mgr in.

Marek Poterek
Politechnika Czstochowska/Centralna Szkoa Pastwowej Stray Poarnej w Czstochowie

Identyfikacja aspektw rodowiskowych jako wstp do oceny cyklu ycia wyrobw.

Streszczenie: W niniejszym opracowaniu dokonano przegldu literatury oraz norm w zakresie ceny cyklu ycia produktu (wyrobu). Zgodnie z podstawowymi zaoeniami zarzdzania rodowiskowego, identyfikacja aspektw rodowiskowych ma na celu popraw relacji midzy rodowiskiem naturalnym a skutkami dziaalnoci czowieka. Prawidowa identyfikacja aspektw rodowiskowych pozwala na kompleksow ocen wpywu na rodowisko. W miar rozwoju technik wykonywania ocen oddziaywania procesw i produktw na rodowisko zostay opracowane rne narzdzia. Jednym z takich metod analizy aspektw rodowiskowych jest ocena cyklu ycia. Ocena cyklu ycia LCA jest technik zarzdzania rodowiskowego, w ktrej ocenia si zagroenia rodowiskowe zwizane z wyrobem w caym okresie jego ycia od koyski po grb. Dziki temu nie zostaje pominity aden aspekt wytwarzania, funkcjonowania i likwidacji wyrobu. W LCA bierze si pod uwag wszystkie ekosystemy i ich elementy, identyfikuje si transfer oddziaywania na rodowisko z jednego komponentu rodowiska na inny, dlatego moliwa jest pena ocena wpywu wyrobu na rodowisko. Prawidowo przeprowadzone badanie LCA uatwia podjcie decyzji i wskazanie produktu lub procesu, ktry w najmniej szkodliwy sposb wpywa na rodowisko. Sowa kluczowe: aspekty rodowiskowe, ocena cyklu ycia.

1.

Wprowadzenie.

Na przestrzeni kilkunastu czy nawet kilkudziesiciu lat obserwowany jest wzrost znaczenia ochrony rodowiska w gospodarce, ktry jest wynikiem coraz wyszej wiadomoci ekologicznej spoeczestwa. wiadomo ta przekada si na presj wywieran na podmioty gospodarcze i organy administracji. Spoeczestwo wymaga od przedsibiorcw stosowania praktyk bezpiecznych dla rodowiska, a od administracji skutecznego nadzoru nad przedsibiorstwami. Klienci coraz czciej interesuj si wyrobami i usugami speniajcymi coraz wysze standardy rodowiskowe, a administracja stale zaostrza wymagania prawne. Sytuacja ta zmusza przedsibiorcw do systemowego poszukiwania sposobw osigania coraz wyszych standardw, a administracj do poszukiwania efektywnych metod ich egzekwowania. W latach osiemdziesitych ubiegego stulecia pojawia si koncepcja kompleksowego podejcia do problemu zarzdzania wpywem na rodowisko, ktre nie ograniczao si ju do stosowania rozwiza typu koca rury 1 , ale zostao rozszerzone o wdraanie nowych technologii, stosowanie odpowiednio dobranych materiaw i surowcw i inne dziaania tego typu. Zaczto te posugiwa si pojciem zarzdzanie rodowiskowe.[7] Podstawowym zaoeniem zarzdzania rodowiskowego jest poprawa relacji midzy skutkami dziaalnoci czowieka a rodowiskiem. Zachowanie w nim rwnowagi wymaga jednolitego zarzdzania dostpem do zasobw rodowiskowych, eliminacji negatywnych efektw dziaalnoci gospodarczej i racjonalnego uytkowania zasobw naturalnych.
1

metody koca rury oznaczaj rozwizywanie skutkw, a nie przyczyn problemw rodowiskowych na przykad zakadanie filtrw na kocach kominw, zamiast zamiany technologii na czystsz nisko- albo bezodpadow w cyklu zamknitym.

Strategia zarzdzania rodowiskowego opiera si na takich najwaniejszych elementach jak:[7] zapobieganie powstawaniu odpadw, redukcja iloci odpadw u rda, ograniczenie zanieczyszcze, zagospodarowanie odpadw. W chwili obecnej najpopularniejszym systemem, a niekiedy ju wrcz powszechnie stosowanym standardem, jest system zarzdzania rodowiskowego, oparty gwnie o zapisy norm serii ISO 14000 lub/i unijnego rozporzdzenia EMAS [5]. Zarwno rozwj tych systemw, jak i ewolucja prawa dotyczcego gospodarki materiaowej sprawiaj, i wypracowywane s coraz to nowsze filozofie i narzdzia suce rodowiskowym aspektom oddziaywania organizacji, wyrobw lub usug na rodowisko. 2. Identyfikacja aspektw rodowiskowych i wpyww na rodowisko.

