, xPy x jest bratem y.

SOWNICZEK:
Iloczyn kartezjaski iloczyn kartezjaski zbiorw A i B (A B) to zbir wszystkich par, takich w ktrych na pierwszym miejscu jest element zbioru A, a na drugim element zbioru B. Kwadrat kartezjaski kwadrat kartezjaski zbioru A to iloczyn kartezjaski A z nim samym, czyli A A. Dziedzina lewostronna relacji zbir tych obiektw, ktre pozostaj w relacji do jakiego obiektu.

17

Dziedzina prawostronna relacji (przeciwdziedzina) zbir tych obiektw, do ktrych jaki obiekt pozostaje w relacji. Pole relacji suma dziedziny lewostronnej i prawostronnej relacji.

18

1.1. Zapisz schemat zdania: a) Jeeli nie sprbuj, to nie wygram. b) Nie jest prawd, e jeli sprbuj, to wygram. c) Nie jest prawd, e jeli nie wygraem, to nie sprbowaem. d) Jeeli Mieczysaw owiadczy si Karolinie, to jest lepy lub zakochany. e) Jeeli Karolina wyjdzie za Mieczysawa, a jej plan si powiedzie, to zostanie bogat wdow. f) Karolina przyjmie owiadczyny Mieczysawa i wyjdzie za niego wtedy i tylko wtedy, gdy Mieczysaw zapisze jej dom lub podaruje dwa samochody. g) Jeeli Mieczysaw nie rozwiedzie si z on i nie oeni z Karolin, to zachowa majtek i szacunek rodziny, ale nie bdzie szczliwy. h) Tadeusz nie bdzie zadowolony, jeli wrci wczeniej i pozna ca prawd. i) Jeeli Tadeusz nie wrci wczeniej, to o ile ssiedzi bd dyskretni, Tadeusz o niczym si nie dowie. j) Tadeusz zabierze synowi kieszonkowe i nie pozwoli korzysta z komputera, jeli zobaczy jego wiadectwo. k) Nie jest prawd, e jeli przeczytam podrcznik i nie bd opuszcza zaj, to zdam egzamin. l) Jeeli nie przygotuj si do egzaminu, to albo bd mia szczcie i wylosuj atwe pytania, albo nie bd mia szczcia i nie zdam egzaminu. ) Jeli pjd na imprez, to jutro bdzie bolaa mnie gowa i nie naucz si logiki, a jeli nie naucz si logiki, to nie zalicz poniedziakowego kolokwium; ale jeli nie pjd na imprez, to bd cay czas myla, co straciem i te nie naucz si logiki. Zadania 1.2, 1.3 i 1.4 maj na celu utrwalenie w pamici tabelek zero-jedynkowych oraz wyrobienie umiejtnoci sprawnego posugiwania si nimi. 1.2. Tam gdzie jest to moliwe, okrel warto caego zdania o podanym schemacie, wiedzc, e p = 1. a) p q b) p q c) p q d) p q e) p ~ p f) (p q) p g) (p q) p h) p ~ (p q) i) p (~ p q) j) (~ p q) ~ p k) (p ~ p) (q p) l) ~ [(p q) p]

1.3. Tam gdzie jest to moliwe, okrel warto caego zdania w przykadach z poprzedniego zadania, wiedzc, e p = 0

1.4. Tam gdzie jest to moliwe okrel warto zmiennej q, wiedzc e cae zdanie o podanym schemacie jest prawdziwe, natomiast p = 0. a) p q b) q p c) p q d) ~ q ~ p e) ~ (p q) f) ~ (p q) g) ~ p (p q) h) (p ~ q) ~ p i) q ~ (p q)

1.5. Sprawd, czy formua jest tautologi metod wszystkich moliwych podstawie. Nastpnie sprawd to samo przy pomocy metody skrconej. a) p ( p q) b) (p q) (p q) c) (p q) (p q) d) (p q) (~ p q) e) (p ~ q) ~ ( p q) f) (p q) [(p q) q] g) [(p q) q] (p q) h) (p q) (~ q ~ p) i) (~ p q) (q p)

Porwnaj wyniki otrzymane obydwiema metodami. Jeeli jeszcze nie cakiem rozumiesz ide dziaania metody skrconej, zwr uwag, na nastpujce fakty. W przypadku formu, ktre okazay si zawsze prawdziwe, gdy sprawdzae je zwyk metod, zaoenie, e mog okaza si faszywe (przy metodzie skrconej) prowadzi do sprzecznoci. Sprzeczno ta wskazuje, e formua nie moe sta si schematem zdania faszywego, a wic musi by zawsze prawdziwa. W obu metodach ten sam fakt zosta wykazany rnymi sposobami. Jeli przy sprawdzaniu zwyk metod, okazywao si, e formua moe okaza si schematem zdania faszywego przy pewnym konkretnym podstawieniu, to badajc formu metod skrcon, otrzymujemy to wanie podstawienie jako to, przy ktrym nie ma sprzecznoci. 1.6. Sprawd, czy formua jest kontrtautologi metod wszystkich moliwych podstawie. Nastpnie sprawd to samo przy pomocy metody skrconej. a) (p q) (p ~ q) b) (p q) ( p ~ q) c) p ~ ( p q) d) ~ [ p (p ~ q)] e) ~ (p q) (~ p q) f) (p q) ~ (p q)

Podobnie jak w poprzednim zadaniu porwnaj wyniki otrzymane obydwiema metodami i zauwa wystpujce prawidowoci.

1.7. Sprawd skrcon metod, czy formua jest tautologi. a) [(p ~ q) (q ~ r)] r b) [p (q r)] [~ q (p ~ r)] c) (p q) {(p r) [(p (q r)]} d) [(p q) ~ r] [~ (r ~ p) ~ q] e) {[p (q r)] (r s)} [(q ~ r) ~ s] f) {[(p q) r] ~ r} (~ p ~ q) g) [(q r) p] [(p q) (r ~ p)] h) [~ (~ p ~ r) ~ q] [(~ p q) ~ r] i) [(~ q p) (p ~ r)] [(q r) ~ p] j) ~ (p q) {(~ p r) [p (~ q r)]} k) (q ~ p) {(~ r p) [~ p (q r)]} l) [(p q) (q r)] [ ~ r (q r)] ) {[p (q ~ r)] [q (p r)]} (p r) m) [(p ~ r) ~ q] [(p q) r] n) [p (~ q r)] [~ (~ p q) ( r ~ p)] o) (p q) [(r p) (r q)] p) [(p ~ s) q] {[(r s) ~ q] (p ~ r)} 1.8. Sprawd skrcon metod, czy formua jest kontrtautologi. a) ~ [p (~ q r)] (p r) b) (p q) {(~ q ~ r) ~ [(p r) q]} c) ~ {[~ p (q r)] [ r (p q)]} d) [~ p (q r)] ~ [(p q) (~ p r)] e) [p ~ (~ q ~ r)] ~ [~ p (q r)] 1.9. Ktre z poniszych zda s prawdami logicznymi? a) Jzef zostanie prezesem lub nie zostanie prezesem. b) Albo Jzef bdzie uczciwy i nie zostanie prezesem albo jeli Jzef nie bdzie uczciwy to zostanie prezesem.

