Projekt okadki i strony tytuowej Jerzy Kpkiewicz Redaktor Ewa Tarka-Huczek Redaktor techniczny Anna Wardzaa Korektor Marta

Cichoska

ISBN 83-202-0798-3

Copyright by Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych Warszawa 1990

Spis treci

I. Najczciej uywane zioa (50 gatunkw zi uprawianych i dziko rosncych) ......................................................................7 II. Ogrdek zielarski .................................................................. 39 Wybr miejsca.....................................................................39 Plan ogrdka........................................................................40 Przygotowanie gleby ...........................................................42 Rozmnaanie zi ................................................................46 Nawoenie upraw zielarskich..............................................55 Prace pielgnacyjne w uprawie zi ....................................58 Najgroniejsze choroby i szkodniki ....................................60 Zbir i utrwalanie surowcw zielarskich.............................60 III. Kcik zielarski w mieszkaniu i na balkonie......................... 67 Jak uprawia zioa w doniczkach i skrzynkach? .................67 wiee zioa w zimie (pdzenie rolin przyprawowych) ....74 IV. Zielarska ksika kucharska ............................................... 77 Zielone przyprawy o kadej porze roku ..............................78 Myli przed pk na przyprawy .........................................80 Przepisy dla smakoszw......................................................82 Indeks rzeczowy potraw....................................................145 V. Zioa dla urody .................................................................... 153 Zioowa pielgnacja skry.................................................154 Zioowa pielgnacja oczu..................................................162 Zioa dla wosw ...............................................................163 5

VI. Domowa apteczka zioowa ................................................. 169 Jakie zioa na jakie dolegliwoci? (wykaz surowcw zielarskich stosowanych na najbardziej znane dolegliwoci) .....................................................................169 Gotowe mieszanki zioowe ...............................................174 Rne postaci leku rolinnego, czyli jak przyrzdza zioa...................................................................................180 VII. Inne zastosowanie zi i przypraw w gospodarstwie domowym ................................................................................. 187 Zioa przeciw owadom......................................................187 Mieszanki zapachowe zi i przypraw zwane pot-pourri.......................................................................188 Kadzida i wiece zioowe.................................................189 Barwniki rolinne..............................................................189

I. Najczciej uywane zioa

(50 gatunkw zi uprawianych i dziko rosncych)
Arcydzigiel lekarski (arcydzigiel litwor) Rolina dwuletnia, wyrastajca do wysokoci 2,5 m. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Pod ziemi znajduje si jej krtkie, walcowate kcze, od ktrego odchodz liczne korzenie. Ca a rolina arcydzigla wydziela silny, charakterystyczny zapach i jest miododajna. W Polsce w stanie naturalnym wystpuje rzadko, gwnie spotykana bywa w Tatrach (Dolina Litworowa po stronie sowackiej) i w Sudetach - nad brzegami rzek i potokw. Arcydzigiel rosncy dziko znajduje si pod ochron. Arcydzigiel dobrze ronie rwnie na kadej glebie ogrodowej. Rozmnaa si wycznie z nasion, ktre wysiewa si na rozsadniku, wprost do gruntu lub do skrzyneczek. Najlepszym terminem siewu jest sierpie, to znaczy tu po zbiorze nasion, ktre bardzo szybko trac zdolno kiekowania. Rozsad otrzymuje si jesieni tego samego roku. Mode roliny sadzi si w rozstawie 70 X 50 cm. Arcydzigiel wykorzystywany jest w caoci. Jego korze wykopuje si jesieni pierwszego roku wegetacji (przy uprawie z siewu wiosennego). Nie jest on zbyt dugi i dlatego mona go atwo wyj wraz z kczem za pomoc wide szerokozbnych (amerykaskich) lub szpadla. Nastpnie obcina si cz nadziemn, korze szybko i dokadnie myje pod biec wod, pniej -kroi na 2-4 czci. Suszy naley go w podwyszonej temperaturze (do 40C). Ogonki liciowe smay si w cukrze, a wycina je wiosn w drugim roku uprawy lub jesieni w pierwszym (przy uprawie z siewu wiosennego), gdy nie s jeszcze wkniste. Ucina si je u nasady, a nastpnie kroi na 1-2-centymetrowe odcinki. Nasiona arcydzigla przeznaczone do siewu zbiera si na przeomie sierpnia i wrzenia - w drugim roku wegetacji.
7

Waciwoci lecznicze korzenia arcydzigla polegaj na pobudzaniu wydzielania sokw odkowych i zmniejszaniu nadmiernej fermentacji w przewodzie pokarmowym. G wny skadnik surowca - olejek arcydziglowy ma dziaanie uspokajajce, a preparaty zawierajce olejek wykorzystywane s pomocniczo przy blach gocowych, nerwoblach i zapaleniu korzonkw nerwowych. Najczciej stosowan postaci leku jest odwar ( l yka stoowa surowca na 1/2 szklanki wody ), ktry pije si po 1/2 szklanki: przed posikami - jako rodek odkowy, po posikach - wiatropdny lub przed snem - przy bezsennoci. Korze arcydzigla uywany jest jako przyprawa do ryb, saatek i sosw. Stosowany bywa rwnie do wyrobu wdek gatunkowych, miedzy innymi synnej gralskiej litworwki. Ogonki liciowe smaone w cukrze su do przybierania ciast i tortw oraz wchodz w skad bakalii do keksu. Babka lancetowata i babka zwyczajna Roliny wieloletnie. Licie zebrane s w ryczk, za brunatne (babka lancetowata) lub biaawe (babka zwyczajna) kwiaty w kos na dugiej sztywnej odyce. Babka lancetowata kwitnie w maju i czerwcu, a babka zwyczajna od czerwca do jesieni. Oba gatunki wystpuj pospolicie na polach, miedzach, pastwiskach, przy drogach, nad brzegami wd. Surowcem zielarskim s licie zbierane w czasie kwitnienia. Zrywa si je wraz z ogonkami tu przy ziemi i nastpnie suszy. Z 1-2 yek lici, zalanych 2 szklankami wrztku, sporzdza si napar, ktry pije si po 1/2 szklanki 2-4 razy dziennie jako lek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego, osaniajcy w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, u dzieci - jako agodny rodek wykrztuny oraz przy nieytach pcherza moczowego. Bazylia pospolita Rolina jednoroczna osigajca wysoko 30-40 cm. Kwitnie w lipcu i sierpniu, ma silny balsamiczny zapach, dziki ktremu
8

dawniej wchodzia do wielu kompozycji bukietowych, a obecnie w ogrodach Azji bywa sadzona w celu odstraszania mszyc. Bazylia udaje si na kadej glebie ogrodowej, ale musi to by miejsce nasonecznione i osonite od wiatru. Bazylie rozmnaa si z nasion, ktre mona wysiewa wprost do gruntu w poowie maja albo do doniczek w mieszkaniu na pocz tku kwietnia. Rozsad wysadza si do ogrodu po majowych przymrozkach. Roliny powinny rosn w rozstawie 20 X 40 cm. Wasne nasiona bazylii zbierane s na przeomie wrzenia i padziernika. Surowcem zielarskim jest ziele bazylii zebrane w peni kwitnienia i wysuszone. Ma dziaanie regulujce trawienie i wiatropdne, stosowane jest w zioolecznictwie jako skadnik mieszanek i herbatek zioowych. Najwiksze zastosowanie ma bazylia jako aromatyczna, troch ostra przyprawa do potraw misnych, rybnych, warzywnych i pizzy. wiee listki dodaje si do zimnych sosw, majonezu, masa zioowego, twaroku, kanapek, octu zioowego, surwek i saatek. Berberys zwyczajny Krzew osigajcy do 1,5 m wysokoci. Ronie prawie w caej Europie, sigajc a po Kaukaz. W Polsce mona go spotka na nizinach i na przedgrzu, w lasach i w zarolach. Krzew pokryty jest cierniami. Zocistote kwiaty wydzielaj siln wo. Owoce (jagody) berberysu zbiera si zwykle we wrzeniu, tu przed osigniciem przez nie penej dojrzaoci. Zawieraj one due iloci witaminy C (kwasu askorbinowego) i atwo przyswajalnych kwasw organicznych, dlatego te berberys bywa niekiedy nazywany polsk cytryn". Jagody berberysu zrywa si bez szypuek i suszy w podwyszonej temperaturze. Owoce w trakcie suszenia maj skonno do czernienia. Te sczerniae naley odrzuci, pozostawiajc owoce o barwie naturalnej - ciemnoczerwonej. Poza du zawartoci witamin berberys przyczynia si rwnie do zwikszenia iloci wydalanego moczu, a take ma waciwoci przeciwgorczkowe. Z owocw berberysu mona przygotowa smaczne konfitury, marmolady oraz galaretki. 9

Bez czarny

Krzew kilkumetrowej wysokoci, spotykany w zaniedbanych ogrodach, parkach, rzadziej w lasach. Kremowobia e kwiaty tworz szeroko rozoone, stojce baldachowate kwiatostany, owocami s fioletowoczarne jagody, ktre dojrzewaj w sierpniu i we wrzeniu. Surowcami zielarskimi s kwiaty i owoce. Kwiaty zbiera si na pocztku kwitnienia lub w maju, gdy cz baldachu jeszcze si nie rozwina. cina si je z 3-centymetrowym kawakiem szypuki, suszy w cieniu, eby zachoway tawobia barw. Owoce zawierajce do duo witaminy C zbiera si, gdy s dojrzae, cinajc cae baldachy. Suszy si je w baldachach, a nastpnie obrywa z szypuek. Kwiaty i owoce maj dziaanie przeciwgorczkowe i napotne oraz agodz chroniczne zapalenia drg oddechowych. Powida, marmolady i sok z owocw (bez cukru lub z bardzo maym jego dodatkiem) stosuje si przy biegunce, reguluj one rwnie przemian materii. Napar z kwiatw uywa si przy katarze do inhalacji.
Biedrzeniec any

Rolina jednoroczna osigajca 30-50 cm wysokoci. Rozmnaa si z nasion (waciwie: owocw), ktre wysiewa si wprost do gruntu w pierwszej poowie kwietnia. Nasiona anyu mona kupi w sklepach Herbapolu" lub w aptekach pod nazw owoc anyu. Do siewu wybierane s owoce najbardziej dojrzae, due i ciemne. Wartociowe nasiona kiekuj po 3 tygodniach. Roliny powinny rosn w rozstawie 20 X 29 cm. wiee pdy, zebrane przed kwitnieniem, bywaj stosowane jako przyprawa. Owoce anyu dojrzewaj pod koniec sierpnia, a ich zbir rozpoczyna si w momencie knicia odyg i szarzenia owocw. odygi cina si i suszy w pczkach, baldachami do dou. Potem mcone s owoce. Uzyskanie wartociowych owocw anyu jest moliwe tylko wtedy, gdy lato jest ciepe i suche. 10

Odpowiednia pogoda jest rwnie warunkiem uzyskania wasnego, penowartociowego materiau siewnego, ktry zbiera si na przeomie sierpnia i wrzenia. Owoc anyu dziaa wykrztunie i wiatropdnie. Szczeglnie poleca si go przy zaparciach, blach brzucha, wzdciach u niemowlt oraz maych dzieci. U matek karmicych pobudza wydzielanie mleka, ktre rwnie dla oseskw ma waciwoci wiatropdne i rozkurczowe. Stosuje si owoc anyu w postaci odwaru z l yeczki owocw na l szklank wody, dla dorosych - 3 razy dziennie po 1/2 szklanki, dla dzieci - kilka razy dziennie po l yeczce. Jako przyprawa kuchenna owoce anyu bywaj dodawane do piernikw, posypuje si nimi chleb i buki, a take przyrzdza na nich wdk - anywk. Borwka czernica (czarna jagoda) Krzewinka nie przekraczajca 50 cm wysokoci. Ronie w lasach iglastych, na polanach, wrzosowiskach i torfowiskach. Owoce dojrzewaj od koca czerwca do koca wrzenia. Dojrzae owoce zbiera si i suszy w cieniu lub na socu. Napary i odwary z owocw stosuje si przy nieytach przewodu pokarmowego, s doskonaym rodkiem przy biegunce u niemowlt i dzieci. wiee owoce dobrze reguluj prac odka i poleca si je osobom starszym i prowadzcym siedzcy tryb ycia. Z owocw mona przygotowywa kompoty, soki pitne, demy oraz marmolady.
Bylica estragon

Rolina wieloletnia o wysokoci 60-150 cm. Znane s dwa najczciej spotykane typy estragonu: niemiecki - delikatny o smaku sodkim i rosyjski - ostry o smaku gorzkim. Typ niemiecki, w przeciwiestwie do rosyjskiego, nie wydaje nasion i rozmnaa si wycznie wegetatywnie przez sadzonki kczowe, zielne lub przez podzia roliny matecznej. Sadzonki kczowe estragonu sadzi si do gruntu w kwietniu w rozstawie 11

30 X 40 cm, na gboko 5-7 cm. Sadzonki uzyskane z podziau starszych rolin sadzi si w sierpniu i wrzeniu. Nasiona estragonu rosyjskiego mona kupi wycznie za granic. Kwitnienie estragonu przypada na lipiec i sierpie. Czci uytkow jest ziele, zebrane na pocztku wizania pkw kwiatowych. Estragon poprawia trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmowych wskutek zwikszonego wydzielania sokw odkowych. Stosowany bywa rwnie w celu zwikszenia wydzielania ci przez wtrob. Medycyna ludowa zaleca ziele estragonu jako rodek moczopdny i przeciwszkorbutowy. W kuchni ziele estragonu uywane jest przede wszystkim jako ostra, aromatyczna przyprawa do potraw misnych, sosw, zup, marynat oraz do otrzymywania octu i musztardy, ktrych skadnikiem podstawowym jest estragon. Niewielki dodatek ziela przy kiszeniu ogrkw i kapusty nadaje im podan jdrno. wiee listki estragonu s doskonaym dodatkiem do zielonej saaty, surwek z pomidorw, ogrkw oraz twaroku i jaj na twardo.
Chmiel zwyczajny

Wieloletnia rolina pnca, zimujca w postaci karpy korzeniowej i odrastajca z niej co roku. W stanie dzikim wystpuje do rzadko, pnie si oraz zwisa dookoa drzew i krzeww, natomiast na du skal uprawiany jest w tak zwanych chmielnikach (stosuje si go przede wszystkim do wyrobu piwa), gdzie pnie si po sznurach przymocowanych do specjalnych konstrukcji. Chmiel kwitnie od lipca do wrzenia, a owocostany (szyszki chmielowe) dojrzewaj we wrzeniu. Rolina rozmnaa si przez podzia karp korzeniowych na wiosn. Surowcem zielarskim s szyszki chmielowe, ktre zbiera si bez szypuek, wtedy gdy osigny ju normaln wielko, ale nie s jeszcze zupenie dojrzae (maj barw zielonoseledynow). Gwne skadniki czynne szyszek to: olejek eteryczny, zwizki ywicowe, flawonoidy i garbniki. Z szyszek po wysuszeniu odsiewa si (na przykad na sicie) drugi surowiec - lupulin (gruczoy chmielowe z powierzchni owocostanw). Lupulina ma te same waciwoci co szyszki, lecz skadniki wystpuj w niej w wikszym steniu. 12

Zarwno owocostany chmielu, jak lupulina, dzia aj uspokajajco (zwaszcza na sfer pciow w mzgu), przeciwskurczowo (na minie gadkie jelit i drg moczowych), zwikszaj wydalanie moczu, pobudzaj wydzielanie liny, soku odkowego i luzu w przewodzie pokarmowym, uatwiajc trawienie i przyswajanie pokarmw przez organizm. Zarwno stosowane wewntrznie, jak te zewntrznie oba surowce wykazuj dziaanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne.
Czarnuszka siewna

Rolina jednoroczna wyrastajca do 40 cm wysokoci. Nasiona czarnuszki wysiewa si na przeomie marca i kwietnia wprost do gruntu w rzdy co 25-30 cm, przykrywajc je potem jedno-centymetrow warstw gleby. Pocztkowy rozwj rolin jest bardzo wolny, w tym czasie naley bardzo starannie odchwaszcza upraw. Kwitnienie przypada na czerwiec-lipiec. Wykorzystuje si nasiona czarnuszki, ktre dojrzewaj nierwnomiernie. Do ich zbioru przystpuje si na przeomie sierpnia i wrzenia, gdy wikszo mieszkw zaczyna brunatnie, a odygi kn. Mieszki suszy si, rozgniata, wydobywa z nich nasiona, ktre trzeba jeszcze dosuszy, poniewa atwo pleniej. Nasion czarnuszki uywa si w lecznictwie jako rodek rozkurczowy, poprawiajcy trawienie, moczopdny i ciopdny. Wraz z nasionami kminku, kopru i anyu wchodz w skad mieszanki polecanej karmicym matkom. Dziki ostremu zapachowi i smakowi czarnuszka zastpowaa dawniej pieprz, a obecnie posypuje si ni chleb, buki, paszteciki.
Czber ogrodowy

Rolina jednoroczna, osigajca wysoko do 40 cm. Kwitnie od lipca do padziernika. Dobrze ronie w miejscach sonecznych i osonitych od wiatru. Rozmnaa si przez wysiew nasion wprost do gruntu w kwietniu, w rzdy co 30 cm, na gboko 0,5 cm. W chodniejszych rejonach kraju zaleca si uprawia go z rozsady. 13

Wwczas nasiona wysiewa si w pierwszych dniach kwietnia do doniczek o rednicy 6-8 cm i tak doniczkowan rozsad wysadza si do gruntu po przymrozkach majowych. Wasne nasiona czbru mona zebra na przeomie wrzenia i padziernika. Surowiec zielarski stanowi ziele czbru zebrane w czasie kwitnienia i wysuszone. Napar z ziela (10 g ziela zalane l szklank wrztku) pije si 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki, jako rodek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego, moczopdny, przeciwbakteryjny i przeciwbiegunkowy. Dziki tym waciwociom czber jest szeroko stosowan przypraw do potraw z fasoli, grochu, bobu, zup, da z jaj, ziemniakw, twarokw. Otarte ziele i olejek uywane s jako ostra przyprawa do marynat, konserw misnych, rybnych i jarzynowych, a zwaszcza ogrkw i kapusty. Wchodzi w skad pieprzu zioowego.
Czosnek pospolity

Bylina rosnca do wysokoci 80 cm wytwarzajca cebul, nazywana powszechnie gwk", ktra skada si z pojedynczych cebulek - zbkw". Czosnek rozmnaa si z zbkw lub cebulek powietrznych, ktre wytwarzaj niektre typy czosnku. Najlepszym terminem sadzenia jest pa dziernik lub listopad. Niektre typy czosnku, ktre dobrze przechowuj si przez zim, na przykad typ grski, nie wytwarzajcy cebulek powietrznych, mona sadzi rwnie na przeomie marca i kwietnia. Gboko sadzenia zbkw wynosi 5-8 cm, a rozstawa 6 X 30 cm. Cebule wykopuje si wtedy, gdy licie kn i szczypior zaamuje si. Spnienie si ze zbiorem powoduje due straty, poniewa gwki rozpadaj si na drobne zbki, ktre trudno jest wybiera z ziemi, suszy i przechowywa. Zim mona uprawia czosnek w doniczce, w celu uzyskania zielonego szczypioru. Czosnek dziaa bakteriobjczo, przeciwgrzybicznie, ciopdnie, obnia stopie cholesterolu we krwi i cinienie krwi, pobudza wydzielanie sokw trawiennych. Poleca si go take przy schorzeniach drg oddechowych, miadycy, jako rodek przeciwko owsikom. Moe by bez obawy podawany dzieciom (jeden zbek czosnku co czwarty dzie). 14

Czosnek jest popularn na wschodzie przypraw do tustych potraw misnych, dodawany jest do pieczeni, naciera si nim kurczaki przed pieczeniem, przyprawia urek i czerwony barszcz, sosy, zielon saat, szpinak i buraczki na jarzynk. Przykry zapach czosnku moe by osabiony przez natk pietruszki, selera albo lubczyku. Sok z czosnku stosuje si do zwalczania szkodnikw rolin ozdobnych ogrodowych i doniczkowych.
Dziurawiec zwyczajny

Rolina wieloletnia osigajca wysoko 60 cm. Wystpuje powszechnie na kach, przy drogach, na miedzach i w lasach. Nasiona dziurawca wysiewa si w padzierniku, bardzo pytko lub zupenie nie przykrywa si gleb, w rzdy co 40 cm. Kwitnienie dziurawca przypada na okres od drugiej poowy czerwca do sierpnia. Wasne nasiona mona zebra pod koniec wrzenia. Surowcem zielarskim jest ziele, zbierane na pocztku kwitnienia rolin. Dziurawiec ma wszechstronne zastosowanie, oddzia ywa korzystnie na wiele organw: wtrob, jelita, odek, drogi ciowe i moczowe, macic, ukad nerwowy, naczynia krwionone i skr. Jest najczciej stosowany przy nieytach odka (take u dzieci i niemowlt), owrzodzeniu odka, zaburzeniach czynnoci wtroby. Dziaa uspokajajco, dlatego bywa wykorzystywany przy oglnym wyczerpaniu nerwowym, stanach depresyjnych, wywoanych zaburzeniami czynnociowymi i urazami, objawach niepokoju. Polecany jest przy migrenie, a take przy nocnym moczeniu si dzieci. Napar przygotowuje si z 15-25 g ziela oraz 2 szklanek wrz tku i pije go 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki (dla dzieci - po kilka yeczek, dla niemowlt - po l yeczce).
Fioek wonny

Bylina kilkucentymetrowej wysokoci, spotykana przy potach, na brzegach lasw i na kach. Kwiaty fioka ukazuj si ju w marcu, a kwitnienie trwa a do maja. 15

Zastosowanie ma zarwno ziele, jak i kwiaty zbierane w czasie kwitnienia rolin i wysuszone w temperaturze pokojowej. Oba surowce zalecane s przy zapaleniu garda, katarze, kaszlu, przy rnych chorobach skry i do przemywania twarzy. Herbatk fiokow przygotowuje si z 2 yeczek surowca i l szklanki wrztku, pije osodzon miodem 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki (do pukania garda i przemywania skry - bez sodzenia). Syrop fiokowy jest skutecznym rodkiem na kaszel u dzieci.
Gorczyca biaa

Rolina jednoroczna o wysokoci 30-60 cm. Nasiona gorczycy sieje si w marcu, w rzdy co 30-40 cm, na gboko okoo l cm. Roliny wyrniaj si szybkim wzrostem, kwitn w czerwcu, lipcu, a nasiona mona zbiera w lipcu, sierpniu. Nasiona gorczycy stosowane s w chorobach przewodu pokarmowego, jako lek tak zwany luzowy, czyli powlekajcy, przeciwzapalny, przeczyszczajcy. Wycig z gorczycy podaje si przy chorobach przewodu pokarmowego, takich jak: przewleke stany zapalne odka i jelit, zaburzenia trawienia, zaparcia, choroba wrzodowa odka i dwunastnicy. Zewntrznie zalecane s przy zapaleniu migdakw i garda (do pukania). W lecznictwie ludowym wykorzystuje si promieniowanie wywoane przez nasiona gorczycy i stosuje zewntrznie przy blach reumatycznych (w postaci poduszek gorczycowych wypenionych nasionami). Nasiona zachowuj zdolno promieniowania przez cztery lata. Nasion uywa si jako przyprawy do kiebas, innych wdlin i mis, ryb, przy przyrzdzaniu potraw z dziczyzny, marynowaniu warzyw, poniewa waciwoci bakteriobjcze nasion przeduaj trwao produktw. wiee, mode licie gorczycy s spoywane niekiedy jako dodatek do saaty i kanapek.
Hyzop lekarski

Rolina wieloletnia (podkrzew) wyrastajca do wysokoci 50 cm. Kwitnie od czerwca do padziernika. Najcz ciej uprawia si 16

hyzop z nasion, a starsze roliny mona rwnie dzieli. Nasiona sieje si wprost do gruntu w kwietniu w rzdy co 40 cm, w iloci 4-6 g na 10 m2. Nasiona przykrywa si centymetrow warstw gleby. Hyzop wymaga soca i gleby bogatej w wap. Rozwj siewek jest pocztkowo powolny i w pierwszym roku rolina wytwarza jedynie pdy zielne. Kwitnienie zaczyna w drugim roku wegetacji i powtarza co roku. Zbioru wasnych nasion dokonuje si na przeomie sierpnia i wrzenia. Ziele hyzopu, cite w czasie kwitnienia i wysuszone, stosowane jest jako lek przy chorobach drg oddechowych, rodek poprawiajcy trawienie, moczopdny i zmniejszajcy pocenie. Zaywa si go w postaci naparu sporzdzonego z l yki ziela i 2 szklanek wrztku. Napar pije si 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Ostry gorzkawo-cierpki smak i silnie kamforowy zapach sprawiaj, e suszone listki hyzopu s wietn przypraw do tak zwanych mdych potraw, jak zupa ziemniaczana i fasolowa, twarg, pasztet, piecze cielca. Ziele i olejek hyzopu s rwnie stosowane jako zaprawa do likierw i wina (do wermutu). Jaowiec pospolity Krzew iglasty osigajcy wysoko do 10 m, rosncy na terenach suchych, skrajach lasu, wrzosowiskach, wzdu drg. Surowcem leczniczym s owoce, tzw. szyszkojagody, ktre zbiera si jesieni i nastpnie suszy. Napar z jaowca dziaa moczopdnie i stosuje si go przy obrzkach wywoanych niedostateczn prac nerek. Pobudza te wydzielanie ci i kwasu odkowego, poprawia apetyt. Przyjmuje si napar z l yeczki owocw i l szklanki wrztku 3 razy dziennie po yeczce. Nieprzyjemny zapach z ust wywoany zaburzeniami trawienia mona usun, ujc po 4 jagody jaowca dziennie. Nie powinno stosowa si szyszkojagd jaowca przy ostrych stanach zapalnych przewodu pokarmowego ani podawa dzieciom i kobietom ciarnym. Waciwoci lecznicze sprawiaj, e jest czsto stosowan przypraw do bigosu, do innych potraw z kapusty, do dziczyzny, pieczeni, wdlin, marynat (zwaszcza grzybw marynowanych). 17

Kminek zwyczajny

Rolina dwuletnia osigajca wysoko do 100 cm. Kminek daje najwysze plony na glebach torfowych i innych prchniczych, wilgotnych i yznych. Ilo wysiewu nasion (waciwie: owocw) wynosi 10 g na 10 m2, gboko siewu 2-3 cm, szeroko midzyrzdzi 40-50 cm. Kminek sieje si wczesn wiosn lub w sierpniu. Kwitnienie kminku przypada na maj-czerwiec w drugim roku uprawy, a nasiona zbiera si w lipcu. Wykorzystywane s owce kminku o silnym zapachu i korzennym smaku. Kminek zapobiega wzdciom, wzmacnia odek, pobudza trawienie i dziaa przeciwskurczowo oraz mlekopdnie u karmicych matek. W kuchni uywany jest do pieczeni (zwaszcza schabu), buraczkw, kapusty (surwki i potraw z gotowanej kapusty), sera, barszczu czerwonego i urku, do posypywania chleba, sonych paluszkw i pasztecikw. W celach leczniczych pije si napar z l yki zmiadonych owocw kminku i l szklanki wrztku (3 razy dziennie po l szklance).
Kolendra siewna

Rolina jednoroczna, wyrastajca do l m wysokoci. Wymaga stanowiska nasonecznionego i osonitego od wiatru, gleby ciepej, niezbyt wilgotnej i zasobnej w wap. Rozmnaa si z nasion (waciwie: owocw), ktre wysiewa si wprost do gruntu na przeomie marca i kwietnia, w rzdy co 40 cm, na gboko 1-1,5 cm. Pocztkowo roliny rosn powoli, szybciej rozrastaj si z chwil wydania pdw kwiatowych. Kolendra kwitnie od drugiej poowy lipca do koca sierpnia. Na przeomie sierpnia i wrzenia zbiera si owoce o charakterystycznym cytrynowym zapachu, ktre s surowcem leczniczym. Owoce kolendry zalecane s przy schorzeniach przewodu pokarmowego: nieytach odka i jelit, zym trawieniu, biegunkach, wzdciach oraz jako rodek przeciwskurczowy. W kuchni stosuje si do marynat ze wzgldu na waciwoci bakteriobjcze. Mielone nasiona dodaje si do piernikw, kiebas,
18

sosw i jaj. wiee licie, cho swym zapachem przypominaj pluskw, to na Bliskim i rodkowym Wschodzie s czsto stosowan przypraw do zup, mis, ryb, saatek i sosw. Ziele kolendry zawiera bardzo duo witaminy C.
Koper woski

Rolina dwuletnia w warunkach naszego klimatu (w swej ojczynie - w krajach rdziemnomorskich - jest wieloletni). Osiga wysoko 150 cm. Nasiona (waciwie: owoce) kopru wysiewa si w kwietniu na rozsadniku w rzdy co 25 cm, na gboko 1,5-2 cm. Na 10 m2 wysiewa si 5 g nasion. Koper woski wymaga gleby o odczynie obojtnym lub zasadowym. W pierwszym roku uprawy rolina wytwarza rozet lici oraz korze zapasowy. Na zim pozostawia si roliny na, rozsadniku, zabezpieczajc je przed mrozem. Wiosn drugiego roku uprawy przesadza si roliny na miejsce stae w rozstawie 50 X 40 cm. Koper woski kwitnie w drugim roku wegetacji od lipca do wrzenia. Roliny cina si i suszy w przewiewnym miejscu we wrzeniu, gdy dojrzeje wiksza cz kwiatostanu. Po dosuszeniu rolin osypuje si z nich nasiona. Zastosowanie maj owoce kopru woskiego, ktre uywa si jako agodny rodek przeciwkaszlowy, a u dzieci - wiatropdny. Owoce pobudzaj rwnie wydzielanie sokw odkowych, dziaaj take moczopdnie i mlekopdnie (informacja wana dla karmicych matek). Napar z l yki stoowej owocw i l szklanki wrztku pije si 2-3 razy dziennie po l szklance (dzieci - po kilka yeczek). Napar dezynfekuje rwnie drogi oddechowe, tote mona uywa go do pukania garda i jamy ustnej. Jako przyprawa o smaku korzennym, owoce kopru woskiego bywaj dodawane do piernikw.
Krwawnik pospolity

Bylina wyrastajca do 50-80 cm wysokoci. Krwawnik jest rolin powszechnie spotykan w naszym kraju na pastwiskach, 19

przydroach, suchych kach. Na og wystpuje grupowo, niekiedy nawet zarasta wiksze przestrzenie. Kwiaty (drobne koszyczki) maj barw bia z odcieniem rowym i s zebrane w baldachoksztatne kwiatostany. Roliny kwitn od lipca do padziernika. Gatunek ten charakteryzuje si du zmiennoci morfologiczn skadu chemicznego. Waciwoci lecznicze ma ziele i kwiaty krwawnika. Zaleca si zbir ziela (15-25 cm grne czci pdw wraz z kwiatostanami) w okresie rozkwitu kwiatostanw tylko z rolin biao kwitncych, rosncych w miejscach nasonecznionych. Suszy si je w cieniu, w przewiewnym miejscu. Po wysuszeniu kwiaty mona osmykiwa, uzyskujc w ten sposb drugi rodzaj surowca. Ziele i kwiaty zawieraj olej eteryczny, gorycze, flawonoidy, garbniki, cholin. S te bogatym rdem soli mineralnych. Dziki zawartoci rnorodnych skadnikw krwawnik oddziauje wielokierunkowo: zmniejsza lub hamuje drobne krwawienia z. uszkodzonych naczy woskowatych w bonie luzowej przewodu pokarmowego, puc, a take ylakw odbytu (hemoroidw), pobudza apetyt, wydzielanie soku odkowego oraz poprawia trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmowych. Ponadto zwiksza nieznacznie wydzielanie ci, dziaa wiatropdnie, a take przeciwzapalnie (wewntrznie i zewntrznie).
Lawenda prawdziwa

Rolina wieloletnia (krzewinka), osigajca wysoko 30-60 cm. Jest rozmnaana z nasion. Najlepszym terminem ich siewu jest jesie, tu przed nadejciem pierwszych mrozw (listopad). Nasiona wysiewa si na rozsadniku w rzdy co 30 cm, na gboko 1,5 cm. Kiekuj dopiero wiosn, a roliny przesadza si latem na miejsce stae, gdy maj 4-5 cm wysokoci - w rozstawie 20 X 20 cm. Kwitn, poczwszy od drugiego - trzeciego roku wegetacji, od lipca do wrzenia. Wykorzystuje si kwiaty lawendy, zebrane na pocz tku kwitnienia. Uzyskanie wartociowych nasion w naszym klimacie jest mao prawdopodobne, cho te moliwe w niektre ciepe lata. Zbir nasion przeprowadza si pod koniec wrzenia lub na pocztku padziernika. 20

Kwiat lawendy ma dziaanie odkaajce, przeciwskurczowe i uspokajajce. Napar z kwiatw lawendy (3 yki kwiatw zalane 3 szklankami wrztku) pije si 3 razy dziennie po l szklance w celu zmniejszenia nadmiernej fermentacji w jelitach i jako rodek wiatropdny.
Lebiodka pospolita

Rolina wieloletnia, dorastajca do wysokoci 100 cm. Ronie dziko na sonecznych zboczach, brzegach lasw, przy drogach. Jest rozmnaana z nasion, ktre wysiewa si wprost do gruntu w kwietniu. Zaleca si siew gniazdowy (3-5 nasion w jednym miejscu) na gboko 0,5 cm, w rozstawie 30 X 30 cm. Jest to rolina mao wymagajca i moe by uprawiana na suchych, piaszczystych glebach, ale w miejscach sonecznych i ciepych. Kwitnie od lipca do jesieni. Nasiona lebiodki zbiera si na pocztku padziernika. Ziele lebiodki zbiera si w czasie kwitnienia, cinajc wierzchoki rolin o niezdrewniaych odygach. Surowiec ma dziaanie odkowe, moczopdne, przeciwskurczowe, przeciwzapalne, wzmacniajce ukad nerwowy. Napar pobudza trawienie i zwiksza wydzielanie luzu w bonach luzowych grnych drg oddechowych. Zwykle zaparza si 2-3 pene yeczki suchego ziela w 1 szklance wrztku i pije 2-3 razy dziennie na 1/2 godziny przed posikiem. Naparem pucze si rwnie jam ustn przy anginie i zapaleniu dzise. Mona nim przemywa trudno gojce si rany i stosowa do kpieli przy blach reumatycznych i w napiciach nerwowych. Ziele lebiodki to doskonaa przyprawa kuchenna: wiee listki dodaje si do pizzy i zupy pomidorowej lub jarzynowej, suszone - do rnych zup, da z jaj i ryb oraz zapiekanek.
Len zwyczajny

Rolina jednoroczna osigajca od 30 do 70 cm wysokoci. Formy krtkopdowe wydaj due nasiona oleiste, a dugopdowe
21

drobne nasiona i s uprawiane jako roliny wknodajne. W Polsce len jest bardzo wan rolin, uprawian z przeznaczeniem na wkno lub na nasiona. W warunkach ogrodowych uprawa jest nieopacalna. Len najlepiej udaje si w klimacie wilgotnym, gdy do rozwoju wymaga duej iloci opadw, raczej rwnomiernie rozoonych w czasie. Nie ma specjalnych wymaga co do rodzaju gleby, ale ziemia pod jego upraw musi by dobrze uprawiona i wolna od chwastw. Nasiona wysiewa si w okresie pomidzy 20 marca i 10 kwietnia wprost do gruntu, na gboko l cm, w rozstawie rzdw 25 cm. Ilo wysiewu nasion wynosi okoo l dag na 10 m2 powierzchni uprawy. Len kwitnie sukcesywnie w lipcu i sierpniu, a nasiona zbiera si, poczwszy od drugiej poowy sierpnia. Waciwoci lecznicze ma nasienie lnu, ktre zawiera substancje luzowe, olej tusty, fitosterole, zwizki biakowe. Rozdrobnione nasiona podane wewntrznie dziaaj spulchniajce na masy kaowe w stanach zaparcia i powoduj wyprnienie. Wycigi wodne z nasion zawieraj znaczne iloci luzu, po jego wypiciu powleka on przeyk i ciany odka, dugo utrzymuje si chronic przed zwizkami dranicymi, przede wszystkim przed silnie kwa nym sokiem odkowym. Stosowany zewntrznie surowiec dziaa odmikczajco i nieznacznie przeciwzapalnie (w postaci kataplazm). Olejem lnianym niekiedy smaruje si podranion skr (gwnie niemowlc). Poddaje si go rwnie przetworzeniu (frakcjonowaniu) w celu uzyskania witaminy F, b dcej skadnikiem pynw, maci, kremw i zasypki Linomag, stosowanych w dermatozach.
Lipa drobnolistna i lipa szerokolistna

Drzewa kilkumetrowej wysokoci (czasem osigaj wysoko nawet do 30 m), sadzone w parkach i przy drogach. Surowcem zielarskim jest wysuszony kwiatostan lipy. Odpowiednim terminem zbioru jest penia kwitnienia. Napar z lipy dziaa napotnie i zmniejsza temperatur przy 22

przezibieniach, grypie i chorobach grnych drg oddechowych. Pije si go przy wymiotach na tle nerwowym i zawrotach gowy, dziaa te ciopdnie, rozkurczowo i reguluje prac odka. Napar przygotowuje si z l yki kwiatw i l szklanki wrzcej wody. Mona doda do niego soku malinowego, miodu i soku cytrynowego. Lubczyk ogrodowy Rolina wieloletnia, osigajca 1,5-2 m wysokoci. Uprawia si go z nasion, ktre wysiewa si na rozsadniku w sierpniu na gboko l cm. W pierwszym roku rolina tworzy rozet lici i korze zapasowy. Na wiosn w drugim roku wegetacji przesadza si roliny na miejsce stae w rozstawie 50X80 cm. Moliwa jest rwnie uprawa lubczyku z rozsady i wtedy nasiona wysiewa w marcu do skrzyneczki w mieszkaniu, a rozsad wysadza do gruntu, gdy pojawi si 3-4 pierzaste licie. Kwitnienie przypada na czerwiec i lipiec. Wasne nasiona lubczyku mona zbiera w sierpniu. Surowcem leczniczym jest korze lubczyku, ktry wykopuje si w padzierniku - listopadzie w drugim roku wegetacji. Korze myje si w zimnej wodzie, kroi na mniejsze kawa ki i suszy nawleczony na sznurek. Dziaa on moczopdnie i uywa si go pomocniczo w chorobach nerek, drg moczowych i zej przemianie materii. Napar z 5 g korzeni i l szklanki wrztku polecany jest te przy wyczerpaniu nerwowym. Najbardziej znany jest lubczyk jako przyprawa kuchenna. wiee lub suszone licie i wysuszone sproszkowane korzenie dodaje si do zup, rosou, saatek, drobiu i sosw. Macierzanka piaskowa Krzewinka wysokoci 15 cm spotykana na suchych wzgrzach, pastwiskach, skrajach drg i lasw. Kwitnie przez cae lato. Ziele cina si na pocztku kwitnienia i suszy rozoone cienk warstw na papierze, nie przewracajc, poniewa licie bardzo atwo osypuj si. 23

Ziele macierzanki dziaa odkaajco, moczopdnie, przeciwskurczowo i wykrztunie. Napar z l yki ziela i l szklanki wrztku pije si 2 razy dziennie po 1/2 szklanki przy nieytach drg oddechowych, kaszlu, zym trawieniu, zapaleniu miedniczek nerkowych, pcherza i chorobach wtroby. Uywa si go do pukania garda i jamy ustnej, przy zapaleniu skry i oczu, przy stuczeniach i ranach, do kpieli wzmacniajcych dla dzieci, rekonwalescentw i osb starszych. Kpiel przygotowuje si, zagotowujc 200 g suchego ziela w 3-4 l wody i gdy odwar nacignie, odcedza si go do wanny i uzupenia do poowy wanny wod.
Majeranek ogrodowy

