Fizyka Kwantowa Dla Studentów

MECHANKA KWANTOWA
zacznij od tego
Jozef E. Sienkiewicz
Slawomir Telega
2
Spis Tresci
1 Wste
p 5
2 Podstawy matematyczne 7
2.1 Przestrze n Hilberta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.2 Operatory hermitowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.3 Komutatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3 Stara teoria kwant ow 15
3.1 Wzor Plancka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.2 Wzor Einsteina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.3 Zjawisko Comptona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.4 Atom Bohra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.5 Postulat Sommerfelda-Wilsona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3.6 Hipoteza de Brogliea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
3.7 Zasada nieoznaczonosci Heisenberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4 Postulaty mechaniki kwantowej 23
5 Stany stacjonarne 25
5.1 Wartosc oczekiwana w stanie stacjonarnym . . . . . . . . . . . . . . . 25
5.2 Ewolucja czasowa wartosci oczekiwanej . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.3 Calki ruchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
5.4 Twierdzenie Ehrenfesta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
5.5 Twierdzenie wirialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6 Pakiety falowe 35
6.1 Fala. Pre
dkosc fazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
6.2 Pakiet. Pre
dkosc grupowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
6.3 Rozmywanie sie
pakietu falowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
7 Zasada odpowiedniosci Bohra 41
8 Zasada zachowania prawdopodobie nstwa 45
8.1 Rownanie cia
glosci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3
4 SPIS TRE
SCI
9 Rozpraszanie na potencjalach 47
9.1 Bariera potencjalu o sko nczonej wysokosci i niesko nczonej szerokosci . 47
9.2 Bariera potencjalu o sko nczonej wysokosci i sko nczonej szerokosci. . . 50
9.3 Prostoka
tna studnia potencjalu o sko nczonej gle
bokosci . . . . . . . . 55
10 Stany parzyste i nieparzyste 59
11 Liniowy oscylator harmoniczny 61
11.1 Wartosci wlasne i funkcje wlasne. Wielomiany Hermitea. . . . . . . . 61
11.2 Funkcje tworza
ce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
12 Moment pe
du 71
12.1 Moment pe
du w mechanice kwantowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
12.2 Moment pe
du jako generator obrotow innityzymalnych . . . . . . . 73

12.3 Wartosci wlasne i funkcje wlasne (funkcje kuliste) . . . . . . . . . . . 77
12.4 Sztywny rotator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
12.5 Widmo pasmowe cza
steczki dwuatomowej . . . . . . . . . . . . . . . 88
13 Atom wodoru 89
13.1 Wartosci wlasne i funkcje wlasne. Wielomiany Laguerrea. . . . . . . 89
13.2 Dyskusja otrzymanych wynikow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
14 Notacja Diraca 99
15 Funkcja uogolniona Delta Diraca. 101
16 Metody przybli zone 105
16.1 Rachunek zaburze n dla stanow niezdegenerowanych . . . . . . . . . . 105
16.2 Rachunek zaburze n dla stanow zdegenerowanych . . . . . . . . . . . . 109
16.3 Metoda wariacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
16.4 Rachunek zaburze n zale zny od czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
17 Macierzowe uje
cie mechaniki kwantowej 123

17.1 Macierzowa reprezentacja funkcji i operatorow . . . . . . . . . . . . . 123
17.2 Oscylator harmoniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
17.3 Macierzowa postac operatorow

N,

H, a
+
i a
. . . . . . . . . . . . . . 133
18 Spinowy moment pe
du 135
19 Ruch elektronu w ciele stalym 139
19.1 Potencjal periodyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
19.2 Fale Blocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
19.3 Pasma energetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Rozdzial 1
Wste
p
Celem podre
cznika, ktory oddajemy do ra
k student ow jest ulatwienie studiowa-

nia mechaniki kwantowej. Wyklady z mechaniki kwantowej na Fizyce Technicznej
trwaja
przez jeden semestr i zajmuja
trzy godziny tygodniowo. Ten wlasnie material

zawarty w skrypcie nale zy potraktowac jako wste
p do studiowania bardziej zaawan-

sowanych podre
cznikow, ktorych spis znajduje sie
na ko ncu.
Poniewa z naszym celem jest osia
gnie
cie du zej jasnosci poszczegolnych wywodow,

cze
sto u zywamy w trakcie dodatkowych wyjasnie n. Wtedy dowod przerywany jest

na znaku
.
.
.
, a naste
pnie od tego znaku kontynuowany.

Naszym zadaniem sa
dwa skrajne sposoby podejscia do studiowania mechaniki kwan-

towej, a jest to dziedzina dosc zaskakuja
ca i cia
gle wprawiaja
ca w zdumienie i
fascynacje
wielu studentow. Pierwszy sposob to proba zrozumienia wszystkiego

od podstaw. Nie polecamy tej metody, a za poparcie niech nam poslu za
slowa jed-
nego z tw orc ow mechaniki kwantowej, laureata nagrody Nobla Murraya Gell-Manna
,,Wspolczesna
zyka
rza
dzi imponuja
ca i balamutna dziedzina, zwana mechanika
kwantowa
, ktora
wynaleziono pie
cdziesia
t lat temu. Przetrwala ona wzystkie proby i

przypuszczamy, ze jest ona koncepcja
prawidlowa
. Nikt jej nie rozumie, ale wszyscy

wiedza
, jak ja
stosowac i jak odnosic do wszystkich zagadnie n. Nauczylismy sie
wie
c
zyc ze swiadomoscia
faktu, ze nikt jej nie rozumie.

Drugi sposob, praktyczny, polega na szczegolowym rozpracowaniu poszczegolnych
zagadnie n w ramach przyje
tych aksjomatow. Temu drugiemu podejsciu ma slu zyc

napisany przez nas skrypt.
Chcielibysmy gora
co podzie
kowac prof. R. Szmytkowskiemu,

dr. in z. R. Signerskiemu oraz dr. in z. M. Krosnickiemu, dr in z. M. Gruchowskiemu,
mgr in z. V. Konopi nskiej i mgr in z. P. Kowalczykowi za przeczytanie manuskryptu
oraz za cenne uwagi i dyskusje przed oddaniem tekstu do wydawnictwa.
Jozef E. Sienkiewicz
Slawomir Telega
5
6 ROZDZIAL 1. WSTE
P
Rozdzial 2
Podstawy matematyczne
2.1 Przestrze n Hilberta
Denicja Cia
g wektor ow
1
,
2
, . . . nale za
cy do danej przestrzeni wektorowej nazy-

wamy podstawowym (spelniaja
cym warunek Cauchyego) ze wzgle
du na norme
,
je zeli dla ka zdego > 0 istnieje liczba naturalna N, taka ze
[[
m
n
[[ < (2.1.1)
dla wszystkich m, n > N.
Denicja Przestrze n wektorowa
nazywamy zupelna
ze wzgle
du na norme
, je zeli
ka zdy cia
g podstawowy wektorow
1
,
2
, . . . tej przestrzeni ma granice
nale za
ca
do tej przestrzeni, a wie
c je zeli istnieje wektor nale za
cy do tej przestrzeni, taki ze

lim
n
[[
n
[[ = 0. (2.1.2)
Denicja Abstrakcyjna
przestrzenia
Hilberta H nazywamy przestrze n wektorowa
, w
ktorej
1
o
zdeniowany jest iloczyn skalarny [) C (, H) spelniaja
cy poni zsze
warunki:
a[) = a
[), a C (2.1.3)
[) = [)
(2.1.4)
(
1
+
2
)[) =
1
[) +
2
[) (2.1.5)
[) 0 (2.1.6)
2
o
zdeniowana jest norma jako
[[[[ =
_
[) (2.1.7)
7
8 ROZDZIAL 2. PODSTAWY MATEMATYCZNE
3
o
zachodzi zupelnosc ze wzgle
du na okreslona
w niej norme
.
Ka zdy element przestrzeni Hilberta da sie
zapisac jako sko nczona lub niesko nczona

kombinacja liniowa wektorow bazy
=
i
a
i
i
, (2.1.8)
gdzie
i
i=1,2,...
jest ukladem ortonormalnym, tzn. dla dowolnych i oraz j
i
[
j
) =
ij
, (2.1.9)
gdzie
ij
oznacza delte
Kroneckera. Taki uklad bazowy nazywa sie
zupelny. Pomno zymy

wzor (2.1.8) lewostronnie skalarnie przez
n
,
n
[) =
n
[
i
a
i
i
),
n
[
i
a
i
i
) =
i
a
i
n
[
i
) =
i
a
i
ni
= a
n

a
i
=
i
[). (2.1.10)
Wa znym dla nas przykladem przestrzeni Hilberta jest przestrze n oznaczana jako L
2
.
Jej elementami sa
funkcje, ktore sa
calkowalne z kwadratem modulu, tzn. np. w

przypadku jednowymiarowym:
_
+
[(x)[
2
dx < . (2.1.11)
Iloczyn skalarny w przestrzeni L
2
, spelniaja
cy wymienione wy zej aksjomaty, dany

jest wzorem:
[) =
_
+
(x)(x) dx. (2.1.12)

2.2 Operatory hermitowskie
Denicja Operatorem sprze
zonym hermitowsko do danego operatora

A jest taki ope-
rator

B, ktory dla elementow , z dziedziny operatorow

A i

B spelnia naste
puja
ca
zale znosc:
[
A) =
B[). (2.2.1)
Ostatnia zale znosc w przestrzeni L
2
ma postac:
_
+
(x)

A(x) dx =
_
+
(

B(x))
(x) dx. (2.2.2)

Fakt, ze

B jest sprze
zony hermitowsko do

A zapisujemy

A
+
=

B.
Denicja Operatorem hermitowskim nazywamy operator, ktory jest samosprze
zony,
tzn.
A
+
=

A, (2.2.3)
ROZDZIAL 2. PODSTAWY MATEMATYCZNE 9
przy czym zakladamy, ze dziedziny operatorow

A i

A
+
sa
takie same.
Dla operatora hermitowskiego
[
A) =
A[). (2.2.4)
W mechanice kwantowej u zywamy operatorow, ktore sa
:
1
o
liniowe, tzn.
A(a
1
+b
2
) = a

A
1
+b

A
2
(2.2.5)
dla dowolnych funkcji
1
,
2
H, przy czym stale a i b sa
liczbami zespolonymi.
2
o
hermitowskie czyli samosprze
zone.
Przyklad
Udowodnic, ze operator p
x
= i h

x
jest operatorem hermitowskim na dziedzinie
funkcji ktore znikaja
dla x .
Rozwia
zanie
Musimy udowodnic, ze
[ p
x
) = p
x
[)
Mamy
[ p
x
) =
_
+
(x) p
x
(x) dx = i h
(x)(x)[
+
+
+i h
_
+
_

x
(x)
_
(x) dx = i h
_
+
_

x
(x)
_
(x) dx =
=
_
+
_
i h

x
(x)
_
(x) dx =
_
+
( p
x
(x))
(x) dx =
= p
x
[).
Teraz zajmiemy sie
wlasnosciami operatorow sprze
zonych. Latwo jest pokazac, ze

(

A +

B)
+
=

A
+
+

B
+
. (2.2.6)
Drugi ze wzorow jest naste
puja
cy
(

A

B)
+
=

B
+

A
+
. (2.2.7)
Przeprowadzmy dow od. Korzystaja
c z denicji sprze
zenia operatorow, mo zemy

napisac
[
C) =
C
+
[).
Niech

C =

A

B. Wowczas
[
A

B) = (

A

B)
+
[).
Przeksztalcmy lewa
strone
powy zszego rownania, korzystaja
c z denicji operatorow
sprze
zonych
[
A

B) =
A
+
[
B) =
B
+

A
+
[).
To powinno byc rowne prawej stronie
L = P
B
+

A
+
[) = (

A

B)
+
[) (

A

B)
+
=

B
+

A
+
, c.n.w.
W przypadku operatorow hermitowskich wiemy, ze

A =

A
+
i

B =

B
+
, czyli
(

A

B)
+
=

B

A.
Niech teraz

B =

A, sta
d
(

A

A)
+
= (

A
2
)
+
=

A
2
,
czyli kwadrat operatora Hermitowskiego jest te z operatorem Hermitowskim.
Rozwa zmy funkcje
f(x) L
2
be
da
ca
nadto funkcja
rzeczywista
, to znaczy, ze
f(x) = f
(x). Zdenujmy operator

F
F(x) = f(x)(x), (x) L

2
.
Wyka zemy, ze

F jest operatorem hermitowskim, czyli, ze
F
+
=

F.
Musimy wykazac, ze zachodzi poni zsza rownosc
[
F) =
F[).
Zacznijmy od lewej strony
[
F) =
_
+
(x)

F(x) dx =
_
+
(x)f(x)(x) dx =
=
_
+
(f(x)(x))
(x) dx =
F[) c.n.w.
Zajmijmy sie
teraz wlasnosciami operatorow hermitowskich. W wyniku dzialania

operatora

A na jaka
s funkcje
dostajemy inna
funkcje
A = , , H. (2.2.8)
Czasami mo ze sie
zdarzyc, ze
A = a, / 0, (2.2.9)
gdzie a jest liczba
.
Jest to tak zwane rownanie wlasne operatora

A, przy czym a jest wartoscia
wlasna
,
a jest odpowiadaja
ca
jej funkcja
wlasna
.
Twierdzenie 1 Wartosci wlasne operatorow hermitowskich sa
rzeczywiste.
Dowod Wezmy operator hermitowski

A =

A
+
i odpowiadaja
ce mu rownanie wlasne
A = a.
Chcemy wykazac, ze a = a
.
Poniewa z operator

A jest hermitowski, wolno nam napisac, ze
[
A) =
A[).
Przeksztalcmy najpierw lewa
strone
powy zszej rownosci

L = [
A) = [a) = a[).
Teraz zajmijmy sie
prawa
strona
P =
A[) = a[) = a
[).
Poniewa z lewa strona musi rownac sie
prawej sta
d mamy, ze
L = P a[) = a
[) a = a
, c.n.w.
Twierdzenie 2 Funkcje wlasne operatora hermitowskiego nale za
ce do ro znych wartosci
wlasnych sa
do siebie wzajemnie ortogonalne.

Dow od We zmy operator hermitowski

A =

A
+
. Zapiszmy rownania wlasne tego
operatora dla dwoch ro znych wartosci wartosci wlasnych
A
l
= a
l
l
,
A
n
= a
n
n
.
Musimy wykazac, ze
l
[
n
) = 0.
Wyjdzmy z denicji hermitowskosci operatora

A
l
[
A
n
) =
A
l
[
n
).
Przeksztalcmy lewa
strone
L =
l
[
A
n
) =
l
[a
n
n
) = a
n
l
[
n
),
a teraz prawa
strone
P =
A
l
[
n
) = a
l
l
[
n
) = a
l
[
n
).
Poniewa z, jak to wczesniej wykazalismy, wartosci wlasne operatora hermitowskiego,
sa
rzeczywiste, to
P = a
l
l
[
n
).
Przyrownuja
c do siebie obie strony mamy

L = P a
n
l
[
n
) = a
l
l
[
n
).
Przenosza
c wszystko na lewa
strone
otrzymujemy
(a
n
a
l
)
l
[
n
) = 0.
Z zalo zenia wiemy, ze a
n
,= a
l
, ska
l
[
n
) = 0, c.n.w.
2.3 Komutatory
Denicja Komutatorem dwoch operatorow

A i

B nazywamy operator:
[

A,

B] =

A

B

B

A. (2.3.1)
W ogolnosci
[

A,

B] ,= 0. (2.3.2)
Gdy
[

A,

B] = 0, (2.3.3)
czyli
A

B =

B

A. (2.3.4)
to mowimy, ze operatory

A i

B komutuja
ze soba
(sa
przemienne).
Wprowadzmy poje
cie sredniego odchylenia standardowego zdeniowane dla pewnej

wartosci a jako
a =
_
_
(a a))
2
_
. (2.5)
Je zeli [

A,

B] = 0 , to wtedy obserwable zwia
zane z tymi operatorami sa
zgodne.
Na przyklad:
[ x, p
y
] = 0 xp
y
0.
Je zeli [

A,

B] ,= 0 , to mamy na przyklad:
[ x, p
x
] = i h xp
x

h
2
.
Przyklad Obliczyc komutator
[ x, p
x
].
Rozwia
zanie:
p
x
= i h

x
x = x
[ x, p
x
](x) = ( x p
x
p
x
x)(x) = x p
x
(x) p
x
x(x) = x(i h

x
(x))
+i h

x
(x(x)) = i hx

x
(x) +i h(x) +i hx

x
(x) = i h(x)
[ x, p
x
] = i h.
Twierdzenie Je zeli operatory

A i

B komutuja
ze soba
to istnieja
funkcje, ktore
sa
jednoczesnymi funkcjami wlasnymi obu operatorow (w przypadku degeneracji

nie ka zda funkcja wlasna operatora

B jest funkcja
wlasna
operatora

A !).
Dowod (sluszny w przypadku, gdy a jest niezdegenerowana
wartoscia
wlasna
) Z
zalo zenia mamy:
A

B =

B

A
A = a.
Zadzialajmy na obie strony powy zszego rownania lewostronnie operatorem

B.
B

A =

Ba
A(

B) = a(

B)

B = b, a, b C c.n.w.
Ostatnie przejscie polega na zauwa zeniu, ze

B jest funkcja
wlasna
operatora

A
przy tej samej wartosci wlasnej a, co w przypadku funkcji wlasnej . Sta
d wniosek,
ze

B i moga
jedynie ro znic sie
o pewien czynnik liczbowy. W przestrzeni Hilberta

oznacza to, ze

B i posiadaja
ten sam ,,kierunek, choc moga
miec ro zne dlugosci.

Rozdzial 3
Stara teoria kwant ow
3.1 Wzor Plancka
Zdeniujmy cialo doskonale czarne jako cialo pochlaniaja
ce cale padaja
ce na nie
promieniowanie. Fizyczna
realizacja
ciala doskonale czarnego jest zamknie
te nie-
przezroczyste pudelko z malym otworkiem, be
da
ce oslona
dla promieniowania. Je zeli

promieniowanie wewna
trz pudelka jest w rownowadze to jest to promieniowanie ciala

doskonale czarnego. Ge
stosc energii u wypromieniowanej w jednostce czasu przez

cialo doskonale czarne okreslona jest prawem Stefana-Boltzmana
u = T
4
, (3.1.1)
przy czym T oznacza temperature
bezwzgle
dna
ciala, a jest pewna
stala
. Z
doswiadczenia wiadomo, ze ge
stosc energii wypromieniowanej w jednostce czasu

w przedziale cze
stosci od do +d jest proporcjonalna do d i zale zy od cze
stosci
i od temperatury promieniowania, a zatem mo zna zapisac ja
w postaci
u(, T)d. (3.2)
Wyste
puja
ca w powy zszym wzorze funkcja u(, T) nosi nazwe
funkcji rozkladu. Pier-

wszym wzorem otrzymanym w oparciu o klasyczna
elektrodynamike
i klasyczna
zyke
statystyczna
byl wzor Rayleigha-Jeansa

u(, T) =
8
2
c
3
kT, (3.1.3)
gdzie oznacza cze
stosc promieniowania, c oznacza pre
dkosc swiatla, a k to stala

Boltzmana. Jednak wzor ten nie jest prawdziwy gdy z dla du zych cze
stosci mamy
tak zwana
katastrofe
w nadolecie( u ).
Osoba
ktora rozwia
zala ten problem byl Max Planck (Max Planck, ,,Berliner Be-
richte, Dezember 14, 1900) wprowadzaja
c poje
cie kwantu energii. Wtedy to po raz

pierwszy pojawilo sie
okreslenie kwant, czyli porcja, ke
s. W swoich rozwa zaniach

Planck przyja
l dziwna
na owe czasy hipoteze
, ze energia mo ze byc pochlaniana i

wysylana tylko w sposob niecia
gly, w kwantach wielkosci h, gdzie h jest stala
zwana
dzis stala
Plancka. Niemniej jednak uwa zal on, ze pole elektromagnetyczne jest

15
16 ROZDZIAL 3. STARA TEORIA KWANT
OW
cia
gle i ze przeplyw energii przez pole odbywa sie
w sposob cia
gly. Zaproponowany
przez niego wzor na ge
stosc energii promieniowania jest postaci

u(, T) =
8
2
c
3
h
e
h
kT
1
. (3.1.4)
Dla malych cze
stosci mo zna wykazac, korzystaja
c z rozwinie
cia w szereg funkcji

e
x
, ze wzor Plancka przechodzi we wzor Rayleigha-Jeansa. Na poni zszym wykre-
sie widac katastrofe
w nadolecie wzoru Rayleigha-Jeansa (krzywa R--J), oraz dwie

krzywe odpowiadaja
ce wzorowi Plancka dla dwoch ro znych temperatur T

1
i T
2
, przy
czym T
1
< T
2
.
6
-
u(, T)
T
2
T
1
R J
Rys. 1 Promienowanie ciala doskonale czarnego.
3.2 Wzor Einsteina
W roku 1888 Hertz odkryl zjawisko fotoelektryczne. Polega ono na wybijaniu elek-
tronow z metalu przez promieniowanie. Nieco pozniej Lenard na drodze doswiad-
czenia wykazal, ze liczba fotoelektronow (elektronow wybijanych z metalu przez
swiatlo) jest proporcjonalna do nate
zenia swiatla, i ze maksymalna pre
dkosc fo-
toelektronow (a wie
c i energia) nie zale zy od nate
zenia padaja
cego swiatla, a tylko

od jego cze
stosci. Drugi z powy zszych faktow byl niemo zliwy do wykazania meto-
dami klasycznymi, a tak ze przy pomocy hipotezy Plancka. Powy zszy problem zostal
rozwia
zany w 1905 roku przez Alberta Einsteina (Albert Einstein, ,,Annalen der
Physik 17, 132 (1905)), ktory zapostulowal, ze przenoszenie energii w polu elek-
tromagnetycznym rownie z jest niecia
gle i odbywa sie
w porcjach zwanych fotonami

(kwantami swietlnymi). Einstein zalo zyl, ze foton, padaja
c na powierzchnie
meta-
lu, zderza sie
z jednym z elektronow, przekazuja
c mu cala swoja
energie
. Dzie
ki
uzyskanej energii elektron jest w stanie uwolnic sie
z metalu (czyli wykonac prace
wyjscia W) i otrzymac pewna
pre
dkosc. Progowa
energia
jest energia rowna pracy

wyjscia, ktora pozwala na uwolnienie elektronu z metalu bez nadania mu pre
dkosci.
Proces ten opisywany jest wzorem Einsteina
h =
mv
2
2
+W, (3.2.1)
ROZDZIAL 3. STARA TEORIA KWANT
OW 17
gdzie m oznacza mase
elektronu, a v jego pre
dkosc.
3.3 Zjawisko Comptona
Zjawiskiem Comptona nazywamy rozpraszanie promieniowania elektromagnetycz-
nego (fotonow) na swobodnych (lub slabo zwia
zanych) elektronach. W roku 1921

Arthur Compton zaobserwowal, ze w promieniowaniu rozproszonym oprocz oczeki-
wanego promieniowania o niezmienionej dlugosci fali wyste
puje te z cze
sc o zmienionej
dlugosci fali. W swoich rozwa zaniach Compton potraktowal to zjawisko jako zderze-
nie cza
stki (fotonu) z elektronem, przyjmuja
c, ze oprocz zasady zachowania

energii spelniona jest rownie z zasada zachowania pe
du, i ze fotonowi przypisany jest

pe
d, ktorego wartosc bezwzgle
dna wynosi
p =
E
c
=
h
c
. (3.3.1)
Zmiane
dlugosci fali mo zna opisac wzorem (niezale znym od materialu tarczy)

=
C
(1 cos ) (3.3.2)
gdzie
C
oznacza tzw. comptonowska
dlugosc fali i wynosi 0, 024 Angstrema, nato-

miast oznacza ka
t rozpraszania. Wa znym faktem jest to, ze wartosc nie zale zy

od pierwotnej dlugosci fali promieniowania.
3.4 Atom Bohra
Jakkolwiek obecnie stosuje sie
kwantowe podejscie oparte na rownaniach Schrodin-

gera lub Diraca, to model atomu Nielsa Bohra byl pierwszym modelem atomu
(lub jonu) jednoelektronowego, ktory w miare
satysfakcjonuja
cy sposob tlumaczyl
budowe
atomu. W swojej pracy Bohr wyszedl z planetarnego modelu atomu Ruther-

forda, w ktorym elektron kra
zyl po kolowej lub eliptycznej orbicie wok ol cie
zkiego
ja
dra, jednak zaproponowal kilka bardzo dziwnych jak na owe czasy postulatow.
Cytuja
c za Cooperem [Leon N. Cooper, Istota i struktura zyki, PWN, Warszawa

1975, str. 519] ,,w wyglaszaniu stwierdze n sprzecznych z elektrodynamika
Maxwella
i mechanika
Newtona kryla sie
pewna zarozumialosc, ale Bohr byl mlody. Zacytu-

jmy te postulaty.
1) W atomie wodoru elektron kra
zy wokol ja
dra ruchem kolowym spowodowanym

sila coulombowska
zgodnie z prawami ruch Newtona.

2) Dozwolone sa
jedynie te orbity, dla ktorych moment pe
du L jest calkowita
wielokrotnoscia
h =
h
2
L = n h, n = 1, 2, 3, . . .
3) Elektron kra
za
cy po dozwolonej orbicie, w niezgodzie z elektrodynamika
klasyczna
,
nie promieniuje energii.
OW
4) Elektron przy przejsciu z orbity o wy zszej energi E
a
na orbite
o ni zszej energii
E
b
emituje foton o energii
E
ab
= h
ab
= E
a
E
b
. (3.4.1)
Energia elektronu znajduja
cego sie
na n-tej orbicie wynosi

E
n
=
mv
2
n
2

Ze
2
r
n
=
RZ
2
n
2
, (3.4.2)
przy czym v
n
oznacza pre
dkosc elektronu na n-tej orbicie, r

n
jej promie n, natomiast
R oznacza stala
Rydberga
R =
me
4
2 h
2
13, 6 eV. (3.4.3)
3.5 Postulat Sommerfelda-Wilsona
Model atomu Bohra zostal uogolniony na przypadek torow eliptycznych przez urod-
zonego w Krolewcu Arnolda Sommerfelda. Zamienil on warunek kwantowy Bohra
L = n h na bardziej ogolny zwany dzis warunkiem kwantowym Sommerfelda-Wilsona.
Zal o zmy, ze mamy uklad o f stopniach swobody opisywany przez wspolrze
dne
uogolnione q
1
, q
2
, . . . , q
f
i pe
dy uogolnione p
1
, p
2
, . . . , p
f
. Sommerfeld zapostulowal,
ze dla ka zdego stopnia swobody na torze stacjonarnym
_
p
l
dq
l
= nh, l = 1, . . . , f (3.5.1)
przy czym n jest liczba
calkowita
, a symbol
_
oznacza calke
po konturze zamknie
tym
(tu po orbicie).
Wyka zemy, ze w przypadku orbity kolowej warunek kwantowy Sommerfelda-Wilsona
przechdzi w warunek kwantowy Bohra. Wiemy, ze energia ukladu dana jest wzorem
E =
mv
2
2

Ze
2
r
(3.5.2)
Pre
dkosc punktu poruszaja
cego sie
po okre
gu o promieniu r dana jest wzorem

v = r , (3.5.3)
przy czym oznacza pre
dkosc ka
towa
. Podstawiaja
c to do wzoru na energie
mamy
E =
mr
2

2
2

Ze
2
r
. (3.5.4)
Z mechaniki teoretycznej wiemy, ze pe
d uogolniony dany jest wzorem

p
l
=
L

. (3.5.5)
OW 19
W naszym przypadku l = 1, poniewa z mamy jeden stopie n swobody. Wyste
puja
ce
we wzorze L oznacza lagrangian zdeniowany jako ro znica energii kinetycznej i en-
ergii potencjalnej
L = E
k
V =
mr
2

2
2

_
Ze
2
r
_
=
mr
2

2
2
+
Ze
2
r
. (3.5.6)
W naszym przypadku wspolrze
dna uogolniona q
1
= , sta
d q
1
= . Czyli pe
d
uogolniony dany jest wzorem
p
l
=
L

=

_
mr
2

2
2
+
Ze
2
r
_
=

mr
2

2
2
=
= mr
2
.
Wstawiamy to do warunku kwantowania Sommerfelda-Wilsona i mamy
_
2
0
mr
2
d = nh.
Sta
d dostajemy
mr
2

_
2
0
d = nh,
co jest rowne
2mr
2
= nh.
Wiemy jednak, ze
mr
2
= mvr = L
oraz
h
2
= h.
Po podstawieniu dostajemy warunek kwantowy Bohra
L = n h, n = 1, 2, . . . .
3.6 Hipoteza de Brogliea
Do pocza
tkow XIX wieku swiatlo bylo uwa zane za szybko poruszaja
ce sie
cza
stki
(korpuskuly). W roku 1801 doswiadczalne badanie interferencji zmienilo ten pogla
d
i sugerowalo falowa
nature
swiatla. Hipoteza cza
stkowej natury swiatla zostala

zarzucona do roku 1923, kiedy to Arthur Compton odkryl, ze kwanty promieniowa-
nia X maja
pe
d i energie
. W sumie pokazano, ze swiatlo posiada zarowno cechy

falowe, jak i cechy cza
steczkowe. W roku 1924 ksia
ze
Louis de Broglie opublikowal

swoja
prace
doktorska
pod tytulem ,,Badania nad teoria
kwant ow, w ktorej postu-

lowal, ze poniewa z swiatlo wykazuje wiele wlasciwosci korpuskularnych, to cza
stki
(elektrony), ze wzgle
du na symetrie
w przyrodzie, powinny wykazywac wlasciwosci

falowe. Te idee zostaly udowodnione doswiadczalnie ju z w roku 1924, gdy wykazano,
OW
ze elektrony, tak jak swiatlo, moga
ulegac dyfrakcji.
W swoich pracach Max Planck stwierdzil, ze energia fotonu (cza
stki swietlnej)
wyra zona jest wzorem
E = h,
gdzie wyra za cze
stosc fotonu, przy czym cala energia jest energia
kinetyczna
.
Arthur Compton odkryl, ze falomswietlnym mo zna przypisac pe
d i ze energie
fotonu
mo zna przedstawic w postaci
E = pc,
gdzie p jest pe
dem przyporza
dkowanym fotonowi, a c oznacza pre
dkosc swiatla w
pro zni. Korzystaja
c z tych dwoch wzorow wolno nam napisac, ze

p =
h
c
(3.6.1)
Korzystamy ze zwia
zku
c
= , gdzie oznacza dlugosc fali i mamy

p =
h
. (3.6.2)
Wzor ten mo ze sie
na pocza
tku wydawac nieco dziwny, bowiem laczy on wlasnosc

cza
steczki jaka
jest pe
d p z wlasnosciami typowo falowymi, jak dlugosc fali , czy

cze
stosc . Korzystaja
c z tego wzoru i kieruja
c sie
symetria
przyrody, de Broglie
wysuna
l hipoteze
, ze skoro fala jaka
jest swiatlo mo ze wykazywac wlasnosci wlasciwe

dla cza
stek, to cza
stki (elektrony) powinny wykazywac wlasnosci falowe.Wolno za-

tem napisac, ze pe
d elektronu wynosi
p = mv =
h
(3.6.3)
przy czym v oznacza pre
dkosc elektronu, a m jest jego masa
relatywistyczna
. Z
powy zszej rownosci bardzo latwo mo zemy otrzymac dlugosc fali przyporza
dkowanej
elektronowi
=
h
mv
=
h
p
. (3.6.4)
W swojej pracy de Broglie zajmowal sie
elektronami, ale powy zsze rozwa zania

mo zemy rozszerzyc na dowolne cialo materialne.
3.7 Zasada nieoznaczonosci Heisenberga
Heisenberg zapostulowal, ze istnieja
wartosci, ktorych jednoczesny dokladny pomiar

na poziomie kwantowym jest niemo zliwy. Pary takie nazywamy parami komplemen-
tarnymi. Do takich par nale za
pe
d cza
stki i jej polo zenie, dla ktorych zachodzi tzw.

relacja nieoznaczonosci
xp
x

h
2
. (3.7.1)
Analizuja
c powy zszy wzor mo zemy stwierdzic, ze gdy znamy dokladnie pe
d cza
stki,
to nie mo zemy nic powiedziec na temat miejsca, w ktorym sie
ona znajduje. Innymi

OW 21
parami komplementarnymi sa
na przyklad (y, p
y
), (z, p
z
), energia i czas (E, t) oraz
skladowe momentu pe
du (L
x
, L
y
). Natomiast do par niekomplementarnych, czyli
zgodnych zaliczamy (L
2
, L
x
), wspolrze
dne polo zenia (x, y), lub te z (p

x
, z).
Zajmijmy sie
teraz nierownoscia
, ktora w szczegolnym przypadku przechodzi w

zasade
nieoznaczonosci Heisenberga. Niech

A i

B be
da
operatorami hermitowskimi
spelniaja
cymi zwia
zek komutacyjny
[

A,

B] = i

C. (3.7.2)
Z analizy funkcjonalnej wiemy, ze norma jest zawsze wie
ksza lub rowna zeru, czyli

wolno nam napisac, ze
[[(

A +i

B)[[
2
= (

A +i

B)[(

A +i

B)) 0, (3.7.3)
przy czym jest pewna
stala
rzeczywista
.
Rozpisuja
c lewa
strone
powy zszej nierownosci, mamy
A[
A) +
A[i

B) +i

B[
A) +i

B[i

B) 0,
co jest rownowa zne
A[
A) +i(
A[
B)
B[
A)) +
2
B[
B) 0.
Uporza
dkujmy to wyra zenie wzgle
dem pote
B[
B) +i(
A[
B)
B[
A)) +
A[
A) 0.
Aby ta nierownosc byla prawdziwa, to wyro znik odpowiadaja
cego jej rownania

kwadratowego powinien byc mniejszy ba
dz rowny zeru. Mamy

[i(
A[
B)
B[
A))]
2
4
B[
B)
A[
A) 0.
Korzystaja
c z hermitowskosci operatorow

A i

B, mo zemy przeksztalcic pierwszy
czlon w powy zszym wzorze
A[
B)
B[
A) = [
A

B) [
B

A) = [(

A

B

B

A)) = [[

A,

B]).
Natomiast drugi z czlon ow mo zemy zapisac, korzystaja
c rownie z z hermitowskosci,
jako
B[
B)
A[
A) = [
B
2
)[
A
2
).
Korzystaja
c z tych oblicze n, mo zemy zapisac nasza
nierownosc jako
[i[[

A,

B])]
2
4[
B
2
)[
A
2
) 0.
Pamie
tamy, ze dla danego operatora

O wyra zenie [
O) opisuje jego wartosc

srednia
O), czyli dostajemy

[i[

A,

B])]
2
4
B
2
)
A
2
) 0.
OW
Sta
d po prostych przeksztalceniach dochodzimy do wzoru
B
2
)
A
2
)
1
4
[i[

A,

B])]
2
Podnosimy obie strony do pote
gi
1
2
_
B
2
)
A
2
)
1
2
_
[i[

A,

B])]
2
.
Zasta
pmy teraz

A i

B przez

A i

B
_
(

B)
2
)(

A)
2
)
1
2
_
[i[

A,

B])]
2
.
Komutator wyste
puja
cy po prawej stronie powy zszej nierownosci mo zemy zapisac

jako
[

A,

B] = [

A
A),

B
B)] = [

A,

B] [

A,
B)] [
A),

B] + [
A),
B)].
Poniewa z
A) i
B) sa
liczbami, to trzy ostatnie komutatory sa
rowne zeru i w
rezultacie dostajemy
[

A,

B] = [

A,

B] = i

C. (3.7.4)
Po wstawieniu otrzymanego wyniku do rozwa zanej przez nas nierownosci dochodzi-
my do wyra zenia
_
(

B)
2
)(

A)
2
)
1
2
[
C)[. (3.7.5)
W praktyce cze
sto oznaczamy
_
(

O)
2
)
przez O, sta
d wolno nam napisac, ze

AB
1
2
[
C)[.
Wstawmy teraz zamiast operatorow

A i

B operatory x i p. Wiemy, ze
[ x, p] = i h.
Wstawiaja
c to do otrzymanej przez nas postacinierownosci dostajemy

xp
1
2
h,
czyli jedna
z postaci zasady nieoznaczonosci Heisenberga.

