Inynieria Rolnicza 3(121)/2010

OGNIWO PALIWOWE RDEM ENERGII W GOSPODARSTWIE ROLNYM

Janusz Piechocki, Maciej Neugebauer, Piotr Soowiej
Katedra Elektrotechniki i Energetyki, Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie Streszczenie. W pracy przedstawiono szczegow analiz moliwoci zastosowania rnych technologii zgazowywania biomasy pochodzenia rolniczego, w tym take biomasy odpadowej oraz wykorzystywania otrzymywanych gazowych nonikw energii, po odpowiednim ich wczeniejszym przygotowaniu, do zasilania ogniw paliwowych mogcych stanowi rdo energii w gospodarstwach rolnych, pozwalajce na pokrycie wszystkich wystpujcych tam potrzeb energetycznych. Sowa kluczowe: biomasa, ogniwo paliwowe, energia, gazyfikacja

Wstp
Technologie ogniw paliwowych wykorzystujce biomas pochodzenia rolniczego, odpady z produkcji rolniczej i przemysu spoywczego oraz wszelkie osady ciekowe oraz odpady komunalne, po odpowiednim ich przetworzeniu, mog by gwarantem zrwnowaonego rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Pod pojciem zrwnowaonego rozwoju naley rozumie rozwj zaspakajajcy nie tylko obecne potrzeby spoeczestwa ale rwnie zapewniajcy moliwo zaspakajania potrzeb wasnych przyszych pokole. Nie wolno przy tym dopuci aby tempo wykorzystywania odnawialnych rde energii przewyszao tempo ich regeneracji, a tempo emisji zanieczyszcze przewyszao zdolnoci ich asymilacji przez rodowisko. Technologie ogniw paliwowych daj tak szans [Ciechanowicz, Szczukowski 2003]. Gazyfikacja biomasy Biomasa pozyskiwana z odpadw organicznych stanowi element zasobw energii odnawialnej. Jest ona konsekwencj naturalnej aktywnoci czowieka, a z punktu widzenia ochrony rodowiska istotn jest moliwo jej wykorzystania do celw energetycznych. Technologie przetwarzania biomasy w rnej postaci na paliwa gazowe s znane i szeroko stosowane. Najbardziej rozpowszechniona jest technologia otrzymywania biogazu w oparciu o procesy fermentacji beztlenowej przy wykorzystaniu bakterii metanowych. W zalenoci od przyjtego kryterium podziau mona wyodrbni kilka technologii produkcji biogazu. W zalenoci od temperatury procesu moemy wyrni najczciej stosowan fermentacj mezofiln przebiegajc w zakresie temperatur od 32 do 42oC i fermentacj termofiln przebiegajc w zakresie temperatur od 50 do 57oC. W zalenoci od