Rolina jednoroczna o wysokoci 30-50 cm. Rozmnaa si z nasion, ktre wysiewa si wprost do gruntu na przeomie kwietnia i maja w rowki co 30-40 cm, nie przykrywajc ich ziemi, lecz tylko lekko j ugniatajc. Gdy roliny wzejd, przerywa si je, pozostawiajc po dwie-trzy w odlegoci 20 cm w rzdzie. Mona te wysia nasiona w marcu do skrzyneczek w mieszkaniu w iloci l g (co wystarczy na obsadzenie 10 m2) i pikowan rozsad wysadza do gruntu po majowych przymrozkach, w rozstawie 30X30 cm. W pocztkowym okresie majeranek ronie bardzo wolno, zakwita w lipcu, sierpniu. Wymaga gleby zasobnej w wap i sonecznego miejsca. Nasiona majeranku zbiera si na przeomie wrzenia i padziernika. Ziele majeranku zbiera si w czasie kwitnienia, na przeomie czerwca i lipca (pierwszy pokos), lub odrosty pdw bez kwiatw we wrzeniu (drugi pokos). Odwar z l yki ziela i l szklanki wody podaje si przy zaburzeniach trawienia, kolce, wzdciach, biegunce, a take przy przezibieniu. Dziaa bakteriostatycznie i przeciwzapalnie. Ziele majeranku jest jedn z najbardziej popularnych przypraw zioowych w kuchni polskiej. Przyprawia si nim wszelkie farsze, mielone kotlety, pieczenie, baranin, flaki, drb, urek, grochwk, barszcz czerwony, sosy, kasz gryczan. Aromatyzuje si nim domowy smalec.
24

Melisa lekarska

Wieloletnia rolina zielna, wyrastajca do wysokoci 30-80 cm i tworzca pod ziemi rozgazione kcza. Jest rozmnaana z nasion, ktre wysiewa si w marcu do skrzyneczek z torfem i przykrywa 0,5centymetrow warstw podoa. Siewki pikuje si, gdy maj 1-2 pary lici waciwych. Do gruntu wysadza si rozsad w maju, gdy minie niebezpieczestwo ostatnich przymrozkw wiosennych. Zalecana rozstawa wynosi 20X40 cm. Surowcem leczniczym jest ziele lub li melisy zebrane przed kwitnieniem i wysuszone. Pierwszy zbir przypada zwykle na pocztek czerwca, drugi - na koniec sierpnia. W asne nasiona zbiera si na przeomie wrzenia i padziernika. Ziele melisy dziaa uspokajajco, zwaszcza w nerwoblach i nerwicowych schorzeniach serca. Ma rwnie waciwoci przeciwzapalne oraz przeciwbakteryjne. W medycynie ludowej stosowana jest jako rodek przeciwwymiotny u kobiet ciarnych oraz jako rodek mlekopdny. Napar z l yki stoowej ziela i 1-1,5 szklanki wrztku naley pi 2-4 razy dziennie po 1/4 lub 1/2 szklanki. W kuchni uywane s wiee i suche listki melisy, ktre dodaje si do sosw, majonezu, saatek, surwek i napojw orzewiajcych. Listki melisy dodane do herbaty w trakcie parzenia nadaj jej cytrynowy aromat. Ryby morskie naciera si wieymi lub wysuszonymi listkami melisy w celu zagodzenia zapachu.
Mita pieprzowa

Rolina wieloletnia osigajca wysoko 50-80 cm. Rozmnaa si wycznie wegetatywnie przez sadzonki rozogowe, gdy w ogle nie wytwarza nasion. Sadzonki rozogowe mity pozyskuje si i wysadza wczesn wiosn od marca do kwietnia lub w sierpniu. Sadzi si cae rozogi, ukadajc je poziomo na dnie bruzdy jeden za drugim. Gboko bruzdy wynosi 6-7 cm, a rzdy oddalone s od siebie o 30-40 cm. Mita wymaga yznej gleby, bogatej w prchnic i wap, do wilgotnej. Wykorzystywane s licie oraz ulistnione szczyty pdw.
25

Zbioru dokonuje si dwukrotnie: na pocztku kwitnienia rolin (lipiec) oraz w poowie wrzenia, w czasie suchej, sonecznej pogody. Mita stosowana jest przy zaburzeniach trawienia, braku apetytu, wymiotach, chorobach wtroby i drg ciowych. Dziaa bakteriobjczo i lekko przeciwblowe oraz obnia cinienie krwi. Stosuje si j rwnie do pukania garda i jamy ustnej. Napar przyrzdza si z l yki suszonego ziela i l szklanki wrztku i pije 2-3 razy dziennie po l szklance. W gorcym klimacie napar z mity pije si jak herbat, u nas rwnie w czasie upaw, i przy pracach w wysokiej temperaturze (w hucie), stosuje si napar z tego ziela. Suszone licie mity mona dodawa do herbaty i kompotw, ktrym nadaje si w ten sposb orzewiajcy smak. Suszone i wiee licie mity s doskonaym dodatkiem do baraniny, ryb, saatki z pomidorw i sosu pomidorowego, twaroku, zielonej saaty oraz szpinaku. Nagietek lekarski Jednoroczna popularna rolina ozdobna, osigajca wysoko 2050 cm. Nasiona nagietka wysiewa si wprost do gruntu na przeomie marca i kwietnia (w nastpne lata wysiewa si sam, a w agodne zimy nie przemarza). Zbyt gsto rosnce siewki przerywa si. Wymaga do wilgotnej gleby i soca. Zakwita w czerwcu, a gdy wikszo kwiatw przekwitnie, naley go przyci na wysoko 10 cm, aby pniej znw obficie zakwit. Wasne nasiona nagietka zbiera si sukcesywnie od lipca do padziernika. W lecznictwie wykorzystuje si kwiaty jzyczkowe o barwie pomaraczowej (bez kielicha). Po wysuszeniu zaywa si je (wewntrznie) przy chorobach przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej odka, chorobach wtroby, dziaaj take uspokajajco, obniaj cinienie krwi i poprawiaj prac serca. Zewntrznie stosowany jest nagietek jako rodek przeciwzapalny i gojcy - do pukania jamy ustnej i garda, po ukszeniu przez owady i pkniciu skry, do przemywania oczu przy zapaleniach spojwek i powiek. W celu przygotowania naparu naley l yeczk patkw zala l szklank wrztku. Pi - 2 razy dziennie po 1/2 szklanki. 26

Ogrecznik lekarski

Rolina jednoroczna, dorastajca do wysokoci 60 cm. Ronie dziko jako chwast ogrodowy i std mona uzyska nasiona do uprawy. Nasiona wysiewa si w kwietniu wprost do gruntu w rzdy co 40-50 cm, na gboko 1-2 cm. Kwitnienie rolin przypada na lipiec i sierpie. Wasne nasiona ogrecznika zbiera si na pocztku wrzenia. Wykorzystuje si ziele zebrane na pocz tku kwitnienia, najgrubsze odygi naley odrzuci. Uywane jest przy schorzeniach jamy ustnej, garda, odka i przy zapaleniu bon luzowych przewodu pokarmowego - w celu zmniejszenia podranienia i przekrwienia bon luzowych, a take ich ochrony przed dranicym dziaaniem rodkw zewntrznych. W medycynie ludowej ziele to stosowane jest jako rodek uspokajajcy, odwieajcy, moczopdny, lekko przeczyszczajcy i napotny. Napar przyrzdza si, zalewajc 10-30 g ziela 2 szklankami wrztku i pije po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie. Suszone licie ogrecznika dodaje si do duszonej lub pieczonej dyni, cukinii, kabaczka, ogrkw, a take do innych warzyw i zapiekanek. wiee listki s doskonaym dodatkiem do mizerii, chodnika i barszczu ukraiskiego oraz twaroku.
Orzech woski

Drzewo uprawiane w ogrodach, osigajce 20 m wysokoci. Licie orzecha woskiego, zbierane w czerwcu przy adnej pogodzie, dziki duej zawartoci garbnikw lecz wszystkie podranienia bon luzowych i skry. Stosuje si je przy biegunce (wewntrznie), zapaleniu jamy ustnej i dzise, zapaleniu spojwek, egzemach, poceniu si ng i rk (zewntrznie). Do uytku wewntrznego przygotowuje si napar z 5 g lici i l szklanki wrztku (take w mieszance z czarnymi jagodami). Do uytku zewntrznego stosowany jest odwar z 20-30 g lici i l l wody.

27

Papryka ostra

Rolina jednoroczna osigajca 30-40 cm wysokoci. Pochodzi z Ameryki rodkowej i dlatego moe by uprawiana tylko w miejscach sonecznych i osonitych od wiatru, na yznej glebie. Papryka rozmnaa si z rozsady, ktr naley przygotowa w skrzyneczce w mieszkaniu na bardzo dobrze nasonecznionym parapecie okiennym. Produkcja rozsady trwa okoo 8 tygodni. Rozsad, uzyskan z siewu w poowie marca, wysadza si do gruntu po ostatnich przymrozkach wiosennych, to jest okoo 15 maja. Papryk wysadzamy w rozstawie 30 X 40 cm. Szczeglnie w okresie przyjmowania si rozsady naley j obficie podlewa. Kwitnienie rolin przypada na lipiec, a pogoda w tym okresie (ciepo i umiarkowane opady) sprzyja zawizaniu si owocw. Czsto ze wzgldu na niskie temperatury powietrza wikszo zawizkw opada, roliny kwitn ponownie, ale owoce, ktre zawizuj si w tym czasie, nie zd ju dojrze przed nadejciem pierwszych przymrozkw jesiennych, na ktre papryka jest niezwykle wra liwa. Przy sprzyjajcej pogodzie pierwsze owoce papryki dojrzewaj ju pod koniec sierpnia, ale zazwyczaj s kopoty z uzyskaniem czerwonych owocw papryki przed przymrozkami. Owoce papryki suszy si w temperaturze okoo 40C, nawlekajc na sznurek i zawieszajc nad kuchni lub na blasze w stygncym piekarniku. Owoce papryki ostrej zawieraj kapsaicyn o silnie piekcym smaku, wiele barwnikw karotenoidowych i flawonoidowych oraz znaczne iloci witamin. Maj one zastosowanie w kuchni jako ostra przyprawa do wielu potraw. Jako rodek leczniczy papryka stosowana jest gwnie zewntrznie, gdy zawarta w niej kapsaicyna podrania skr, powodujc jej lokalne przekrwienie, a w ostatecznym efekcie koi ble reumatyczne, miniowe i nerwoble.
Pietruszka zwyczajna

Rolina dwuletnia, o wysokoci okoo 50 cm. Rozmnaa si z nasion, ktre wysiewa si na og na przeomie marca i kwietnia, mniej znany jest termin jesienny (padziernik-listopad). Pietruszk 28

mona z powodzeniem uprawia na kadej glebie ogrodowej przepuszczalnej, zasobnej w prchnic i skadniki pokarmowe. Nasiona pietruszki zbierane s w lipcu - w drugim roku wegetacji. Zastosowanie maj: korze i licie oraz owoce pietruszki. Wszystkie surowce dziaaj moczopdnie, rozszerzaj naczynia krwionone i agodnie obniaj cinienie krwi. Stosuje si je przy nieytach jelit i drg moczowych oraz kamicy nerkowej. Napar przygotowuje si z 1/2 yki korzenia lub z 5 g owocw oraz l szklanki wrztku i pije po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie. Napar jest szkodliwy dla kobiet ciarnych. wiee listki to popularna przyprawa - s polecane przy anemii i zmczeniu, zwaszcza wiosn. Natk pietruszki dodaje si do zup, zapiekanek, wszelkich da z mis, warzyw, jaj, ryb, ziemniakw, zielonej sa aty, twaroku, sosw zioowych, masa zioowego. Zielona pietruszka jest bogatym rdem witaminy C.
Podbia pospolity

Wieloletnia rolina zielna o wysokoci do 15 cm, tworzca grube, pezajce kcza. Wystpuje pospolicie na wilgotnych kach, przy drogach i torach kolejowych, rumowiskach, nad brzegami wd, lubi gleby gliniaste. Kwitnie pod koniec lutego i w marcu. Surowcami leczniczymi s licie i kwiaty, ktre wykazuj sabsze dziaanie ni licie. Licie zbiera si w maju - czerwcu w pogodne dni i wybiera tylko mode, rosnce w socu bez plam i nie zabrudzone ziemi. Niewskazane jest mycie ich po zbiorze. Licie tnie si na mniejsze kawaki i suszy w jednej warstwie. Dziki zawartoci luzw rolinnych, garbnikw i olejkw eterycznych surowiec ma dziaanie przeciwzapalne, cigajce, bakteriobjcze i przeciwskurczowe. Stosuje si go przy nieytach grnych drg oddechowych, kaszlu i chrypce, zwaszcza u dzieci i ludzi starszych, w celu zagodzenia kaszlu i uatwienia odkrztuszania. Odwar przyrzdzony z 1/2 yki pocitych lici i l szklanki wody pije si 2-4 razy dziennie po 1/2 szklanki. 29

Pokrzywa zwyczajna

Rolina wieloletnia, osigajca nawet 100 cm wysokoci, pospolicie rosnca przy domach, w ogrodach, na rumowiskach, w lasach - na wilgotnych glebach. Najszersze zastosowanie ma li pokrzywy. Zbiera si go od czerwca do wrzenia i suszy w ciemnym oraz przewiewnym miejscu. Wodny wycig z lici dziaa przeciwbiegunkowe, moczo-pdnie, cigajce i wzmacniajco. Obnia take poziom cukru we krwi i polecany jest przy cukrzycy i anemii. Napary i nalewki stosuje si do nacierania skry gowy przy upieu, wypadaniu wosw i ojotoku. Sok z modych pdw (wycinity w sokowirwce) pije si przy zmczeniu wiosennym, zaczynajc od 1-2 yek, a koczc na 1/2 szklanki. Stosowa t kuracj naley przez dwa tygodnie.
Rozmaryn lekarski

Zimozielona krzewinka osigajca wysoko 2 m. Ma system korzeniowy wraliwy na przesadzanie. Rozmaryn mona rozmnaa dwoma sposobami: przez wysiew nasion, kupujc wycznie za granic (le kiekuj), lub przez sadzonki zielne, pobierane ze szczytw pdw rolin matecznych w lipcu - sierpniu. Sadzonki z 6-8 parami lici umieszcza si w wilgotnym piasku, a gdy ukorzeni si, uszczykuje si w celu lepszego rokrzewienia. Rozmaryn lubi soce i such, zasobn w wap gleb. Licie rozmarynu s surowcem leczniczym. Zbiera si je na pocztku kwitnienia rolin, cinajc wierzchokowe czci pdw (20-30 cm dugoci). Po wysuszeniu licie osmykuje si z odyg. Napar z suszonych lici rozmarynu pobudza czynnoci wydzielnicze odka, poprawia trawienie, ma waciwoci moczopdne i ciopdne, dziaa wzmacniajco, podnosi sprawno fizyczn (polecany jest dla rekonwalescentw i ludzi starszych). Jest cennym lekiem rolinnym w zaburzeniach kr enia obwodowego oraz przy starczych zmianach w sercu. wiee lub suszone listki rozmarynu dodaje si do zup, sosw, saatek, zielonej saaty, potraw z ryb, drobiu, mis oraz z grzybw.
30

Mona rwnie przyrzdzi ocet rozmarynowy. Oprcz tego wiee listki rozmarynu s wspaniaym dodatkiem do mis pieczonych na ruszcie i ronie, pizzy i ryb. Ra dzika Krzew ozdobny uywany jako podkadka dla szlachetnych odmian r. Osiga wysoko do 4 m. W Polsce jest rolin pospolit na caym obszarze. Owoce dzikiej ry s surowcem leczniczym. Zbiera si je we wrzeniu i padzierniku, a nastpnie suszy (rzadziej przerabia na past). Owoc dzikiej ry zawiera znaczne iloci kwasu askorbinowego (witamina C), flawonoidy, witaminy A, B,, B E i K, garbniki, kwasy organiczne. Warto lecznicza owocw dzikiej ry zaley przede wszystkim od zawartoci w nich witaminy C i synergistycznie dziaajcych flawonoidw. Witamina C wystpujca w owocach dzikiej ry jest szybko wchaniana przez nasz organizm, w odrnieniu od witaminy C otrzymywanej syntetycznie. Owoce dzikiej ry s wartociowym surowcem do domowego wyrobu wina, ale przede wszystkim przerabia si je na koncentraty witaminowe, przeciery, soki pitne, syropy, marmolady, demy, susze. Do wyrobu konfitur i syropw wykorzystuje si rwnie patki kwiatw ry dzikiej. Rumianek pospolity Rolina jednoroczna, osigajca 50 cm wysokoci. Dziko ronie na polach, kach i nieuytkach, ale ostatnio jest pozyskiwany z upraw. Najlepszym terminem siewu nasion rumianku jest wrzesie (mona te sia w marcu). Nasion rumianku nie naley przykrywa, wystarczy tylko lekko wgnie je w gleb. Po wykiekowaniu przerywa si siewki, pozostawiajc po 2-3 roliny co 10-15 cm. Rumianek kwitnie w czerwcu, lipcu. Nasiona zbiera si w kocu lipca. Surowcem zielarskim s koszyczki rumianku, potocznie nazywane kwiatami, zebrane wtedy, gdy bia e patki uoone s 31

poziomo. Rumianek dziaa przeciwzapalnie, przeciwskurczowo, wiatropdnie i odkaajco. Napar z rumianku podaje si przy blach odka i jelit, przy blach miesiczkowych. Zewntrznie stosuje si go w postaci okadw przy stanach zapalnych skry, ranach, oparzeniach sonecznych, zapaleniu spojwek, garda i anginie. W celu przygotowania naparu naley zala l yk surowca l szklank wrztku (dla niemowlt - l yeczk).
Rzeucha ogrodowa

Rolina jednoroczna, rozmnaana z nasion. Dorosa rolina ma silnie rozgazion odyg o wysokoci 30-60 cm. Jej kuzynka rzeucha kowa wystpuje czsto na wilgotnych kach, brzegach jezior i rzek. Rzeucha ogrodowa jest tradycyjnie uprawiana przed Wielkanoc. Nasiona, wysiane na mokr wat lub lignin na talerzyku, kiekuj po 2 dniach, a do zbioru licieni i pierwszych lici waciwych przystpuje si ju po 7 dniach. Nasiona rzeuchy mona rwnie wysiewa do doniczek, skrzynek balkonowych i wprost do gruntu. Ziele rzeuchy ma dziaanie lecznicze, znane jest w medycynie ludowej jako rodek przeciwgocowy i rozkurczowy. wiea rzeucha zalecana jest przy anemii, niedoborze jodu, w chorobach tarczycy. Dziaa korzystnie na wosy, paznokcie i skr. Jednak najwiksze znaczenie ma rzeucha jako przyprawa. Mona j dodawa do zup (zwaszcza pomidorowej), sosw, zielonej sa aty, saatek, ryb, jajecznicy i innych potraw z jaj, ziemniakw, twaroku. Uwaga: do saatek z dodatkiem rzeuchy nie mona dodawa octu, zastpuje si go sokiem cytrynowym lub mietan.
Rzodkiew czarna

Warzywo o zgrubiaym, kulistym korzeniu. Rozmnaa si z nasion, ktre wysiewane s w kwietniu (odmiana wczesna) lub w kocu czerwca i lipcu (odmiany pne, w tym odmiana o czarnej skrce Murzynka", majca najwiksze znaczenie lecznicze) 32

wprost do gruntu w rzdy -co 20 cm, na gboko l cm. Siewki przerywa si, pozostawiajc roliny co 6-8 cm. Korzenie wykopuje si w padzierniku i przechowuje przez zim przesypane piaskiem w chodnym, do wilgotnym miejscu. Lecznicze znaczenie ma korze rzodkwi czarnej, spoywany w postaci surwek lub soku. Stosowany jest przy schorzeniach wtroby, drg oddechowych, dla pobudzenia apetytu i wydzielania sokw odkowych, przy odwodnieniu organizmu, chorobach serca, reumatyzmie, anemii. Zewntrznie uywany jest jako rodek przeciwko upieowi i wypadaniu wosw. Picie soku przez duszy czas oglnie wzmacnia organizm. Sosna zwyczajna Znane drzewo lene. W zielarstwie wykorzystuje si igliwie sosny, pdy, pczki i ywic. Najbardziej wartociowym surowcem s pczki szczytowe, ktre zbiera si wycznie z drzew citych od listopada do kwietnia. Mode pdy dugoci 5 cm zbiera si tu po rozwiniciu pczkw. Ulistnione tegoroczne ga zki sosny dugoci 30 cm zbiera si wycznie z drzew citych jesieni lub zim. Rozkada si je cienk warstw i suszy. Pczki dziaaj wykrztunie i napotnie, a igliwie i pdy wykrztunie, przeciwskurczowo i bakteriobjczo. Napar i syrop z pczkw polecany jest przy schorzeniach drg oddechowych, take u dzieci. Odwar z igliwia stosuje si do inhalacji, przy zapaleniach drg oddechowych, astmie i kokluszu. Przyrzdza si go z okoo 60 g igie i l l wody. Dodany do kpieli pomaga przy dolegliwociach reumatycznych, oczyszcza skr i odwiea. Szawia lekarska Rolina wieloletnia (krzewinka), osigajca 70 cm wysokoci. Jest rozmnaana z nasion, ktre wysiewa si w marcu w mieszkaniu lub w kwietniu wprost do gruntu. Uprawa z rozsady daje silniejsze roliny, z ktrych wczeniej mona zbiera surowiec. Pierwszego zbioru dokonuje si jesieni, w nastpnych latach
33

2-3-krotnie w sezonie wegetacyjnym, zawsze w pocz tkowej fazie kwitnienia. Szawia kwitnie od maja do sierpnia (pocz wszy od drugiego, czasem trzeciego roku wegetacji), nasiona dojrzewaj we wrzeniu. Rolina ta wymaga soca, yznej, zasobnej w wap i niezbyt wilgotnej gleby. Waciwoci lecznicze maj licie szawii. Ich dziaanie jest antyseptyczne, przeciwzapalne, przeciwskurczowe, cigajce i przeciwpotne. Stosowana jest przy dolegliwociach przewodu pokarmowego (zatruciach, zym trawieniu, biegunce, wzdciach), przy nadmiernym poceniu si noc i przy nadmiernej pobudliwoci nerwowej. Zewntrznie uywa si jej w stanach zapalnych jamy ustnej, dzise, garda, chorobach skry i przy pielgnacji wosw. Napar z l yki lici i l szklanki wrztku pije si 2-4 razy dziennie po 1/2 szklanki. wiee i suszone licie szawii s rwnie przypraw. Dodaje si je do tustych mis (baraniny, wieprzowiny, kaczek i gsi), do ryb, omletw, saatek i past serowych. wiee listki szawii wraz z listkami innych zi mona dodawa do potraw z pomidorw, grochu, fasoli, warzyw i marynat.
Szczypiorek ogrodowy

Bylina rosnca do wysokoci 30 cm. Licie wyrastaj z maych cebulek skupionych w rozrastajce si z wiekiem kpy. Uprawiany jest powszechnie w ogrodach. Dobrze ronie na kadej dostatecznie yznej i wilgotnej glebie, znosi pcie, ale najwiksze kpy tworzy w penym socu. Kwiaty szczypiorku naley cina zaraz po ich ukazaniu si, gdy pogarszaj smak lici. Szczypiorek uprawia si, wysiewajc nasiona wprost do gruntu w kwietniu, w rzdy co 20-30 cm. Mona te dzieli starsze kpki wiosn lub pod koniec lata. Nasiona zbiera si na przeomie sierpnia i wrzenia. Szczypiorek jest niezwykle popularn rolin przyprawow, zwaszcza w okresie zimy i wczesnej wiosny. Posiekany bywa dodawany czsto do wszystkich saatek, rosow, zup, ziemniakw, jajecznicy, omletw, twaroku, do masa zioowego. Szczypiorek jest dobrym rdem prowitaminy A. 34

liwa tarnina

Krzew o wysokoci 2-3 m, rosncy czsto na skrajach pl, lasw, przy drogach. W zielarstwie wykorzystuje si kwiaty i owoce tarniny. Kwiaty zbiera si w pogodne dni kwietnia i suszy, owoce natomiast, gdy s ju zupenie dojrzae, czyli w padzierniku-listopadzie. Suszy si je w piekarniku lub na blasze w temperaturze 60C. Kwiaty tarniny dziaaj moczopdnie, napotnie i przeczyszczajce. Napar z kwiatw pije si przy zaparciach, dolegliwociach odkowych i stanach zapalnych jamy ustnej, garda i krtani. Odwar z owocw stosowany jest przy przewlekych biegunkach, zapaleniu bon luzowych przewodu pokarmowego i nieycie narzdw rodnych. Owoce s dodawane do kompotw, konfitur i nalewek z innych owocw.
Tatarak zwyczajny

Rolina wieloletnia osigajca wysoko 60-120 cm, rosnca na brzegach staww, bagnach i w lasach w podmokych miejscach. Surowcem zielarskim jest kcze, ktre zbiera si wiosn i po oczyszczeniu tnie na 10-20-centymetrowe kawa ki, a nastpnie suszy. Jeeli przeznaczone jest do uytku wewntrznego, to przed suszeniem naley je obra ze skrki. Tatarak jest stosowany przy dolegliwociach odka i wtroby, pobudza wydzielanie soku odkowego, dziaa wiatropdnie i hamuje rozwj bakterii. Poleca si go przy zaburzeniach pracy przewodu pokarmowego na tle nerwowym. Jest uwa any za dobry rodek oglnie wzmacniajcy dla rekonwalescentw, osb starszych i wycieczonych prac. Zewntrznie uywa si tataraku do pukania jamy ustnej i garda przy zapaleniu luzwki jamy ustnej oraz w stanach zapalnych garda. Napar z kcza przyrzdza si, zalewajc 1 yk surowca l szklank wrztku i pije si go po 1/2 szklanki przed kadym wikszym posikiem. Uzupenieniem kuracji s kpiele z dodatkiem odwaru z kcza (100 g surowca na l litr wody wystarcza na pen 35

wann). Maj one dziaanie pobudzajce. Surowiec jest skadnikiem mieszanek wzmacniajcych wosy.
Trybula ogrodowa

Rolina jednoroczn, wyrastajca do 45 cm wysokoci. Czasem spotyka si jej kuzynk" trybul len jako chwast na rumowiskach i w lasach liciastych. W ogrodzie mona wysiewa j sukcesywnie od kwietnia do czerwca, eby mie stale wiee licie. Gdy roliny wzejd, przerywa si je co 15 cm w rzdzie. Licie naley zrywa wtedy, gdy roliny osign 10 cm wysokoci. Trybul mona rwnie uprawia w doniczkach i skrzynkach. Trybula uywana jest jedynie jako przyprawa. wiee listki dodaje si do rnych sosw, duszonych warzyw, potraw z jaj i serw, do mis i wdlin, zup, twaroku, masa zioowego. Suszone licie we Francji s popularn przypraw do pieczonych ryb, mis, kurczt, do sosw, da z jaj, do farszy i kanapek.
Tymianek waciwy

Rolina wieloletnia (podkrzew), osigajca 30 cm wysokoci. Rozmnaa si z nasion, cho moliwe jest take jego sadzonkowanie. Nasiona wysiewa si do skrzyneczek na przeomie marca i kwietnia, a rozsad wysadza si do gruntu w maju, gdy osignie 6-10 cm wysokoci, w rozstawie 30 X 40 cm. Tymianek kwitnie dopiero w drugim roku wegetacji od czerwca do wrzenia. Nasiona zbierane s w lipcu i sierpniu. Surowcem zielarskim jest ziele tymianku, zbierane na pocz tku kwitnienia. Dziaa odkaajco, wykrztunie i cigajce. Stosowane jest w stanach zapalnych drg oddechowych, przy kaszlu, wysuszeniu .garda, chrypce, zapaleniu oskrzeli, astmie. Polecane jest zwaszcza dla dzieci i osb starszych. Ponadto wzmaga apetyt i uatwia trawienie, zapobiega nadmiernej fermentacji i wzdciom. Przy kaszlu, wyczerpaniu nerwowym, reumatyzmie i dolegliwociach odkowych zalecane s ponadto kpiele z dodatkiem naparu z tymianku (100 g ziela zaparza si w l l wrztku i dodaje 36

do wanny wody). Napar z l yeczki ziela i szklanki wrztku pije si 3 razy dziennie po 1/3 szklanki (dla niemowlt po kilka yeczek naparu). Tymianek jest doskona przypraw kuchenn o silnym aromacie. Uywa si go w maych ilociach do potraw misnych, duszonych kurczakw, ryb, zup, sosw zioowych, omletw, ziemniakw puree, duszonych warzyw, pizzy, zapiekanek i makaronw na sposb woski.
ywokost lekarski

Bylina osigajca l m wysokoci. Wystpuje do pospolicie na kach i w rowach, a na polach uprawnych (szczeglnie wilgotnych) jest uciliwym chwastem. ywokost kwitnie od maja do lipca. Surowcem leczniczym jest korze ywokostu, wykopany jesieni lub wczesn wiosn. Korzenie naley dokadnie umy, a nastpnie w caoci suszy. Dobrze wysuszone korzenie powinny by z zewntrz ciemne (prawie czarne), a po przeamaniu - biae. Korze ywokostu zawiera midzy innymi alantoin (substancj uatwiajc i przyspieszajc tworzenie si naskrka), luzy, garbniki, kwasy organiczne, gumy i ywice. Medycyna ludowa zalecaa ywokost jako rodek przyspieszajcy gojenie si ran i zrastanie zamanych koci. Obecnie w lecznictwie bywa uywany wycznie zewntrznie w postaci okadw na rany, odmroenia, oparzenia, owrzodzenia, ylaki, egzemy oraz przy zamaniach koci.

II. Ogrdek zielarski

Pocztki ogrdkw i kcikw zielarskich sigaj staroytnoci. W redniowieczu uprawa zi bya domen zakonnikw. W epoce odrodzenia nastpi szczeglny rozwj upraw zielarskich, zwizany z oglnym rozwojem rolnictwa i ogrodnictwa. W krajach o tradycjach zielarskich w wielu gospodarstwach wiejskich istniej do dzi kciki zielarskie, a w innych - o wysokiej kulturze ogrodniczej - ogrdki i kciki zielarskie zakadane s przede wszystkim w ogrodach przydomowych na przedmieciach wielkich miast. W Polsce tradycje ogrdkw zielarskich nie s tak bogate, jak w krajach Europy poudniowej i zachodniej, cho w ostatnich latach mona zaobserwowa wyrany wzrost zainteresowania upraw i stosowaniem zi.

Wybr miejsca
Przy wyborze miejsca na kcik lub ogrdek zielarski naley pamita o pochodzeniu poszczeglnych gatunkw zi. Te, ktre wywodz si z rejonw o klimacie podobnym do naszego, na przykad: estragon, lubczyk, rzeucha - nie s wraliwe na chody i mog by uprawiane nawet w miejscach zacienionych. Inne pochodzce ze sonecznych i ciepych krajw, jak: bazylia, czber, kolendra, koper woski, lawenda, majeranek, melisa, ogrecznik.. rozmaryn, tymianek - s bardzo wraliwe na chody, wymagaj stanowisk nasonecznionych i osonitych od wiatru. Najlepiej urzdzi kcik lub ogrdek zielarski przy poudniowej cianie domu lub altany, na otwartej przestrzeni albo w zagospodarowanym ju ogrodzie przydomowym, by stworzy bardziej 39

korzystny mikroklimat, a od pnocnej strony posadzi ywopot. Do tego celu wykorzystuje si wiele gatunkw rolin osonowych: roliny jednoroczne wysokie (sonecznik, kukurydza), roliny jednoroczne niskie (kochia, ubin) lub roliny wieloletnie (grab, irga, jaowiec, ligustr, sosna grska, ywotnik, tuja). Mona rwnie stosowa osony z takich materiaw, jak drewno (deski, paliki, gazie), folia polieetylenowa i podobne.

Plan ogrdka
Rozplanowanie ogrdka zielarskiego zaley od wielu czynnikw, spord ktrych najwaniejsze to: wielko cakowitej powierzchni ogrodu przydomowego oraz czci przeznaczonej na kcik zielarski, uksztatowanie powierzchni ogrodu, posiadane nasiona i sadzonki, a take indywidualne upodobania uytkownikw. Za przykady oryginalnych rozwiza ogrdkw zielarskich mog suy: rabata paska na planie koa lub wzniesiona, labirynt zioowy, szachownica zioowa, rabata paska na planie prostokta, rabata paska albo wzniesiona na planie elipsy, skalny ogrdek zielarski, chodnik zioowy, schody zioowe, ruchomy ogrdek zielarski (zioa rosn w pojemnikach rnej wielkoci i ksztatw). W pierwszym roku prowadzenia ogrdka zielarskiego proponuje si upraw tych gatunkw, ktrych nasiona lub sadzonki uda si zdoby - po kilka, kilkanacie rolin kadego gatunku. W nastpnych latach pod upraw kadego gatunku zi mona ju przeznaczy 1-3 m2 powierzchni. W tabeli l podano zapotrzebowanie przecitnej rodziny (4-osobowej) na zioa i ich nasiona do uprawy w ogrodzie, co powinno uatwi rozplanowanie ogrdka. Rozmieszczenie poszczeglnych gatunkw rolin w kciku zielarskim jest uwarunkowane cechami morfologicznymi rolin, takimi jak na przykad: wysoko i rozoysto. Na rabacie okrgej lub owalnej (paskiej lub wzniesionej) roliny wysokie naley sadzi w czci centralnej, a pozostae, w miar zmniejszania si ich wysokoci - w kierunku do brzegu rabaty. W przypadku gdy rabata jest z jednej strony ograniczona (na przykad ywopotem, potem lub cian budynku), wysoko sadzonych rolin powinna
40

Tabela l Zapotrzebowanie przecitnej rodziny (4-osobowej) na zioa i ich nasiona do uprawy w ogrodzie Gatunek roliny Arcydzigiel litwor Bazylia pospolita Biedrzeniec any Bylica estragon Czarnuszka siewna Czber ogrodowy Czosnek pospolity Gorczyca biaa Hyzop lekarski Kminek zwyczajny Kolendra siewna Koper woski Lawenda prawdziwa Lebiodka pospolita Lubczyk ogrodowy Majeranek ogrodowy Melisa lekarska Mita pieprzowa Nagietek lekarski Ogrecznik lekarski Papryka ostra Pietruszka zwyczajna Rozmaryn lekarski Rumianek pospolity Rzeucha ogrodowa Rzodkiew zwyczajna Szawia lekarska Szczypiorek ogrodowy Trybula ogrodowa Tymianek waciwy Liczba rolin lub nasion 1-2 roliny 10 g (10-20 rolin) 3-5 rolin 2 roliny 10 g 10 g 15-30 zbkw 20-50 g 1-2 roliny 10 g 10 g 1-2 roliny 2-3 roliny 2 roliny 1-2 roliny 10 g 3 roliny 20 sztuk rozogw 10 g 10 g 5 rolin 10 g 1-2 roliny 5g 10-100 g 10-20 rolin 2 roliny 5 rolin 5g 2-3 roliny

41

zwiksza si od brzegu w gb rabaty. Poszczeglne grzdki naley tak rozplanowa, aby dostp do kadej z nich by atwy. cianki pomidzy grzdkami mona obsia traw albo wykona z innych materiaw, takich jak: wir, kamienie, cegy zakopane w ziemi, deski, stare podkady kolejowe, pyty chodnikowe. Na rysunkach podano kilka przykadw rozplanowania ogrdkw zielarskich.