Rozdzial 4
Postulaty mechaniki kwantowej
Postulat 1. Obserwable i operatory.
Ka zdej obserwabli A w zyce, takiej jak pe
d, energia, moment pe
du czy liczba
cza
stek, mo zna przyporza
dkowac operator hermitowski

A. Wartosc pomiaru danej
obserwabli jest wartoscia
wlasna
operatora

A, pochodza
ca
z rownania wlasnego
A
a
= a
a
. (4.0.1)
Postulat 2. Pomiar w mechanice kwantowej.
Je zeli w wyniku pomiaru obserwabli A otrzymamy wartosc a, to stan mierzonego
ukladu pozostanie opisany funkcja

a
, ktora jest funkcja
wlasna
operatora

A.
Postulat 3. Funkcja stanu i wartosc oczekiwana.
Stan ukladu jest opisany funkcja
falowa
(x, t), ktora jest cia
gla i ro zniczkowalna.
Wartosc oczekiwana pomiaru obserwabli w tym stanie okreslona jest wzorem
A) =
_
+
(x, t)

A(x, t) dx. (4.0.2)
Wartosc oczekiwana jest wartoscia
srednia
.
Postulat 4. Ewolucja czasowa.
Ewolucja czasowa funkcji falowej opisana jest rownaniem Schr odingera
i h

t
=

H. (4.0.3)
Dla n cza
stek = (r
1
, r
2,
, . . . , r
n
, t). Dla jednej cza
stki = (r, t). Dla jednej

cza
stki, ale w przypadku jednowymiarowym = (x, t).

Postulat Borna.
23
24 ROZDZIAL 4. POSTULATY MECHANIKI KWANTOWEJ
Interpretacja funkcji falowej zostala podana przez Maxa Borna. Dla przypadku jed-
nowymiarowego [(x)[
2
okresla ge
stosc prawdopodobie nstwa znalezienia cza
steczki
w przedziale [x, x+dx], natomiast [(x)[
2
dx jest prawdopodobie nstwem znalezienia
cza
steczki w przedziale [x, x + dx]. Poniewa z cza
stka na pewno jest gdzies zlokali-

zowana, to z powy zszej interpretacji otrzymujemy warunek normalizacyjny
_
+
[[
2
dx = 1, L
2
. (4.0.4)
Rownanie Schrodingera jest rownaniem liniowym, tzn. je zeli i sa
rozwia
zaniami
rownania (4.0.3), to + , gdzie , C, rownie z, jest rozwia
zaniem tego
rownania.
Niech rozwia
zanie rownania Schr odingera be
dzie rowne = i = [[e

i
,
gdzie e
i
jest czynnikiem fazowym. Wspolczynnik normalizacyjny jest okreslony
z dokladnoscia
do czynnika fazowego.
Dowod
Korzystaja
c z warunku normalizacyjnego
_
+
[[
2
dx = 1,
mo zemy napisac
1 =
_
+
[[
2
dx =
_
+
[[
2
dx =
_
+
()
() dx =
=
_
+
dx = [[e
i
[[e
i
_
+
[[
2
dx =
= [[
2
_
+
[[
2
dx [[ =
1
_
_
+
[[
2
dx
.
Zwykle wybieramy e
i
= 1 i wtedy [[ = .
Rozdzial 5
Stany stacjonarne
5.1 Wartosc oczekiwana w stanie stacjonarnym
Zalo zmy, ze operator Hamiltona

H jest niezale zny od czasu, tzn.

H
t
= 0. (5.1.1)
Rozwia
zmy rownanie Schr odingera z czasem
H = i h

t
,
gdzie
H =
h
2
2m
2
x
2
+V (x) (5.1.2)
Zalo zmy, ze rozwia
zanie tego rownania jest postaci

(x, t) = (x)T(t). (5.1.3)
Wstawiaja
c je do rownania, otrzymujemy
H((x)T(t)) = i h

t
((x)T(t)),
co jest rownowa zne
T(t)

H(x) = i h(x)

t
T(t).
Dzielimy lewostronnie obie strony przez (x)T(t)
1
(x)
H(x) = i h
1
T(t)
t
T(t).
Poniewa z obie strony rownania sa
funkcjami ro znych zmiennych i stoi pomie
dzy
nimi znak rownosci, wnioskujemy, ze musza
byc one rowne pewnej stalej, zwanej

stala
separacji. Oznaczmy ja
przez E,
1
(x)
H(x) = i h
1
T(t)
t
T(t) = E.
25
26 ROZDZIAL 5. STANY STACJONARNE
Dostajemy sta
d dwa rownania, z ktorych pierwsze mo zna przepisac w postaci

E =
1
(x)
H(x)

H(x) = E(x). (5.1.4)
Jest to rownanie wlasne dla niezale znego od czasu operatora Hamiltona

H, znane
jako niezale zne od czasu rownanie Schrodingera. W wyniku jego rozwia
zania dosta-
jemy wartosci wlasne E
n
i odpowiadaja
ce im funkcje wlasne
n
(x), czyli
H
n
(x) = E
n
n
(x), n = 1, 2, . . . (5.1.5)
Teraz zajmijmy sie
drugim rownaniem
E = i h
1
T(t)
t
T(t)

t
T(t) = i
E
h
T(t). (5.1.6)
Korzystaja
c z teorii rowna n ro zniczkowych zwyczajnych wiemy, ze rozwia
zniem tego
rownania jest funkcja postaci
T(t) = Ae
i
E
h
t
. (5.1.7)
Z rozwia
zania niezale znego od czasu rownania Schrodingera mamy wartosci wlasne

energii E
n
, czyli
T(t) = Ae
i
E
n
h
t
. (5.1.8)
Wiemy, ze
E
n
=
n
h
n
=
E
n
h
. (5.1.9)
Ostatecznie mamy
T(t) = Ae
i
n
t
. (5.1.10)
Tak wie
c rozwia
zanie rownania Schr odingera z czasem wynosi
n
(x, t) = A
n
(x)e
i
n
t
. (5.1.11)
Funkcja ta opisuje uklad w stanie stacjonarnym.
5.2 Ewolucja czasowa wartosci oczekiwanej
Niech nasz uklad znajduje sie
w stanie stacjonarnym opisywanym funkcja
n
(x, t) = A
n
(x)e
i
n
t
. (5.2.1)
Dla chwili t = 0 mamy
n
(x, t = 0) = A
n
(x). (5.2.2)
ROZDZIAL 5. STANY STACJONARNE 27
Wprowadzmy operator postaci
e
it
h
H
(5.2.3)
i zadzialajmy nim na funkcje

n
(x, 0)
e
it
h
n
(x, 0) = Ae
it
h
n
(x) =
.
.
.
Z denicji funkcji e
x
wiemy, ze
e
x
=
+
n=0
x
n
n!
= 1 +x +
1
2
x
2
+. . . . (5.2.4)
Skorzystajmy z tego rozwinie
cia
.
.
.
= A
_
1 +
_
it
h
H
_
+
1
2
_
it
h
H
_
2
+. . .
_
n
(x) =
= A
n
(x) +A
_
it
h
_

H
n
(x) +
1
2
_
it
h
_
2
H
2
n
(x) +. . . =
.
.
.
Korzystaja
c z niezale znego od czasu rownania Schrodingera mamy
H
2
n
(x) =

H(

H
n
(x)) =

H(E
n
n
(x)) = E
n

H
n
(x) = E
2
n
n
(x).
Wstawiamy to do naszych przeksztalce n
.
.
.
= A
_
1 +
_
it
h
E
n
_
+
1
2
_
it
h
E
n
_
2
+. . .
_
n
(x) = Ae
it
h
E
n
n
(x) =
= Ae
i
n
t
n
(x) =
n
(x, t).
Zatem mo zemy napisac
e
it
h
n
(x, 0) =
n
(x, t). (5.2.5)
Sta
d e
it
h
H
zwany jest operatorem ewolucji czasowej.
Teraz zajmijmy sie
wartoscia
oczekiwana
w stanie stacjonarnym. Niech nasz uklad

znajduje sie
w stanie opisywanym funkcja
(x, t) = (x)e
it
. (5.2.6)
Chcemy znalezc wartosc srednia
obserwabli A, zakladaja
c ze
odpowiadaja
cy jej operator hermitowski

A nie zale zy od czasu (tzn.

A ,=

A(t)). Dla
dowolnej chwili czasu t mo zemy napisac:
A)
t
= [
A) =
_
+
(x, t)

A(x, t) dx =
=
_
+
(x)e
it

A(x)e
it
dx =
_
+
(x)

A(x) dx =
=
_
+
(x, 0)

A(x, 0) dx = [
A)
t=0
=
A)
t=0
.
Tak wie
c wykazalismy, ze wartosc oczekiwana obserwabli A, opisywanej przez oper-

ator

A ,=

A(t), w stanie stacjonarnym jest stala i zawsze rowna wartosci oczekiwanej
w chwili t = 0, czyli
A)
t=0
=
A)
t
. (5.2.7)
Teraz zajmiemy sie
ewolucja
czasowa
wartosci oczekiwanej w dowolnym stanie,

niekoniecznie stacjonarnym. Wiemy, ze w przestrzeni L
2
wartosc srednia obserwabli
A opisywanej przez operator hermitowski

A dana jest wzorem
A) =
_
+

Adx,
i ze mo ze to byc jedynie funkcja czasu. Zro zniczkujmy to wyra zenie po czasie.
d
dt
A) =

t
_
+

Adx =
=
_
+
A +

A
t
+
t
) dx =
.
.
.
Z zale znego od czasu rownania Schr odingera
i h

t
=

H
i z tego, ze
H =
h
2
2m
2
x
2
+V (x)

H =

H
mo zemy napisac
t
=
i
h
H,
=
i
h
.
Wstawiamy powy zszy wynik do naszych przeksztalce n i mamy
.
.
.
=
_
+
(
i
h

A +

A
t

A
i
h
H) dx =
=
_
+

A
t
dx +
i
h
_
+

A dx
i
h
_
+

A

H dx =
.
.
.
Pierwsza calka jest z denicji wartoscia
srednia
operatora

A
t
, czyli mamy
.
.
.
=

A
t
) +
i
h
H[
A)
i
h
[
A

H) =
.
.
.
Korzystamy z hermitowskosci operatora Hamiltona

H
.
.
.
=

A
t
) +
i
h
[
H

A)
i
h
[
A

H) =
.
.
.
A teraz wykorzystujemy liniowosc iloczynu skalarnego
.
.
.
=

A
t
) +
i
h
[
H

A

A

H) =

A
t
) +
i
h
[(

H

A

A

H)) =
=

A
t
) +
i
h
[[

H,

A]) =
.
.
.
Ale [[

H,

A]) jest wartoscia
oczekiwana
(srednia
) operatora [

H,

A], czyli
.
.
.
=

A
t
) +
i
h
[

H,

A]).
Ostatecznie wolno nam napisac, ze
d
dt
A) =

A
t
) +
i
h
[

H,

A]). (5.2.8)
5.3 Calki ruchu
W dalszym cia
gu zakladamy, ze
A ,=

A(t)
czyli

A
t
= 0. (5.3.1)
Wowczas dostajemy rownanie ruchu postaci
d
A)
dt
=
i
h
[

H,

A]). (5.3.2)
Zalo zmy ponadto, ze mamy stany stacjonarne. Wtedy
t
A) = 0, (5.3.3)
ska
d
[

H,

A]) = 0. (5.3.4)
Zajmijmy sie
teraz dowolnym stanem (niekoniecznie stacjonarnym), przy czym wcia
z
niech obowia
zuje zalo zenie, ze
A ,=

A(t)
czyli

A
t
= 0
i zalo zmy, ze operator hermitowski

A opisuja
cy obserwable
A komutuje z operatorem
Hamiltona

H, czyli
[

A,

H] = 0. (5.3.5)
Napiszmy wzor opisuja
cy ewolucje
czasowa
wartosci sredniej (oczekiwanej)

d
dt
A) =

A
t
) +
i
h
[

H,

A]). (5.3.6)
Je zeli
d
dt
A) = 0,
to wartosc srednia (oczekiwana) obserwabli jest stala w czasie. Nazywamy ja
wowczas
stala
ruchu lub calka
ruchu.
Dla przykladu rozpatrzmy operator Hamiltona

H niezale zny w sposob jawny od
czasu (

t
H = 0). Poniewa z
[

H,

H] = 0,
to
d
H)
dt
= 0.
Poniewa z obserwabla
opisywana
przez operator Hamiltona

H jest energia E to
dE
dt
= 0.
co oznacza, ze energia ukladu, ktorego hamiltonian nie zale zy jawnie od czasu, jest
calka
ruchu.
5.4 Twierdzenie Ehrenfesta
W mysl twierdzenia Ehrenfesta rownania mechaniki kwantowej redukuja
sie
do
rowna n mechaniki klasycznej po podstawieniu wartosci srednich. Inaczej mowia
c,
rownania mechaniki kwantowej dla wartosci srednich maja
postac odpowiednich
rowna n mechaniki klasycznej. Przedstawmy dzialanie tej zasady rozwa zaja
c przyk-
ladowe zagadnienie. Wezmy niezale zny od czasu operator x, czyli
x
t
= 0. (5.4.1)
Wypiszmy raz jeszcze wzor opisuja
cy ewolucje
czasowa
wartosci oczekiwanej (sred-

niej) obserwabli A odpowiadaja
cej operatorowi

A
d
dt
A) =

A
t
) +
i
h
[

H,

A]).
Wstawmy za

A operator x
d
dt
x) =
i
h
[

H, x]).
Wiemy ponadto, ze
[ p
x
, x] = i h.
Korzystaja
c z tego obliczmy komutator

[

H, x] = [
p
2
x
2m
+V (x), x] =
1
2m
[ p
2
x
, x] + [V (x), x] =
.
.
.
Drugi czlon wynosi zero, gdy z dowolna funkcja zale zna od x komutuje z x = x. Tak
wie
c mamy
.
.
.
=
1
2m
( p
x
p
x
x x p
x
p
x
) =
.
.
.
Dodajemy i odejmujemy od wyra zenia w nawiasie p
x
x p
x
.
.
.
.
=
1
2m
( p
x
p
x
x p
x
x p
x
+ p
x
x p
x
x p
x
p
x
) =
=
1
2m
( p
x
( p
x
x x p
x
) + ( p
x
x x p
x
) p
x
) =
=
1
2m
( p
x
[ p
x
, x] + [ p
x
, x] p
x
) =
=
1
2m
(i h p
x
i h p
x
) =
i h
m
p
x
.
Wracamy do rownania opisuja
cego ewolucje
czasowa
wartosci oczekiwanej i wsta-

wiamy otrzymany wynik
d
dt
x) =
i
h
[

H, x]) =
i
h
(i) h
m
p
x
).
Po uproszczeniu otrzymujemy wzor
p
x
) = m
d
dt
x) (5.4.2)
be
da
cy kwantowym odpowiednikiem znanego z mechaniki klasycznej wyra zenia na

wartosc pe
du
p
x
= m
dx
dt
. (5.4.3)
5.5 Twierdzenie wirialne
Klasyczne, znane z mechaniki teoretycznej, twierdzenie o wiriale ma postac
nV ) = 2T), (5.5.1)
gdzie n oznacza stopie n jednorodnosci potencjalu, V ) wartosc srednia
potencjalu,
a T) wartosc srednia
energii kinetycznej.
Wr ocmy do mechaniki kwantowej i wprowadzmy niezale zny od czasu operator
A =

r
p. (5.5.2)
Zal o zmy ponadto, ze mamy stany stacjonarne. Wtedy, zgodnie z udowodniona
wczesniej wlasnoscia
, wartosc srednia operatora jest stala w czasie. Napiszmy wzor

opisuja
cy ewolucje
czasowa
wartosci sredniej (oczekiwanej) operatora

A
d
dt
A) =

A
t
) +
i
h
[

H,

A]).
Korzystaja
c z wczesniejszych wnioskow, mo zemy napisac powy zszy wzor w prostszej

postaci
i
h
[

H,

A]) = 0. (5.5.3)
Obliczmy komutator
[

H,

A] = [

H,
p ]. (5.5.4)
Operator

H jest postaci
H =
p
2
2m
+

V ,

V = V (r), (5.5.5)
czyli
[

H,

A] = [
p
2
2m
+

V ,
p ] = [
p
2
2m
,
p ] + [
V ,
p ]
gdzie operator

p jest postaci
p = i h. (5.5.6)
Obliczmy najpierw komutator [
V ,
p ]. Dzialaja
c nim na funkcje
probna
(r) i
klada
c

V = V , mamy
[V,
p ](r) = (V
p V )(r) =
= V
p(r)
p(V (r)) = V
p(r) + i h
r (V (r)) =
= V
p(r) +i h
r (V )(r) +i h
r V (r) =
=

r V
p(r)
r (
p V )(r)
r V
p(r) =
r (
p V )(r)
czyli mamy
[
V ,
p ] =
r (
pV ) = i h
r V (5.5.7)
Aby obliczyc komutator [
p
2
2m
,
p ], wygodnie jest najpierw obliczyc pomocniczy

komutator [ p
x
2
, x p
x
], pamie
taja
c przy tym o obliczonym przy rozpatrywaniu twier-

dzenia Ehrenfesta komutatorze
[ p
2
x
, x] = 2i h p
x
.
[ p
x
2
, x p
x
] = p
x
2
x p
x
x p
x
p
2
x
= ( p
2
x
x x p
2
x
) p
x
=
= [ p
2
x
, x] p
x
= 2i h p
x
p
x
= 2i h p
2
x
Pamie
taja
c ponadto o tym, ze
[k, p
m
] = i h
km
k, m = x, y, z,
mo zemy przysta
pic do oblicze n
[
p
2
2m
,
p] =
1
2m
[
p
2
,
p] =
1
2m
[ p
2
x
+ p
2
y
+ p
2
z
, x p
x
+ y p
y
+ z p
z
] =
=
1
2m
([ p
2
x
, x p
x
] + [ p
2
y
, y p
y
] + [ p
2
z
, z p
z
]) =
=
1
2m
(2i h p
2
x
2i h p
2
y
2i h p
2
z
) =
i h
m
( p
2
x
+ p
2
y
+ p
2
z
) =
i h
m
p
2
.
W sumie mamy
[

H,
p ] =
i h
m
p
2
+i h
r V. (5.5.8)
Ze wzoru na ewolucje
czasowa
wartosci oczekiwanej (sredniej) otrzymalismy

i
h
[

H,
p ]) = 0.
Po podstawieniu obliczonego powy zej komutatora dostajemy
i
h

i h
m
p
2
+i h
r V ) = 0. (5.5.9)
Po uproszczeniu dochodzimy do wzoru

p
2
m
+

r V ) = 0 (5.5.10)
ska
d

p
2
m
) +
r V ) = 0. (5.5.11)
Wprowadzmy operator energii kinetycznej
T =
p
2
2m
(5.5.12)
Wowczas mamy
2
T) +r V ) = 0 (5.5.13)
czyli
2
T) = r V ) = 0. (5.5.14)
Dla V = V (r) mo zemy napisac, ze
V (r) =
r
r
d
dr
V (r). (5.5.15)
Teraz zajmijmy sie
szczegolnym przypadkiem, a mianowicie potencjalem kulom-

bowskim postaci
V (r) =
Ze
2
r
. (5.5.16)
Wowczas
r V (r) = r
r
r
d
dr
V (r) =
r
2
r
d
dr
V (r) = r
d
dr
_
Ze
2
r
_
= r
Ze
2
r
2
=
=
Ze
2
r
= V (r).
Dla potencjalu kulombowskiego mamy zatem
2
T) = V ), (5.5.17)
ska
d latwo dostajemy, ze
T) =
1
2
V ). (5.5.18)
Otrzymany wzor, identyczny ze wzorem otrzymanym w mechanice klasycznej, cze
sto
slu zy do sprawdzania skomplikowanych oblicze n numerycznych.
Rozdzial 6
Pakiety falowe
6.1 Fala. Pre
dkosc fazowa
Zapiszmy rownanie wlasne dla operatora momentu pe
du

p
p(r) = p(r). (6.1.1)

Zapisuja
c je w jawnej postaci, otrzymujemy

i h(r) = p(r). (6.1.2)
W przypadku jednowymiarowym nasze rownanie przechodzi w
i h
d
dx
(x) = p
x
(x), (6.1.3)
gdzie (x) jest funkcja
wlasna
, a p
x
wartoscia
wlasna
. Rozwia
zuja
c to rownanie
(np. przez separacje
zmiennych lub przez rownanie charakterystyczne) dochodzimy

do funkcji wlasnej postaci
(x) = Ae
i
p
x
h
x
. (6.1.4)
Korzystaja
c ze wzoru Eulera
e
i
= cos +i sin , (6.1.5)
mo zemy przepisac to rozwia
zanie w innej postaci

(x) = A
_
cos
_
p
x
h
x
_
+i sin
_
p
x
h
x
__
. (6.1.6)
Z zyki fal wiemy, ze wzor ten opisuje cze
sc przestrzenna
stacjonarnej fali monochro-

matycznej. Jesli x (, +) to funkcja ta nie nale zy do przestrzeni L
2
. Mo zemy
to prosto wykazac. Jak pamie
tamy, przestrze n L
2
jest to przestrze n funkcji calkowal-
nych z kwadratem, tzn. calka z kwadratu funkcji po calej przestrzeni jest mniejsza
od niesko nczonosci. Zapiszmy ta
calke
_
+
[(x)[
2
dx =
_
+
(x)
(x)dx =
35
36 ROZDZIAL 6. PAKIETY FALOWE
=
_
+
_
Ae
i
p
x
h
x
_
Ae
i
p
x
h
x
dx =
_
+
e
i
p
x
h
x
Ae
i
p
x
h
x
dx =
= [A[
2
_
+
dx +.
Niech be
dzie dlugoscia
fali cza
stki opisywanej przez rozwia
zanie naszego rownania

wlasnego. Przejdzmy teraz z x do x + (x x +).
(x +) = Ae
i
p
x
h
(x+)
. (6.1.7)
To powinno byc rowne (x), czyli
(x) = Ae
i
p
x
h
x
= (x +) = Ae
i
p
x
h
(x+)
. (6.1.8)
Sta
d mamy
Ae
i
p
x
h
x
= Ae
i
p
x
h
(x+)
(6.1.9)
czyli
1 = e
i
p
x
h

= cos
_
p
x
h

_
+i sin
_
p
x
h

_
. (6.1.10)
Aby powy zszy warunek byl spelniony, to
p
x
h
= 2n (6.1.11)
p
x
=
2n h
=
2nh
2
=
nh
= n
h
. (6.1.12)
Pamie
taja
c o postulacie de Brogliea
=
h
p
(6.1.13)
mo zemy stwierdzic, ze wartosc wlasna skladowej operatora pe
du jest wielokrotnoscia
fali de Brogliea.
W naszych dalszych rozwa zaniach be
dziemy korzystali z postaci funkcji wlasnej

skladowej operatora pe
du
(x) = Ae
ikx
, (6.1.14)
gdzie pe
d p mo zemy wyrazic jako

p = hk, (6.1.15)
a liczbe
falowa
k jako
k =
2
. (6.1.16)
Rozwa zmy teraz cza
stke
swobodna
opisywana
zale znym od czasu rownaniem Schr o-

dingera
i h

t
=

H. (6.1.17)
ROZDZIAL 6. PAKIETY FALOWE 37
Jak wiemy z poprzednich rozdzialow, funkcje
mo zemy zapisac jako

(x, t) = (x)e
it
, (6.1.18)
gdzie (x) jest rozwia
zaniem niezale znego od czasu rownania Schrodingera
H(x) = E(x). (6.1.19)

Postaramy sie
teraz znalezc postac funkcji (x). Poniewa z cza
stka jest cza
stka
swobodna
, to nie znajduje sie
w polu zadnego potencjalu. Dlatego nasz hamiltonian

jest postaci
H =
p
2
x
2m
=
h
2
2m
d
2
dx
2
. (6.1.20)
Wstawiamy go do rownania Schrodingera niezale znego od czasu
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) = E(x), (6.1.21)
ska
d
d
2
dx
2
(x) +
2mE
h
2
(x) = 0. (6.1.22)
Rozwia
zuja
c to rownanie ro zniczkowe, dostajemy

(x) = Ae
i
2mE
h
x
+Be
i
2mE
h
x
(6.1.23)
Dla cza
stki swobodnej calkowita energia jest rowna samej energii kinetycznej, czyli
E =
p
2
x
2m
2mE = p
2
x
. (6.1.24)
Wstawiamy to do rozwia
zania rownania Schr odingera niezale znego od czasu i mamy

(x) = Ae
i
p
x
h
x
+Be
i
p
x
h
x
. (6.1.25)
Korzystamy z tego, ze
p
x
= hk (6.1.26)
i dostajemy
(x) = Ae
ikx
+Be
ikx
. (6.1.27)
Je zeli A = 0, lub B = 0 to funkcja ta jest taka sama jak funkcje wlasne skladowej
operatora pe
du.
Pelna
funkcje
falowa
uzyskamy, mno za
c funkcje
(x) przez e
it
, w wyniku czego
dostajemy
(x, t) = Ae
i(kxt)
+Be
i(kx+t)
(6.1.28)
gdzie pierwszy czlon opisuje fale
rozchodza
ca
sie
w kierunku x, a drugi w kierunku

x.
Wezmy teraz dowolna
funkcje
falowa
f = f(x, t), ale zalo zmy, ze jej zale znosc od

argumentu jest naste
puja
ca:
f(x, t) = f(x V
f
t), (6.1.29)
gdzie
V
f
=
x
t
(6.1.30)
be
dziemy nazywac pre
dkosc fazowa
. Niech teraz
t t + t (6.1.31)
x x + x (6.1.32)
Wowczas
f(x + x, t + t) = f[(x + x) V
f
(t + t)] =
= f(x + x V
f
t V
f
t) = f(x + x V
f
t
x
t
t) =
f(x + x V
f
t x) = f(x V
f
t) = f(x, t).
Zatem
f(x + x, t + t) = f(x, t). (6.1.33)
Niech funkcja falowa be
dzie postaci
(x, t) = Ae
i(kxt)
= Ae
ik(x
k
t)
,
czyli pre
dkosc fazowa V
f
be
dzie rowna
V
f
=

k
. (6.1.34)
W wyniku przeksztalce n dostajemy
V
f
=

k
=
h
hk
=
E
p
=
p
2
2m
p
=
p
2m
=
V
klasyczna
2
.
Pre
dkosc fazowa V
f
jest rowna polowie pre
dkosci klasycznej V
klasyczna
V
f
=
V
klasyczna
2
. (6.1.35)
Poniewa z pe
d jest dobrze okreslony

p =
h
, (6.1.36)
to w mysl zasady nieoznaczonosci Heisenberga
xp
h
2
. (6.1.37)
ROZDZIAL 6. PAKIETY FALOWE 39
nie mo zemy nic powiedziec o polo zeniu cza
stki, czyli mo ze ona znajdowac sie
wsze
dzie.
Mo zemy to latwo wykazac wprost z denicji ge
stosci prawdopodobie
nstwa napotka-
nia cza
stki. Zalo zmy funkcje
falowa
postaci
(x, t) = Ae
i(kxt)
.
Ge
stosc prawdopodobie nstwa jest zdeniowana jako

P(x, t) = [(x, t)[
2
. (6.1.38)
Obliczmy te
wartosc
P(x, t) = [(x, t)[
2
= ((x, t))
(x, t) = (Ae
i(kxt)
)
Ae
i(kxt)
=
= A
e
i(kxt)
Ae
i(kxt)
= [A[
2
,
czyli ge
stosc prawdopodobie nstwa napotkania cza
stki jest stala i taka sama na calej

osi x
P(x, t) = [A[
2
. (6.1.39)
6.2 Pakiet. Pre
dkosc grupowa
Funkcja opisuja
ca pakiet falowy w przypadku jednowymiarowym jest postaci

(x, t) =
1
2
_
+
e
i(kx(k)t)
(k)dk (6.2.1)
Jak nam wiadomo z matematyki jest to transformata Fouriera funkcji (k)e
i(k)t
.
Cze
sc przestrzenna pakietu okreslana jest przez (x, 0).

(x, 0) =
1
2
_
+
e
ikx
(k)dk. (6.2.2)
Jest to klasyczna transformata Fouriera. W przypadku trojwymiarowym funkcja
opisuja
ca pakiet falowy jest postaci

(r, t) =
1
(2)
3
2
_
e
i(
kr(
k)t)
(
k)d
3
k, (6.2.3)
przy czym calkowanie odbywa sie
po calej przestrzeni pe
dow.
Zwia
zki pomie
dzy pe
dem p, a energia
E sa
postaci
= (k). (6.2.4)
Sa
to tzw. zwia
zki dyspersyjne (pamie
tamy, ze p = hk, a E = h).