165

Janusz Piechocki, Maciej Neugebauer, Piotr Soowiej

zawartoci suchej masy w komorze fermentacyjnej wyrniamy fermentacj such i znacznie czciej stosowan fermentacj mokr. Ze wzgldu na ilo stopni procesu moemy wyrni fermentacj jednostopniow lub wielostopniow, a ze wzgldu na stopie rozdzielenia poszczeglnych faz procesu moemy wyrni fermentacj jednofazow i wielofazow, przy czym dozowanie substratw do fermentacji moe si odbywa w sposb okresowy lub cigy. Podstawowymi skadnikami otrzymywanego w ten sposb biogazu jest metan i dwutlenek wgla. Udzia metanu w skadzie biogazu uzaleniony jest gwnie od przyjtej technologii oraz rodzaju biomasy poddawanej procesowi fermentacji beztlenowej i wynosi on od 40% do 80%. Jak z tego wida, warto energetyczna biogazu moe zmienia si w znacznym obszarze wartoci [Kujawski 2009]. Inn technologi przetwarzania biomasy na paliwa gazowe, take powszechnie znan oraz szeroko stosowan jest zgazowywanie. Pod pojciem zgazowywania naley rozumie cay zesp procesw termodynamicznych, wymiany ciepa i masy oraz wielokierunkowych egzotermicznych i endotermicznych reakcji chemicznych, zachodzcych w wysokiej temperaturze, prowadzcych do konwersji paliwa staego do postaci gazowej. Poza materiaem poddawanym zgazowywaniu, w procesie uczestniczy dodatkowo czynnik zgazowujcy lub reformujcy, ktrym moe by para wodna, powietrze, tlen lub dwutlenek wgla. Uzyskiwany w procesie zgazowywania gaz zawiera skadniki palne w postaci tlenku wgla, wodoru i metanu oraz niepalnego balastu w postaci dwutlenku wgla, pary wodnej i azotu. Procesowi zgazowywania mona poddawa rne rodzaje paliw paliwa stae, pozostaoci rafineryjne, a take biomas w rnej postaci i inne [Kalina 2004]. Udzia poszczeglnych skadnikw gazu powstajcego podczas takiego procesu zgazowywania zaley od skadu biomasy poddanej procesowi oraz od przebiegu samego procesu. Tradycyjne zgazowywanie biomasy jest wysokotemperaturowym procesem jej przetwarzania na palne substancje gazowe pod wpywem czynnika zgazowujcego. Zgazowywanie biomasy staej przebiega w podobny sposb jak zgazowanie wgla. Rnice wynikaj z wikszej reaktywnoci biomasy, wikszej zawartoci tlenu w strukturze i niszej temperatury topnienia popiou [Warowny, Kwiecie 2006]. Proces ten mona podzieli na pewne obszary zrnicowane temperaturowo. S to: suszenie, odgazowanie, piroliza oraz waciwe zgazowywanie przebiegajce w strefie temperatury spalania i redukcji [Cao i in. 2006]. Poniewa biomasa skada si zasadniczo z wgla, wodoru i tlenu dlatego w rzeczywistym procesie zgazowywania biomasy otrzymujemy gaz syntezowy zawierajcy skadniki palne, gwnie wodr, tlenek wgla oraz metan w niewielkich ilociach i substancje niepalne, gwnie dwutlenek wgla, par wodn i azot [Tijmensen i in. 2002]. Ilo i skad gazu syntezowego ze zgazowywania biomasy zale przede wszystkim od rodzaju biomasy, a take od czynnika zgazowujcego, temperatury, cinienia i sposobu zgazowywania [Parikh i in. 2005]. W przypadku, gdy czynnikiem zgazowujcym jest tlen, zawarto wodoru w powstaym gazie przekracza 40%, a zawarto tlenku wgla dochodzi do 40%, a gdy czynnikiem zgazowujcym jest para wodna wtedy zawarto wodoru przekracza 50%, a zawarto tlenku wgla przekracza 15% [Mountouris i in. 2006; Zuberbuhler 2005]. Wysoki poziom wilgotnoci biomasy nie jest problemem w procesie zgazowywania gdy istnieje metoda zgazowywania hydrotermalnego, w ktrej wilgotno biomasy moe dochodzi nawet do 95% [Matsumura 2002]. W technologii tej biomasa ulega przekszta166

Ogniwo paliwowe...