Przygotowanie gleby
Pod upraw zi gleb naley przygotowa tak samo jak pod upraw rolin warzywnych. Cz prac wykonuje si po zbiorze plonu gwnego w roku poprzedzajcym upraw zi, a nastpne na wiosn w roku uprawy rolin zielarskich. Na prac po zbiorze plonu gwnego w roku poprzedzajcym upraw zi skadaj si nastpujce czynnoci: pytkie przekopanie gleby na gboko okoo 10 cm w celu przykrycia resztek poniwnych i wzruszenia roli; zagrabienie gleby, przeciwdziaajce zsychaniu si wierzchniej warstwy roli i utracie struktury, poprawiajce warunki wsikania wody i pobudzajce nasiona chwastw do kiekowania; gbokie przekopanie gleby na gboko szpadla lub wide amerykaskich (20-25 cm). Jest to zabieg powodujcy lepsze wsikanie wody w gleb pozostajc w ostrej skibie; kruszenie zwizej (zbitej) gleby pod wpywem mrozu; wytpienie niektrych szkodnikw rolin zimujcych w glebie (na przykad poczwarek); przykrycie resztek poniwnych i obornika dla lepszego ich rozkadu i wykorzystania przez nastpne roliny; lepsze odchwaszczenie gleby, poniewa chwasty, ktrych nasiona skiekoway jesieni na powierzchni skib, zostaj zniszczone przez mrz lub wiosn uprawkami przedsiewnymi. Prace wiosenne w roku uprawy rolin zielarskich su przede wszystkim odpowiedniemu spulchnieniu (wzruszeniu) gleby: zagrabienie gleby niszcz ce skorup tworzc si na jej powierzchni, wyrwnujce powierzchni i rozkruszajce grudy ziemi; spulchnienie gleby za pomoc rnego rodzaju spulchniaczy 42

Oznaczenia gatunkw rolin zielarskich na rysunkach 1-7: 1) arcydzigiel, 2) bazylia, 3) bylica estragon, 4) czarnuszka, 5) czber ogrodowy, 6) hyzop, 7) kminek, 8) kolendra, 9) koper ogrodowy - a. uprawiany na nasiona, b. uprawiany na zielono, 10) koper woski, 11) lawenda, 12) lebiodka, 13) lubczyk, 14) majeranek, 15) melisa, 16) mita pieprzowa, 17) ogrecznik, 18) papryka ostra, 19) rozmaryn, 20) rumianek, 21) rzeucha, 22) szawia lekarska, 23) tymianek, 24) pietruszka naciowa, 25) szczypiorek. Gatunki jednoroczne: 2, 4, 5, 8,9, 14, 17, 18, 20, 21. Gatunki dwuletnie: l, 7, 10, 24. Gatunki wieloletnie: 3, 6, 11,12, 13, 15, 16, 19, 22, 23. 25

Rys. 1. Ogrdek zielarski na planie koa o rednicy co najmniej 6 m. Niektre cieki wykonane z cegie zakopanych w ziemi, inne - z kamieni polnych
43

Rys. 2. Ogrdek zielarski wkomponowany w powierzchni wyoon pytami chodnikowymi. Typowy ogrdek pachncy - wykorzystano wycznie roliny olejkowe z rodziny wargowych. Od wschodu, pnocy i zachodu osonity ywopotem o wysokoci 0,5-1 m

Rys. 3. Rabata zielarska paska. Od strony pnocnej osonita ywopotem (lub inn oson przeciwwiatrow) o wysokoci 1-1,5 m. Od gbi do przodu rabaty wysoko rolin maleje. Poletka ograniczone krawnikami chodnikowymi, cieki obsiane mieszank trawnikow
44

Rys. 4. Rabata zielarska wzniesiona. Od rodka do brzegw rabaty wysoko rolin maleje

(aeratorw), rozluniajce podpowierzchniowe warstwy gleby, przyczyniajce si do wycignicia na powierzchnie cz ci niektrych podziemnych chwastw wieloletnich oraz do wymieszania z gbszymi warstwami gleby uprzednio wysianych nawozw; dokadne zagrabienie powierzchni gleby, przyczyniajce si do wyrwnania powierzchni i rozbicia ostatnich wikszych grud ziemi; lekkie ugniecenie powierzchni gleby (na przykad za pomoc grabi lub lekkiego wau) przed wysiewem nasion niektrych gatunkw rolin zielarskich (na przykad rumianku). Czasem gbokie przekopanie gleby na jesieni jest niemoliwe lub bardzo utrudnione ze wzgldu na nadmiern wilgotno gleby. Wwczas naley odoy ten zabieg do wiosny, cho nie jest on ju tak korzystny jak jesieni. 45

Rys. 5. Tak zwany ornamentalny ogrdek zielarski. uki - betonowe zakopane w ziemi lub w postaci cieek wysypanych wirem. cieka centralna wykonana w postaci podestu z desek lub ze starych palet

Rozmnaanie zi
Roliny zielarskie rozmnaa si dwoma sposobami: generatywnie, to jest z nasion, i wegetatywnie - przez sadzonki. Terminarz siewu nasion i wysadzania sadzonek lub rozsady zi uprawianych w ogrodzie przedstawiono w tabeli 2. 46

Rys. 6. Ogrdek zielarski otoczony sztuczn osoni) przeciwwiatrow pot, parawan z folii polietylenowej itp.). Wysoko osony 0,5-1 m. cieki wok blokw poletek mog by wykonane z rnych materiaw: cegie, kamieni polnych, wiru, desek lub starych podkadw kolejowych, kawakw pnia drzewa (0 20 cm, wys. 15 cm, zakopane w ziemi na gboko 10-12 cm). Powierzchnie przy osonie przeciwwiatrowej obsiane mieszank trawnikow

Wikszo gatunkw zi rozmnaa si w praktyce z nasion. Pewien problem przy zakadaniu ogrdka zielarskiego bdzie stanowio zaopatrzenie si w nasiona zi. Nasiona 13 gatunkw rolin zielarskich - arcydzigla, bazylii, czarnuszki, dziurawca, hyzopu, kolendry, lawendy, lubczyku, melisy, papryki, rumianku, szawii i tymianku - mona zdoby w sklepach wzorcowych Herbapolu. Piszemy zdoby", albowiem nie ma ich tam jeszcze w
47

Rys. 7. Ruchomy ogrdek zielarski. Roliny, uprawiane w rnego rodzaju pojemnikach, ustawia si przed domem - najlepiej przy poudniowej cianie, ewentualnie - na balkonie

cigej sprzeday. Nasiona czbru, gorczycy, majeranku, nagietkw, pietruszki, rzeuchy, rzodkwi i szczypiorku mona kupi w sklepach z nasionami rolin warzywnych, natomiast nasiona kminku (pod nazw owoc kminku) - w wikszoci sklepw spoywczych. Nasiona kopru woskiego, lebiodki i ogrecznika roz48

Tabela 2
Terminarz siewu nasion i wysadzania sadzonek lub rozsady zi

Gatunek

Termin siewu Termin siewu w Termin lub sadzenia pomieszczeniu wysadzania do gruntu rozsady do gruntu 2 VIII 10 V koniec IV koniec IV pocztek V pocztek IV IV X-XI III IV koniec III pocztek IV koniec III pocztek IV IV XI IV VIII koniec IV pocztek V koniec III pocztek IV lub VIII. IV- 15 VI IV III 3 1 IV 1 IV IIMV 15 III 15 III 15 III 15 III (uprawa 15 V 15 V VI-VII 15 V 15 V 15 V 4

1 Arcydzigiel litwor Bazylia pospolita Biedrzeniec any Bylica estragon. (sadzonki kczowe) Czarnuszka siewna Czber ogrodowy Czosnek pospolity (zbki) Gorczyca biaa Hyzop lekarski Kminek, zwyczajny Kolendra siewna Koper woski Lawenda prawdziwa Lebiodka pospolita Lubczyk ogrodowy Majeranek ogrodowy Melisa lekarska Mita pieprzowa (sadzonki rozogowe) Nagietek lekarski Ogrecznik lekarski Papryka ostra Pietruszka zwyczajna Rozmaryn lekarski

49

3 w pomieszczeniu)

Rumianek pospolity Rzeucha ogrodowa Rzodkiew zwyczajna

Szawia lekarska Szczypiorek ogrodowy Trybula ogrodowa Tymianek waciwy

15 IX lub koniec III pocztek IV koniec III koniec VIII pocztek IV (odm. wczesna) VII (odm. pna) koniec X pocztek XII lub IV IV IV 1-15 IV

IX-II (uprawa w pomieszczeniu) -

15 III-pocztek IV

prowadza wycznie wrd plantatorw zi Zielarska Stacja Nasienna Herbapol" z siedzib w Bydgoszczy. Zbki czosnku bez wikszego trudu mona kupi na targowiskach lub w sklepach warzywniczych. Nasiona pozostaych gatunkw zi (rozmnaanych z nasion) przywoone s jedynie z zagranicy lub nabywane za Waluty wymienialne w jednym ze skadw konsygnacyjnych zachodnich firm nasiennych, ktrych przedstawicielstwa otwarto w ostatnich latach w naszym kraju. Firmy te maj w swoich ofertach handlowych nasiona okoo 30 gatunkw zi. Na rys. 8-9 pokazano nasiona niektrych gatunkw rolin zielarskich. Nasiona zi mona wysiewa bezporednio do gruntu bd najpierw w szklarni, inspekcie lub rozsadniku, gdzie otrzymujemy rozsad, ktr pniej wysadzamy do gruntu. Wikszoci dziakowiczw polecamy produkcj rozsady zi na parapecie okiennym, usytuowanym najlepiej od strony poudniowej. Ten sposb uzy50

Rys. 8-9. Nasiona niektrych gatunkw rolin zielarskich. Numery oznaczone kropkami - w powi kszeniu 5-krotnym, pozostae - w powikszeniu 10*krotnym. Gatunki: 1. arcydzigiel, 2. bazylia, 3. biedrzeniec any, 4. czber, 5. gorczyca, 6. hyzop, 7. kminek, 8. kolendra, 9. koper woski, 10. lawenda, 11. lebiodka, 12. lubczyk, 13. macierzanka, 14. majeranek, 15. melisa, 16. ogrecznik, 17. pietruszka, 18. rozmaryn, 19. rumianek, 20. rzeucha, 21. szawia, 22. szczypiorek, 23. trybula, 24. tymianek

skiwania rozsady odnosi si do tych gatunkw rolin, ktre na skutek dugiego okresu wegetacji i duych wymaga cieplnych, Wysiane w polu, nie zdyyby w naszym klimacie zakwitn i wyda owocw lub nasion przed okresem jesiennych chodw. W pomieszczeniach najlepiej produkowa rozsad w skrzyneczkach lub doniczkach (rnego rodzaju) wypenionych odkwaszonym substratem torfowym. Dowiadczeni dziakowicze mog pokusi si o zbudowanie prostego inspektu lub tunelu foliowego do pro51

Rys. 10. Prawidowo wyprodukowana rozsada bazylii

dukcji rozsad. W celu poprawienia warunkw wietlnych przy uprawie rozsady na parapecie okiennym mona zainstalowa wietlwk. Dowietlajc rozsad przez okoo 10 godzin dziennie, otrzymamy roliny nie gorsze ni te, ktre pochodz ze szklarni. Na rys. 10 pokazano prawidowo wyprodukowan rozsad bazylii. Nasiona gatunkw zi o mniejszych wymaganiach cieplnych wysiewa si bezporednio do gruntu lub na rozsadniku. W uprawie zi mog mie zastosowanie nastpujce rodzaje siewu: - siew rzutowy - stosowany raczej wycznie przy produkcji rozsady w pomieszczeniu lub na rozsadniku, w polu nie prakty52

kowany, gdy wymaga duej iloci nasion do wysiewu, ktre s na og nierwnomiernie rozmieszczone, a pniejsza pielgnacja rolin - utrudniona; - siew rzdowy, uatwia walk z chwastami, nasiona s rwnomiernie przykryte. Jeeli rzdy maj kierunek pnoc-poudnie, to roliny s rwnomiernie owietlone; - siew punktowy, stosowany gwnie przy wysiewie duych nasion, a przy mniejszych nasionach okr gych moe by uyty precyzyjny mini-siewniczek, zaoszcz dza nasiona i czas przeznaczony na przerywanie modych rolin; - siew gniazdowy - stosowany jest w przypadku nasion o gorszej zdolnoci kiekowania lub tych gatunkw zi, ktrych roliny powinny rosn po 2-3 w jednym miejscu. Gboko siewu nasion zaley od ich wielkoci oraz sposobu kiekowania. Na og pytki siew zalecany jest w przypadku nasion drobnych, zwizej gleby i wczesnych terminw siewu. Nasiona due, zwaszcza na glebach lekkich i wysiewane pniej, wymagaj przykrycia grubsz warstw gleby. Nasiona niektrych gatunkw zi wysiewa si na rozsadniku. Rozsadnik to zagon, na ktrym przygotowuje si rozsad zi pno wysadzanych do gruntu, a jednoczenie charakteryzujcych si wzgldnie niskimi wymaganiami cieplnymi. Siewy na rozsadniku mona rozpoczyna ju w kocu marca, lecz z uwagi na niebezpieczestwo wystpienia mrozw lepiej zrobi to w kwietniu. Pod rozsadnik naley przeznaczy miejsce nasonecznione, osonite od wiatrw i znajdujce si w pobliu rda wody. Ze wzgldu na grob wystpienia chorb rozsadnik naley wczy 4o podozmianu, w ktrym powinien nastpowa po rolinach Okopowych, uprawianych na oborniku. Nawoenie rozsadnika nie Wo by intensywne, aby roliny nie rosy za szybko i nie byy Zbyt wybujae. Zasadniczo wystarcza nawoenie fosforowo-potasowe na jesieni, a jedynie w przypadku gdy roliny sabo rosn, mona je zasili, stosujc 2 kg saletry lub saletrzaku na 100 m2, rozsadnika. Przed siewem wyrwnujemy powierzchni gleby, pytko przekopujemy, starannie grabimy i podlewamy. Nasiona siejemy w rzdy co 10-20 cm. Po zakoczeniu produkcji rozsady miejsce na rozsadniku moemy wykorzysta pod upraw papryki lub melonw.
53

Rys. 11. Sadzonka zielna mity pieprzowej (trzywzowa, to znaczy z trzema parami lici) - po ukorzenieniu

Rozmnaanie wegetatywne rolin zielarskich polega na pobraniu z roliny matecznej sadzonki, ktra po umieszczeniu w korzystnych warunkach jest zdolna rozwin si w samodzieln rolin. Przez sadzonki rozmnaa si te gatunki rolin, ktre nie zawizuj nasion (mita, estragon), jak rwnie w przypadkach, gdy z nasion otrzymaoby si roliny rnice si od roliny matecznej. Naley podkreli, e teoretycznie wszystkie gatunki zi mona by rozmnaa wegetatywnie, otrzymujc w ten sposb materia rolinny o bardzo wyrwnanej wielkoci, jednak koszty takiego rozmnaania wikszoci rolin s wysze ni koszty rozmnaania z nasion. W warunkach ogrodowych moemy pozwoli sobie na eksperymenty z rozmnaaniem wegetatywnym zi, a uzyskane efekty bd rdem naszej satysfakcji. Rozrnia si sadzonki kczowe, rozogowe, pdowe, z odrostw korzeniowych i korzeni. Najbardziej rozpowszechnione w uprawach zielarskich s sadzonki rozogowe z mity i estragonu, ktre mona zdoby
54

od plantatorw tych gatunkw bd od przyjaci lub znajomych, uprawiajcych je w ogrodach. Na rys. 11 pokazano ukorzenion sadzonk zieln mity pieprzowej.

Nawoenie upraw zielarskich

Nawoenie zi polega na wnoszeniu substancji pokarmowych do gleby w postaci nawozw organicznych lub nawozw mineralnych. Nawoenie organiczne jest zawsze nawoeniem podstawowym (z wyjtkiem niektrych upraw wieloletnich), poprawiajcym waciwoci fizyczne i biologiczne gleby oraz dostarczajcym znaczn ilo skadnikw pokarmowych wykorzystywanych przez roliny. W przygotowaniu gleby pod upraw rolin zielarskich mog by przydatne nastpujce nawozy organiczne: obornik koski i bydlcy, gnojwka i gnojowica, komposty i nawozy zielone. Zarwno kompost, jak te obornik naley stosowa na jesieni przed gbokim przekopaniem gleby, a w przypadku niektrych rolin wieloletnich w midzyrzdzia. Rne jest zapotrzebowanie poszczeglnych rolin zielarskich na nawozy organiczne. Lubczyk i mita wymagaj bezporedniego nawoenia wysokimi dawkami obornika (4 kg na l m2); arcydzigiel, bazylia, czarnuszka, koper woski i majeranek nawoenia wysokimi dawkami obornika (4 kg na l m2) pod przedplon; estragon, kminek, lawenda, melisa i tymianek bezporedniego nawoenia rednimi dawkami obornika (2-3 kg na l m2). Dla uproszczenia mona przyj zasad uprawy wikszoci gatunkw zi w drugim roku po oborniku. Najbardziej dostpnymi nawozami organicznymi s komposty i nawozy zielone. Trudno sobie wyobrazi najmniejszy nawet ogrdek bez pryzmy kompostowej, jednake nie zawsze jest ona prawidowo przygotowana i przerabiana. Pryzm kompostow naley zakada w moliwie cienistym i osonitym od wiatru miejscu, na przykad pod drzewami lub ywopotem. Na kompost nadaj si liczne substancje organiczne pochodzce z ogrodu i gospodarstwa domowego: soma, licie, zielone resztki rolinne, chwasty (tylko Jednoroczne i przed kwitnieniem), odpadki kuchenne, ziemia,
55

wiry, wgiel drzewny oraz w ograniczonych ilociach popi. Optymalne wymiary pryzmy kompostowej: 150X100 cm. Ka da 2030-centymetrowa warstwa przesypywana powinna by wapnem palonym (l kg na l m3 masy kompostowej). W czasie rozkadu masy kompostowej konieczne jest napowietrzanie pryzmy przez wbijanie kija o gruboci okoo 5 cm, a oprcz tego polewanie wod. Po 4-6 miesicach kompost przerabia si po raz pierwszy, dokadnie mieszajc (przekadajc), a nastpnie ukada w now, mniejsz pryzm. Now pryzm dobrze ugniata si i przykrywa som. Po nastpnych 12 tygodniach kompost przerabiany jest po raz drugi. Po dalszych 6-12 tygodniach kompost jest ju dojrzay i moe by wykorzystywany, na przykad pod roliny warzywne. Kompost stosowany w uprawie zi powinien by lepiej przetrawiony, a wic co najmniej 3-letni. W przeciwiestwie do obornika czy kompostu stosowanie nawozw zielonych (szczeglnie w warunkach ogrodowych) cz sto nie jest doceniane. Nawozy zielone to roliny, ktrych mas zielon przekopuje si jako nawz. Mona je uprawia jako poplony, midzyplony lub przedplony. W pierwszym przypadku wysiewa si je po zbiorze rolin wczenie schodzcych z pola, jak kapusta wczesna, kalafiory wczesne, marchew wczesna, czyli latem lub na pocztku wrzenia i przekopuje pn jesieni. Z przeznaczeniem na nawz zielony poplonowy mona uprawia bobik, ubin roczny, mieszank wyki siewnej z peluszk, mieszank owsa z jczmieniem, faceli, tatark i gorczyc. Do grupy ozimych rolin poplonowych naley wyka kosmata, yto, pszenica, mieszanka wyki kosmatej z ytem lub pszenic, rzepak. Wysiewa si je wczesn jesieni, a przykopuje w poowie maja nastpnego roku. Uprawia si po nich zioa, ktre wysiewa si lub sadzi pno. Przedplonowe roliny z przeznaczeniem na nawozy zielone rosn od kwietnia do poowy czerwca, a po nich wysiewa si nasiona niektrych gatunkw zi. W tym ostatnim przypadku due znaczenie ma ilo, i rozkad opadw w czasie wegetacji rolin przedplonowych, gdy one to w powanym stopniu zmniejszaj zapas wody w glebie. Panujca w ostatnich latach moda na wszystko co naturalne wyrobia w wielu dziakowiczach, a szczeglnie tych pocztkujcych, przekonanie, e stosowanie na dziace lub w ogrdku przy56

domowym rodkw chemicznych jest szkodliwe. Jest to jednak pogld niezupenie suszny w odniesieniu do nawozw mineralnych, bo odpowiednie stosowanie zalecanych norm i dawek tych nawozw przyczynia si do uzyskiwania wysokich plonw dobrej jakoci. Nawoenie mineralne zi jest zblione do nawoenia odpowiednich grup rolin warzywnych. Najatwiejsze jest dawkowanie nawozw wieloskadnikowych, ktrych cay asortyment znajduje si w handlu. Na og stosuje si je kilkakrotnie w cigu okresu wegetacji: do 0,3-0,5 kg na 10 m2 jako nawoenie podstawowe, czyli przed siewem lub sadzeniem rolin, a do 0,5-0,7 kg na 10 m2 w jednej lub dwch dawkach - nawoenie pogwne w czasie wzrostu rolin. Naley zwraca uwag na cise stosowanie zalecanych dawek tych nawozw, z uwagi na wysoki stopie ich koncentracji. Stosujc zbyt wysokie dawki, moemy spali" roliny. Zbyt wysokie dawki nawoenia mineralnego to rwnie nieTabela 3
Potrzeby nawozowe wybranych gatunkw zi w przeliczeniu na najczciej spotykane w handlu nawozy wieloskadnikowe

Gatunek

Dawki nawozw wieloskadnikowych w g na 1 m2 uprawy w zalenoci od zawartoci skadnikw pokarmowych w glebie (dawki nisze naley stosowa na glebach zasobniejszych) Azofoska lub Fructus 2 1 2 2X 22-30 2X 22-26 3X 19-22 X X 2X 30-37 2X 15-19 X Flora MIS 4

3 X X X 2X 24-37 X X 2X 37-49

4 X X X 2X 27-40 X X 2X 40-53

Arcydzigiel litwor Bazylia pospolita Bylica estragon Czarnuszka siewna Czber ogrodowy Hyzop lekarski Kminek zwyczajny

57

1 Kolendra siewna Koper woski Lawenda prawdziwa Lebiodka pospolita Lubczyk ogrodowy Majeranek ogrodowy Melisa lekarska Mita pieprzowa Ogrecznik lekarski Papryka ostra Rumianek lekarski Rzeucha ogrodowa

Szawia lekarska Tymianek waciwy

X 2X 24-31 2X 27-33 X 2X 24-31 2X 27-33 X 2X 24-31 2X 27-33 2X 15-22 X X 1X 44-59 X X 3X 15-22 X X 2X 22-30 X X 3X 22-30 X X 2X 15-22 X X X 2X 31-49 2X 33-53 X 2X 24-31 2X 27-33 w pomieszczeniu uprawa bez nawoenia -na wacie, ligninie itp., w gruncie bardzo krtki okres wegetacji, wic wystarcza naturalna zasobno gleby 3X 19-26 X X 2X 30-37 X X

Uwagi: 1. Dla rolin 2-letnich i wieloletnich dane dla kadego roku uprawy. 2. Nawozy wieloskadnikowe daje si zwykle w 2-3 rwnych dawkach, bezporednio przed siewem i sadzeniem, po wzejciu rolin lub po przyjciu si rozsady i ewentualnie trzeci cz po pierwszym zbiorze surowca. 3. yeczka od herbaty nawozu (paska) to okoo 5 g.

bezpieczestwo skaenia gleby i wd. W tabeli 3 przedstawiono potrzeby nawozowe wybranych gatunkw zi w przeliczeniu na najczciej spotykane w handlu nawozy wieloskadnikowe.

Prace pielgnacyjne w uprawie zi

Do najwaniejszych prac pielgnacyjnych w ogrdku zielarskim trzeba zaliczy odchwaszczanie, ktre terminowo a sprawnie wykonane decyduje o wysokoci plonw. Zwykle nie docenia si
58

wraliwoci rolin na warunki, w jakich odbywa si ich pocztkowy wzrost, i pierwsze zabiegi odchwaszczajce odkada si. Tymczasem chwasty rosn szybciej ni roliny uprawne, zaguszajc je. Dlatego te pierwsze odchwaszczenie naley przeprowadzi wtedy, gdy tylko uda si nam uchwyci siewki chwastw w palce. Nastpne pielenie powinno odbywa si sukcesywnie, w miar kiekowania chwastw. Najbardziej przydatnym narzdziem do odchwaszczania jest motyczka. Kolejnym zabiegiem pielgnacyjnym jest spulchnianie midzyrzdzi, przewietrzajce gbsze warstwy gleby, przerywajce parowanie i powikszajce pojemno wodn gleby. W okresach suszy naley unika gbszego spulchniania, ktre wysusza gleb . Zwykle spulchnia si midzyrzdzia za pomoc odpowiednich spulchnia-czy (aeratorw), a tylko w ostatecznoci motyk. Po kadorazowym zbiorze zi wieloletnich naley spulchnia ziemi wok rolin, gdy w przeciwnym razie, wskutek braku ocienienia, gleba szybko ulegnie zaskorupieniu. Na glebach lekkich (piaszczystych) i w rejonach ubogich w opady wskazane jest nawadnianie upraw zielarskich. Dziki nawadnianiu roliny lepiej wykorzystuj intensywne nawoenie mineralne. Inne zabiegi pielgnacyjne w uprawie zi obejmuj wikszo gatunkw lub tylko niektre z nich: - okrywanie rolin wraliwych gatunkw (koper woski, szawia, tymianek) som, obornikiem, torfem, ziemi dla zabezpieczenia przed mrozami; . - przycinanie starych pdw wiosn w celu odmodzenia i zwikszenia przyrostw gatunkw wieloletnich; - przycinanie lub usuwanie pdw bocznych dla przyspieszenia i zwikszenia rozwoju pdw gwnych (na przykad zostawiamy roliny w celu pozyskania z nich nasion); - uszczykiwanie wierzchokw pdw dla zwikszenia masy Wdw bocznych.

59

Najgroniejsze choroby i szkodniki

W naturalnych warunkach roliny s rzadko poraone przez choroby i szkodniki dziki wzajemnym ustabilizowanym stosunkom pomidzy flor i faun poyteczn oraz szkodliw. W warunkach uprawy roliny staj si wraliwe na choroby i szkodniki na skutek zmiany rodowiska, a co za tym idzie, pojawienia si chorb i szkodliwych owadw. Z punktu widzenia genetyki roliny zielarskie s jeszcze stosunkowo mao zmienione w stosunku do swoich przodkw w porwnaniu z innymi rolinami uprawnymi, jak zboa, warzywa i inne. Cecha ta jednak stawia je wyej ni inne roliny, gdy dziki swojej dzikoci odznaczaj si znacznie wiksz naturaln odpornoci na choroby i szkodniki ni roliny o szlachetniejszym rodowodzie. Dziki tym waciwociom w niektrych uprawach mona zrezygnowa z walki chemicznej. Masowemu wystpieniu chorb i szkodnikw czciowo moe zapobiec stosowanie prostych zabiegw profilaktycznych: niszczenie resztek poniwnych, usuwanie egzemplarzy poraonych, rczne zbieranie owadw, a take cise przestrzeganie agrotechniki poszczeglnych gatunkw rolin. W niniejszej publikacji Czytelnicy nie znajd wskazwek dotyczcych chemicznej walki z chorobami i szkodnikami opisywanych gatunkw rolin zielarskich rwnie z innego powodu. Wynika to z obawy przed niewaciwym stosowaniem rodkw chemicznych przez osoby nie majce odpowiednich kwalifikacji i umiejtnoci. Szczeglnie w przypadku rolin leczniczych zatrucie plonw tymi rodkami mogoby stanowi zagroenie dla osb spoywajcych te zioa.

Zbir i utrwalanie surowcw zielarskich

Zarwno zioa uprawiane w ogrodzie, jak te dziko rosnce maj rnorodne waciwoci. Rne ich czci - kwiaty, licie, owoce, nasiona, kcza i korzenie - wykorzystywane s w lecznictwie lub jako przyprawy. Przystpujc do zbioru kadego z gatunkw rolin zielarskich, musimy orientowa si, kiedy jest
60

najkorzystniejszy, ze wzgldu na cechy surowca, termin zbioru. Dla rolin olejkowych, takich jak: mita, rumianek czy szawia, najwaciwszym okresem zbioru jest pocztek kwitnienia. Kwiaty wielu gatunkw zbieramy sukcesywnie w miar ich rozkwitania, a licie przewanie kilkakrotnie w miar wzrostu rolin. Roliny uprawiane na nasiona zbiera si po osigniciu dojrzaoci nasion, a roliny korzeniowe - po zakoczeniu wegetacji rolin - zwykle jesieni. Rwnie pora dnia, w ktrej zbieramy zioa, moe mie wpyw na pniejsze wartoci surowca. Na przykad zebrane zioa atwo zagrzewaj si, wwczas zachodz w nich niekorzystne przemiany biochemiczne. Ponadto wiadomo, e w rnych porach dnia zmienia si zawarto czynnych skadnikw w poszczeglnych czciach roliny. Dla wikszoci gatunkw zi optymaln por zbioru s godziny poudniowe i wczesne popoudniowe. Terminarz zbioru poszczeglnych gatunkw zi przedstawiony zosta w tabeli 4.
Tabela 4 Terminarz zbioru poszczeglnych gatunkw zi Gatunek roliny 1 Cze uytkowa, (surowiec)
korze ogonki liciowe nasiona licie ziele owoce owoce kwiaty owoce li owoc ziele szyszki

Termin zbioru surowca 3

Arcydzigiel litwor Babka lancetowana Bazylia pospolita Berberys zwyczajny Biedrzeniec any Bez czarny Borwka czernica Bylca estragon Chmiel zwyczajny

X (l rok) X (l rok) VII (2 rok) V-VIII VII i IX koniec VIII-IX IX VIX VIII VI-VIII VII-VIII IX

61

1
Czarnuszka siewna Czber ogrodowy Czosnek pospolity

2
nasiona ziele gwki zoone z zbkw wiee licie ziele kwiaty nasiona wiee licie VIII-IX VII-VIII

Dziurawiec zwyczajny Fioek wonny Gorczyca biaa

VIII cay okres wegetacji koniec VI-VIII III-V VII do momentu wybijania pdw kwiatostanowych VII od X do pnej jesieni VII (2 rok) VIII/IX IX (2 rok) VII-X VII-IX VII-IX druga p. VIII VI/VII cay okres wegetacji X-XI VI-VII VI/VII i IX VII/VIII VII i IX VI-IX V-VI IX VI XXXI (1 rok) od momentu wybijania pdw kwiatostanu VII (2 rok)

Hyzop lekarski Jaowiec pospolity Kminek zwyczajny Kolendra siewna Koper woski Krwawnik pospolity Lawenda prawdziwa Lebiodka pospolita Len zwyczajny Lipa drobnolistna i szerokolistna Lubczyk ogrodowy Macierzanka piaskowa Majeranek ogrodowy Melisa lekarska Mita pieprzowa Nagietek lekarski Ogrecznik lekarski Orzech woski Papryka ostra Pietruszka zwyczajna

ziele owoc dojrzay (granatowo-czarny) owoc owoc owoc ziele i kwiaty kwiat ziele nasiona kwiatostan wiee licie korze ziele ziele ziele licie lub ziele kwiaty wiee licie licie owoce korze ziele owoce

62

1
Podbia pospolity Pokrzywa zwyczajna kwiaty licie licie korze Rozmaryn lekarski Ra dzika Rumianek pospolity Rzeucha ogrodowa Rzodkiew zwyczajna Sosna zwyczajna Szawia lekarska

3
II-III V-VI VI-IX (2-3 razy przed kwitnieniem) jesieni lub wczesn wiosn

ziele V-VIII owoce IX-X kwiatostany (koszyczki) do 15 VII wiee licienie i licie korze igliwie licie od 2-3 tygodni po siewie X I-II do VIII (1 rok) VI-VII (2 rok i nastpne) VI-IX (od 2 roku) IV X-XI wiosna-jesie od 6 tyg. po siewie przed kwitnieniem i we IX X-XI lub III-IV

Szczypiorek ogrodowy liwa tarnina Tatarak zwyczajny Trybula ogrodowa Tymianek waciwy ywokost lekarski

licie kwiaty owoce kcze licie ziele korze

Do zbioru (cinania) zi naley uywa sekatora, noa lub noyczek. Roliny, ktrych cze nadziemn zbiera si tylko jeden ta w okresie wegetacji, cina si tu nad ziemi, natomiast zbierane dwu- lub kilkakrotnie - na wysokoci od 5 do 15 cm nad ziemi, aby umoliwi lepsze odrastanie ziela. Najwiksz warto smakow i witaminow maj niewtpliwie zioa wiee, jednak nie zawsze s one dostpne, na przykad gdy ich nie ma gdzie uprawia zim lub jeli uprawa doniczkowa wielu
63

gatunkw jest zawodna. Koniecznoci jest wiec przechowywa zioa uprawiane od wiosny do jesieni w gruncie. Suszenie to najstarszy sposb utrwalania zi . Z uwagi na zawarto wielu substancji czynnych, ktre ulegaj stratom, naley suszy je w temperaturze nie wyszej ni 35C. Poza tym suszenie musi odbywa si bez dostpu bezporedniego promieniowania sonecznego, ktre powoduje powienie zi. Warunki takie uzyskujemy, umieszczajc zioa na siatce rozpitej na ramie nad kuchni. Zioa mona suszy rozoone cienk warstw na siatce lub cae ulistnione pdy rolin powizane w pczki, zawsze odwrcone wierzchokami do dou (rys. 12). Przechowywanie dobrze wysuszonych surowcw w odpowiednich opakowaniach zapobiegnie ich wietrzeniu. Do przechowywania zi suszonych najlepiej nadaj si torby papierowe lub z folii polietylenowej, pudeka blaszane lub soiki typu twist. Opakowania z suszonymi zioami naley przechowywa w suchym, chodnym i ciemnym miejscu. Co roku warto odnawia zapasy suszonych zi, gdy duej przechowywane trac swoje waciwoci, gwnie zapachowe i smakowe. Mao kto wie, e prawie wszystkie gatunki zi przyprawowych mona zamraa w zamraalniku lodwki lub w zamraarce. Naley zamraa wiee listki rolin lub cae ulistnione pdy. Zioa przeznaczone do mroenia dzieli si na porcje, a nastpnie pakuje w woreczki z folii polietylenowej i umieszcza w miejscu ich zamraania. Do mroenia naley przeznacza zioa w caoci, gdy posiekane trac cz swego aromatu. Jeeli zioa przeznaczone do mroenia maj by rozdrabniane, to po rozdrobnieniu naley je umieci w formie do mroenia kostek lodu (p objtoci), a nastpnie dopeni form wod a po brzegi i umieci w miejscu mroenia. Mona mrozi pojedyncze gatunki zi lub ich mieszanki, pamitajc o tym, aby nie czy zi o silnych zapachach. Rwnie ciekawym i mao znanym sposobem konserwowania zi przyprawowych jest sporzdzanie i zamraanie tak zwanego masa zioowego. Tuszcze dobrze utrwalaj i chon zapachy (midzy innymi olejki eteryczne), a umieszczone w zamra alniku mog by przechowywane przez kilka miesicy, gdy proces ich jeczenia w niskich temperaturach znacznie si opnia. Do sporzdzania masa zioowego nadaj si zwaszcza: bazylia, czosnek, estragon, koper, pietruszka, lebiodka, mita i tymianek. wiee
64

Rys. 12. Zioa w pczkach przygotowane do suszenia

maso o temperaturze pokojowej uciera si rcznie lub mikserem z zioami na jednolit mas, dodajc pod koniec ucierania troch soku cytrynowego. Tak przygotowane maso zioowe umieszcza si w maych soikach typu twist i wstawia do zamra alnika (na 100 g masa naley doda 4 yki stoowe wieych, drobno posiekanych zi). Podobnym sposobem konserwowania zi w tuszczach jest praktykowane w niektrych krajach (Grecja, W ochy, Francja) umieszczanie zi w oliwie z oliwek, ktra przechowywana w temperaturach pokojowych lub w chodnych piwnicach znacznie wolniej jeczeje ni maso. Sporzdzanie octw zioowych jest prawie tak starym sposobem konserwowania zi, jak ich suszenie. Octy zioowe mona sporzdza z prawie wszystkich gatunkw zi przyprawowych. Najlepiej do tego celu uywa octu winnego, ktry rzadko jest dostpny w naszych sklepach, ale mona go przygotowa prostym sposobem, mieszajc rozcieczony ocet spirytusowy o mocy 3-5% z niedu iloci biaego wina wytrawnego. Ocet zioowy mona przyrzdza z jednego gatunku bd z mieszanki kilku gatunkw zi. wiee lub suszone gazki zi zalewamy w duej butelce przygotowanym uprzednio octem winnym. Butelk zamykamy korkiem (naturalnym lub szklanym) i odstawiamy na par tygodni w chodne, ciemne miejsce. Po tym czasie zlewamy go do butelek, wkadajc do rodka jedn lub kilka gazek ziela, z ktrego przyrzdzalimy ocet. By szybciej uzyska ocet zioowy, trzeba rozdrobni zioa i zala je gorcym octem (nie naley doprowadza octu do wrzenia). Tak przyrzdzony ocet mona zla ju po okoo 10 dniach. Octy zioowe przyrzdzane s zarwno z zi wieych, jak i suszonych, natomiast do celw dekoracyjnych do wntrza butelki mona woy gazki wieych zi.

III. Kcik zielarski w mieszkaniu i na balkonie

Jak uprawia zioa w doniczkach i skrzynkach?
wiee roliny przyprawowe daj szans urozmaicenia spoywanego poywienia. Dziki aromatycznym listkom nawet dania z mao atrakcyjnych produktw mog by niezwykle smaczne. Poza Wartociami smakowymi i zapachowymi wiee zioa zawieraj rne grupy witamin. Doceniaj ten fakt gospodynie w Europie Zachodniej i poudniowej, przygotowujc posiki z wieloma witymi zioami. Niektre z nich korzystaj latem z zi, ktre uprawiaj w ogrodzie przydomowym, a w pozostaych porach roku z rolin uprawianych w mieszkaniu, natomiast inne zdaj si na kupno wieych zi, ktrych peny asortyment znajduje si w sprzeday przez cay rok. My proponujemy raczej samodzieln upraw zi przyprawowych w mieszkaniu i na balkonie, jako e ona wanie moe da nam najwicej satysfakcji, a przy sporzdzaniu posikw wystarczy tylko wycign rk po zioa... Asortyment gatunkw rolin przyprawowych, nadajcych si do amatorskiej uprawy doniczkowej, obejmuje ponad 20 gatunkw. Niektre z nich, zaliczane zarwno do warzyw, jak te do zi, nie zostay opisane w rozdziale I, ale ze wzgldu na ich atrakcyjno umieszczono je wrd rolin polecanych do uprawy doniczkowej. Wrd rolin zielarskich, ktre mona uprawia w pojemnikach, wyrnia si dwie grupy w zalenoci od ich wymaga cieplnych (tabele 5 i 6). W tabelach przedstawiono dugo okresu uprawy w zalenoci od pory roku oraz sposb rozmnaania rolin. Wszystkie roliny przyprawowe, nadajce si do uprawy w doniczkach, mog rosn w temperaturze 20C, jaka na og panuje w naszych mieszkaniach od jesieni do wiosny. Dla niekt67

Tabela 5
Zioa o wysokich wymaganiach cieplnych, temperatura uprawy: dzie 20-30, noc 15-20C Nazwa gatunkowa Dugo Sposb rozmnaania okresu uprawy (latozima) (dni) 2
40-100

Liczba nasion lub rozsady w doniczce 0 10 cm 4

1
Bazylia pospolita

siew do skrzyneczek 3 szt. rozsady + pikowanie do doniczek siew bezporedni do doniczek siew do skrzyneczek + pikowanie do doniczek siew do skrzyneczek + pikowanie do doniczek siew do skrzyneczek + pikowanie do doniczek siew do skrzyneczek + pikowanie do doniczek siew do skrzyneczek + pikowanie do doniczek siew do skrzyneczek + pikowanie do doniczek siew do skrzyneczek + pikowanie do doniczek siew bezporedni do doniczek 15-20 szt. nasion 5 szt. rozsady

Czber ogrodowy Czber grski

50-100 50-100

Hyzop lekarski Lebiodka pospolita

50-100 50-100

3 szt. rozsady 5 szt. rozsady 5 szt. rozsady

Majeranek ogrodowy 50-90

Melisa lekarska Papryka ostra Rozmaryn lekarski Seler liciowy

50-100 210-250 120-150 45-90

3 szt. rozsady 3 szt. rozsady 3 szt. rozsady 15-20 szt. nasion

68

1 Szawia lekarska

2 50-120

siew do skrzyneczek 3szt. rozsady + pikowanie do doniczek siew do skrzyneczek 3szt. rozsady + pikowanie do doniczek

Tymianek waciwy 50-100

Tabela 6 Zioa o niskich wymaganiach cieplnych, temperatura uprawy: dzie 15-20C, noc 10-15C 1 Nazwa gatunkowa 2 3 4 Liczba nasion lub rozsady w doniczce 10 cm

Dugo Sposb okresu rozmnaania uprawy (latozima) (dni) 50-85

Bylica estragon

forma rosyjska 15-20 nasion siew bezporedni do doniczek forma niemiecka - 5 sadzonek sadzonkowanie zielnych 5wzowych lub 5 sadzonek kczowych 12-ocz-kowych zbki siew bezporedni do doniczek siew bezporedni do doniczek 10 szt. 10 nasion 15-20 nasion

Czosnek pospolity Gorczyca biaa (forma liciowa) Koper ogrodowy

30-45 30-45 35-90

69

1 Lubczyk lekarski Mita pieprzowa 30-60 30-80

3 siew bezporedni do doniczek sadzonkowanie

4 15-20 nasion 5 sadzonek zielnych 3wezowych lub 5 sadzonek rozogowych (podziemnych) 1-2-oczkowych 6-8 nasion 15-20 nasion 30-50 nasion 15-20 nasion 30-40 nasion 15-20 nasion

Ogrecznik lekarski 30-55 Pietruszka 40-80 zwyczajna Rzeucha ogrodowa 15-30 Szczaw zwyczajny Szczypiorek ogrodowy Trybula ogrodowa 30-90 50-90 30-60

siew bezporedni do doniczek siew bezporedni do doniczek siew bezporedni do doniczek siew bezporedni do doniczek siew bezporedni do doniczek siew bezporedni do doniczek

rych (ciepolubnych) zi bdzie ona stanowia doln granice, natomiast dla pozostaych (o niskich wymaganiach cieplnych) -grn. Stosunkowo niska intensywno wiata (nawet w lecie) oraz znacznie skrcony okres dziennego nawietlania od padziernika do kwietnia stanowi powany problem w uprawie rolin w pomieszczeniach. Problem ten mona czciowo rozwiza, umieszczajc roliny na parapetach okien o najlepszym nasonecznieniu (rys. 13). Ponadto moemy zastosowa dowietlanie rolin do 10 godzin, poczwszy od witu. Do tego celu proponujemy wykorzy70

Rys. 13. Zioa na parapecie w pokoju

stanie lampy jarzeniowej o mocy 40 W, zawieszonej okoo 30 cm ponad wierzchokami rolin. Jedna wietlwka wystarcza na dowietlenie rolin na powierzchni parapetu okoo l m2, a dobowe zuycie energii elektrycznej potrzebnej do tego celu wynosi zaledwie 0,4 kWh, co jest rwnowane dwugodzinnej pracy odbiornika telewizji czarno-biaej. Najlepszym rdem wiata sucym do dowietlania rolin s lampy sodowe, jednake z uwagi na wysok cen nie mog mie zastosowania w domowej uprawie rolin. Do mieszkaniowej uprawy rolin przyprawowych przydatne s rnego rodzaju i niejednakowej wielkoci doniczki (plastykowe, ceramiczne lub drewniane) oraz skrzynki balkonowe. Ma e pojemniki s wykorzystywane dla uprawy rolin z siewu nasion, natomiast wiksze: donice, wiadra plastykowe, miednice oraz skrzynki -do pdzenia, przesadzania starszych rolin lub obsadzania mini-ogrdkami zielarskimi. Do uprawy doniczkowej zi mog by przydatne nastpujce kombinacje podoy (ich skad w procentach objtociowych podano w tabeli 7):
Tabela 7 Kombinacja 1 2 3 4 5 6 Torf wysoki Kora sosnowa 90 60 45 45 45 30 30 45 30 30 Glina 15 45 30 Piasek gruboziarnisty 10 10 10 10 10 10

Torf wysoki, glina i piasek to skadniki ziem ogrodniczych, powszechnie uywanych w uprawie doniczkowej rolin, natomiast kora sosnowa (pozbawiona garbnikw, rozdrobniona i na og przekompostowana) staje si popularnym skadnikiem tych mieszanek, przede wszystkim ze wzgldu na swoj nisk cen, a take na korzystne waciwoci fizyczne i chemiczne.
72

Do 1 litra kadej z wyej wymienionych kombinacji podoy naley doda 1-1,5 dag kredy malarskiej oraz 0,3 dag nawozu mineralnego wieloskadnikowego, na przykad MIS-4, Flora, Azofoska. Czstotliwo nawadniania upraw doniczkowych jest zalena od pory roku i wynosi: l raz na 3 dni (zim), a 2-4 razy dziennie (latem). Zioa uprawiane w doniczkach naley zasila wodnymi roztworami nawozw mineralnych. Po raz pierwszy nawoenie wykonujemy w tydzie po kiekowaniu lub pikowaniu, a pniej - raz w tygodniu. Zasilanie przeprowadzamy 0,1% roztworem wodnym nawozu wieloskadnikowego w iloci 10 ml roztworu na doniczk o rednicy 10 cm. Roztworw nawozw wieloskadnikowych mona uywa przemiennie z roztworami saletry amonowej lub potasowej. Nasiona zi naley wysia precyzyjnie (punktowo) do doniczek, pamitajc o przykryciu ich kilkumilimetrow warstw podoa. Sadzonki mity i estragonu naley sadzi do duych doniczek (rednica 12-15 cm) na gbokoci 3-5 cm. Zabiegi pielgnacyjne w uprawach doniczkowych rolin przyprawowych nie s skomplikowane. Z reguy ograniczaj si do stopniowego zbioru wieych listkw poszczeglnych rolin. Najlepiej jest zbiera najpierw listki starsze, tak eby roliny zdyy do nastpnego zbioru rozwin nowe - z wierzchokw wzrostu znajdujcych si na szczycie pdw. Rolinom estragonu, mity, rozmarynu i szawi naley usun, poprzez ich obcicie, wierzchoki wzrostu pdw gwnych, aby szybciej mogy wybi pdy boczne. Najlepszy dla tego zabiegu jest okres, gdy roliny wytworzyy ju 4-5 par lici. W przypadku niektrych rolin wieloletnich, uprawianych przez wiele sezonw, zabiegi pielgnacyjne obejmuj rwnie przycinanie rolin na jesieni. Roliny przycina si rwnomiernie o okoo 5-10 cm. Dotyczy to nastpujcych zi: estragon, hyzop, melisa, mita, szawia i tymianek. Roliny uprawiane przez wiele sezonw przesadza si zawsze na przedwioniu -w lutym lub marcu.