Pakiet falowy porusza sie
z pre
dkoscia
grupowa
V
g
zdeniowana
jako
V
g
=
(k)
k
=
h(k)
hk
=
E(p)
p
=

p
2
2m
p
=
p
m
= V
klasyczna
.
V
g
= V
klasyczna
. (6.2.5)
6.3 Rozmywanie sie
pakietu falowego
Najpierw rozwi nmy szereg z dokladnoscia
wyrazu pierwszego rze
du
(k) = (k
0
) +
(k)
k
[
k=k
0
+. . .
0
+V
g
(6.3.1)
gdzie
0
= (k
0
) i = k k
0
. Wstawiamy to rozwinie
cie do wzoru
(x, t) =
1
2
_
+
e
i(kx(k)t)
(k)dk
i dostajemy
(x, t) =
1
2
_
+
e
i((+k
0
)x
0
t)V
g
t
(k
0
+)d, (6.3.2)
czyli
(x, t) =
1
2
e
i(k
0
x
0
t)
_
+
e
i(xV
g
t)
(k
0
+)d. (6.3.3)
Czyli caly pakiet falowy porusza sie
z pre
dkoscia
grupowa
V
g
(wnioskujemy to z
postaci funkcji podcalkowej). Po przejsciu x i czasie t postac pakietu sie
nie
zmieni. Rozwi nmy teraz (k) w szereg Taylora z dokladnoscia
do wyrazow drugiego
rze
du
(k) =
0
+V
g
+
1
2
k
2
[
k=k
0
2
+. . .
0
+
_
V
g
+
1
2
k
2
[
k=k
0
_
(6.3.4)
czyli w porownaniu ze wzorem (6.3.1)
V
g
V
g
+
1
2
k
2
[
k=k
0
. (6.3.5)
Wstawiamy to rozwinie
cie do wzoru opisuja
cego pakiet falowy

(x, t) =
1
2
_
+
e
i(kx(k)t)
(k)dk
i dostajemy
(x, t) =
1
2
e
i(k
0
x
0
t)
_
+
e
i(x(V
g
+
1
2
k
2
|
k=k
0
)t)
(k
0
+)d, (6.3.6)
czyli
(x, t) =
1
2
e
i(k
0
x
0
t)
_
+
e
i(xV
g
t)
1
2
k
2
|
k=k
0
t
(k
0
+)d. (6.3.7)
Pod calka
mamy dodatkowy czlon w stosunku do poprzedniego wzoru, ktory ewolu-

uje ze zmiana
t i . Poniewa z dodatkowy czlon zale zy od , to ro zne cze
sci pakietu
falowego be
da
sie
poruszaly z nieco ro znymi pre
dkosciami, wie
c pakiet falowy ulega

stopniowemu rozmyciu w czasie.
Rozdzial 7
Zasada odpowiedniosci Bohra
W mysl zasady odpowiedniosci Bohra przejscie z mechaniki kwantowej do mechaniki
klasycznej dokonuje sie
przy przejsciu z h do zera (h 0). Praktycznie te
granice
osia
ga sie
przy przejsciu z liczbami kwantowymi do niesko nczonosci (n +), o

ile wynik nie zale zy od h. Dla przykladu rozpatrzmy cza
stke
w jednowymiarowej,
niesko nczonej studni potencjalu
V (x) =
_
0 x (0, L)
+ x / (0, L).
(7.1)
Najpierw przeprowadzmy rozwa zania zgodne z mechanika
klasyczna
. Wewna
trz
przedzialu (0, L) na cza
stke
nie dziala zadna sila (poza momentami, gdy naste
puje
odbicie od scianek), czyli jej polo zenie opisywane jest wzorem opisuja
cym ruch jed-

nostajny po lini prostej z pre
dkoscia
V
x(t) = x
0
+V t, x
0
= x(t
0
), (7.2)
gdzie x
0
oznacza polo zenie pocza
tkowe.
Prawdopodobie nstwo znalezienia cza
stki w przedziale (x, x+dx) jest wprost propor-

cjonalne do czasu przelotu drogi dx oznaczonego przez dt i odwrotnie proporcjonalne
do okresu w ktorym cza
stka przebywa droge
od 0 do L, ktory oznaczamy przez T.

Zapiszmy to w jawnej postaci
Pdx =
dt
T
. (7.3)
Po prawej stronie rownania mno zymy licznik i mianownik przez V i korzystamy z
tego, ze
V dt = dx, (7.4)
V T = L. (7.5)
Sta
d mamy
Pdx =
dt
T
=
V dt
V T
=
dx
L
,
czyli w ko ncu
Pdx =
dx
L
. (7.6)
41
42 ROZDZIAL 7. ZASADA ODPOWIEDNIO
SCI BOHRA
Upraszczaja
c dx mamy wzor na ge
stosc prawdopodobie nstwa

P =
1
L
. (7.7)
W ogolnosci P = P(x), tu jednak mamy szczegolny przypadek P = const.
Teraz rozpatrzymy to zagadnienie przy pomocy mechaniki kwantowej. Poniewa z
V ,= V (t) to mamy problem stacjonarny, tak wie
c musimy rozwia
zac rownanie
Schrodingera bez czasu
H(x) = E(x).
Podzielmy przestrze n na trzy obszary
_
_
obszar I x 0
obszar II x (0, L)
obszar III x L.
(7.8)
Pomie
dzy obszarami I i II oraz pomie
dzy II i III musimy narzucic tak zwane warunki

zszycia
I
(0) =
II
(0),
II
(L) =
III
(L).
(7.9)
Dodatkowo mamy jeszcze dwa warunki na pochodne funkcji falowych
I
(0) =
II
(0),
II
(L) =
III
(L).
(7.10)
Poniewa z studnia potencjalu ma niesko nczona
gle
bokosc, to
I
(x) 0,
III
(x) 0.
(7.11)
Zatem wolno nam pomina
c indeks i zamiast
II
pisac . Z warunkow zszycia mamy,
ze
(0) = 0,
(L) = 0.
(7.12)
W obszarze II potencjal jest zerowy, czyli rozwia
zanie be
dzie tutaj takie samo jak

dla cza
stki swobodnej. Obliczylismy je wczesniej i jest ono postaci

(x) = Ae
ikx
+Be
ikx
.
Korzystaja
c ze wzoru Eulera
e
i
= cos +i sin
mo zemy rozwia
zanie rownania Schrodingera zapisac w nieco innej postaci

(x) = Ae
ikx
+Be
ikx
= A(cos(kx) + i sin(kx)) +B(cos(kx) i sin(kx)) =
= (A +B) cos(kx) + (A B)i sin(kx) = C cos(kx) +Dsin(kx),
ROZDZIAL 7. ZASADA ODPOWIEDNIO
SCI BOHRA 43
czyli
(x) = C cos(kx) +Dsin(kx), (7.13)
gdzie
C = A +B, (7.14)
D = (A B)i. (7.15)
W tym przypadku warunki brzegowe daja
nam dyskretne rozwia
znia. Aby to
wykazac skorzystajmy z warunku brzegowego.
(0) = 0 C = 0, (7.16)
czyli nasza funkcja falowa jest postaci
(x) = Dsin(kx). (7.17)
Mamy jeszcze jeden warunek brzegowy
(L) = 0 Dsin(kL) = 0 (7.18)
sin(kL) = 0 (7.19)
kL = n, n = 0, 1, 2, . . . (7.20)
co prowadzi do dyskretnego rozwia
zania na liczbe
falowa
k
k
n
=
n
L
. (7.21)
Z drugiej strony liczba falowa k zdeniowana jest jako
k
n
=
2
n
. (7.22)
Por ownuja
c dwa ostatnie wzory, dostajemy

2
n
=
n
L
, (7.23)
czyli
L =
n
n
2
. (7.24)
Jest to tak zwany warunek fal stoja
cych, oznaczaja
cy ze na odcinku od 0 do L musi
byc calkowita wielokrotnosc pol owek dlugosci fali . Liczbe
n nazywamy liczba
kwantowa
. Nasze rozwia
zanie jest postaci
n
(x) = Dsin(k
n
x) = Dsin
_
n
L
x
_
. (7.25)
Dla n dodatnich i ujemnych funkcje falowe sa
takie same (z dokladnoscia
do czynnika
fazowego) poniewa z
sin(x) = sin(x).
44 ROZDZIAL 7. ZASADA ODPOWIEDNIO
SCI BOHRA
Zatem mo zemy brac n = 0, 1, 2, . . . nie traca
c zadnych rozwia
za n. Jednak dla n = 0
funkcja falowa (x) to zsamosciowo rowna sie
zeru, czyli wolno nam pomina
c n = 0.
Ostatecznie
n
(x) = Dsin
_
n
L
x
_
, n = 1, 2, . . . (7.26)
Maja
c dane rozwia
zania na k
n
mamy rownie z rozwia
zania na wartosci wlasne energii

E
n
(energia be
dzie rowna tylko energi kinetycznej, gdy z potencjal rowny jest zeru).
E
n
=
p
2
n
2m
=
( hk
n
)
2
2m
=
1
2m
n
2
2
h
2
L
2
= n
2

2
h
2
2mL
2
= n
2
E
1
,
czyli
E
n
= n
2
E
1
, (7.27)
gdzie
E
1
=

2
h
2
2mL
2
(7.28)
jest najni zsza
dozwolona
energia
(energia
stanu podstawowego).
Stala
D mo zemy znalezc, korzystaja
c z warunku normalizacyjnego
1 =
_
+
[
n
(x)[
2
dx =
_
L
0
[D[
2
sin
2
(
n
L
x)dx. (7.29)
Po obliczeniu powy zszej calki dochodzimy do wyra zenia
[D[
2
L
2
= 1 [D[ =
2
L
. (7.30)
Poniewa z z dokladnoscia
do czynnika fazowego
[D[ = D (7.31)
to
D =
2
L
. (7.32)
Nasze rozwia
zanie wygla
da teraz naste
puja
co
n
(x) =
2
L
sin(k
n
x) =
2
L
sin(
n
L
x), n = 1, 2, . . . (7.33)
W celu otrzymania pelnej funkcji falowej otrzymany wynik nale zy pomno zyc przez
e
i
n
t
, gdzie
n
=
E
n
h
. Ge
stosc prawdopodobie nstwa w n-tym stanie energetycznym

dana jest wzorem
P
n
(x) = [
n
(x)[
2
. (7.34)
Usredniaja
c powy zszy wzor, dla du zych liczb kwantowych, po pewnym, niwielkim,

ale makroskopowym przedziale przedzialu (0, L) dostajemy wzor na ge
stosc praw-
dopodobie nstwa
P =
1
L
.
Zgodnie z zasada
odpowiedniosci Bohra otrzymalismy taki sam wzor, jak w mecha-

nice klasycznej.
Rozdzial 8
Zasada zachowania
prawdopodobie nstwa
8.1 Rownanie cia
glosci
Jak wiemy, ge
stosc prawdopodobie nstwa znalezienia cza
stki dana jest wyra zeniem

P(r, t) = [(r, t)[
2
=
(r, t)(r, t), (8.1.1)

Poniewa z to, ze cza
stka znajduje sie
gdziekolwiek jest pewne, to

_
V
c
P(r, t)d
3
r = 1, d
3
r = dx dy dz, (8.1.2)
gdzie V
c
oznacza cala
przestrze n (pomijamy stany z widma cia
glego). Jest to
oczywiscie warunek normalizacyjny. Zro zniczkujmy go po czasie i dostajemy
t
_
V
c
P(r, t)d
3
r = 0 (8.1.3)
czyli warunek normalizacyjny jest zachowany (staly w czasie). Niech V be
dzie
dowolna
podprzestrzenia przestrzeni V
c
t
_
V
P(r, t)d
3
r =
_
V
t
(
(r, t)(r, t))d

3
r =
_
V
_
t
+
t
_
d
3
r =
.
.
.
Korzystaja
c z rownania Schr odingera zale znego od czasu
H = i h

t
,
mo zemy napisac, ze
t
=
i
h
H, (8.1.4)
45
46 ROZDZIAL 8. ZASADA ZACHOWANIA PRAWDOPODOBIE
NSTWA
=
i
h
. (8.1.5)
Podstawiamy to do naszej calki
.
.
.
=
i
h
_
V
[(

H
) +

H] d
3
r =
.
.
.
Teraz wstawiamy jawna
postac operatora Hamiltona
H =
p
2
2m
+V (r) =
h
2
2m
2
+V (r) (8.1.6)
i dostajemy
.
.
.
=
i
h
_
V
__
h
2
2m
V (r)
_
+
+
h
2
2m
2
+V (r)
__
d
3
r =
.
.
.
Wyrazy V (r)
V (r) upraszczaja
sie
i mamy
.
.
.
=
i
h
_
V
__
h
2
2m
h
2
2m
_
d
3
r =
=
i h
2m
_
V
(
2
2
)d
3
r =
.
.
.
Dodajemy i odejmujemy
i mamy
.
.
.
=
i h
2m
_
V
[(
2
)
(
2
+
)]d
3
r =
=
i h
2m
_
V
[(
) (
)]d
3
r =
=
i h
2m
_
V
[(
)]d
3
r =
.
.
.
Oznaczmy
j =
i h
2m
(
), (8.1.7)
i otrzymujemy w ko ncu
_
V
t
P(r, t)d
3
r =
_
V
j d
3
r, (8.1.8)
lub
_
V
_

t
P(r, t) +
j
_
d
3
r = 0. (8.1.9)
Poniewa z V jest dowolna
obje
toscia
, sta
d wynika, ze
t
P(r, t) +
j = 0. (8.1.10)
Jest to tak zwane rownanie cia
glosci, przy czym P(r, t) oznacza ge
stosc praw-
dopodobie nstwa, a

j ge
stosc strumienia pra
du prawdopodobie nstwa.
Rozdzial 9
Rozpraszanie na potencjalach
9.1 Bariera potencjalu o sko nczonej wysokosci i
niesko nczonej szerokosci
Rozwa zmy cza
stke
o pe
dzie p = h
k poruszaja
ca
sie
w kierunku osi x padaja
ca
na
bariere
potencjalu V (x) okreslona
w poni zszy sposob

V (x) =
_
0 dla x 0,
V
0
dla x > 0.
(9.1.1)
Caly obszar dzielimy na dwie cze
sci i rozwia
zujemy w nich niezale zne od czasu

rownanie Schr odingera
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) +V (x)(x) = E(x).
Dla x 0 (obszar I) niezale zne od czasu rownanie Schr odingera przyjmuje postac
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) = E(x), (9.1.2)
natomiast dla x > 0 (obszar II) mamy
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) = (E V
0
)(x). (9.1.3)
W obszarze I rozwia
zanie jest takie samo, jak dla cza
stki swobodnej, czyli
I
(x) = Ae
ikx
+Be
ikx
, A, B = const, (9.1.4)
gdzie
k =
2mE
h
2
. (9.1.5)
Aby rozwia
zac rownanie w obszarze II wystarczy oznaczyc

E
= E V
0
, (9.1.6)
47
48 ROZDZIAL 9. ROZPRASZANIE NA POTENCJALACH
i dostajemy rownanie podobne do poprzedniego
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) = E
(x). (9.1.7)
Stosuja
c analogiczne rozwa zania dostajemy rozwia
zanie postaci
II
(x) = Ce
ix
+De
ix
, C, D = const, (9.1.8)
przy czym
=
2mE
h
2
=
2m(E V
0
)
h
2
. (9.1.9)
Wiemy, ze cza
stka pada z lewej strony, czyli w obszarze II nie mo ze byc fali ida
cej
w lewo, tak wie
c D = 0 (poza przypadkiem czysto urojonego). Sta
d mamy
II
(x) = Ce
ix
, (9.1.10)
co prowadzi do
(x) =
_
Ae
ikx
+Be
ikx
=
I
(x) dla x 0,
Ce
ix
=
II
(x) dla x > 0.
(9.1.11)
Skorzystajmy z warunkow zszycia
I
(0) =
II
(0) (9.1.12)
i
d
dx
I
(x)[
x=0
=
d
dx
II
(x)[
x=0
, (9.1.13)
ska
d dostajemy
A +B = C, k(A B) = C. (9.1.14)
Z tych dwoch rowna n w prosty sposob wyznaczamy, ze
C =
2k
k +
A, (9.1.15)
B =
k
2k
C =
k
2k
2k
k +
A =
k
k +
A. (9.1.16)
Podstawiaja
c jawne postacie k i , dostajemy

C =
2
E +
E V
0
A, (9.1.17)
B =
E V
0
E +
E V
0
A. (9.1.18)
Cze
sc funkcji falowej poruszaja
ca
sie
w kierunku osi x w obszarze I mo zemy inter-

pretowac jako fale
padaja
ca
, cze
sc poruszaja
ca
sie
w tym samym obszarze w druga
strone
jako fale
odbita
, natomiast funkcje
falowa
poruszaja
ca
sie
w kierunku x w
ROZDZIAL 9. ROZPRASZANIE NA POTENCJALACH 49
obszarze II jako fale
przepuszczona
przez bariere
. Korzystaja
c z tej interpretacji
mo zemy obliczyc ge
stosc pra
du prawdopodobie nstwa dla cza
stek padaja
cych

j
A
,
odbitych
j
B
i przepuszczonych
j
C
. Pamie
tamy, ze ge
stosc pra
du prawdopodobie nstwa
deniujemy jako
j =
i h
2m
(
). (9.1.19)
Obliczmy ge
stosc pra
stek padaja
cych
j
A
, korzystaja
c
z powy zszej denicji.
j
A
=
i h
2m
(Ae
ikx
(Ae
ikx
)
(Ae
ikx
)
Ae
ikx
) =
=
i h
2m
(Ae
ikx
A
e
ikx
A
e
ikx
Ae
ikx
) =
=
i h
2m
([A[
2
e
ikx
(ik)e
ikx
[A[
2
e
ikx
ike
ikx
) =
=
i h
2m
(2ik[A[
2
) =
hk
m
[A[
2
,
czyli mamy
j
A
=
hk
m
[A[
2
. (9.1.20)
W analogiczny sposob obliczamy ge
stosc pra
stek
odbitych

j
B
i przepuszczonych

j
C
i mamy:
j
B
=
hk
m
[B[
2
(9.1.21)
oraz
j
C
=
h
m
[C[
2
(9.1.22)
(tylko dla rzeczywistego, dla czysto urojonego
j
C
= 0). Zdeniujmy wspolczynnik
odbicia R i wspolczynnik przenikania T
R =
j
B
j
A
(9.1.23)
T =
j
C
j
A
. (9.1.24)
Wspolczynniki te sa
miara
prawdopodobie nstwa odpowiednio odbicia i przeniknie
cia
cza
stki. W naszym przypadku wspolczynniki te wyra zac sie
be
da
wzorami
R =
B
A
2
=
E V
0
E +
E V
0
2
(9.1.25)
oraz
T =
C
A
E +
E V
0
E V
0
. (9.1.26)
Przeprowadzmy dyskusje
otrzymanych przez nas wynikow w zale znosci od wysokosci

bariery potencjalu V
0
i od energii padaja
cej cza
stki E.
1. Je zeli V
0
= 0, to latwo wykazac, ze R = 0 i T = 1, czyli odbicie nie jest
mo zliwe i wszystkie cza
stki przechodza
przez bariere
.
2. Je zeli E > V
0
to cza
stka mo ze zostac odbita lub przepuszczona, przy czym
II
(x) = 2A
E +
E V
0
e
i
h
2m(EV
0
)x
(9.1.27)
gdzie E V
0
jest liczba
rzeczywista
.
3. Je zeli E = V
0
to mo zliwe jest tylko odbicie, gdy z R = 1, a T = 0.
4. Je zeli E < V
0
to niemo zliwe jest odbicie i przepuszczenie cza
stki, co wynika
nie ze wzoru (9.1.26), ale z denicji wektora ge
stosci pra
du, przy czym
II
(x) = 2A
E(
E V
0
)
(
E +
E V
0
)
2
e
1
h
2m(V
0
E)x
, (9.1.28)
gdzie V
0
E jest liczba
rzeczywista
dodatnia
.
9.2 Bariera potencjalu o sko nczonej wysokosci i
sko nczonej szerokosci.
Niech cza
stka o pe
dzie p = h
k pada na bariere
potencjalu okreslona
w poni zszy
sposob
V (x) =
_
_
0 dla x < 0,
V
0
dla 0 x a,
0 dla x > a.
(9.2.1)
Rownanie Schrodingera dla tego zagadnienia jest postaci
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) =
_
_
E(x) dla x < 0,
(E V
0
)(x) dla 0 x a,
E(x) dla x > a.
(9.2.2)
1. Niech 0 < E < V
0
. Wowczas rozwia
zanie rownanie Schr odingera jest postaci

(x) =
_
_
Ae
ikx
+Be
ikx
dla x < 0,
Fe
x
+Ge
x
dla 0 x a,
Ce
ikx
+De
ikx
dla x > a,
(9.2.3)
przy czym A, B, C, D, F, G sa
stalymi, natomiast
k =
1
h
2mE, (9.2.4)
=
1
h
_
2m(V
0
E), (9.2.5)
oraz obie liczby k i sa
liczbami rzeczywistymi dodatnimi. Zal o zmy, ze nasza

cza
stka, znajduja
c sie
w obszarze x < 0, porusza sie
w kierunku x i pada na bariere
.
Wowczas, D = 0, poniewa z w obszarze x > a mo ze przebywac tylko fala przepusz-
czona, natomiast nie ma zadnej fali, w tym obszarze, w kierunku x. Sta
d funkcja
falowa jest postaci
(x) =
_
_
Ae
ikx
+Be
ikx
dla x < 0,
Fe
x
+Ge
x
dla 0 x a,
Ce
ikx
dla x > a.
(9.2.6)
Korzystaja
c z cia
glosci funkcji falowej i jej pierwszej pochodnej w punktach 0 i a

(czyli z warunkow zszycia)dostajemy uklad czterech rowna n na stale A, B, C, F i G:
A +B = F +G,
ik(A B) = (F G),
Ce
ika
= Fe
a
+Ge
a
,
ikCe
ika
= (Fe
a
Ge
a
).
(9.2.7)
Postaramy sie
teraz wyznaczyc A w funkcji C. Wymno zmy pierwsze rownanie przez

i dodajmy je oraz odejmijmy od rownania drugiego, a naste
pnie wymno zmy trzecie

rownanie rownie z przez i dodajmy je oraz odejmijmy od rownania czwartego. To
daje nam cztery poni zsze rownania
ik(A B) +(A +B) = 2F,
ik(A B) (A +B) = 2G,
ikCe
ika
+Ce
ika
= 2Fe
a
,
ikCe
ika
Ce
ika
= 2Ge
a
.
(9.2.8)
Po wymno zeniu obustronnie rownania trzeciego przez e
a
i czwartego przez e
a
dostajemy uklad postaci
ik(A B) +(A +B) = 2F,
ik(A B) (A +B) = 2G,
(ik +)Ce
(ik)a
= 2F,
(ik )Ce
(ik+)a
= 2G.
(9.2.9)
Poniewa z prawe strony rowna n odpowiednio pierwszego i trzeciego, oraz drugiego i
czwartego sa
sobie rowne, to ich lewe strony rownie z powinny byc sobie rowne. Sta
d
dostajemy uklad dwoch rowna n.
ik(A B) +(A +B) = (ik +)Ce
(ik)a
,
ik(A B) (A +B) = (ik )Ce
(ik+)a
.
(9.2.10)
Po uporza
dkowaniu dostajemy poni zszy uklad rowna n

(ik +)A (ik )B = (ik +)Ce
(ik)a
,
(ik )A (ik +)B = (ik )Ce
(ik+)a
.
(9.2.11)
Pierwsze z rowna n dzielimy przez ik , a drugie przez ik +
ik +
ik
A B =
ik +
ik
Ce
(ik)a
, (9.2.12)
ik
ik +
A B =
ik
ik +
Ce
(ik+)a
. (9.2.13)
Odejmijmy rownanie pierwsze od drugiego
_
ik
ik +

ik +
ik
_
A =
_
ik
ik +
e
(ik+)a
ik +
ik
e
(ik)a
_
C (9.2.14)
Po uporza
dkowaniu wyrazow z lewej strony mamy

4ik
k
2
+
2
A =
_
ik
ik +
e
(ik+)a
ik +
ik
e
(ik)a
_
C. (9.2.15)
Sta
d
A =
k
2
+
2
4ik
_
ik
ik +
e
(ik+)a
ik +
ik
e
(ik)a
_
C. (9.2.16)
Ge
stosc pra
du prawdopodobie nstwa cza
stek padaja
cych j
A
= [
j
A
[ i cza
stek prze-
puszczonych przez bariere
j
C
= [
j
C
[ wyra zac sie
be
dzie wzorami
j
A
=
hk
m
[A[
2
,
i
j
C
=
hk
m
[C[
2
.
Poniewa z obliczenia sa
analogiczne jak w poprzednim przypadku, to podane zostaly

od razu gotowe wzory. Wspolczynnik przenikania jest rowny
T =
j
C
j
A
=
C
A
2
=
4ik
k
2
+
2
_
ik
ik +
e
(ik+)a
ik +
ik
e
(ik)a
_
1
2
. (9.2.17)
Mo zna wykazac, ze T 0, 1). Pamie
taja
c, ze T i R wyra zaja
prawdopodobie nstwo
przejscia lub odbicia sie
cza
stki od bariery, a ze nic innego z cza
stka
stac sie
nie
mo ze, wolno wie
c nam napisac, ze
T +R = 1 (9.2.18)
R = 1 T (9.2.19)
i w ten sposob mamy oba szukane wspolczynniki.
Bardzo wa znym wnioskiem jest to, ze dla cza
stki o energii ni zszej od energii ba-

riery potencjalnej istnieje niezerowe prawdopodobie nstwo przejscia przez ta
bariere
.
Zjawisko to, niemo zliwe w mysl praw opisuja
cych zyke
klasyczna
, nazywane jest
zjawiskiem tunelowym. Powy zsze rozwa zania pozwalaja
, choc w sposob bardzo up-

roszczony, zrozumiec rozpad promieniotw orczy , czy te z zjawiska wyste
puja
ce w
polprzewodnikach.
2. Niech E = V
0
. Wowczas rownanie Schr odingera jest postaci
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) =
_
_
E(x) dla x < 0,
0 dla 0 x a,
E(x) dla x > a.
(9.2.20)
Funkcja falowa be
da
ca jego rozwia
zaniem dana jest wzorem

(x) =
_
_
Ae
ikx
+Be
ikx
dla x < 0,
Fx +G dla 0 x a,
Ce
ikx
+De
ikx
dla x > a,
(9.2.21)
przy czym A, B, C, D, F i G sa
stalymi, a
k =
1
h
2mE (9.2.22)
jest liczba
rzeczywista
, wie
ksza
od zera.
Tak jak w poprzednim przypadku wiemy, ze D = 0 i korzystamy z cia
glosci funkcji
i jej pierwszej pochodnej w 0 i w a, ska
d dostajemy uklad czterech rowna n

A +B = G,
ik(A B) = F,
Ce
ika
= Fa +G,
ikCe
ika
= F.
(9.2.23)
Wstawmy rownanie pierwsze i drugie do rownania trzeciego, ska
d mamy
ika(A B) +A +B = Ce
ika
. (9.2.24)
Po uporza
dkowaniu mamy
(1 +ika)A + (1 ika)B = Ce
ika
. (9.2.25)
Przyrownuja
c do siebie lewe strony rownania drugiego i czwartego, dostajemy nowe

rownanie
ik(A B) = ikCe
ika
, (9.2.26)
ska
d mamy
B = A Ce
ika
. (9.2.27)
Wstawiamy to do zmodykowanego poprzednio rownania trzeciego
(1 +ika)A + (1 ika)(A Ce
ika
) = Ce
ika
. (9.2.28)
Upraszczaja
c powy zsza
rownosc, dochodzimy do postaci

C =
2A
2 ika
e
ika
. (9.2.29)
Korzystaja
c z obliczonego ju z wczesniej wyra zenia opisuja
cego wspolczynnik przejscia,

dostajemy
T =
C
A
2
=
2
2 ika
e
ika
2
=
4
4 + (ka)
2
. (9.2.30)
Wnioskuja
c z wartosci tych wspolczynnikow mo zemy stwierdzic, ze, inaczej ni z dla

bariery o niesko nczonej szerokosci, cza
stka o energii rownej wysokosci bariery po-

tencjalu mo ze zostac przepuszczona lub odbita.
3. Niech E > V
0
. Wowczas rownanie Schr odingera przyjmuje postac
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) =
_
_
E(x) dla x < 0,
(E V
0
)(x) dla 0 x a,
E(x) dla x > a.
(9.2.31)
Funkcja falowa be
da
ca jego rozwia
zaniem jest postaci

(x) =
_
_
Ae
ikx
+Be
ikx
dla x < 0,
Fe
ix
+Ge
ix
dla 0 x a,
Ce
ikx
+De
ikx
dla x > a,
(9.2.32)
przy czym
k =
1
h
2mE, (9.2.33)
=
1
h
_
2m(E V
0
) (9.2.34)
i oba te wspolczynniki sa
liczbami rzeczywistymi, wie
kszymi od zera.
Analogicznie, jak w poprzednich przypadkach, wolno nam przyja
c, ze D = 0.
Korzystaja
c z warunk ow zszycia, dostajemy uklad rowna n

A +B = F +G,
ik(A B) = i(F G),
Fe
ia
+Ge
ia
= Ce
ika
,
i(Fe
ia
Ge
ia
) = ikCe
ika
.
(9.2.35)
Dodajemy i odejmujemy pierwsze rownanie pomno zone przez od drugiego, a
naste
pnie trzecie pomno zone przez od czwartego, ska
d dostajemy
(k +)A (k )B = 2F,
(k )A (k +)B = 2G,
2Fe
ia
= (k +)Ce
ika
,
2Ge
ia
= (k )Ce
ika
.
(9.2.36)
Naste
pnie mno zymy obustronnie rownanie trzecie przez e

ia
i czwarte przez e
ia
(k +)A (k )B = 2F,
(k )A (k +)B = 2G,
2F = (k +)Ce
i(k)a
,
2G = (k )Ce
i(k+)a
.
(9.2.37)
Przyrownujemy do siebie lewa
strone
rownania pierwszego z prawa
strona
rownania
trzeciego, a potem poste
pujemy analogicznie z rownaniem drugim i czwartym

(k +)A (k )B = (k +)Ce
i(k)a
, (9.2.38)
(k )A (k +)B = (k )Ce
i(k+)a
. (9.2.39)
Teraz wyznaczamy z obu rowna n B
k +
k
(A Ce
i(k)a
) = B, (9.2.40)
k
k +
(A Ce
i(k+)a
) = B. (9.2.41)
Przyrownuja
c do siebie lewe strony, dostajemy rownosc poni zszej postaci

k +
k
(A Ce
i(k)a
) =
k
k +
(A Ce
i(k+)a
). (9.2.42)
Upraszczaja
c powy zsze wyra zenie, dostajemy

4k
k
2
2
A =
_
k +
k
e
i(k)a
k
k +
e
i(k+)a
_
C, (9.2.43)
czyli
C =
4k
k
2
2
_
k +
k
e
i(k)a
k
k +
e
i(k+)a
_
1
A. (9.2.44)
Korzystaja
c z wczesniejszych rozwa za n mo zemy napisac, ze

T = [
C
A
[
2
= [
4k
k
2
2
_
k +
k
e
i(k)a
k
k +
e
i(k+)a
_
1
[
2
(9.2.45)
i ze
R = 1 T. (9.2.46)
Mo zna wykazac, ze wartosc wspolczynnika przejscia T nie zawsze jest rowna jednosci,
a wie
c cza
stki o energii wie
kszej od wysokosci bariery potencjalu mo ze zostac jednak

przez nia
odbita. Cza
stka na pewno przejdzie przez bariere
tylko wtedy, gdy T = 1.

Energie odpowiadaja
ce temu przypadkowi to tak zwane energie rezonansowe.