Norma ISO 14001:2005 [1] jest przydatna dla organizacji o dowolnym charakterze, wielkoci i dziaajcych w rozmaitych warunkach geograficznych, kulturowych i socjalnych. Norma ta okrela wymagania, ktre umoliwiaj sformuowanie polityki i celw, przy wziciu pod uwag wymogw prawnych i informacji o aspektach rodowiskowych, czyli tych elementach dziaalnoci organizacji, jej wyrobw i usug, ktre mog oddziaywa na rodowisko i ktre organizacja moe kontrolowa oraz wpywa na ich wielkoci. Aspekt rodowiskowy definiuje si jako element dziaa organizacji, jej wyrobw lub usug, ktry moe wzajemnie oddziaywa ze rodowiskiem[5]. Oznacza te elementy dziaalnoci organizacji, jej wyrobw lub usug, z ktrymi zwizane s oddziaywania na rodowisko. Znaczcy aspekt rodowiskowy oznacza aspekt, ktry ma lub moe mie znaczcy wpyw na rodowisko. Z aspektem rodowiskowym cile powizane jest pojcie wpywu na rodowisko. Jest ono rozumiane jako kada zmiana w rodowisku, zarwno niekorzystna, jak i korzystna, ktra w caoci lub czciowo jest spowodowana aspektami rodowiskowymi organizacji". Oznacza to, e organizacja (zakad, urzd, szkoa) powinna okreli procedur identyfikowania aspektw rodowiskowych, ktre maj lub mog mie wpyw na rodowisko i na ktre moe ona oddziaywa. Te informacje powinny by stale aktualizowane. Organizacja, ktra nie ma SZ, powinna wykona przegld, np.: wymaga prawnych, znaczcych aspektw rodowiskowych, wszystkich istniejcych praktyk i procedur zarzdzania rodowiskowego, wnioskw z wczeniejszych przypadkw, w warunkach typowej dziaalnoci, nietypowej dziaalnoci, np. przy uruchamianiu produkcji, warunkach potencjalnie niebezpiecznych (awarii), aby oceni swj wpyw na rodowisko (emisje do wody, powietrza, gleby, zuycie surowcw i zasobw naturalnych) czyli zmiany w rodowisku (niekorzystne lub korzystne) wynikajce z aspektw rodowiskowych organizacji. Okrelenia oceny i znaczenia skutkw rodowiskowych dokonuje si na podstawie wielkoci produkcji, wnioskw pokontrolnych sporzdzanych przez Pastwow Inspekcj Ochrony rodowiska, reakcji okolicy (ssiadw) na dziaalno firmy itp. Zamy, e mamy do czynienia z przedsibiorstwem zajmujcym si transportem ywnoci [7]. Aspektem rodowiskowym bdzie tu zuycie energii - paliwa dla uywanych pojazdw oraz innych substancji ropopochodnych. Wpywem rodowiskowym bdzie emisja dwutlenku wgla do powietrza (efekt cieplarniany), emisja tlenkw azotu (zakwaszenie

powietrza), zakwaszenie gleby (kwane deszcze), haas, procesy zwizane z pozbywaniem si zuytego oleju i smarw, itp. Jak wida, okrelenie aspektu i wpywu moe obejmowa rozmaite dziaania, wyroby i usugi. Jednake norma rodowiskowa wymaga uwzgldnienia tylko tych elementw, ktre maj znaczcy wpyw na rodowisko, poddajcych si nadzorowi organizacji oraz takich, na ktre moe mie ona wpyw. Zgodnie z zaleceniem normy naley bra pod uwag take nowe lub modyfikowane dziaania, usugi i wyroby. W zwizku z tym, e norma nie wprowadza jednolitej wykadni pojcia znaczcy, organizacje maj du swobod w ustalaniu aspektw. Ich waciwe ustalenie ma jednak due znaczenie dla wiarygodnoci systemu, gdy w praktyce prawie wszystkie elementy systemu zale od katalogu zidentyfikowanych aspektw i wpyww znaczcych dla firmy. Czym jest aspekt i jaki jest jego zwizek z wpywem na rodowisko najatwiej przedstawi na przykadzie:
Tabela 1. Identyfikacja aspektw rodowiskowych przykad.[11] Czynno/proces Aspekt rodowiskowy (podstawowa przyczyna wpywu) Emisje gazw cieplarnianych Wpyw

Wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej (spalanie paliw kopalnych tj. wgla, gazu, oleju) Mycie i konserwacja instalacji

Zanieczyszczenie atmosfery, globalne ocieplenie Skaenie wd powierzchniowych i gruntowych Pogorszenie jakoci powietrza Wyniszczanie gatunkw zwierzt i ich siedlisk Skaenie gleby

Wytwarzanie ciekw

Transport Budowa nowych drg i obiektw Magazynowanie paliw i niebezpiecznych substancji chemicznych

Emisja gazw spalinowych Bdy w planowaniu przestrzennym Wycieki paliw (awaryjne)

Rozporzdzenie EMAS (zacznik VI) okrela dwa rodzaje aspektw rodowiskowych: bezporednie i porednie.
Tabela 2. Rodzaje aspektw rodowiskowych. [11]

Aspekty bezporednie Emisje do powietrza i wody Generowanie, recykling i usuwanie odpadw Korzystanie z gruntw i ich zanieczyszczanie Korzystanie z zasobw naturalnych, surowcw i energii Wpyw na biornorodno Oddziaywanie wywoane przez rodki transportu Zagroenie rodowiskowe powodowane awariami Problemy lokalne (haas, wibracje, nieprzyjemne zapachy, wibracje, pyy, itp.)

Aspekty porednie Zagadnienia dotyczce wyrobw (projekt, opakowanie, transport, wykorzystanie oraz odzysk i usuwanie odpadw) Inwestycje kapitaowe, udzielanie poyczek oraz wiadczenie usug ubezpieczeniowych Wybr i struktura usug Decyzje administracyjne i planistyczne Struktura oferty wyrobw Praktyki rodowiskowe dostawcw i kontrahentw

Bezporednie aspekty rodowiskowe - Obejmuj one dziaania organizacji, nad ktrymi sprawuje ona kontrol zarzdcz i mog obejmowa, ale nie tylko: emisje do powietrza; uwalnianie do wd; zapobieganie powstawaniu, recykling, ponowne uycie, transport i usuwanie odpadw staych i innych, w szczeglnoci odpadw niebezpiecznych; korzystanie z gruntw i ich zanieczyszczanie; korzystanie z zasobw naturalnych i surowcw (w tym energii); problemy lokalne (haas, wibracje, odory, py, efekt wizualny, itp.); zagadnienia zwizane z transportem (towarw, usug i pracownikw); ryzyko wypadkw rodowiskowych i wpyww wynikajcych lub mogcych wynika ze skutkw wydarze, wypadkw i potencjalnych sytuacji awaryjnych ; wpyw na biornorodno. Porednie aspekty rodowiskowe to takie, ktre mog powsta w zwizku z dziaaniami, wyrobami i usugami organizacji, ktrymi nie moe w peni zarzdza. Porednie aspekty rodowiskowe s to dziaania organizacji, jej wyroby i usugi mogce skutkowa znaczcymi aspektami rodowiskowymi, pozostajcymi poza pen kontrol zarzdcz organizacji. Mog one obejmowa (ale nie tylko): zagadnienia dotyczce wyrobw (projekt, rozwj, opakowanie, transport, wykorzystanie oraz odzysk/usuwanie odpadw); inwestycje kapitaowe, udzielanie poyczek, wiadczenie usug ubezpieczeniowych; nowe rynki zbytu; wybr i struktur usug (np. transport lub usugi w zakresie zaopatrywania w ywno); decyzje administracyjne i planistyczne; struktur oferty wyrobw; efekty dziaalnoci rodowiskowej oraz praktyki rodowiskowe wykonawcw, podwykonawcw i dostawcw. W przypadku wymienionych porednich aspektw rodowiskowych, organizacja rozwaa, jak duy wpyw moe mie na te aspekty oraz jakie rodki moe podj w celu zredukowania wpywu na rodowisko. Podczas identyfikacji aspektw porednich zaleca si:

 przeprowadzenie wywiadw z wykonawcami i podwykonawcami (np. firmy usugowe, dostawcy, waciciele nieruchomoci), przeprowadzenie wywiadw z klientami, przeanalizowanie zuycia materiaw, przeanalizowanie dziaalnoci podwykonawcw na terenie organizacji, przeanalizowanie kryteriw eko-znakowania. Zgodnie z Rozporzdzeniem EMAS, podczas opracowywania systemu zarzdzania rodowiskowego naley uwzgldni zarwno aspekty bezporednie, jak i porednie. Naley zwrci uwag, e zakwalifikowanie danego aspektu do jednej z tych kategorii ma drugorzdne znaczenie. Wane jest natomiast zapewnienie, e wszystkie aspekty zostay zidentyfikowane i s odpowiednio nadzorowane. Prawidowa identyfikacja i ocena aspektw rodowiskowych ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania systemu zarzdzania rodowiskowego. Najbardziej typow metod identyfikacji aspektw jest wstpny przegld rodowiskowy.[11] Przegld rodowiskowy - wstpna kompleksowa analiza zagadnie zwizanych ze rodowiskiem, wpywu na rodowisko oraz efektw dziaalnoci rodowiskowej zwizanych z funkcjonowaniem organizacji Rozporzdzenie EMAS wymaga, aby organizacja opracowaa procedur oceny aspektw rodowiskowych. Przykadowa procedura oceny aspektw rodowiskowych przedstawiona zostaa na rysunku 1.

Rys. 1. Procedura oceny aspektw rodowiskowych. [11]

3. Analiza procesw, wyrobw i usug pod ktem oddziaywania na rodowisko. Praktycznym rozwizaniem dla przeprowadzenia analizy dziaa i usug organizacji jest podzielenie ich na mniejsze operacje i przypisanie im odpowiednich aspektw rodowiskowych metod analizy wejcia-wyjcia (input-output). Oznacza to wypisanie wszystkich materiaw, surowcw, strumieni energii itp. wchodzcych do procesu i wychodzcych z procesu. Aspekty zwizane z wyrobami mog odnosi si do wpyww na rodowisko zwizanych z wytworzeniem kupowanych surowcw i pproduktw lub wpyww zwizanych z uytkowaniem i utylizacj po zakoczeniu uytkowania wyrobw oferowanych przez organizacj.

EMISJE GAZOWE HAAS ENERGIA KATALIZATOR WODA/POWIETRZ SUROWCE ENERGIA PRODUKT PPRODUKT
W TYM ODPADY DO ODZYSKU

GRUPA, ZAKAD, PROCES, OPERACJA; INNY OBSZAR PODDAWANY ANALIZIE

RECYRKULACJ ODPADY, NADAJCE

DO UYCIA W INNYCH
Rys. 2. Granice analizy wejcia-wyjcia. [12]

CIEKI ODPADY CIEKE ODPADY STAE

Po zidentyfikowaniu aspektw rodowiskowych i zwizanych z nimi wpyww na rodowisko, spord wyznaczonych aspektw rodowiskowych naley okreli najwaniejsze, tak zwane znaczce aspekty rodowiskowe. Zgodnie z Rozporzdzeniem EMAS Organizacja jest odpowiedzialna za zdefiniowanie kryteriw oceny znaczenia aspektw rodowiskowych swoich dziaa, wyrobw i usug w celu ustalenia, ktre z nich wywieraj znaczcy wpyw na rodowisko. Kryteria przyjte przez organizacj powinny by wyczerpujce, moliwe do niezalenego sprawdzenia, powielenia i publicznie dostpne.

Ustanawiajc kryteria oceny znaczenia swoich aspektw rodowiskowych, organizacja moe wzi pod uwag, ale nie tylko: informacje o stanie rodowiska w celu zidentyfikowania czynnoci, wyrobw i usug organizacji, ktre mog mie wpyw na rodowisko; posiadane przez organizacj dane, dotyczce nakadw materiaw i energii, zrzutw, odpadw i emisji w kategoriach ryzyka; opinie zainteresowanych stron; dziaania organizacji w dziedzinie rodowiska, ktre podlegaj regulacji; dziaalno zwizan z zamwieniami; projektowanie, rozwj, wytwarzanie, dystrybucj, obsug, uycie, ponowne uycie, recykling i usuwanie wyrobw organizacji; dziaania organizacji, ktre s rdem najbardziej znaczcych kosztw rodowiskowych i korzyci dla rodowiska. Oceniajc znaczenie wpyww na rodowisko powstaych z dziaalnoci organizacji bierze ona pod uwag nie tylko normalne warunki dziaalnoci, ale take warunki istniejce podczas rozruchu i zakoczenia eksploatacji oraz warunki nadzwyczajne, ktre mona w rozsdny sposb przewidzie. Uwzgldnia si dziaalno prowadzon w przeszoci, aktualn i planowan. Istniej rne sposoby i metody przeprowadzania oceny znaczenia zidentyfikowanych aspektw rodowiskowych. Kada organizacja powinna wypracowa wasny sposb oceny. Jedyn zasad, ktr naley si kierowa, jest jednakowe przeprowadzenie oceny znaczenia dla kadego aspektu zidentyfikowanego w organizacji. Do kryteriw oceny znaczenia aspektw rodowiskowych mog nalee, midzy innymi: skala oddziaywania, waga oddziaywania, prawdopodobiestwo wystpienia, czas trwania oddziaywania, aspekty zwizane z prowadzeniem dziaalnoci, np. koszty lub wpyw na wizerunek organizacji, wymagania prawne (w tym planowane zmiany), obawy zainteresowanych stron. Metody oceny aspektw polegaj na doborze odpowiednich kryteriw, wedug ktrych ocenia si znaczenie wpywu na rodowisko. Rozporzdzenie EMAS nie okrela kryteriw, ktre naley stosowa podczas oceny. O znaczeniu aspektu mog decydowa nie tylko kryteria rodowiskowe, ale rwnie inne, np. wpyw na wizerunek organizacji. W poniszej tabeli przedstawiono przykadow metod oceny znaczenia aspektw rodowiskowych. [11] W przykadzie zastosowano nastpujc metod oceny wpywu aspektu: skala dla kadej kategorii: od 1 (najmniejsze znaczenie) do 3 (najwiksze znaczenie), aspekt uznany jest za znaczcy jeeli suma punktw ze wszystkich kategorii dla danego aspektu jest wiksza lub rwna 6 lub wymagania prawne i inne oceniono na 2 lub 3, W ocenie wymaga prawnych przyjto nastpujce kryteria:

1) 3 punkty w przypadku, gdy dla danego aspektu wymagana jest decyzja administracyjna (np. pozwolenie na emisj gazw lub pyw do powietrza, pozwolenie na wytwarzanie odpadw) zawierajca limity emisyjne. 2) 2 punkty w przypadku, gdy wymagane s zgoszenia, rejestracje, wnoszenie opat lub zawarte zostay umowy cywilno-prawne (np. z odbiorc ciekw). 3) 1 punkt, gdy nie ma adnych wymaga prawnych.

Tabela 3. Metoda oceny znaczenia aspektw rodowiskowych.[11]

Proces Aspekt Wymaganie prawne Wymagania prawne i inne Proces produkcyjny Odpady niebezpieczne Pozwolenie/ decyzja zatwierdzajca program Umowa z PRSP Umowa z PWiK Umowa z PWiK 3 Wpyw Ssiedzi Koszt Aspekt znaczcy T/N

Socjalno-bytowe Socjalno-bytowe Socjalno-bytowe, proces produkcyjny Proces produkcyjny

Odpady komunalne Pobr wody Zrzut ciekw do kanalizacji

2 2 3

1 1 1

1 2 2

T T T

Emisje rozpuszczalnikw (zorganizowane) Emisje rozpuszczalnikw (niezorganizowane) Zuycie surowcw

pozwolenie

Proces produkcyjny

opaty

Proces produkcyjny

Ustalenie, jakie wymagania prawne i inne s zwizane ze zidentyfikowanymi aspektami rodowiskowymi, ma bardzo istotne znaczenie dla oceny znaczenia aspektw rodowiskowych, a co za tym idzie, caoci SZ. Wymagania prawne s bowiem jednym z najczciej stosowanych kryteriw oceny aspektw rodowiskowych, a zapewnienie zgodnoci z prawem jest podstawowym celem wdroenia SZ. Identyfikacja wymaga zmusza do zdobycia dostpu do przepisw prawa. Du pomoc s zbiory (rwnie te dostpne na stronach internetowych) zawierajce przepisy z danego obszaru prawa, np. przepisy dotyczce ochrony rodowiska. Naley wzi pod uwag wszystkie wymagania prawne, ktre dotycz, aspektw rodowiskowych (tj. bezpieczestwo poarowe, bezpieczestwo substancji chemicznych, kontrol gwnych zagroe i wypadkw, bezpieczestwo wyrobw, normy techniczne maszyn i urzdze, itp.). Inne wymagania oznaczaj, e uwzgldnione zostay wymagania ze strony klientw, korporacyjne, dobrowolne porozumienia branowe, decyzje, normy, itp. Oznacza to rwnie, e uwzgldnia si wymagania wynikajce z kontraktw, na przykad z firm zajmujc si gospodark odpadami, oczyszczaniem ciekw. Wymagania w zakresie ochrony rodowiska wynikaj: wprost z przepisw prawa krajowego i wsplnotowego, z decyzji administracyjnych, z umw cywilnoprawnych.