c) Jeeli Jzef zostanie prezesem wtedy i tylko wtedy gdy nie bdzie uczciwy, to nie jest prawd, e zarazem Jzef bdzie uczciwy i zostanie prezesem. d) Jeeli Jzef zostanie prezesem wtedy i tylko wtedy gdy nie bdzie uczciwy, to albo Jzef bdzie uczciwy, albo nie zostanie prezesem. e) Jeeli Jzef zostanie prezesem wtedy i tylko wtedy gdy zwolni Jerzego lub Mieczysawa to jeli Jzef nie zwolni Jerzego to nie zostanie prezesem. f) Jeeli Jzef zostanie prezesem wtedy i tylko wtedy gdy zwolni Jerzego lub Mieczysawa to jeli Jzef zwolni Jerzego to zostanie prezesem. 1.10. Czy ze zdania A wynika logicznie zdanie B? a) A: Jeli w baku nie ma benzyny, to nie mona uruchomi silnika. B: Jeli w baku jest benzyna, to mona uruchomi silnik. b) A: Jeli w baku nie ma benzyny, to nie mona uruchomi silnika. B: Jeli mona uruchomi silnik, to w baku jest benzyna. c) A: Jeli przekrocz prdko i zatrzyma mnie policja, to zapac mandat. B: Jeli nie przekrocz prdkoci, a policja mnie zatrzyma, to nie zapac mandatu. d) A: Jeli zatrzyma mnie policja, to albo znajd przekonujce wytumaczenie, albo zapac mandat. B: Jeli zatrzyma mnie policja, to jeli nie znajd przekonujcego wytumaczenia, to zapac mandat. 1.11. Ktre z poniszych zda wynika ze zdania Jeli wiadek mwi prawd, to oskarony nie jest winny. a) Jeli wiadek nie mwi prawdy, to oskarony jest winny. b) wiadek nie mwi prawdy lub oskarony nie jest winny. c) Oskarony jest winny lub wiadek nie mwi prawdy. d) Jeli oskarony jest winny, to wiadek nie mwi prawdy. e) Nie jest prawd, e zarazem: oskarony jest winny, a wiadek mwi prawd. 1.12. Ktre z poniszych zda wynika ze zdania Ja idzie do szkoy wtedy i tylko wtedy, gdy jest brzydka pogoda i nie ma matematyki. a) Jeli jest brzydka pogoda, a w szkole jest matematyka, to Ja nie idzie do szkoy. b) Jeli nie ma matematyki, to albo pogoda jest brzydka albo Ja idzie do szkoy. c) O ile pogoda jest brzydka to jeli nie ma matematyki, to Ja idzie do szkoy. d) Albo pogoda jest brzydka, albo jeli jest matematyka, to Ja nie idzie do szkoy. 4

e) Jeli Ja nie idzie do szkoy, to jest matematyka. f) Jeli pogoda nie jest brzydka, to Jasiu nie idzie do szkoy. 1.13. Sprawd poprawno wnioskowania: a) Jeeli Kazimierz spotka Tadeusza, to wrci pno. Kazimierz nie spotka Tadeusza. Zatem Kazimierz nie wrci pno. b) Kazimierz by na zebraniu lub z kolegami w barze. Gdyby Kazimierz by z kolegami w barze, to nie wsta by dzi tak wczenie. Kazimierz wsta dzi wczenie. A zatem Kazimierz by na zebraniu. c) Jeli nie zwolnimy Mieczysawa, to atmosfera w firmie nie poprawi si. Jerzy zostanie w firmie wtedy i tylko wtedy, gdy atmosfera si poprawi. Jeli Jerzy nie zostanie w firmie, to odejd z nim najlepsi pracownicy. Zatem albo zwolnimy Mieczysawa, albo odejd najlepsi pracownicy. d) Jeeli zwolnimy Mieczysawa z funkcji prezesa, to przegramy dwa kolejne przetargi i stracimy poparcie zwizkw zawodowych. Jeli stracimy poparcie zwizkw zawodowych, to bdzie grozi nam strajk. Jeli przegramy dwa kolejne przetargi, to nie bdziemy w stanie spaci kredytw. Jeli nie bdziemy w stanie spaci kredytw lub bdzie grozi nam strajk to akcje firmy znacznie strac na wartoci. Zatem jeli zwolnimy Mieczysawa, to akcje firmy strac na wartoci. e) Prezesem moe by Jerzy lub Mieczysaw. Jeeli Mieczysaw pozostanie prezesem dostaniemy dotacje rzdowe i nie bdzie grozi nam bankructwo. Jeeli Jerzy zostanie prezesem, to nie dostaniemy rzdowych dotacji, ale za to zdobdziemy zaufanie na zachodnich rynkach. Zatem jeeli Jerzy nie zostanie prezesem, to nie zdobdziemy wprawdzie zaufania na zachodnich rynkach, ale nie bdzie grozi nam bankructwo.

ODPOWIEDZI: 1.1. a) ~ p ~ q, b) ~ (p q), c) ~ (~ p ~ q), d) p (q r), e) (p q) r, f) (p q) (r s), g) (~ p ~ q) [(r s) ~ t)], h) (p q) ~ r, i), ~ p (q ~ r), j) p (q ~ r), k) ~ [(p ~ q) r], l) ~ p [(q r) (~ q ~ s)], ) [p (q ~ r) (~ r ~ s)] [~ p (t ~ r)] 1.2. Warto caego zdania wynosi 1 w przypadkach: b), e), f), k); 0 w przypadkach: h), i), j), l). W pozostaych przypadkach wartoci zdania nie da si obliczy jest ona zalena od wartoci q. 1.3. Warto caego zdania wynosi 1 w przypadkach: c), e), f), g), j) ; 0 w przypadkach a), h) l). W pozostaych przypadkach wartoci zdania nie da si obliczy jest ona zalena od wartoci q. 1.4. q = 1 w przypadkach g), i) ; q = 0 przypadkach b), c), e), h). W pozostaych przypadkach wartoci q nie da si obliczy 1.5. Tautologiami s formuy: b), d), e), f), h) 1.6. Kontrtautologiami s formuy: b), e), f) 1.7. Tautologiami s formuy: a), c), d), f), g), h), j), ), m), n) 1.8. Kontrtautologiami s formuy: b), d), e) 1.9. Schematy poszczeglnych zda przedstawiaj si nastpujco: a) p ~ p, b) (p ~ q) (~ p q), c) (p ~ q) ~ (q p), d) (p ~ q) (q ~ p), e) [p (q r)] (~ q ~ p), f) [p (q r)] (q p) Prawdami logicznymi s zdania: a), c), f) 1.10. Zdanie B wynika ze zdania A w przypadkach: b), d). 1.11. Z podanego zdania wynikaj logicznie zdania: b), d), e) 1.12. Z podanego zdania wynikaj logicznie zdania: a), c), d), f) 1.13. Poprawne s wnioskowania: b), c), d)

2.1. Napisz sylogistyczny schemat zdania; okrel co jest terminem S, a co P. a) Kady kij ma dwa koce. b) S takie kraje afrykaskie, ktre zniosy kar mierci. c) S takie postpki zupenie legalne, ktre nie s uczciwe. d) Pewien kraj afrykaski nie znis kary mierci. e) Nic co ludzkie, nie jest mi obce. f) Kada pliszka swj ogon chwali. g) Nikt, kto przynosi ze wieci, nie jest lubiany. h) Niekiedy nawet ten, kto nie zawini, powinien powiedzie przepraszam. i) Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie. j) Psychopata moe by czowiekiem o wybitnej inteligencji. k) Jeszcze si taki nie urodzi, ktry by wszystkim dogodzi. l) S tacy, ktrzy wtpi w uczciwo Jzefa. ) Nikt nie jest doskonay. m) Dentelmeni nigdy nie rozmawiaj o pienidzach. n) Cokolwiek da si powiedzie, da si powiedzie jasno. o) Wane lekcje nigdy nie s przyjemne w nauce. p) atwo odniesione zwycistwa nie zawsze daj du satysfakcj. q) Nie jest prawd, e adne wane odkrycie nie zostao dokonane przez przypadek. r) Nieprawda, e niektrzy eksperci nie s omylni. s) Nie kady teoretyk jest dobrym praktykiem. ) Nie jest prawd, e istniej ludzie nieomylni. t) Najtrudniejszy kilometr, to zawsze ten ostatni przed met u) Nieprawda, e istniej dowody na pozaziemskie pochodzenie czowieka, nie bdce spreparowanymi falsyfikatami. w) Tylko osoby penoletnie mog zosta posami na Sejm. z) Nie tylko dzieci wierz w bajki.