ceniu w obecnoci wody o parametrach krytycznych do wodoru i dwutlenku wgla. Substancja organiczna biomasy przechodzi w dwutlenek wgla, natomiast wodr pochodzi zarwno z biomasy jak i z wody. Piroliza jest procesem termicznym, ktry moe by procesem samodzielnym lub stanowi stadium w procesie zgazowywania. Piroliza polega na termicznym rozkadzie biomasy bez dostpu utleniajcych i redukcyjnych czynnikw zewntrznych. W zalenoci od typu pirolizy otrzymuje si rne produkty stae, cieke lub gazowe [Rulkens 2008]. Najwicej produktw gazowych otrzymuje si w wyszych temperaturach i przy wolnym wzrocie temperatury. Najczstszym surowcem uywanym w procesie pirolizy jest drewno. Udzia substancji gazowych w procesie pirolizy jest jednak niewielki i wynosi zwykle kilkanacie procent. Badania prowadzone w Katedrze Elektrotechniki I Energetyki Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie w ramach projektw celowych obejmoway zgazowywanie pomiotu z ferm drobiarskich oraz pozostaoci z hodowli grzyba boczniaka, a w ich wyniku powstay instalacje zgazowujce na skal techniczn, ktre z powodzeniem wykorzystuj przedstawione technologie zgazowywania biomasy odpadowej wytwarzajc gaz generatorowy jako gazowy nonik energetyczny, ktry moe by wykorzystywany w gospodarstwach rolnych na rny sposb. Noniki energetyczne w postaci gazowej powstae w rnorodnych procesach technologicznych zgazowywania biomasy wykorzystywane byy dotychczas do otrzymywania energii cieplnej w procesie spalania lub do zasilania silnikw spalinowych napdzajcych generatory produkujce energi elektryczn. Gorce spaliny stanowiy w tym procesie rdo energii cieplnej. Nie jest to niestety rozwizanie najkorzystniejsze na tym poziomie wytwarzania i wykorzystywania energii przede wszystkim dlatego, e istniej ograniczone moliwoci wykorzystania na poziomie gospodarstwa rolnego energii cieplnej powstajcej w tych procesach. Istotne jest wic poszukiwanie i stosowanie takich rozwiza, w ktrych moliwe jest wykorzystanie caoci energii powstajcej w procesach wytwarzania gazowych nonikw energetycznych. Ogniwa paliwowe Ogniwa paliwowe czyni przeom w rozwoju technologicznym rde energii. Stosowanych jest obecnie wiele rozwiza technologicznych i technicznych tych rde energii, ale zasadniczo przewiduje si, e dwa lub trzy rodzaje ogniw paliwowych mog poprowadzi cywilizacj w przypieszonym tempie do zrwnowaonego rozwoju. S to polimerowe ogniwa paliwowe zasilane wodorem lub zasilane bezporednio metanolem, jako stacjonarne lub przenone rda energii oraz ceramiczne ogniwo paliwowe, jako stacjonarne rdo energii, zasilane gwnie wglowodorowymi paliwami gazowymi takimi jak metan, propan czy tym podobne. Ogromn szans s take biologiczne ogniwa paliwowe dokonujce na przykad mikrobiologicznej konwersji cukrw prostych do wodoru i wytwarzajcych dalej energi elektryczn [Ciechanowicz, Szczukowski 2009]. Zagadnienia te mog zosta rozwizane midzy innymi dziki bakteriom stanowicym czynnik dokonujcy konwersji substancji organicznej bezporednio do elektrycznoci lub innych nonikw energii. Mikrobiologiczne ogniwa paliwowe staj si obecnie prost technologi. Istot mikrobiologicznego ogniwa paliwowego, przetwarzajcego biomas