Zakres prawa rodowiskowego zaley od zidentyfikowanych aspektw rodowiskowych. Przepisy prawne majce znaczenie czy wpyw na ochron rodowiska s ujte w wielu innych dziedzinach prawa, jak np.: prawo finansowe, prawo administracyjne, prawo cywilne, prawo karne, itp. Naley take pamita, i do zakresu prawa rodowiskowego odnoszcego si do danej organizacji naley stosowne prawo miejscowe. Przykadem takich regulacji s m.in.: miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, akty o utworzeniu obszarw ograniczonego uytkowania, stref przemysowych, stref ochronnych, przestrzennych form ochrony przyrody czy te programy ochrony powietrza lub ochrony przed haasem. 4. Analiza cyklu ycia produktu. Podczas identyfikacji aspektw w organizacji mona skorzysta z wielu metod od wizji lokalnych, wywiadw z pracownikami na rnych szczeblach (po wczeniejszym zapoznaniu ich z celem prowadzonego przegldu), rozprowadzaniem ankiet lub rnego rodzaju list lub bardziej zaawansowanych metod, jak na przykad analiza cyklu ycia produktw (Life Cycle Assessment - LCA). [9] Ocena cyklu ycia LCA jest technik zarzdzania rodowiskowego, w ktrej ocenia si zagroenia rodowiskowe zwizane z wyrobem w caym okresie jego ycia od koyski po grb. Dziki temu nie zostaje pominity aden aspekt wytwarzania, funkcjonowania i likwidacji wyrobu. W LCA bierze si pod uwag wszystkie ekosystemy i ich elementy, identyfikuje si transfer oddziaywania na rodowisko z jednego komponentu rodowiska na inny, dlatego moliwa jest pena ocena wpywu wyrobu na rodowisko. Prawidowo przeprowadzone badanie LCA uatwia podjcie decyzji i wskazanie produktu lub procesu, ktry w najmniej szkodliwy sposb wpywa na rodowisko. Wyrobem w technice LCA moe by zarwno konkretny przedmiot, jak i cay proces produkcji lub usuga. LCA umoliwia ocen aspektw i wpyww rodowiskowych wynikajcych ze wszystkich etapw ycia wyrobu, obejmujcych:[6] wydobycie i przetwarzanie surowcw mineralnych, wytwarzanie (proces produkcji), dystrybucj, transport, uytkowanie, powtrne uycie, recykling, ostateczne unieszkodliwianie odpadw. LCA dotyczy zoonych interakcji pomidzy wyrobem (usug) a rodowiskiem, przy czym gwne kategorie wpywu na rodowisko wymagaj rozwaenia zdrowia ludzkiego, wykorzystania zasobw naturalnych oraz jakoci ekosystemu. Do podstawowych zada LCA naley [6]: dokumentowanie potencjalnych wpyww wyrobu na rodowisko podczas wszystkich etapw jego ycia; analiza moliwoci wystpienia wzajemnie powizanych wpyww rodowiskowych, tak aby zastosowane rodki zaradcze nie powodoway powstawania nowych problemw unikanie transferu zanieczyszcze; ustalenie priorytetw w doskonaleniu wyrobw;

 umoliwienie porwnywania rnych rozwiza takiego samego problemu lub rnych sposobw realizowania takiego samego procesu. Wyszczeglnione fazy techniki LCA przedstawiono na rysunku 3.

Rys. 3. Fazy oceny cyklu ycia.[8]

4.1. Okrelenie celu i zakresu bada LCA. Cel prowadzenia bada LCA powinien jednoznacznie ustala zamierzone zastosowanie wynikw bada, powody prowadzenia bada oraz odbiorc wynikw bada. Cel bada determinuje szczegowo, wnikliwo i zakres bada oraz rodzaje danych potrzebnych do oceny cyklu ycia. W ramach zakresu bada LCA definiuje si granice bada, zaoenia i ograniczenia. Na tym etapie LCA bardzo wane jest okrelenie systemu wyrobu, ktry bdzie przedmiotem bada, i funkcji wyrobu oraz jednostki funkcjonalnej. Okrelenie systemu wyrobu jest to ustalenie wszystkich operacji zwizanych z wyrobem zbir materiaowo i energetycznie poczonych ze sob procesw jednostkowych. Proces jednostkowy jest to najmniejsza cz systemu wyrobu, dla ktrej gromadzone s dane. Podzia systemu wyrobu na skadowe procesy jednostkowe uatwia identyfikacj wej i wyj systemu wyrobu. Granice procesu jednostkowego s okrelone przez poziom szczegowoci modelowania systemu wyrobu, wymagany do osignicia celu badania. System wyrobu jest systemem fizycznym, dlatego kady proces jednostkowy podlega prawu zachowania masy. Z tego powodu bilans masy jest uytecznym sprawdzianem poprawnoci opisu procesu jednostkowego. Przykad opisu procesu jednostkowego podano na rysunku 4.