2.2. Zbadaj formaln poprawno nastpujcych sylogizmw (czyli to, czy ich wniosek wynika logicznie z przesanek). Na podstawie wasnej wiedzy i dowiadcze yciowych sprbuj oceni ich poprawno materialn. (Przed przystpieniem do sprawdzania sprbuj okreli poprawno wnioskowania intuicyjnie. Jeli wynik okae si niezgodny z oczekiwaniami, zastanw si, co byo tego powodem. Dwie najczciej wystpujce przyczyny to: (1) bdne uznanie sylogizmu za poprawny na podstawie faktu, e zarwno przesanki jak i wniosek wydaj si prawdziwe; tymczasem moe nie zachodzi midzy nimi wynikanie logiczne; (2) uznanie sylogizmu za formalnie niepoprawny, gdy bdny wydaje si jego wniosek; tymczasem nieprawdziwo wniosku spowodowana by moe faszywoci przesanki a nie bdnoci wnioskowania.) a) aden artysta nie jest abstynentem. Niektrzy logicy s artystami. Zatem niektrzy logicy nie s abstynentami. b) Kady stary kawaler jest nudny. Niektrzy starzy kawalerowie nie s filatelistami. Zatem niektrzy filatelici nie s nudni. c) Niektrzy wykadowcy nie s zarozumiali. Nikt zarozumiay nie jest powszechnie lubiany. Zatem niektrzy wykadowcy s powszechnie lubiani. d) Kady dobry kierowca jest dobrym kochankiem. Kady Polak jest dobrym kierowc. Zatem kady Polak jest dobrym kochankiem.

e) Kady, kto wierzy w obietnice wyborcze jest naiwny. Niektre dzieci s naiwne. Zatem niektre dzieci wierz w obietnice wyborcze. 2

f) Niektrzy bogaci mczynie nie s inteligentni. Kady bogaty mczyzna ma powodzenie u kobiet. Zatem niektrzy mczyni, majcy powodzenie u kobiet, nie s inteligentni. g) Niektre pikne kobiety s zarozumiae. Wszystkie pikne kobiety maj powodzenie u mczyzn. Zatem wszystkie zarozumiae kobiety maj powodzenie u mczyzn. h) Niektrzy politycy s rasistami. aden rozsdny czowiek nie jest rasist. Zatem aden polityk nie jest rozsdnym czowiekiem. i) Niektre dobre samochody produkowane s w Japonii. Niektre produkowane w Japonii samochody s czarne. Zatem niektre dobre samochody s czarne. j) Kady czowiek majcy poczucie humoru ma dystans do siebie samego. aden czowiek majcy dystans do siebie samego nie jest mciwy. Zatem aden czowiek majcy poczucie humoru nie jest mciwy. k) Niektrzy oszuci s inteligentni. Kady inteligentny czowiek potrafi sprawia dobre wraenie. Zatem niektrzy oszuci potrafi sprawia dobre wraenie. l) adna mrwka nie jest soniem. adna aba nie jest mrwk. Zatem adna aba nie jest soniem. 2.3. Na podstawie podanej informacji o wartoci logicznej zdania, okrel, posugujc si kwadratem logicznym, wartoci pozostaych zda kategorycznych o tym samym podmiocie i orzeczniku. a) Prawdziwe jest zdanie: Kada wojna jest zem. b) Faszywe jest zdanie: Kady stary kawaler jest nudziarzem. c) Prawdziwe jest zdanie: aden czowiek nie jest doskonay. d) Faszywe jest zdanie: adna rzecz pikna nie jest tania. e) Prawdziwe jest zdanie: Niektre rzeczy przyjemne s szkodliwe. f) Faszywe jest zdanie: Niektrzy ludzie lubi krytyk pod swoim adresem. g) Prawdziwe jest zdanie: Niektrzy egzaminatorzy nie s wyrozumiali. h) Faszywe jest zdanie: Niektrzy eksperci nie s omylni. 2.4. Sprawd, co na mocy praw konwersji, obwersji, kontrapozycji i inwersji wynika z poniszych zda: a) Kady anarchista jest wrogiem pastwa. b) aden student nie jest analfabet. c) Niektrzy ministrowie s biznesmenami. d) Niektrzy wykadowcy nie s geniuszami. 3

e) Kady pies jest nie-wydr. f) Niektre zwierzta morskie s nie-rybami. g) Niektrzy nie-komunici nie s demokratami.

Odpowiedzi: 2.1. a) S a P; S kij, P co, co ma dwa koce. b) S i P; S kraj afrykaski, P kraj, ktry znis kar mierci. c) S o P; S postpek zupenie legalny, P postpek uczciwy. d) S o P; S kraj afrykaski, P kraj, ktry znis kar mierci. e) S e P; S rzecz ludzka, P rzecz, ktra jest mi obca. f) S a P; S pliszka, P co (kto), co (kto) swj ogon chwali. g) S e P; S czowiek przynoszcy ze wieci, P czowiek lubiany. h) S i P; S czowiek, ktry nie zawini, P czowiek, ktry powinien powiedzie przepraszam. i) S a P; S czowiek, ktry mieczem wojuje, P czowiek, ktry od miecza ginie. j) S i P; S psychopata, P czowiek o wybitnej inteligencji. k) S e P; S czowiek, ktry si (dotd) urodzi, P czowiek, ktry by wszystkim dogodzi. l) S i P; S czowiek, P czowiek, ktry wtpi w uczciwo Jzefa. ) S e P; S czowiek, P czowiek doskonay. m) S e P; S dentelmen, P osoba (kiedykolwiek) rozmawiajca o pienidzach. n) S a P; S co, co da si powiedzie, P co, co da si powiedzie jasno. o) S e P; S wana lekcja, P co, co jest przyjemne w nauce. p) S o P; S atwo odniesione zwycistwo, P rzecz dajca du satysfakcj. q) ~ S e P, czyli S i P; S wane odkrycie, P co dokonanego przez przypadek. r) ~ S o P, czyli S a P; S ekspert, P czowiek omylny. s) ~ S a P, czyli S o P; S teoretyk, P dobry praktyk. ) ~ S i P, czyli S e P; S czowiek, P istota nieomylna. t) S a P; S ostatni kilometr przed met, P kilometr najtrudniejszy (do pokonania). u) ~ S o P, czyli S a P; S dowd na pozaziemskie pochodzenie czowieka, P spreparowany falsyfikat. w) S a P; S osoba mogca zosta posem na sejm, P osoba penoletnia. z) ~ S a P, czyli S o P; S czowiek wierzcy w bajki, P dziecko. 4

2.2. a) MeP SiM SoP b) MaP MoS SoP c) SoM MeP SiP d) MaP SaM SaP e) PaM SiM SiP f) MoP MaS SoP g) MiS MaP SaP h) SiM PeM SeP

Sylogizm poprawny

Sylogizm niepoprawny

Sylogizm niepoprawny

Sylogizm poprawny

Sylogizm niepoprawny

Sylogizm poprawny

Sylogizm niepoprawny

Sylogizm niepoprawny

i)