167

Janusz Piechocki, Maciej Neugebauer, Piotr Soowiej

w postaci na przykad odpadw czy ciekw organicznych bezporednio do elektrycznoci jest to, e mikroorganizmy pobieraj elektrony bezporednio z atomw wodoru, zawartego w czsteczkach zwizkw organicznych jako pierwotnych nonikw energii tworzc w ten sposb uporzdkowany przepyw elektronw, czyli prd elektryczny. Rnica potencjaw osigana na pojedynczym mikrobiologicznym ogniwie paliwowym wynosi 0,5 V, co pociga za sob konieczno czenia ze sob szeregowo i rwnolegle odpowiedniej liczby ogniw dla uzyskania potrzebnej wartoci napicia i prdu. Mikrobiologiczne ogniwa paliwowe charakteryzuj si te nisz gstoci mocy ni inne ogniwa paliwowe dlatego te , aby byy one uyteczne jako generatory energii, musz by realizowane w odpowiedniej skali. O moliwoci realizacji tego celu bdzie w znacznym stopniu decydowa gsto mocy odniesiona do powierzchni anody [Ciechanowicz , Szczukowski 2009]. Zastosowanie do procesw oczyszczania gazu powstaego w procesie gazyfikacji filtrw membranowych pozwala na wydzielenie tylko tych skadnikw mieszaniny, ktre s nam potrzebne w dalszym procesie produkcji energii. Pozwala to na podniesienie sprawnoci caego procesu i zastosowanie efektywniejszych procesw technologicznych. Takie moliwoci daje zastosowanie ogniw paliwowych. Efektywno procesu Jak wida z przedstawionego przegldu moliwych do zastosowania technologii otrzymywania z biomasy gazowych nonikw energetycznych najbardziej efektywne z punktu widzenia energetycznego oraz moliwoci ich wykorzystania do wsppracy z ogniwami paliwowymi s technologie zgazowywania biomasy przy wykorzystaniu pary wodnej lub tlenu jako czynnika zgazowujcego ze wzgldu na wysoki udzia wodoru w otrzymywanym gazie generatorowym oraz technologie fermentacji metanowej ze wzgldu na wysoki udzia metanu w otrzymywanym biogazie. Stosowane s ju technologie uszlachetniania biogazu poprzez zwikszanie udziau metanu w biogazie nawet do wartoci 99,9% i uzyskiwania tak zwanego biom etanu. Odbywa si to poprzez wyeliminowanie ze skadu biogazu dwutlenku wgla i innych ladowych skadnikw wchodzcych w jego skad. Technologii moliwych do zastosowania jest kilka i w kadym przypadku moliwe jest uzyskanie biogazu zawierajcego ponad 95% metanu. Do najczciej stosowanych nale: adsorpcja zmiennocinieniowa polegajca na eliminowaniu ze skadu biogazu dwutlenku wgla poprzez jego adsorpcj pod cinieniem na wglu aktywnym, puczki wodne eliminujce dwutlenek wgla poprzez jego rozpuszczanie w wodzie pod wysokim cinieniem, puczki z zastosowaniem innych rozpuszczalnikw na przykad amin eliminujce dwutlenek wgla poprzez jego reakcj chemiczn z monoetyloamin, separacj membranow polegajc na rnicy prdkoci permeacji rnych moleku gazowych (rozdzielaniu frakcji gazowych przez ich separacj i zatrzymywanie na membranach dwutlenku wgla) oraz separacj kriogeniczn polegajc na eliminowaniu dwutlenku wgla przez jego wytrcenie z frakcji gazowej poprzez zmian stanu skupienia czyli wymroenie. Podobne technologie mog by zastosowane do uszlachetnianie gazu membranowego i uzyskiwanie na wyjciu gazu o bardzo wysokiej zawartoci wodoru, co z punktu widzenia moliwoci jego zastosowania w ogniwach paliwowych jest bardzo istotne.

168

Ogniwo paliwowe...

Podsumowanie
Jak wykazay dotychczasowe badania prowadzone w Katedrze Elektrotechniki i Energetyki Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie nad procesami zgazowywania biomasy odpadowej z produkcji rolniczej i uzyskiwane podczas nich wyniki naley stwierdzi, e bardzo istotne jest stosowanie bardziej efektywnych sposobw wykorzystania otrzymywanych nonikw energii. Dotyczy to przede wszystkim procesw skojarzonych takich jakie s dotychczas stosowane, gdy moliwoci wykorzystania energii cieplnej w gospodarstwach rolnych s znacznie ograniczone. Moliwoci takie daj rozwizania wykorzystujce niektre konstrukcje ogniw paliwowych. Gospodarstwa rolne z racji prowadzonej tam dziaalnoci wytwarzaj znaczne iloci odpadowej substancji organicznej i mog by take producentem duych iloci biomasy, ktra moe by poddana wstpnej obrbce majcej na celu wytworzenie substancji mogcych zasila ogniwa paliwowe. Moe to by na przykad proces pirolizy, zgazowywania lub fermentacji metanowej. Ilo energii uzyskiwana podczas eksploatacji ogniwa paliwowego moe w peni zaspokoi potrzeby energetyczne gospodarstwa w zakresie ciepa i energii elektrycznej, a nawet zaspokaja potrzeby innych odbiorcw energii na poziomie lokalnym. Biorc pod uwag rozproszenie gospodarstw, ich ilo i skal potrzeb, mona stwierdzi, e wielko zapotrzebowania w skali kraju jest ogromna, a moliwo ich pokrycia przy wykorzystaniu ogniw paliwowych jest cakiem realna.