Rys. 4. Przykad opisu procesu jednostkowego [8].

Jednostka funkcjonalna okrela ilociowo zidentyfikowane funkcje. Jej zadaniem jest zapewnienie odniesienia dla normowania danych wejciowych i wyjciowych systemu. W przypadku przeprowadzania LCA dla porwnania dwch wyrobw lub procesw konieczne jest przyjcie takich samych jednostek funkcjonalnych dla obu produktw lub procesw. Po zdefiniowaniu jednostki funkcjonalnej naley okreli ilo wyrobu niezbdn do wykonania funkcji, czyli strumie odniesienia [10]. Kolejnym krokiem w okreleniu zakresu bada LCA jest ustalenie granic systemu, ktre determinuj, ktre procesy jednostkowe powinny by wczone do bada LCA. Zalee to bdzie od dostpu danych, szczeglnie tych, na ktre producent wyrobu nie ma bezporedniego wpywu. System wyrobu mgby by bardzo obszerny, dlatego naley przyj zasady o sposobie decydowania, od jakiego punktu bd pomijane strumienie. 4.2. Analiza zbioru w cyklu ycia LCI Analiza zbioru w badaniu cyklu ycia LCI (ang. Life Cycle Inventory) obejmuje zbieranie danych i procedury obliczeniowe, ilociowo okrela wejcia i wyjcia dla danego systemu wyrobu w okresie jego cyklu ycia. Zebranie danych odbywa si w celu sporzdzenia obszernego bilansu wszystkich elementw energetycznych i chemicznych pobieranych ze rodowiska, tych ktre wchodz do systemu i ktre opuszczaj system jako emisje do rodowiska. Procedury obliczeniowe przygotowuje si do oceny ilociowej wszystkich wchodzcych i wychodzcych strumieni na granicach systemu wej i wyj. Wejcia i wyjcia mog obejmowa wykorzystanie zasobw naturalnych oraz emisje do powietrza wody i ziemi, ktre wystpuj podczas caego cyklu ycia wyrobu [11]. Przykadowe granice systemu oraz wejcia i wyjcia przedstawiono na rysunku 5.

Rys. 5. Model analizy zbioru [8].

Zbieranie danych wymaga dobrej znajomoci kadego procesu jednostkowego. Aby unikn wielokrotnego uwzgldniania lub pomijania danych, naley sporzdzi opis procesu jednostkowego. Opis ten powinien obejmowa ilociow i jakociow charakterystyk wej i wyj, ktre s konieczne do ustalenia pocztku i koca procesu jednostkowego oraz funkcji tego procesu. Analiza zbioru jest zbilansowaniem tego, co do systemu wchodzi, i tego, co opuszcza system. Dane z analizy zbioru stanowi podstaw do nastpnego etapu oceny cyklu ycia oceny wpywu. 4.3. Ocena wpywu cyklu ycia. Ocena wpywu cyklu ycia LCIA (ang. Life Cycle Impact Assessment) jest ukierunkowana na zrozumienie i ocen wielkoci oraz znaczenia potencjalnego wpywu systemu wyrobu na rodowisko. Naley przy tym wzi pod uwag skutki ekologiczne, wpyw na zdrowie czowieka oraz zuboenie zasobw naturalnych. W ocenie wpywu wykorzystuje si modelowanie kwestii rodowiskowych, nazywanych kategoriami wpywu, oraz stosowanie wskanikw kategorii rodowiskowych. Proces LCIA polega na przyporzdkowaniu danych zbioru do specyficznych wpyww na rodowisko [8]. LCIA skada si z kilku etapw, zarwno obowizkowych, jak i opcjonalnych. Do elementw obowizkowych zalicza si [3]: wybr kategorii wpywu, wskanikw kategorii i modeli charakteryzowania; przypisanie wynikw LCI klasyfikacja; obliczenie wskanika kategorii charakteryzowanie. Na rysunku 6 przedstawiono etapy oceny wpywu cyklu ycia [8].

Rys. 6. Etapy oceny cyklu ycia [8].