SiM MiP SiP

Sylogizm niepoprawny

j)

SaM PeM SeP

Sylogizm poprawny

k)

SiM MaP SiP

Sylogizm poprawny

l)

MeP SeM SeP

Sylogizm niepoprawny

2.3. a) Prawdziwe: Niektre wojny s zem (istniej wojny bdce zem). Faszywe: adna wojna nie jest zem; Niektre wojny nie s zem. b) Prawdziwe: Niektrzy starzy kawalerowie nie s nudziarzami. c) Prawdziwe: Niektrzy ludzie nie s doskonali (istniej ludzie, ktrzy nie s doskonali); Faszywe: Kady czowiek jest doskonay; Niektrzy ludzie s doskonali. d) Prawdziwe: Niektre rzeczy pikne s tanie. e) Faszywe: adna rzecz przyjemna nie jest szkodliwa. f) Prawdziwe: aden czowiek nie lubi krytyki pod swoim adresem; Niektrzy ludzie nie lubi krytyki pod swoim adresem (istniej ludzie, ktrzy nie lubi krytyki pod swoim adresem). Faszywe: Kady czowiek lubi krytyk pod swoim adresem. g) Faszywe: Kady egzaminator jest wyrozumiay. h) Prawdziwe: Kady ekspert jest omylny; Niektrzy eksperci s omylni (istniej eksperci omylni). Faszywe: aden ekspert nie jest omylny. 2.4. W nawiasach podane s numery wzorw, dziki ktrym otrzymano dane zdanie.

a) Niektrzy wrogowie pastwa s anarchistami (3). aden anarchista nie jest nie-wrogiem pastwa (4). Nikt kto nie jest wrogiem pastwa nie jest anarchist (8). Kady kto nie jest wrogiem pastwa jest nie-anarchist (11). Niektrzy nie-anarchici nie s wrogami pastwa (14). Niektrzy nie-anarchici s nie-wrogami pastwa (17). b) aden analfabeta nie jest studentem (1). Kady student jest nie-analfabet (5). Niektrzy nie-analfabeci s studentami (9). Niektrzy nie-analfabeci nie s nie-studentami (12). Niektrzy nie-studenci s analfabetami (15). Niektrzy nie-studenci nie s nie-analfabetami (17). c) Niektrzy biznesmeni s ministrami (2). Niektrzy ministrowie nie s nie-biznesmenami (6). d) Niektrzy wykadowcy s nie-geniuszami (7). Niektrzy nie-geniusze s wykadowcami (10). Niektrzy nie-geniusze nie s nie-wykadowcami (13). e) Niektre nie-wydry s psami (3). aden pies nie jest wydr (4). adna wydra nie jest psem (8). Kada wydra jest nie-psem (11). Niektre nie-psy nie s nie-wydrami (14). Niektre nie-psy s wydrami (16). f) Niektre nie-ryby s zwierztami morskimi (2). Niektre zwierzta morskie nie s rybami (6). g) Niektrzy nie-komunici s nie-demokratami (7). Niektrzy nie-demokraci s nie-komunistami (10). Niektrzy nie-demokraci nie s komunistami (13).

3.1. Zapisz schemat zdania: a) Niektrzy studenci nie s orami. b) Nie kady bogacz jest skpcem. c) aden rzd nie jest wieczny. d) Niektre pikne kobiety nie s zarozumiae. e) Nie kady przystojny mczyzna jest inteligentny. f) Kady czowiek jest mczyzn lub kobiet. g) Nie tylko politycy s zodziejami. h) Nie kady kto jest bogaty jest inteligentny, chocia niektre osoby inteligentne s bogate. i) Wszyscy uczestnicy wycieczki taczyli, a niektrzy piewali. j) Kady palacz szkodzi sam sobie. k) Niektrzy politycy lekcewa wszystkich dziennikarzy. l) Kady student zaliczy jakie kolokwium. ) Niektre egzaminy zdaj wszyscy studenci. m) Niektrzy kierowcy nie zapacili adnego mandatu. n) Nie kady policjant ukara jakiego kierowc. o) Istniej muzycy, ktrych nie ceni aden krytyk. p) Niektre twierdzenia goszone s tylko przez recentywistw. q) Niektrzy nie lubi adnych zwierzt. r) Kady jest czyim dzieckiem. s) Niektrzy kochaj wszystkich. t) Niektrzy inteligentni studenci nie ucz si niektrych przedmiotw. u) Niektre kobiety lubi wszystkich mczyzn, ktrzy je obdarowuj. w) Kada inteligentna kobieta potrafi uwie kadego prawdziwego mczyzn. x) Niektrzy politycy uywaj czasem sw, ktrych sami nie rozumiej. y) Niektrzy politycy lubi tylko tych dziennikarzy, ktrzy dobrze o nich pisz. z) Kady artysta tworzy jakie dziea, ktre pewien krytyk wymiewa lub lekceway. ) Niektrzy politycy gosz tylko takie hasa, ktre s akceptowane jedynie przez szalecw lub nieukw. 3.2. Zapisz schemat zdania: a) Mieczysaw nie zdradza Karoliny, cho Karolina zdradza Mieczysawa. b) Mieczysaw kocha tylko Karolin. c) Karolina kocha nie tylko Mieczysawa. 1

d) Karolina lubi tylko takich mczyzn, ktrzy s bogaci lub sawni. e) Mieczysaw nie lubi nikogo, oprcz siebie samego, kto lubi Karolin. f) Nikt rozsdny nie wierzy w niektre obietnice skadane przez Karolin. g) Co najmniej dwch ministrw kamao. h) Tylko jeden student przynis jak butelk. i) Niektrzy sfrustrowani wykadowcy wymylaj niektre zadania takie, e potrafi je rozwiza najwyej oni sami. j) Niektrzy filozofowie pisz wycznie takie ksiki, ktre s zrozumiae tylko dla nich samych. 3.3. Wyka, e formua nie jest tautologi ani kontrtautologi: a) x (P(x) Q(x)) b) xy R(x,y) c) xy (R(x,y) R(y,x)) d) xy (R(x,y) ~ R(y,x)) e) xy R(x,y) x R(x,x) f) (x P(x) x Q(x)) x (P(x) Q(x)) g) (x P(x) x Q(x)) x (P(x) Q(x)) h) xy R(x,y) x R(x,x) i) x R(x,x) xy R(x,y) j) xy (R(x,y) R(y,x)) x R(x,x) k) x (y R(x,y) P(x)) l) xyz [(R(x,y) R(y,z)) R(x,z)] 3.4. Wyka, e regua nie jest dedukcyjna: a) x P(x) x P(x) x (P(x) Q(x)) x (~ P(x) ~ Q(x)) x ~ (P(x) Q(x))

b)

c)

x ~ P(x) d) x R(x,x) xy R(x,y) xy (R(x,y) R(y,x)) x R(x,x)

e)