9.3 Prostoka
tna studnia potencjalu o sko nczonej

gle
bokosci
Niech dana be
dzie studnia potencjalu zdeniowana wzorem

V (x) =
_
_
0 dla x < a,
V
0
dla a 0 a,
0 dla x > a.
(9.3.1)
Rozwa zmy cza
stke
o energii mniejszej od zera, ale wie
kszej od V
0
, V
0
< E < 0
(rozpatrujemy stany zwia
zane). Rownanie Schr odingera opisuja
ce ta
cza
stke
jest
postaci
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) =
_
_
E(x) dla x < a,
(E +V
0
)(x) dla a x a,
E(x) dla x > a.
(9.3.2)
Rozwia
zaniem tego rownania jest funkcja falowa

(x) =
_
_
Ae
kx
+Be
kx
dla x < a,
F cos(x) +Gsin(x) dla a x a,
Ce
kx
+De
kx
dla x > a,
(9.3.3)
przy czym A, B, C, D, F i G sa
stalymi, a
k =
1
h
2mE (9.3.4)
i
=
1
h
_
2m(E +V
0
) (9.3.5)
sa
liczbami rzeczywistymi wie
kszymi od zera.
Poniewa z dla x < a i x > a istnieje sko nczone prawdopodobie nstwo znalezienia
cza
stki, to czlony da
zace do niesko nczonosci musza
znikac. Sta
d wolno nam przyja
c,
ze B = 0 i C = 0. Zatem funkcja falowa przyjmuje postac
(x) =
_
_
Ae
kx
dla x < a
F cos(x) +Gsin(x) dla a x a
De
kx
dla x > a.
(9.3.6)
Korzystaja
c z warunk ow zszycia dla x = a i x = a, dostajemy uklad czterech

rowna n
Ae
ka
= F cos(a) Gsin(a)
kAe
ka
= (F sin(a) +Gcos(a))
De
ka
= F cos(a) +Gsin(a)
kDe
ka
= (F sin(a) Gcos(a)).
(9.3.7)
Dodajmy i odejmijmy rownanie pierwsze od trzeciego, a naste
pnie posta
pmy ana-
logicznie z rownaniami drugim i czwartym.
2F cos(a) = (A +D)e
ka
2Gsin(a) = (D A)e
ka
2F sin(a) = k(A +D)e
ka
2Gcos(a) = k(D A)e
ka
.
(9.3.8)
Z matematyki wiadomo, ze wolno nam obrac jedna
ze stalych dowolnie. Wobec tego

niech na pocza
tek G = 0. Wowczas mamy uklad rowna n postaci

2F cos(a) = (A +D)e
ka
,
0 = (D A)e
ka
,
2F sin(a) = k(A +D)e
ka
,
0 = k(D A)e
ka
.
(9.3.9)
Z rownania drugiego (lub czwartego) w prosty sposob dostajemy, ze:
A = D. (9.3.10)
Podstawiamy to pierwszego rownania i mamy
F = A
1
cos(a)
e
ka
. (9.3.11)
Z kolei to podstawiamy do rownania trzeciego ska
d dostajemy
k = tg(a). (9.3.12)
Funkcja falowa jest postaci
(x) =
_
_
Ae
kx
dla x < a,
A
e
ka
cos(a)
cos(x) dla a x a,
Ae
kx
dla x > a.
(9.3.13)
Funkcja ta jest parzysta.
Teraz przyjmijmy, ze F = 0. Wykonuja
c analogiczne rachunki jak powy zej, dosta-

jemy
k = ctg(a) (9.3.14)
A = D (9.3.15)
G = A
1
sin(a)
e
ka
. (9.3.16)
Sta
d funkcja falowa jest postaci

(x) =
_
_
Ae
kx
dla x < a,
A
e
ka
sin(a)
sin(x) dla a x a,
Ae
kx
dla x > a.
(9.3.17)
Ta funkcja jest nieparzysta.
Pamie
taja
c, ze
k =
1
h
2mE > 0,
i ze
=
1
h
_
2m(E +V
0
) > 0,
mo zemy napisac
k
2
+
2
=
2m
h
2
V
0
. (9.3.18)
Pamie
tamy rownie z, ze dla parzystej funkcji falowej mamy

k = tg(a),
a dla nieparzystej
k = ctg(a).
Wprowadzmy nowe zmienne
= ka, = a. (9.3.19)
Wowczas dostajemy dwa uklady rowna n przeste
pnych (jeden dla parzystej funkcji

falowej, a drugi dla nieparzystej)
= tg(),
2
+
2
=
2ma
2
h
2
V
0
,
(9.3.20)
i
= ctg(),
2
+
2
=
2ma
2
h
2
V
0
.
(9.3.21)
Korzystaja
c z drugiego rownania w dowolnym z powy zszych ukladow rowna n, mo zemy

wyznaczyc wartosci wlasne energii
2
+
2
=
2ma
2
h
2
V
0

2
=
2ma
2
h
2
V
0
2
=
2ma
2
h
2
V
0
a
2
2
=
=
2ma
2
h
2
V
0
a
2
1
h
2
2m(E +V
0
) =
2ma
2
h
2
E
E
n
=
h
2
2ma
2
2
. (9.3.22)
Powy zsze uklady rowna n w najprostszy sposob mo zna rozwia
zc gracznie i uzyskac
w ten sposob kolejne wartosci , ktore umo zliwiaja
nam wyznaczenie wartosci wlas-

nych.
Rozdzial 10
Stany parzyste i nieparzyste
Je zeli potencjal jest funkcja
parzysta
(tzn. V (x) = V (x)) to funkcje wlasne Hamil-

tonianu

H dla stanow zwia
zanych w przypadku jednowymiarowym be
da
jedynie
parzyste (tzn. (x) = (x)), ba
dz nieparzyste (tzn. (x) = (x)).

Dow od
W celu przeprowadzenia dowodu wprowadzmy operator parzystosci

P zdeniowany
w naste
puja
cy sposob
P(x) = (x), (10.1)

gdzie (x) jest dowolna
funkcja
nale za
ca
do przestrzeni L
2
. Korzystaja
c z denicji,
latwo obliczyc, ze
P
2
(x) =

P(

P(x)) =

P(x) = (x). (10.2)
Zapiszmy rownanie wlasne dla tego operatora.
P(x) = (x). (10.3)

Dzialamy na obie strony operatorem

P i mamy
P
2
(x) = (

P(x)). (10.4)
Sta
d
(x) =
2
(x), (10.5)
czyli
2
= 1, (10.6)
a sta
d
= 1. (10.7)
Kiedy = 1, to rownanie wlasne przyjmuje postac
P(x) = (x). (10.8)

Sta
d mamy, ze
(x) = (x). (10.9)
59
60 ROZDZIAL 10. STANY PARZYSTE I NIEPARZYSTE
Natomiast kiedy = 1, to dostajemy rownanie wlasne postaci
P(x) = (x) (10.10)

ska
d
(x) = (x) (10.11)
Czyli funkcja wlasna operatora parzystosci

P jest parzysta dla wartosci wlasnej
= 1 i nieparzysta dla wartosci wlasnej = 1 (sa
to jedyne wartosci wlasne

tego operatora). Teraz musimy udowodnic, ze przy parzystym potencjale (tzn.
V (x) = V (x)) hamiltonian

H komutuje z operatorem parzystosci

P. Wowczas
be
da
one mialy te same funkcje wlasne, czyli tylko parzyste lub nieparzyste. Oper-
ator Hamiltona

H jest postaci
H =
p
2
2m
+V (x), V (x) = V (x). (10.12)
Obliczmy komutator [

H,

P], dzialaja
c nim na dowolna
funkcje
probna
(x) z przes-
trzeni L
2
.
[

H,

P](x) =

H

P(x)

P

H(x) =
=
h
2
2m
d
2
dx
2
(

P(x)) +V (x)

P(x)

P
_
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) +V (x)(x)
_
=
=
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) +V (x)(x) +
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) V (x)(x) =
= V (x)(x) V (x)(x).
Potencjal z zalo zenia jest parzysty, czyli V (x) = V (x), ska
d
V (x)(x) V (x)(x) = 0. (10.13)
Dlatego
[

H,

P] = 0, (10.14)
czyli funkcje wlasne Hamiltonianu

H be
da
rownie z parzyste, ba
dz nieparzyste.
Rozdzial 11
Liniowy oscylator harmoniczny
11.1 Wartosci wlasne i funkcje wlasne. Wielomia-
ny Hermitea.
Rozwa zmy cza
stke
poruszaja
ca
sie
pod wplywem sily

F = kx. (11.1.1)
Korzystaja
c z faktu, ze
F =
d
dx
V (x), (11.1.2)
mo zemy wyznaczyc potencjal pochodza
cy od sily

F
V (x) =
kx
2
2
(11.1.3)
Potencjal jest parzysty, czyli, korzystaja
c z wiadomosci zawartych w poprzednim

rozdziale, wiemy, ze funkcje wlasne hamiltonianu

H moga
byc tylko parzyste lub

nieparzyste. Zapiszmy hamiltonian

H
H =
h
2
2m
d
2
dx
2
+
kx
2
2
. (11.1.4)
Wprowadzmy oznaczenie
=
k
m
, (11.1.5)
wowczas
H =
h
2
2m
d
2
dx
2
+
1
2
m
2
x
2
. (11.1.6)
Poniewa z potencjal nie zale zy od czasu, wie
c mamy zagadnienie stacjonarne, czyli

musimy rozwia
zac niezale zne od czasu rownanie Schr odingera
H(x) = E(x).
61
62 ROZDZIAL 11. LINIOWY OSCYLATOR HARMONICZNY
Po podstawieniu jawnej postaci hamiltonianu mamy
h
2
2m
d
2
dx
2
(x) +
1
2
m
2
x
2
(x) = E(x). (11.1.7)
Mno zymy obie strony przez
2
h
i dostajemy
h
m
d
2
dx
2
(x) +
m
h
x
2
(x) =
2E
h
(x). (11.1.8)
Wprowadzaja
c oznaczenia
=
_
m
h
, (11.1.9)
=
2E
h
, (11.1.10)
dostajemy
2
d
2
dx
2
(x) +
2
x
2
(x) = (x). (11.1.11)
Wprowadzmy nowa
zmienna
= x, (11.1.12)
wtedy
d
dx
=
d
dx
d
d
=
d
d
, (11.1.13)
d
2
dx
2
=
d
dx
d
dx
=
2
d
2
d
2
. (11.1.14)
Po zamianie zmiennych w rownaniu mamy
d
2
d
2
() +
2
() = (), (11.1.15)
przy czym (x) = (). Po uporza
dkowaniu rownanie przyjmuje postac

d
2
d
2
() + (
2
)() = 0. (11.1.16)
Rozpatrzmy teraz przypadek dla bardzo du zych ( +). Wowczas w rownaniu
mo zemy pomina
c , co prowadzi do rownania
d
2
d
2
()
2
() = 0. (11.1.17)
Zgadujemy rozwia
zanie (z dokladnoscia
do stalej)
() = e
2
2
. (11.1.18)
Sprawdzmy czy jest ono rzeczywiscie rozwia
zaniem naszego rownania

() = e
2
2
,
ROZDZIAL 11. LINIOWY OSCYLATOR HARMONICZNY 63
() = e
2
2
,
() = e
2
2
+ ()
2
2
e
2
2
,
() = (1 +
2
)e
2
2
.
Pamie
tamy, ze +, czyli wolno nam pomina
c 1. Ostatecznie mamy
() =
2
e
2
2
.
Po podstawieniu obliczonych powy zej wyra ze n (tzn.(x) i
(x)) do rownania (11.1.17)

mamy
2
e
2
2
()
2
e
2
2
() = 0,
a wie
c funkcja () postaci
() = e
2
2
,
jest rozwia
zaniem bezczasowego rownania Schrodingra dla naszego zagadnienia dla

bardzo du zych ( +). Musimy zwrocic uwage
na fakt, ze () = e
+
2
2
przy
+ da
zy do niesko nczonosci, a nas interesuja
tylko takie rozwia
zania, ktore
da
za
do zera (czyli takie, ktore mo zna unormowac). Dlatego ze wzgle
dow zycznych
odrzucamy rozwia
zanie () = e
+
2
2
i mamy rozwia
znie () = e
2
2
.
Wezmy teraz dowolne . Postulujemy, ze rozwia
zanie be
dzie postaci
() = e
2
2
H(), (11.1.19)
gdzie H() oznacza jaka
s funkcje
. Obliczmy pierwsza
i druga
pochodna
()
() = e
2
2
H() + e
2
2
H
() = (H() +H
())e
2
2
,
() = (H() H
() +H
())e
2
2
(H() +H
())e
2
2
=
= (H
() 2H
() + (
2
1)H())e
2
2
.
Wstawiamy to do rownania i dostajemy
(H
() 2H
() + (
2
1)H())e
2
2
+ (
2
)e
2
2
H() = 0. (11.1.20)
Dzielimy obustronnie przez e
2
2
H
() 2H
() + (
2
1)H() + (
2
)H() = 0. (11.1.21)
Przeksztalcaja
c, mamy
H
() 2H
() + ( 1)H() = 0. (11.1.22)
Rozpatrzymy to rownanie oddzielnie dla przypadku funkcji parzystych i funkcji
nieparzystych. Poniewa z rozwia
zanie jest postaci

() = e
2
2
H(),
a wyraz e
2
2
jest zawsze parzysty, to funkcja H() musi byc parzysta, ba
dz niepa-
rzysta. Zacznijmy od funkcji wlasnej parzystej, czyli parzystego H(). Mo zemy go
zapisac jako
H() =
+
k=0
c
k
2k
. (11.1.23)
Naszym zadaniem jest znalezienie wzoru okreslaja
cego wspolczynniki c
k
. Obliczmy
pierwsza
i druga
pochodna
H():
H
() =
+
k=0
2kc
k
2k1
, (11.1.24)
H
() =
+
k=0
2k(2k 1)c
k
2k2
(11.1.25)
i wstawmy je do rownania Hermitea
+
k=0
2k(2k 1)c
k
2k2
k=0
4kc
k
2k
+
+
k=0
( 1)c
k
2k
= 0. (11.1.26)
W pierwszym czlonie wolno nam sumowac od 1, gdy z dla k = 0 cale wyra zenie sie
zeruje, czyli ten czlon mo zemy przepisac jako

+
k=0
2k(2k 1)c
k
2k2
=
+
k=1
2k(2k 1)c
k
2k2
=
.
.
.
Teraz zamieniamy indeksy z k na k + 1
.
.
.
=
+
k=0
2(k + 1)(2k + 1)c
k+1
2k
.
Wstawiamy to do rownania
+
k=0
2(k + 1)(2k + 1)c
k+1
2k
k=0
4kc
k
2k
+
+
k=0
( 1)c
k
2k
= 0.
Wcia
gamy wszystko pod wspolna
sume
k=0
(2(k + 1)(2k + 1)c
k+1
+ ( 1 4k)c
k
)
2k
= 0. (11.1.27)
Korzystaja
c z niezale znosci liniowej funkcji

2k
wnioskujemy, ze
2(k + 1)(2k + 1)c
k+1
+ ( 1 4k)c
k
= 0, k = 0, 1, 2, . . . (11.1.28)
ska
d mo zemy wyznaczyc rekurencyjny wzor na c

k+1
c
k+1
=
4k + 1
2(k + 1)(2k + 1)
c
k
. (11.1.29)
Sta
d, jesli c
0
jest ro zne od zera i jesli je znamy, to znamy te z wszystkie wspolczynniki
c
k
. Wielomian H() ma byc sko nczonego stopnia, czyli musimy urwac sume
na
ktoryms z wyrazow. Na przyklad niech to be
dzie wyraz c
N
(k = N), czyli c
N+1
= 0
(i wszystkie pozostale te z).
c
N+1
= 0
4N + 1
2(N + 1)(2N + 1)
c
N
= 0 (11.1.30)
4N + 1 = 0 = 4N + 1, N = 0, 1, 2, . . . (11.1.31)
czyli
= 1, 5, 9, . . . (11.1.32)
Kwantowanie energii wynika bezposrednio ze wzoru (11.1.10).
Zajmijmy sie
teraz przypadkiem funkcji wlasnych nieparzystych. Postulujemy,

ze sa
one postaci
H() =
+
k=0
d
k
2k+1
. (11.1.33)
Pierwsza i druga pochodna wynosza
odpowiednio
H
() =
+
k=0
(2k + 1)d
k
2k
, (11.1.34)
H
() =
+
k=0
2k(2k + 1)d
k
2k1
. (11.1.35)
Podstawiamy to do rownania
+
k=0
2k(2k + 1)d
k
2k1
k=0
2(2k + 1)d
k
2k+1
+
+
k=0
( 1)d
k
2k+1
= 0,
ska
d
+
k=0
2k(2k + 1)d
k
2k1
+
+
k=0
( 1 4k 2)d
k
2k+1
= 0. (11.1.36)
Analogicznie jak dla funkcji parzystych w pierwszej sumie przechodzimy z k do k+1
+
k=0
2k(2k + 1)d
k
2k1
k=1
2(k + 1)(2k + 3)d
k+1
2k+1
k=0
2(k + 1)(2k + 3)d
k+1
2k+1
.
Sta
d mamy
+
k=0
2(k + 1)(2k + 3)d
k+1
2k+1
+
+
k=0
( 1 4k 2)d
k
2k+1
= 0.
Po uporza
dkowaniu wyra zenia i wcia
gnie
ciu wszystkich wyrazow pod wspolna
sume
mamy
+
k=0
(2(k + 1)(2k + 3)d
k+1
+ ( 1 4k 2)d
k
)
2k+1
= 0. (11.1.37)
Korzystaja
c z niezale znosci liniowej funkcji

2k+1
, mo zemy napisac, ze
2(k + 1)(2k + 3)d
k+1
+ ( 4k 3)d
k
= 0, k = 0, 1, 2, . . . (11.1.38)
ska
d
d
k+1
=
4k 3
2(k + 1)(2k + 3)
d
k
. (11.1.39)
Korzystaja
c z tego, ze H() jest wielomianem sko nczonego rze
du, urywamy sumowanie

na N-tym wyrazie, czyli
d
N+1
= 0
4N 3
2(N + 1)(2N + 3)
d
N
= 0 4N 3 = 0
= 4N + 3, N = 0, 1, 2, . . . , (11.1.40)
czyli
= 3, 7, 11, . . .
Wartosci wlasne dla funkcji parzystych i nieparzystych przedstawiaja
sie
naste
puja
co
= 1, 3, 5, 7, 11, . . .
Sa
to kolejne liczby nieparzyste, czyli mo zemy to zapisac krocej jako

= 2n + 1, n = 0, 1, 2, . . . (11.1.41)
Wstawiaja
c powy zsze wyra zenie za do rownania dostajemy tzw. rownanie Her-

mitea
H
n
() 2H
n
() + 2nH
n
() = 0. (11.1.42)
Poniewa z
=
2E
h
(11.1.43)
to
2n + 1 =
2E
h
E
n
=
h
2
(2n + 1) = h(n +
1
2
). (11.1.44)
Energie wlasne oscylatora sa
skwantowane. Wypiszmy kilka pierwszych wartosci

wlasnych energii
E
0
=
h
2
,
E
1
=
3
2
h,
E
2
=
5
2
h.
Wa znym faktem jest to, ze
E
n+1
E
n
= h. (11.1.45)
Ka zdej wartosci wlasnejE
n
odpowiada funkcja wlasna postaci
n
() = N
n
e
2
2
H
n
(), (11.1.46)
gdzie N
n
jest czynnikiem normalizacyjnym.
Pamie
tamy, ze = x, oraz, ze () = (x). Sta
d mamy
n
(x) =
n
(x) = N
n
e
2
x
2
2
H
n
(x). (11.1.47)
Obliczanie wspolczynnik ow w wyra zeniu na H
n
(x) jest zbyt pracochlonne. Z
matematyki wiemy, ze wielomiany Hermitea H
n
() wyra zaja
sie
wzorem
H
n
() = (1)
n
e
2 d
n
d
n
e
2
(11.1.48)
(jest to tak zwany wzor Rodriguesa). Wypiszmy kilka pierwszych wielomianow
Hermitea
H
0
() = 1,
H
1
() = 2,
H
2
() = 4
2
2.
Wspolczynnik przy najwy zszej pote
dze wielomianu H
n
() wynosi 2
n
.
11.2 Funkcje tworza
ce
Funkcja tworza
ca wielomianu Hermitea dana jest wzorem

G(, s) = e
s
2
+2s
=
+
n=0
H
n
()
n!
s
n
. (11.2.1)
Obliczmy pochodna
G(, s) wzgle
dem . Najpierw skorzystamy z drugiego czlonu

powy zszej rownosci
G
(, s) = 2se
s
2
+2s
= 2s
+
n=0
H
n
()
n!
s
n
. (11.2.2)
Teraz skorzystamy z trzeciego czlonu rownosci (11.2.1)
G
(, s) =
+
n=0
H
n
()
n!
s
n
. (11.2.3)
Te dwa szeregi powinny byc sobie rowne. Aby to zachodzilo to wspolczynniki przy
tych samych pote
gach s powinny byc sobie rowne. Sta
d mamy
2H
n1
()
(n 1)!
s
n
=
H
n
()
n!
s
n
. (11.2.4)
Po uproszczeniu tego wyra zenia dochodzimy do poni zszego wzoru
H
n
() = 2nH
n1
(). (11.2.5)
Sta
d obliczamy, ze
H
n
() = (H
n
())
= (2nH
n1
())
= 2n(H
n1
())
= 4n(n 1)H
n2
().
Pamie
tamy, ze rownanie Hermitea jest postaci

H
n
() 2H
n
() + 2nH
n
() = 0
i podstawiamy do niego obliczone wyra zenia na pochodne H
n
() i H
n
() :
4n(n 1)H
n2
() 22nH
n1
() + 2nH
n
() = 0. (11.2.6)
Dzielimy obustronnie przez 2n
2(n 1)H
n2
() 2H
n1
() +H
n
() = 0. (11.2.7)
Po uporza
dkowaniu dostajemy wzor rekurencyjny

H
n
() = 2H
n1
() 2(n 1)H
n2
(). (11.2.8)
Korzystaja
c z funkcji tworza
cej wielomianu Hermitea mo zemy unormowac funkcje

wlasne oscylatora harmonicznego. Z poprzednich rozwa za n wiemy, ze sa
one postaci
n
(x) = N
n
e
2
x
2
2
H
n
(x).
Z warunku normalizacyjnego wiemy, ze
1 =
_
+
[
n
(x)[
2
dx = N
2
n
_
+
2
x
2
H
2
n
(x)dx, (11.2.9)
przy czym N
2
n
= [N
n
[
2
z dokladnoscia
do czynnika fazowego. Podstawiamy

= x (11.2.10)
i mamy
1 =
N
2
n
_
+
2
H
2
n
()d. (11.2.11)
Obliczmy pomocnicza
calke
_
+
2
G(, s)G(, t)d, (11.2.12)
przy czym
G(, s) = e
s
2
+2s
=
+
n=0
H
n
()
n!
s
n
(11.2.13)
G(, t) = e
t
2
+2t
=
+
m=0
H
m
()
m!
t
m
. (11.2.14)
Najpierw skorzystajmy z przedstawienia funkcji tworza
cych w postaci sum

_
+
2
G(, s)G(, t)d =
_
+
2
+
n=0
H
n
()
n!
s
n
+
m=0
H
m
()
m!
t
m
d =
=
+
n=0
+
m=0
s
n
t
m
n!m!
_
+
2
H
n
()H
m
()d.
Teraz obliczamy ta
sama
calke
, korzystaja
c z postaci wykladniczej funkcji tworza
cych
_
+
2
G(, s)G(, t)d =
_
+
2
e
s
2
+2s
e
t
2
+2t
d =
=
_
+
2
s
2
+2st
2
+2t
d =
.
.
.
mno zymy i dzielimy wyra zenie przez e
2st
.
.
.
=
_
+
2
s
2
+2st
2
+2t2st+2st
d =
.
.
.
wycia
gamy e
2st
przed calke
.
.
.
= e
2st
_
+
2
s
2
+2st
2
+2t2st
d =
.
.
.
Korzystaja
c z wzorow skroconego mno zenia, wiemy, ze
2
+s
2
2s +t
2
2t + 2st = ( s t)
2
,
sta
d
.
.
.
= e
2st
_
+
e
(st)
2
d =
.
.
.
Dokonajmy podstawienia
= s t d = d,
czyli mamy
.
.
.
= e
2st
_
+
2
d = e
2st
=
.
.
.
Wiemy, ze funkcja eksponencjalna zdeniowana jest naste
puja
co
e
x
=
+
n=0
x
n
n!
,
ska
d dostajemy
.
.
.
=
n=0
(2ts)
n
n!
=
+
n=0
2
n
t
n
s
n
n!
=
+
n=0
+
m=0
2
n
t
m
s
n
m!

mn
.
Przyrownuja
c te dwa wyniki, mamy

+
n=0
+
m=0
s
n
t
m
n!m!
_
+
2
H
n
()H
m
()d =
+
n=0
+
m=0
2
n
t
m
s
n
m!

mn
, (11.2.15)
ska
d
s
n
t
m
n!m!
_
+
2
H
n
()H
m
()d =
2
n
t
m
s
n
m!

mn
(11.2.16)
ska
d
_
+
2
H
n
()H
m
()d = n!
2
n
mn
. (11.2.17)
Wstawiaja
c powy zszy wynik do warunku normalizacyjnego, mamy

1 =
N
2
n
_
+
2
H
2
n
()d = n!
2
n
(11.2.18)
sta
d
N
n
=

n!
2
n
. (11.2.19)
Unormowana funkcja wlasna odpowiadaja
ca wartosci wlasnej
E
n
=
h
2
(2n + 1) (11.2.20)
jest postaci
n
() =

n!
2
n
e
2
2
H
n
(), (11.2.21)
gdzie
= x,
=
_
m
h
.
Funkcje
n
() tworza
zbior ortonormalny, to znaczy

_
+
n
(x)
m
(x)dx =
mn
. (11.2.22)
Wowczas
n
(x) rownie z tworza
zbior ortonormalny, czyli

_
+
n
(x)
m
(x)dx =
mn
. (11.2.23)
Jest to rownowa zne zapisowi
n
[
m
) =
mn
. (11.2.24)
Rozdzial 12
Moment pe
du
12.1 Moment pe
du w mechanice kwantowej
Niech be
da
dane dwa wektory

r = (x, y, z), (12.1.1)
p = (p
x
, p
y
, p
z
). (12.1.2)
W mechanice klasycznej moment pe
du zdeniowany jest naste
puja
ca
relacja
L = r p =
e
1

e
2

e
3
x y z
p
x
p
y
p
z
, (12.1.3)
L =

e
1
(yp
z
zp
y
) +

e
2
(zp
x
xp
z
) +

e
3
(xp
y
yp
x
) = L
x

e
1
+L
y

e
2
+L
z

e
3
. (12.1.4)
Latwo sprawdzic, ze
L = 0. (12.1.5)
Przejdzmy teraz do mechaniki kwantowej. Skladowe wektor ow musimy zasta
pic
operatorami. Schematycznie dla x-owej skladowej mo zemy to zapisac jako
x x = x (12.1.6)
p
x
p
x
= i h

x
. (12.1.7)
Orbitalny moment pe
du mo zemy zapisac jako
L = (
L
x
,

L
y
,

L
z
), (12.1.8)
gdzie
L
x
= y p
z
z p
y
, (12.1.9)
L
y
= z p
x
x p
z
, (12.1.10)
L
z
= x p
y
y p
x
. (12.1.11)
71
72 ROZDZIAL 12. MOMENT PE
DU
Po podstawieniu jawnej postaci operatorow, mamy
L
x
= i h(y

z
z

y
) (12.1.12)
L
y
= i h(z

x
x

z
) (12.1.13)
L
z
= i h(x

y
y

x
). (12.1.14)
L
x
,

L
y
], pamie
taja
c, ze
[ x, p
x
] = i h. (12.1.15)
Mamy
[
L
x
,

L
y
] =

L
x
L
y

L
y
L
x
=
= ( y p
z
z p
y
)( z p
x
x p
z
) ( z p
x
x p
z
)( y p
z
z p
y
) =
= y p
x
z p
x
y p
z
x p
z
z p
y
z p
x
+ z p
y
x p
z
z p
x
y p
z
+ z p
x
z p
y
+ x p
z
y p
z
x p
z
z p
y
=
= p
z
z( y p
x
x p
y
) + z p
z
( p
y
x p
x
y) =
= p
z
z
L
z
+ z p
z
L
z
= ( p
z
z + z p
z
)
L
z
=
= [ p
z
, z]
L
z
= i h
L
z

[
L
x
,

L
y
] = i h
L
z
. (12.1.16)
Analogicznie
[
L
y
,

L
z
] = i h
L
x
, (12.1.17)
[
L
z
,

L
x
] = i h
L
y
. (12.1.18)
Uogolniaja
c, mo zemy zapisac
[
L
i
,

L
j
] = i h
L
k
, (12.1.19)
gdzie (i, j, k) oznacza dowolna
, parzysta
permutacje
(x, y, z). Zatem, skladowe mo-

mentu pe
du nie komutuja
ze soba
. Mo zemy udowodnic, ze
L = i h
L (12.1.20)
L =
e
1

e
1

e
1
L
x

L
y

L
z
L
x

L
y

L
z
=
=

e
1
(
L
y
L
z

L
z
L
y
) +

e
2
(
L
z
L
x

L
x
L
z
) +

e
3
(
L
y
L
x
+

L
x
L
y
) =
=

e
1
[
L
y
,

L
z
] +

e
2
[
L
z
,

L
x
] +

e
3
[
L
x
,

L
y
] =

e
1
i h
L
x
+

e
2
i h
L
y
+

e
3
i h
L
z
=
= i h
L.
ROZDZIAL 12. MOMENT PE
DU 73
Wynik, ktory otrzymalismy jest ro zny od analogicznego wyniku w mechanice klasy-
cznej.
Zajmijmy sie
teraz operatorem kwadratu momenty pe
du

L
2
L
2
=

L
2
x
+

L
2
y
+

L
2
z
. (12.1.21)
L
2
,

L
x
]
[
L
2
,

L
x
] = [
L
2
x
+

L
2
y
+

L
2
z
,

L
x
] = [
L
2
x
,

L
x
] + [
L
2
y
,

L
x
] + [
L
2
z
,

L
x
] =
.
.
.
Pierwszy z komutator ow, co latwo sprawdzic, jest rowny zeru, a pozostale rozpisu-
jemy i mamy
.
.
.
=

L
2
y
L
x

L
x
L
2
y
+

L
2
z
L
x

L
x
L
2
z
=
.
.
.
Dodajemy i odejmujemy od wyra zenia

L
z
L
x
L
z
i dostajemy
.
.
.
=

L
2
y
L
x

L
x
L
2
y
+

L
2
z
L
x

L
x
L
2
z
+

L
z
L
x
L
z

L
z
L
x
L
z
=
=

L
y
(
L
y
L
x

L
x
L
y
) + (
L
y
L
x

L
x
L
y
)
L
y
+

L
z
(
L
z
L
x

L
x
L
z
) + (
L
z
L
x

L
x
L
z
)
L
z
=
= i h
L
y
L
z
i h
L
z
L
y
+i h
L
z
L
y
+i h
L
y
L
z
= 0.
Wniosek:
[
L
2
,

L
i
] = 0, i = x, y, z, (12.1.22)
a wie
c operatory

L
2
i

L
i
maja
wspolne funkcje wlasne.

12.2 Moment pe
du jako generator obrotow in-

nityzymalnych
Niech be
dzie dana cza
stka z wektorem wodza
cym r opisywana przez funkcje
falowa
nale za
ca
do przestrzeni Hilberta H. Niech ponadto R oznacza obrot w przestrzeni.

Mo zemy wprowadzic transformacje
(operator) obrotu

U
R
U
R
=
(12.2.1)
Zakladamy, ze jest to operator unitarny, to znaczy
U
R

U
+
R
=

U
+
R
U
R
=

I. (12.2.2)
Operacja

U
R
zachowuje norme
i w tym wypadku zachowuje te z iloczyn skalarny, co

mo zna prosto wykazac
) =
U
R
[
U
R
) = [
U
+
R
U
R
) = [). (12.2.3)
DU
Zal o zmy, ze wartosc srednia pewnej obserwabli w danym stanie jest rowna wartosci
sredniej po obrocie
A) = A
) (12.2.4)
czyli
[
A) =
). (12.2.5)
Zatem wolno nam napisac
) =
U
R
[

U
R
) =
U
R
[

U
R
) = [
U
+
R

U
R
), (12.2.6)
co powinno byc rowne [
A). Sta
d dostajemy
A =

U
+
R

U
R
. (12.2.7)
Dzialamy na obie strony prawostronnie operatorem

U
+
R
U
+
R
=

U
+
R

U
R

U
+
R
. (12.2.8)
Korzystaja
c z unitarnosci operatora

U
R
, mamy
U
+
R
=

U
+
R
. (12.2.9)
Teraz dzialamy na obie strony lewostronnie operatorem

U
R
U
R

A
U
+
R
=

U
R

U
+
R
. (12.2.10)
Po ponownym skorzystaniu z unitarnosci operatora

U
R
dochodzimy do wzoru
U
R

A
U
+
R
=

A
. (12.2.11)
Wstawmy zamiast operatora

A operator Hamiltona

H
U
R

H

U
+
R
=

H
. (12.2.12)
W przypadku gdy przestrze n jest izotropowa (w wielu przypadkach, np. atom w
polach, przestrze n nie jest izotropowa), to hamiltonian

H jest staly wzgle
dem obrotu,
czyli
H =

H
, (12.2.13)
dlatego wolno nam napisac
U
R

H

U
+
R
=

H. (12.2.14)
Dzialamy na obie strony powy zszego wyra zenia prawostronnie operatorem

U
R
.
U
R

H

U
+
R
U
R
=

H

U
R
(12.2.15)
i mamy
U
R

H =

H

U
R
. (12.2.16)
Przenosimy wszystko na lewa
strone
U
R

H

H

U
R
= 0 (12.2.17)
DU 75
czyli
[
U
R
,

H] = 0. (12.2.18)
Wr ocmy do naszej cza
stki opisywanej funkcja
falowa
= (r) nale za
ca
do przestrzeni
L
2
(r

) = (r ), (12.2.19)
gdzie R reprezentuje obrot w przestrzeni i
Rr = r

. (12.2.20)
Wybierzmy os obrotu jako os Z. Dokonajmy obrotu o bardzo maly ka
t . Niech d
oznacza rzut wektora wodza
cego na plaszczyzne
XY przed obrotem,
a d
rzut po obrocie, tak jak pokazano na poni zszym rysunku.