Pierwszym etapem LCIA jest wybr kategorii wpywu; w LCIA wpywy s definiowane jako konsekwencje powodowane przez strumienie wej i wyj systemu. Typowe potencjalne wpywy w LCIA obejmuj trzy kategorie: zdrowie ludzkie, ekosystem i zuboenie zasobw naturalnych. 4.4. Interpretacja cyklu ycia. Interpretacja jest faz oceny cyklu ycia LCA, w ktrej we wzajemnym powizaniu rozpatrywane s wyniki analizy zbioru (LCI) oraz wyniki oceny wpywu (LCIA), aby ustali zalecenia i sformuowa wnioski zgodnie ze zdefiniowanym celem bada. Na tym etapie dokonywana jest analiza rezultatw i interpretacja ich moliwoci praktycznego wykorzystania. Celem interpretacji cyklu ycia jest analiza wynikw, formuowanie wnioskw, wyjanianie ogranicze i dostarczanie zalece opartych na ustaleniach z poprzednich faz LCA. Interpretacja ma rwnie na celu dostarczenie prezentacji wynikw bada LCA w sposb atwy do rozumienia, spjny i przejrzysty [8].

Rys. 7. Powizanie elementw fazy interpretacji z innymi fazami LCA [8].

Do zidentyfikowania kwestii rodowiskowych oraz okrelenia ich znaczenia stosuje si rnorodne metody i narzdzia np. ranking poprzez czynniki dominujce. Ocena ma na celu uzyskanie i ugruntowanie zaufania do bada oraz wiarygodnoci wynikw z uwzgldnieniem znaczcych kwestii oraz przedstawienie wyranego i zrozumiaego pogldu na rezultaty bada. Celem ostatniego elementu interpretacji cyklu ycia jest formuowanie wnioskw i opracowanie zalece dla odbiorcy wynikw bada LCA. Raport powinien zawiera kompletne i bezstronne sprawozdanie z bada. 5. Podsumowanie. LCA jest narzdziem wspomagania decyzji w przemyle, organizacjach rzdowych i pozarzdowych. Jednym z najwaniejszych zastosowa analizy LCA jest moliwo identyfikacji oraz oceny oddziaywania na rodowisko konkretnego wyrobu lub procesu technologicznego w caym cyklu ycia, bd te w poszczeglnych jego etapach: wydobycia surowcw, produkcji wyrobu, uytkowania oraz kocowego zagospodarowania. LCA identyfikuje transfer oddziaywania na rodowisko z jednego komponentu rodowiska na inny (np. eliminujc emisj do powietrza, powoduje si wzrost iloci ciekw) lub z jednej fazy cyklu ycia produktu na inn (np. z uycia i powtrnego uycia produktu na faz pozyskania surowcw do produkcji). W przypadku nieprzeprowadzenia analizy cyklu ycia transfer oddziaywania na rodowisko mgby by niezauwaony i niepodany analizie w odpowiedni sposb w procesie wyboru produktu.[8] Dziki kompleksowej analizie aspektw rodowiskowych i wskazaniu miejsc generujcych najwiksze zagroenie mona ustala sposoby minimalizowania wpywu produktu lub procesu na rodowisko, na przykad poprzez doskonalenie technologii w tej fazie ycia produktu czy procesu, ktry jest najbardziej uciliwy dla rodowiska.

Bibliografia [1] Norma ISO 14001 - Systemy zarzdzania rodowiskowego. Specyfikacja i wytyczne w zakresie stosowania. [2] Norma ISO 14040;2009 (U) - Zarzdzanie rodowiskowe ocena cyklu ycia zasady i struktura. [3] Norma ISO 14044;2009 (U) - Zarzdzanie rodowiskowe ocena cyklu ycia wymagania i wytyczne. [4] Polityka ekologiczna Pastwa w latach 2009-2012 z perspektyw do roku 2016, Ministerstwo rodowiska, 2008. [5] Eco-Management and Audit Scheme - rozporzdzenie 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. dopuszczajce dobrowolny udzia organizacji we wsplnotowym systemie ekozarzdzania i audytu. [6] Wacaw Adamczyk: Ekologia wyrobw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, - Warszawa 2004. [7] Marta Pudliszewska, Agnieszka Suek, Agata Biekowska: rodowiskowa ocena cyklu ycia blef czy szansa? - Katedra Ekologii Produktw, Studenckie Koo Naukowe Ekobiznesu, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu. [8] Katarzyna Grzesik: Wprowadzenie do oceny cyklu ycia (LCA) nowej techniki w ochronie rodowiska Inynieria rodowiska, tom 11, zeszyt 1, 2006. [9] M.A. Curran: Life-Cycle Assessment, Encyclopedia of Ecology, 2008. [10] Jolanta Baran: Szkolenie w ramach projektu Propagowanie wzorcw produkcji i konsumpcji sprzyjajcych promocji zasad trwaego i zrwnowaonego rozwoju. [11] www.emas.mos.gov.pl [12] eko-net.pl