73

wiee zioa w zimie (pdzenie rolin przyprawowych)

Wiele rolin przyprawowych mona pdzi. Pdzenie jest tym sposobem uprawy, w ktrym wykorzystujemy naturalnie nagromadzone substancje zapasowe w podziemnych cz ciach rolin do ich wegetacji w gruncie. Spord opisywanych rolin przyprawowych do pdzenia nadaj si: estragon, czosnek, hyzop, lubczyk, mita, pietruszka, seler, szczaw i szczypiorek. Najprostsze jest pdzenie rolin korzeniowych (lubczyku, pietruszki, selera) i czosnku. Korzenie tych rolin wykopuje si z gruntu od wrzenia do mrozw, w zalenoci od tego, kiedy chcemy otrzyma wie na tych rolin. Do pojemnikw, duych doniczek lub wiader plastykowych sadzi si korzenie rednie i due, po uprzednim usuniciu caej naci, pamitajc, aby nie uszkodzi szyjki korzeniowej. wie na otrzymujemy po okoo 6 tygodniach od momentu wysadzenia korzeni. Pietruszk mona rwnie pdzi, wysadzajc tylko wierzchokow cz korzenia, przycit okoo 2-3 cm poniej szyjki korzeniowej, pozosta cz moemy wykorzysta w celach kulinarnych. Aby uzyska wiey szczypior czosnku, naley wysadzi zbki lub gwki czosnku po usuniciu suchych usek okrywajcych. Rwnie nieskomplikowane jest pdzenie estragonu i mity. Sadzonki kczowe estragonu i rozogowe mity mona pozyska z wasnej uprawy gruntowej, praktycznie od ustpienia niegw na przedwioniu do mrozw na jesieni. Aby przyspieszy proces pdzenia tych rolin, mona moczy sadzonki w ciepej wodzie o temperaturze 40C przez okoo 5 godzin. W ten sposb sadzonki sadzi si tak samo jak w normalnej uprawie doniczkowej. wiee listki estragonu i mity mona otrzyma ju po okoo 4 tygodniach od momentu ich posadzenia. Pdzenie hyzopu lekarskiego jest nieco trudniejsze. Na jesieni -w padzierniku krtko przycina si sekatorem czci nadziemne rolin przeznaczonych do pdzenia, po czym wykopuje si roliny wraz z duymi bryami korzeniowymi i douje je w chodnych piwnicach. Na okoo 6 tygodni przed planowanym pierwszym zbiorem ziela hyzopu przesadza si zadoowane roliny do duych doniczek i przenosi do ciepego pomieszczenia, w ktrym bd pdzone.
74

Najbardziej skomplikowane jest pdzenie szczypiorku. Nadaj si do tego przede wszystkim roliny dwuletnie i tylko bardzo silne, uprawiane z rozsady kpki roczne, z ktrych nie cito lici w okresie wegetacji. Kpki przeznaczone do pdzenia wykopuje si na jesieni, szczypior krtko przycina si i przysusza. W poowie padziernika szczypiorek znajduje si w stanie bezwzgldnego spoczynku. Wykopane i przesuszone kpki przenosi si do pomieszcze, zabezpieczajc w ten sposb przed silniejszymi mrozami i tam pozostawia do rozpocz cia pdzenia. W padzierniku-grudniu naley przerwa okres spoczynku rolin, najskuteczniejszym sposobem jest ciepa kpiel, w ktrej mona trzyma roliny przez 8-16 godz., stosujc pocztkow temperatur 40C, potem woda stygnie i temperatura powoli obnia si. Bezporednio po takim zabiegu sadzi si kpki do skrzynek, misek lub doniczek, ktre mona umieci w miejscach nieco zaciemnionych, nie nadajcych si do pdzenia innych gatunkw rolin przyprawowych. Po 3-4 tygodniach mona uzyska pierwsze zbiory. Szczypiorek odrasta ponownie i daje nastpny zbir po kolejnych 3-4 tygodniach. Najcz ciej uzyskuje si 2-3 zbiory. Temperatura pdzenia szczypiorku powinna wynosi okoo 20C.

IV. Zielarska ksika kucharska

Zioa przyprawowe s tajemnic dobrej kuchni. Sawa kuchni francuskiej i woskiej opiera si nie tylko na rnorodnoci potraw, ale take na bogactwie uywanych w nich zi. Sprbujmy wic i nasze zwyczajne potrawy uszlachetnia nie zamorskimi korzeniami", ale rolinami, ktre wyrosy na naszej ziemi, w ogrdkach i doniczkach. Roliny te nie tylko poprawiaj smak potraw czy nadaj im zupenie inny aromat, ale maj rwnie dziaanie lecznicze, ktre polega przede wszystkim na uatwianiu trawienia. Jest to szczeglnie wane dla tych, ktrzy po obfitym obiedzie zmuszeni s pokn pastylk raphacholinu. Zioa pobudzaj apetyt i t ich waciwo naley wykorzystywa w diecie dzieciniejadkw, ktre dodatkowo powinien zachci nowy, ciekawy zapach potraw. Nie obowizuj adne cise recepty dotyczce przyprawiania potraw, naley raczej zda si na wasny smak i eksperymentowa, przestrzegajc tylko kilku podstawowych zasad: - nie uywa zbyt duo zi o silnym zapachu, ktry moe cakowicie zaguszy naturalny smak potrawy. Jedynym wyjtkiem s sosy, ktrych istot stanowi przyprawa; - s rne szkoy mieszania przypraw zioowych: jedni uwaaj, e w potrawie mog by najwyej trzy zioa, inni - e musi by ich co najmniej 3, a najwyej 5, a jeszcze inni nadaj potrawie smak tylko jednego ulubionego zioa; - przyprawa, im bardziej rozdrobniona, tym jest mocniejsza i dziaa szybciej, a wic sproszkowane zioa dodaje si tu przed podaniem potraw, a cae gazki i pczki zi na pocztku przygotowania; - suszone zioa najczciej dodaje si na pocztku gotowania
77

lub duszenia, a wiee w ostatniej chwili, by wysoka tamperatura nie zniszczya ich aromatu i witamin.

Zielone przyprawy o kadej porze roku

Zawsze, jeli tylko jest to moliwe, naley do potraw dodawa wiee zioa, ktre mog by jedyn lub jedn z wielu przypraw albo stanowi przybranie". Zielone listki rolin s rdem witamin, tak cennych zim i wczesn wiosn, gdy warzywa przechowywane przez dugi czas trac je, a nowalijki s jeszcze bardzo drogie. Doniczkowa uprawa zi zapewnia nam w tym okresie wartociowe dodatki do potraw: przede wszystkim pietruszk, szczypiorek, rzeuch, koper, szczaw, listki selera, ale take bazyli i mit. Latem mamy pod dostatkiem zi, ale nie zawsze uywamy ich tak, by nie traciy nic ze swojego aromatu. Pczki zi naley puka pod sabym strumieniem wody, a jeszcze lepiej w naczyniu napenionym wod i osacza na bibule lub czystej ciereczce. Nie wolno ich przy tych czynnociach gnie i wyciska. Zwide i te licie naley usun. Najczciej uywane s tylko listki, a odygi mona zuy przy gotowaniu zupy, warzyw lub marynat. wiee listki sieka si ostrym noem na plastykowej, porcelanowej lub fajansowej deseczce (rys. 14), raczej nie na drewnianej - gdy w jej pory wsika sok. Jeeli zioa maj by zmieszane z ma iloci pynu, twarogu czy masa mona posuy si mikserem, rozcierajc je tak drobno, a potrawa przyjmie zielone zabarwienie. Niektrzy twierdz, e nie wolno zi rani ostrzem noa, i rozdrabniaj je w palcach. Przyprawiajc wieymi zioami zimne potrawy, np. majonezy, sosy, twaroki, trzeba doda je co najmniej na godzin przed podaniem, eby olejki eteryczne poczyy si z emulsj tuszczu. Natomiast w gorcych daniach olejki te ulatniaj si wraz z par wodn i dlatego wiee listki dodaje si na krtko przed kocem gotowania lub duszenia albo posypuje si nimi gotowe danie ju na talerzu. Zdarza si, e nie caa ilo posiekanych zi zostanie zuyta. Mona wtedy wsypa je do soiczka ze szczelnym zamkniciem i
78

Rys. 14. wiee zioa przygotowane do siekania

wstawi do lodwki, zuywajc jednak w cigu kilku dni, poniewa w takiej postaci szybko trac warto. wiee zioa dodaje si do: zup, da z jaj, past do kanapek i dekorowania kanapek, saatek i zielonej saaty, sosw, mase zioowych, twarokw, deserw, da z ryb, warzyw, drobiu, mis, pasztetw, napojw, octw zioowych.

Myli przed pk na przyprawy

W przecitnej kuchni polskiej mona znale wicej przypraw egzotycznych, takich jak: godziki, pieprz, cynamon, licie laurowe, gaka muszkatoowa, ziele angielskie, ni rosncych w kraju. Do bardziej znanych rodzimych zi przyprawowych nale: majeranek, kminek, czosnek, koper, pietruszka i szczypiorek. Niektre gospodynie uywaj jeszcze jaowca, gorczycy, kolendry. Ten ubogi asortyment powinien by rozszerzony co najmniej o bazyli, estragon, czber, hyzop, lebiodk, lubczyk, melis, mit, rzeuch i tymianek. Wikszo tych rolin bya dawniej uprawiana w ogrodach przydomowych lub zbierana na kach, polach i stosowana na co dzie w kuchni. Warto wrci do tej tradycji i pki na przyprawy wzbogaci o dalsze gatunki suszonych zi i octy zioowe. Kolejnym stopniem wtajemniczenia s mieszanki przyprawowe, ktre mona sporzdzi samodzielnie wedug recept lub kierujc si wasnymi upodobaniami. Niektre mieszanki s bardzo atwe do przyrzdzania, skad innych jest bardziej urozmaicony, ale wszystkie opieraj si na zioach, ktre mona kupi lub zebra we wasnym ogrdku. Przyprawa do zup: 30 g pieprzu czarnego, 10 g pieprzu biaego, 5 g tartej gaki muszkatoowej, 2 zmielone licie laurowe, 5 g tymianku, 5 g godzikw, 20 g imbiru. Wszystkie skadniki tucze si lub rozciera w modzierzu i miesza. Przechowuje si w szczelnie zamknitej puszce. Na l litr zupy wystarcza 1/4-1/2 yeczki do harbaty. Przyprawa do rosou: 2 ziarna ziela angielskiego, 2 ziarna pieprzu czarnego, 1/2 licia laurowego, szczypta tymianku, l z bek czosnku, l godzik. Ta ilo wystarcza na l litr rosou.
80

Mieszanka woska: jednakowe iloci lebiodki, tymianku, cz -bru, rozmarynu, szawi, bazylii i mielonego pieprzu czarnego miesza si ze sob i przechowuje w szczelnie zamknitym pojemniczku. Przyprawy tej uywa si do rizotta, spaghetti, pizzy, misa duszonego z pomidorami i zapiekanek z makaronu lub ryu. Przyprawa do pasztetu i dziczyzny: l yeczka mielonego pieprzu czarnego, l yeczka mielonego ziela angielskiego, 1/2 yeczki tartej gaki muszkatoowej, szczypta tymianku, l mielony li laurowy, szczypta imbiru, szczypta mielonych godzikw. Przyprawa do ryb: cebula (4 czci), pietruszka (l cz), koper (l cz), pieprz czarny mielony (1/2 czci), kardamon (1/2 czci), tarta gaka muszkatoowa (1/2 czci), any (1/2 czci), koper woski (1/2 czci). Mieszanka ta nadaje si do zup rybnych, ryby z wody i duszonej, pasty z mielonej ryby i ryb marynowanych. Suszone skadniki mona przygotowa wczeniej w wikszej iloci i przechowywa w szczelnie zamknitym soiku, a przy przyrzdzaniu ryb zmiesza je z odpowiedni iloci drobno posiekanej cebuli. Przyprawa do drobiu: czber (4 yeczki), bazylia (2 yeczki), czosnek (4 zbki), papryka (1/2 yeczki), pieprz czarny (1/3 yeczki), majeranek (1/2 yeczki). Mieszank t przygotowuje si podobnie jak przypraw do ryb. Suy ona do przyprawiania gotowanego i duszonego drobiu, a rozmieszana z niewielk iloci oliwy nadaje si do nacierania drobiu przed pieczeniem. Mieszanka do potraw z grochu, fasoli i soczewicy: czosnek (kilka zbkw), czber (2 yeczki), kolendra (1/2 yeczki), papryka (l yeczka), koper (3 yeczki), mita (l yeczka), zmielony li laurowy (szczypta). Chmeli-sunli (gruziska mieszanka do przyprawiania mis duszonych i potraw z warzyw): jednakowe czci kozieradki, kolendry, kopru, selera, pietruszki, bazylii, cz bru, mity, lici laurowych, majeranku, 2% papryki. Wszystkie wymienione mieszanki dodaje si w kocowym etapie przygotowywania potrawy. Suszone skadniki mona przygotowa wczeniej, gdy odmierzanie i mieszanie zi przed kadym uyciem zajmowaoby zbyt wiele czasu.
81

Godne polecenia s przyprawy Bouquet garni ze wiey!; lub suszonych caych gazek zi (nie mielonych ani nie citych). ktre wrzuca si do zupy zwizane nitk lub w woreczku z gazy n: 5 min przed zakoczeniem gotowania i wyjmuje tu przed podaniem. Drobno posiekany czosnek lepiej jest dodawa ju po zakoczeniu gotowania lub duszenia, pozostawi na 3-4 min, gdy wtedy da cay aromat, a zawarte w nim witaminy i olejki nie zostan zniszczone. Francuski Bouquet garni: pietruszka (l korze, kilka lici), li laurowy (4 licie), trybula (2 ga zki), czber (2 gazki), koper (3 gazki), czosnek (4 zbki), pieprz czarny (5 ziaren). Mieszanka na l litr zupy lub 4 porcje innej potrawy. Niemiecki (suszony) Bouquet garni: koper (2 yeczki), kolendra (1/2 yeczki), pietruszka (2 yeczki drobno pocitych korzeni i lici), majeranek (l yeczka), czber (l yeczka). Angielski (suszony) Bouquet garni: pietruszka (2 yeczki), majeranek (2 yeczki), tymianek (2 yeczki), bazylia (l yeczka). starta skrka z cytryny (l yeczka), koper woski (1/2 yeczki). Amerykaski Bouquet garni (ze wieych zi): cebula (2 uski), pietruszka (gazki), majeranek (l gazka), tymianek (l gazka), rozmaryn (l gazka), papryka (2 strki), kwiat muszkatoowca (l patek, mona zastpi szczypt zmielonej gaki muszkatoowej), pieprz czarny (4 ziarna), godziki (3 pczki).

Przepisy dla smakoszw Zupy Zupa jarzynowa z bazyli

3 ziemniaki, 20 dag zielonej fasolki szparagowej, 3 pomidory, 10 dag biaej fasoli w ziarnach, 10 dag ryu, 2 yki drobno posiekanej bazylii, zbek czosnku, 2 yki oliwy, oleju sojowego lub sonecznikowego, 10 dag tartego tego sera, sl, pieprz.

Poprzedniego wieczoru ziarna fasoli zala wod. Obrane ziemniaki pokraja w kostk, fasolk szparagow pokraja na centymetrowe 82

Rys. 15. Zupa z soczewicy z zioami

kawaki, pomidory sparzy, obra ze skrki i podzieli na wiartki. Wszystkie te skadniki zala 2 l gorcej wody i gotowa przez 30 min. Wsypa ry i gotowa zup, a ry bdzie mikki. Doda sl i pieprz. Posiekane listki bazylii i czosnek utrze w modzierzu z oliw i tym serem, przeoy do wazy i zala gorc zup.

Zupa jarzynowa z trybul

25 dag marchwi, l l wywaru misnego, 25 dag woszczyzny (por, seler, pietruszka), 35 dag cukini, sl, pieprz, 4 yki mietany, 2 yki posiekanej trybuli.

Oskroban i opukan marchew pokroi na talarki i wrzuci do wrzcego wywaru, gotowa przez 5 min. Doda obrane, opukane i pokrojone na grubsze kawaki pory, seler i pietruszk, gotowa przez 10 min. Obran, opukan cukini pokroi na grube plastry, wrzuci do zupy i gotowa jeszcze 10-15 min, a wszystkie warzywa bd mikkie. Przetrze zup przez sito o duych oczkach, podgrza, lecz ju nie gotowa, przyprawi sol i pieprzem, doda mietan i trybul (trybul mona zastpi pietruszk).

Zupa jarzynowa z bukietem zi

25 dag kapusty biaej lub woskiej, 25 dag woszczyzny (marchew, por, seler, pietruszka), 10 dag fasolki szparagowej, 10 dag zielonego groszku, 3 ziemniaki, 1,5 l wywaru misnego, sl, pieprz, bukiet zi: lebiodka, tymianek, majeranek, szawia, czber, lubczyk, pietruszka po jednej maej gazce wieej lub suszonej, 2 yki posiekanych rnych wieych zi.

Wszystkie skadniki drobno pokroi i wrzuci do wrzcego wywaru, gotowa okoo 30 min, a warzywa bd mikkie. Przyprawi zup sol i pieprzem, woy zwizany nitk bukiet zi i na bardzo wolnym ogniu gotowa jeszcze przez 5 min. Przed podaniem wyj bukiet i wsypa posiekane zielone zioa.

Zupa jarzynowa minestra

6 yek oliwy, l zbek czosnku, l cebula, 1/2 selera, 2-5 marchewek, 1,5 l rosou lub wywaru misnego, 2 listki laurowe, l yka koncentratu pomido-

84

rowego, sl, pieprz, 1/2 szklanki zielonego groszku, 1/2 szklanki pocitej na centymetrowe kawaki fasolki szparagowej, 6 yek ryu, 4 yki tartego tego sera, 2 yki roztartych suszonych zi: bazylii, tymianku, majeranku.

Posiekan cebul i czosnek podsmay na oliwie, doda drobno pokrojony seler oraz marchew i poddusi. Przeoy do wrzcego rosou, doda licie laurowe, groszek, fasolk, ry. Gotowa na wolnym ogniu 20-30 min. Pod koniec gotowania doda przecier pomidorowy. Przyprawi sol i pieprzem, doda ser, suszone zioa i gotowa jeszcze 5 min. Przed podaniem wrzuci wiee zioa.

Zupa ziemniaczana - mietanowa

75 dag ziemniakw, 11 rosou, 1 li laurowy, l yka roztartego majeranku, 5 dag boczku, l yka mki, szklanka kwanej mietany, sl, pieprz, yka posiekanych wieych listkw hyzopu lub pietruszki.

Ziemniaki obra, pokroi w centymetrowe kostki, wrzuci do wrzcego rosou, doda li laurowy, majeranek. Gotowa 20 min na wolnym ogniu. Boczek pokroi w drobn kostk i stopi, wsypa mk i mieszajc sporzdzi zasmak, ktr nastpnie doda do zupy. Po zdjciu z ognia wla mietan, przyprawi sol i pieprzem, wsypa wiee zioa.

Zupa ziemniaczana z lubczykiem

20 dag boczku, 1 dua cebula, l kg ziemniakw, 20 dag woszczyzny (marchew, pietruszka, seler), sl, pieprz, szklanka mietanki, yka suszonego roztartego lubczyku, yka posiekanych wieych listkw lubczyku.

Boczek drobno pokroi i stopi, drobno posiekan cebul podsmay razem z boczkiem. Ziemniaki pokroi w kostk, a pozostae warzywa bardzo drobno pokroi i dusi przez 5 min z cebul i boczkiem. Cao przeoy do garnka i uzupeni do l l wod, gotowa 20 min. Suszony lubczyk doda na 5 min przed zakoczeniem gotowania. Zup przetrze przez sito o duych oczkach, wla mietan i wsypa wiey lubczyk, przyprawi sol oraz pieprzem. Przed podaniem jeszcze podgrza, ale nie zagotowa.
85

Barszcz ukraiski
35 dag biaej kapusty. 40 dag ziemniakw, 1 li laurowy, 1,5 l rosou, 25 dag buraczkw, 2 yki koncentratu pomidorowego, 1-2 marchewki, 1 pietruszka, 1 cebula, wiartka selera, 1 yka mki, szczypta kwasku cytrynowego albo yka soku cytrynowego, 1 yka cukru, l yka sproszkowanej sodkiej papryki, sl, pieprz, 10 dag soniny, 2 zbki czosnku, 3 yki posiekanego koperku, 2 yki posiekanej pietruszki, 4 yki kwanej mietany.

Kapust drobno poszatkowa, ziemniaki obra i pokroi w kostk, wrzuci do wrzcego rosou, doda li laurowy. Sonin drobno pokroi, stopi i podsmay w niej drobno posiekan cebul. Buraczki, tak jak i pozostae warzywa, pokroi w drobn kostk, podsmay z cebul przez 10 min i przeoy do zupy. Mk rozmiesza z cukrem oraz papryk w maej iloci wody i wla do zupy. Zup zakwasi, przyprawi sol i pieprzem, gotowa na wolnym ogniu przez 20 min. Po zakoczeniu gotowania doda rozgnieciony czosnek i wiee zioa, wla mietan.

Zupa z porw
25 dag ziemniakw, 25 dag porw, l l rosou, l szklanka sodkiej mietanki, 4 yki posiekanej trybuli, sl, biay pieprz (moe by te czarny).

Ziemniaki obra, pokroi na kawaki, pory pokroi na pcentymetrowe kawaki. Obydwa skadniki wrzuci do wrzcego rosou i gotowa na wolnym ogniu przez 30 min. Przetrze przez grube sito. Podgrza, doda mietan, sl, pieprz i trybul lub czber (nie zagotowa zupy).

Zupa cebulowa zioowa

35 dag cebuli, 3 yki masa, l yka mki, l szklanka biaego wytrawnego wina, l l rosou, sl, biay pieprz (mona go zastpi czarnym), 2 tka, 2 yki sodkiej mietany, 1 yka koperku, yka szczypiorku, l yka melisy (drobno posiekanych wieych zi lub roztartych suszonych).

Cebul pokroi w grub kostk i przysmay na male na zoty kolor. Wsypa mk, stale miesza, doda troch wody i poddusi.
86

Przeoy do garnka z rosoem, wla wino, zagotowa. mietan rozmiesza z tkami i zioami, wla do zupy (po zdjciu z ognia). Przyprawi sol i pieprzem. Podawa z grzankami z biaego pieczywa.

Zupa selerowa z rzeuch lub lubczykiem

1 duy seler, 1 l wywaru misnego, l yka soku cytrynowego, 2 yki masa, 2 yki mki, I tko, p szklanki sodkiej mietanki, 4 yki rzeuchy lub 2 yki wiey cii drobno posiekanych lub suszonych roztartych listkw lubczyku, sl, pieprz.

Seler obra, pokroi w kostk, licie posieka, wrzuci do wrzcego wywaru. Gotowa 20 min i przetrze przez sito. W innym garnku rozpuci maso, rozmiesza z mk, wlewa powoli zup i, stale mieszajc, zagotowa. Po zdjciu garnka z ognia wla mietan rozmieszan z tkiem, doda sl, pieprz i sok cytrynowy. Wsypa wiee zioa. Jeeli dodajemy lubczyk suszony - wsypuje si go na 10 min przed zakoczeniem pierwszego etapu gotowania.

Zupa kalafiorowa
l redni kalafior, l l rosou, l yka mki, 2 yki mleka, 4 yki mietany, yeczka suszonego czbru, 3 yki wieej trybuli lub koperku, sl, pieprz.

Kalafior podzieli na mae ryczki i wrzuci do wrzcego rosou, gotowa 20 min. Doda suszony czber, pieprz i sl, gotowa na wolnym ogniu 10 min. Jajko rozbi z mlekiem i mk na jednolit gstaw mas, wla cienkim strumieniem do gotujcej si zupy. Gdy kluseczki wypyn na powierzchni zupy, zestawi garnek z ognia, wrzuci wiee zioa i wla mietan.

Pikantna zupa fasolowa

30 dag fasoli (biaa lub kolorowa), 10 dag boczku, l dua cebula, 2 licie laurowe, 4 godziki, 4 jagody jaowca, ziaren czarnego pieprzu, 25 dag woszczyzny (marchew, seler, pietruszka), l yeczka suszonego tymianku, l yeczka suszonego majeranku, sl, pieprz, 2 yki koncentratu pomidorowego, 2 yki zielonej pietruszki.

87

Ziarna fasoli namoczy poprzedniego wieczoru. Boczek drobno pokroi i stopi, podsmay w nim drobno posiekan cebule. Woszczyzn drobno pokroi i doda do garnka z namoczon fasol, wrzuci ziarna pieprzu, licie laurowe, godziki, jagody jaowca, doda boczek i cebule, dopeni wod do 1,5 1. Gotowa okoo 40 min, doda suszone zioa, koncentrat pomidorowy, sl, pieprz i gotowa na wolnym ogniu jeszcze 10 min. Przed podaniem wsypa posiekan zielon pietruszk.

Zupa z zielonego groszku z mit

40 dag wieego uskanego groszku, l marchewka, l l rosou, p szklanki mietany, sl, pieprz, 2 yki drobno posiekanej mity (wieej).

Marchewk drobno pokroi, wrzuci do wrzcego rosou i gotowa 10 min. Wrzuci groszek i gotowa jeszcze 10 min. Zup przyprawi sol i pieprzem, wla mietan i wsypa posiekan mit. Przed podaniem podgrza zup (nie zagotowywa).

Grochwka zielona
25 dag zielonego groszku uskanego, l marchewka, plasterek selera, 10 dag boczku, l cebula, l yka mki, sl, pieprz, l yeczka suszonego czbru, l yeczka suszonego majeranku.

Suchy groszek namoczy na noc poprzedniego wieczoru. Gotowa w tej samej wodzie przez 20 min. Marchewk i seler drobno pokroi, wrzuci do gotujcego si groszku, dopeni zup wod do objtoci l l, gotowa 20 min. Boczek drobno pokroi i stopi, podsmay na nim drobno posiekan cebul, wsypa mk i wymiesza, przygotowa jasnozot zasmak, doda do zupy. Wsypa suszone zioa, sl i pieprz i gotowa na wolnym ogniu jeszcze 10 min. Podawa z grzankami z biaego pieczywa.

Zupa z dyni z bazyli

50 dag dyni, 25 dag marchwi, l l rosou, l cebula, 2 yki masa, 2 yki .Koncentratu pomidorowego, sl, pieprz, szczypta cukru, 3 yki mietany, 2 yki drobno posiekanej bazylii.

88

Dyni pokroi w drobn kostk, marchew w plasterki i wrzuci razem do wrzcego rosou, gotowa 20 min. Drobno pokrojon cebule podsmay na male, doda koncentrat pomidorowy i przez chwile dusi. Marchew i dynie przetrze przez sito, doda cebule z pomidorami, zagotowa. Przyprawi cukrem, sol i pieprzem, doda mietan i posiekan bazylie, podgrza przed podaniem.

Zupa szczawiowa z saat i pietruszk

10 dag szczawiu, 10 dag saaty, 5 dag pietruszki, 5 dag masa, 10 dag ziemniakw, l I rosou, sl, pieprz, 4 jajka na twardo.

Umyty szczaw, saat i pietruszk osaczy na ciereczce, posieka do grubo, poddusi na male. Nastpnie przeoy do rosou, doda pokrojone w grub kostk ziemniaki i gotowa 20 min. Przetrze przez sito o drobnych oczkach, doda sl i pieprz, podgrza. Podawa z pokrojonym lub posiekanym jajkiem na twardo i grzankami z biaego pieczywa.

Zupa pomidorowa z bazyli lub rozmarynem

l cebula, 5 dag masa, 50 dag pomidorw lub 4 yki koncentratu pomidorowego, 0,5 l rosou przy uyciu wieych pomidorw i l l rosou, jeeli stosujemy koncentrat pomidorowy, sl, pieprz, szczypta cukru, 2 yki suszonej bazylii lub 4 yki posiekanych wieych listkw albo yka suchego bd wieego rozmarynu.

Cebul drobno posieka, podsmay na male. wiee pomidory sparzy, obra ze skrki, pokroi na wiartki i dusi przez kilka minut z cebul, a nastpnie przetrze przez sito. Jeeli uywamy koncentratu pomidorowego, naley go doda do smacej si cebuli i przez chwil dusi, a potem rwnie przetrze przez sito. Przetart mas pomidorowo-cebulow wla do wrzcego rosou i gotowa przez 5 min. Przyprawi sol, cukrem i pieprzem, wrzuci suszone zioa i gotowa jeszcze 10 min na wolnym ogniu. Po zakoczeniu gotowania doda wiee zioa i przed podaniem zup lekko podgrza.
89

Ros a la flaki z pulpetami

1 l rosou woowego, S jajko, 20 dag oju woowego lub cielcego (np. od nerki, mona doda troch misa), 3-4 yki mki, l cebula, sl, pieprz, Majeranek, papryka, trybula lub pietruszka.

j i cebul pokroi na mniejsze kawaki i przepuci przez maszynk do misa. Doda 2 yki posiekanej pietruszki lub trybuli, jajko, przyprawi sol i pieprzem i doda tyle mki, eby powstaa gsta masa. Naley wstawi j na 1/2 godz. do lodwki. Z masy formowa mae pulpety wielkoci wini i obtacza je w mace. Gotuje si je w osolonej wodzie przez 5 min. Ros woowy, gotujcy si na wolnym ogniu, przyprawi do ostro pieprzem, sol, papryka sodk i ostr, majerankiem i gotowa przez 10 min. Przed podaniem wrzuci pulpety i wiee zioa. Mona podawa z nalenikami pokrojonymi w paseczki.

Zupa pokrzywowa
50 dag ziemniakw, 25 dag pokrzyw (szczyty pdw cinane wiosn), 5 dag masa, 1 l rosou, sl, pieprz, 4 yki mietany.

Obrane ziemniaki pokroi w kostk i podgotowa przez 10 min w osolonej wodzie. Pokrzywy poddusi na male przez 10 min, przeoy do gotujcego si rosou, wrzuci ziemniaki i gotowa wszystko razem. Gdy ziemniaki s mikkie, przetrze zup przez sito. Przyprawi sol i pieprzem, wla mietan.

Zupa zioowa
50 dag wieych zi (mode pdy zbierane wiosn): pokrzywy, trybuli, pietruszki, szczawiu, mniszka, stokrotki, rzeuchy, krwawnika i innych dziko rosncych zi, 10 dag masa, l l rosou, sl, pieprz, 2 yki mietany, l tko, 2 yki posiekanej pietruszki.

Umyte zioa osaczy na ciereczce, pokroi i dusi w male przez kilka minut. Doda do wrzcego rosou i zagotowa, a potem przetrze przez sito. Zup podgrza, przyprawi sol i pieprzem, wla tko rozmieszane ze mietan, wsypa pietruszk.
90

Zupa rybia
20 dag woszczyzny (marchew, pietruszka, seler, cebuli;, por), 7 ziaren pieprzu, 5 ziaren ziela angielskiego, l li laurowy, sl, 50 dag filetw rybnych, 1 yka masa, l yka mki, 4 yki biaego wytrawnego wina, l yka soku cytrynowego, szczypta cukru, 1/2 yeczki suszonej lub wieej szawii, 2 yki posiekanej zielonej pietruszki.

Woszczyzn drobno pokroi i gotowa w osolonej wodzie (l 1) przez 10 min. Woy filety i gotowa na wolnym ogniu okoo 20 min. Stopi maso, wsypa mk i stale mieszajc, sporzdzi zasmak i ni zaprawi zup. Doda wino, sok cytrynowy, szawi, pieprz, cukier i sl. Tu przed podaniem wsypa drobno posiekan pietruszk.

Woska zupa rybna

2 due cebule, 50 dag pomidorw lub 2 yki koncentratu pomidorowego, 2 yki oliwy, p szklanki biaego wytrawnego wina, 30 dag filetw rybnych, zbek czosnku, po 1/2 yeczki lebiodki i bazylii, szczypta tymianku, szczypta gaki muszkatoowej, pieprz, 3 yki zielonej pietruszki.

Cebul pokroi w kostk lub plasterki i podsmay na oliwie. Pomidory sparzy, obra ze skrki, pokroi na wiartki i dusi razem z cebul. Filety wrzuci do wrzcej wody (l 1), doda pomidory z cebul, wla wino i gotowa 15 min. Przyprawi suszonymi zioami, sol i pieprzem, gak muszkatoow. Rozgnieciony zbek czosnku i drobno posiekan pietruszk doda tu przed podaniem.

Misa Wtrbka w folii aluminiowej

4 kawaki wtrbki, 4 yeczki masa, papryka sodka, zbek czosnku, l yka drobno posiekanej zielonej pietruszki, szczypta szawii i szczypta majeranku, l yka estragonu, 4 yeczki soku cytrynowego, l yeczka chrzanu, sl, pieprz.

91

Kady kawaek wtrbki pooy na kawaku folii aluminiowej, w ktry bdzie mona go potem szczelnie zawin. Na wierzchu kadej porcji ka yeczk masa, po czym posypa pieprzem, papryk, zioami, da odrobin chrzanu i skropi sokiem cytrynowym. Dokadnie zawin kad porcj w foli. Tak przygotowane porcje uoy na patelni i zala poow szklanki wody. Gotowa pod przykryciem na wolnym ogniu przez 15 min. Foli rozwin na krtko przed podaniem i wtedy wtrbk posoli.

Wtrbka po prowansalsku
l cebula, zbek czosnku, 2 yki trybuli, l yka bazylii, l yeczka tymianku, 1/2 yeczki szawii, 4 porcje wtrbki, 2 yki mki, 1/2 yeczki sodkiej papryki, I yeczka masa, l yka oliwy, sl.

Cebul i czosnek bardzo drobno pokroi. Posieka drobno wiee zioa, suszone zioa rozetrze i wymiesza z cebul i czosnkiem. Wtrbk obtoczy w mce z dodatkiem papryki i przysmay przez kilka minut z kadej strony na mocno rozgrzanej oliwie z masem. Przeoy na podgrzany talerz i posoli. Do tuszczu na patelni szybko wrzuci mieszank zi, cebuli oraz czosnku i dusi przez l min, a potem naoy na wtrbk.

Klopsiki szwedzkie
50 dag misa woowego lub cielcego, l cebula, l ugotowany ziemniak, 1/2 maej suchej bueczki, 4 yki mietany, l jajko, l yka mki, sl, biay lub czarny pieprz, 3 yki bazylii albo rozmarynu, smalec, maso.

Miso, namoczon buk, ziemniak i cebul przepuci przez maszynk do misa. Do masy doda sl, pieprz, mietan, zioa, jajko i dobrze wymiesza. Postawi na 1/2 godz. w chodnym miejscu, a nastpnie mokrymi rkami formowa klopsiki o rednicy 3 cm. Smay je ze wszystkich stron na smalcu przez okoo 10 min. Przy kocu smaenia doda troch masa. Mona podaw z sosem koperkowym.
92

Piecze cielca lub woowa z estragonem

50 dag misa bez koci (cielcina lub woowina), 2-3 yki oliwy, l cebula, l yka soku cytrynowego, 1/2 szklanki biaego wytrawnego wina, l yka estragonu, 25 dag ziemniakw, l yka zielonej pietruszki, szczypta tymianku, sl, pieprz.

Miso obsmay ze wszystkich stron na mocno rozgrzanej oliwie, doda drobno pokrojon cebul, a potem ziemniaki pokrojone w kostk. Chwil smay, a nastpnie zala winem, doda sok cytrynowy, poow estragonu i dusi 50 min pod przykryciem na maym ogniu. Przed podaniem posypa reszt estragonu, tymiankiem, pietruszk, sol i pieprzem.

Kotlety mielone zioowe

60 dag mielonego misa, sl, pieprz, sodka papryka, l yka majeranku, l yka pietruszki, l jajko, l maa bueczka, gazka wieej bazylii i gazka wieego tymianku lub po yeczce suszonych zi, 4 plastry ostrego tego sera (kaszkawa, tylycki itp.), oliwa do smaenia.

Miso wymiesza z rozmoczon buk, sol, pieprzem, papryk, majerankiem, pietruszk i jajkiem. Mas pozostawi na 1/2 godz. w chodnym miejscu. Mokrymi rkami formowa paskie kotlety. Usmay na zotobrzowy kolor. Posypa drobno posiekan bazyli oraz tymiankiem i przykry plastrami sera. Patelni przykry i smay na bardzo maym ogniu jeszcze kilka minut, a ser roztopi si.