-
6
X
Y
Rys.2 Obrot o ka
t innityzymalnie male.
Zalo zmy, ponadto ze dokonujemy tylko obrotu (brak translacji), czyli
d = d
. (12.2.21)
Wowczas przed obrotem
x = d cos , (12.2.22)
y = d sin , (12.2.23)
a po obrocie
x
= d cos( +) (12.2.24)
y
= d sin( +). (12.2.25)

Rozwi nmy x
i y
w szereg Taylora w punkcie z dokladnoscia
do drugiego wyrazu
x
= d cos dsin (12.2.26)

y
= d sin +dcos , (12.2.27)

DU
co zgodnie z (12.2.22) i (12.2.23) daje sie
zapisac jako
x
= x y (12.2.28)
y
= y +x (12.2.29)
z
= z. (12.2.30)
Dzie
ki temu mo zemy zapisac transformacje
R jako
R :
_
_
x x y,
y y +x,
z z.
(12.2.31)
Aby otrzymac transformacje
odwrotna
, R
1
wystarczy przejsc z do
, (12.2.32)
R
1
:
_
_
x x +y,
y y x,
z z.
(12.2.33)
Poniewa z
Rr = r

,
sta
d
r = R
1
r

. (12.2.34)
Pamie
tamy, ze

(r

) = (r),
czyli

(r

) = (R
1
r

). (12.2.35)
Ta wlasnosc musi zachodzic dla wszystkich r

, czyli rownie z dla r

= r.

(r) = (R
1
r). (12.2.36)
Pamie
taja
c rownie z, ze

(r) =

U
R
(r)
otrzymujemy

(r) = (R
1
r) =

U
R
(r). (12.2.37)
Skorzystajmy z jawnej postaci przeksztalcenia R
1
(R
1
r) = (x +y, y x, z) =
.
.
.
Rozwi nmy to wyra zenie w szereg Taylora z dokladnoscia
do
.
.
.
= (x, y, z) +y
x
x
y
=
_
I +
_
y

x
x

y
__
(x, y, z) =
.
.
.
DU 77
Korzystamy z faktu, ze
L
z
= i h
_
x

y
y

x
_
= i h
_
y

x
x

y
_
,
ska
d
.
.
.
= (
I
i
h
L
z
),
i to powinno byc rowne

U
R
(r). Mo zemy teraz zapisac, ze
U
R
=

U
e
3
(), (12.2.38)
gdzie
e
3
() =

I
i
h
L
z
, (12.2.39)
co oznacza obrot wokol osi Z o . Analogicznie
e
1
() =

I
i
h
L
x
, (12.2.40)
e
2
() =

I
i
h
L
y
. (12.2.41)
Dla dowolnego kierunku opisywanego wersorem

n mamy
n
() =

I
i
h
L, (12.2.42)
czyli moment pe
du

L jest generatorem innityzymalnych (bardzo malych) obrotow.

12.3 Wartosci wlasne i funkcje wlasne (funkcje
kuliste)
Zalo zmy, jak we wczesniejszych rozwa zaniach, ze operator Hamiltona

H jest niezmien-
niczy wzgle
dem obrotu, czyli
H =

H
.
Dalsze rozwa zania be
dziemy prowadzic w ukladzie wspolrze
dnych sferycznych. Przejscie

z ukladu kartezja nskiego do sferycznego dokonujemy przy pomocy naste
puja
cych
wzorow.
x = r sin cos , (12.3.1)
y = r sin sin , (12.3.2)
z = r cos , (12.3.3)
gdzie
0 < 2 (12.3.4)
0 (12.3.5)
DU
0 r +. (12.3.6)
Po przejsciu dostajemy poni zsze wzory
L
z
= i h

(12.3.7)
L
2
= h
2
_
1
sin
sin

+
1
sin
2
2
_
. (12.3.8)
Zapiszmy teraz rownanie wlasne dla operatora

L
z
.
L
z
() = m h().
We wspolrze
dnych sferycznych przyjmuje ono postac

i h

() = m h(). (12.3.9)
Po uproszczeniu dostajemy rownanie ro zniczkowe
() im() = 0, (12.3.10)
ktorego rozwia
zaniem jest funkcja

() = Ae
im
. (12.3.11)
Ze wzgle
du na okresowosc
e
im
= e
im(+2)
,
sta
d
e
im2
= 1,
czyli
cos(2m) +i sin(2m) = 1,
a sta
d wynika, ze
m = 0, 1, 2, . . . (12.3.12)
czyli wyste
puje tu zjawisko kwantowania i wartosci wlasne m h sa
dyskretne. Wartosc
wspolczynnika A (z dokladnoscia
do czynnika fazowego) mo zemy obliczyc z warunku

normalizacyjnego
1 = [) =
_
2
0
[A[
2
e
im
e
im
d = [A[
2
_
2
0
d (12.3.13)
1 = 2[A[
2
A =
1
2
. (12.3.14)
Funkcja wlasna operatora

L
z
jest postaci
m
() =
1
2
e
im
, m = 0, 1, 2, . . . (12.3.15)
DU 79
Udowodnijmy, ze funkcje wlasne tworza
zbior ortonormalny. Aby tego dowiesc,

wystarczy wykazac, ze dla n ,= m mamy
n
[
m
) = 0
n
[
m
) =
_
2
0
n
()
m
()d =
1
2
_
2
0
e
i(mn)
d =
=
1
2
1
i(mn)
e
i(mn)
[
2
0
= 0.
Zbior powy zszych funkcji wlasnych
m
m=0,1,2,...
jest zbiorem zupelnym, to znaczy,
ze dowolna
funkcje
f zmiennej na przedziale [0, 2) mo zna rozwina
c w tej bazie.
f() =
m=0,1,2,...
a
m
m
(). (12.3.16)
Zapisuja
c to w notacji Diraca
[f) =
m=0,1,2,...
a
m
[
m
),
dzialaja
c na obie strony bra

n
[
n
[f) =
m=0,1,2,...
a
m
n
[
m
),
i korzystaja
c z ortonormalnosci bazy mamy
n
[f) =
m=0,1,2,...
a
m
mn

a
n
=
n
[f),
czyli
a
m
=
m
[f) =
_
2
0
m
(
)f(
)d
. (12.3.17)
Wstawiamy to do wzoru (12.3.16) i mamy
f() =
m=0,1,2,...
a
m
m
() =
m
_
2
0
m
(
)f(
)
m
()d
=
=
_
2
0
m
(
)f(
)
m
()d
.
Sta
d wynika, ze
m
(
)
m
() = (
) (12.3.18)
Powy zsze wyra zenie znane jest pod nazwa
relacji domknie
cia.
Zajmijmy sie
teraz operatorem kwadratu momentu pe
du

L
2
. Zapiszmy odpowiadaja
ce
mu rownanie wlasne.
L
2
Y (, ) = h
2
Y (, ). (12.3.19)
DU
Poniewa z, jak wykazalismy wczesniej, operatory

L
z
i

L
2
komutuja
ze soba
, to przy
braku degeneracji maja
takie same funkcje wlasne. Sta
d funkcja wlasna operatora
L
2
jest rowna, z dokladnoscia
do stalej, funkcji wlasnej operatora

L
z
wymno zonej
przez cze
sc zale zna
od ka
ta
Y
,m
(, ) =
m
()
,m
(). (12.3.20)
Wstawiaja
c jawna
postac operatora kwadratu momentu pe
du

L
2
we wspolrze
dnych
sferycznych do rownania wlasnego, mamy
h
2
_
1
sin
sin

+
1
sin
2
2
_
m
()
,m
() =
= h
2
m
()
,m
(). (12.3.21)
Po uporza
dkowaniu dochodzimy do postaci

_
1
sin
sin

+
1
sin
2
2
_
m
()
,m
() =
=
m
()
,m
(). (12.3.22)
Korzystaja
c z
m
() =
1
2
e
im
wiemy, ze
m
() =

(im
1
2
e
im
) = (im)
2
1
2
e
im
=
= m
2
m
(),
dlatego wolno nam zapisac rownanie wlasne w nieco zmienionej postaci
_
1
sin
sin

m
2
sin
2
m
()
,m
() =
=
m
()
,m
(). (12.3.23)
Poniewa z nigdzie nie ma ju z ro zniczkowania po , wolno nam podzielic obie strony
przez
m
()
_
1
sin
sin

m
2
sin
2
,m
() =
=
,m
(). (12.3.24)
strone
1
sin()
sin()

,m
()
m
2
sin
2
()
,m
()+
+
,m
() = 0. (12.3.25)
DU 81
Po uporza
dkowaniu dostajemy
1
sin()
sin()

,m
() +
_

m
2
sin
2
()
_
,m
() = 0. (12.3.26)
w = cos() (12.3.27)
i niech
,m
() = F
,m
(w). (12.3.28)
Obliczmy potrzebne nam pochodne
d
d
,m
() =
dw
d
d
dw
F
,m
(w) = sin()
d
dw
F
,m
(w) (12.3.29)
1
sin()
sin()

,m
() =
1
sin()
sin() sin()
d
dw
F
,m
(w) =
=
1
sin()
sin
2
()
d
dw
F
,m
(w) =
1
sin()
dw
d
d
dw
sin
2
()
d
dw
F
,m
(w) =
=
1
sin()
sin()
d
dw
sin
2
()
d
dw
F
,m
(w) =
d
dw
sin
2
()
d
dw
F
,m
(w) =
.
.
.
.
Wiemy, ze
sin
2
() = 1 cos
2
() = 1 w
2
, (12.3.30)
sta
d
.
.
.
=
d
dw
(1 w
2
)
d
dw
F
,m
(w) = 2w
d
dw
F
,m
(w) + (1 w
2
)
d
2
dw
2
F
,m
(w). (12.3.31)
Podstawiamy to do rownania i mamy
(1 w
2
)F
,m
(w) 2wF
,m
(w) +
_

m
2
1 w
2
_
F
,m
(w) = 0. (12.3.32)
Je zeli m = 0, dostajemy tak zwane rownanie Lagrangea
(1 w
2
)F
,m
(w) 2wF
,m
(w) + F
,m
(w) = 0, (12.3.33)
poniewa z w = cos() i 0 to 1 w 1. W tym przedziale rownanie nie
ma punktow osobliwych. Aby rozwia
zac to rownanie, poslu zymy sie
metoda
, ktorej
u zywalismy przy rozwia
zywaniu rownania Hermitea. Zal o zmy, ze rozwia
zanie ma
postac szeregu
F =
+
k=0
c
k
w
k
(12.3.34)
a sta
d
F
=
+
k=0
kc
k
w
k1
(12.3.35)
DU
F
=
+
k=0
k(k 1)c
k
w
k2
. (12.3.36)
Wstawiamy to do rownania
+
k=0
k(k 1)c
k
w
k2
k=0
k(k 1)c
k
w
k
k=0
2kc
k
w
k
+
+
k=0
c
k
w
k
= 0.
Mo zemy to zapisac jako
+
k=0
k(k 1)c
k
w
k2
k=0
(k(k 1) + 2k )c
k
w
k
= 0. (12.3.37)
Zauwa zmy, ze
k(k 1) + 2k = k
2
k + 2k = k
2
+k = k(k + 1), (12.3.38)
a sta
d nasze rownanie przyjmuje postac

+
k=0
k(k 1)c
k
w
k2
k=0
(k(k + 1) )c
k
w
k
= 0. (12.3.39)
Przechodza
c, tak jak przy rownaniu Hermitea, z k do k + 2 w pierwszym czlonie,

mamy
+
k=0
(k + 2)(k + 1)c
k+2
w
k
k=0
(k(k + 1) )c
k
w
k
= 0. (12.3.40)
Wcia
gaja
c wszystko pod jedna
, wspolna
sume
, mamy
+
k=0
[(k + 2)(k + 1)c
k+2
w
k
(k(k + 1) )c
k
w
k
] = 0, (12.3.41)
czyli
+
k=0
[(k + 2)(k + 1)c
k+2
(k(k + 1) )c
k
]w
k
= 0. (12.3.42)
Korzystaja
c z powy zszego wyra zenia, mo zemy napisac wzor rekurencyjny

c
k+2
=
k(k + 1)
(k + 1)(k + 2)
c
k
. (12.3.43)
Dla w = 1 mamy
F =
+
k=0
c
k
. (12.3.44)
DU 83
Kiedy k jest bardzo du ze, to
c
k+2
c
k
=
k
k + 2
, k +, (12.3.45)
poniewa z wolno nam wtedy pomina
c .
Rozwa zmy szereg
+
n=0
1
n
, (12.3.46)
ktory jest szeregiem rozbie znym. Stosunek wyrazu n + 2-go do n-tego wynosi
x
n+2
x
n
=
n
n + 2
. (12.3.47)
Sta
d mo zemy stwierdzic, ze nasza funkcja F rownie z jest szeregiem rozbie znym, czyli
funkcja falowa jest niesko nczona. Dlatego musimy urwac sumowanie na pewnym
wyrazie. Niech istnieje liczba calkowita dodatnia l taka, ze c
l+2
= 0. Wtedy
0 =
l(l + 1)
(l + 1)(l + 2)
c
l
, (12.3.48)
a sta
d
l(l + 1) = 0 (12.3.49)
= l(l + 1), l = 0, 1, 2, 3, . . . (12.3.50)
w ko ncu otrzymujemy dyskretne wartosci wlasne operatora

L
2
postaci
h
2
= l(l + 1) h
2
, l = 0, 1, 2, 3, . . . (12.3.51)
Wolno nam te z zamienic oznaczenia
m = 0, F
,m
(w) = F
l,m
(w). (12.3.52)
Dla m = 0 nasza funkcja F
l,0
(w) jest proporcjonalna do wielomianu Legendrea
F
l,0
(w) P
l
(w). (12.3.53)
Wielomiany Legendrea zdeniowane sa
wzorem Rodriguesa
P
l
(w) =
1
2
l
l!
d
l
dw
l
(w
2
1)
l
. (12.3.54)
Wypiszmy kilka pierwszych wielomianow Legendrea
P
0
(w) = 1,
P
1
(w) = w,
P
2
(w) =
1
2
(3w
2
1).
DU
Mo zna sprawdzic, ze
P
l
(1) = 1 (12.3.55)
dla dowolnego l.
Ponadto
_
+1
1
P
l
(w)P
l
(w)dw =
l,l
2l + 1
2
. (12.3.56)
Sta
d mo zemy znale zc unormowana
funkcje
F
l,0
(w)
F
l,0
(w) =
2
2l + 1
P
l
(w), (12.3.57)
gdy z
_
+1
1
F
l,0
(w)F
l
,0
(w)dw =
l,l
. (12.3.58)
Funkcja wlasna operatora

L
2
dla m = 0 jest postaci
Y
l,0
(, ) =
l,0
()
0
(). (12.3.59)
Poniewa z
0
() =
1
2
, (12.3.60)
wie
c
Y
l,0
(, ) =
2
2l + 1
P
l
(cos()). (12.3.61)
Wielomiany Legendrea P
l
(w)
l=0,1,...
tworza
zbior zupelny na przedziale [1, 1], to

znaczy, ze dowolna
funkcje
na tym przedziale mo zemy rozwina
c w bazie wielomianow
Legendrea
f(w) =
+
l=0
a
l
P
l
(w), w [1, 1]. (12.3.62)
Zapiszmy to rozwinie
cie w notacji Diraca

[f) =
+
l=0
a
l
[P
l
). (12.3.63)
Aby wyznaczyc wspolczynniki a
l
, dzialamy na obie strony powy zszego wyra zenia
bra P
l
[ i mamy
P
l
[f) =
+
l=0
a
l
P
l
[P
l
), (12.3.64)
czyli
P
l
[f) =
+
l=0
a
l
l,l
2l + 1
2
, (12.3.65)
sta
d
a
l
=
2
2l
+ 1
P
l
[f). (12.3.66)
DU 85
Ostatecznie mamy
a
l
=
2
2l + 1
_
+1
1
P
l
(w
)f(w
)dw
(12.3.67)
Wstawiamy ten wzor do rozwinie
cia i dostajemy
f(w) =
+
l=0
2
2l + 1
_
+1
1
P
l
(w
)f(w
)dw
P
l
(w). (12.3.68)
Po uporza
dkowaniu wyrazow mamy

f(w) =
_
+1
1
_
+
l=0
2
2l + 1
P
l
(w
)P
l
(w)
_
f(w
)dw
. (12.3.69)
Z ostatniego wzoru wynika, ze
+
l=0
2
2l + 1
P
l
(w
)P
l
(w) = (w
w). (12.3.70)
Jest to tzw. relacja domknie
cia (relacja zupelnosci).

Wr ocmy do naszego rownania, ale tym razem rozwa zmy dowolne m, niekoniecznie
rowne zeru.
(1 w
2
)F
,m
2wF
,m
+ (
m
2
1 w
2
)F
,m
= 0.
Wiedza
c, ze wartosci wlasne zale za
tylko od wartosci l, a nie zale za
od m (czyli sa
takie same dla m = 0 i m ,= 0) skorzystajmy z tego, ze

= l(l + 1)
i mamy
(1 w
2
)F
l,m
2wF
l,m
+ (l(l + 1)
m
2
1 w
2
)F
l,m
= 0. (12.3.71)
Z rozwia
zania Lagrangea wiemy, ze rozwia
zanie tego rownania jest proporcjonalne

do stowarzyszonej funkcji Legendrea
F
l,m
(w) P
|m|
l
(w), m 0 (12.3.72)
gdzie
m = l, l + 1, . . . , 1, 0, 1, . . . , l. (12.3.73)
Dla danego m mamy 2l + 1 stowarzyszonych funkcji Legendrea. Stowarzyszone
funkcje Legendrea mo zemy wyznaczyc za pomoca
poni zszego wzoru

P
|m|
l
(w) = (1 w
2
)
|m|
2
d
|m|
dw
|m|
P
l
(w). (12.3.74)
Podsumowuja
l,m
() P
|m|
l
(cos ), (12.3.75)
DU
a sta
d
Y
l,m
(, ) =
l,m
()
m
() (12.3.76)
Y
l,m
(, ) = (1)
m
Y
l,m
(, ), (12.3.77)
gdzie Y
l,m
sa
to funkcje kuliste. Warunek normalizacyjny dla funkcji Y

l,m
(, ) jest
postaci
_
4
Y
,m
(, )Y
l,m
(, )d =
l,l

m,m
, (12.3.78)
gdzie d oznacza ka
t brylowy zdeniowany poni zsza
relacja
d = d cos d. (12.3.79)
Ostatecznie mo zemy zapisac rownanie wlasne operatora

L
2
L
2
Y
l,m
(, ) = h
2
l(l + 1)Y
l,m
(, ), (12.3.80)
gdzie Y
l,m
(, ) jest funkcja
wlasna
odpowiadaja
ca
wartosci wlasnej l(l + 1) h

2
.
Wartosci wlasne wykazuja
(2l +1)-krotna
degeneracje
ze wzgle
du na m, przy czym
stopie n degeneracji deniujemy jako ilosc liniowo niezale znych funkcji wlasnych
odpowiadaja
cych tej samej wartosci wlasnej.

12.4 Sztywny rotator
Rotatorem sztywnym nazywamy cialo, ktore porusza sie
po powierzchni sfery o
ustalonej srednicy. Niech to cialo ma mase
i niech porusza sie
po powierzchni
sfery o promieniu a. Aby znalezc rozwia
zanie tego problemu, musimy rozwia
zac
niezale zne od czasu rownanie Schr odingera
H(, ) = E(, ).
Poniewa z, nie ma zadnego potencjalu, to Hamiltonian sklada sie
z samego tylko
operatora odpowiadaja
cego energii kinetycznej.
V = 0

H =

T (12.4.1)
T =
p
2
2
=
h
2
2
2
, (12.4.2)
gdzie
p = i h.
Wiemy, ze
2
= =

2
x
2
+

2
y
2
+

2
z
2
.
Przechodza
c do wspolrze
dnych sferycznych, mamy
2
= =
1
r
2
r
r
2

r
+
1
r
2
sin
sin

+
1
r
2
sin
2
2
.
DU 87
Z poprzedniego rozdzialu wiemy, ze
L
2
= h
2
_
1
sin
sin

+
1
sin
2
2
_
,
wie
c wolno nam napisac
2
= =
1
r
2
r
r
2

r

L
2
h
2
r
2
, (12.4.3)
a sta
T =
h
2
2
_
1
r
2
r
r
2

r

L
2
h
2
r
2
_
=
h
2
2
1
r
2
r
r
2

r
+
L
2
2r
2
. (12.4.4)
Z zalo zenia wiemy, ze u nas r = a = const, czyli w funkcji wlasnej nie ma zale znosci
od r, a zatem pierwszy czlon w Hamiltonianie rowny jest zeru.
H =

T =
L
2
2a
2
=
L
2
2I
, (12.4.5)
gdzie I = a
2
oznacza znany z mechaniki klasycznej moment bezwladnosci. Rownanie
Schr odingera
H(, ) = E(, )
dla tego problemu przyjmuje postac
L
2
2I
(, ) = E(, ). (12.4.6)
Pamie
taja
c zagadnienie wlasne operatora

L
2
L
2
Y
l,m
(, ) = l(l + 1) h
2
Y
l,m
(, ),
wnioskujemy, ze wartosci (energie) wlasne rotatora sztywnego be
da
postaci
E
l
=
l(l + 1) h
2
2I
, (12.4.7)
przy czym zale za
one tylko od l, a nie zale za
od m. Odpowiadaja
ce im funkcje
wlasne natomiast be
da
postaci
(, ) = Y
l,m
(, ), l = 0, 1, 2, . . . , m = l, . . . , l. (12.4.8)
Wypiszmy kilka pierwszych wartosci (energii) wlasnych i odpowiadaja
ce im funkcje
wlasne.
l = 0 E
0
Y
0,0
(, ).
W tym przypadku nie wyste
puje degeneracja, a E
0
oznacza energie
stanu podsta-
wowego
l = 1 E
1

Y
1,1
(, )
Y
1,0
(, )
Y
1,1
(, ).
DU
W tym przypadku mamy degeneracje trojkrotna
.
l = 2 E
2

Y
2,2
(, )
Y
2,1
(, )
Y
2,0
(, )
Y
2,1
(, )
Y
2,2
(, ),
a w tym pie
ciokrotna
.
Dla l-tego poziomu energetycznego mamy (2l + 1)-krotna
degeneracje
.
12.5 Widmo pasmowe cza
steczki dwuatomowej
Wyra zenie opisuja
ce wartosci wlasne hamiltonianu rotatora sztywnego moga
byc
u zyte do aproksymowania rotacyjnych poziomow energetycznych cza
steczki dwu-
atomowej. W pierwszym przybli zeniu wolno nam zalo zyc (ignoruja
c ruch oscyla-
cyjny cza
steczki), ze jest ona rodzajem sztywnego rotatora skladaja
cego sie
z dwoch
atomow A i B znajduja
cych sie
w stalej odleglosci r
0
od siebie. Hamiltonian, tak
jak dla rotatora sztywnego, be
dzie rowny operatorowi energii kinetycznej i be
dzie
dany wzorem
H =

T =
L
2
2I
, (12.5.1)
gdzie I oznacza moment bezwladnosci cza
steczki. Poniewa z jednak atomy A i B

w ogolnosci maja
ro zne masy, odpowiednio M

A
i M
B
, wie
c znajduja
sie
w ro znych
odleglosciach od srodka masy odpowiednio r
A
i r
B
. Zatem moment bezwladnosci I
mo zemy zapisac jako
I = M
A
r
2
A
+M
B
r
2
B
= r
2
0
, (12.5.2)
gdzie
=
M
A
M
B
M
A
+M
B
(12.5.3)
jest masa
zredukowana
. Rotacyjne poziomy energetyczne mo zemy wyrazic wzorem

E
l
=
h
2
2I
l(l + 1), l = 0, 1, 2, . . . (12.5.4)
Przykladowo wartosc
h
2
2I
w najni zszym stanie elektronowym molekuly HCl jest rowna
w przybli zeniu 1.3 10
3
eV. Poziomy odpowiadaja
ce przejsciom pomie
dzy kole-
jnym wartosciami l le za
na tyle blisko siebie, ze w praktyce dostajemy widmo cia
gle
(pasmowe). W rzeczywistosci czyste widma rotacyjne tego rodzaju le za
w rejonie
podczerwieni i mikrofal. W ogolnym przypadku, aby uzyskac w miare
prawdziwe
poziomy energetyczne cza
steczki, musimy rozwa zyc jej rotacje, oscylacje (tzn. oscy-

lacyjne zmiany odleglosci pomie
dzy atomami) i jej konguracje
elektronowa
.
Rozdzial 13
Atom wodoru
13.1 Wartosci wlasne i funkcje wlasne. Wielomia-
ny Laguerrea.
Najprostszym atomem jest atom wodoru. Zbudowany on jest z ja
dra atomowego,
wok ol ktorego kra
zy elektron. Jak wiadomo masa elektronu m

e
jest du zo mniejsza
od masy ja
dra atomowego m
j
. Wprowadzmy, znana
z zagadnienia dwoch cial z

mechaniki klasycznej, mase
zredukowana
:
=
m
j
m
e
m
j
+m
e
m
e
. (13.1.1)
Zapiszmy Hamiltonian dla tego problemu
H =
p
2
2
+V (r),
przy czym
V (r) =
Ze
2
r
, (13.1.2)
gdzie e oznacza ladunek elementarny, a +Ze jest ladunkiem ja
dra.
Operator p
2
we wspolrze
dnych sferycznych jest postaci

p
2
= h
2
_
1
r
2
r
r
2

r
+
1
r
2
sin
sin

+
1
r
2
sin
2
_
lub
p
2
= h
2
_
1
r
2
r
r
2

r

L
2
h
2
r
2
_
. (13.1.3)
Teraz mo zemy zapisac niezale zne od czasu rownanie Schr odingera
H = E
w jawnej postaci we wspolrze
dnych sferycznych
_
h
2
2
_
1
r
2
r
r
2

r

L
2
h
2
r
2
_
Ze
2
r
_
(r, , ) = E(r, , ). (13.1.4)
89
90 ROZDZIAL 13. ATOM WODORU
Wczesniej wykazalismy, ze
[
L
2
,

H] = 0,
czyli te operatory be
da
mialy wspolne funkcje wlasne. Dlatego postulujemy, ze

(r, , ) = R(r)Y
l,m
(, ). (13.1.5)
Podstawiamy to do rownania Schr odingera i mamy
_
h
2
2
_
1
r
2
r
r
2

r

L
2
h
2
r
2
_
Ze
2
r
_
R(r)Y
l,m
(, ) = ER(r)Y
l,m
(, ). (13.1.6)
Ro zniczkowanie po i po wyste
puje tylko w czlonie

L
2
h
2
r
2
. Zadzialajmy nim na
R(r)Y
l,m
(, ):
L
2
h
2
r
2
R(r)Y
l,m
(, ) =
R(r)
h
2
r
2
L
2
Y
l,m
(, ) =
R(r)
h
2
r
2
h
2
l(l + 1)Y
l,m
(, ) =
=
l(l + 1)
r
2
R(r)Y
l,m
(, ). (13.1.7)
Wstawiamy to do rownania Schr odingera
_
h
2
2
_
1
r
2
r
r
2

r

l(l + 1)
r
2
_
Ze
2
r
_
R(r)Y
l,m
(, ) = ER(r)Y
l,m
(, ). (13.1.8)
Poniewa z nie wyste
puje ju z ro zniczkowanie po i po to wolno nam podzielic nasze

rownanie obustronnie przez Y
l,m
(, ):
_
h
2
2
_
1
r
2
d
dr
r
2
d
dr

l(l + 1)
r
2
_
Ze
2
r
_
R(r) = ER(r). (13.1.9)
Otrzymane przez nas rownanie to tak zwane rownanie radialne.
R(r) =
U(r)
r
U(r) = rR(r). (13.1.10)
W celu uniknie
cia nieoznaczonosci musimy zalo zyc, ze

r = 0 U(r) = 0. (13.1.11)
Dokonajmy przejscia z R(r) do U(r) w pierwszym czlonie rownania
1
r
2
d
dr
r
2
d
dr
R(r) =
1
r
2
d
dr
r
2
d
dr
U(r)
r
=
1
r
2
d
dr
r
2
_
U
(r)
r

U(r)
r
2
_
=
=
1
r
2
d
dr
(rU
(r) U(r)) =
1
r
2
(U
(r) + rU
(r) U
(r)) =
1
r
2
rU
(r) =
=
U
(r)
r
=
1
r
d
2
dr
2
U(r),
ROZDZIAL 13. ATOM WODORU 91
a wie
c
1
r
2
d
dr
r
2
d
dr
R(r) =
U
(r)
r
=
1
r
d
2
dr
2
U(r). (13.1.12)
Wstawiamy to do rownania Schrodingera
h
2
2r
d
2
dr
2
U(r) +
l(l + 1) h
2
2r
2
U(r)
r

Ze
2
r
U(r)
r
= E
U(r)
r
. (13.1.13)
Mno zymy obie strony przez r
h
2
2
d
2
dr
2
U(r) +
l(l + 1) h
2
2r
2
U(r)
Ze
2
r
U(r) EU(r) = 0. (13.1.14)
Teraz mno zymy obie strony przez
2
h
2
d
2
dr
2
U(r)
l(l + 1)
r
2
U(r) +
2Ze
2
h
2
r
U(r)
2E
h
2
U(r) = 0. (13.1.15)
Wprowadzmy potencjal efektywny V
eff
(r)
V
eff
(r) =
2Ze
2
h
2
r
+
l(l + 1)
r
2
, (13.1.16)
gdzie
l(l+1)
r
2
to tak zwana bariera odsrodkowa (por. rys. na tej stronie). Po uwzgle
dnieniu
potencjalu efektywnego rownanie Schr odingera przyjmuje postac
d
2
dr
2
U(r) + (

E V
eff
(r))U(r) = 0, (13.1.17)
gdzie

E =
2E
h
2
. Energia atomu nie mo ze byc wie
ksza od zera, gdy z wtedy nie mamy

stanow zwia
zanych.
-
6
r
V
eff
(r)
l = 0
l = 1
l = 2
Rys. 3 Potencjal efektywny
Zajmijmy sie
teraz rozwia
zaniem rownania radialnego (13.1.13)
h
2
2
d
2
dr
2
U(r) + (
l(l + 1) h
2
2r
2

Ze
2
r
E)U(r) = 0.
Mno zymy powy zsze rownanie obustronnie przez
1
4E
h
2
8E
d
2
dr
2
U(r) + (
l(l + 1) h
2
8Er
2

Ze
2
4Er

1
4
)U(r) = 0 (13.1.18)
=
8E
h
2
r. (13.1.19)
Minus pod pierwiastkiem nie powoduje zadnych problemow, bo rozwa zamy stany
zwia
zane, czyli E < 0. Jesli r 0, to rownie z 0. Korzystaja
c z podstawienia,
mo zemy napisac, ze
2
=
8E
h
2
r
2
2
=
h
2
8E
1
r
2
. (13.1.20)
Obliczmy potrzebne nam ro zniczki
d
dr
=
d
dr
d
d
=
8E
h
2
d
d
, (13.1.21)
d
2
dr
2
=
d
dr
d
dr
=
8E
h
2
d
d
8E
h
2
d
d
=
8E
h
2
d
2
d
2
. (13.1.22)
Oznaczmy
U(r) = U(). (13.1.23)
Zwrocmy uwage
, ze U(r) i U() sa
w istocie ro znymi funkcjami, oznaczonymi dla

wygody ta
sama
litera
. Wstawmy obliczone powy zej ro zniczki do rownania (13.1.18),

otrzymamy
d
2
d
2
U() + (
l(l + 1)
2

Ze
2
4E
8E
h
2
1

1
4
)U() = 0. (13.1.24)
=
8E
h
2
Ze
2
4E
. (13.1.25)
Wtedy nasze rownanie przyjmuje postac
d
2
d
2
U() + (
l(l + 1)
2
+