Odpowiedzi: 3.1. Podaj schematy, ktre, jak mi si wydaj, w sposb najbardziej intuicyjny oddaj struktur zdania. W niektrych przypadkach s to dwie rwnowane formuy. Czasem moliwe s rwnie inne poprawne odpowiedzi. a) x (S(x) ~ O(x)) b) ~ x (B(x) S(x)) c) x (R(x) ~ W (x)) ~ x (R(x) W (x)) d) x [(K(x) P(x)) ~ Z(x)] e) ~ x [(M(x) P(x)) I(x)] f) x [C(x) (M(x) K(x))] g) ~ x (Z(x) P(x)) h) ~ x (B(x) I(x)) x (I(x) B(x)) i) x (U(x) T(x)) x (U(x) S(x)) j) x (P(x) S(x,x)) k) x [P(x) y (D(y) L(x,y))] l) x [S(x) y (K(y) Z(x,y))] ) x [E(x) y (S(y) Z(y,x))] m) x [K(x) ~ y (M(y) Z(x,y))] x [K(x) y (M(y) ~ Z(x,y))] n) ~ x [P(x) y (K(y) U(x,y))] o) x [M(x) y (K(y) ~ C(y,x))] x [M(x) ~ y (K(y) C(y,x))]

p) x [T(x) y (G(y,x) R(y))] q) x [C(x) y (Z(y) ~ L(x,y))] x [C(x) ~ y (Z(y) L(x,y))] r) x [C(x) y (C(y) D(x,y))] Przyjmujc, e ograniczamy si jedynie do uniwersum zoonego z ludzi: xy D(x,y) s) x [C(x) y (C(y) K(x,y))] Przyjmujc, e ograniczamy si jedynie do uniwersum zoonego z ludzi: xy K(x,y) t) x [(S(x) I(x)) y (P(y) ~ U (x,y))] u) x {K(x) y [(M(y) O (x,y)) L(x,y)]} w) x [(K(x) I(x)) y (P(y) U(x,y))] x) x {P(x) y [(S(y) U(x,y)) ~ R(x,y)]} y) x {P(x) y [(D(y) L(x,y)) P(y,x)]} z) x A(x) y {(D(y) T(x,y)) z [K(z) (W(z,y) L(z,y))]} x A(x) yz {[(D(y) T(x,y)) K(z)] (W(z,y) L(z,y))} ) x P(x) y {(H(y) G(x,y)) z [A(z,y) (S(z) N(z))]} x P(x) yz {[(H(y) G(x,y)) A(z,y)] (S(z) N(z))} 3.2. Przyjmujemy wszdzie stae indywiduowe: a = Mieczysaw, b = Karolina. a) ~ Z(a,b) Z(b,a) b) K(a,b) x (K(a,x) x = b) c) K(b,a) x (K(b,x) x a) d) x [(M(x) L(b,x)) (B(x) S(x))] e) x [(L(x,b) x a) ~ L(a,x)] ~ x [(L(x,b) x a) L(a,x)] f) x {R(x) y [(O(y) S(a,y)) ~ W(x,y)]} ~ x {R(x) y [(O(y) S(a,y)) W(x,y)]} g) x {(M(x) K(x)) y [(M(y) K(y)) x y]} x y{(M(x) K(x)) [(M(y) K(y)) x y]} h) x S(x) y {(B(y) P(x,y)) z [(S(z) P(z,y)) z = x]} x S(x) y {(B(y) P(x,y)) ~ z [(S(z) P(z,y)) z x]} i) x {(W(x) S(x)) y [(Z(y) W(x,y)) z (P(z,y) z = x)]} j) x F(x) y {(K(y) P(x,y)) [Z(y,x) z (Z(y,z) z = x)]} 4

3.3. U1 stanowi kadorazowo kontrmodel, wskazujcy, e formua nie jest tautologi, natomiast U2 model, wskazujcy, e formua nie jest kontrtautologi. Podaj rwnie zdania, jakie powstaj z kadego schematu przy interpretacji w danej strukturze oraz, czasem, krtkie wyjanienie. a) U1 = U = zb. liczb; P(x) x jest parzyste, Q(x) x jest nieparzyste Istnieje liczba bdca jednoczenie parzyst i nieparzyst. (Fasz.) U2 = U = zb. ludzi; P(x) x jest kobiet, Q(x) x ma 20 lat Istnieje kobieta majca 20 lat. (Prawda.) b) U1 = U = zb. ludzi; R(x,y) x jest rodzicem y Kady czowiek jest rodzicem. (Fasz.) U2 = U = zb. ludzi; R(x) x jest dzieckiem y Kady czowiek jest czyim dzieckiem. (Prawda.) c) U1 = U = zb. ludzi; R(x,y) x kocha y Dla kadych dwch ludzi jest tak, e jeden kocha drugiego lub drugi pierwszego. (Fasz) U2 = U = zb. liczb; R(x) x y Dla kadych dwch liczb jedna jest wiksza lub rwna drugiej albo druga wiksza lub rwna pierwszej. (Prawda. Uwaga! Zdanie nie byoby prawdziwe, gdybymy zamiast wiksze lub rwne dali tylko wiksze. Nie jest tak, e dla kadych dwch liczb jedna jest wiksza od drugiej lub druga wiksza od pierwszej liczby mog by sobie rwne.) d) U1 = U = zb. ludzi; R(x,y) x kocha y Dla kadych dwch ludzi jest tak, e jeli jeden kocha drugiego, to drugi nie kocha pierwszego. (Fasz; czasem si zdarza si para ludzi, e jedna osoba kocha drug, a ta druga pierwsz.) U2 = U = zb. ludzi; R(x) x jest starszy od y Dla kadych dwch ludzi jest tak, e jeli jeden jest starszy od drugiego, to drugi nie jest starszy od pierwszego. (Prawda.) e) U1 = U = zb. ludzi; R(x,y) x jest starszy od y

Jeli istnieje dwoje ludzi, takich, e jeden jest starszy od drugiego, to istnieje kto, kto jest starszy od siebie samego. (Fasz; prawdziwy poprzednik implikacji istnieje dwoje ludzi, takich, e jeden jest starszy od drugiego, a faszywy nastpnik istnieje kto, kto jest starszy od siebie samego.) U2 = U = zb. ludzi; R(x) x jest w tym samym wieku co y Jeli istnieje dwoje ludzi, takich, e jeden jest w tym samym wieku co drugi, to istnieje kto, kto jest w tym samym wieku, co on sam. (Prawda; prawdziwy poprzednik i nastpnik implikacji.) f) U1 = U = zb. ludzi; P(x) x ma 20 lat, Q(x) x ma 35 lat Jeli istnieje kto kto ma 20 lat i istnieje kto kto ma 35 lat, to istnieje kto, kto ma jednoczenie 20 i 35 lat. (Fasz; prawdziwy poprzednik implikacji istnieje kto kto ma 20 lat i istnieje kto kto ma 35 lat i faszywy nastpnik istnieje kto, kto ma jednoczenie 20 i 35 lat.) U2 = U = zb. ludzi; P(x) x urodzi si w lipcu, Q(x) x ma 20 lat Jeli istnieje kto kto urodzi si w lipcu i istnieje kto, kto ma 20 lat, to istnieje kto, kto urodzi si w lipcu i jednoczenie ma 20 lat. (Prawda; prawdziwy poprzednik i nastpnik implikacji.) g) U1 = U = zb. ludzi; P(x) x jest kobieta, Q(x) x jest nauczycielem Jeeli jest tak, e jeli kady czowiek jest kobiet, to kady czowiek jest nauczycielem, to kada kobieta jest nauczycielem. (Fasz; prawdziwy poprzednik gwnej implikacji jeli kady czowiek jest kobiet, to kady czowiek jest nauczycielem, a faszywy nastpnik kada kobieta jest nauczycielem. Poprzednik gwnej implikacji jest prawdziwy, bo, sam bdc implikacj, ma faszywy poprzednik i faszywy nastpnik.) U2 = U = zb. liczb; P(x) x jest podzielne przez 4, Q(x) x jest parzyste Jeeli jest tak, e jeli kada liczba jest podzielna przez 4, to kada liczba jest parzysta, to kada liczba podzielna przez 4 jest parzysta. (Prawda; prawdziwy zarwno poprzednik gwnej implikacji jeli kada liczba jest podzielna przez 4, to kada liczba jest parzysta, jak i nastpnik kada liczba podzielna przez 4 jest parzysta. Poprzednik gwnej implikacji jest prawdziwy, bo, sam bdc implikacj, ma faszywy poprzednik i faszywy nastpnik.)