Bibliografia
Cao Y., Wang Y., Rile J. T., Pan W. P. 2006. A novel biomass air gasification prcess for producing. Fuel Processing Technology. 87. pp.343-353. Ciechanowicz W., Szczukowski S. 2006. Paliwa i energia XXI wieku szans rozwoju wsi i miast. Wysza Szkoa Informatyki Stosowanej i Zarzdzania. Seria Monografie. Warszawa. ISBN 8388311-83-2. Ciechanowicz W., Szczukowski S. 2007. Paliwa i generatory energii wsplnot wodorowych.. Wysza Szkoa Informatyki Stosowanej i Zarzdzania. Seria Monografie. Warszawa. ISBN 978-8388311-87-1. Kalina J. 2004. Zgazowanie paliw staych. Gospodarka Paliwami i Energi. Nr 15. s. 11-12. Kujawski O. 2009. Przegld technologii produkcji biogazu. Czysta Energia. Nr 12 s. 23-25. Lechwacka M. 2009. Technologie uszlachetniania biogazu do jakoci gazu ziemnego. Czysta Energia. Nr 12 s. 26-27. Matsumura Y. 2002. Evaluation of supercritical water gasification and biomethanation for wet biomass utilisation In Japan. Energey Conversion and Managemant. 43 pp. 1301-1310. Mountouris A., Voutsas E., Tassios D. 2006. Solid waste plasma gasification: Equilibrium model development and energy analysis. Energy Conversion and Management. 47. pp. 1723-1737. Parikh J., Channiwala S. A., Ghosal G. K. 2005. A correlation for calculating HHV for proximate analysis of solid fuels. Fuel. 84. pp. 487-494. Rulkens W. 2008. Sewage sludge as a biomass resource for the production of energy: overview and assessment of the various options. Energy and Fuels. 22. pp. 9-15.

169

Janusz Piechocki, Maciej Neugebauer, Piotr Soowiej Tijmensen M. J. A., Faaij A. P. C., Hamelinck C. N., van Hardeveld M. R. M. 2002. Exploration of the possibilities for production of Fischer Tropsch liquids and power via biomass gasification. Biomass and Bioenergy. 23. pp. 129-152. Warowny W., Kwiecie K. 2006. Paliwa z biomasy i ich wykorzystanie. Przemys Chemiczny. Nr 12 s. 1598-1610. Zuberbuhler U. 2005. Gasification of biomass an overview on available Technologies. 1st European Summer School on Renewable Motor Fuels. Birkenfeld. Niemcy. pp. 29-31.

FUEL CELL AS AN ENERGY SOURCE IN A FARM

Abstract. The paper presents detailed analysis of potential regarding use of different gasification technologies for biomass of agricultural origin, including waste biomass. Further, the analysis considers using obtained gaseous energy carriers, after having prepared them properly, for supplying fuel cells that may constitute an energy source for farms, allowing to cover all energy needs occurring there. Key words: biomass, fuel cell, energy, gasification Adres do korespondencji: Janusz Piechocki; e-mail: jpt@uwm.edu.pl Katedra Elektrotechniki i Energetyki Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie ul. Oczapowskiego 11 10-736 Olsztyn

170