1
4
)U() = 0. (13.1.26)
Rozwa zmy przypadki graniczne. Najpierw niech +. Wowczas wyrazy, w
ktorych pojawia sie

1
i
2
mo zemy pomina
c, gdy z da
za
one do zera dla bardzo

du zych , i nasze rownanie przyjmuje postac
d
2
d
2
U()
1
4
U() = 0. (13.1.27)
Rozwia
zanie jest postaci

U() = C
1
e
2
+C
2
e
2
. (13.1.28)
Czlonu e
2
nie mo zna unormowac i ze wzgle
dow zycznych go pomijamy. Sta
d z
dokladnoscia
do stalej mamy
U() = e
2
, (13.1.29)
ostatecznie
+U() e
2
. (13.1.30)
Teraz rozwa zmy 0. Czlon w ktorym wyste
puje
2
rosnie na tyle szybko dla
bardzo malych , ze pozostale wyrazy mo zemy pomina
c. Nasze rownanie przyjmuje

postac
d
2
d
2
U()
l(l + 1)
2
U() = 0. (13.1.31)
Postulujemy, ze rozwia
zanie jest postaci wielomianu, ale poniewa z << 1 to wystar-

czy rozwa zyc tylko wyraz przy najni zszej pote
dze w wielomianie, gdy z pozostale sa
znacznie mniej znacza
ce. Sta
d mamy
U() = a
s
. (13.1.32)
Obliczmy potrzebne nam pochodne.
U
() = as
s1
(13.1.33)
U
() = as(s 1)
s2
. (13.1.34)
Podstawiamy to do rownania i dostajemy
as(s 1)
s2
l(l + 1)
s2
= 0. (13.1.35)
Sta
d mamy rownanie kwadratowe ze wzgle
du na s
s(s 1) = l(l + 1). (13.1.36)
Po rozwia
zaniu otrzymujemy
s = l lub s = l + 1, (13.1.37)
co daje nam
U() =
l
lub U() =
l+1
. (13.1.38)
Pamie
taja
c zalo zenia robione przy podstawieniu

= 0 U() = 0 (13.1.39)
mo zemy wyeliminowac rozwia
zanie U() =
l
, ktore powy zszego warunku nigdy
nie spelni. W ko ncu
0 U()
l+1
. (13.1.40)
Wr ocmy teraz do naszego rownania dla dowolnego . Postulujemy, ze rozwia
zanie
jest postaci
U() = e
l+1
g(), (13.1.41)
gdzie
g() =
+
k=0
c
k
k
. (13.1.42)
Mamy
U() = e
2
+
k=0
c
k
k+l+1
. (13.1.43)
Obliczamy pochodne
U
() =
1
2
e
2
+
k=0
c
k
k+l+1
+e
2
+
k=0
c
k
(k +l + 1)
k+l
(13.1.44)
U
() =
1
4
e
2
+
k=0
c
k
k+l+1
1
2
e
2
+
k=0
c
k
(k +l + 1)
k+l
+
1
2
e
2
+
k=0
c
k
(k +l + 1)
k+l
+e
2
+
k=0
c
k
(k +l + 1)(k +l)
k+l1
. (13.1.45)
Wstawiamy to do rownania (13.1.26) i mamy
1
4
e
2
+
k=0
c
k
k+l+1
e
2
+
k=0
c
k
(k +l + 1)
k+l
+
+e
2
+
k=0
c
k
(k +l + 1)(k +l)
k+l1
e
2
l(l + 1)
+
k=0
c
k
k+l1
+
+e
2
+
k=0
c
k
k+l
1
4
e
2
+
k=0
c
k
k+l+1
= 0. (13.1.46)
Po uproszczeniu dochodzimy do rownania
+
k=0
( k l 1)c
k
k+l
+
+
k=0
c
k
[(k +l + 1)(k +l) l(l + 1)]
k+l1
= 0. (13.1.47)
Mo zemy zwina
c wyrazy w drugim czlonie

(k +l +1)(k +l) l(l +1) = k
2
+2kl +l
2
+k +l l
2
l = k
2
+2kl +k = k(k +2l +1)
(13.1.48)
i mamy
+
k=0
( k l 1)c
k
k+l
+
+
k=0
c
k
k(k + 2l + 1)
k+l1
= 0.
Podobnie jak przy oscylatorze harmonicznym i kwadracie momentu pe
du, prze-
chodzimy z k do k + 1 w drugim czlonie i dostajemy
+
k=0
[( k l 1)c
k
+ (k + 1)(k + 2l + 2)c
k+1
]
k+l
= 0. (13.1.49)
Sta
d mo zemy otrzymac wzor na wspolczynniki c

k
c
k+1
= c
k
k +l + 1
(k + 1)(k + 2l + 2)
. (13.1.50)
Sa
to wspolczynniki wielomianu Laguerrea, a zatem g() jest wielomianem La-

guerrea. Poniewa z dla + funkcja U() +, a powinnna da
zyc do zera
aby mo zna bylo ja
unormowac, to musimy ja
urwac po pewnym wyrazie. Niech

istnieje k = n
r
takie, ze c
n
r
+1
= 0. Wowczas
n
r
+l + 1 = 0 = n
r
+l + 1. (13.1.51)
n = n
r
+l + 1 (13.1.52)
i otrzymamy
= n. (13.1.53)
Liczbe
n nazywamy glowna
liczba
kwantowa
.
Korzystaja
c z tego, ze
=
8E
h
2
Ze
2
4E
i z tego, ze
1
4E
=
1
16E
2
,
mo zemy napisac, ze
n = =
8E
h
2
Ze
2
4E
=
Ze
2
h
8E
16E
2
=
Ze
2
h
_

2E
. (13.1.54)
Czyli
n =
Ze
2
h
_

2E
, (13.1.55)
sta
d
n
2
=
Z
2
e
4
h
2
(

2E
) (13.1.56)
n
2
=
Z
2
e
4
2E h
2
. (13.1.57)
W ko ncu mo zemy wyznaczyc wartosc wlasna
energii E
n
:
E
n
=
Z
2
e
4
2 h
2
1
n
2
, n = 1, 2, . . . (13.1.58)
Wprowadzmy oznaczenia
R =
2
2
e
4
h
3
c
(13.1.59)
i
E
H
= Rhc =
e
4
2 h
2
, (13.1.60)
gdzie R nazywamy stala
Rydberga, a E
H
jest energia
stanu podstawowego atomu

wodoru. Wowczas mamy
E
n
=
Z
2
n
2
E
H
. (13.1.61)
Powy zszy wzor zgadza sie
w miare
dokladnie z wynikami doswiadczalnymi, nie

tlumaczy jednak struktury subtelnej poziomow energetycznych i widma, pochodza
-
cych od relatywistycznej zale znosci masy elektronu od jego pre
dkosci i spinu elek-

tronu. Zale znosci te dostajemy w wyniku rozwia
zania relatywistycznego rownania

Diraca, ktorym jednak nie be
dziemy sie
zajmowac.
Nasz wielomian
l+1
g(), zale zny od dwoch calkowitych liczb n i l, przy czym
l = 0, 1, 2, . . . , n = 1, 2, 3, . . . , n > l. (13.1.62)
Jest to tak zwany stowarzyszony wielomian Laguerrea L
2l+1
n+l
() stopnia n+l 2l
1 = n l 1 = n
r
. Wielomian Laguerrea stopnia q (czyli wielomian Laguerrea
stopnia q 0) okreslony jest wzorem Rodrigueza
L
q
() = e
d
q
d
q
(
q
e
). (13.1.63)
Stowarzyszone wielomiany Laguerrea zwia
zane sa
z wielomianami Laguerrea pop-

rzez wzor
L
p
q
() =
d
p
d
p
L
q
(). (13.1.64)
Znaja
c funkcje
U() = U
n,l
(), mo zemy wyznaczyc U
n,l
(r), a sta
d funkcje
radialna
R
n,l
(r), ktora, co mo zna wykazac, przecina os r w n
r
punktach.Mamy ju z pelna
funkcje
falowa
atomu wodoru
n,l,m
(r, , ) = R
n,l
(r)Y
l,m
(, ). (13.1.65)
Zakladamy, ze jest ona unormowana, tzn.
_
+
_
+
_
+
[
n,l,m
(x, y, z)[
2
dx dy dz = 1, (13.1.66)
gdzie
dx dy dz = r
2
sin() dr d d = r
2
dr d. (13.1.67)
Mo zemy przepisac warunek normalizacyjny w postaci
1 =
_
4
Y
l,m
(, )Y
l,m
(, ) d
_
+
0
r
2
R
2
n,l
(r) dr. (13.1.68)
Mo zemy wprowadzic wielkosc
D(r) = r
2
R
2
n,l
(r) (13.1.69)
zwana
radialna
ge
stoscia
prawdopodobie nstwa.
Dla okreslonego n mamy
n = 1, 2, 3, . . . (13.1.70)
n
r
= 0, 1, 2, 3, . . . (13.1.71)
l = 0, 1, . . . , n 1 (13.1.72)
m = l, l + 1, . . . , 1, 0, 1, . . . , l 1, l, (13.1.73)
gdzie n nazywamy glowna
liczba
kwantowa
, l nazywamy orbitalna
liczba
kwantowa
,
a m nazywamy magnetyczna
liczba
kwantowa
.
Wartosci (energie) wlasne atomu wodoru, poza energia
stanu podstawowego, sa
zdegenerowane. Wynika to z faktu, ze E

n
nie zale zy od l, ani od m. Poniewa z
ka zdemu l odpowiada 2l + 1 niezale znych liniowo funkcji wlasnych, a ka zdemu n
odpowiada l liniowo niezale znych funkcji wlasnych to danemu n odpowiada
n1
l=0
(2l + 1) = n
2
(13.1.74)
niezale znych liniowo funkcji wlasnych. Wypiszmy kilka pierwszych wartosci wlasnych
i odpowiadaja
cych im funkcji wlasnych (niezale znych liniowo):

E
1
,
100
E
2
,
_

200
211
,
210
,
211
E
3
,
_
300
311
,
310
,
311
322
,
321
,
320
,
321
,
322
.
Jak widac z powy zszych przykladow, zgodnie ze wzorem ka zdej wartosci wlasnej E
n
odpowiada n
2
niezale znych liniowo funkcji wlasnych.
13.2 Dyskusja otrzymanych wynikow
Mo zna wykazac, ze funkcja falowa opisuja
c stan podstawowy atomu wodoru

100
jest proporcjonalna do e
r
c
, gdzie c jest pewna
stala
. Wnioskujemy sta
d, ze w
teorii Schr odingera atom ma symetrie
sferyczna
, w przeciwie nstwie do modelu atomu

wodoru Bohra, ktory jest plaski. Latwo mo zemy zauwa zyc, ze ge
stosc prawdopodo-
bie nstwa znalezienia elektronu jest ro zna od zera dla r = 0 i szybko maleje wraz ze
wzrostem r. Najbardziej prawdopodobna odleglosc od ja
dra (zazwyczaj przyjmuje

sie
, ze jest to obszar w ktorym prawdopodobie nstwo znalezienia elektronu 0, 9)

rowna jest promieniowi pierwszej orbity Bohra.
Dla stanow wzbudzonych typu
n00
funkcje falowe maja
symetrie
sferyczna
, nato-
miast wraz ze wzrostem l funkcje falowe coraz mocniej zale za
od ka
tow. Przy
du zych wartosciach liczb kwantowych n i l opis kwantowo mechaniczny wykazuje
du ze podobie nstwo do modelu Bohra-Sommerfelda.
Uogolniaja
c mo zna powiedziec, ze gl owna liczba kwantowa n okresla rozmiary atomu,

orbitalna liczba kwantowa l okresla ksztalt atomu, natomiast magnetyczna liczba
kwantowa m okresla orientacje
atomu w przestrzeni (gdy dany jest kierunek pola

magnetycznego).
Rozdzial 14
Notacja Diraca
Zapiszmy iloczyn skalarny dwoch dowolnych funkcji (wektorow) nale za
cych do przes-
trzeni L
2
n
[
m
) (14.1)
w mysl konwencji zwanej notacja
Diraca ten iloczyn sklada sie
z dwoch cze
sci, z bra
n
[ i z keta [
m
). Bra mo ze sie
pola
czyc z ketem tworza
c w ten sposob iloczyn

skalarny (braket). Bra i kety moga
sie
la
czyc rownie z w inny sposob tworza
c w ten
sposob np. iloczyny tensorowe.
Niech mamy dany iloczyn skalarny
1
+
2
[
3
+
4
) =
1
[
3
) +
1
[
4
) +
2
[
3
) +
2
[
4
). (14.2)
W notacji Diraca ten iloczyn skalarny mo zemy zapisac jako
(
1
[ +
2
[)([
3
) +[
4
)) (14.3)
co mo zna prosto wykazac, poniewa z
(
1
[ +
2
[)([
3
) +[
4
)) =
1
[
3
) +
1
[
4
) +
2
[
3
) +
2
[
4
) =
=
1
+
2
[
3
+
4
).
Teraz sprawdzmy, czym jest wyra zenie powstale z pola
czenia ketu z bra postaci

[
1
)
2
[. (14.4)
Zadzialajmy na nie ketem [
3
)
([
1
)
2
[)[
3
) = [
1
)(
2
[
3
)) (14.5)
Braket
2
[
3
) jest liczba
, czyli [
1
)
2
[ jest operatorem, be
da
cym rzutem na kierunek

wyznaczany przez wektor [
1
).
Aby pokazac przyklad zastosowania notacji Diraca obliczymy wspolczynniki rozwinie
cia
funkcji w bazie.
99
100 ROZDZIAL 14. NOTACJA DIRACA
Wezmy baze
zupelna
w przestrzeni L
2
n=0,...,+
. Dowolna funkcja (x) z tej
przestrzeni mo ze zostac rozwinie
ta w tej bazie jako:

[) =
+
n=0
a
n
[
n
). (14.6)
Dzialamy na obie strony bra
m
[ i dostajemy
m
[) =
m
[
+
n=0
a
n
[
n
) =
+
n=0
a
n
m
[
n
) =
+
n=0
a
n
mn
. (14.7)
To prowadzi do naste
puja
cego wyniku:
a
m
=
m
[). (14.8)
Tak wie
c rozwinie
cie funkcji (x) mo zemy zapisac jako

(x) =
+
n=0
n
[)
n
(x). (14.9)
Zapiszmy to w notacji Diraca
[) =
+
n=0
n
[)[
n
) =
+
n=0
([
n
)
n
[)[). (14.10)
Sta
d

n
[
n
)
n
[ jest operatorem identycznosciowym

I
I =
n
[
n
)
n
[. (14.11)
Rozdzial 15
Funkcja uogolniona Delta Diraca.
W swoich pracach wielki angielski zyk teoretyk Paul Adrien Maurice Dirac wpro-
wadzil nowa
funkcje
oznaczana
przez (x), nazwana
pozniej funkcja
delta Diraca.
Jest ona zdeniowana naste
puja
co:
(x x
0
) =
_
0 dla x ,= x
0
+ dla x = x
0
(15.1)
oraz
_
b
a
(x x
0
)f(x) dx =
_
_
0 dla x / [a, b]
1
2
f(x
0
) dla x
0
= a lub x
0
= b
f(x
0
) dla x
0
(a, b),
(15.2)
przy czym zakladamy, ze b > a.
Jedna
z wa zniejszych wlasnosci funkcji Diraca jest fakt, ze

_
+
(x) dx = 1. (15.3)
Zajmijmy sie
teraz kilkoma zwia
zkami spelnianymi przez funkcje
. Po pierwsze,
jest ona funkcja
parzysta
, tzn.
(x) = (x). (15.4)
W prosty sposob mo zemy dowiesc, ze
(cx) =
1
[c[
(x), c = const. (15.5)
Poniewa z funkcja delta Diraca (x) jest tzw. funkcja
uogolniona
, czyli maja
ca
sens
dopiero w dzialaniu na inna
funkcje
, to powy zsza
rownosc nale zy rozumiec jako

_
b
a
f(x)(cx) dx =
1
[c[
_
b
a
f(x)(x) dx =
1
[c[
f(0). (15.6)
Wyjdzmy z lewej strony powy zszego wzoru. Korzystaja
c z parzystosci funkcji (x),

dokonajmy podstawienia
y = [c[x dx =
1
[c[
dy. (15.7)
101
102 ROZDZIAL 15. FUNKCJA UOG
OLNIONA DELTA DIRACA.

Teraz wolno nam napisac, ze
_
b
a
f(x)(cx) dx =
1
[c[
_
b
a
f(
y
[c[
)(y) dx =
1
[c[
f(0). (15.8)
Teraz wyka zemy, ze
x(x) = 0. (15.9)
Jak ju z wiemy, znaczy to, ze musimy udowodnic wzor postaci
_
b
a
f(x)x(x) dx = 0 (15.10)
Wprowadzmy funcje
g(x) postaci
g(x) = xf(x) g(0) = 0. (15.11)
To pozwala nam napisac, ze
_
b
a
f(x)x(x) dx =
_
b
a
g(x)(x) dx = g(0) = 0. (15.12)
Zajmijmy sie
teraz dowodem wzoru

(x) =
d
dx
H(x), (15.13)
przy czym H(x) oznacza funkcje
Heavisidea zdeniowana
jako
H(x) =
_
_
0 dla x < 0,
1
2
dla x = 0,
1 dla x > 0.
(15.14)
Skonstruujmy funkcje
postaci
(x) =
_
x
(x
) dx
. (15.15)
Z podanych wczesniej wiadomosci wynika, ze funkcja ta spelnia denicje
funkcji
Heavisidea, czyli ze
(x) = H(x). (15.16)
Z podstaw rachunku ro zniczkowego i calkowego pamie
tamy, ze
F(x) =
_
x
x
0
g(z) dz g(x) =
d
dx
F(x), (15.17)
a sta
d wynika, ze
(x) =
d
dx
H(x).
Zajmijmy sie
naste
pna
wlasnoscia
. Niech f(x) be
dzie funkcja
maja
ca
jedno miejsce
zerowe w punkcie x = x
0
. Rozwi nmy ta
funkcje
w otoczeniu miejsca zerowego w

szereg z dokladnoscia
do drugiego wyrazu, czyli

f(x) = f(x
0
) +f
(x
0
)(x x
0
). (15.18)
ROZDZIAL 15. FUNKCJA UOG
OLNIONA DELTA DIRACA. 103

Wiemy, ze f(x
0
) = 0 i sta
d
f(x) = f
(x
0
)(x x
0
). (15.19)
Poniewa z f
(x
0
) jest liczba
to oznaczmy ja
przez c, a xx
0
oznaczmy przez y. Sta
d
mamy
f(x) = cy. (15.20)
Obliczmy teraz wartosc (f(x)) korzystaja
c z
(f(x)) = (cy) =
1
[c[
(y) =
(x x
0
)
[f
(x
0
)[
. (15.21)
Tak wie
c mamy naste
pna
wlasnosc funkcji (x):

(f(x)) =
(x x
0
)
[f
(x
0
)[
. (15.22)
Mo zna wykazac, ze jesli funkcja f(x) ma n jednokrotnych pierwiastkow to jest
prawdziwe
(f(x)) =
n
i=1
(x x
i
)
[f
(x
i
)[
. (15.23)
104 ROZDZIAL 15. FUNKCJA UOG
OLNIONA DELTA DIRACA.

Rozdzial 16
Metody przybli zone
16.1 Rachunek zaburze n dla stanow niezdegene-
rowanych
Rachunek zaburze n stosujemy w celu przybli zonego rozwia
zania zagadnienia postaci
H
n
= E
n
n
, (16.1.1)
przy czym
H =

H
0
+

H
, C, (16.1.2)
gdzie

H
0
oznacza niezaburzona
cze
sc operatora Hamiltona, spelniaja
ca
niezale zne
od czasu rownanie Schrodingera
H
0
(0)
n
= E
(0)
n

(0)
n
, (16.1.3)
ktorego rozwia
zanie znamy, natomiast

H
oznacza niewielkie zaburzenie. Mo zemy

napisac
(

H
0
+

H
)
n
= E
n
n
. (16.1.4)
Rozwi nmy E
n
i
n
w szereg
n
=
(0)
n
+
(1)
n
+
2
(2)
n
+. . . , (16.1.5)
E
n
= E
(0)
n
+E
(1)
n
+
2
E
(2)
n
+. . . (16.1.6)
Podstawiamy te rozwinie
cia i dostajemy
(

H
0
+

H
)(
(0)
n
+
(1)
n
+
2
(2)
n
+. . .) =
= (E
(0)
n
+E
(1)
n
+
2
E
(2)
n
+. . .)(
(0)
n
+
(1)
n
+
2
(2)
n
+. . .). (16.1.7)
Por ownuja
c wyrazy przy tych samych pote
gach , mamy
0
:

H
0
(0)
n
= E
(0)
n

(0)
n
1
:

H
0
(1)
n
+

H
(0)
n
= E
(0)
n

(1)
n
+E
(1)
n

(0)
n
105
106 ROZDZIAL 16. METODY PRZYBLI
ZONE
2
:

H
0
(2)
n
+

H
(1)
n
= E
(0)
n

(2)
n
+E
(1)
n

(1)
n
+E
(2)
n

(0)
n
.
Przepiszmy wyrazy przy pierwszej pote
dze , korzystaja
c z notacji Diraca
H
0
[
(1)
n
) +

H
[
(0)
n
) = E
(0)
n
[
(1)
n
) +E
(1)
n
[
(0)
n
) (16.1.8)
i wymno zmy obustronnie przez
(0)
n
(0)
n
[
H
0
[
(1)
n
) +
(0)
n
[
[
(0)
n
) =
(0)
n
[E
(0)
n
[
(1)
n
) +
(0)
n
[E
(1)
n
[
(0)
n
).
Wycia
gamy stale przed iloczyn skalarny i sta
(0)
n
[
H
0
[
(1)
n
) +
(0)
n
[
[
(0)
n
) = E
(0)
n

(0)
n
[
(1)
n
) +E
(1)
n

(0)
n
[
(0)
n
).
Korzystaja
c z hermitowskosci operatora

H
0
, mo zemy napisac
(0)
n
[
H
0
[
(1)
n
) =
H
0
(0)
n
[
(1)
n
) = E
(0)
n

(0)
n
[
(1)
n
).
Wstawiaja
c powy zszy wynik do rownania, mamy:

E
(0)
n

(0)
n
[
(1)
n
) +
(0)
n
[
[
(0)
n
) = E
(0)
n

(0)
n
[
(1)
n
) +E
(1)
n

(0)
n
[
(0)
n
),
a sta
(0)
n
[
[
(0)
n
) = E
(1)
n

(0)
n
[
(0)
n
). (16.1.9)
Poniewa z funkcje bazy sa
ortonormalne to
(0)
n
[
(0)
k
) =
nk
. (16.1.10)
Korzystaja
c z powy zszej wlasnosci, wolno nam napisac
(0)
n
[
[
(0)
n
) = E
(1)
n

nn
. (16.1.11)
Oznaczmy
(0)
n
[
[
(0)
n
) = H
nn
, (16.1.12)
gdzie H
nn
oznacza element macierzowy operatora zaburzenia w stanie niezabu-
rzonym. Tak wie
c mamy wzor na poprawke
pierwszego rze
du do energii E
(1)
n
E
(1)
n
= H
nn
. (16.1.13)
Aby wyznaczyc poprawke
drugiego rze
du, wymno zymy wyrazy przy drugiej pote
dze
przez
(0)
n
. Przeprowadzaja
c analogiczne rachunki jak powy zej, mo zemy w prosty

sposob dojsc do poni zszego wyra zenia
E
(0)
n

(0)
n
[
(2)
n
) +
(0)
n
[
[
(1)
n
) = E
(0)
n

(0)
n
[
(2)
n
) +E
(1)
n

(0)
n
[
(1)
n
)+
+E
(2)
n

(0)
n
[
(0)
n
). (16.1.14)
W ko ncu dochodzimy do wyra zenia na poprawke
drugiego rze
du do energii E
(2)
n
E
(2)
n
=
(0)
n
[
E
(1)
n
[
(1)
n
). (16.1.15)
ROZDZIAL 16. METODY PRZYBLI
ZONE 107
Jak widac nie jest to jeszcze wzor, ktory nadaje sie
do natychmiastowego zastosowa-
nia, poniewa z nie znamy jawnej postaci funkcji
(1)
n
. Korzystaja
c z zupelnosci bazy
(0)
n

n=0,...
mo zemy rozwina
c w niej dowolna
funkcje
z przestrzeni L
2
, czyli te z
funkcje

(1)
n
. Zapiszmy to rozwinie
cie
(1)
n
=
+
k=0
a
nk
(0)
k
. (16.1.16)
Przepisujemy powy zsze wyra zenie w notacji Diraca
[
(1)
n
) =
+
k=0
a
nk
[
(0)
k
). (16.1.17)
Napiszmy raz jeszcze wyrazy przy pierwszej pote
dze , korzystaja
c z notacji Diraca
H
0
[
(1)
n
) +

H
[
(0)
n
) = E
(0)
n
[
(1)
n
) +E
(1)
n
[
(0)
n
). (16.1.18)
Wstawmy funkcje

(1)
n
rozwinie
ta
w bazie
(0)
n

n=0,...
:
+
k=0
a
nk

H
0
[
(0)
k
) +

H
[
(0)
n
) =
+
k=0
a
nk
E
(0)
n
[
(0)
k
) +E
(1)
n
[
(0)
n
). (16.1.19)
Ostatnie rownanie wymno zmy skalarnie przez
(0)
l
:
+
k=0
a
nk
(0)
l
[
H
0
[
(0)
k
) +
(0)
l
[
[
(0)
n
) =
+
k=0
a
nk
E
(0)
n

(0)
l
[
(0)
k
)+
+E
(1)
n

(0)
l
[
(0)
n
). (16.1.20)
Korzystaja
c z ortonormalnosci funkcji bazowych (tzn.

(0)
n
[
(0)
k
) =
nk
) i oznaczaja
c
przez H
ln
iloczyn
(0)
l
[
[
(0)
n
), otrzymujemy
k
a
nk
E
(0)
k

lk
+H
ln
= a
nl
E
(0)
n
+E
(1)
n

ln
. (16.1.21)
Z kolei korzystaja
c z delty Kroneckera
lk
pozbywamy sie
sumowania po k i mo zemy
napisac
a
nl
E
(0)
l
+H
ln
= a
nl
E
(0)
n
+E
(1)
n

ln
. (16.1.22)
Przeksztalcaja
c ostatnie rownanie otrzymujemy:

a
nl
(E
(0)
l
E
(0)
n
) +H
ln
= E
(1)
n

ln
(16.1.23)
Teraz musimy rozwa zyc dwa przypadki. W pierwszym niech n = l. Wowczas
dochodzimy do wyniku
E
(1)
n
= H
nn
, (16.1.24)
ktory udalo nam sie
uzyskac ju z wczesniej. Teraz sprawdzimy, co dostajemy dla

n ,= l. Widac od razu, ze mo zemy sta
d wyliczyc wartosc wspolczynnika a

nl
:
a
nl
=
H
ln
E
(0)
n E
(0)
l
. (16.1.25)
ZONE
Przyjmujemy, ze a
nn
= 0.
Przepiszmy ponownie wyznaczona
wczesniej postac wyra zenia opisuja
cego poprawke
drugiego rze
du do energii
E
(2)
n
=
(0)
n
[
[
(1)
n
) E
(1)
n

(0)
n
[
(1)
n
).
Wstawiamy rozwinie
cie funkcji
(1)
n
i dostajemy
E
(2)
n
=
(0)
n
[
[
+
k=0
a
nk
[
(0)
k
) E
(1)
n

(0)
n
[
+
k=0
a
nk
[
(0)
k
). (16.1.26)
W wyniku prostych przeksztalce n dochodzimy do postaci
E
(2)
n
=
+
k=0
a
nk
H
nk
E
(1)
n
+
k=0
a
nk
nk
. (16.1.27)
Wiemy jednak, ze E
(1)
n
= H
nn
, czyli
E
(2)
n
=
+
k=0
a
nk
H
nk
k=0
H
nn
a
nk
nk
. (16.1.28)
Wstawiamy obliczone wczesniej
a
nl
=
H
ln
E
(0)
n E
(0)
l
i mamy
E
(2)
n
=
+
k=0
H
kn
H
nk
E
(0)
n E
(0)
k
k=0
H
kn
H
nn
E
(0)
n E
(0)
k
nk
=
=
k
H
kn
H
nk
E
(0)
n E
(0)
k
, (16.1.29)
gdzie znak prim przy sumie po k oznacza sume
po wszystkich k takich, ze k ,= n.
Wiemy, ze
H
kn
=
(0)
k
[
[
(0)
n
)
oraz
H
nk
=
(0)
n
[
[
(0)
k
) = (
(0)
k
[
[
(0)
n
))
= (H
kn
)
,
wie
c
H
kn
H
nk
= H
kn
(H
kn
)
= [H
kn
[
2
. (16.1.30)
Wstawiaja
c powy zsze wyniki, otrzymujemy ko ncowy wzor na poprawke
drugiego
rze
du do energii
E
(2)
n
=
[H
kn
[
2
E
(0)
n E
(0)
k
. (16.1.31)
ZONE 109
16.2 Rachunek zaburze n dla stanow zdegenerowanych
W dalszym cia
gu zajmujemy sie
stanami stacjonarnymi, jednak ze teraz mamy pozio-

my zdegenerowane, tzn. jednej wartosci wlasnej energii odpowiada wie
cej ni z jedna
funkcja falowa. Zapiszmy niezale zne od czasu rownanie Schrodingera dla -krotnej
degeneracji n-tego poziomu energetycznego.
H
0
(0)
nr
= E
(0)
n

(0)
nr
, r = 1, . . . ,
n
. (16.2.1)
W ogolnosci:
(0)
nr
[
(0)
ns
) ,= 0, r ,= s, (16.2.2)
ale zbior
(0)
ns
s=1,...,
n
jest liniowo niezale zny, czyli przez proces ortonormalizacji
mo zemy przejsc do zbioru
(0)
ns
s=1,...,
n
, takiego, ze:
(0)
nr
[
(0)
ns
) =
sr
. (16.2.3)
Dowolna
funkcje
z tego zbioru mo zemy zapisac jako
(0)
ns
=
k
a
sk
(0)
nk
. (16.2.4)
W prosty sposob mo zemy wykazac, ze taka funkcja rownie z spelnia rownanie Schro-
dingera:
H
0
(0)
ns
=

H
0
k
a
sk
(0)
nk
=
k
a
sk

H
0
(0)
nk
=
k
a
sk
E
(0)
n

(0)
nk
=
= E
(0)
n
k
a
sk
(0)
nk
= E
(0)
n

(0)
ns
Przyjmujemy, ze funkcje odpowiadaja
ce ro znym wartosciom wlasnym sa
do siebie
wzajemnie ortogonalne, to znaczy:
(0)
mr
[
(0)
ns
) = 0, m ,= n, E
m
,= E
n
. (16.5)
Problem, ktory chcemy rozwia
zac mo zemy zapisac:
H
nr
= E
nr
nr
gdzie
H =

H
0
+

H
, C,
przy czym

H
oznacza wprowadzane zaburzenie.