Spaghetti z mielonym misem i zioami

5 dag boczku, 30 dag mielonego misa, l dua cebula, 3 yki oliwy, 25 dag pomidorw lub 2 yki koncentratu pomidorowego, l li laurowy, sl, pieprz, papryka sodka i ostra, l yeczka majeranku, l yeczka lebiodki, l yeczka tymianku, l zbek czosnku, l yeczka wieych zi (bazylia, tymianek, pietruszka), 5 dag suchego ostrego tego sera startego na drobnej tarce, 15-20 dag spaghetti.

Boczek z cebul pokroi w kostk i zrumieni na gorcej oliwie. Nastpnie doda mielone miso i na ostrym ogniu szybko je podsmay, mieszajc drewnian yk. Pomidory sparzy, obra
93

ze skrki, wymiesza z misem lub koncentrat pomidorowy rozmiesza z 1/3 szklanki wody i doda do misa. Teraz woy przyprawy, wsypa sl i pieprz. Patelni przykry i na maym ogniu dusi miso przez okoo 15 min. Ugotowane, gorce spaghetti woy do salaterki, a do rodka wla sos i przeoy miso. Osobno poda tarty ser do posypywania potrawy na talerzach.

Cielcina z rozmarynem
l cebula, 3 yki oliwy, 2 zbki czosnku, 75 dag cielciny bez koci (chudej), sl, pieprz, 25 dag wieych (mroonych lub ze soika) pomidorw, 3 gazki rozmarynu.

Cebul drobno posieka i podsmay na oliwie, doda rozgnieciony czosnek. Miso obra z bonek, pokroi w kostk i obsmay ze wszystkich stron na jasnobrzowy kolor. Doda sl i pieprz, a nastpnie obrane ze skrki i pokrojone na kawaki pomidory, woy gazki rozmarynu, patelni przykry. Potraw naley dusi na wolnym ogniu okoo l godziny.

Klopsiki baranie mitowe

50 dag mielonego misa baraniego, sl, pieprz, l jajko, l yka oliwy, l dua cebula, 3 yki posiekanej pietruszki, 3 yki posiekanej mity.

Drobno posiekan cebul lekko podsmay na oliwie. Mielone miso wymiesza z cebul i zioami, przyprawi sol i pieprzem. Formowa mae klopsiki, ukadajc je na posmarowanej tuszczem blasze i wstawi do piekarnika. Klopsiki piecze si w temperaturze 180C przez 25 min, kilkakrotnie przewracajc. Mona je te smay na patelni. Podawa z sosem mietanowym z mit.

Piecze barania z mitow skrk

Caa opatka barania, 3 yki tartej buki, 3 yki sosu mitowego, l yka posiekanej pietruszki, l zbek czosnku, sl i pieprz.

opatk upiec na ruszcie lub w rondlu w piekarniku w temperaturze ok. 200C. Tart buk wymiesza z sosem mitowym na past, doda czosnek, pietruszk, sl i pieprz. Na 1/2 godz. przed ko94

Rys. 16. Piecze barania z mitow skrk

cem pieczenia wyj piecze i jej tust stron wysmarowa past, wygadzajc noem, a potem pola sosem z pieczeni. Wstawi do piekarnika, skrka powinna przypiec si na zotobrzowy kolor.

Krlik w sosie pietruszkowym

l kg misa krliczego (obranego z bonek i podzielonego na porcje), 6 yek oliwy, sl, pieprz, 5 cebul, 1/2 szklanki rosou, maa puszka koncentratu pomidorowego, 2 zbki czosnku, 5 yek posiekanej pietruszki.

Kawaki misa natrze sol oraz pieprzem i pozostawi na kilka minut, potem obsmay je ze wszystkich stron na mocno rozgrzanej oliwie. Patelni przykry i trzyma na bardzo maym ogniu przez 30 min. Miso przeoy na talerz, a na patelni wrzuci drobno posiekan cebul i gdy tylko zmiknie, zala rosoem wymieszanym z przecierem pomidorowym, sol i pieprzem. Do sosu woy kawaki misa z roztartym czosnkiem, przykry patelni i podgrzewa jeszcze przez 15 min. Po zdjciu z ognia potraw posypa pietruszk.

Pasztet zioowy
50 dag wieprzowiny, 25 dag soniny, 15 dag wtrbki, l dua cebula, 2-3 zbki czosnku, sl, pieprz, 6 jagd jaowca, 25 dag szpinaku, 15 dag szczawiu, 6 yek posiekanej pietruszki, 6 yek posiekanych rnych zi (trybula, koper, estragon, lubczyk, majeranek, szawia), l jajko, l yka soku cytrynowego.

Zmieli miso, sonin, wtrbk i dokadnie wymiesza z drobno posiekan cebul, rozgniecionym czosnkiem, sol, pieprzem oraz rozgniecionymi jagodami jaowca. Szpinak i szczaw wrzuci na 1-2 min do wrzcej osolonej wody, odcedzi i przela zimn wod. Po dokadnym osaczeniu na sicie pokroi bardzo drobno i doda do masy misnej wraz z posiekan pietruszk i pozostaymi zioami. Na kocu doda jajko i sok cytrynowy. Mas przeoy do formy i przykry foli aluminiow. Piec w piekarniku o temperaturze 180C przez okoo 90 min. Po ostygniciu pasztetu przykry go talerzem lub deseczk i obciy na godzin kilogramowym ciarkiem (np. torb cukru).
96

Pasztet drobiowy z estragonem

l kura (okoo 1,5 kg), 35 dag wieprzowiny, 35 dag boczku, l cebula, 25 dag soniny, l yeczka soli, l yeczka pieprzu, 1,5 yki ziaren pieprzu (najlepiej zielonego), l zbek czosnku, 3 yki koniaku, wytrawnego wermutu lub biaego wina, 3 yki posiekanego wieego lub roztartego suszonego estragonu, l jajko.

Kur pokroi. Oddzieli miso od koci (koci z reszt misa mona zuy na ros). Miso drobno pokroi. Wieprzowin, boczek i cebule przepuci przez maszynk do misa. Cze soniny pokroi w drobn kostk, a cz w wskie dugie paski. Miso kurze, sonin pokrojon w kostk wymiesza ze zmielon mas, doda rozgnieciony czosnek, sl, pieprz, przyprawi koniakiem, wsypa estragon i wbi jajko, dokadnie wymiesza. Na dnie formy uoy paski soniny, form napeni mas i przykry foli aluminiow. Piec przez okoo 2 godz. w piekarniku o temperaturze 160C. Ostudzi, a nastpnie obciy. Pasztet smakuje najlepiej po 2 dniach, a w lodwce mona go przechowywa przez 8-9 dni.

Drb Kurczak w sosie estragonowym po francusku

4 porcje kurczaka (2 piersi i 2 nogi), l szklanka wytrawnego wina, 2 gazki estragonu, 2 yki masa, l yeczka soli, 1/2 szklanki sodkiej mietanki, 2 yki mki, l yeczka soku cytrynowego, pieprz, l yka posiekanego wieego lub roztartego suszonego estragonu.

Kawaki kurczaka uoy w misce, woy gazki estragonu i zala winem na 2 godz. Po wyjciu z zalewy kawaki kurczaka obsmay na male na bladoty kolor, po czym wla wino, posoli i dusi przez 10 min, a nastpnie wyj na talerz. Mk rozmiesza ze mietan i wla na patelni, dokadnie wymiesza z sosem, w ktrym dusi si kurczak. Przyprawi sokiem cytrynowym, pieprzem, doda estragon i chwil jeszcze trzyma na sabym ogniu, a potem pola nim porcje kurczaka.
97

Kurczak nadziewany
l kurczak, sl, oliwa, l maa bueczka, 2 yki soku cytrynowego, 2 jajka, l yka rozmarynu, l yeczka estragonu, 4 yki posiekanej pietruszki, sl, pieprz.

Kurczaka natrze oliw i sol na zewntrz i od wewntrz. Namoczon buk rozgnie z pozostaymi skadnikami i tak przygotowanym nadzieniem wypeni wntrze kurczaka, ktrego trzeba potem zaszy lub spi wykaaczkami. Kurczaka szczelnie zawin w foli aluminiow i piec w piekarniku w temperaturze 200C przez 55 min. Przez ostatnie 10 min foli rozwin, aby kurczak mg si zrumieni.

Indyk nadziewany po peruwiaska

1 indyk, 3 zbki czosnku, l yeczka soli, l yeczka papryki sodkiej, oliwa, 2 mae bueczki, wtrbka z indyka, 2-3 jaja, sl, pieprz, gaka muszkatoowa, 15 dag uskanych orzechw woskich, l yeczka tymianku, l yeczka rozmarynu.

Przygotowa indyka do pieczenia (powyciga cigna, pier pobi przez mokr ciereczk). Na 2 godz. przed pieczeniem natrze past z rozgniecionego czosnku, soli, papryki i oliwy od rodka i na zewntrz. Zemle poow orzechw, a drug poow grubo posieka. Nastpnie zemle wtrbk i namoczon buk, wymiesza ze zmielonymi i siekanymi orzechami, jajami, poow zi, sol, pieprzem i gak muszkatoow. Nadzieniem tym napeni wntrze indyka, otwr zaszy lub spi wykaaczkami. Uoy indyka w brytfannie, podla poow szklanki wody, posypa drug poow zi, brytfann przykry i piec w temperaturze ok. 200C przez okoo 2 godz., kilkakrotnie polewajc sosem.

Kurczak w zielonym sosie

l cebula, l marchewka, l por, 4 gazki pietruszki, l li laurowy, l yeczka soli, 10 ziaren pieprzu, 4 porcje kurczaka, 25 dag makaronu, 2 yki masa.

98

Sos zielony: 10 dag szczawiu albo szpinaku, 2-3 yki rzeuchy, 3 yki masa, 2 yki mki, 1/4 szklanki mietany, 1,5 yki posiekanego estragonu, 1,5 yki posiekanej pietruszki, sl, pieprz.

Warzywa oczyci, pokroi, woy do garnka, zala wod i zagotowa. Do wrzcej wody woy porcje kurczaka i gotowa przez 35 min. Nastpnie kurczaka wyj na talerz i obra ze skrki. Ugotowa makaron. Szczaw lub szpinak wrzuci na 2 min do wrzcej wody, odcedzi, przela zimn wod, osaczy, a po ostudzeniu bardzo drobno posieka . W rondlu stopi maso, wsypa mk i zrobi zasmak. Wla do niej przecedzony ros, w ktrym gotowa si kurczak, a potem mietan. Powstay sos gotowa przez 3 min, a potem ostudzi i zmiksowa z posiekanym szczawiem lub szpinakiem, estragonem i pietruszk. Sos podgrza przed podaniem, przyprawi sol i pieprzem. Na duym talerzu uoy ugotowany, gorcy makaron, na nim porcje kurczaka, cao pola zielonym sosem.

Zimny kurczak w sosie zioowym

l kurczak, l cebula, l marchew, l por, l li laurowy, 3 gazki pietruszki, 3 gazki lubczyku, 2 gazki tymianku, sl. Sos zioowy: l tko, szczypta soli, 1/4 szklanki oliwy, l yeczka octu, l yeczka soku cytrynowego, l yka musztardy, 4 yki jogurtu, 2 yki posiekanego kopru, 2 yki posiekanej trybuli.

Kurczaka woy do dopasowanego garnka i zala wod tak, eby go cakowicie przykrywaa. Kurczaka wyj i woy pokrojone warzywa, li laurowy, pietruszk, tymianek, lubczyk. Posoli i zagotowa, ponownie woy kurczaka. Gotowa na wolnym ogniu okoo l godz., po czym kurczaka wyj i ostudzi. Ros gotowa jeszcze troch, aby cz wody wyparowaa, nastpnie przecedzi, ostudzi i wstawi do lodwki. Nastpnego dnia ze stonego rosou zebra tuszcz. Musztard wymiesza z jogurtem, doda 4 yki staego rosou oraz pozostae skadniki sosu i uciera jak majonez, potem doda wiee posiekane zioa. Porcje ugotowanego kurczaka uoy na talerzu i pola sosem.
99

Kurczak pieczony z zioami

l kurczak, 3 yki musztardy, l zbek czosnku, sl, pieprz, 3 gazki trybuli, 3 gazki estragonu, 3 gazki kopru, 3 gazki pietruszki, 2 gazki tymianku, l gazka majeranku, 2 yki oliwy.

Brytfann lub ogniotrwae naczynie szklane do pieczenia drobiu natrze rozgniecionym czosnkiem. Kurczaka posmarowa musztard, posypa sol i pieprzem, uoy w brytfannie i oboy gazkami zi, .obla oliw. Brytfann przykry i wstawi do zimnego piekarnika, powoli ogrzewa do 250C. Pieczenie trwa okoo 1,5 godz. Gotowego kurczaka podzieli na porcje i pola sosem z brytfanny.

Kaczka pieczona z miodem i zioami

l kaczka (2-2,5 kg), 4 yki miodu, l yka oliwy, l yka posiekanego wieego lub roztartego suszonego rozmarynu, l yka majeranku, l yka tymianku, 1/2 yki czbru, 1/2 yki hyzopu, pieprz, 4 yki soku pomaraczowego lub cytrynowego.

Kaczk przedzieli na p i posmarowa z obydwu stron miodem (jeli jest twardy, trzeba go podgrza). Powki kaczki uoy skrk do gry w nasmarowanej oliw brytfannie, posypa zioami, sol i pieprzem. Naku miso w kilku miejscach i pola sokiem pomaraczowym lub cytrynowym. Pozostawi tak na 1-2 godz., eby kaczka przesza aromatem zi. Wstawi do nagrzanego piekarnika i piec w temperaturze 200C przez l godz. W czasie pieczenia przewrci powki kaczki na drug stron i przyrumieni. Po upieczeniu podzieli na porcje, nie polewa sosem powstaym przy pieczeniu, poniewa jest bardzo tusty.

G w sosie jabkowym
l g, l szklanka biaego wytrawnego wina, l li laurowy, l yka ziaren biaego pieprzu (moe by czarny), l pczek woszczyzny, l yeczka soli, 2 yki mki, 3-4 jabka, 3-4 gazki suszonego majeranku zwizanego w pczek.

100

G podzieli na porcje i uoy w garnku, zala winem i doda tyle wody, eby cakowicie przykrya g. Woy l li laurowy, pieprz, woszczyzn, wsypa sl i gotowa na wolnym ogniu przez 90 min od chwili zagotowania. Wyj porcje gsi na talerz, zebra moliwie cay tuszcz. Ros gotowa dalej, eby odparowaa cz wody. Mk rozmiesza z 2 ykami wczeniej zebranego tuszczu, wla do gotujcego si rosou, wrzuci obrane i pokrojone na plasterki jabka, woy pczek majeranku i gotowa jeszcze 10 min na wolnym ogniu. Miso gsi oddzieli od koci i pokroi na mniejsze kawaki. Pola sosem, z ktrego wczeniej wyj majeranek.

Ryby Filet rybny duszony

8 plasterkw filetw, 2 yki soku cytrynowego, 2 yki masa, l yeczka soli, 1/4 yki biaego lub czarnego pieprzu, po l yce koperku, estragonu, pietruszki i melisy, 1/4 szklanki biaego wytrawnego wina, 1/4 szklanki mietany, 2 yki mki.

Plasterki filetw skropi sokiem cytrynowym i zostawi na 15 min. Maso stopi na patelni, filety wkada pojedynczo, posypujc je sol, pieprzem i posiekanymi zioami. Wla wino, przykry patelni i na bardzo wolnym ogniu dusi 10 min. Wyj ryb na talerze, sos szybko zagotowa i wla do niego mietan rozmieszan z mk, stale mieszajc zagotowa, przyprawi sol oraz pieprzem i pola nim ryb.

Filet rybny zapiekany

l cebula, 4 yki oliwy, 2 zbki czosnku, 50 dag pomidorw lub l maa puszka koncentratu pomidorowego rozrobiona w 3000 ml wody, 1/2 yeczki soli, 1/4 yeczki pieprzu, 1/4 yeczki bazylii, 1/4 yeczki lebiodki, l li laurowy, 8 plasterkw filetw, 2-3 yki soku cytrynowego, l yeczka soli, 3 yki masa, 10 dag pieczarek.

Cebul bardzo drobno posieka i podsmay na oliwie, doda rozgnieciony czosnek (nie rumieni), a nastpnie pomidory obrane ze
101

skrki lub rozrobiony z wod koncentrat pomidorowy i zioa. Sos gotowa na bardzo wolnym ogniu, a stanie si gstawy. Filety na 15 min przed smaeniem skropi sokiem z cytryny i posoli. Smay je szybko na rozgrzanym male lub oleju i przekada do brytfanny lub naczynia do zapiekania. Na pozostaym ze smaenia ryb male podsmay pokrojone na cieniutkie plasterki pieczarki. Ryby zala sosem pomidorowym, na wierzchu uoy pieczarki i wszystko zapiec krtko w piekarniku o temperaturze 180-200C. Podawa posypane posiekan pietruszk.

Filet rybny z estragonem

8 plasterkw filetw, 4 yki soku cytrynowego, 2 yki estragonu, 1/2 yeczki biaego pieprzu (moe by czarny), 2 yki masa lub olej, 2 yki patkw kukurydzianych, 2 yki tartego tego sera (parntezan, ementaler lub inny agodny ser), sl.

Filety skropi sokiem cytrynowym, posypa estragonem oraz pieprzem i pozostawi na 15-30 min. Maso stopi na patelni, porcje filetw panierowa w mce i wkada na patelni. Usmay na zotobrzowy kolor z obu stron, a nastpnie kady kawaek posoli, posypa patkami kukurydzianymi i tym serem, smay jeszcze l min, ju nie odwracajc. Przed podaniem posypa wieym posiekanym estragonem lub pietruszk.

Makrela, dorsz (lub inna ryba morska) smaona z sosem remuladowym

4 mae ryby, l jajko, l maa cebula, l tarta buka, sl, pieprz, 4 yki oliwy. Sos remuladowy: 2 yki majonezu, l szklanka jogurtu, 3-4 yki pietruszki, koperku i szczypiorku, sok cytrynowy, 2 yki oliwy.

Ryby oczyci, podzieli na kawaki. Cebul bardzo drobno posieka, zmiesza z jajkiem. Kawaki ryby macza w jajku z cebul, a nastpnie obtacza w tartej buce, posypa sol oraz pieprzem i ka na patelni z rozgrzan oliw. Zmiesza wszystkie skadniki sosu, mona doda jeszcze szczypt cukru. Usmaon ryb wyj na talerz i pola sosem.
102

Rys. 17. Pstrg pieczony w folii aluminiowej

Halibut z rozmarynem (rwnie pstrg lub inna ryba)

4 porcje halibuta, l yka oliwy, sl, pieprz, 4 mae cebulki dymki z zielonym szczypiorem lub l dua cebula, 4 pomidory, 2 yki posiekanego rozmarynu.

Przygotowa 4 kawaki folii aluminiowej i posmarowa je oliw. Na folii uoy porcje ryby posypane z obydwu stron sol i pieprzem, na nie ka drobno pokrojon cebul i pomidory (obrane ze skrki i te drobno pokrojone). Na kocu kad porcj posypa rozmarynem i dokadnie zamkn foli. Woy do piekarnika nagrzanego do temperatury 180C i piec okoo 25 min.

Saatka z halibuta lub dorsza

50 dag halibuta lub dorsza, 3 yki oliwy, l yka soku cytrynowego, sl, pieprz, l pczek modej cebuli dymki ze szczypiorem, 3 yki posiekanych wieych zi (estragon, trybula, szczypiorek, koperek).

Ryby oczyci i podzieli na porcje, uoy na kawakach folii aluminiowej, posmarowa oliw. Kady kawaek skropi sokiem cytrynowym, posypa sol i pieprzem. Foli szczelnie zamkn i wstawi do piekarnika nagrzanego do 180C na 35 min. Po wyjciu z piekarnika poczeka, a folia troch ostygnie, wyj ryb i przeoy do salaterki. Pola reszt oliwy i soku cytrynowego, posypa pokrojon na cienkie krki cebulk. Wsypa zioa, przyprawi sol i pieprzem. Mona je na ciepo z ryem lub na zimno jako przystawk.

ledzie zioowe
4 wiee ledzie, 4 yki octu, 2 yki oliwy, 2 yki cukru, 2 drobno pokrojone ogrki konserwowe, l li laurowy, l yka estragonu, l yeczka koperku, l yka ogrecznika, l yka melisy, l yeczka lubczyku, l yeczka wieo utartego chrzanu.

Oczyszczone ledzie pokroi na cienkie paski i uoy na dnie miski. Pozostae skadniki zmiesza ze sob i naoy na ledzie.
104

Misk przykry i przenie w chodne miejsce lub do lodwki na 2428 godz.

ledzie w mietanie
8 ledzi marynowanych, l cebula, 1-2 jabka, sl, pieprz, l szklanka mietany, l yka posiekanego szczypiorku i l yka posiekanego koperku (moe by trybula, pietruszka i mita).

ledzie wyj z marynaty, opuka, wyj oci, zdj skrk i pokroi na paski. Cebul bardzo drobno posieka, jabka zetrze na grubej tarce i przeoy do salaterki. Wla mietan, wsypa zioa, przyprawi sos sol i pieprzem, woy ledzie. Podawa po kilku godzinach, gdy sos nabierze waciwego smaku.

Zapiekanki, potrawy z ryu i potrawy mczne Zapiekanka z ziemniakw z rozmarynem

80 dag ziemniakw, l yka masa, 25 dag cebuli, 1,5 yeczki soli, l yka rozmarynu, 15 dag boczku.

Ziemniaki obra, opuka, pokroi na 3-4-centymetrowe kawaki i uoy w wysmarowanej masem formie. Cebul pokroi w plastry, pooy na ziemniakach. Ca o posypa rozmarynem i sol, przykry cieniutkim^ plastrami boczku i wstawi do nagrzanego piekarnika. Przez pierwsze 15 min temperatura powinna wynosi 250C, a potem obnia si do 180C i piecze jeszcze 50 min. Rozmaryn mona zastpi tymiankiem lub majerankiem.

Zapiekanka zioowa
2 yki masa, l drobno posiekana cebula, 20 dag szynki, kiebasy, parwek, resztek pieczeni lub pieczonego drobiu, 25 dag ugotowanego makaronu (lub 50 dag ugotowanych ziemniakw lub 2 szklanki ryu), l jajko, 2 yki mietany, 3 yki tartego sera, 3 yki roztartych suszonych zi (bazylia, tymianek, majeranek, czber, lubczyk), 2 yki posiekanych wieych zi (pietruszka, koperek, szczypiorek, trybula), sl, pieprz, 2-4 pomidory.

105

Maso stopi na duej patelni, cebul posieka i podsmay na male, a nastpnie woy makaron (ziemniaki lub ry), potem szynk (kiebas, parwki lub miso) i cao wymiesza. Jajko rozmiesza ze mietan, odrobin soli, pieprzu oraz suszonymi zioami i rwuie wla na patelni, potem uoy wiartki pomidorw, posypa tym serem i przykry. Smay na wolnym ogniu przez 5 min. Podawa posypane wieymi zioami.

Pizza neapolitaska
3 dag drody, l yeczka cukru, 40 dag mki, sl, 14 yeczek oliwy, 2 cebule, 2 zbki czosnku, l kg pomidorw, 1/2 yeczki pieprzu, l yka lebiodki, l yka bazylii, l maa puszka sardynek, 25 dag tartego tego sera.

Drode rozmiesza z cukrem na jednolit mas. Mk rozbi w duej misce z ciep wod, drodami, szczypt soli, na kocu doda 4 yeczki oliwy. Ciasto dobrze wygnie, misk przykry i zostawi na 2 godz. w ciepym miejscu, eby wyroso. Du blach nasmarowa oliw, rozwakowa ciasto i uoy na blasze, nastpnie przestawi znw w ciepe miejsce na 30 min. Cebul i czosnek posieka, podsmay na oliwie, doda pomidory obrane ze skrki i pokrojone na wiartki, wsypa pieprz i lebiodk. Gotowa sos na wolnym ogniu przez 30 min. Przyprawi sol i pieprzem, ostudzi. Ciasto posmarowa sosem, uoy sardynki, posypa bazyli, pieprzem, tym serem, skropi oliw i wstawi do lekko nagrzanego piekarnika. Piec przez 20-30 min. w temperaturze 200C. Na wierzch pizzy mona pooy jeszcze podsmaone pieczarki, oliwki, wiartki jaj na twardo, plasterki szynki lub kiebasy, plasterki wieych pomidorw.

Pierogi z serem i mit

50 dag m ki, ciepa woda, 75 dag biaego sera, l jajko, sl, 5 yek posiekanych wieych listkw mity, tuszcz do polania.

Mk rozmiesza z ciep wod i zagnie ciasto pierogowe, rozwakowa na cienkie placki i szklank wyci krki. Ser zmieli w maszynce do misa, doda jajko i mit, przyprawi na sono i
106

dokadnie wymiesza. Nadzienie rozoy na krki i zlepia pierogi. Ugotowa je w duej iloci osolonej wody i podawa polan roztopionym tuszczem.

Risotto zioowe
l cebula, 4 dag masa, 25 dag ryu, 3/4 l rosou, l li laurowy, l yeczka sproszkowanej sodkiej papryki, 10 listkw szawii, 10 maych gazek tymianku, 10 listkw estragonu, 10 listkw majeranku, sl, pieprz (mona doda 25 dag startych na grubej tarce lub drono posiekanych warzyw: marchwi, pietruszki, selera, pora, pomidorw, papryki).

Cebul drobno posieka i podsmay na male, doda umyty i dobrze osaczony ry, zala poow rosou. Patelni przykry i trzyma na bardzo maym ogniu tak dugo, a ry wchonie cay ros. Nastpnie doda zioa i ewentualnie warzywa, jeszcze filiank rosou i dalej dusi. W razie potrzeby dola jeszcze rosou. Sl i pieprz doda przed podaniem.

Licie winoroli z nadzieniem ryowo-zioowym

20 dag cebuli, 1/4 szklanki oliwy, 10 dag ryu, 1/2 l wody, 2 yki posiekanych orzechw laskowych lub woskich (w oryginalnym przepisie tureckim -orzeszkw piniowych), 2 yki rodzynkw, sl, pieprz, 3 yki soku cytrynowego, 3 yki posiekanych wieych lub roztartych suszonych zi: koperku, estragonu, pietruszki, 24 licie winoroli (mog by suszone).

Drobno posiekan cebul" podsmay na oliwie, doda umyty i dobrze osaczony ry, wla l szklank wody, wsypa orzechy, rodzynki, sl, pieprz. Patelni przykry i trzyma na wolnym ogniu przez 8-10 min, a ry wchonie wod, wtedy przeoy go do miski, aby ostyg. Przyprawi sokiem cytrynowym i wsypa zioa. W czasie duszenia ryu przygotowa licie winoroli. Suszone licie moczy przez kilka minut w zimnej wodzie, a potem osuszy, wiee licie wrzuci na 2-3 min do wrzcej wody, potem ostudzi i osaczy. Na kady li naoy yk nadzienia i zawija tak, jak gobki z kapusty. Dno duej patelni wyoy limi wino107

roli, a na nich uoy licie z nadzieniem. Zala reszt oliwy, wody i soku cytrynowego, obciy talerzem i gotowa na wolnym ogniu jeszcze 45 min.

Dania z jaj Jajecznica zioowa

5 jajek, sl, pieprz, 4 yk masa, 2 yki mietany, 2 yki posiekanych wieych zi (dodawa raczej pojedynczo albo w wyprbowanych mieszankach nastpujce wiee zioa: szczypiorek, rzeucha, estragon, tymianek, bazylia, trybula).

Jajka rozmiesza z sol i pieprzem, a nastpnie wla na patelnie z roztopionym masem, stale mieszajc. Gdy jajecznica zacznie krzepn, doda mietan i wiksz cz zi, potrzyma jeszcze chwil na sabym ogniu. Podawa posypan reszt posiekanych wieych zi.

Jajecznica z serem i zioami

6 jajek, 3 yki masa, 3 yki sodkiej mietanki, 10 dag ementalera albo innego agodnego tego sera, 3 yki wieych posiekanych zi: trybuli, pietruszki, szczypiorku, sl, pieprz.

Ser zetrze na grubej tarce, wymiesza z jajami, mietank, sol i pieprzem. Na patelni roztopi maso i wla rozrobione jajka, stale mieszajc. Gdy tylko jajka si zetn, wsypa wiksz cz zi i jeszcze kilka sekund potrzym na ogniu. Przed podaniem posypa reszt posiekanych zi.

Omlet zioowy I (porcja dla jednej osoby)

2 jajka, l yeczka masa, l yka posiekanych wieych zi (mieszanka: pietruszka, trybula, szczypiorek, estragon lub pojedynczo: trybula, szczypiorek, estragon, bazylia, tymianek), sl, pieprz.

108

Rys. 18. Omlet zioowy

Jajka niezbyt dokadnie wymiesza z sol, pieprzem i zioami, wyla na patelni z roztopionym masem i smay na sabym ogniu, nie mieszajc. Brzegi omletu podway, eby pynne jeszcze jajka spyny pod spd i ciy si.

Omlety zioowe II
4 jajka, 2 cebulki dymki ze szczypiorkiem, 8 yek posiekanej pietruszki, 4 yki posiekanego koperku, l yeczka soli, pieprz, 3 yki masa, 2 yki oliwy, ser biay.

Jajka wymiesza z drobno posiekan cebulk, pietruszk, koprem, sol i pieprzem. Patelni smarowa odrobin masa i oliwy, smay mae naleniki i ukada je na podgrzanym talerzu. Smarowa biaym serem, przyprawionym sol i pieprzem, i zwija w rurki.

Jajka w sosie zioowym

6-8 jajek ugotowanych na twardo, l maa gwka saaty, sos zioowy: l tko, l yka oliwy, 1,5 yeczki octu winnego, 1,5 yeczki soku cytrynowego, 1/2 szklanki mietany, 1/2 szklanki posiekanych wieych zi (pietruszka, szczypiorek, trybula, koper, estragon, majeranek).

Salaterk lub pmisek wyoy limi saaty, na nie ka powki jaj, przecit stron do gry. Wszystkie skadniki sosu zmiesza ze sob dokadnie, a powstanie majonez, i zala nim jajka.

Jajka z orzechami i zioami

4-6 jajek ugotowanych na twardo, kilka listkw saaty, 2 yki posiekanych orzechw laskowych, l szklanka mietany, 2 yki soku cytrynowego, sl, pieprz, posiekane zioa.

Listki saaty pokroi na dugie paski i uoy na pmisku, a na nich pooy powki jajek. Drobno posiekane orzechy, z )a, sl i pieprz wsypa do mietany, dobrze wymiesza i tym sof :m zala jajka.
110

Jajka wiosenne
6-8 jajek, sos: l szklanka mietany, 2 yki twaroku homogenizowanego lub roztartego biaego sera, po l yce wieych posiekanych zi: ogrecznika, trybuli, pietruszki, szczypiorku, melisy, po l yeczce: bazylii, kopru, troch czbru, lubczyku, mity, rozmarynu, szczawiu, sl.

Zioa bardzo drobno posieka albo zmiksowa z ma iloci mietany, wwczas sos nabierze zielonej barwy. Dokadnie wymiesza wszystkie skadniki sosu, posoli do smaku i wla do pytkiej salaterki. W niej uoy powki jajek przekrojon stron do gry.

Naleniki z jagodami i melis

25 dag jagd, 5 yek posiekanej wieej melisy, l jajko, 15 dag mki, 1/2 szklanki mleka, szczypta soli, cukier do posypania, tuszcz do smaenia (olej, smalec).

Z mki, mleka, soli i jajka przygotowa ciasto nalenikowe. Na posmarowanej cienko tuszczem patelni smay naleniki i ukada je na podgrzanym talerzu. Na kady nalenik naoy troch jagd, posypa je melis i nalenik zwin w rurk. Podawa posypane cukrem, mona udekorowa bit mietan.

Jajka faszerowane
4 jajka na twardo, 2 yki oliwy, l yeczka soku cytrynowego, 1/2 yeczki soli, 2 yki posiekanej pietruszki, 2 yki posiekanego kopru, szczypta estragonu, tymianku i bazylii (suszonych lub wieych), 2 yki buki tartej, l yka tartego sera ostrego (tylycki, salami), 2 yki masa.

Jajka ugotowane na twardo przeci ostrym noem tak, eby nie uszkodzi skorupki. Wyj biako i tko, drobno posieka i zmiesza z oliw, sokiem cytrynowym, zioami i sol. Mas napeni powki skorupek. Buk tart zmiesza z tartym serem i posypa tym kad powk jajka, na to pooy jeszcze kilka wirkw masa. Uoy jajka na blasze i wstawi na 10-15 min do gorcego piekarnika (180-200C).
111

Kwiatostany czarnego bzu w ciecie

15 dag mki, 3 jajka, szczypta soli, 2 yki stopionego masa, l yka piwa, 2-3 yki mleka, 20 kwiatostanw czarnego bzu (w peni rozkwitnitych), tuszcz do smaenia (smalec), cukier do posypania.

Mk rozrobi z jajkami, mlekiem i piwem, doda maso oraz sl, wyrobi gadkie gste ciasto. Kwiatostany macza w ciecie i smay na mocno rozgrzanym tuszczu, najpierw kwiatami do dou, a potem obci wystajcy ogonek i odwrci na drug stron. Podawa posypane cukrem.

Potrawy z warzyw Kapusta biaa po hiszpasku

70 dag biaej kapusty, 30 dag marchwi, 2 cebule, 2 zbki czosnku, 2 yki masa, 2 yki posiekanej pietruszki, l yka posiekanego wieego lub roztartego suszonego tymianku, l li laurowy, l szklanka rosou, 1/2 yeczki soli, 1/4 yeczki pieprzu.

Kapust drobno poszatkowa, marchew pokroi w cienkie paseczki, cebul i czosnek drobno posieka. Maso stopi na duej patelni, wrzuci kapust i marchew i chwil podsmay, stale mieszajc. Doda cebul, czosnek, li laurowy, pietruszk i zala rosoem. Gotowa na maym ogniu ok. 15 min, na kocu przyprawi sol i pieprzem.

Groszek zielony z mit

1,5 kg zielonego groszku w strkach, 10 gazek mity, l yeczka soli, 2 yki masa, 2 yki posiekanej wieej mity.

Groszek wyuska, wrzuci do wrzcej osolonej wody i woy gazki mity zwizane w pczek. Gotowa 15 min, po czym odcedzi i wyj mit. Przeoy groszek do salaterki, doda maso i posiekan mit, wymiesza i od razu podawa.
112

Rys. 19. Zioa i warzywa w koszykach

Marchewka z mit
75 dag marchwi, sl, 2 yki masa, l yka cukru, 2 yki posiekanej wieej mity.

Marchew pokroi w kostk, wrzuci do wrzcej osolonej wody i ugotowa do mikkoci, odcedzi. Maso roztopi na patelni, doda cukier i stale mieszajc, trzyma na ogniu przez 3-4 min, a cukier lekko zbrunatnieje. Wtedy wrzuci marchewk, patelni przykry i dusi jeszcze 2 min. Wsypa mit i zestawi patelni z ognia, ale nie odkrywa jeszcze przez jaki czas. Cukinia w pomidorach
50 dag cebuli, 3 yki masa lub oliwy, 25 dag pomidorw lub 3 yki koncentratu pomidorowego, l dua cebula, sl, pieprz, l zbek czosnku, 2 yki wieej posiekanej lub roztartej suszonej bazylii, szczypta cukru, cukinia.

Cebul pokroi w cienkie plasterki i podsmay na male lub oliwie. Cukini pokroi w plastry gruboci l cm (star cukini trzeba obra ze skrki), wrzuci na patelni i smay 10 min. Pomidory sparzy, obra ze skrki, pokroi na plasterki, doda do cukinii i dusi pod przykryciem 10 min. Suszon bazyli wsypa na 3 min przed zakoczeniem duszenia. wiee listki bazylii i rozgnieciony czosnek doda po zakoczeniu duszenia i przykry patelni jeszcze na kilka minut. Przyprawi sol i pieprzem. Warzywa duszone
l dua cebula, 30 dag woszczyzny z kapust, 30 dag innych warzyw: fasolki szparagowej, fasoli w ziarnach, cukinii, oberyny, papryki sodkiej (osobno lub mieszanki), 3 yki koncentratu pomidorowego, l szklanka wody, 3 yki oliwy, l zbek czosnku, sl, pieprz, l yeczka bazylii, l yeczka tymianku, 1/2 yeczki lubczyku, 1/2 yeczki lebiodki (zioa wiee lub suszone). Mona te przyprawi inaczej - l yeczka curry i l yeczka przyprawy chiskiej.

Wszystkie warzywa pokroi do drobno, fasol w ziarnach namoczy na noc poprzedniego dnia i podgotowa przez 1/2 godz. Na
114

patelni rozgrza oliw i najpierw podsmay cebul, a potem dodawa kolejno pozostae warzywa, na kocu cukini, poniewa gotuje si najszybciej. Zala koncentratem pomidorowym rozmieszanym z wod, posoli i dusi pod przykryciem na wolnym ogniu 40 min, a warzywa bd mikkie. Suszone zioa doda na kilka minut przed zakoczeniem duszenia. Rozgnieciony czosnek, wiee zioa i pieprz wsypa po zdjciu z ognia. Potraw mona podawa z dodatkiem ryu lub ziemniakw, jako samodzielne danie, jako dodatek do pieczeni czy pieczonego kurczaka.

Selery zapiekane z tymiankiem

2 due selery, sl, 2 yki masa, 2 yki tartej buki, l yka tymianku, 10 dag tartego ostrego tego sera (myliwski, salami).

Selery gotowa w skrce w duej iloci osolonej wody okoo 30 min. Ostudzi, obra ze skrki i pokroi w plastry gruboci l cm. Ogniotrwae naczynie do zapiekania wysmarowa masem i wysypa tart buk, uoy w nim plastry selerw. Kady plasterek posypa sol i tymiankiem. Wierzch zapiekanki posypa tartym tym serem i wstawi do piekarnika o temperaturze 180C na 15 min.

Dynia z koperkiem
80 dag dyni, 2 yki oliwy, l maa cebula, l pczek koperku, l yeczka sodkiej papryki, l yka koncentratu pomidorowego, 1/2 szklanki mietany, cukier, sl.

Obran, opukan dyni pokroi w kostk, posoli i pozostawi na kilka minut, eby wypucia sok. Na patelni rozgrza oliw i podsmay drobno pokrojon cebul. Dyni osuszy z soku, wrzuci na patelni i zala koncentratem pomidorowym rozrobionym z wod. Dola tyle wody, aby przykrya dyni. Gotowa na wolnym ogniu 30 min pod przykryciem, a potem odkry patelni i przez kilka minut odparowa cz wody, jeli jest jej za duo. Posiekany koper i papryk rozmiesza ze mietan, wla na patel115

nie i jeszcze chwil trzyma na ogniu, ale nie gotowa. Wsypa cukier i sl do smaku.

Saatki i surwki Saatka bretoska z fasoli

50 dag biaej fasoli, 2 cebule, 3 due pomidory, 4 yki oleju sojowego lub sonecznikowego, 2 yki octu zioowego, 1/4 yeczki soli, 1/4 yeczki pieprzu, l yka posiekanej pietruszki, l yka posiekanego koperku, l yka posiekanej mity, l yeczka posiekanego czbru, l yeczka posiekanej melisy.

Poprzedniego dnia fasol namoczy w zimnej wodzie, potem ugotowa j do mikkoci i odcedzi. Cebul bardzo drobno posieka, pomidory pokroi w kostk i wymiesza z fasol i zioami. Przyprawi sol, pieprzem, olejem i octem. Podawa po 10 min.