h) U1 = U = zb. liczb; R(x,y) x < y Jeli kada liczba jest mniejsza od jakiej liczby, to istnieje liczba mniejsza od siebie samej. (Fasz; prawdziwy poprzednik implikacji kada liczba jest mniejsza od jakiej liczby, a faszywy nastpnik istnieje liczba mniejsza od siebie samej) U2 = U = zb. liczb; R(x) x y Jeli kada liczba jest mniejsza lub rwna w stosunku do jakiej liczby, to istnieje liczba mniejsza lub rwna w stosunku do siebie samej. (Prawda, prawdziwy zarwno poprzednik, jak i nastpnik implikacji.) i) U1 = U = zb. liczb; R(x) x = y Jeli istnieje liczba rwna sobie samej, to kade dwie liczby s sobie rwne. (Fasz; prawdziwy poprzednik implikacji istnieje liczba rwna sobie samej, a faszywy nastpnik kade dwie liczby s sobie rwne.) U2 = U = zb. ludzi; R(x) x jest starszy od y Jeli istnieje kto kto jest starszy od siebie samego, to dla kadych dwch ludzi jeden jest starszy od drugiego. (Prawda; faszywy zarwno poprzednik, jak i nastpnik implikacji.) j) U1 = U = zb. ludzi; R(x,y) x jest maonkiem y Jeli dla kadych dwch ludzi jest tak, e jeli jeden jest maonkiem drugiego to drugi jest maonkiem pierwszego, to istnieje kto, kto jest swoim wasnym maonkiem. (Fasz, bo prawdziwy jest poprzednik implikacji dla kadych dwch ludzi jest tak, e jeli jeden jest maonkiem drugiego to drugi jest maonkiem pierwszego, a faszywy nastpnik istnieje kto, kto jest swoim wasnym maonkiem.) U2 = U = zb. ludzi; R(x) x ma tyle samo lat co y Jeli dla kadych dwch ludzi jest tak, e jeli jeden ma tyle samo lat co drugi, to drugi ma tyle samo lat co pierwszy, to istnieje kto, kto ma tyle samo lat, co on sam. (Prawda; prawdziwy zarwno poprzednik, jak i nastpnik implikacji.) k) U1 = U = zb. ludzi; R(x,y) x jest bratem y, P(x) x jest mczyzn Kady czowiek, ktry ma brata, jest mczyzn. (Fasz.) U2 = U = zb. ludzi; R(x,y) x jest matk y, P(x) x jest kobiet Kady czowiek, ktry jest czyj matk, jest kobiet. (Kada matka jest kobiet.) (Prawda.)

l) U1 = U = zb. ludzi; R(x,y) x kocha y Dla kadych trzech ludzi jest tak, e jeli jeden kocha drugiego, a drugi trzeciego, to pierwszy kocha trzeciego. (Fasz.) U2 = U = zb. ludzi; R(x) x jest starszy od y Dla kadych trzech ludzi, jeli jeden jest starszy od drugiego, a drugi od trzeciego, to pierwszy jest starszy od trzeciego. (Prawda.) 3.4. a) U = U = zb. ludzi; P(x) x jest mczyzn b) U = U = zb. liczb; P(x) x jest podzielne przez 4, Q(x) x jest parzyste Przesanka: Kada liczba podzielna przez 4 jest parzysta. (Prawda) Wniosek: Kada liczba, ktra nie jest podzielna przez 4 jest nieparzysta. (Fasz) c) U = U = zb. liczb; P(x) x jest parzyste, Q(x) x jest nieparzyste Przesanka: adna liczba nie jest jednoczenie parzysta i nieparzysta. (Prawda) Wniosek: adna liczba nie jest parzysta. (Fasz) d) U = U = zb. ludzi; R(x,y) x ma tyle samo lat co y Przesanka: Kady czowiek ma tyle samo lat, co on sam. (Prawda) Wniosek: Kadych dwoje ludzi ma tyle samo lat. (Fasz)

e) U = U = zb. mczyzn; R(x,y) x jest bratem y Przesanka: Dla kadych dwch mczyzn, jeli jeden jest bratem drugiego, to drugi jest bratem pierwszego. (Prawda) Wniosek: Kady mczyzna jest swoim wasnym bratem. (Fasz)

4.1. Sklasyfikuj nazwy: a) miasto nad Wis, b) liczba podzielna przez trzy, c) dugie przemwienie, d) egzamin z logiki, e) haas, f) Afryka, g) dobry samochd, h) najwyszy czowiek w Polsce, i) ciemna noc, j) znany muzyk, k) medalista olimpijski, l) najwiksza liczba parzysta, ) trzystupitrowy budynek w Warszawie. 4.2. Okrel bez pomocy diagramw Venna zalenoci pomidzy nazwami: a) A koo, B wz; b) A Polska, B Europa; c) A Polska, B kraj europejski; d) A Polska, B Warszawa; e) A Warszawa, B obecna stolica Polski; f) A stolica, B Warszawa; g) A stolica, B miasto; h) A miasto w Polsce, B miasto w Belgii; i) A miasto w Polsce, B miasto liczce ponad 100 tys. mieszkacw. 4.3. Przy pomocy diagramw Venna zbadaj zalenoci pomidzy nazwami: a) A osoba majca ponad 16 lat, B osoba majca mniej ni 25 lat; b) A osoba majca mniej ni 16 lat, B osoba majca ponad 25 lat; c) A student, B czowiek co najmniej 10-letni; d) A nie-student, B analfabeta; e) A sportowiec, B nie-pikarz; f) A gruszka, B nie-pietruszka; g) A ziemniak, B nie-warzywo; 1

h) A ryba, B nie-led; i) A nie-mleko, B piwo; j) A nie-owoc, B nie-liwka; k) A nie-orze, B nie-ptak; l) A nie-piekarnia, B nie-apteka. 4.4. Do podanej nazwy dobierz nazw nadrzdn, podrzdn, wykluczajc si i krzyujc si. a) ojciec, b) wieowiec, c) krzeso, d) ksika przygodowa, e) zazdro, f) miasto nad Wis, g) liczba parzysta, h) drzewo liciaste, i) napj alkoholowy, j) mecz pikarski, k) bardzo ciekawy wykad. 4.5. Zbadaj poprawno nastpujcych definicji sprawozdawczych: a) Magister to czowiek, ktry studiowa na wyszej uczelni b) Romb jest to figura majca cztery boki. c) Naukowiec to pracownik wyszej uczelni. d) Wieloryb to ryba morska osigajca dugo kilkunastu metrw. e) Przestpca jest to czowiek, ktry obrabowa bank. f) Wdka jest to napj zawierajcy alkohol. g) Recydywista to czowiek drugi raz popeniajcy przestpstwo tego samego typu, za ktre by karany.