Kiedy 0 ( czyli zaburzenie jest bardzo male ) to
E
nr
E
(0)
nr
= E
(0)
n
nr

(0)
nr
(16.6)
gdzie
(0)
nr
jest kombinacja
liniowa
funkcji bazowych:
(0)
nr
=
s
c
rs
(0)
ns
. (16.2.7)
ZONE
Rozwijaja
c E
nr
i
nr
w szereg dostajemy:
E
nr
= E
(0)
n
+E
(1)
nr
+. . . (16.8)
nr
=
(0)
nr
+
(1)
nr
+. . . (16.9)
Wstawiaja
c wyra zenia opisuja
ce

H , E
nr
i
nr
do niezale znego od czasu rownania
Schrodingera
H
nr
= E
nr
nr
,
dostajemy:
(

H
0
+

H
)(
(0)
nr
+
(1)
nr
+. . .) = (E
(0)
n
+E
(1)
nr
+. . .)(
(0)
nr
+
(1)
nr
+. . .).
Grupuja
gach , otrzymujemy:
0
:

H
0
(0)
nr
= E
(0)
n

(0)
nr
(16.10)
1
:

H
0
(1)
nr
+

H
(0)
nr
= E
(0)
n

(1)
nr
+E
(1)
nr

(0)
nr
. (16.11)
Przeksztalcaja
c wyrazy przy pierwszej pote
dze , otrzymujemy:
(

H
0
E
(0)
n
)
(1)
nr
+ (

H
E
(1)
nr
)
(0)
nr
= 0.
Korzystaja
c z tego, ze baza
(0)
ns
n=1,...
s=1,...,
n
jest baza
zupelna
w przestrzeni L
2
,
mo zemy zapisac
(1)
nr
jako:
(1)
nr
=
k,s
a
nrks
(0)
ks
. (16.2.12)
Ponadto wiemy, ze
(0)
nr
=
s
c
rs
(0)
ns
.
Sta
d
(

H
0
E
(0)
n
)
k,s
a
nrks
(0)
ks
+ (

H
E
(1)
nr
)
s
c
rs
(0)
ns
= 0. (16.13)
Mno zymy skalarnie rownanie przez
(0)
nq
, gdzie q = 1, . . . ,
n
(0)
nq
[(

H
0
E
(0)
n
)
k,s
a
nrks
[
(0)
ks
) +
(0)
nq
[(

H
E
(1)
nr
)
s
c
rs
[
(0)
ns
) = 0.
Korzystamy z rownania wlasnego
H
0
(0)
ks
= E
(0)
k

(0)
ks
,
czyli
k,s
a
nrks
(E
(0)
k
E
(0)
n
)
(0)
nq
[
(0)
ks
) +
s
c
rs
(0)
nq
[
[
(0)
ns
)
s
c
rs
E
(1)
nr
(0)
nq
[
(0)
ns
) = 0. (16.2.14)
ZONE 111
Jak widac pierwszy czlon znika, poniewa z dla k = n ro znica energii E
(0)
k
E
(0)
n
jest
rowna zeru, natomiast je zeli k ,= n, to z ortogonalnosci funkcji bazowych wynika, ze
ich iloczyn skalarny wynosi zero. Korzystaja
c z tego, ze
(0)
nq
[
(0)
ns
) =
qs
i oznaczaja
c
(0)
nq
[
[
(0)
ns
) przez H
nq,ns
(jest to element macierzowy operatora zabu-
rzenia pomie
dzy stanami niezaburzonymi), dochodzimy do wyra zenia
s=1
c
sr
(H
nq,ns
E
(1)
nr

qs
) = 0, q = 1, . . . ,
n
.
Warunkiem nietrywialnosci rozwia
za n tego ukladu rowna n jest

det[(H
nq,ns
E
(1)
nr

qs
)[ = 0. (16.2.15)
Jest to tak zwane rownanie wiekowe (rownanie sekularne). Rozwia
zuja
c je, dosta-
jemy rozwia
zania na E
(1)
nr
, przy r przebiegaja
cym od 1 do
n
. Je zeli wszystkie E
(1)
nr
be
da
od siebie ro zne, to degeneracja zostanie usunie
ta calkowicie.
Aby pokazac jak stosowac ta
metode
, rozwa zymy teraz przypadek degeneracji dwu-

krotnej. Mamy:
H
0
(0)
1
= E
(0)
(0)
1
,
H
0
(0)
2
= E
(0)
(0)
2
.
Korzystaja
c z wyprowadzonych wczesniej wzorow wolno nam napisac

_
c
1r
(H
11
E
(1)
r
) +c
2r
H
12
= 0,
c
1r
H
21
+c
2r
(H
22
E
(1)
r
) = 0.
Aby ten uklad rowna n mial rozwia
zania nietrywialne, jego wyznacznik musi sie
zerowac, czyli
11
E
(1)
r
H
12
H
21
H
22
E
(1)
r
= 0.
Rozwijaja
c ten wyznacznik, dostajemy

(H
11
E
(1)
r
)(H
22
E
(1)
r
) H
21
H
12
= 0.
Korzystaja
c z tego, ze
H
21
= (H
12
)
,
mo zemy przepisac powy zsze rownanie w naste
puja
cy sposob
(H
11
E
(1)
r
)(H
22
E
(1)
r
) [H
12
[
2
= 0.
Wymna zaja
c nawiasy, dostajemy
H
11
H
22
E
(1)
r
H
11
E
(1)
r
H
22
+ (E
(1)
r
)
2
[H
12
[
2
= 0.
ZONE
Po uporza
dkowaniu mo zna zauwa zyc, ze otrzymalismy rownanie kwadratowe ze

wzgle
du na E
(1)
r
(E
(1)
r
)
2
E
(1)
r
(H
11
+H
22
) +H
11
H
22
[H
12
[
2
= 0.
Obliczamy wyro znik tego rownania, korzystaja
c ze znanego wzoru
= (H
11
+H
22
)
2
4(H
11
H
22
[H
12
[
2
) = H
2
11
+ 2H
11
H
22
+
+H
2
22
4H
11
H
22
+ 4[H
12
[
2
= H
2
11
2H
11
H
22
+H
2
22
+ 4[H
12
[
2
=
= (H
11
H
22
)
2
+ 4[H
12
[
2
.
Wartosci E
(1)
1/2
be
da
ce pierwiastkami naszego rownania kwadratowego wynosza
E
(1)
1/2
=
H
11
+H
22
_
(H
11
H
22
)
2
+ 4[H
12
[
2
2
.
Je zeli te pierwiastki be
da
ro zne(E
(1)
1
,= E
(1)
2
), to degeneracja zostanie usunie
ta
calkowicie. Rozwa zmy operator

H
dany w postaci macierzowej
=
_
H
11
H
12
H
21
H
22
_
.
Gdyby elementy H
12
i H
21
byly rowne zeru to
E
(1)
1
=
1
2
(H
11
+H
22
+H
11
H
22
) = H
11
E
(1)
2
=
1
2
(H
11
+H
22
H
11
+H
22
) = H
22
,
czyli degeneracja zostalaby usunie
ta.
16.3 Metoda wariacyjna
Skonstruujmy funkcjonal postaci E[]
E[] =
[
H[)
[)
, (16.3.1)
ktorego ekstremum (minimum) be
dzie pewnym oszacowaniem energii wlasnej ukladu.

W prosty sposob mo zemy wykazac, ze je zeli =
n
, gdzie
n
jest funkcja
wlasna
operatora

H pochodza
ca
z rownania wlasnego
H
n
= E
n
n
, (16.3.2)
to wtedy wartosc E[] be
dzie rowna wartosci wlasnej energii E

n
E[
n
] =

n
[
H[
n
)
n
[
n
)
=
E
n
n
[
n
)
n
[
n
)
= E
n
.
ZONE 113
Je zeli istnieje takie, ze E[] osia
ga ekstremum (minimum), tzn. wariacja z

funkcjonalu znika ( E[] = 0 ), to jednoczesnie jest funkcja
wlasna
operatora

H,
a E[] jest jego wartoscia
wlasna
, ktorej ta funkcja wlasna odpowiada.

Mo zna to udowodnic w naste
puja
cy sposob. Przeksztalcmy funkcjonal do postaci

E[][) = [
H[).
Obliczmy wariacje
obu stron
(E[])[) +E[]([)) = ([
H[)).
Rozpisuja
c powy zsze wyra zenie, dostajemy

(E[])[) +E[][) +E[][) = [
H[) +[
H[). (16.3.3)
Poniewa z nasz funkcjonal ma osia
gac ekstremum (minimum), to E[] = 0, ska
d
dostajemy
E[][) +E[][) = [
H[) +[
H[).
strone
E[][) [
H[) +E[][) [
H[) = 0.
Korzystaja
c z wlasnosci iloczynu skalarnego, mo zemy to wyra zenie zapisac jako

[E[]

H[) +[E[]

H[) = 0.
Wykorzystuja
c hermitowskosc operatora Hamiltona oraz rzeczywistosc E[], mamy

[E[]

H[) +(E[]

H)[) = 0.
Teraz przechodzimy do jawnej postaci iloczynu skalarnego w przestrzeni L
2
_
()
(E[]

H)d +
_
(E[]

H)
d = 0.
z kolei wykorzystuja
c fakt, ze ()
dostajemy
_

(E[]

H)d +
_
(E[]

H)
d = 0.
Poniewa z wariacje
i sa
liniowo niezale zne, to wolno nam napisac

_
[E[]

H[) = 0,
(E[]

H)[) = 0.
Z powy zszego wyra zenia wynika, ze
_
(E[]

H) = 0,
(E[]

H) = 0.
ZONE
Powy zszy uklad rowna n prowadzi nas do wyra zenia
H = E[], (16.3.4)
czyli do rownania wlasnego operatora Hamiltona

H z wartoscia
wlasna
E[] i z
odpowiadaja
ca
jej funkcja
wlasna
, co nale zalo wykazac. Wa znym twierdzeniem

jest, ze wartosc E[] jest zawsze wie
ksza ba
dz rowna energii stanu podstawowego

E
0
.
Tutaj dow od oparty jest o postac funkcjonalu
E[] =
[
H[)
[)
.
Niech baza funkcji wlasnych
i
i=0,...,+
pochodza
cych z rownania wlasnego
H
i
= E
i
i
(16.3.5)
be
dzie ortonormalna
i
[
k
) =
ik
.
Korzystaja
c z zupelnosci, mo zemy rozwina
c w tej bazie dowolna
funkcje
probna

=
+
i=0
c
i
i
, c
i
C. (16.3.6)
Wstawiamy do funkcjonalu powy zsze rozwinie
cie funkcji
E[] =

+
i=0
c
i
i
[
H[
+
k=0
c
k
k
)
+
i=0
c
i
i
[
+
k=0
c
k
k
)
.
Wycia
gamy sumowania i stale przed iloczyn skalarny

E[] =
i,k
c
i
c
k
i
[
H[
k
)
i,k
c
i
c
k
i
[
k
)
.
Z ortonormalnosci funkcji bazowych wiemy, ze
i
[
k
) =
ik
.
Natomiast przepisuja
c rownanie wlasne w notacji Diraca, mamy
H[
i
) = E
i
[
i
), (16.3.7)
dlatego wolno nam napisac
E[] =
i,k
c
i
c
k
E
k
ik
i,k
c
i
c
k
ik
=
i
c
i
c
i
E
i
i
c
i
c
i
,
czyli dostajemy
E[] =
i
[c
i
[
2
E
i
i
[c
i
[
2
. (16.3.8)
ZONE 115
Od obu stron odejmujemy E
0
E[] E
0
=
i
[c
i
[
2
E
i
i
[c
i
[
2
E
0
.
Wykonujemy proste przeksztalcenia
E[] E
0
=
i
[c
i
[
2
(E
i
E
0
)
i
[c
i
[
2
.
Wiemy, ze E
i
E
0
zawsze be
dzie wie
ksze ba
dz rowne zeru, poniewa z E

0
jest najni zsza
mo zliwa
energia
ukladu (energia
stanu podstawowego). Wspolczynniki c

i
wyste
puja
w kwadracie, zatem mno zenie przez nie nie zmieni znaku wyra zenia. Zatem wolno
nam napisac
i
[c
i
[
2
(E
i
E
0
)
i
[c
i
[
2
0,
a sta
d
E[] E
0
0
czyli
E[] E
0
, (16.3.9)
co nale zalo wykazac.
W praktyce w celu dokonania oblicze n bierzemy jaka
s baze
i=0,...,N
taka
, ze
i
[
k
) =
ik
, (16.3.10)
gdzie
ik
jest calka nakladania. Wybieramy funkcje
probna
jako kombinacje
funkcji
bazowych
=
N
i=0
c
i
i
. (16.3.11)
Nasz funkcjonal jest postaci
E[][) = [
H[).
Wyznaczmy [)
[) =
N
i=0
c
i
i
[
N
k=0
c
k
k
) =
i,k
c
i
c
k
ik
.
Teraz wyznaczmy [
H[)
[
H[) =
N
i=0
c
i
i
[
H[
N
k=0
c
k
k
) =
i,k
c
i
c
k
i
[
H[
k
) =
i,k
c
i
c
k
H
ik
.
Wstawiamy to do naszego funkcjonalu
E[]
i,k
c
i
c
k
ik
=
i,k
c
i
c
k
H
ik
.
ZONE
Ro zniczkujemy powy zsze wyra zenie wzgle
dem c
l
, korzystaja
c z faktu, ze
c
i
c
l
= 0.
Ponadto, z warunku stacjonarnosci wiemy, ze
E[]
c
l
= 0.
W wyniku ro zniczkowania dostajemy
E[]
i,k
c
i
c
l
c
k
ik
=
i,k
c
i
c
l
c
k
H
ik
(16.3.12)
czyli
E[]
i,k
il
c
k
ik
=
i,k
il
c
k
H
ik
. (16.3.13)
Kasujemy sumowanie po i korzystaja
c z wlasnosci delty Kroneckera otrzymujemy

E[]
N
k=0
c
k
lk
=
N
k=0
c
k
H
lk
. (16.3.14)
Przenosimy wszystko na jedna
strone
k=0
c
k
(H
lk
E[]
lk
) = 0, l = 0, . . . , N. (16.3.15)
Aby uklad mial rozwia
zania nietrywialne, jego wyznacznik powinien sie
zerowac
det[H
lk
E[]
lk
[ = 0. (16.3.16)
Jest to, znane ju z nam, rownanie wiekowe (rownanie sekularne) rozwia
zuja
c je dosta-
jemy E[] = E
0
, E
1
, . . . , E
N
, sta
d obliczamy wspolczynniki c
k
, a naste
pnie wstaw-
iamy je do
=
N
i=0
c
i
i
(16.3.17)
i w ten sposob otrzymujemy przybli zone funkcje wlasne.
16.4 Rachunek zaburze n zale zny od czasu
W tym przypadku operator Hamiltona jest zale zny od czasu (

H =

H(t)) i rozwa zamy
rownanie Schrodingera z czasem
i h

t
=

H, = (t). (16.4.18)
ZONE 117
Zakladamy, ze operator Hamiltona mo zemy przedstawic jako sume
cze
sci niezabu-
rzonej, niezale znej od czasu i niewielkiego zaburzenia zale znego od czasu
H(t) =

H
0
+

H
(t), C. (16.4.19)
Przy rachunku zaburze n zale znych od czasu nie szukamy wartosci energii, tylko
staramy sie
znale zc przybli zona
postac funkcji falowej .

Niech funkcja
(0)
k
be
dzie rozwia
zaniem niezale znego od czasu rownania Schr odingera

H
0
(0)
k
= E
(0)
k

(0)
k
. (16.4.20)
Przyjmijmy, ze funkcja
0
spelnia zale zne od czasu rownanie Schr odingera dla op-
eratora

H
0
(jest to problem stacjonarny):
i h

t
0
=

H
0
0
,
0
=
0
(t). (16.4.21)
Udowodnimy, ze funkcja postaci
0
=
+
k=0
c
k
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
(16.4.22)
spelnia zale zne od czasu rownanie Schrodingera. Podstawmy ja
do lewej strony
rownania
L = i h

t
0
= i h

t
+
k=0
c
k
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
= i h(
i
h
)
+
k=0
c
k
(0)
k
E
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
=
=
+
k=0
c
k
(0)
k
E
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
.
Korzystaja
c z rownania wlasnego dla operatora

H
0
(tzn. z niezale znego od czasu
rownania Schr odingera), wiemy, ze
E
(0)
k

(0)
k
= H
0
(0)
k
,
dlatego
L =
+
k=0
c
k
H
0
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
= H
0
+
k=0
c
k
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
= H
0
0
= P.
W celu wyznaczenia funkcji be
da
cej rozwia
zaniem rownania Schr odingera z cza-

sem dla zaburzonego operatora Hamiltona, poslu zymy sie
metoda
uzmienniania
stalych Diraca. Zalo zmy, ze jest postaci
=
+
k=0
c
k
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
(16.4.23)
ZONE
oraz, ze wspolczynniki c
k
sa
funkcjami czasu, tzn. c

k
= c
k
(t).
Obliczmy najpierw

t
:
t
=
+
k=0
(

t
c
k
(t))
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
i
h
+
k=0
c
k
(t)
(0)
k
E
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
.
Teraz obliczmy

H
H = (

H
0
+

H
)
+
k=0
c
k
(t)
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
=

H
0
+
k=0
c
k
(t)
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
+
+

H
k=0
c
k
(t)
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
=
+
k=0
c
k
(t)

H
0
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
+
+

H
k=0
c
k
(t)
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
=
+
k=0
c
k
(t)E
(0)
k

(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
+
+

H
k=0
c
k
(t)
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
.
Mno zymy

t
przez i h i przyrownujemy do

H, ska
d mamy
i h
+
k=0
(

t
c
k
(t))
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
+
+
k=0
c
k
(t)
(0)
k
E
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
=
=
+
k=0
c
k
(t)E
(0)
k

(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
+

H
k=0
c
k
(t)
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
. (16.4.24)
Po uproszczeniu dostajemy
i h
+
k=0
(

t
c
k
(t))
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
=

H
k=0
c
k
(t)
(0)
k
e
i
h
E
(0)
k
t
. (16.4.25)
Zapiszmy to w notacji Diraca
i h
+
k=0
(

t
c
k
(t))[
(0)
k
)e
i
h
E
(0)
k
t
=

H
k=0
c
k
(t)[
(0)
k
)e
i
h
E
(0)
k
t
(16.26)
Wymna zamy to skalarnie przez
(0)
l
i h
+
k=0
(

t
c
k
(t))
(0)
l
[
(0)
k
)e
i
h
E
(0)
k
t
=
+
k=0
c
k
(t)
(0)
l
[
[
(0)
k
)e
i
h
E
(0)
k
t
. (16.27)
Po oznaczeniu
(0)
l
[
[
(0)
k
) = H
lk
(16.4.28)
i skorzystaniu z ortonormalnosci bazy
(0)
n

n=0,...
(tzn.
(0)
l
[
(0)
k
) =
lk
), mo zemy
napisac
i h
+
k=0
(

t
c
k
(t))
lk
e
i
h
E
(0)
k
t
=
+
k=0
c
k
(t)H
lk
e
i
h
E
(0)
k
t
. (16.4.29)
ZONE 119
Kasuja
c sume
po lewej stronie dzie
ki
lk
, mamy
i h(

t
c
l
(t))e
i
h
E
(0)
l
t
=
+
k=0
c
k
(t)H
lk
e
i
h
E
(0)
k
t
. (16.30)
Wymna zamy powy zsze wyra zenie obustronnie przez
i
h
e
i
h
E
(0)
l
t
i otrzymujemy
t
c
l
(t) =
i
h
+
k=0
c
k
(t)H
lk
e
i
h
(E
(0)
l
E
(0)
k
)t
. (16.31)
Wyra zenie
E
(0)
l
E
(0)
k
h
jest to tzw. cze
stosc Bohra, ktora
oznaczamy
lk
. Sta
d mamy
t
c
l
(t) =
i
h
+
k=0
c
k
(t)H
lk
e
i
lk
t
, l = 0, . . . (16.4.32)
Otrzymalismy uklad rowna n ro zniczkowych pierwszego rze
du na wspolczynniki c
l
(t)
Poniewa z zaburzenie z zalo zenia jest bardzo male, wobec tego wolno nam wprowadzic
poni zsze rozwinie
cia
c
k
(t) = c
(0)
k
+c
(1)
k
(t) +
2
c
(2)
k
(t) +. . . (16.4.33)
t
c
l
(t) =

t
c
(0)
l
+

t
c
(1)
l
(t) +
2

t
c
(2)
l
(t) +. . . (16.4.34)
Wstawiamy te rozwinie
cia do naszego ukladu rowna n
t
c
(0)
l
+

t
c
(1)
l
(t) +
2

t
c
(2)
l
(t) + . . . =
i
h
+
k=0
(c
(0)
k
+c
(1)
k
(t) +
2
c
(2)
k
(t) + . . .)H
lk
e
i
lk
t
. (16.35)
Por ownuja
gach , dostajemy
0
:

t
c
(0)
l
= 0 (16.36)
1
:

t
c
(1)
l
(t) =
i
h
+
k=0
c
(0)
k
H
lk
e
i
lk
t
(16.37)
2
:

t
c
(2)
l
(t) =
i
h
+
k=0
c
(1)
k
(t)H
lk
e
i
lk
t
. (16.38)
Uogolniaja
c ten wzor, mo zemy napisac dla dowolnego s calkowitego i wie
kszego od
zera
s
:

t
c
(s)
l
(t) =
i
h
+
k=0
c
(s1)
k
(t)H
lk
e
i
lk
t
. (16.39)
Je zeli uznamy, ze wystarczy nam przybli zenie pierwszego rze
du, to
c
k
(t) = c
(0)
k
+c
(1)
k
(t). (16.4.40)
ZONE
Przejdzmy teraz do interpretacji zycznej wspolczynnika c
k
.
Korzystaja
c z zasady zachowania prawdopodobie nstwa, mo zemy napisac

+
k=0
[c
(0)
k
[
2
= 1. (16.4.41)
[c
k
(t)[
2
oznacza prawdopodobie nstwo znalezienia funkcji w stanie opisanym funkcja
falowa

(0)
k
po uplywie czasu t. Ustalmy czas t
0
, w ktorym wla
czamy zaburzenie (tzn.

przed ta
chwila
uklad byl niezaburzony). Ponadto zalo zmy, ze przed wla
czeniem
zaburzenia uklad opisywany byl funkcja

(0)
m
, czyli korzystaja
c z normalizacji wolno
nam napisac
c
(0)
k
=
km
. (16.4.42)
Wstawiaja
c powy zsza
wartosc c
(0)
k
do wzoru wyprowadzonego wczesniej i ograniczaja
c
sie
tylko do poprawki pierwszego rze
du, mamy
t
c
(1)
l
(t) =
i
h
+
k=0
km
H
lk
e
i
lk
t
. (16.4.43)
Korzystaja
c z wlasnosci delty Kroneckera, pozbywamy sie
sumowania po k
t
c
(1)
l
(t) =
i
h
H
lm
e
i
lm
t
.
Teraz musimy rozwa zyc dwa przypadki.
(1
o
) l = m
ll
= 0
wtedy
t
c
(1)
l
(t) =
i
h
H
ll
.
Calkujemy to wyra zenie obustronnie w granicach od t
0
do t, gdzie t
0
oznacza czas
wla
czenia zaburzenia
_
t
t
0
c
(1)
m
(t
) dt
=
i
h
_
t
t
0
H
mm
(t
) dt
.
W wyniku dostajemy
c
(1)
m
(t) c
(1)
m
(t
0
) =
i
h
_
t
t
0
H
mm
(t
) dt
.
Wiemy jednak, ze w chwili t
0
dopiero wla
czamy zaburzenie, czyli

c
(1)
m
(t
0
) = 0. (16.4.44)
Ostatecznie wzor na poprawke
pierwszego rze
du w chwili t jest postaci

c
(1)
m
(t) =
i
h
_
t
t
0
H
mm
(t
) dt
. (16.4.45)
ZONE 121
(2
o
) l ,= m
wtedy
t
c
(1)
l
(t) =
i
h
H
lm
e
i
lm
t
.
Calkujemy obustronnie w granicach od t
0
do t
_
t
t
0
c
(1)
l
(t
) dt
=
i
h
_
t
t
0
H
lm
(t
)e
i
lm
t
dt
,
ska
d mamy
c
(1)
l
(t) c
(1)
l
(t
0
) =
i
h
_
t
t
0
H
mm
(t
)e
i
lm
t
dt
.
Z poprzedniego przypadku wiemy, ze
c
(1)
l
(t
0
) = 0.
Tak wie
c mamy wzor na poprawke
pierwszego rze
du w chwili t
c
(1)
l
(t) =
i
h
_
t
t
0
H
lm
(t
)e
i
lm
t
dt
. (16.4.46)
Zastanowmy sie
teraz, jak wygla
da poprawka do funkcji
(0)
m
stanu, w ktorym uklad
znajdowal sie
przed zaburzeniem, czyli c

(1)
m
c
m
(t) = c
(0)
m
+c
(1)
m
(t), t > t
0
. (16.4.47)
Z wczesniejszych zalo ze n wiemy, ze c
(0)
m
= 1, sta
d
c
m
(t) = 1 + c
(1)
m
(t) = 1 + (
i
h
_
t
t
0
H
mm
(t
) dt
).
Korzystamy z postaci rozwinie
cia e
x
e
x
1 +x +. . .
i dostajemy
c
m
(t) exp(
i
h
_
t
t
0
H
mm
(t
) dt
).
To oznacza, ze
[c
m
(t)[
2
= c
m
(t)
m
(t) 1, (16.4.48)
a poniewa z przed zaburzeniem [c
(0)
m
[
2
= 1, to zaburzenie musi byc bardzo male.
ZONE
Rozdzial 17
Macierzowe uje
cie mechaniki
kwantowej
17.1 Macierzowa reprezentacja funkcji i operatorow
Przypuscmy, ze mamy baze
ortonormalna
k=1,...,N
i dwie funkcje i rozwinie
te w tej bazie
=
k
c
k
k
, (17.1.1)
=
k
d
k
k
.
Wowczas mo zemy zapisac jednoznacznie te funkcje, u zywaja
c jedynie wspolczynnikow
rozwinie
cia (tzn. c
k
i d
k
):
=
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
c
1
c
2
.
.
.
c
i
.
.
.
c
N
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
, =
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
d
1
d
2
.
.
.
d
i
.
.
.
d
N
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
. (17.1.2)
Zapiszmy iloczyn skalarny tych dwoch funkcji
[) =
n
d
n
n
[
m
c
m
m
) =
n,m
d
n
c
m
nm
=
_
d
1
d
2
. . .
_
_
_
_
_
c
1
c
2
.
.
.
_
_
_
_
.
Pierwsza macierz jest hermitowskim sprze
zeniem macierzy
_
d
1
d
2
. . .
_
+
=
_
_
_
_
d
1
d
2
.
.
.
_
_
_
_
. (17.1.3)
123
124 ROZDZIAL 17. MACIERZOWE UJE
CIE MECHANIKI KWANTOWEJ

Tak wie
c nasz iloczyn skalarny mo zemy w je
zyku macierzowym zapisac jako iloczyn

macierzy
[) =
+
. (17.1.4)
Operator dzialaja
cy w okreslonej wczesniej przestrzeni funkcji rownie z mo zemy za-

pisac w postaci macierzowej. Element macierzowy A
m,n
operatora

A w bazie
k
zdeniowany jest jako

A
m,n
=
m
[
A[
n
). (17.1.5)
Rozwa zmy poni zsze rownanie
=

A. (17.1.6)
Przechodza
c do notacji Diraca, mamy

[) =

A[).
Wstawiaja
c rozwinie
cia naszych funkcji i , mamy
m
d
m
[
m
) =

A
n
c
n
[
n
).
Dzialamy na obie strony bra
l
[ i dostajemy
m
d
m
l
[
m
) =
n
c
n
l
[
A[
n
).
Sta
m
d
m
l,m
=
n
c
n
A
ln
=
n
A
ln
c
n
,
czyli mamy
d
l
=
n
c
n
A
ln
=
n
A
ln
c
n
.
W je
zyku macierzowym powy zsze rownanie przyjmuje postac

_
_
_
_
d
1
d
2
.
.
.
_
_
_
_
=
_
_
_
_
A
11
A
12
. . .
A
21
A
22
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
c
1
c
2
.
.
.
_
_
_
_
. (17.7)
Rozwa zmy teraz rownosc operatorowa
A =

B

C (17.1.8)
Obliczmy elementy macierzowe w powy zszej rownosci
n
[
A[
m
) =
n
[
B

C[
m
).
Z rozdzialu dotycza
cego notacji Diraca pamie
tamy, ze
I =
k
[
k
)
k
[.
ROZDZIAL 17. MACIERZOWE UJE
CIE MECHANIKI KWANTOWEJ 125

Wstawiaja
c to, dostajemy
A
nm
=
n
[
k
[
k
)
k
[
C[
m
),
czyli mamy
A
nm
=
k
B
nk
C
km
.
Zapisuja
c to jako macierze, mamy

_
_
_
_
A
11
A
12
. . .
A
21
A
22
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
=
_
_
_
_
B
11
B
12
. . .
B
21
B
22
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
.
_
_
_
_
C
11
C
12
. . .
C
21
C
22
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
. (17.1.9)
Jako ostatni przyklad zapiszmy rownanie wlasne operatora

A
A = a.
W zapisie macierzowym mamy
_
_
_
_
A
11
A
12
. . .
A
21
A
22
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
c
1
c
2
.
.
.
_
_
_
_
= a
_
_
_
_
c
1
c
2
.
.
.
_
_
_
_
. (17.1.10)
17.2 Oscylator harmoniczny
Zajmijmy sie
teraz oscylatorem harmonicznym liniowym. Jak wiemy, opisuja
cy go
Hamiltonian jest postaci
H =
p
2
2m
+V (x), (17.2.1)
przy czym
V (x) =
1
2
m
2
x
2
. (17.2.2)
W wyniku rozwia
zania niezale znego od czasu rownania Schr odingera
H
n
= E
n
n
otrzymalismy w rozdz. 11 wartosci wlasne energii
E
n
= h
_
n +
1
2
_
, n = 0, 1, 2, . . .
i funkcje wlasne
n
be
da
ce wielomianami Hermitea.
Tutaj poka zemy inne podejscie to tego zagadnienienia. Korzystaja
c z reprezen-
tacji liczby obsadze n mo zemy bra
n
[ zapisac jako n[. Aby przejsc ze stanu 0 do
1 oscylator musi ,,pochlona
c jeden foton o energii h. Czyli w reprezentacji liczby


obsadze n n oznacza liczbe
fotonow ,,pochlonie
tych przez oscylator.

Wprowadzmy dwa operatory, operator kreacji
a
+
=
1
2m h
(m x i p) (17.2.3)
i operator anihilacji
a
=
1
2m h
(m x +i p). (17.2.4)
Operator a
jest sprze
zeniem hermitowskim operatora a

+
. Obliczmy komutator
[ a
, a
+
]. Najpierw obliczymy a
+
a
a
+
a
=
1
2m h
(m x i p)(m x +i p) =
=
1
2m h
(m
2
2
x
2
+im( x p p x) + p
2
) =
.
.
.
Wiemy, ze
x p p x = [ x, p] = i h,
sta
d mamy
.
.
.
=
1
2m h
(m
2
2
x
2
m h + p
2
) =
1
h
(
p
2
2m
+
m
2
x
2
2

h
2
).
Czyli
a
+
a
=
1
h
(

H
h
2
). (17.2.5)
Analogicznie obliczamy, ze
a
a
+
=
1
h
(

H +
h
2
). (17.2.6)
Korzystaja
c z powy zszych oblicze n, mo zemy wypisac dwa wzory, z ktorych be
dziemy
korzystac w pozniejszych rozwa zaniach:
H = h( a
+
a
+
1
2
) (17.2.7)
i
H = h( a
a
+
1
2
). (17.2.8)
Powrocmy jednak do obliczania naszego komutatora
[ a
, a
+
] = a
a
+
a
+
a
=
1
h
(

H +
h
2
)
1
h
(

H
h
2
) = 1.
Teraz obliczymy komutator [

H, a
+
]
[

H, a
+
] = h[ a
+
a
+
1
2
, a
+
] = h[ a
+
a
, a
+
] = h( a
+
a
a
+
a
+
a
+
a
) =

= h a
+
( a
a
+
a
+
a) = h a
+
[ a
, a
+
].
W ten sam sposob mo zna wykazac, ze
[

H, a
] = h a
. (17.2.9)
W prosty sposob mo zemy wykazac, ze operator kreacji a
+
podwy zsza stan, nato-
miast operator anihilacji a
obni za stan ukladu. Wezmy niezale zne od czasu rownanie

Schr odinegra
H[n) = E
n
[n). (17.2.10)
Rozwa zmy teraz to rownanie dla stanu [n), na ktory zadzialano operatorem anihilacji
a
H( a
[n)) = ( a

H h a
)[n) = ( a

H h a
)[n) =
= ( a

H h a
)[n) = a

H[n) h a
[n) = a
E
n
[n) h a
[n) =
= (E
n
h)( a
[n)).
Dla operatora kreacji a
+
dow od mo zna przeprowadzic w analogiczny sposob. Sta
d
wolno nam napisac, ze
a
[n) [n 1) (17.2.11)
i
a
+
[n) [n + 1). (17.2.12)
Oznaczmy wspolczynnik proporcjonalnosci w pierwszym z powy zszych wyra ze n przez
c
a
[n) = c[n 1).

Sprze
gamy to obustronnie w sposob hermitowski, pamie
taja
c, ze
([n))
+
= n[
i mamy
( a
[n))
+
= (c[n 1))
+
,
co jest rowne
n[( a
)
+
= n 1[c
.
Dostajemy sta
d
n[ a
+
= n 1[c
.
Dzialamy tym na
a
[n) = c[n 1)
i dostajemy
n[ a
+
a
[n) = n 1[c
c[n 1).
Poniewa z funkcje wlasne sa
ortonormalne, to n 1[n 1) = 1, ska
d mamy
n[ a
+
a
[n) = [c[
2
.