Saatka z fasolki szparagowej z bryndz

75 dag fasolki szparagowej, sl, 3 yki oleju sojowego lub sonecznikowego, 3 yki octu zioowego, l cebula, pieprz, 10 dag bryndzy, 2 gazki bazylii.

Fasolk szparagow poci na mniejsze kawaki i gotowa 20 min w osolonej wodzie, odcedzi. Z oleju, octu, drobno posiekanej cebuli, soli, pieprzu i 1-2 yek wody sporzdzi sos i zala nim fasolk w salaterce. Posypa pokruszon bryndz i grubo posiekanymi listkami bazylii.

Saatka z ziemniakw I
l kg ziemniakw, sl, l yeczka kminku, 4 pomidory, l pczek rzodkiewek, 1/2 szklanki majonezu, l szklanka jogurtu, 2 yki octu zioowego, pieprz, sodka papryka sproszkowana, l pczek pietruszki, l pczek koperku, l pczek szczypiorku, 2 yki rzeuchy, 2-3 gazki lubczyku, 3 listki szawii.

Ziemniaki w upinach ugotowa w osolonej wodzie z kminkiem do mikkoci, odcedzi, ostudzi, obra i pokroi w plasterki.
116

Pomidory i rzodkiewki pokroi w plasterki i wymiesza z ziemniakami. Pozostae skadniki wymiesza z drobno posiekanymi zioami i tym sosem zala ziemniaki. Dokadnie wymiesza i od razu podawa.

Saatka z ziemniakw II
l gwka saaty, 25 dag ziemniakw, 4 yki oleju sojowego lub sonecznikowego, 4 jajka na twardo, 4 yki posiekanego wieego szczawiu, sl, pieprz, szczypta cukru, 1/2 yeczki mietany, l yka octu zioowego.

Ziemniaki w upinach ugotowa w osolonej wodzie, odcedzi, obra i pokroi w plasterki. Salaterk wyoy listkami saaty, na nich pooy jeszcze ciepe ziemniaki i skropi je yk oleju. Jajka pokroi w plasterki, uoy na ziemniakach i posypa szczawiem. Musztard? zmiesza z octem, olejem, mietan, sol, pieprzem, cukrem i tym sosem pola saatk.

Saatka warzywna z sosem zioowym

25 dag ziemniakw, 2 yki oleju sojowego lub sonecznikowego, 15 dag marchwi, 15 dag zielonej fasolki szparagowej, l pczek cebuli dymki ze szczypiorem lub 2 cebule, l gwka saaty, sos zioowy: 2 jajka na twardo, 2 yki mietany, 2 yki oleju sojowego lub s onecznikowego, 2 yki octu zioowego, sl, pieprz, l yka posiekanego szczypiorku, l yka posiekanego kopru, l yka posiekanego estragonu.

Cae ziemniaki ugotowa, odcedzi, obra, pokroi na grube plasterki. Salaterk wyoy listkami saaty, na nich uoy ziemniaki i pola je yk oleju. Marchewk pokroi w kostk, ugotowa do mikkoci, odcedzi, doda do ziemniakw. Fasolk ugotowa do mikkoci, odcedzi, pokroi na 1-centrymetrowe kawaki i doda do saatki. Marchew i fasolk pola l yk oleju. Cebul drobno pokroi, wsypa na wierzch. Biaka jaj ugotowanych na twardo oddzieli od tek, posieka i wsypa do salaterki. tka uciera z ma iloci mietany, dodawa stopniowo olej, ocet, sl, pieprz i zioa. Zala sosem saatk i ostronie wymiesza.
117

Saatka serowa
10 dag agodnego tego sera, 10 dag ostrego tego sera, 20 dag pomidorw, 20 dag ogrkw wieych lub kiszonych, l pczek koperku, 10 dag cebuli, sl, pieprz, sok cytrynowy, olej sojowy lub sonecznikowy.

Ser i pomidory pokroi w kostk, ogrki w cienkie plasterki, cebul i koper drobno posieka. Wszystkie skadniki wymiesza, przyprawi sol, pieprzem, olejem i sokiem cytrynowym.

Saatka rybna z selerem i zioami

l puszka ryb w oleju (20 dag), 1/4 selera, 2 yki soku cytrynowego, 1/2 yeczki musztardy, pieprz, sl, pczek pietruszki, 3 yki posiekanego szczypiorku, 3 yki posiekanych zi: estragonu, trybuli, melisy, kilka lici saaty.

Przeoy ryb z puszki do miski, pokroi na mniejsze kawaki, przyprawi sokiem cytrynowym, musztard, pieprzem, sol i wieymi lub suszonymi zioami. Seler zetrze na drobnej tarce i od razu wymiesza z ryb i zioami. Salaterk wyoy limi zielonej saaty, naoy na nie saatk; przybra listkami saaty i zi. Saatk przygotowa tu przed podaniem, gdy seler szybko brzowieje.

Surwka wiosenna
l biaa rzodkiew, 2 pczki rzodkiewki, 1/2 szklanki posiekanej rzeuchy, 3 yki mietany, l yka oleju sojowego lub s onecznikowego, l yka serka homogenizowanego, 2 yki soku cytrynowego, sl, pieprz.

Rzodkiew obra i zetrze na tarce jarzynowej, rzodkiewki pokroi w plasterki i wymiesza w salaterce z rzeuch. Pozostae skadniki rozmiesza dokadnie w kubku na jednolity sos i zala nim surwk.

Surwka z lici mniszka (mleczu)

10 dag bardzo modych, jasnozielonych lici mniszka, l cebula dymka ze szczypiorem, 1/4 szklanki posiekanej rzeuchy, 4 yki oleju sojowego lub sonecznikowego, 2 yki soku cytrynowego, sl, cukier.

118

Licie mniszka zala na godzin zimn wod, potem osaczy. Cebule pokroi w krki i wymiesza w salaterce z limi mniszka i rzeuch. Olej rozmiesza w kubeczku z sokiem cytrynowym, sol i cukrem, pola surwk i wymiesza. Podawa po 10 minutach. Pomidory z bazyli
l kg pomidorw, l yeczka soli, 1/2 yeczki pieprzu, 6 yek mietanki, 4 yki posiekanych wieych listkw bazylii (mona sprbowa te z tymiankiem i rozmarynem).

Pomidory pokroi w kostk, przyprawi sol i pieprzem. Sodk mietank rozmiesza z posiekanymi zioami (kwan mietan mona ubi), doda do pomidorw i ostronie rozmiesza. Surwka z roszponki
15 dag roszponki, 2 mode cebulki ze szczypiorkiem, 4 yki oleju sojowego lub s onecznikowego, 2 yki soku cytrynowego, 1/2 yeczki soli, 1/4 yeczki pieprzu, 1/2 yeczki cukru, 2 yki trybuli lub pietruszki, l yka mity (posiekanych wieych listkw).

Listki roszponki porozrywa na mniejsze kawaki, cebule pokroi w krki, zmiesza razem w salaterce. Do oleju doda sok cytrynowy, sl, pieprz, cukier oraz zioa i wla do miski. Dokadnie wymiesza, podawa po kilku minutach. Wedug tego samego przepisu mona sporzdzi surwk z modych lici babki zwyczajnej. Mizeria z zioami
50 dag wieych ogrkw, l szklanka mietany, 3 yki koperku, 2 yki ogrecznika, sl.

Ogrki pokroi na cienkie plasterki, posoli i zala mietan wymieszan z drobno posiekanymi zioami. Od razu podawa.
119

Sosy Sos twarogowy z zioami

5 dag sera twarogowego, 2 yki soku cytrynowego, 2 yki oleju sojowego lub sonecznikowego, 4 yki mleka, po l yce wieych posiekanych zi: ogrecznika, pietruszki, melisy, szczypta soli, szczypta cukru, 1/2 yeczki sodkiej papryki.

Ser utrze na jednolit mas z sokiem cytrynowym, olejem i mlekiem, doda drobno posiekane zioa, przyprawi sol, cukrem i papryk. Doskonay sos do zielonej saaty, kapusty chiskiej, a take pieczonych ziemniakw.

Sos mietanowy z zioami

l szklanka mietany, l yka soku cytrynowego, szczypta soli, l yeczka cukru, 1/4 yeczki biaego pieprzu (mona go zastpi czarnym), 4 yki posiekanych wieych zi: szczypiorku, pietruszki, trybuli, rzeuchy.

mietan rozmiesza z sokiem cytrynowym, przyprawi sol, pieprzem, cukrem, wsypa zioa i wymiesza. Tym sosem mona przyprawia zielon saat i wszystkie surwki z warzyw.

Zielony sos frankfurcki

Po 2 yki wieych zi: ogrecznika, rzeuchy, pietruszki, szczypiorku, szczawiu lub szpinaku, po l yeczce koperku, estragonu, lubczyku, licia selera, melisy, l cebulka dymka ze szczypiorkiem lub l maa cebula, l jajko na twardo, l szklanka mietany albo jogurtu, 10 dag majonezu, l yeczka musztardy, 1/2 yeczki cukru, 1/4 yeczki pieprzu, 2 yki soku cytrynowego.

Zioa posieka i zmiksowa przystawk z noykami na zielon mas. Mona te bardzo drobno posieka na desce i rozgnie. Wymiesza z pozostaymi skadnikami sosu. W skad sosu musi wchodzi co najmniej 7 gatunkw zi. Podaje si go do gotowanego misa, jaj na twardo, befsztykw, gotowanej lub smaonej ryby.
120

Rys. 20. Sosy zioowe

Hiszpaski sos czosnkowy Ailloli

3 zbki czosnku, l tko, 1/4 yeczki soli, 1/4 yeczki pieprzu (w oryginalnym przepisie - biaego pieprzu), 1/2 szklanki oleju sojowego lub sonecznikowego.

Czosnek obra i utrze w modzierzu, przeoy do miseczki. Do czosnku doda tko, sl, pieprz i stale mieszajc, wlewa olej. Na koniec wla 2 yki gorcej wody. Podawa do gotowanej ryby na gorco i na zimno, do pieczeni baraniej i woowej.

Angielski sos mitowy 1/2 szklanki winnego octu, l yka cukru, 4 yki mity wieej lub suszonej, sl.
Do garnka wla ocet, 1/2 szklanki wody, wsypa cukier i zagotowa. Doda 3 yki mity, garnek przykry, zestawi z ognia i ostudzi. Sos przecedzi, wsypa reszt mity i przyprawi sol. W Anglii sos ten podaje si do pieczeni baraniej, gotowanej woowiny, gotowanej i smaonej ryby.

Sos serowy z bazyli 1/2 szklanki posiekanej wieej bazylii, 1/2 yeczki soli, 1/4 yeczki pieprzu, 1-2 zbki czosnku, 2 yki orzechw woskich, 1/2 szklanki oleju sojowego lub sonecznikowego, 2-3 yki tartego tego sera o agodnym smaku (ementaler, gouda).
Posiekan bazyli zmiksowa przystawk z noykami, dodawa kolejno czosnek, orzechy i dolewa olej. Przyprawi sol i pieprzem, wymiesza z serem. Sos ten wietnie pasuje do makaronu.

Majonez zioowy
2 tka, szczypta soli, 1/2 yeczki musztardy, 0,3 l oliwy lub oleju sojowego, 1,5 yki octu winnego, 1/2 yki soku cytrynowego, 4 yki rnych posiekanych wieych zi: trybuli, koperku, szczypiorku, estragonu, rzeuchy, pietruszki.

122

Wszystkie skadniki musz mie temperatur pokojow. Najpierw tka ubija si w misce drewnian yk, dodajc odrobin soli, a nastpnie musztard. Cigle ubijajc, po kropelce dolewa si oliw i wkrtce powstaje krem, do ktrego mona ju dolewa oliw cienkim strumieniem. Teraz dodaje si ocet i sok cytrynowy, a gdy majonez jest ju gotowy, mona wsypa zioa. Majonez podaje si do ryb na zimno i innych zimnych przystawek, jaj na twardo, a take do mis i ryb w galarecie. Sos remouladowy z zioami
2 ugotowane tka, 2 surowe tka, sl, pieprz, l yka musztardy, 0,3 l oliwy lub oleju sojowego, 2 yki octu winnego, l yka octu estragonowego, l yka octu koperkowego, 6 yek mietany albo jogurtu, 4-6 yek wieych posiekanych zi: trybuli, koperku, szczypiorku, rzeuchy, pietruszki, mona te doda yk drobno posiekanego ogrka konserwowanego.

Ugotowane tka rozgnie i wymiesza z surowymi tkami na jednolit past, doda sl, pieprz, musztard i ubi na krem. Dolewa po kropli oliw i ubija tak dugo, a caa oliwa zostanie wymieszana. Nastpnie dodaje si ocet, potem jogurt lub mietan, a na kocu zioa. Ten sos podaje si do rnych saatek, surwek i jaj na twardo. Sos vinaigrette z zioami
Szczypta soli, szczypta pieprzu, 1/2 yeczki musztardy, 1/2 yeczki cukru, 1,5 yki octu winnego, 6 yek oliwy lub oleju sojowego, 1/2 yki soku cytrynowego, 1/2 yki posiekanego estragonu, 1/2 yki posiekanego ogrecznika, 1/2 yki posiekanej melisy, l yeczka posiekanej trybuli, l yeczka posiekanego koperku, 2 yki posiekanego szczypiorku, l zbek czosnku.

W maej misce wymiesza ocet, musztard, oliw, sok cytrynowy, sl i pieprz z zioami i woy do niej obrany ze skrki zbek czosnku. Po godzinie czosnek wyj. Sosem przyprawia saatki i surwki.
123

Sos biay zioowy (gorcy)

2 yki masa, 2 yki mki, 1/2 l rosou, sl, 3-4 yki roztartych suszonych lub posiekanych wieych zi: bazylii, estragonu, czosnku, lubczyku, majeranku, melisy, mity, ogrecznika, pietruszki, rozmarynu, szczypiorku, koperku, trybuli, tymianku. Zioa mona stosowa pojedynczo lub w mieszankach.

Na patelni stopi maso, wsypa do niego mk i stale mieszajc, sporzdzi jasn zasmak. Dolewa powoli ros, a nastpnie sos gotowa na maym ogniu przez kilka minut. Jeeli uywa si wieych zi, naley je doda do sosu po zdjciu z ognia i patelni na kilka minut przykry, aby sos nabra aromatu. Suszone zioa naley przez 3-5 min gotowa w sosie. Sos mona przyprawi rwnie papryk, sol, pieprzem, a take doda jajko rozmieszane z sokiem cytrynowym lub ze mietan.

Sos ciemny zioowy (gorcy)

2 yki tuszczu (oliwy, oleju lub smalcu), 2 yki mki, 1/2 l rosou, sl, pieprz, 3-4 yki suszonych roztartych zi lub 2 yki suszonych i l yk wieych posiekanych zi pojedynczo lub w mieszance: bazylii, estragonu, czbru, czosnku, hyzopu, jaowca, kminku, lebiodki, lubczyku, majeranku, melisy, mity, rozmarynu, szawi, tymianku.

Na patelni stopi tuszcz, wsypa do niego mk, mieszajc przyrumieni na ciemnobrzowy kolor. Mieszajc wlewa ros, a nastpnie sos gotowa na maym ogniu kilka minut. Jeeli uywa si wieych zi, naley je doda do sosu po zdjciu z ognia i patelni przykry na kilka minut. Suszone zioa naley przez 3-5 min gotowa w sosie. Do sosu mona doda papryk, pieprz lub na tuszczu podsmay ma posiekan drobno cebulk, a dopiero potem doda mk.

Sos do pieczeni
l szklanka biaego wytrawnego wina, po l yeczce bazyl , majeranku, tymianku, szawii i grubo zmielonego pieprzu, l szklanka sosu >pod pieczeni, l yka trybuli lub pietruszki.

124

Wino z zioami i pieprzem gotowa 10 min, ostudzi pod przykryciem i wla przez sito do sosu spod pieczeni. Na kocu wsypa posiekan trybule lub pietruszk. Podawa do pieczeni, gotowanej woowiny, ryb, befsztykw, ziemniakw i kopytek.

Sos Chateaubriand
l szklanka biaego wytrawnego wina, l cebula, 10 dag pieczarek, l yeczka tymianku, l li laurowy, 1/2 szklanki sosu spod pieczeni, 10 dag masa, l yeczka posiekanej pietruszki, l yeczka posiekanego estragonu.

Wino zagotowa z posiekan cebul, pieczarkami, tymiankiem i liciem laurowym. Gdy pieczarki i cebula bd mikkie, zdj ognia, wyj zioa, przecedzi przez sito, a cebul i pieczarki przetrze. Doda sos spod pieczeni, pokrojone na mae kawaeczki maso i ciepy sos ubija trzepaczk, a uzyska konsystencje rzadkiego kremu. Wsypa wiee posiekane zioa. Sos ten nadaje si do befsztykw, krokietw ziemniaczanych i warzyw z wody.

Sos pomidorowy
l cebula, l zbek czosnku, 2 yki oliwy, 1/2 kg pomidorw lub l maa puszka koncentratu pomidorowego, 3 yki ketchupu, l yka bazylii, sl, pieprz.

Cebul oraz czosnek obra i drobno posieka. Na patelni podgrza oliw i chwil smay w niej czosnek i cebul, doda pomidory lub koncentrat pomidorowy z 0,3 l wody. Jeeli sos przygotowuje si ze wieych pomidorw, trzeba go przez 20 min gotowa na bardzo maym ogniu, eby wyparowaa cz wody. Potem doda ketchup i bazyli, patelni zdj z ognia, przyprawi sos sol i pieprzem. Podawa do makaronu i innych potraw mcznych oraz ryu.

Sos szczawiowy
4 yki masa, 2 yki mki, 1/2 szklanki rosou, l yka soku cytrynowego, 1/2 yeczki soli, 1/2 szklanki sodkiej mietanki, l tko, 3 yki szczawiu.

125

2 yki masa stopi, rozmiesza z mk i powoli dolewa ros. Doda sl, sok cytrynowy i gotowa sos przez 5 min. mietan rozmiesza z tkiem i wla do sosu. Patelni zdj z ognia, doda reszt masa i sos ubi trzepaczk. Szczaw pokroi w cienkie paseczki i doda do sosu. Podawa do ryb smaonych i gotowanych.

Sos jabkowy z szawi

2 kwane jabka (antonwki, jabka zimowe), 1/2 yki cukru, pieprz, l yeczka szawii.

Jabka obra, wykroi gniazda nasienne i pokroi w plasterki. Na dno garnka nala troch wody, woy jabka i rozgotowa je. Doda cukier, szczypt pieprzu i szawi, pozostawi pod przykryciem na 5 min. Sos ten nadaje si do pieczonej kaczki, pieczeni wieprzowej i kotletw schabowych.

Masa zioowe
Wszystkie masa zioowe przygotowuje si wedug tego samego przepisu, dodajc jedynie rne gatunki zi lub przyprawiajc je sokiem cytrynowym, papryk, pieprzem, musztard. Najlepsz por do sporzdzania mase zioowych, ktre bdziemy duej przechowywa w zamraalniku, jest lato. Mamy wtedy duo rozmaitych wieych zi, a maso zawiera najwicej witamin. Mona wic przygotowa masa o rnych smakach, podzieli je na mniejsze porcje i kad kosteczk zawin w foli aluminiow. Naley przymocowa do niej karteczk z nazw masa i w wikszym opakowaniu uoy w zamraalniku. W ten sposb mona przechowywa maso przez kilka miesicy, natomiast w lodwce, w szczelnie zamknitym soiku, przez 2-3 tygodnie. Maso, przeznaczone do ucierania z zioami, musi mie temperatur pokojow, zioa powinny by umyte, osuszone i grubo posiekane. Najpierw uciera si maso z sol, a potem dodaje zioa, na kocu sok cytrynowy i inne przyprawy. Maso mona uciera w modzierzu, w makutrze lub w mikserze.
126

Rys. 21. Maso zioowe

Maso czosnkowe: 2 zbki czosnku, sl, pieprz, 10 dag masa. Do befsztykw, kotletw cielcych, baranich i smaonej ryby. Maso szczypiorkowe: 4 yki posiekanego szczypiorku, sl, pieprz, l yka soku cytrynowego, 10 dag masa. Do kotletw smaonych i gotowanych ryb, zimnych przystawek. Maso zioowe: 3 yki posiekanych zi: estragon, trybula, koperek, szczypiorek, mita w rwnych czciach* l yka soku cytrynowego, sl, pieprz, 10 dag masa. Do pieczeni, smaonych ryb, makaronu, zimnych przystawek. Maso mitowe: 2 yki posiekanej mity, 1/2 yki soku cytrynowego, sl, pieprz, 10 dag masa. Do pieczeni baraniej, szaszykw, marchewki i fasolki szparagowej. Maso pietruszkowe: l zbek czosnku, 3 yki posiekanej pietruszki, l yka soku cytrynowego, sl, pieprz, 10 dag masa. Do pieczeni i zimnych przystawek. Maso szawiowe: l yka szawii, sl, pieprz, l yeczka soku ze startej na drobnej tarce cebuli, 2 yeczki soku cytrynowego, 10 dag masa. Do kotletw baranich i cielcych, ryb gotowanych i smaonych. Maso estragonowe: 4 yki estragonu, sl, pieprz, yeczka soku cytrynowego, 10 dag masa. Do ryb, pieczeni i drobiu.

Twaroki zioowe Twaroek wiosenny

l opakowanie twaroku homogenizowanego, 3-4 yki mleka, sl, 5 yek posiekanych zi: szczypiorku, koperku, trybuli, pietruszki, bazylii, melisy, rzeuchy (mona doda mieszank zi lub kady gatunek osobno).

Twaroek z ogrkiem i rzodkiewk

l opakowanie twaroku homogenizowanego, sl, 3-4 yki mleka, 10 dag ogrka, 5 rzodkiewek, 3 yki zi: koperku, ogrecznika, mity.

Ogrek pokroi w drobn kostk, rzodkiewki pokroi w plasterki, wymiesza z twarokiem, mlekiem, sol i zioami.
128

Twaroek z pomidorami i kminkiem

I opakowanie twaroku homogenizowanego, sl, 3-4 yki mleka, l yeczka mielonego lub rozgniecionego w modzierzu kminku, l maa cebulka, 2 yki pietruszki, 1-2 pomidory.

Twaroek wymiesza z mlekiem, sol i kminkiem, doda drobno posiekan cebule, pietruszk i pomidory pokrojone w kostk. . Zamiast twaroku homogenizowanego mona uy 25 dag sera twarogowego roztartego z 3-4 ykami mietany.

Ser zioowy
25 dag sera twarogowego, 10 dag masa, 5 yek posiekanych zi, sl, pieprz (mona doda l yeczk sodkiej papryki i uy mieszanki zi lub kadego gatunku osobno: koperku, pietruszki, bazylii, czosnku, mity, rzeuchy, trybuli, szczypiorku).

Maso i ser o temperaturze pokojowej utrze mikserem lub w makutrze na jednolit mas, przyprawi sol, pieprzem i zioami, cao dokadnie wymiesza. Mona od razu smarowa nim chleb lub uformowa kostk, wstawi na kilka godzin do lodwki, a potem pokroi na plasterki.

Octy zioowe
Do sporzdzenia octu zioowego najlepiej uywa octu winnego i owocowego, ocet spirytusowy stosowa naley w ostatecznoci. Zioa nadaj octom specyficzny aromat, dziki ktremu staj si one wartociowym dodatkiem do saatek, zielonej saaty, sosw i majonezw

Ocet estragonowy
1 l octu, 10 dag estragonu.

Estragon woy do naczynia, zala octem, przykry i pozostawi na 14 dni. Nastpnie ocet przecedzi przela do szczelnie zamykanej butelki.
129

Rys. 22. Octy zioowe

Wedug tego przepisu mona sporzdza nastpujce octy: - ocet laurowy: 1 l octu, 5 duych lici laurowych; - ocet zioowy I: 1 l octu, 10 dag rnych zi: estragonu, melisy, kwiatu lipy, lici wini, lici laurowych; - ocet zioowy II: 1 l octu, l pd estragonu, l papryka ostra, l maa cebula pokrojona w plasterki, l pczek trybuli lub pietruszki, 1 kwiatostan czarnego bzu, 6 ziaren pieprzu; - ocet zioowy III: 1 l octu, 10 dag zi i owocw: bazylii, porzeczki, tymianku, melisy, estragonu; - ocet melisowy: 1 l octu, 10 dag wieych lici melisy; - ocet koprowy: 1 l octu, 4 yki nasion kopru; - ocet z kwiatostanw czarnego bzu: 1 l octu, 2-3 kwiatostany czarnego bzu;

Ocet bazyliowo-czosnkowy
2 zbki czosnku, 20 yek posiekanych wieych lici bazylii, l l octu.

Czosnek obra, posieka i utrze w modzierzu, doda licie bazylii, dalej uciera, a powstanie jednolita masa. Szklank octu zagotowa i zala mas w modzierzu, po 1-2 min ostudzi i przela do butelki. Uzupeni reszt octu i szczelnie zamkn. Butelk odstawi na 2 tygodnie, co kilka dni ni potrzsn. Potem ocet przecedzi i zla do innej butelki. W ten sam sposb mona przygotowywa kolejne octy: - ocet czosnkowy: 1 l octu, 6 zbkw czosnku; - ocet melisowy: 1 l octu, 20 yek posiekanych wieych lici melisy; - ocet estragonowy: 1 l octu, 20 yek posiekanych wieych lici estragonu.

131

Wypieki Chleb anyowy

50 dag mki, szczypta soli, kawaek drody wielkoci orzecha woskiego, l yka cukru, 0,3 l mleka, l jajo, 2 yeczki nasion anyu.

Mk, sl wsypa do miski i pozostawi w ciepym miejscu. W filiance rozmiesza drode z cukrem, podgrza mleko. Do mki doda jajo, any, drode, dodawa po trochu mleka i drewnian yk miesza ciasto, a nastpnie wyrabia rk, a bdzie gadkie i elastyczne. Blaszk do pieczenia wysmarowa tuszczem, przeoy na ni ciasto, nakry ciereczk i pozostawi w ciepym miejscu na godzin, eby uroso. Gdy podwoi swoj objto, woy do podgrzanego piekarnika i piec okoo 40 min w temperaturze 180200C. Zamiast anyu mona doda kminku lub mieszanki kminku, kolendry, anyu i imbiru.

Bueczki z przyprawami
50 dag mki, kawaek drody wielkoci orzecha woskiego, l yka cukru, szczypta soli, l szklanka mleka, 5 dag masa, l jajo, szczypta pieprzu, szczypta gaki muszkatoowej, l tko i l yka mleka do smarowania bueczek, l yka kminku, l yka czarnuszki.

Mk wsypa do miski i postawi w ciepym miejscu, mleko podgrza, drode rozrobi z cukrem, maso stopi. Do mki doda drode, sl, pieprz, gak muszkatoow, jajko i dolewa mleko, mieszajc ciasto drewnian yk. Nastpnie wyrobi ciasto rk i wla roztopione maso. Wyrabia dalej tak dugo, a przestanie byszcze, bdzie gadkie i elastyczne. Wtedy przykry misk ciereczk i pozostawi w ciepym miejscu na 15 min. Nastpnie formowa mae bueczki, pamitajc o tym, e po upieczeniu bd dwa razy wiksze. Ukada je na posmarowanej tuszczem paskiej blaszce, zachowujc do due odstpy. Blach postawi w ciepym miejscu na okoo 20 min, a bueczki wyrosn. tko rozmiesza z mlekiem i smarowa nim bueczki, a nastpnie posypa poow kminkiem, a drug poow czarnuszk. Przed posypaniem mona
132

Rys. 23. Chleby zioowe

kad przekroi ostrym noem na p lub na krzy. Wstawi do podgrzanego piekarnika i piec w temperaturze 200 C przez okoo 1/2 godz.
Pikantny chleb
l kg mki, 5 dag drody, 0,3-0,4 I mleka, 7 dag masa, l yeczka cukru, 2 jaja, 2 yeczki soli, l pczek pietruszki, l pczek szczypiorku, 7 dag kiebasy szynkowej, 7 dag tego sera, szczypta papryki sodkiej i papryki ostrej, 1/2 yeczki mielonej kolendry, 1/2 yeczki kminku, 1/2 yeczki gaki muszkatoowej.

Mk wsypa do miski i postawi w ciepym miejscu, drode rozrobi z cukrem, doda do mki i dolewa powoli mleko, mieszajc ciasto drewnian yk. Doda jajo, sl, przyprawy, a na kocu stopione maso. Ciasto dokadnie wyrobi rk. Postawi pod przykryciem na 20 min w ciepym miejscu, a gdy troch wyronie, podzieli na dwie czci. Do jednej czci doda posiekan pietruszk i szczypiorek, a do drugiej ser i kiebas, pokrojone w drobn kostk. Uformowa dwa okrge bochenki, uoy na paskich blachach i zostawi jeszcze na 20 min do wyronicia. Woy do podgrzanego piekarnika i piec okoo 50 min w temperaturze 180200C.

Chleb z czosnkiem lub zioami

l chleb (najlepiej pszenny), 2 zbki czosnku lub 2 yki suszonych zi (tymianek, bazylia lub rozmaryn), 1/2 yeczki soli, 7 dag masa.

Chleb pokroi na kromki, nie przecinajc dolnej skrki do koca. Czosnek posieka, rozetrze z sol i masem, smarowa cienko kad kromk z obydwu stron i z powrotem zoy cay bochenek. Reszt masy posmarowa wierzchni skrk. Gdy przyrzdza si chleb z zioami, kad kromk smaruje si cienko masem z obydwu stron, przesypujc sol i roztartymi zioami. Po zoeniu chleba zawija si go w foli aluminiow i wkada na 15 min do piekarnika o temperaturze 200C. Jest to dobry sposb odwieania starego pieczywa.
134

Ciastka serowe
20 dag tego sera (ementaler, morski, gouda), 25 dag masa, 40 dag mki, 2 jaja , sl, mak, kminek lub tarty ser do posypania.

Z sera, masa, mki, tek i soli zagnie ciasto. Zostawi na godzin, a nastpnie rozwakowa wprost na blasze wysmarowanej tuszczem. Mona te rozwakowa na stolnicy i wykrawa foremk ciasteczka, ktre przekada si na wysmarowan tuszczem blach. Ciasto lub ciastka posmarowa biakiem i piec okoo 1/2 godz. w piekarniku o temperaturze 170-200 C. Nastpnie wyj blach na chwil, posypa ciasto makiem, kminkiem lub tartym serem i wstawi na 10-15 min, a przypiecze si na zotobrzowy kolor. Zaraz po upieczeniu pokroi ciasto na paski.

Ciasto z gruszkami i tatarakiem

2 jaja, 6 dag cukru pudru, 6 dag masa, 1/2 yeczki do kawy proszku do pieczenia, l cukier waniliowy, 1/2 yeczki do kawy mielonego suszonego korzenia tataraku, 12 dag mki, l yeczka do kawy margaryny, 3 obrane, przekrojone na powki (bez gniazd nasiennych) gruszki.

Maso utrze z cukrem (zostawi l yk do posypania) i jajami, wsypa mk, proszek do pieczenia, cukier waniliowy, poow tataraku i cao dokadnie wymiesza. Margaryn wysmarowa form, przeoy do niej ciasto, a na wierzchu uoy powki gruszek. yk cukru pudru zmiesza z drug poow tataraku i posypa ciasto. Woy do podgrzanego piekarnika i piec okoo l godz. w temperaturze nie przekraczajcej 180C.

135

Desery Galaretka z kwiatami podbiau

40 dag kwiatw podbiau z szypukami, 1/2 I biaego wina deserowego, 6 yek cukru, 8 listkw elatyny.

Kwiaty umy, osaczy, oddzieli od szypuek, ktre naley drobno pokroi i wszystko przeoy do miski. Nastpnie zasypa kwiaty oraz szypuki cukrem i zala winem, przykry i pozostawi na noc w chodnym miejscu. elatyn moczy 4 min w zimnej wodzie, a potem przeoy do garnka, wla wino z podbiaem i stale mieszajc podgrzewa, a elatyna si rozpuci. Galaretk napeni salaterk i zostawi na kilka godzin, a steje.

Deser jagodowy
30 dag jagd, l kwane jabko, 1/2 l wody, 1/2 paczki budyniu waniliowego, 2 yki cukru, 1/2 szklanki biaego wina deserowego.

Jabko obra, wykroi gniazda nasienne i pokroi na cienkie plasterki. Jagody umy, osaczy i ugotowa razem z jabkiem, a nastpnie wszystko przetrze przez sito. Proszek budyniowy rozmiesza z winem i wla do jagd cigle mieszajc. Wsypa cukier, zagotowa i przela do salaterki. Podawa zimny.

Budy z kwiatostanw czarnego bzu

2 kwiatostany czarnego bzu, l l mleka, 4 yki mki ziemniaczanej, 3 yki cukru, szczypta soli, 2 jaja.

Zagotowa 3/4 l mleka, woy kwiatostany bzu i gotowa jeszcze przez kilka minut, nastpnie kwiatostany wyj. Mk ziemniaczan rozrobi z l szklank zimnego mleka, 2 tkami, cukrem i sol, wla do mleka i bez przerwy mieszajc, zagotowa. Biaka ubi na pian i przeoy do gorcego jeszcze budyniu, dokadnie wymiesza. Budy przela do salaterki i ostudzi.
136

Kisiel z berberysu
3/4 l wody lub czerwonego wina, 1/2 kg soku z berberysu (z sokowirwki), 1/2 kg cukru, starta skrka z cytryny, kawaek kory cynamonowej, 20 dag mki ziemniaczanej, 1/2 l wody.

Sok zagotowa z wod lub winem z dodatkiem cukru, cynamonu i skrki cytrynowej. Nastpnie przecedzi przez sito. Mk ziemniaczan rozrobi z 1/2 l zimnej wody i wla do soku, stale mieszajc, zagotowa. Przela do salaterki i ostudzi.

Budy z owocw dzikiej ry

1/2 kg wieych, oczyszczonych owocw dzikiej ry, 3/4 l wody, 12 dag cukru, 3/4 l mleka, 20 dag masa, 30 dag tartej buki, 20 dag cukru pudru, 10 jaj, l yeczka cynamonu, szczypta soli, szczypta gaki muszkatoowej.

Suszone owoce namoczy na noc. Owoce ry ugotowa w 3/4 l wody do mikkoci z dodatkiem cukru i przetrze przez sito. Mleko zagotowa z masem, wsypa tart buk i mieszajc gotowa, a powstanie gsta masa. Doda przetarte owoce ry, jeszcze raz zagotowa, przeoy do miski i ostudzi. Cukier puder ubi z 8 tkami i 2 caymi jajami, doda cynamon, sl, gak muszkatoow i porcjami dodawa mas z ry oraz tartej buki. Pozostae biaka ubi i na kocu ostronie wymiesza z reszt masy. Form budyniow wysmarowa tuszczem, przeoy do niej mas i gotowa przez 1,5 godz. w duym garnku z wod. Po wyjciu formy z kpieli wodnej ostudzi j, budy wyj na salaterk i ostudzi.

Napoje Sok jabkowy z mit

8 soczystych jabek, 4 yki soku cytrynowego, 2 yki posiekanej wieej mity.

Jabka pokroi i wrzuci do sokowirwki. Sok jabkowy zmiesza z sokiem cytrynowym i mit. Natychmiast podawa.
137

Rys. 24. Napj orzewiajcy z syropu mitowego

Sok z marchwi i szczawiu

l kg marchwi, 25 dag szczawiu albo p na p szczawiu ze szpinakiem, l yka soku cytrynowego.

Marchew oczyci, pokroi i przepuci przez sokowirwk. Nastpnie wrzuci do sokowirwki szczaw (lub szczaw ze szpinakiem). Ca o wymiesza z sokiem cytrynowym i od razu podawa.

Sok z marchwi i pomidorw

50 dag marchwi, 50 dag pomidorw, l szklanka jogurtu, 2 yki soku cytrynowego, l yka posiekanej trybuli lub pietruszki.

Marchew oczyci, pokroi, pomidory pokroi i wszystko przepuci przez sokowirwk. Uzyskany sok wymiesza z jogurtem, sokiem cytrynowym i zioami. Natychmiast podawa.

Sok z ogrkw ze szczypiorkiem i ogrecznikiem

30 dag ogrkw, l szklanka jogurtu, l yka posiekanego szczypiorku, l yka posiekanego ogrecznika.

Ogrki pokroi na kawaki (nie obiera ze skrki), wycisn sok w sokowirwce, zmiesza go z jogurtem i zioami. Mona posoli do smaku. Od razu podawa.

Sok pomidorowy z bazyli lub mit

l kg pomidorw (lub puszka soku pomidorowego), 2 yki posiekanej wieej mity lub bazylii, 2 yki soku cytrynowego.

Wycisn sok z pomidorw w sokowirwce, do otrzymanego soku wsypa zioa i wla sok cytrynowy. Pozostawi w chodnym miejscu na 2 godz.
139

Kefir lub jogurt z zioami

1/2 l kefiru lub jogurtu, 4-5 yek posiekanych wieych zi: szczypiorku, mity, bazylii, melisy, rzeuchy, szczawiu, pietruszki, koperku, trybuli (kady gatunek osobno lub w mieszance po 3-4 zioa).

Kefir lub jogurt zmiksowa z zioami i od razu podawa.

Mleko o smaku zioowym

4 yki posiekanych wieych zi (koperku, ogrecznika, trybuli, selera, pietruszki, melisy, bazylii), sl, gaka muszkatoowa, 11 zimnego mleka.

Zioa (co najmniej 4 rne) zmiksowa z 1/4 szklanki mleka tak, aby zioa byy cakowicie rozdrobnione, a mleko zabarwio si na lekko zielony kolor. Wla do pozostaego mleka, doda sl do smaku i szczypt gaki muszkatoowej, wymiesza. Przecedzi przed podaniem albo podawa nie przecedzone.

Napj z mity lub melisy na upalne dni

11 wody, 4-5 gazek mity lub melisy, 4 yki cukru, 4 yki soku cytrynowego, 8 kostek lodu.

Mit lub melis zala wrztkiem i parzy pod przykryciem 10 min, nastpnie zioa wyj, do naparu wsypa cukier, wymiesza, wla sok cytrynowy i napj ostudzi. Rozla do szklanek, do kadej wrzucajc po dwie kostki lodu.

Herbata z lipy na zimowe wieczory

l l wody, 4 yeczki suszonych kwiatostanw lipy, 4 yeczki miodu lub soku malinowego wysokosodzonego, 4 yeczki soku cytrynowego.

Ziele lipy zala wrztkiem i parzy pod przykryciem 5 min. Herbat przecedzi, doda mid lub sok malinowy, sok cytrynowy i podawa od razu, eby nie wystyga. Herbata ta dziaa rozgrzewajce.
140

Kompot z owocw dzikiej ry

12 dag owocw dzikiej ry (oczyszczonych), skrka z 2 duych jabek, 1 l wody, cukier lub mid do smaku.

Owoce ry i skrki z jabka zala wod i powoli zagotowa, a nastpnie zostawi pod przykryciem na 30 min. Kompot przecedzi i osodzi cukrem lub miodem. Uwaga: do kompotw owocowych mona dodawa po kilka gazek mity lub melisy dla nadania im przyjemnego zapachu.

Kompot z borwki czarnej

l kg oczyszczonych owocw, 20-25 dag cukru, 2 szklanki wody.

wiee owoce przebra, usun resztki kielichw, szypuki i inne zanieczyszczenia, opuka. Przygotowa syrop z cukru i wody. Owoce wrzuci na gorcy syrop, zagotowa. Napeni kompotem soiki, zamkn je i pasteryzowa przez 20-25 min.

Przetwory Galaretka jabkowa z mit

l kg zielonych jabek, l pczek mity (ok. 15 g), 1/2 kg cukru, 2 yki soku cytrynowego, 3 yki octu winnego, 4 yki posiekanej mity.