Odpowiedzi: 4.1. a) oglna, konkretna, generalna, ostra; b) oglna, abstrakcyjna, generalna, ostra; c) oglna, abstrakcyjna, generalna, nieostra; d) oglna, abstrakcyjna, generalna, ostra; e) oglna, abstrakcyjna, generalna, nieostra; f) jednostkowa, konkretna, indywidualna, ostra; g) oglna, konkretna, generalna, nieostra; h) jednostkowa, konkretna, generalna, ostra; i) oglna, abstrakcyjna, generalna, nieostra; j) oglna, konkretna, generalna, nieostra; k) oglna, konkretna, generalna, ostra; l) pusta, abstrakcyjna, generalna, ostra; ) pusta, konkretna, generalna, ostra. 4.2. Przyjmujc oznaczenia r rwnowane, w wykluczajce si, k krzyujce si, AnB A nadrzdne do B, ApB A podrzdne do B: a) w, b) w, c) ApB, d) w, e) r, f); AnB, g) ApB, h) w, i) k 4.3. a) k, b) w, c) ApB, d) AnB, e) k, f) ApB, g) w, h) k, i) AnB, j) ApB, k) AnB, l) k, 4.4. Przykadowe odpowiedzi (n nadrzdna, p podrzdna, w wykluczajca si, k krzyujca si). a) n rodzic, p dobry ojciec, w kobieta, k 30-letni mczyzna, b) n budynek, p wieowiec 50 pitrowy, w wiejska chata, k budynek w Warszawie, c) n mebel, p krzeso z trzema nogami, w komputer, k drewniany mebel, d) n ksika, p ksika przygodowa polskiego autora, w podrcznik do logiki, k ksika z obrazkami, e) n uczucie, p silna zazdro, w pomidor, k uczucie w stosunku do ony, f) n miasto, p miasto nad Wis na poudniu Polski, w wie w Chinach, k due miasto, g) n liczba, p liczba podzielna przez 4, w liczba nieparzysta, k liczba podzielna przez 3, h) n drzewo, p wysokie drzewo liciaste, w trawa , k drzewo rosnce w Polsce, 3

i) n napj, p wino, w mleko, k napj o smaku owocowym, j) n mecz, p sprzedany mecz pikarski, w konkurs skokw narciarskich, k enujce widowisko, k) n wykad, p bardzo ciekawy wykad z logiki, w nudna impreza, k wykad znanego profesora. 4.5. a) za szeroka, b) za szeroka, c) bd krzyowania zakresw, d) bd rozcznoci zakresw, e) za wska, f) za szeroka, g) za wska (recydywist jest rwnie czowiek popeniajcy to samo przestpstwo po raz trzeci, czwarty itd.).

5.1. Okrel stosunki pomidzy podanymi zbiorami: a) A zbir tulipanw, B zbir r, C zbir kwiatw czerwonych, D zbir biaych r. b) A zbir ludzi urodzonych w styczniu, B zbir ludzi urodzonych w grudniu, C zbir ludzi urodzonych w I kwartale, D zbir ludzi urodzonych w niedziel. c) A zbir osb majcych wysze wyksztacenie, B zbir osb, ktre maj zdan matur, C zbir osb pracujcych w Krakowie, D zbir osb urodzonych w Warszawie. d) A zbir ludzi urodzonych w 2000 roku, B zbir ludzi poniej 60 roku ycia, C zbir kobiet, D zbir ludzi powyej 25 roku ycia. e) A zbir liczb nieparzystych, B zbir liczb podzielnych przez 2, C zbir liczb podzielnych przez 3, D zbir liczb podzielnych przez 4. f) A zbir osb urodzonych w Katowicach lub Wrocawiu, B zbir osb urodzonych w Katowicach, C zbir osb urodzonych w Katowicach i pracujcych w Katowicach, D zbir osb urodzonych w Katowicach lub Opolu. g) A zbir miast Polski, B {Zakopane, Warszawa}, C {Pary, Wiede}, 1

D zbir miast bdcych stolicami pastw. 5.2. Okrel stosunki pomidzy podanymi zbiorami: a) A zbir osb urodzonych w Warszawie, B zbir, ktrego elementami s zbiory osb urodzonych w tym samym miecie, C zbir osb mieszkajcych w Katowicach, D zbir osb urodzonych w Katowicach. b) A zbir zbiorw kwiatw poszczeglnych gatunkw, B zbir tulipanw, C zbir r, D zbir kwiatw czerwonych. c) A zbir osb majcych 35 lat, B zbir, ktrego elementami s zbiory ludzi urodzonych w takim samym miesicu, C zbir, ktrego elementami s zbiory ludzi w tym samym wieku, D zbir ludzi urodzonych w lipcu. Uwaga! Zadania polegajce na wykonywaniu dziaa na zbiorach (zad. 3 i 4) wydaj si bardzo atwe, gdy jedynie czyta si ich gotowe rozwizania; nie wszystko jest jednak takie proste, gdy trzeba to zrobi samemu. Dlatego osoby, ktre chc si naprawd nauczy rozwizywa tego typu przykady, nie powinny zaglda do odpowiedzi przed ich samodzielnym wykonaniem. 5.3. Przyjmujc U zbir ludzi oraz podane zbiory A, B, C, D, wykonaj ponisze dziaania. A zbir studentw prawa, B zbir studentw, C zbir studentw dziennych, D zbir studentw matematyki. a) A C b) B C c) C A 2

d) B C e) B f) B D g) B (A D) h) (D B) A i) C (B A) 5.4. Przyjmujc U zbir wszystkich ludzi oraz podane zbiory A, B i C, wykonaj ponisze dziaania. A zbir mczyzn, B zbir osb palcych, C zbir abstynentw (czyli osb niepijcych) a) B C b) C c) C B d) A C e) A B f) A B g) (A B) h) (A C) i) (A B) j) C C k) B B l) A A ) (C C) m) (A B) C n) (B C) o) (A B) C p) A (B C) r) (B C) A 5.5. Sprawd, posugujc si metod rachunku zda, czy nastpujce wyraenia s prawami rachunku zbiorw: 3

a) (A B) (A B) b) [(A B) C] (A B) c) [(A (B C)] [(A B) (A C)] d) [(A B) C] [(A C) (B C)] e) [(A B) C] = [(A C) B] f) [A (A B)] = (A B) g) (A B) (A B) h) [A (B C)] [(B C) A] i) [(A B) (B C)] = [(A C) B] j) [(A B) C] = [(A C) (B C)] 5.6. Sprawd przy pomocy diagramw Venna, czy nastpujce wyraenia s prawami rachunku zbiorw: a) (A B = B C ) A C b) (A )( B C B) A C = c) (C B A )( C) C A d) (A B C B) A C e) (B A A C = ) A = f) [A)(B A C B C ] C A g) [(A B) C (C B) A] C )( B h) [(A B) C (A B) C = ] A )( B i) [A (B C) B A = ] (C A) B j) [A (B C) (C A) B] C (A B) = k) [(A C) B (A B) C] A B

Odpowiedzi: 5.1. a) A )( B, A # C, A )( D, B # C, D B, C )( D. b) A )( B, A C, A # D, B )( C, B # D, C # D. c) A B, A # C, A # D, B # C, B # D, C # D. d) A B, A # C, A )( D, B # C, B # D, C # D. e) A )( B, A # C, A )( D, B # C, D B, C # D. f) B A, C A, A # D, C B, B D, C D. g) B A, A )( C, A # D, B )( C, B # D, C D. 5.2. a) A )( B i A B, A # C, A )( D, B )( C, B )( D i D B, C # D. b) A )( B i B A, A )( C i C A, A )( D, B )( C, B # D, C # D. c) A )( B, A )( C i A C, A # D, B )( C, B )( D i D B, C )( D. 5.3. a) Zbir dziennych studentw prawa. b) Zbir studentw zaocznych (okrelajc dla uproszczenia wszystkich nie-dziennych studentw jako zaocznych). c) Zbir studentw dziennych studiujcych inne kierunki ni prawo. d) Zbir studentw dziennych. e) Zbir osb nie bdcych studentami. f) Zbir studentw (B). g) Zbir studentw wszystkich kierunkw oprcz prawa i matematyki. h) Zbir studentw prawa (A). i) Zbir studentw zaocznych oprcz studentw prawa. 5.4. a) Zbir palcych abstynentw. b) Zbir osb nie bdcych abstynentami (osb pijcych). c) Zbir niepalcych abstynentw. d) Zbir mczyzn (wszystkich) oraz niepijcych kobiet. e) Zbir niepalcych mczyzn.