Z wczesniejszych rozwa za n wiemy, ze
a
+
a
=
1
h
(

H
h
2
), (17.2.13)
dlatego dokonujemy podstawienia
1
h
n[
H
h
2
[n) = [c[
2
.
Zajmijmy sie
lewa
strona
powy zszego wzoru

1
h
(n[
H[n)
h
2
n[n)) =
1
h
( h(n +
1
2
n[n)
h
2
) =
=
1
h
( hn +
h
2

h
2
) =
1
h
hn = n.
Z dokladnoscia
do czynnika fazowego
c
2
= n c =
n, (17.2.14)
a sta
d
a
[n) =
n[n 1). (17.2.15)

W podobny sposob mo zna wykazac, ze
a
+
[n) =
n + 1[n + 1). (17.2.16)

Podstawiamy
H = h( a
+
a
+
1
2
)
do niezale znego do czasu rownania Schr odingera
H
n
= E
n
n
i mamy
h( a
+
a
+
1
2
)
n
= E
n
n
.
Sta
d dostajemy
a
+
a
n
=
1
h
(E
n
1
2
h)
n
, (17.2.17)
czyli operatory a
+
a
i

H maja
wspolne funkcje wlasne.

Teraz poka zemy, ze wszystkie wartosci wlasne operatora a
+
a
sa
nieujemne. Za-
piszmy rownanie wlasne
a
+
a
[) = [).
Zadzialajmy na obie strony bra [
[ a
+
a
[) = [[).

Przeksztalcaja
c powy zsze wyra zenie, mamy

( a
+
)
+
[ a
[) = [).
Korzystaja
c z faktu, ze operator kreacji a

+
jest hermitowskim sprze
zeniem operatora
a
, mo zemy napisac, ze
a
[ a
[) = [),
a sta
d
[[ a
[[
2
= [[[[
2
,
czyli
=
[[ a
[[
2
[[[[
2
0. (17.2.18)
To wlasnie nale zalo wykazac.
Wiemy, ze
n
=
1
h
(E
n
1
2
h),
sta
d
E
n
= h(
n
+
1
2
). (17.2.19)
Zalo zmy, ze istnieje najmniejsza wartosc wlasna i ze jest nia
E
0
. Zapiszmy niezale zne
od czasu rownanie Schr odingera
H[0) = E
0
[0).
Zadzialajmy na to rownanie lewostronnie operatorem a

H[0) = E
0
a
[0).
Korzystaja
c z faktu, ze
a

H = [ a
,

H] +

H a
= h a
+

H a
dostajemy
h a
[0) +

H a
[0) = E
0
a
[0),
ska
H[ a
0) = (E
0
h)[ a
0). (17.2.20)
Funkcja [ a
0) jest wie
c funkcja
wlasna
Hamiltonianu

H z wartoscia
wlasna
E
0
h,
mniejsza
od najmniejszej z zalo zenia wartosci wlasnej E

0
. Mamy tutaj sprzecznosc
i dlatego musi zachodzic
a
[0) = 0. (17.2.21)
Zadzialajmy na powy zsze rownanie lewostronnie operatorem kreacji a
+
a
+
a
[0) = 0. (17.2.22)

Wykorzystuja
c to, ze
a
+
a
=
1
h
(

H
h
2
),
otrzymujemy
1
h
(

H
h
2
)[0) = 0.
Sta
d dostajemy rownanie
H[0) =
h
2
[0),
czyli
E
0
=
h
2
. (17.2.23)
Zadzialajmy na otrzymane przez nas rownanie lewostronnie operatorem kreacji a
+
a
+

H[0) =
h
2
a
+
[0).
Poste
puja
c podobnie jak w poprzednim przypadku, mamy

(

H a
+
+ [ a
+
,

H])[0) =
h
2
a
+
[0). (17.2.24)
Komutator wyste
puja
cy w powy zszym rownaniu obliczylismy ju z wczesniej i dlatego

wolno nam napisac
(

H a
+
h a
+
)[0) =
h
2
a
+
[0).
Po uproszczeniu tego wyra zenia, mamy
H[ a
+
0) = h(1 +
1
2
)[ a
+
0).
a
+
[0) jest funkcja
wlasna
operatora Hamiltona

H, ktorej odpowiada wartosc wlasna
h(1 +
1
2
). Zadzialajmy na to rownanie operatorem kreacji a
+
a
+

H a
+
[0) = h(1 +
1
2
)( a
+
)
2
[0).
Sta
d mamy
(

H a
+
h a
+
) a
+
[0) = h(
1
2
+ 1)( a
+
)
2
[0).
Po uproszczeniu dostajemy rownanie postaci
H( a
+
)
2
[0) = h(2 +
1
2
)( a
+
)
2
[0).
( a
+
)
2
[0) jest funkcja
wlasna
operatora Hamiltona

H ktorej odpowiada wartosc wlasna
h(2 +
1
2
). Poprzez indukcje
mo zna wykazac, ze
H[( a
+
)
n
0) = h(n +
1
2
)[( a
+
)
n
0),

Przy czym wszystkie funkcje wlasne sa
postaci (z dokladnoscia
do stalej)
[n) = ( a
+
)
n
[0),
a odpowiadaja
ce im wartosci wlasne to
E
n
= h(n +
1
2
),
gdzie n = 0, 1, 2, . . .. Teraz unormujemy funkcje
[n) = c
n
( a
+
)
n
[0). Chcemy, aby dla
dowolnego n
n[n) = 1.
Poniewa z to ma zachodzic dla dowolnego n, to zachodzi tak ze dla n + 1, czyli
n + 1[n + 1) = 1.
Rozpisuja
c powy zszy warunek, otrzymujemy

n + 1[n + 1) = c
n+1
( a
+
)
n+1
0[c
n+1
( a
+
)
n+1
0) =
= [c
n+1
[
2
( a
+
)
n+1
0[( a
+
)
n+1
0) = [c
n+1
[
2
a
+
( a
+
)
n
0[ a
+
( a
+
)
n
0) =
= [c
n+1
[
2
( a
+
)
n
0[( a
+
)
+
a
+
( a
+
)
n
0) = [c
n+1
[
2
( a
+
)
n
0[ a
a
+
( a
+
)
n
0) =
.
.
.
Mno zymy bra i ket przez
c
n
c
n
.
.
.
= [c
n+1
[
2
c
n
c
n
( a
+
)
n
0[ a
a
+
c
n
c
n
( a
+
)
n
0) = [c
n+1
[
2
1
c
n
n[ a
a
+
1
c
n
n) =
= [
c
n+1
c
n
[
2
n[ a
a
+
n) =
.
.
.
Korzystaja
c z wczesniejszych oblicze n, wiemy, ze

a
a
+
=
1
h
(

H +
h
2
),
czyli
.
.
.
= [
c
n+1
c
n
[
2
n[
1
h
(

H +
h
2
)n) = [
c
n+1
c
n
[
2
[
1
h
n[
Hn) +
1
2
n[n)] =
= [
c
n+1
c
n
[
2
[
1
h
h(n +
1
2
)n[n) +
1
2
] = [
c
n+1
c
n
[
2
[(n +
1
2
) +
1
2
] = [
c
n+1
c
n
[
2
(n + 1).
To powinno byc rowne jednosci, czyli
1 = [
c
n+1
c
n
[
2
(n + 1).
Wybieramy wszystkie c
n
tak, aby byly rzeczywiste i wie
ksze od zera i mamy

c
n+1
=
1
n + 1
c
n
=
1
n + 1
1
n
c
n1
= . . . =
1
_
(n + 1)!
c
0
,

a sta
d
c
n
=
1
n!
c
0
.
Aby znalezc c
0
, poslu zymy sie
wyra zeniem na n-ta
funkcje
wlasna
.
[n) = c
n
( a
+
)
n
[0).
Niech n = 0 i mamy
[0) = c
0
( a
+
)
0
[0) = c
0
[0) c
0
= 1,
wie
c unormowane do jednosci funkcje wlasne sa
postaci
[n) =
1
n!
( a
+
)
n
[0).
Pozostaje odnalezienie funkcji [0). Aby to zrobic, musimy rozwia
zac rownanie
a
[0) = 0.
Pamie
tamy, ze operator a
jest postaci
a
=
1
2m h
(m x +i p).
Nadto wiemy, ze w reprezentacji polo zeniowej
x = x p = i h
d
dx
,
sta
d mamy
a
=
1
2m h
(mx + h
d
dx
) =
h
2m
(
m
h
x +
d
dx
).
Po podstawieniu tego do rownania mamy
a
[0) = 0
h
2m
(
m
h
x +
d
dx
)[0) = 0.
Dzielimy to rownanie obustronnie przez
_
h
2m
i dostajemy
(
m
h
x +
d
dx
)[0) = 0,
a wie
c nasze rownanie przyjmuje postac

d
dx
[0) =
m
h
x[0).
Rozwia
zaniem ogolnym tego rownania jest funkcja postaci

[0) = ce
m
2 h
x
2
.

Stala
c wyznaczymy z warunku normalizacyjnego

1 = 0[0) =
_
+
[c[
2
e
m
h
x
2
dx = [c[
2
_
m
h
= [c[
2
h
m

[c[
2
=
_
m
h
[c[ = (
m
h
)
1
4
,
czyli z dokladnoscia
do czynnika fazowego wolno nam napisac

c = (
m
h
)
1
4
,
sta
d
[0) = (
m
h
)
1
4
e
m
2 h
x
2
.
Pamie
taja
c, ze
[n) =
1
n!
( a
+
)
n
[0)
mo zemy napisac w jawnej postaci funkcje wlasne jednowymiarowego oscylatora har-
monicznego i odpowiadaja
ce im wartosci wlasne:
[n) =
1
n!
(
m
h
)
1
4
(
h
2m
)
n
2
(
m
h
x +
d
dx
)
n
e
m
2 h
x
2
, (17.2.25)
E
n
= h(n +
1
2
), n = 0, 1, 2, . . . (17.2.26)
17.3 Macierzowa postac operatorow

N,

H, a
+
i a
Wprowadzmy operator liczby cza
stek

N, zdeniowany jako
N = a
+
a
.
Udowodnijmy, ze w wyniku dzialania daje on liczbe
obsadzonych stanow
N[n) = a
+
a
[n) = a
+
n[n 1) =
n a
+
[n 1) =
n[n) = n[n).
Znajdzmy teraz postac macierzowa
tego operatora
N
n,m
= n[
N[m) = mn[m) = m
n,m
(17.3.27)
N =
_
_
_
_
_
_
_
_
_
0 0 0 0 . . .
0 1 0 0 . . .
0 0 2 0 . . .
0 0 0 3 . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
. (17.3.28)

Teraz znajdzmy postac macierzowa
operatora Hamiltona
H
n,m
= n[
H[m) = n[ h(m+
1
2
)[m) = h(m+
1
2
)
n,m
(17.3.29)
H = h
_
_
_
_
_
_
_
_
_
1
2
0 0 0 . . .
0
3
2
0 0 . . .
0 0
5
2
0 . . .
0 0 0
7
2
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
. (17.3.30)
Naste
pnie zapiszmy w postaci macierzowej operator anihilacji a
(a
)
n,m
= n[ a
[m) = n[
m[m1) =
m
n,m1
(17.3.31)
a
=
_
_
_
_
_
_
_
_
_
0
1 0 0 . . .
0 0
2 0 . . .
0 0 0
3 . . .
0 0 0 0 . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
. (17.3.32)
Na koniec zapiszmy w postaci macierzowej operator kreacji a
+
.
(a
+
)
n,m
= n[ a
+
[m) = n[
m+ 1[m+ 1) =
m+ 1
n,m+1
(17.3.33)
a
+
=
_
_
_
_
_
_
_
_
_
0 0 0 0 . . .
1 0 0 0 . . .
0
2 0 0 . . .
0 0
3 0 . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
_
_
_
_
_
_
_
_
_
. (17.3.34)
Rozdzial 18
Spinowy moment pe
du
Abstrakcyjnie, moment pe
du deniowany jest jako operator wektorowy

J = (

J
x
,

J
y
,

J
z
)
spelniaja
cy relacje
J = i h
J. (18.0.1)
Relacja ta jest, co wyka zemy, rownowa zna relacji komutacyjnej
[

J
k
,

J
l
] = i h
klm

J
m
. (18.0.2)
Przypominijmy sobie jeszcze pewna
wlasnosc symbolu Levi-Civity, a mianowicie
mni
ijk
=
mj
nk
mk
nj
. (18.0.3)
Zacznijmy dowod, przy zastosowaniu umowy (konwencji) sumacyjnej Einsteina:
(
J)
i
= equation
ijk

J
j

J
k
ijk

J
j

J
k
= i h

J
i
.
Mno zymy obie strony przez
mni
:
mni
ijk

J
j

J
k
= i h
mni

J
i
,
ska
d mamy
mj
nk

J
j

J
k
mk
nj

J
j

J
k
= i h
mni

J
i
. (18.0.4)
Wykorzystuja
c wlasnosci delty Kroneckera, powy zszy wzor redukuje sie
do
J
m

J
n

J
n

J
m
= i h
mni

J
i
, (18.0.5)
co mo zemy zapisac jeszcze prosciej
[

J
m
,

J
n
] = i h
mni

J
i
, (18.0.6)
a to nale zalo wykazac.
Teraz wprowadzmy macierze Pauliego
i
(i = 1, 2, 3). Z denicji sa
to macierze
2 2 spelniaja
ce naste
puja
ce warunki
i
= 2i
ijk
k
(18.0.7)
135
136 ROZDZIAL 18. SPINOWY MOMENT PE
DU
j
+
j
i
= 2
ij
I, (18.0.8)
gdzie I oznacza macierz jednostkowa
o wymiarach 2 2. Wypiszmy te macierze w

jawnej postaci
1
=
_
0 1
1 0
_

2
=
_
0 i
i 0
_

3
=
_
1 0
0 1
_
. (18.0.9)
Oprocz momentu pe
du

L wynikaja
cego z przestrzennych i pe
dowych skladowych
cza
stki, zwia
zany jest z nia
tak ze spinowy moment pe
du

S. Nie zale zy on od pe
du
ani te z od wspolrze
dnych przestrzennych cza
stki, a jego stany wlasne nie zale
za
od warunk ow brzegowych nalo zonych w przestrzeni. Spin jest cecha
wewne
trzna
cza
stki kwantowej, daja
ca
dodatkowy stopie n swobody, ktory musi byc podany w

celu okreslenia stanu cza
stki. Spinowy moment pe
du dla cza
stki o spinie
1
2
(czyli na
przyklad dla elektronu) jest deniowany wzorem
S =
1
2
h, (18.0.10)
gdzie
= (
1
,
2
,
3
). (18.0.11)
Teraz udowodnimy, ze tak zdeniowany spinowy moment pe
du jest momentem pe
du
w sensie denicji podanej na pocza
tku tego rozdzialu, czyli
S = i h
S (18.12)
(
S)
i
=
ijk

S
j

S
k
=
1
4
h
2
ijk
k
=
.
.
.
(18.13)
Dodaja
c do siebie stronami rownania deniuja
ce macierze Pauliego, dostajemy
k
=
jk
I +i
jkm
m
, (18.0.14)
sta
d mamy
.
.
.
=
1
4
h
2
ijk
(
jk
I +i
jkm
m
) =
1
4
h
2
i
ijk
jkm
m
= (18.0.15)
=
1
4
h
2
i
ijk
jkm
m
=
1
4
h
2
i
ijk
kjm
m
=
=
1
4
h
2
i(
ij
jm
im
jj
)
m
=
1
4
h
2
i(
im
3
im
)
m
=
=
1
2
i h
2
im
m
=
1
2
i h
2
i
= i h(
1
2
h
i
) = i h
S
i
.
Calkowity moment pe
du cza
stki deniujemy jako
J =

L +

S. (18.0.16)
ROZDZIAL 18. SPINOWY MOMENT PE
DU 137
Wyka zemy, ze jesli
[
L,

S] = 0,
to operator

J rownie z jest operatorem momentu pe
du w mysl denicji
J = i h
J,
ktora
mo zemy przepisac jako
ijk

J
j

J
k
= i h

J
i
. (18.0.17)
Jak wiemy
ijk
L
j
L
k
= i h
L
i
i
ijk

S
j

S
k
= i h
S
i
.
Z zalo zenia
[
L,

S] = 0

L
j

S
k
=

S
k
L
j
. (18.0.18)
Wyjdziemy z lewej strony denicji i dojdziemy do prawej:
ijk

J
j

J
k
=
ijk
(
L
j
+

S
j
)(
L
k
+

S
k
) = (18.0.19)
=
ijk
L
j
L
k
+
ijk

S
j

S
k
= i h
L
i
+i h
S
i
= i h(
L
i
+

S
i
) = i h

J
i
, (18.0.20)
co trzeba bylo pokazac. Po drodze skorzystalismy z rachunkow pomocniczych:
ijk
L
j

S
k
+
ijk

S
j
L
k
=
ijk
L
j

S
k
+
ijk
L
k

S
j
=
.
.
.
W drugim czlonie zamieniamy oznacznia k na j i j na k i mamy
.
.
.
=
ijk
L
j

S
k
+
ikj
L
j

S
k
=
.
.
.
Teraz korzystaja
c z wartosci symbolu Levi-Civity przestawiamy k z j, zmieniaja
c
znak
=
ijk
L
j

S
k
ijk
L
j

S
k
= 0.
138 ROZDZIAL 18. SPINOWY MOMENT PE
DU
Rozdzial 19
Ruch elektronu w ciele stalym
19.1 Potencja l periodyczny
Potencjal w ciele stalym mo zemy schematycznie przedstawic jako szereg studni po-
tencjalu przedstawionych na poni zszym rysunku:
-
6
s s s
x
V (x)
potencjal
@
@
@
@
H
H
jony (we
zly sieci krystalicznej)

Rys. 4 Schematyczny potencjal w ciele stalym
W celu ulatwienia przeprowadzenia oblicze n, przybli zmy ten potencjal opisuja
c dolki
potencjalu za pomoca
barier prostoka
tnych, tak jak to jest pokazane na rysunku

znajduja
cym sie
na naste
pnej stronie.
139
140 ROZDZIAL 19. RUCH ELEKTRONU W CIELE STALYM
-
6
x
V (x)
V
0
0 a d
P
P
b
I II I II
Rys. 5 Potencjal periodyczny
Jest to tak zwany potencjal Kroniga-Penneya, gdzie d oznacza stala sieci krysta-
licznej, a N oznacza ilosc we
zl ow w sieci. Zwykle N 10
23
. Aby nie martwic sie
o
warunki brzegowe nawijamy potencjal na okra
g (przyjmujemy periodyczne warunki

brzegowe). Dla du zych N mo zemy przyja
c, ze
Nd 2r.
Ten potencjal jest periodyczny, tzn.
V (x) = V (x +d). (19.1.1)
Hamiltonian dla elektronu w takiej sieci krystalicznej jest postaci
H =
p
2
2m
+V (x), V (x) = V (x +d), (19.1.2)
gdzie m oznacza mase
elektronu. Funkcje wlasne tego Hamiltonianu nazywamy

falami Blocha.
19.2 Fale Blocha
Rozwa zmy operator translacji

D zdeniowany w naste
puja
cy sposob:
D(x) = (x +d), (19.2.3)

gdzie (x) oznacza dowolna
funkcje
z przestrzeni L
2
. Mo zna wykazac, ze funkcje
wlasne tego operatora sa
postaci
(x) = e
ikx
u(x), (19.2.4)
przy czym
u(x) = u(x +d). (19.5)
ROZDZIAL 19. RUCH ELEKTRONU W CIELE STALYM 141
Zadzialajmy operatorem translacji

D na funkcje
wlasna
(x)
D(x) =

De
ikx
u(x) = e
ik(x+d)
u(x +d) =
.
.
.
(19.2.6)
korzystamy ze wzoru (19.5)
.
.
.
= e
ik(x+d)
u(x) = e
ikd
e
ikx
u(x) = e
ikd
(x).
Wolno nam wie
c napisac, ze
D(x) = e
ikd
(x), (19.2.7)
sta
d wartosci wlasne odpowiadaja
ce funkcjom wlasnym(x) wynosza
e
ikd
. Obliczmy
komutator [

D,

H], przy czym przez (x) oznaczmy pewna
funkcje
probna
z przestrzeni
L
2
:
[

D,

H](x) = (

D

H

H

D)(x) =

D(
h
2
2m
d
2
dx
2
+V (x))(x)+
(
h
2
2m
d
2
dx
2
+V (x))

D(x) =

D(
h
2
2m
d
2
(x)
dx
2
+V (x)(x))+
(
h
2
2m
d
2
dx
2
+V (x))(x +d) =
.
.
.
Dx = x
= x +d, (19.2.8)
sta
d mamy
d
dx
=
dx
dx
d
dx
=
d(x +d)
dx
d
dx
=
d
dx
i dalej
d
2
dx
2
=
d
dx
d
dx
=
d
dx
d
dx
=
d
2
dx
2
.
Wracaja
c do naszego komutatora, mamy

.
.
.
=
h
2
2m
d
2
(x +d)
dx
2
+V (x+d)(x+d)+
h
2
2m
d
2
(x +d)
dx
2
V (x)(x+d) = (19.2.9)
= V (x +d)(x +d) V (x)(x +d) =
.
.
.
i pamie
taja
c, ze potencjal jest periodyczny, otrzymujemy

.
.
.
= V (x +d)(x +d) V (x +d)(x +d) = 0.
Poniewa z
[

D,

H] = 0,
to operator translacji

D i operator Hamiltona

H maja
te same funkcje
wlasne. Sta
d
fale Blocha (funkcje wlasne tego Hamiltonianu) sa
postaci
(x) = e
ikx
u(x), u(x) = u(x +d), (19.2.10)
co pozwala nam na zapis
(x +d) = e
ik(x+d)
u(x +d) = e
ikd
e
ikx
u(x) = e
ikd
(x). (19.2.11)
Z ksztaltu potencjalu wiemy, ze
(x) = (x +Nd), (19.2.12)
czyli
e
ikx
u(x) = e
ik(x+Nd)
u(x +Nd),
ale poniewa z
u(x) = u(x +Nd) (19.2.13)
to mamy
e
ikx
= e
ik(x+Nd)
,
a sta
d
1 = e
ikNd
. (19.2.14)
Korzystaja
c ze wzoru Eulera
e
i
= cos +i sin (19.2.15)
mo zemy napisac
cos(kNd) +i sin(kNd) = 1 (19.2.16)
kNd = 2n, (n = 0, 1, 2, . . .). (19.2.17)
Sta
d otrzymujemy, ze
k
n
=
2
d
n
N
(19.2.18)
k
n
d
2
=
n
N
. (19.2.19)
Dla du zych N (np. N 10
23
) widmo be
dzie praktycznie cia
gle poniewa z k
n+1
k
n

0.
19.3 Pasma energetyczne
Aby znalezc jawna
postac funkcji wlasnych (x), musimy rozwia
zac rownanie Schr o-

dingera dla naszego Hamiltonianu
H(x) = E(x) (19.3.20)

wraz z odpowiednimi warunkami brzegowymi. W obszarze I (czyli dla 0 x a)
Hamiltonian przyjmuje postac
H =
h
2
2m
d
2
dx
2
. (19.3.21)
Sta
d mamy rownanie
h
2
2m
d
2
dx
2
1
(x) = E
1
(x). (19.3.22)
Funkcja be
da
ca jego rozwia
zaniem jest postaci
1
(x) = Ae
ik
1
x
+Be
ik
1
x
, (19.3.23)
gdzie
k
1
=
2mE
h
2
.
W obszarze II (czyli dla a x d) mamy hamiltonian postaci
H =
h
2
2m
d
2
dx
2
+V
0
, (19.3.24)
dlatego dostajemy rownanie postaci
h
2
2m
d
2
dx
2
2
(x) +V
0
2
(x) = E
2
(x),
ska
h
2
2m
d
2
dx
2
2
(x) = (EV
0
)
2
(x),
ktorego rozwia
zaniem jest funkcja
2
(x) = Ce
ik
2
x
+De
ik
2
x
,
gdzie
k
2
=
2m(E V
0
)
h
2
.
Z drugiej strony pamie
tamy, ze funkcje wlasne maja
byc postaci
1
(x) = e
ikx
u
1
(x) (19.3.25)
2
(x) = e
ikx
u
2
(x), (19.3.26)
gdzie u
1/2
(x) oznaczaja
obwiednie oscylacji.
Aby otrzymac interesuja
ca
nas postac rozwia
zania, narzucamy poni zsze warunki

brzegowe
u
1
(0) = u
2
(d) (1)
u
1
(0) = u
2
(d) (2)
1
(a) =
2
(a) (3)
1
(a) =
2
(a) (4).
Wyprowadzmy zale znosc przydatna
nam w dalszych rozwa zaniach
1/2
(x) = e
ikx
u
1/2
(x) u
1/2
(x) = e
ikx
1/2
(x). (19.3.27)
Korzystaja
c z tej zale znosci, warunek brzegowy (1) mo zemy zapisac jako
1
(0) = e
ikd
2
(d).
Zajmijmy sie
teraz warunkiem brzegowym (2)

u
1/2
(x) = (e
ikx
1/2
(x))
= ike
ikx
1/2
(x) +e
ikx
1/2
(x) = (19.3.28)
= e
ikx
1/2
(x) iku
1/2
(x).
Wstawiaja
c to do warunku (2), otrzymujemy
1
(0) iku
1
(0) = e
ikd
2
(d) iku
2
(d),
czyli
1
(0) = e
ikd
2
(d). (19.3.29)
Zapiszmy przeksztalcone warunki brzegowe
1
(0) = e
ikd
2
(d) (1)
1
(0) = e
ikd
2
(d) (2)
1
(a) =
2
(a) (3)
1
(a) =
2
(a) (4).
Wstawiaja
c funkcje wlasne
1
(x) i
2
(x) be
da
ce rozwia
zaniem rownania Schrodin-

gera
1
(x) = Ae
ik
1
x
+Be
ik
1
x
, k
1
=
2mE
h
2
,
2
(x) = Ce
ik
2
x
+De
ik
2
x
, k
2
=
2m(E V
0
)
h
2
, (19.3.30)
dostajemy warunki brzegowe w jawnej postaci
A +B = e
ikd
(Ce
ik
2
d
+De
ik
2
d
) (1)
ik
1
(A B) = e
ikd
ik
2
(Ce
ik
2
d
De
ik
2
d
) (2)
Ae
ik
1
a
+Be
ik
1
a
= Ce
ik
2
a
+De
ik
2
a
(3)
ik
1
(Ae
ik
1
a
Be
ik
1
a
) = ik
2
(Ce
ik
2
a
De
ik
2
a
) (4).
Sta
d dostajemy uklad rowna n na wspolczynniki A, B, C i D.

_
_
A +B Ce
id(kk
2
)
De
id(k+k
2
)
= 0
k
1
A k
1
B k
2
Ce
id(kk
2
)
+k
2
De
id(k+k
2
)
= 0
Ae
ik
1
a
+Be
ik
1
a
Ce
ik
2
a
De
ik
2
a
= 0
k
1
Ae
ik
1
a
k
1
Be
ik
1
a
k
2
Ce
ik
2
a
+k
2
De
ik
2
a
= 0.
Mo zemy zapisac to w postaci macierzowej i mamy
_
_
_
_
_
1 1 e
id(kk
2
)
e
id(k+k
2
)
k
1
k
1
k
2
e
id(kk
2
)
k
2
e
id(k+k
2
)
e
ik
1
a
e
ik
1
a
e
ik
2
a
e
ik
2
a
k
1
e
ik
1
a
k
1
e
ik
1
a
k
2
e
ik
2
a
k
2
e
ik
2
a
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
A
B
C
D
_
_
_
_
_
= 0.
Aby ten uklad rowna n mial rozwia
zania nietrywialne, wyznacznik naszej macierzy

musi sie
zerowac
detW = 0. (19.3.31)
Musimy rozwa zyc dwa przypadki. W pierwszym E 0 i zerowanie sie
wyznacznika
implikuje, ze
_
cos(ak
1
) cos(bk
2
)
k
2
1
+k
2
2
2k
1
k
2
sin(k
1
a) sin(k
2
b) = cos(kd)
k
2
1
k
2
2
=
2mV
0
h
2
.
W drugim przypadku E V
0
i z zerowania sie
wyznacznika dostajemy, ze
_
cos(ak
1
)ch(b)
k
2
1
2
2k
1
sin(k
1
a)sh(b) = cos(kd)
k
2
1
+
2
=
2mV
0
h
2
.
-
6
E
V
0
1
1
Ten uklad rowna n mo zemy rozwia
zac gracznie, jak na powy zszym rysunku. Prawa

strona rownania powoduje, ze z wykreslonej na rysunku lewej strony wybieramy
tylko fragmenty zawarte pomie
dzy 1, a 1. Pozwala nam to stwierdzic, ze w ciele

stalym dozwolone sa
tylko pewne pasma energetyczne, ktore zostaly schematycznie

przedstawione na naste
pnym rysunku.
-
6
E
Ro zne wlasciwosci cial stalych zwia
zane z przewodzeniem pra
du elektrycznego sa
wyjasniane ro znym zapelnieniem poszczegolnych pasm energetycznych przez elek-

trony, jak rownie z ro znymi rozmiarami przerw energetycznych.
Literatura
[1] B. H. Bransden i C. J. Joachin : Introduction to quantum mechanics, Longman,
London UK 1989
[2] R.L.Libo : Wste
p do mechaniki kwantowej
[3] H.Margenau i G.M.Murphy : Matematyka w zyce i chemii, PWN, Warszawa
1962
[4] L. I. Shi Mechanika kwantowa, PWN 1977
[5] B.
Sredniawa Mechanika kwantowa, PWN, Warszawa 1988

147

Fizyka Kwantowa Dla Studentów

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizyka Kwantowa Dla Studentów

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MECHANKA KWANTOWA

tna studnia potencjalu o sko nczonej gle

du jako generator obrotow innityzymalnych . . . . . . . 73

cie mechaniki kwantowej 123

cznika, ktory oddajemy do ra

k student ow jest ulatwienie studiowa-

przez jeden semestr i zajmuja

trzy godziny tygodniowo. Ten wlasnie material

p do studiowania bardziej zaawan-

cznikow, ktorych spis znajduje sie

cie du zej jasnosci poszczegolnych wywodow,

sto u zywamy w trakcie dodatkowych wyjasnie n. Wtedy dowod przerywany jest

pnie od tego znaku kontynuowany.

dwa skrajne sposoby podejscia do studiowania mechaniki kwan-

wielu studentow. Pierwszy sposob to proba zrozumienia wszystkiego

ca i balamutna dziedzina, zwana mechanika

t lat temu. Przetrwala ona wzystkie proby i

. Nikt jej nie rozumie, ale wszyscy

stosowac i jak odnosic do wszystkich zagadnie n. Nauczylismy sie

faktu, ze nikt jej nie rozumie.

tych aksjomatow. Temu drugiemu podejsciu ma slu zyc

kowac prof. R. Szmytkowskiemu,

cy do danej przestrzeni wektorowej nazy-

cym warunek Cauchyego) ze wzgle

do tej przestrzeni, a wie

c je zeli istnieje wektor nale za

cy do tej przestrzeni, taki ze

Hilberta H nazywamy przestrze n wektorowa

zapisac jako sko nczona lub niesko nczona

Kroneckera. Taki uklad bazowy nazywa sie

zupelny. Pomno zymy

calkowalne z kwadratem modulu, tzn. np. w

cy wymienione wy zej aksjomaty, dany

(x)(x) dx. (2.1.12)

zonym hermitowsko do danego operatora

(x) dx. (2.2.2)

wlasnosciami operatorow sprze

zonych. Latwo jest pokazac, ze

zenia operatorow, mo zemy

powy zszego rownania, korzystaja

(x). Zdenujmy operator

F(x) = f(x)(x), (x) L

teraz wlasnosciami operatorow hermitowskich. W wyniku dzialania

powy zszej rownosci

do siebie wzajemnie ortogonalne.

c do siebie obie strony mamy

cie sredniego odchylenia standardowego zdeniowane dla pewnej

zane z tymi operatorami sa

jednoczesnymi funkcjami wlasnymi obu operatorow (w przypadku degeneracji

jedynie ro znic sie

o pewien czynnik liczbowy. W przestrzeni Hilberta

ten sam ,,kierunek, choc moga

miec ro zne dlugosci.

ciala doskonale czarnego jest zamknie

dla promieniowania. Je zeli

trz pudelka jest w rownowadze to jest to promieniowanie ciala

stosc energii u wypromieniowanej w jednostce czasu przez

ciala, a jest pewna

stosc energii wypromieniowanej w jednostce czasu

stosci od do +d jest proporcjonalna do d i zale zy od cze

ca w powy zszym wzorze funkcja u(, T) nosi nazwe

funkcji rozkladu. Pier-

byl wzor Rayleigha-Jeansa

stosc promieniowania, c oznacza pre