Jabka pokroi, usun gniazda nasienne (nie obiera) i ugotowa z pczkiem mity w niewielkiej iloci wody, a bd mikkie. Na duym garnku umocowa lnian ciereczk i wyla na ni rozgotowane jabka, ktre odscza si tak przez noc. Nastpnego dnia naley zmierzy ilo soku i na kade 1/2 l doda ok. 40 dag cukru. Pyn gotowa 20-30 min, a gdy zacznie gstnie, doda sok cytrynowy, ocet i posiekan mit. Napeni galaretk wyparzone soiki, zakrca i pasteryzowa 10 min. W ten sam sposb przygotowuje si galaretk z jabek o zapachu czarnego bzu, wkadajc na czas gotowania galaretki kilka kwiato141

stanw czarnego bzu. Wedug tego przepisu mona sporzdzi galaretk z owocw berberysu (zebranych po pierwszym mrozie), czarnego bzu, jabek (w stosunku 1:1) i owocw dzikiej ry oczyszczonych.

Galaretka z berberysu
l kg owocw berberysu, 2 szklanki wody, l kg cukru na 1 l uzyskanego soku.

Oczyszczone i umyte owoce zala wod tak, eby byy tylko przykryte i gotowa okoo 1/2 godz. Odcedzi. Uzyskany sok odmierzy, doda odpowiedni ilo cukru, szybko zagotowa mieszajc, eby cukier dobrze si rozpuci, krtko gotowa. Gorc galaretk zla do maych wyparzonych soikw. Po ostygniciu soiki zamkn.

Marmolada z czarnego bzu

l kg dojrzaych owocw czarnego bzu, 3/4 kg cukru.

Dojrzae owoce oddzieli od szypuek, opuka, zala w rondlu bardzo ma iloci wody, rozgotowa, przetrze. Do przecieru doda cukier i smay stale mieszajc, a masa zgstnieje. Gorc marmolad wla do wyparzonych soikw. Po ostygniciu soiki zamkn.

Konfitura z owocw dzikiej ry

l kg oczyszczonych owocw, 1,5 kg cukru, 3 szklanki wody, sok z cytryny (lub sok cytrynowy).

adne, dojrzae i twarde owoce umy, rozkroi z jednego boku, usun pestki i woski. Owoce wrzuci do wrzcej wody i pozostawi je w niej do momentu, kiedy zmikn, odcedzi. Do odcedzonej z owocw wody doda poow cukru, zagotowa syrop. Do syropu wrzuci owoce, krtko pogotowa, cao przela do kamiennego lub szklanego czy porcelanowego naczynia i pozostawi do nastpnego dnia, potem zla syrop, doda reszt cukru,
142

zagotowa, doda sok cytrynowy, wrzuci owoce i cao powoli smay. Usmaon konfitur naoy do maych wyparzonych soikw. Po ostygniciu soiki zamkn. Konfitura z owocw dzikiej ry ma zastosowanie gwnie do dekoracji ciast, legumin.

Konfitura z owocw liwy tarniny

l kg oczyszczonych owocw, l kg cukru, 2 szklanki wody, kawaek cynamonu, kilka godzikw.

Lekko przemarznite owoce oczyci z ogonkw i listkw (na konfitur przeznaczy owoce najwiksze), opuka, osaczy i woy do kamiennego lub emaliowanego naczynia. Cukier i wod zagotowa, powstaym ciepym syropem zala owoce. Pozostawi je w zimnym miejscu na 2 dni. Zla syrop, zagotowa, woy do niego owoce, krtko zagotowa. Wyjmowa owoce yk durszlakow, nakada do wyparzonych soikw, doda troch cynamonu i godzikw. Syrop jeszcze pogotowa i zala nim owoce w soikach. Soiki zamkn.

Sok z czarnego bzu

l kg dojrzaych owocw czarnego bzu, 25 dag cukru, szczypta cynamonu.

Jagody czarnego bzu oddzieli od szypuek, umy, osaczy, przepuci przez sokowirwk. Sok zagotowa z cukrem oraz cynamonem i od razu przela do wyparzonych butelek, nastpnie pasteryzowa 10 min. Sok mona pi rozcieczony lub nierozcieczony przy przezibieniach.

Syrop z berberysu
Owoce berberysu, cukier.

Owoce berberysu (zebrane po pierwszym mrozie) odszypukowa, umy, osaczy, troch rozgnie, ugotowa do mikkoci i przecedzi. Na 1/2 kg soku doda l kg cukru i cao zagotowa, zdej143

mujc tworzc si pian. Gorcy sok przela do wyparzonych butelek i szczelnie je zamkn.

Syrop fiokowy
Kwiaty fiokw, cukier, sok cytrynowy.

wieo zerwane kwiaty fiokw umy, osaczy i oberwa patki, uwaajc, eby nie zostaa przy nich adna zielona cze. Zala patki fiokw w porcelanowej misce niewielk iloci wrztku, przykry i zostawi na noc, nastpnego dnia przecedzi. Zmierzy ilo soku i na kade 1/2 l doda 50 dag cukru i 3 yki soku cytrynowego. Syrop podgrzewa powoli na maym ogniu, ale nie gotowa. Przela do wyparzonych buteleczek. Jest to dobry rodek przeciw kaszlowi dla dzieci.

Syrop mitowy
wiea mita, cukier.

Mit przepuci przez sokowirwk i zmierzy ilo soku. Na 1/2 l soku potrzeba 1/2 kg cukru. Cukier gotowa ze szklank wody tak dugo, a krople syropu bdzie mona midzy palcami wycign w nitk. Wtedy wlewa si sok z mity i trzyma na wolnym ogniu jeszcze 10 min od chwili zagotowania. Syrop przela do wyparzonych butelek i uywa do napojw orzewiajcych.

Indeks rzeczowy potraw

Zupy
jarzynowa z bazyli ....................................................... 82 jarzynowa z trybul ....................................................... 84 jarzynowa z bukietem zi ............................................. 84 jarzynowa minestra ....................................................... 84 ziemniaczana mietankowa ........................................... 85 ziemniaczana z lubczykiem........................................... 85 barszcz ukraiski .......................................................... 86 z porw......................................................................... 86 cebulowa zioowa .......................................................... 86 selerowa z rzeuch lub lubczykiem .............................. 87 kalafiorowa ................................................................... 87 pikantna fasolowa ......................................................... 87 z zielonego groszku z mit .......................................... 88 grochwka zielona ........................................................ 88 dyniowa z bazyli.......................................................... 88 szczawiowa z saat i pietruszk ................................... 89 pomidorowa z bazyli lub rozmarynem ......................... 89 ros a la flaki z pulpetami............................................ 90 pokrzywowa.................................................................. 90 zioowa ......................................................................... 90 rybna ............................................................................ 91 woska rybna................................................................. 91

Potrawy misne
wtrbka w folii aluminiowej ........................................ 91 wtrbka po prowansalsku ............................................ 92 klopsiki szwedzkie ........................................................ 92 piecze cielca lub woowa z estragonem ...................... 93 kotlety mielone zioowe................................................. 93 spaghetti z mielonym misem i zioami......................... 93 cielcina z rozmarynem ................................................ 94 145

klopsiki baranie mitowe............................................... 94 piecze barania z mitow skrk .............................. 94 krlik w sosie pietruszkowym........................................ 96 pasztet zioowy.............................................................. 96 pasztet drobiowy z estragonem ...................................... 97

Potrawy z drobiu
kurczak w sosie estragonowym po francusku................. 97 kurczak nadziewany...................................................... 98 indyk nadziewany po peruwiasku ................................ 98 kurczak w zielonym sosie.............................................. 98 kurczak zimny w sosie zioowym .................................. 99 kurczak pieczony z zioami ........................................... 100 kaczka pieczona z miodem i zioami ............................. 100 g w sosie jabkowym .................................................. 100

Dania rybne
filet rybny duszony........................................................ 101 filet rybny zapiekany..................................................... 101 filet rybny z estragonem ................................................ 102 makrela, dorsz z sosem remouladowym......................... 102 halibut, pstrg lub inna ryba z rozmarynem................... 104 saatka z halibuta lub dorsza ......................................... 104 ledzie zioowe.............................................................. 104 ledzie w mietanie ....................................................... 105

Zapiekanki, potrawy z ryu i potrawy mczne

zapiekanka z ziemniakw z rozmarynem ...................... 105 zapiekanka zioowa....................................................... 105 pizza neapolitaska....................................................... 106 pierogi z serem i mit .................................................. 106 risotto zioowe............................................................... 107 licie winoroli z nadzieniem ryowo-zioowym ............ 107 146

Dania z jaj
jajecznica zioowa ......................................................... 108 jajecznica z tym serem i zioami ............................... 108 omlet zioowy I ............................................................. 108 omlet zioowy II ............................................................ 110 jaja w sosie zioowym.................................................... 110 jaja z orzechami i zioami ............................................. 110 jaja wiosenne ................................................................ 111 naleniki z jagodami i melis ........................................ 111 jaja faszerowane............................................................ 111 kwiatostany bzu czarnego w ciecie............................... 112

Potrawy z warzyw
kapusta biaa po hiszpasku .......................................... 112 groszek zielony z mit ................................................. 112 marchewka z mit ....................................................... 114 cukinia w pomidorach................................................... 114 warzywa duszone .......................................................... 114 selery zapiekane z tymiankiem...................................... 115 dynia z koperkiem......................................................... 115

Saatki i surwki
saatka bretoska z fasoli .............................................. 116 saatka z fasolki szparagowej z bryndz ........................ 116 saatka z ziemniakw I.................................................. 116 saatka z ziemniakw II ................................................ 117 saatka warzywna z sosem zioowe................................ 117 saatka z tego sera .................................................... 118 saatka rybna z selerem i zioami................................... 118 surwka wiosenna ......................................................... 118 surwka z lici mniszka ................................................ 118 pomidory z bazyli ........................................................ 119 surwka z roszponki ..................................................... 119 mnizeria z zioami ........................................................ 119 147

Sosy
twarogowy z zioami ..................................................... 120 mietankowy z zioami.................................................. 120 zielony frankfurcki........................................................ 120 hiszpaski czosnkowy Ailloli ........................................ 122 angielski mitowy ......................................................... 122 serowy z bazyli ............................................................ 122 majonez zioowy ........................................................... 122 remouladowy z zioami ................................................. 123 vinaigrette z zioami ..................................................... 123 biay zioowy (gorcy) ................................................... 124 ciemny zioowy (gorcy) ............................................... 124 do pieczeni.................................................................... 124 Chateaubriand...............................................................125 pomidorowy.................................................................. 125 szczawiowy................................................................... 125 jabkowy z szawi ........................................................ 126

Masa zioowe.................................................. 126 Twaroki zioowe ............................................ 128 Octy zioowe.................................................... 129 Wypieki
chleb anyowy............................................................... 132 bueczki z przyprawami ................................................ 132 pikantny chleb .............................................................. 134 chleb z czosnkiem lub zioami....................................... 134 ciastka serowe............................................................... 135 ciasto z gruszkami i tatarakiem ..................................... 135

Desery
galaretka z kwiatami podbiau....................................... 136 deser jagodowy.............................................................. 136 148

budy z kwiatostanw bzu czarnego.............................. 136 kisiel z berberysu .......................................................... 137 budy z owocw dzikiej ry ........................................ 137

Napoje
sok jabkowy z mit ..................................................... 137 sok z marchwi i szczawiu.............................................. 139 sok z marchwi i pomidorw .......................................... 139 sok z ogrkw ze szczypiorkiem i ogreczkiem............. 139 sok pomidorowy z bazyli lub mit .............................. 139 kefir lub jogurt z zioami............................................... 140 mleko o smaku zioowym.............................................. 140 napj z mity lub melisy na upalne dni ......................... 140 herbata z lipy na zimowe wieczory................................ 140 kompot z owocw dzikiej ry ...................................... 141 kompot z borwki czarnej ............................................. 141

Przetwory
galaretka jabkowa z mit ............................................ 141 galaretka z berberysu .................................................... 142 marmolada z czarnego bzu............................................ 142 konfitura z owocw dzikiej ry.................................... 142 konfitura z owocw liwy tarniny.................................. 143 sok z czarnego bzu........................................................ 143 syrop z berberysu .......................................................... 143 syrop fiokowy............................................................... 144 syrop mitowy............................................................... 144

V. Zioa dla urody

Podstawowym warunkiem dbaoci o urod jest zachowanie czystoci. W staroytnym Egipcie, Grecji i Rzymie, a jeszcze wczeniej w Azji i Ameryce, doceniano znaczenie czystoci ciaa dla zdrowia i urody, znano rwnie wiele zi, ktre od wielu tysicleci towarzysz czowiekowi, uywanych w celach kosmetycznych. (Sowo kosmetyk jest pochodzenia greckiego i oznacza to wszystko, co suy do zachowania lub podniesienia urody ciaa). Na przykad w rejonie Morza rdziemnego od dawna uywano krwawnika, rumianku, podbiau, olejku ranego, tymianku i macierzanki. W pierwszych epokach poziom higieny osobistej by rny. Grecy i Rzymianie byli prawdziwymi mionikami czystoci i piknych zapachw - regularnie si myli i umiejtnie stosowali zioa oraz otrzymane z nich substancje zapachowe. W pniejszym okresie wicej uwagi powicano ubiorom i wyposaeniu mieszka, a mniej higienie osobistej. W epoce baroku i rokoka noszono peruki b dce siedliskami wszy, a zapach potu usiowano usun, skrapiajc si obficie perfumami. Ten ostatni zwyczaj przetrwa w pewnym sensie do naszych czasw, dzi uywa si dezodorantw, cho wiadomo, e najlepszym dezodorantem jest woda i mydo. Od czasw Rewolucji Francuskiej stopniowo wzrasta poziom higieny spoeczestw, zwizany midzy innymi z prostszym i bardziej praktycznym ubiorem, ale upodobanie do przyjemnych zapachw pozosta o do dzi. O ile dawniej kosmetyka opieraa si przede wszystkim na substancjach naturalnych, o tyle obecnie wiele skadnikw otrzymuje si syntetycznie. Ostatnio, po dugim okresie fascynacji syntetykami lub substancjami o wysokim stopniu przetworzenia, cz owiek zaczai coraz czciej powraca do tradycyjnej kosmetyki zielarskiej, ktrej tajniki staramy si przybliy.
153

Aby utrzyma higien osobist na wysokim poziomie, naley codziennie rano i wieczorem my ciao. Najpierw namydla si do ostr gbk lub szczotk ciao, a nastpnie spukuje ciep, a pniej zimn wod. Ciepa woda otwiera pory skry - zimna zamyka je.

Zioowa pielgnacja skry Preparaty oczyszczajce skr Kremy

Oryginalne kremy oczyszczajce zawieraj trudno dostpne skadniki, takie jak lanolina, maso kakaowe czy olej migdaowy, w zwizku z tym ich przygotowanie w warunkach domowych jest praktycznie niemoliwe. Proponujemy natomiast receptur zastpcz, ktra zawiera oglnie dostpne skadniki: 4 yki margaryny lub masa rolinnego podgrza na bardzo sabym ogniu, nastpnie do roztopionego tuszczu doda 3 yeczki suszonych zi, mog to by: kwiaty bzu czarnego, kwiaty lipy, licie rozmarynu, licie szawii lub licie krwicigu lekarskiego. Skadniki dokadnie przecedzi przez sitko, wymiesza i pozostawi je do ostygnicia. Nastpnie przeoy krem do soiczka, doda kilka kropel wody lawendowej lub ranej i szczelnie zamkn.

Oliwki
Naturalne oleje rolinne (migdaowy, sonecznikowy, kokosowy, z kiekw pszenicy) w poczeniu z surowcami zielarskimi s znakomitymi rodkami oczyszczajcymi, zwaszcza przeznaczone dla cery suchej. Spord wymienionych najdostpniejszy jest olej sonecznikowy. Do maej szklaneczki oleju sonecznikowego doda troch rozdrobnionego jednego gatunku zioa, np. kwiaty rumianku, kwiaty bzu czarnego, kwiaty lipy, licie pokrzywy, licie ywokostu, licie mity, kwiaty i licie rozmarynu, kwiaty i licie fiokw. Pozosta154

wi t mieszanin oleju i zi na kilka tygodni, by rozpuciy si substancje zawarte w zioach.

Lotiony
S to pyny oczyszczajce skr, oparte na mleku sodkim, kwanym, mietance, jogurcie lub serwatce z dodatkiem surowcw zielarskich. Lotiony zioowe s odpowiednie dla wszystkich rodzajw cery, a szczeglnie polecane dla cery tustej. Lotiony naley zuy w cigu tygodnia od ich przygotowania i przechowywa w lodwce. Stosujemy je po uprzednim umyciu twarzy wod z mydem za pomoc wacikw.

Prosty lotion zioowy

Do 75 ml gorcego mleka, mietanki, zsiadego mleka lub serwatki doda gar wieych kwiatw jednego z nastpujcych zi: rumianku, wizwki botnej lub bzu czarnego. Pozostawi w naczyniu pod przykryciem przez 3 godz., nastpnie przecedzi przez sitko, podgrza, rozpuszczajc jednoczenie troch miodu pszczelego. Do lotionu mona doda mki owsianej, otrbw pszennych lub kiekw pszenicy.

Lotion fiokowy
Do 300 ml wieego mleka doda 3 yki wieo zebranych kwiatw fioka. Podgrzewa mieszanin na bardzo sabym ogniu do momentu, w ktrym poczujemy intensywny zapach fiokw. Lotion przela do butelki, odstawi do ostygnicia, przechowywa szczelnie zamknity w lodwce. W podobny sposb mona przygotowa lotiony z lici pokrzyw, lici podbiau lub kwiatw rumianku.

Lotion z lici kopru woskiego i jogurtu

Najpierw przygotowa skoncentrowany wywar z lici kopru woskiego: 2 yki lici kopru woskiego wrzuci do 150 ml wody i
155

gotowa w naczyniu na bardzo sabym ogniu przez 15 min, po czym przecedzi przez sitko i pozostawi do ostygnicia. Skoncentrowany wywar z lici kopru woskiego zmiesza dokadnie ze 150 g jogurtu butelkowego. Gotowany lotion naley przechowywa w lodwce.

Lotion z lici krwawnika

Przygotowa skoncentrowany napar z lici krwawnika: 4 yeczki krwawnika (rwnie kwiatostanw) wrzuci do 150 ml wrztku i pozostawi do ostygnicia, nastpnie przecedzi przez sitko. Lotion jest przeznaczony dla cery tustej. Dla innych rodzajw cery mona przygotowa w analogiczny sposb lotiony z kwiatw krwawnika pospolitego, melisy i lipy.

Zioowe wody do twarzy

Su do zmywania ze skry twarzy resztek myda oraz resztek poprzednio opisanych preparatw oczyszczajcych skr. Tampony z waty zanurzy w naczyniu z wod do twarzy, a nastpnie kolistymi ruchami zmywa skr. Poza dziaaniem czyszczcym wody zioowe odwieaj i nadaj skrze przyjemny zapach. Wody zioowe to napary z rnych surowcw zielarskich.
Kwiat lipy - wybiela skr, reguluje kr enie krwi w drobnych naczyniach podskrnych, usuwa zmarszczki skry; Li melisy - usuwa zmarszczki skry; Kwiat bzu czarnego - czyni skr delikatn i bia, usuwa zmarszczki skry; Ziele przywrotnika - uywane przy zbyt duych porach skry, przyczynia si do rozjanienia piegw; Ziele krwicigu - czyni cer delikatn i czyst; Ziele i owoc kopru woskiego - usuwa zmarszczki skry; Kwiat fioka - przyczynia si do rozjanienia plam na skrze: Kwiat nagietka - zmniejsza pory skry, odywia i oczyszcza skr twarzy. Usuwa zmarszczki skry i wypryski; Li szawi - zmniejsza pory skry i natuszczenie skry szcze156

glnie przy cerze tustej, dziaa silnie cigajce - silniej ni inne surowce zielarskie; Li podbiau - poprawia wygld skry zbyt widocznie unaczynionej. Przygotowanie wody zioowej jest proste: l yeczk wysuszonego i rozdrobnionego surowca wrzuci do filianki wrztku i pozostawi na 1/2 godz. do nacignicia. Nastpnie przecedzi przez sitko do innego naczynia. Woda zioowa zachowuje swe waciwoci przez okoo 12 godz.

Parwki wodne twarzy

Parwki wodne twarzy stanowi doskonay sposb oczyszczania (gbokiego) i odwieania skry twarzy. Stosowa je mona dla cery tustej i normalnej. Nie zaleca si parwek dla cery suchej i starczej, wraliwej, o rozszerzonych naczyniach wosowatych. Do zwykej parwki wodnej mona doda naparw zioowych kwiatu lipy, kwiatu rumianku lub ziela bratka (zwaszcza przy cerze trdzikowej). Parwk stosuje si przez 10 min, trzymajc gow pod rcznikiem, nad miednic z gorc wod lub naparem z zi, co pewien czas uzupeniajc wrztkiem. Ciepa woda otwiera pory skry, powoduje wydzielenie z nich niepotrzebnych substancji, olejki eteryczne zawarte w surowcach zielarskich dezynfekuj ponadto otwarte pory skry. Parwki uzupeniaj stosowanie maseczek odywczych.

Zioowe maseczki kosmetyczne

Maseczki kosmetyczne to rodzaj mniej lub bardziej jednorodnej papki, nakadanej na skr twarzy i szyi, ktra ma na celu oczyszczenie, odywienie i upikszenie skry. W zalenoci od potrzeb dobiera si maseczk o odpowiednim skadzie i oddziaywaniu. Omwienie poszczeglnych maseczek zioowych rozpoczynamy od gotowych produkowanych przez Herbapol.
157

Kwiat lipy
Maseczka na bazie wycigu z lici podbiau, kwiatw nagietka, kwiatw lipy i korzeni mydlnicy. Dzia a udelikatniajco, antyseptycznie, cigajce, wspomaga funkcje wydzielnicze skry. Nadaje si dla wszystkich rodzajw cery.

Kwiat nagietka
Maseczka na bazie wycigu z nasion kozieradki, kwiatw nagietka, ziela przywrotnika i korzenia ywokostu. Dziaa regenerujco, cigajco, przeciwzapalnie, przeciwwysiekowo, osaniajce, zmikczajco, wzmaga funkcje wydzielnicze skry. Polecana w takich schorzeniach skry, jak ojotok i trdzik. Nadaje si dla wszystkich rodzajw cery.

Kwiat bzu
Maseczka na bazie wycigu z lici szawii, kwiatw bzu czarnego, kory wierzby i szyszek chmielu. Dziaa cigajco, przeciwzapalnie, przeciwwysiekowo, zapobiega kruchoci i pkaniu wosowatych naczy krwiononych, olejki eteryczne drani skr, powodujc lepsze jej ukrwienie. Przeznaczona dla cery tustej i normalnej. Maseczki nakada si na oczyszczon twarz i szyje. Twarz i szyj naley umy delikatnymi ruchami okrnymi, uywajc do tego mikkiej szczoteczki i myda. Szczeglnie dokadnie powinno si umy partie twarzy wok nosa i brod. Twarz naley spuka letni wod i osuszy mikkim rcznikiem. Przy nanoszeniu maseczki zioowej na twarz naley pozostawi wolne partie wok ust i oczu. Oczy chroni si tamponami waty zwilonymi naparem z kopru woskiego lub czyst wod. Mask najlepiej nakada w pozycji lecej lub po jej naoeniu pooy si i odpocz przez pewien czas. Maseczk zmywa si na og gorc wod, a nastpnie spukuje zimn. Po zdjciu maseczki na skr twarzy i szyi nanosi si nawilacz.
158

Maseczki dla cery normalnej Maseczka szawiowo-jabkowa

l jabko obra ze skry, pokraja na drobne kawaki i rozdrobni w mikserze na puree razem z 2 ykami miodu i 15 g drobno pokrojonych lici szawii. Zamiast szawii mona uy 2 yki wody ranej (sposb przygotowania opisany po przepisach na maseczki zioowe). Maseczka powinna pozostawa na twarzy 15 min.
Maseczka z przywrotnika pospolitego

Dokadnie wymiesza 3 yki kiekw pszenicy z l yk miodu. Przygotowa napar z l yki posiekanego ziela przywrotnika i 150 ml wrztku. Napar pozostawi do ostygnicia, nastpnie l yk naparu doda do pozostaych skadnikw. Maseczka powinna pozostawa na twarzy 20 min.

Maseczka z owocw kopru woskiego

Zaparzy 3 yeczki owocw kopru woskiego w 150 ml wrztku, pozostawi do ostygnicia, 3 yki skoncentrowanego naparu zmiesza z 50 g jogurtu, 3 ykami miodu i 2 ykami patkw owsianych. Maseczka powinna pozostawa na twarzy 10-15 min.

Maseczka mitowo-drodowa - pobudzajca

Zaparzy 2 yki drobno posiekanego ziela mity w 150 ml wrztku, l yeczk suszonych drody piekarniczych rozpuci w yce skoncentrowanego jeszcze ciepego naparu. Po ostygniciu naoy na twarz i szyj. Pozostawi 10-15 min.

159

Maseczki dla cery suchej Maseczka ywokostowa

4 yki wrztku i gar wieych drobno posiekanych lici ywokostu rozdrobni w mikserze na jednolit mas, wycisn przez gaz tak mocno, aby uzyska jak najwicej soku. Naoy na twarz i pozostawi na 10 min.

Maseczka brzoskwiniowo-nagietkowa
l brzoskwini obra ze skrki, usun pestk, rozgnie owoc, doda 2 yki jogurtu oraz l yk skoncentrowanego naparu z kwiatw i lici nagietka (2 yki rozdrobnionych kwiatw i lici nagietka na l filiank wrztku). Skadniki dokadnie wymiesza mikserem. Maseczk naoy na twarz i pozostawi na 10-15 min.

Maseczki dla cery tustej

Maseczki tej grupy oparte s na surowcach zawierajcych wiele garbnikw, a wic o dziaaniu cigajcym. Nale do nich kwiaty rumianku, kwiaty i licie krwawnika, licie pokrzywy, szawii i pietruszki.

Maseczka rumiankowo-krwawnikowa z marchwi

redniej wielkoci marchew zetrze na drobnej tarce, doda do ubitej piany z l biaka i 1-2 yki skoncentrowanego naparu z kwiatw rumianku i kwiatw oraz lici krwawnika (3 yeczki tych surowcw na l filiank wrztku). Skadniki dokadnie wymiesza mikserem. Maseczk naoy na twarz i pozostawi na 10-15 min.

Maseczka pietruszkowa
Pczek pietruszki drobno posieka i doda tyle wrztku, aby za pomoc miksera wymiesza na gsty sok. Przy braku miksera mona uy skoncentrowanego naparu z 3 yek pietruszki i l fili160

anki wrztku. Sok lub napar z ziela pietruszki wymiesza z tak sam objtoci biaka kurzego lub jogurtu. Maseczk naoy na twarz i pozostawi na 15-20 min. Maseczk t mona zmywa wycznie zimn wod.

Maseczka z pokrzywy
Wymiesza 2 yki patkw owsianych z tak objtoci mleka, aby utrzyma gst papk, do ktrej naley doda tyle wieego soku z pokrzywy, eby pasta daa si atwo rozsmarowa na twarzy. Sok z pokrzywy najlepiej zrobi w mikserze lub sokowirwce. Zamiast soku mona uy skoncentrowanego naparu z lici i pdw pokrzywy (2 yki pokrzywy na l filiank wrztku). Maseczk naoy na twarz i pozostawi na 15 min. Mona j zmywa wycznie zimn wod.

Maseczka mietowo-ogrkowa
1/2 ogrka obranego ze skrki pokroi w redniej wielkoci kostk, doda jedno jabko, l yeczk soku cytrynowego i zmiesza w mikserze z niepen garci wieo zerwanych lici mity. Maseczk naoy na twarz i pozostawi na 10-15 min, zmywa ciep wod. Jak ju wspomnielimy, po zdjciu maseczki i zmyciu twarzy wod naley dodatkowo zmywa twarz za pomoc nawilacza.

Podstawowa recepta na nawilacz zioowy

Zmiesza 2 yki gliceryny, 2 yki wody ranej oraz 2 yki wody nagietkowej i przela do butelki. Przed kadym uyciem wstrzsn. Nakada nawilacz naley na twarzlak, aby tworzy on cienk warstw.

Woda rana
18 dag patkw silnie pachncego gatunku ry (na przykad dzikiej) zala w garnku emaliowanym tak iloci wody, aby je
161

przykrya. Pod przykryciem gotowa na bardzo sabym ogniu przez 30 min. Przecedzi, a nastpnie przela do wygotowanej butelki. Mona uywa po 3 dniach od przygotowania.

Woda nagietkowa
25 g patkw nagietkw gotowa w 2 filiankach wody przez 30 min. Przecedzi i doda jeszcze 25 g patkw nagietkw. W efekcie otrzymuje si nieco ponad filiank wody nagietkowej.

Zioowa pielgnacja oczu

Do pielgnacji oczu mona uywa kompresw lub okadw zioowych. Kompresy zioowe to waciki kosmetyczne zamoczone w letnim naparze z okrelonego surowca zielarskiego. Napary przygotowuje si zazwyczaj z l yeczki wieego surowca i 150 ml wody. wietlik kowy - stosowany przy wielu dolegliwociach oczu, zwaszcza o charakterze uczuleniowo-zapalnym; Kwiat bzu czarnego - nadaje oczom waciwy blask (poysk); Kwiat rumianku - agodzi wszelkie stany zapalne; Ziele skrzypu - likwiduje opuchlin powiek i zaczerwienienie oczu. Ziele kopru woskiego - agodzi zawienie oczu; Ziele werbeny - czyci oczy i agodzi zmczenie powiek; Ziele piounu - likwiduje zaczerwienienie oczu i zapalenie powiek. W przypadku gdy oczy s podkrone, opuchnite, bolce, zmczone lub podranione, mona stosowa ciepe okady za wieych, drobno pokrojonych, a nastpnie dokadnie rozgniecionych zi, do ktrych dodaje si nieco wrztku. Do okadw uywane s kwiaty rumianku, owoce dzikiej ry, ziele kopru woskiego lub licie podbiau. Papk z zi umieszcza si pomidzy dwoma kawakami gazy. Okad powinien dociera do wszystkich zafadowa skry, natomiast naley unika bezporedniego kontaktu z gak oczn. W zalenoci od uytego surowca okad trzyma si na oczach od 10 do 20 min.
162

Zioa dla wosw

Aby zachowa czysto wosw, naley je my rednio raz w tygodniu ciep wod i szamponem. Przy niedomaganiach wosw dobrze jest stosowa jedno lub kilka podanych zi. Korze opianu - pomaga zwalcza upie; Licie kocimitki - pobudza wzrost wosw i agodzi podranienia owosionej skry; Kwiat rumianku - doskonale zmikcza wosy, rozjaniajc je rwnie; Czosnek i cebula - stymuluj wzrost wosw i pomagaj zwalcza upie, cho silny zapach odstrasza od ich stosowania; Ziele przytulii czepnej - dziaa tonizujco, oczyszczajce, pomaga zwalcza upie; Mode pdy skrzypu - wzmacniaj wosy; Kwiaty nagietka - rozjaniaj wosy; Li nasturcji - pobudza wzrost wosw; Li pietruszki - wzmacnia kolor wosw i nadaje im poysk; Licie i kwitnce wierzchoki rozmarynu - najlepszy uniwersalny surowiec o dziaaniu tonizujcym wzmacniajcym, nadaje wosom poysk, wzmacnia je i lekko przyciemnia wosy; Korze rzewienia - daje doskonay ty barwnik do wosw; Licie szawii - dziaaj tonizujco i wzmacniajco, przyciemniaj wosy; Licie i korzenie mydlnicy - oczyszczaj wosy; Licie bylicy boego drzewka - pobudzaj wzrost wosw i zapobiegaj upieowi; Licie pokrzywy - zapobiegaj upieowi, dziaaj tonizujco oraz wzmacniajco.

Szampon zioowy agodny

2 yki szamponu dziecinnego zmiesza z 2 ykami mocnego naparu zioowego. Napar przygotowa z garci wieych lub yki suszonych zi i 150 ml wrztku. Dla wosw ciemnych przygotowuje si napar z lici szawii, dla tustych - z ziela krwawnika, dla
163

jasnych - z kwiatw nagietka, dla wosw z upieem - z mieszaniny ziela pokrzywy i korzenia opianu. Po wbiciu tka jajka kurzego i l yki elatyny w proszku, rozmieszaniu i podgrzaniu uzyskuje si doskonay preparat wzmacniajcy wosy.

Pukanki zioowe i zioowe pyny wzmacniajce

Prcz systematycznego mycia wosw ciep wod i szamponem (bez lub z dodatkiem zi) du rol w pielgnacji wosw spenia stosowanie pukanek z zi suszonych: z korzenia opianu, mydlnicy, kory dbu, klacz tataraku, ziela skrzypu lub z pokrzywy, tymianku, rumianku, licia orzecha (ktry przyciemnia wosy). Wymienione zioa naley przyrzdza w postaci skoncentrowanej, to znaczy w proporcji: 2 yki na l szklank wody. Korzenie i kory gotowa krtko, a ziele skrzypu duej ni 1/2 godz.

Pachnca pukanka dla wosw jasnych

Skadniki: 4 czci kwiatw rumianku, 4 cz ci kwiatw nagietka, 3 czci cienko citej skrki pomaraczowej (cz zewntrzna), 2 czci kwiatw bzu czarnego

Pachnca pukanka dla wosw ciemnych

Skadniki: 3 czci lici szawii, 3 czci lici oczaru wirginijskiego, 3 czci lici rozmarynu, 2 czci lici melisy.

Pukanka dla silnie osabionych wosw

Skadniki: 3 czci ziela tymianku, 3 cz ci ziela pokrzywy, 2 czci startego korzenia opianu, 2 czci lici nasturcji, l cz bylicy boego drzewka. W przypadku wszystkich trzech recept naley przygotowa mocne napary lub odwary zioowe, ktre dodane do ciepej wody tworz pukank.
164

Tonik do wosw z ziela bylicy boego drzewka

Bylica boe drzewko znajdowaa od wielu stuleci zastosowanie jako ziele powodujce wzrost wosw. 75 ml mocnego naparu z bylicy boego drzewka zmiesza z 75 ml wdki i przechowywa w butelce. Mona rwnie przyrzdzi nalewk z ziela bylicy boego drzewka na spirytusie lub wdce. Wciera we wosy po uprzednim rozcieczeniu ciep wod (l yka toniku w l yce wody).

Okad z korzenia rzodkwi czarnej lub chrzanu

Kilkuminutowy okad ze wieo startego korzenia rzodkwi lub chrzanu jest znacznie bardziej radykalnym rodkiem ni pukanka zioowa. Korze chrzanu przeciwdziaa wypadaniu wosw poprzez popraw krenia krwi w skrze gowy, korze rzodkwi dziaa podobnie, cho znacznie bardziej skutecznie, powodujc midzy innymi regeneracj cebulek wosowych. Na bazie wycigu z korzenia rzodkwi czarnej produkuje si rozmaite rodki na porost wosw. Okad zdejmuje si, gow za pucze dopty, dopki nie zniknie charakterystyczny zapach, a nastpnie mona zastosowa jedn z pukanek zioowych.

Nalewka z pokrzywy i nasturcji Z l czci wieego ziela pokrzywy, l czci wieych kwiatw i lici nasturcji i 2 czci spirytusu przygotowa nalewk. Wszystkie zmiksowane skadniki wla do butelki lub soika, zamkn szczelnie i postawi w ciemnym miejscu. Po 2 tygodniach nalewka jest gotowa do uycia. Kadorazowo bierze si jej tyle, ile potrzeba do dokadnego wtarcia we wosy i skr gowy. Wosy rozczesa. Nalewk wciera si mniej wicej raz na tydzie w dzie poprzedzajcy mycie gowy. Oliwki odywcze do wosw Niekiedy uywa si rwnie oliwek do wosw. Mona je przygotowa na bazie oliwy z oliwek lub oleju sonecznikowego.
165

Do butelki o pojemnoci 0,25 l wrzuci 2 yki dokadnie zmiksowanych zi (gatunku lub gatunkw zawierajcych olejki eteryczne) i zala to 100 ml oleju. Zakorkowan butelk postawi w miejscu silnie nasonecznionym, aby szybciej zachodzia ekstrakcja olejkw eterycznych z surowca do oleju. Trwa to co najmniej 3 tygodnie. Przez ten czas naley codziennie ostronie wstrzsa zawartoci butelki. Po 3 tygodniach usun zioa, a do przefiltrowanego oleju ponownie doda 2 yki zmiksowanych zi. Czynnoci te powtarza tak dugo, a olej nabierze intensywnego zapachu zi. Oliwkami odywczymi do wosw naley naciera wosy i skr gowy przed ich myciem i tak pozostawi na okoo 30 min pod przykryciem z wilgotnego rcznika. Nastpnie natrze wosy szamponem i odrobin gorcej wody, a po kilku minutach spuka ciep wod. Ponownie umy wosy wod oraz szamponem i znw spuka ciep wod.

rodki koloryzujce i farby do wosw Do zioowych substancji koloryzujcych mona zaliczy pukanki z surowcw zielarskich o dziaaniu przyciemniajcym lub rozjaniajcym. Pukanki te stosuje si po uprzednim umyciu wosw. Dla otrzymania bardziej intensywnego koloru wosw naley uy skoncentrowanych odwarw (ta sama ilo zi, lecz mniej wody, bo tylko z 75 ml - por. przepisy na pukanki), ktre miesza si z proszkiem kaolinowym, niestety, u nas trudno dostpnym. Pukanka dla wosw jasnych
2 yki wieych lub l yk suszonych kwiatw rumianku oraz 2 yki wieych lub l yeczk suszonych kwiatw nagietka gotowa na bardzo sabym ogniu pod przykryciem w 600 ml wody przez 30 min. Przed uyciem doda 2 yki soku cytrynowego i puka wosy.
Pukanka dla wosw ciemnych

2 yki wieych lub l yeczk suszonych lici szawii oraz 2 yki wieych lub l yeczk suszonych lici rozmarynu oraz 4
166

Rys. 25. Pukanka zioowa

yeczki herbaty gotowa na bardzo sabym ogniu pod przykryciem w 600 ml wody przez 30 min.

Farby do wosw S do trudne do przygotowania w warunkach domowych, natomiast mona je naby w postaci sproszkowanej. Henna. Proszek z torebki rozmiesza z tak iloci gorcej wody, aby uzyska past, pozostawi na 30 min dla dojrzenia. W sprzeday znajduj si 3 rodzaje henny: czerwona, brzowa, z ktrych mona uzyska kolory wosw od rudego do brzowego, i czarna oraz neutral - nie zmieniajca barwy wosw, a tylko majca dziaanie wzmacniajce. Przed waciwym naoeniem farby naley zrobi prb na kilku pasemkach wosw. Jeeli kolor jest odpowiedni, to nakada sukcesywnie na ca powierzchnie wosw. Gow naley przykry na godzin czepkiem kpielowym z folii polietylenowej, po czym sprawdzi, jak zmienia si kolor. Jeeli chcemy uzyska bardzo mocny i trway kolor, mona pozostawi farb na ca noc. Po naoeniu farby naley umy wosy agodnym szamponem, po czym natuci skr odrobin oliwki. Farba moe pozosta 5-6 miesicy.

VI. Domowa apteczka zioowa

Jakie zioa i na jakie dolegliwoci?