f) Zbir niepalcych kobiet. g) Zbir osb nie bdcych niepalcymi mczyznami, czyli zbir wszystkich kobiet oraz palcych mczyzn. h) Zbir obejmujcy ludzi nie bdcych mczyznami lub abstynentami, czyli zbir pijcych kobiet. i) Zbir obejmujcy wszystkich oprcz palcych mczyzn, czyli zbir zoony z kobiet (wszystkich) oraz niepalcych mczyzn. j) Uniwersum (wszyscy ludzie). k) l) Zbir kobiet. ) Uniwersum (wszyscy ludzie). m) Zbir kobiet niepalcych, ale pijcych. n) Zbir palcych abstynentw. o) Zbir kobiet palcych, ale niepijcych. p) Zbir mczyzn jednoczenie palcych i pijcych. r) Zbir mczyzn niepalcych i jednoczenie niepijcych. 5.5. Poniej podane s formuy, jakie powinny powsta po przeksztaceniu wyrae rachunku zbiorw na rachunek zda. Prawami rachunku zbiorw s przykady wszystkie za wyjtkiem b). a) (p q) (p q) b) [(p ~ q) r] (p q) c) [p (q r)] [(p q) (p r)] d) [(p q) ~ r] [(p ~ r) (q ~ r)] e) [(p ~ q) r] [(p r) ~ q] f) [p ~ (p q)] (p ~ q) g) ~ (p q) (~ p ~ q) h) [~ p (q ~ r)] [(q r) ~ p] i) [(p q) ~ (q ~ r)] [(p r) ~ q] j) [(p ~ (~ q)) ~ r] [(p r) ~ (~ q r)] 5.6. Prawami rachunku zbiorw s przykady: b), c), f), h), i), j), k).

6.1. Okrel dziedzin lew, praw i pole nastpujcych relacji: a) {a, a, a, b, a, c, b, d}, b) x okrad y, c) x jest przeoonym y, d) x jest wyszy od y, e) x jest bratem y, f) x jest tej samej pci co y, g) x jest w innym wieku ni y, h) x naley do tej samej partii co y, i) x wynika logicznie z y (w zbiorze zda). 6.2. Okrel wasnoci formalne nastpujcych relacji: a) x jest dzieckiem y, b) x jest przeciwnej pci ni y, c) x ma tyle samo lat co y, d) x jest starszy od y, e) x jest starszy o 10 lat od y, f) x jest starszy o co najmniej 10 lat od y, g) x kocha y, h) x y (w zbiorze zbiorw), i) x # y (w zbiorze zbiorw), j) {a, a, b, b, c, c, d, d, a, b, b, a b, c, c, b a, c, c, a} ( U = {a, b, c, d}) k) {a, a, c, c, a, b, b, c} ( U = {a, b, c, d}) l) {b, a, a, b, c, a a, d, c, b b, d, d, c} ( U = {a, b, c, d}) 6.3. Przyjmujc relacje: xRy x i y s przeciwnej pci, xSy x i y kochaj si

wzajemnie, xTy x i y s maestwem, okrel relacje: a) S T b) R T c) T S d) T R e) T S f) (T S)

6.4. Okrel konwers (relacj R-1) nastpujcych relacji: a) x jest dziadkiem y, b) x kocha y, c) x ma tyle samo lat co y, d) x jest wyszy od y. 6.5. Jakie zachodz stosunki pomidzy nastpujcymi relacjami: xRy x jest starszy o 2 lata od y, xSy x jest starszy o 5 lat od y, xTy x jest starszy o co najmniej rok od y, xQy x jest mem y. 6.6. Do nastpujcych relacji R dobierz relacje S, T, Q, P, takie e: S R, R T, Q )( R, P # R: a) xRy x jest bratem y, b) xRy x jest o rok starszy od y, c) xRy x jest przeciwnej pci ni y. Odpowiedzi: 6.1. a) DL(R) = {a, b}, DP(R) = {a, b, c, d}, P(R) = {a, b, c, d}, b) DL(R) = zbir osb, ktre kogo okrady, DP(R) = zbir osb, ktre zostay okradzione, P(R) = zbir osb ktre kogo okrady lub zostay okradzione, c) DL(R) = zbir osb bdcych czyim przeoonym, DP(R) = zbir osb majcych przeoonego, P(R) = zbir osb bdcych przeoonym lub majcych przeoonego, d) DL(R) = zbir wszystkich ludzi za wyjtkiem najniszego, DP(R) = zbir wszystkich ludzi za wyjtkiem najwyszego, P(R) = zbir wszystkich ludzi, e) DL(R) = zbir mczyzn majcych rodzestwo (osb bdcych czyim bratem), DP(R) = zbir osb majcych brata, P(R) = zbir osb bdcych czyim bratem lub majcych brata, f) DL(R) = DP(R) = P(R) = zbir wszystkich ludzi, g) DL(R) = DP(R) = P(R) = zbir wszystkich ludzi, h) DL(R) = DP(R) = P(R) = zbir ludzi nalecych do jakiejkolwiek partii, i) DL(R) = DP(R) = P(R) = zbir wszystkich zda.

6.2. a) przeciwzwrotna, asymetryczna, nieprzechodnia, niespjna, b) przeciwzwrotna, symetryczna, nieprzechodnia, niespjna, c) zwrotna, symetryczna, przechodnia, (rwnowano), niespjna, d) przeciwzwrotna, asymetryczna, przechodnia, niespjna, e) przeciwzwrotna, asymetryczna, nieprzechodnia, niespjna, f) przeciwzwrotna, asymetryczna, przechodnia, niespjna, g) ani zwrotna, ani przeciwzwrotna, ani symetryczna, ani asymetryczna, nieprzechodnia, niespjna, h) zwrotna, sabo asymetryczna, przechodnia, niespjna, i) przeciwzwrotna, symetryczna, nieprzechodnia, niespjna, j) zwrotna, symetryczna, przechodnia, (rwnowano), niespjna, k) ani zwrotna, ani przeciwzwrotna, sabo asymetryczna, nieprzechodnia, niespjna, l) przeciwzwrotna, ani symetryczna, ani asymetryczna, nieprzechodnia (jest dRc, cRa, a nie ma dRa), spjna. 6.3. a) x i y s niekochajcym si maestwem, b) x i y s przeciwnej pci, ale nie s maestwem, c) x i y s kochajcym si maestwem, d) x i y s maestwem (heteroseksualnym), e) x i y nie s maestwem, ale si kochaj, f) x i y nie kochaj si i nie s maestwem., 6.4. a) y jest wnukiem x, b) y jest kochany przez x, c) y ma tyle samo lat co x, d) y jest niszy od x. 6.5. R )( S, R T, R # Q, S T, S # Q, T # Q.

6.6. Przykadowe rozwizania: a) xSy x jest starszym bratem y, xTy x jest rodzestwem y, xQy x jest ojcem y, xPy x jest modszy od y, b) xSy x jest o rok starszym bratem y, xTy x jest starszy od y, xQy x jest modszy od y, xPy x jest mem y, c) xSy x jest kobiet, a y mczyzn, xTy x jest tej samej lub innej pci ni y, xQy x jest tej samej pci co y, xPy x zna y.