(wykaz surowcw zielarskich stosowanych na najbardziej znane dolegliwoci) Schorzenia ukadu nerwowego - zioa pobudzajce: kolendra (owoc), lawenda (kwiat), tatarak (kcze); - zioa uspokajajce: arcydzigiel (olejek), chmiel (szyszka), dziurawiec (ziele), kozek (kcze), lawenda (kwiat), melisa (li), mita (li), nagietek (kwiat), ogrecznik (ziele), sza wia (li); - zioa wzmacniajce: lawenda (kwiat), lebiodka (ziele), melisa (li), tymianek (ziele); Zazibienie, kaszel, gorczka
- zioa przeciwgorczkowe i napotne: bez czarny (kwiaty i owoce), lipa (kwiat), malina (licie i owoce), ogrecznik (ziele), ra (owoc), rumianek (kwiat), sosna (pczki); - zioa agodzce nieyt grnych drg oddechowych: bez czarny (kwiaty i owoce), czosnek (zbki), fioek (ziele i kwiat), hyzop (ziele), koper woski (owoc), rzodkiew (korze), sosna (igliwie), tymianek (ziele); - zioa wykrztune: babka (li), biedrzeniec any (owoc), macierzanka (ziele), sosna (pczki i igliwie), tymianek (ziele), ywokost (korze); - zioa przeciwkaszlowe: babka (li), fioek (ziele i kwiat), koper woski (owoc), podbia (li). 169

Schorzenia ukadu pokarmowego

- zioa osaniajce: babka (li), gorczyca (nasiona), len (nasiona), ogrecznik (ziele); - zioa przeciwskurczowe: kolendra (owoc), lebiodka (ziele), macierzanka (ziele), rumianek (kwiat), sosna (igliwie), szawia (li); - zioa gorzkie i aromatyczne pobudzajce apetyt i dziki zwikszonemu wydzielaniu sokw odkowych uatwiajce trawienie: arcydzigiel (korze), babka (li), bazylia (ziele), biedrzeniec any (owoc), bylica estragon (ziele), chmiel (szyszka), czarnuszka (nasiona), czber (ziele), czosnek (zbki), dziurawiec (ziele), gorczyca (nasiona), hyzop (ziele), jaowiec (owoc), kminek (owoc), kolendra (owoc), koper woski (owoc), krwawnik (ziele), lebiodka (ziele), lipa (kwiat), majeranek (ziele), melisa (li), mita (li), nagietek (kwiat), papryka (owoc), rozmaryn (li), rzodkiew (korze), szawia (li), tatarak (kcze); - zioa ciopdne: bylica estragon (ziele), czarnuszka (nasiona), czosnek (zbki), dziurawiec (ziele), hyzop (ziele), jaowiec (owoc), kolendra (owoc), krwawnik (ziele), lipa (kwiat), mita (li), rozmaryn (li), rzodkiew (korze); - zioa stosowane przeciwko nieytowi przewodu pokarmowego: borwka czernica (owoc), gorczyca (nasiona), hyzop (ziele), krwawnik (ziele), szawia (li); - zioa przeczyszczajce o agodnym dziaaniu: bez czarny (kwiat), len (nasiona), ogrecznik (ziele), liwa tarnina (kwiat); - zioa przeciwbiegunkowe: bez czarny (owoc), borwka czernica (owoc), czber (ziele), dziurawiec (ziele), kolendra (owoc), majeranek (ziele), mita (li), orzech woski (li), pokrzywa (li), ra (owoc), rumianek (kwiatostan), szawia (li), liwa tarnina (owoc); - zioa przeciwdziaajce nadmiernej fermentacji jelitowej (wiatropdne): arcydzigiel (korze), bazylia (ziele), biedrzeniec any (owoc), czarnuszka (nasiona), kminek (owoc), kolendra (owoc), koper woski (owoc), krwawnik (ziele), lawenda (kwiat), macierzanka (ziele), majeranek (ziele), melisa (li), mita (li), rumianek (kwiat), szawia (li), tatarak (kcze), tymianek (ziele); - zioa przeciwrobacze: czosnek (zbki). 170

Zaburzenia przemiany materii

- zioa pobudzajce przemian materii: bez czarny (owoc), dziurawiec (ziele), krwawnik (ziele), lubczyk (korze), orzech woski (li), liwa tarnina (kwiat); - zioa przeciwcukrzycowe: borwka czarna (li), pokrzywa (li), szawia (li); - zioa przeciwpotne: hyzop (ziele), orzech woski (li), szawia (li).

Choroby krwi
- zioa krwiotwrcze: pokrzywa (li), rzeucha (li), krwawnik (ziele); - zioa przeciwkrwotoczne: berberys (kora), krwawnik (ziele), pokrzywa (li).

Stany zapalne organizmu spowodowane infekcjami bakteryjnymi i wirusowymi

- zioa o dziaaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym: babka (li), chmiel (szyszka), czber (ziele), czosnek (zbki), dziurawiec (ziele), fioek (ziele i kwiat), kolendra (owoc), krwawnik (ziele), lawenda (kwiat), len (nasiona), macierzanka (ziele), majeranek (ziele), melisa (li), mita (li), nagietek (kwiat), orzech woski (li), podbia (ziele i kwiat), rumianek (kwiat), sosna (igliwie), szawia (li), liwa tarnina (kwiat), tatarak (kcze), tymianek (ziele), ywokost (korze).

Schorzenia ukadu moczowego

- zioa moczopdne: arcydzigiel (korze), berberys (owoc), bylica estragon (ziele), chmiel (szyszka), czarnuszka (nasiona), czber (ziele), dziurawiec (ziele), hyzop (ziele), jaowiec (igliwie), koper woski (owoc), lebiodka (ziele), lubczyk (korze), macie171

rzanka (ziele), ogrecznik (ziele), pietruszka (korze), pokrzywa (li), rozmaryn (li); - zioa dezynfekujce drogi moczowe: babka (li), dziurawiec (ziele), jaowiec (owoc), lubczyk (korze), pietruszka (korze), skrzyp (ziele).

Zaburzenia miesiczkowania
- zioa pobudzajce miesiczkowanie: lubczyk (korze), nagietek (kwiat), pietruszka (owoc); - zioa stosowane przy bolesnym miesiczkowaniu; chmiel (szyszka), dziurawiec (ziele), krwawnik (ziele), nagietek (kwiat), rumianek (kwiat).

Niedostateczna laktacja
- zioa pobudzajce laktacj (wydzielanie gruczow mlecznych): biedrzeniec any (owoc), czarnuszka (nasiona), kminek (owoc), melisa (li).

Ble gocowe i nerwoble - zioa agodzce ble gocowe: arcydzigiel (olejek), gorczyca (nasiona), papryka (owoc), rzeucha (ziele), rzodkiew (korze), sosna (igliwie); - zioa agodzce nerwoble: arcydzigiel (olejek), melisa (li), papryka (owoc).
Choroby skry

- zioa stosowane w leczeniu chorb skry: babka (li), cebula (pieczona lub gotowana), krwawnik (ziele), rumianek (kwiat), ywokost (korze).
172

Stany zapalne oczu - zioa dla oczu": koper woski (owoc), nagietek (kwiat), rumianek (kwiat), wietlik (ziele).
Stany zapalne jamy ustnej

- zioa dla ust": biedrzeniec any (owoc), lawenda (kwiat), majeranek (ziele), mita (li), nagietek (kwiat), rozmaryn (li), szawia (li), tymianek (ziele).

Zioa pierwszej pomocy" - zioa dezynfekujce i przyspieszajce gojenie si skalecze i ran: bez czarny (li wiey), czber (ziele), czosnek (zbki), dziurawiec (ziele), hyzop (ziele), lawenda (kwiat), majeranek (ziele), nagietek (kwiat), rozmaryn (li), rumianek (kwiat), szawia (li), tymianek (ziele), ywokost (korze); - zioa na czyraki: len (nasiona) i rumianek (kwiat); - zioa przeciw blom w postaci olejkw do masau i maci, sporzdzonych ze wieych czci rolin: jaowiec (owoc), lawenda (kwiat), majeranek (ziele), rozmaryn (li), szawia (li), tymianek (ziele); - zioa agodzce zwichnicia i stuczenia: dziurawiec (ziele), ywokost (korze); - zioa agodzce ugryzienia i ukszenia owadw w postaci okadw sporzdzonych ze wieych czci rolin: bazylia (li), melisa (li), mita (li), nagietek (kwiat), ogrecznik (li), pietruszka (li), ywokost (korze) oraz tymianek (olejek); - zioa na brodawki: glistnik (sok ze wieych lici), nagietek (sok ze wieych lici); - zioa na odciski: czosnek (okad z rozgniecionych zbkw); - zioa na odmroenia: nagietek (ma), cebula (okad z gotowanej cebuli).
173

Zaburzenia aktywnoci seksualnej - zioa zwikszajce potencj (afrodyzjaki): bazylia (ziele), czosnek (zbki), macierzanka (ziele), rzeucha (nasiona), tatarak (kcze), ywokost (korze, li); - zioa obniajce potencj (anafrodyzjaki): chmiel (szyszki), szawia (li). Gotowe mieszanki zioowe Na caym wiecie powszechnie stosowane s gotowe mieszanki zioowe, skadajce si z kilku zmieszanych w odpowiednich proporcjach surowcw rolinnych, wzajemnie si uzupeniajcych i wzmacniajcych swoje dziaanie lecznicze. Polski przemys zielarski produkuje od lat kilkanacie mieszanek zioowych, ktrych charakterystyk podajemy niej. Mieszanki Herbapolu maj numeracje uatwiajc ich identyfikacj oraz nazwy firmowe. Nr 1: Nervosan": kozek lekarski (kcza), rumianek (kwiat), krwawnik (ziele), mita (ziele), melisa (ziele). Skada si z zi o dziaaniu uspokajajcym, przeciwskurczowym i nasennym. Stosowany jest w stanach nadmiernej pobudliwoci nerwowej i nadmiernego podniecenia psychicznego, nerwicach ukadu wegetatywnego, bezsennoci, histerii oraz zaburzeniach okresu przekwitania i pokwitania. Sposb uycia: l yka zi na l szklank wody (250 ml), zagotowa i pi rano (na czczo) i wieczorem, po 2/3 szklanki. Nr 2: Sklerosan gg (kwiat z liciem oraz owoc), jarzbina (owoc), morszczyn (ziele), krwawnik (ziele), kruszyna (kora), jemioa (ziele), rdest ptasi (ziele). Mieszanka ta ma zastosowanie w schorzeniach wieku starczego. Zalecana przy miadycy (sklerozie), chorobie nadcinieniowej, zaburzeniach krenia obwodowego, a take przy wadliwej przemianie materii, u osb starszych. Sposb uycia: l yka zi na 1/4 szklanki wody, gotowa 3-5 min, pi 2-4 razy dziennie po jedzeniu, po 1/2 szklanki.
174

Nr 3: Degrosan: morszczyn (ziele), mniszek (korze), perz (kcze), krwawnik (ziele), bratek polny (ziele), kruszyna (kora), lipa (kwiat). Ten zestaw zi dziaa rozwalniajco, poprawia trawienie i przemian materii. Mieszanka stosowana w zaburzeniach przemiany materii charakteryzujcych si niedoczynnoci gruczow wydzielania wewntrznego, przy zewntrznych objawach skrnych (trdzik modzieczy, przetuszczona cera i wosy). Sposb uycia: l yk zi na l 1/4 szklanki gorcej wody, gotowa 3-5 min i pi 2 razy dziennie po l szklance odwaru po posikach. Nr 4: Reumosan: brzoza (li), wierzba (kora), rdest ptasi (ziele), pokrzywa (li), wizwka botna (kwiat), skrzyp (ziele). Stosuje si przy ostrych i przewlekych chorobach gocowych (reumatyzmie, artretyzmie i ischiaszu). Mieszanka ma dziaanie rozgrzewajce i moczopdne, dziki temu krca krew uruchamia zogi, ktre stopniowo dostaj si do ukadu moczowego, skd s wydalane na zewntrz organizmu. Sposb uycia: 1-11/4 yki zi na 1-1 1/2 szklanki gorcej wody, gotowa 3-5 min i pi 2-3 razy dziennie midzy posikami, po 2/3 szklanki. Nr 5: Tannosan: piciornik (kcze), borwka czernica (owoc), mita (li), rumianek rzymski (kwiat), szawia (li). Skada si z zi dziaajcych przeciwbiegunkowe. Stosuje si w przewlekych biegunkach, ostrych i przewlekych nieytach jelit, blach przewodu pokarmowego, wzdciach, nadmiernej iloci luzu w stolcu oraz wwczas, gdy objawy wskazuj na nerwic odka. Sposb uycia: l yka zi na l szklank gorcej wody, gotowa 2 min. Pi 2-5 razy dziennie po 1-3 yki (dzieci) lub po 1/4-1/2 szklanki (doroli), na l godz. przed posikiem. Nr 6: Pyrosan: rumianek (kwiat), malina (owoc), topola (pczki), brzoza (li), lipa (kwiat), bez czarny (kwiat), wierzba (kora). Jest to zestaw zi rozgrzewajcych (przeciwgorczkowych),
175

dziaa napotnie, rozgrzewajce i kojco, a przy tym lekko moczopdnie. Stosowany we wszystkich stanach przezibieniowych, przy grypie, nieycie grnych drg oddechowych i reumatycznych blach miniowych, towarzyszcych wszystkim przezibieniom. Sposb uycia: 1-1 1/4 yki zi na 1-1 1/2 szklanki gorcej wody, gotowa 2 min i pi moliwie gorcy napar 2-3 razy dziennie po l szklance. Dobrze jest wypi wieczorem w ku do 2 szklanek naparu z dodatkiem 2-3 yek syropu malinowego. Nr 7: Rektosan: krwawnik (kwiat), kminek (owoc), jarzbina (owoc), ywokost (korze), kruszyna (kora), kasztanowiec (kwiat), kozieradka (nasiona), bratek polny (ziele). Jest to specyficzna mieszanka zioowa, majca zastosowanie w zwalczaniu hemoroidw i ylakw odbytu lub guzw krwawnicowych. Sposb uycia: odwar z 3/4 yki zi na 1-1 1/4 szklanki gorcej wody, gotowa 2 min i pi 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu. Taki sam odwar mona stosowa do obmywania odbytu i do okadw. Nr 8: Septosan: mita (li), szawia (li), tymianek (ziele). Mieszanka o dziaaniu przeciwzapalnym i dezynfekujcym. Stosowana w ostrych i przewlekych stanach zapalnych jamy ustnej i garda, zapaleniu dzise, migdaw oraz anginie. Sposb uycia: l yka zi na l szklank gorcej wody, pozostawi przykryte nad par 15-20 min. Gardo i jam ustn naley puka 2-4 razy dziennie. Nr 9: Cardiosan": konwalia (ziele), arnowiec (ziele), jemioa (ziele), skrzyp (ziele), serdecznik (ziele), gg (kwiat z limi), lubczyk (korze), kozek (kcze), ra dzika (owoc). Zioa wzmacniajce misie sercowy dziaaj uspokajajco i obniaj cinienie krwi. Mieszank stosuje si przy osabieniu minia sercowego, niewydolnoci ukadu krenia, zaburzeniach krenia na tle miadycy oraz przy migotaniu i trzepotaniu przedsionkw. Sposb uycia: l yka zi do 1/2 lub l szklanki gorcej wody, pozostawi nad par na 15-20 min. Naley 1/2-2/3 szklanki naparu pi 1-3 razy dziennie.
176

Nr 10: Cholagoga I: jaowiec (owoc), dziurawiec (ziele), rdest ptasi (ziele). Cholagoga II: kocanki piaskowe (kwiat) mniszek (korze), mita (li), krwawnik (ziele), kruszyna (kora), glistnik (ziele). Cholagoga III: jaowiec (owoc), dziurawiec (ziele), rdest ptasi (ziele), kruszyna (kora), kminek (owoc), mita (li) Mieszanki dziaaj ciopdnie, rozwalniajco, poprawiaj trawienie, likwiduj nadmiern fermentacj w przewodzie pokarmowym i wzdcia, umierzaj bl pochodzenia trawiennego. Stosuje si je w schorzeniach wtroby, drg ciowych, odka i jelit. Cholagoga I stosowana jest przy stolcu mikkim (rozwolnienie), II - przy stolcu normajnym, III - przy stolcu twardym (zatwardzenie). Sposb uycia: l yka zi na l szklank gorcej wody, gotowa 2-3 min i pi 1/2-2/3 szklanki odwaru 2-4 razy dziennie w cigu dnia midzy posikami. Nr 11: Urosan: skrzyp polny (ziele), brzoza (li), borwka brusznica (li), podrnik (korze). Zioa dziaaj moczopdnie i dezynfekujce na przewd moczowy, likwidujc jego stany zapalne. Stosuje si je przy zapaleniu nerek i pcherza moczowego: przy skpomoczu i obrzkach, kamicy moczowej, nieytach przewodu pokarmowego. Sposb uycia: l yka zi na l szklank gorcej wody, gotowa 3-5 min i pi 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki odwaru midzy posikami. Nr 12: Digestosan: drapacz (ziele), bobrek trjlistkowy (li), ywokost (korze), mita (li), kminek (owoc), krwawnik (ziele). Zioa pobudzaj niektre czynnoci wydalnicze odka, jelita cienkiego, trzustki, wtroby i nerek. Mieszanka zawiera wiele gorzkich zi o dziaaniu odkowym. Jest stosowana przy braku apetytu, niestrawnoci, nudnociach, wzdciach, atonii odka, zaburzeniach w wydzielaniu sokw trawiennych. Sposb uycia: 1-1 1/4 yki zi na 1-1 1/2 szklanki gorcej wody, gotowa 2-3 min pod przykryciem i pi 1/2-2/3 szklanki odwaru 3 razy dziennie na 30 min przed posikami.
177

Nr 13; Pektosan: oman (korze), szawia (li), prawolaz (li), podbia (li), koper woski (owoc). Zioa zawarte w tej mieszance maj dziaanie powlekajce, przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Pektosan stosuje si w stanach nieytowych jamy ustnej, garda i oskrzeli, przy niezbyt zaawansowanej infekcji i zapaleniu bon luzowych, przy kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Szczeglnie polecany dla dzieci, modziey i osb starszych. Sposb uycia: l yka ziela na l szklank wrztku, gotowa 2 min i pi po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie midzy posikami. Nr 14: Normosan: kruszyna (kora), senes (li), perz (kcze), kminek (owoc), mita (li), bez czarny (owoc), mniszek (korze). Mieszank stosuje si przy zaparciach, niestrawnoci, otyoci, wzdciach, zaburzeniach przemiany materii. Zioa dziaaj przeczyszczajce, przeciwskurczowo, wzmagaj ruchy perystaltyczne jelit, przyspieszaj przyswajanie pokarmw, maj take dziaanie przeciwbakteryjne (mita, kminek). Sposb uycia: l yka mieszanki na l szklank wrztku, pozostawi nad par pod przykryciem na 15-20 min i pi 3 razy dziennie po 1/4-1/3 szklanki (w lekkich stanach nieytowych jelit) lub raz dziennie wieczorem jako rodek rozwalniajcy. Nr 15: Diabetosan: rutwica (ziele), fasola (naowocnia), borwka czernica (li), pokrzywa (li), szawia (li), mniszek (korze). Zioa te obniaj poziom cukru we krwi i s stosowane pomocniczo w lejszych przypadkach cukrzycy, wadliwej przemianie materii i w nieytach przewodu pokarmowego. Sposb uycia: 1-1 1/2 yki zi na 1-1 1/2 szklanki wrztku, gotowa 2 min i pi po 2/3 szklanki odwaru 2-3 razy dziennie midzy posikami. Nr 16: Yagosan: rdest ptasi (ziele), szawia (li), pokrzywa (li), db (kora), rumianek (kwiat), nagietek (kwiat). Zioa zawarte w tej mieszance maj dziaanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwrzsistkowe, przeciwkrwotoczne, przeciwprzesikowe i przeciwskurczowe. Mieszanka stosowana jest do
178

irygacji i przemywa przy upawach oraz stanach zapalnych pochwy o charakterze bakteryjnym. Sposb uycia: 3 yki zi na 5-6 szklanek wrztku, gotowa 3 min, a po ostudzeniu stosowa do irygacji, przemywa, tamponw i okadw. Nr 17: Pulmosan: rdest ptasi (ziele), skrzyp (ziele), mniszek (korze), krwawnik (kwiat), sonecznik (kwiat). Zioa zawarte w powyszej mieszance przyczyniaj si do szybszej regeneracji uszkodzonych tkanek w pucach, maj ponadto dziaanie przeciwskurczowe, przeciwalergiczne i przeciwgorczkowe. Stosowana jest przy schorzeniach puc, w ktrych nastpio uszkodzenie tkanki pucnej, np. w grulicy, zatruciu lotnymi substancjami toksycznymi, pylicy. Sposb uycia: 2 yki zi na l 1/2 szklanki gorcej wody i podda maceracji pod przykryciem (przez noc), nastpnie gotowa 57 min i pi po szklance rano przed niadaniem i wieczorem po kolacji. Nr 18: Neopektosan: szawia (li), prawolaz (korze), podbia (li), koper woski (owoc), tymianek (ziele), ywokost (korze), prawolaz (li). Zioa te maj waciwoci powlekajce, wykrztune i zmikczajce. Mieszank stosuje si w nieytach grnych drg oddechowych i oskrzeli, rozedmie puc, dychawicy oskrzelowej i stanach astmatycznych. Sposb uycia: l yka zi na l szklank gorcej wody, gotowa 3 min i pi 2-4 razy dziennie po 1/2-2/3 szklanki odwaru midzy posikami. Nr 19: Neonormosan": rzewie (kcze), perz (kcze), kminek (owoc), mita (li), bez czarny (owoc), mniszek (korze). Mieszank stosuje si przy zaparciach, niestrawnoci, otyoci, wzdciach, zaburzeniach przemiany materii, a przede wszystkim przy zatruciach przewodu pokarmowego. Dziaanie zi jest analogiczne jak w przypadku mieszanki Normosan. Neonormosan polecany jest przede wszystkim dla tych osb, ktrych organizmy nie toleruj kory kruszyny. 179

Sposb uycia: l yka zi na l szklank wrztku, pozostawi nad par na 15-20 min. Napar pi wieczorem jako rodek przeczyszczajcy w iloci 2/3 do l szklanki. W czasie przygotowywania naparu lub odwaru tracimy w znacznym stopniu wiele cennych substancji leczniczych (gwnie olejkw), przez co oddziaywanie mieszanki zioowej jest znacznie sabsze. Dlatego polecamy proszkowanie wikszoci mieszanek w elektrycznym mynku do kawy i stosowanie tego zamiast picia odwaru lub naparu. (Sposb uycia: 1/4 paskiej yeczki do herbaty proszku popi chodn wod lub innym pynem, na przykad rozcieczonym sokiem owocowym lub warzywnym). Pniej popijamy gorcym pynem: herbat, mlekiem lub kaw. Proszkowa nie naley Pyrosanu (nr 6), Septosanu (nr 8), Pektosanu (nr 13), Yagosanu (nr 16), Pulmosanu (nr 17), Neopektosanu (nr 18), czyli mieszanek, dla ktrych najlepsz form stosowania jest odwar i pijanie tego odwaru na gorco lub stosowanie zewntrzne (Septosan i Yagosan).

Rne postaci leku rolinnego, czyli jak przyrzdza zioa

Jednorazowe surowce zielarskie lub mieszanki rnych zi naley przygotowa do uycia w takiej postaci, ktra zapewni jak najlepsze wchoniecie skadnikw leczniczych przez organizm. Leki rolinne, stosowane w lecznictwie domowym, mog by uywane w kilku postaciach:

Napar
Odpowiedni ilo surowca lub mieszanki zioowej zala przepisan iloci wrzcej wody w naczyniu, ktre umieszcza si na parze i po przykryciu ogrzewa co najmniej 15 min. Nastpnie pozostawia si pod przykryciem jeszcze na 15 min, co kilka minut mieszajc. Otrzymany napar naley przecedzi przez sitko, a pozostay na sitku surowiec przemy wrzc wod, uzupeniajc otrzymany napar do przepisanej objtoci.
180

Herbatki zioowe
Napary s przygotowywane z jednorodnych surowcw zielarskich lub mieszanek. W przypadku wielu surowcw olejkowych (ziela i lici) przygotowuje si je w sposb uproszczony, zalewajc dany surowiec w szklance lub filiance wrztkiem i pozostawiajc do zaparzenia na 5 do 15 min pod przykryciem.

Odwar
Odpowiedni ilo surowca lub mieszanki zioowej zalewa si przepisan iloci wody o temperaturze pokojowej, starannie miesza, przykrywa i umieszcza na parze (stawiamy garnek w garnku napenionym wod okoo 2 cm poniej garnka wewntrznego). Temperatura powinna wynosi okoo 90C przez okres okoo 30 min, co osiga si pozostawiajc garnek zewntrzny na maym ogniu przez 45 min. Otrzymany odwar naley przecedzi, a surowiec pozostay na sitku przela wrztkiem, uzupeniajc odwar do przepisanej objtoci. Odwary przygotowywane s z surowcw, z ktrych trudno jest wyodrbni skadniki czynne, na przykad-korzeni, kory, nasion, przy czym naley podkreli, e jest to posta leku rolinnego, w czasie przygotowywania ktrego traci si najwicej skadnikw leczniczych, gwnie olejkw eterycznych.

Maceracja
Maceracja jest najrzadziej stosowan postaci leku rolinnego, przy jej przygotowaniu jako rozpuszczalnika uywa si wody. Jednorodny surowiec lub mieszank zioow zalewa si przepisan iloci wody o temperaturze pokojowej i pozostawia na odpowiedni ilo czasu (od 1/2 godz. do kilku godzin), po czym mace-rat cedzi si przez sitko, a pozostay na sitku surowiec przelewa wod, uzupeniajc macerat do przepisanej objtoci. Maceracje przyrzdza si na przykad w przypadku korzenia prawolazu i nasienia lnu. 181

Nalewka
Niekiedy przy sporzdzaniu wycigw zioowych lepszym ni woda rozpuszczalnikiem jest alkohol etylowy. Na skal przemysow do sporzdzania wycigw alkoholowych uywa si spirytusu etylowego, natomiast w warunkach domowych najlepszy wydaje si by winiak lub brandy. Do 2 filianek winiaku dodaje si 30 g suszonych zi w caoci lub sproszkowanych, przelewa je do butelki i szczelnie zamyka. Butelk naley postawi w ciepym miejscu i co kilka dni wstrzsn dla lepszej ekstrakcji skadnikw. Po dwch tygodniach zawarto butelki filtruje si przez bibuk, dodaje znw surowca i regularnie wstrzsa co kilka dni. Po 4-5 tygodniach nalewka jest gotowa do uycia.

Syrop zioowy
Rzadko stosowan form leku rolinnego jest syrop zioowy (60 g suszonych zi zala l filiank wrztku i odstawi do ostygnicia, po czym otrzymany napar odcedzi, filtrujc przez bibu). Przefiltrowany napar podgrza i rozpuci w nim l filiank cukru, nastpnie doprowadzi do wrzenia i gotowa na wolnym ogniu a do momentu, w ktrym syrop osignie konsystencj pynnego miodu. Tak przygotowany syrop studzi si i przelewa do soiczka typu twist.

Ma
Substancj podstawow do przygotowania maci zioowej domowym sposobem jest na og smalec wieprzowy (250 g smalcu wieprzowego rozpuci na wolnym ogniu, po czym doda do pynnego tuszczu 30 g suszonych zi i dalej podgrzewa a do zagotowania, nastpnie pozostawi na wolnym ogniu na okoo 1/2 godz., pniej przecedzi przez sitko do soiczka, ostudzi i wstawi do lodwki).

182

Rys. 26. Przygotowanie gorcego okadu chmielowo-tymiankowego

Proszki (zioa sproszkowane)

Ta posta leku rolinnego bya niegdy powszechnie stosowana, jednak we wspczesnej medycynie jest mniej popularna. Wysuszone surowce zielarskie miele si w mynku na proszek i w tej postaci zaywa, popijajc odpowiedni iloci wody przegotowanej, sokiem owocowym lub warzywnym - rozcieczonym wod. Naley pamita, e proszki to bardzo skoncentrowana posta leku rolinnego. Jednej szklance odwaru lub naparu odpowiada ilo proszku mieszczca si na kocu noa. Nigdy nie naley zaywa sproszkowanego dziurawca, wietlika i arcydzigla ze wzgldu na niebezpieczestwo wystpienia uczulenia po spoyciu ich w tej postaci. Zaywajc proszek, dostarczamy organizmowi wszystkie substancje zawarte w zielu. Na bazie sproszkowanych surowcw zielarskich przemysowo produkuje si mieszanki zioowe w postaci granulatw.

Kataplazmy
S to gorce okady z rozdrobnionych zi. Oryginalna posta leku rolinnego, szczeglnie polecana przez medycyn ludow. Rozdrobnione wiee zioa zawijane s w gaz, a nastpnie umieszcza si je w naczyniu ceramicznym i zalewa na kilka minut wrzc wod. Okad wyjmuje si z wrztku, studzi do podanej temperatury i przykada na chore miejsca.

Zimne kompresy
Rwnie ta posta leku rolinnego jest dobrze znana medycynie ludowej. Polega na przykadaniu do chorych miejsc okadw ze wieych, rozdrobnionych zi, a klasycznym przykadem jest okad z lici babki na stuczone i obtarte miejsca koczyn.
Kpiele zioowe

Ta posta leku rolinnego stoi na pograniczu dziaania leczniczego i kosmetycznego. Kpiele zioowe przyrzdza si z jednego
184

lub z kilku surowcw zielarskich, biorc 1/2 kg wieych lub 10 dag suszonych zi na kilka litrw wrztku, sporzdza napar lub odwar (w zalenoci od surowca) i dodaje do wody kpielowej Ze wzgldu na bardzo korzystne oddziaywanie leczniczych kpieli zioowych na nasz organizm podajemy wykaz rolin zielarskich, mogcych mie zastosowanie przy sporzdzaniu takich kpieli. W nawiasach podano schorzenia, przy ktrych mona stosowa dany surowiec bd waciwoci lecznicze kpieli: Arcydzigiel - korzenie, nasiona (ble gocowe, nerwoble); Arnika grska - kwiat (ble reumatyczne; pobudza funkcje skry); Db szypukowy - kora (schorzenia skry; stymuluje gojenie si chorej skry); Fioek trjbarwny - ziele (schorzenia skry; egzemy, trdzik, wypryski alergiczne, stany zapalne); Kasztanowiec - kora, kwiaty, niedojrzae owoce (kpiele saponinowe stosowane przy otyoci, zastojach ylnych i innych niedomaganiach naczyniowych); Kozek - kcze (nadmierna pobudliwo nerwowa); Krwawnik - ziele (pobudza krenie krwi, uspokaja podskrn cz systemu nerwowego, dziaa kojco na such i popkan skr); Lawenda - ziele (wyczerpania nerwowe, nerwoble, ble gocowe, wid skry, egzemy); Mita - licie (drani skr, poprawiajc jej ukrwienie, olejek parujc podczas kpieli, agodzi stany zapalne bony luzowej nosa); Melisa - licie (wyczerpanie nerwowe, dziaa kojco na wraliw skr); Nagietek - kwiat (stany zapalne skry, trudno gojce si rany i oparzenia); Orzech woski - licie i owocnia (schorzenia skry); Perz - kcze (obrzki i stany zapalne chorej skry); Rozmaryn - ziele (zaburzenia krenia, zmczenie psychiczne, ble reumatyczne, stany zapalne skry); Rumianek - kwiat (dziaa kojco na skr, agodzi stany kataralne);
185

Skrzyp - ziele (le gojce si rany); Sosna - igliwie (ze samopoczucie, schorzenia puc); Szawia - ziele (stany zapalne skry, zapalenie bony luzowej nosa); Tatarak - kcze (stany osabienia mini).

VII. Inne zastosowanie zi i przypraw zioowych w gospodarstwie domowym

Stosowanie surowcw zielarskich w kuchni, w kosmetyce oraz w leczeniu nie wyczerpuje ich moliwoci wykorzystania w gospodarstwie domowym. Niektre zioa lub ich mieszanki mog suy do odstraszania owadw, poprawia zapach naszych pomieszcze, mona z nich wyrabia kadzida lub wiece o zapachu zi, wreszcie mog by rdem bardzo trwaych barwnikw rolinnych.

Zioa przeciw owadom

Symbolem zioa odstraszajcego owady jest bagno zwyczajne, powszechnie stosowane przeciwko molom, do czasu wynalezienia innych syntetycznych rodkw. Jako rodki przeciwko owadom mog by stosowane nastpujce zioa: bazylia, bylica boe drzewko, nazywana niekiedy w jeyku francuskim gard robe (co znaczy: chronica ubranie), czber ogrodowy, hyzop, lawenda, lebiodka, mita, pioun, rozmaryn, ruta, tatarak, wrotycz. Bazylia, lebiodka i mita mog by umieszczane w bieliniarce i w spiarni ze wzgldu na swj przyjemny i do delikatny zapach, a lawenda w bieliniarce. Podajemy kilka przepisw na mieszanki zi odstraszajce owady:

Silnie pachnce woreczki odstraszajce owady

Do woreczka z gstego ptna lnianego wsypa 4 czci pokruszonych lici mity, 4 czci pokruszonego ziela ruty, 2 cz ci pok187

ruszonego ziela bylicy boego drzewka, 2 czci pokruszonych lici rozmarynu i l cz pokruszonych godzikw. Nastpnie woreczek zaszy i powiesi w szafie ubraniowej.

Mieszanka odstraszajca owady

W woreczku lnianym lub w otwartym naczyniu umieci pokruszone ziele wrotycza i piounu w rwnych ilociach.
Aromatyczny proszek

Pomiesza 4 czci pokruszonego ziela majeranku, 2 cz ci pokruszonego ziela tymianku, 2 cz ci pokruszonego ziela bazylii, l cze owocw kminku, l cze pokruszonej skrki cytrynowej i l cze startej gaki muszkatoowej. Tak przygotowan mieszank zemle w mynku elektrycznym, a otrzymanym proszkiem napeni woreczki zapachowe.

Mieszanki zapachowe zi i przypraw zwane pot-pourri

Nasze mieszkania bd inaczej pachniay, jeeli w kilku miejscach umiecimy naczynia napenione pachncymi zioami i przyprawami. Do mieszanek takich mona uywa: przypraw egzotycznych (kardamon, cynamon, godzik, imbir, gaka muszkatoowa, pieprz, wanilia), zi o pachncych kwiatach (rumianek, godzik, hyzop, lawenda, ra, rozmaryn, majeranek, bez lilak, fioek), zi o pachncych liciach (arcydzigiel, bazylia, hyzop, melisa, tymianek cytrynowy, lubczyk, nostrzyk, mita, rozmaryn, szawia, majeranek, estragon, tymianek, fioek), zi o innych czciach pachncych (korze arcydzigla, jagody jaowca, skrka pomaraczowa lub cytrynowa), olejki eteryczne (w wielu krajach mona kupi je w drogeriach) otrzymuje si je poprzez destylacj z par wodn surowcw olejkowych. Pot-pourri mona zestawi wedug wasnych upodoba, pamitajc, eby w jednej mieszance 188

nie znalazy si dwa surowce o silnym zapachu. Mieszanki zapachowe zi bywaj wkadane do wntrza poduszek, mog one w ten sposb oddziaywa leczniczo. Poduszka przeciw blom gowy: 2 czci kwiatw lawendy,! cze kwitncego ziela majeranku zmiesza z niewielk iloci pogniecionych godzikw i umieci w poszewce poduszki. Poduszka wzmacniajca nerwy i sprawno umysow: 2 czci lici mity, 2 czci kwiatw rumianku i l cz ziela marzanki wonnej zmiesza ze sob i umieci pod podszewk poduszki.

Kadzida i wiece zioowe

Zawarto substancji zapachowych w surowcach zielarskich, gwnie olejkw eterycznych, moe by wykorzystana do sporzdzania kadzide lub wiec zioowych. Przygotowanie kadzide jest trudne, gdy wymaga wielu niedostpnych w naszym kraju skadnikw, natomiast wiece zioowe moe zrobi kady. Najprostszym sposobem bdzie stopienie zwykych wiec (odzyskujemy wwczas knoty). Do pynnej parafiny dodaje si drobno pocite zioa, a dla lepszego efektu plastycznego do formy mona woy wiee lub suszone wiksze fragmenty rolin: licie, kwiaty itp. Wczeniej naley przygotowa form szklan, w niej bdziemy odlewali wiece o podanym ksztacie, i knoty, ktre zalejemy parafin zmieszan z zioami.

Barwniki rolinne
Wiele rolin zielarskich jest rdem cennych barwnikw rolinnych, znanych ze swej trwa oci. Poza tym barwienie za pomoc surowcw zielarskich nadaje tkaninom zapach zi. Sam proces barwienia jest do trudny, dlatego wymieniamy tylko gatunki rolin bdce rdem barwnikw, ich czci uytkowe oraz barwy, jakie moemy z nich uzyska za pomoc rnych zapraw utrwalajcych. ywokost (wiee licie, pdy i kwiaty): w chlorku cynowym daje kolor ty, w dwuchromianie potasu - zielonkawo-poma-ra czowy.
189

Mniszek (caa rolina, korze, li): w aunie z kwasem winnym - powy, w siarczanie elazowym z kwasem winnym - szary, chlorek cynowy - tawo-powy. Skrzyp (wiee wycznie pon roliny): dwuchromian potasu - ochra jasnota, aun z kwasem winnym - bladoty. Jaowiec (suszone rozdrobnione jagody): aun z kwasem winnym - bladokremowy, dwuchromian potasu - blady khaki. Marzanna barwierska (suszony sproszkowany korze): aun z kwasem winnym - marchewkowo-czerwony, dwuchromian potasu - czerwono-brzowy, chlorek cynowy - rowo-pomaraczowy. Nagietek (suche patki lub wiee koszyczki kwiatowe): a un z kwasem winnym - blady kremowoty, dwuchromian potasu topowy. Cebula (zewntrzne suche uski): aun z kwasem winnym intensywnie ty, dwuchromian potasu - brzowy ciepy", siarczan elazowy z kwasem winnym - ciemnobrzowy, chlorek cynowy intensywny pomaraczowy. Pietruszka (wiee pdy i licie): dwuchromian pota zielonkawoty, aun z kwasem winnym - blady kremowoty. Dziurawiec (wiee kwiatostany): dwuchromian potasu -mocno tobrzowy, aun z kwasem winnym - blady brzowy, Szczaw (wiee pdy, licie, kwiaty): dwuchromian potasu tawopowy, chlorek cynowy - blady tawozielony. Pokrzywa (wiee wierzchoki pdw): aun z kwasem winnym - matowo topowy, dwuchromian potasu - mocno pomaraczowobrzowy, siarczan elazowy z kwasem winnym zadymiony" szary, chlorek cynowy - ochra ciemnota. Wrotycz (wiee licie): chlorek cynowy - ostry cytrynowo-ty, dwuchromian potasu - matowo musztardowoty.

W roku 1990 nakadem Instytutu Wydawniczego Zwizkw Zawodowych uka si nastpujce ksiki o podobnej tematyce: Aleksander Oarowski Wacaw Jaroniewski Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie wyd. II Anna Mazerant-Leszkowska Maa ksiga zi wyd. I Krystyna Obidziska Zioa w gospodarstwie domowym wyd. II Franciszek Sroka Poradnik zioowy wyd. IV Wacaw Jaroniewski Danuta Jaroniewska Z dziejw przypraw, zi i uywek wyd. I

INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIZKW ZAWODOWYCH WARSZAWA 1990 Wydanie I. Nakad 29780+220 egz. Ark. wyd. 10,2. Ark. druk. 12. Papier offsetowy kl. III, 70 g, Al Oddano do skadania 17.03.1989 r. Podpisano do druku w marcu 1990 r. Druk zakoczono w kwietniu 1990 r. Nr prod. Ww/1246/KO/87. Zam. 159/89. A-89 DRUKARNIA INSTYTUTU WYDAWNICZEGO ZWIZKW ZAWODOWYCH