You are on page 1of 4

Antropologia: zmienność wewnątrz

gatunkowa człowieka
Niejednakowość cech fizycznych osobników należących do tego samego gatunku
biologicznego, czyli zmienność wewnątrzgatunkowa, jest zjawiskiem powszechnym w całej
przyrodzie żywej. Człowiek pod tym względem nie stanowi, i nigdy nie stanowił wyjątku,
przy czym - podobnie jak u innych gatunków zwierzęcych - zmienność ta jest u niego
dwojakiego rodzaju: międzyosobnicza i międzypopulacyjna. Pierwsza polega na różnicy we
wzroście, barwie włosów lub właściwościach chemicznych krwi między dorosłymi
mężczyznami - mieszkańcami tej samej np. wsi. Druga kategoria zmienności przejawia się w
fakcie istnienia statystycznie uchwytnych różnic między poszczególnymi populacjami
gatunku, a ściślej mówiąc; w fakcie, że populacje ludzkie różnią się między sobą procentową
częstością występowania lub wartościami przeciętnymi niektórych cech fizycznych (np.
częstością występowania blondynów lub osób o grupie krwi RH-minus, lub średnią
arytmetyczną wzrostu). Dobrą ilustracją obydwu rodzajów zmienności mogą być np.
statystyczne rozkłady wzrostu dorosłych mężczyzn w paręsetosobowych próbkach
zaczerpniętych losowo z dwu grup etnicznych; Pigmejów Pigmejów rejonu Ituri (wsch.
Kongo) i Murzynów Murzynów plemienia Tutsi z Rwandy. Jak widać, zmienność wzrostu w
obydwu grupach jest bardzo znaczna; różnica między najwyższymi i najniższymi osobnikami
sięga 35 cm u Pigmejów i 40 cm u Tutsi.

Równocześnie populacje te(choć bardzo blisko siebie geograficznie) różnią się wybitnie
między sobą, gdyż średnia wzrostu wynosi zaledwie 144 cm u Pigmejów, aż 177 cm u Tutsi;
jest to różnica tak wielka, że obydwa rozkłady są w stosunku do siebie prawie całkowicie
rozłączne, tzn. najwyżsi Pigmeje zaledwie sięgają wzrostem najniższych Tutsi. Przykład ten
oczywiście dobrany jest skrajnie, gdyż obydwie porównywane tu grupy reprezentują właśnie
dwa przeciwległe ekstrema wzrostu u ludzi. Pigmeje z dorzecza Ituri są najbardziej niskorosłą
populacja ludzką świata, Tutsi - jedną z najbardziej wysokorosłych.

Sytuacją spotykaną znacznie częściej przy tego rodzaju porównaniach jest szerokie
zachodzenie na siebie rozkładów cech; można wręcz uważać za regułę, że w cechach
wykazujących zmienność ciągłą - takiej jak wzrost, ciężar ciała oraz wielkości i kształty
poszczególnych partii ciała - rozpiętość różnic wewnątrz populacji jest na ogół większa niż
różnica między populacjami (reguła ta ma jednak wyjątki; jednym z nich jest np. barwa
skóry).

Zjawisko zmienności wewnątrzgatunkowej człowieka stanowi jeden z klasycznych


przedmiotów badań antropologii. Można powiedzieć, że badaniom nad zmiennością
poświęcają cztery główne cele.

Cel pierwszy - (historycznie najstarszym) jest zbudowanie systematyki zoologicznej gatunku


Homo sapiens, tzn. przeprowadzenie możliwie najlepiej uzasadnionego i obiektywnego
podziału ludzkości na jednostki systematyczne szczebla niższego niż gatunek: podgatunki,
odmiany, rasy, typy itp. - z jednoczesnym podaniem dokładnej charakterystyki
poszczególnych jednostek i wytyczeniem zasięgów ich występowania..

Cel drugi - to wykorzystanie obserwacji antropologicznych do badań nad etnogenezą, czyli


nad procesami formowanie się migracji grup etnicznych (plemion, narodów) w okresie
ostatnich kilku tysiącleci. Metoda badania polega tu, ogólnie mówiąc, na statystycznej
analizie podobieństw poszczególnych grup etnicznych do siebie, przy czym chodzi z reguły o
podobieństwo nie w tej lub innej cesze wziętej pojedynczo, lecz w zespole kilku lub
kilkunastu cech równocześnie. Wykrycie takiego podobieństwa np. między dwiema
niesąsiadującymi ze sobą grupami, A i B, może być zazwyczaj traktowane jako wskazówka
wspólnoty ich pochodzenia (tzn. pochodzenia grupy A od grupy B lub na odwrót, względnie
pochodzenia obydwu od jakiejś wspólnej grupy macierzystej - C), albo też jako ślad
wchłonięcia przez grupę A pewnych domieszek ludnościowych ludnościowych grupy B (lub
odwrotnie), a tym samym jako ślad kontaktu obu grup w przeszłości. Chodzi tu zatem o to, by
przy użyciu danych antropologicznych dopomóc historykom w odpowiedzi na pytanie; kiedy,
skąd i którędy przybyły poszczególne grupy etniczne do swych aktualnych obszarów
zasiedlenia i z jakimi innymi ludami zetknęły się w trakcie owych migracji.

Trzeci cel - jaki antropolog może mieć na uwadze podejmując badania nad zmiennością, jest
poznanie jej przyczyn, tzn. poznanie sposobu działania tych mechanizmów (przede
wszystkim genetycznych), które wytwarzają i podtrzymują wglądnie niwelują zmienność
cech, zarówno wewnątrz- jak i międzygrupową. Oto niektóre typowe rodzaje pytań, wokół
których koncentrują się zainteresowania badaczy w tej dziedzinie.

• Jakie czynniki wywołały powstanie zróżnicowania rasowego np. pod względem


częstości grupy krwi?
• Jakie znaczenie przystosowawcze mają "cechy rasowe", takie jak ciemnoskórość i
szerokonosość ludów strefy tropikalnej?
• Blondyzm Europejczyków, lub występowanie w niektórych populacjach anormalnych
typów hemoglobiny?
• Czy procesy selekcji naturalnej nadal działają we współczesnych populacjach
ludzkich, a jeśli tak, to na jakie cechy, z jaką prędkością i w jakim kierunku?
• Jakie czynniki np. demograficzne kulturowe, działanie tych procesów przyspieszają, a
jakie blokują?
• Jakie są biologiczne skutki krzyżowania się populacji o różnej przynależności
rasowej?

Cały ten krąg problemów określa się skrótowo jako zagadnienie mikroewolucji człowieka,
ponieważ głównym obiektem badań są w tym wypadku stosunkowo drobne przesunięcia w
strukturze genetycznej grup ludzkich zachodzące na niewielkich odcinkach czasu, na
przestrzeni kilku do kilkudziesięciu pokoleń ( w odróżnieniu od makroewolucji, czyli
ewolucji na wielką skalę, rozgrywającej się w długich okresach czasu geologicznego i będącej
przedmiotem badań paleontologii).

Badania mikroewolucji mieszczą w sobie problematykę niezwykle szeroką i reprezentują


typowe pogranicze kilku różnych dyscyplin naukowych; mają liczne powiązania z genetyką,
demografią, socjologią, ekologią i niektórymi działami medycyny. Gromadzone przez
antropologów dane na temat zmienności cech znajdują też ważne zastosowania praktyczne. Z
danych takich korzysta się na coraz większą skalę i w wielu krajach, przy normalizowaniu
niektórych produktów i urządzeń przemysłowych, tych mianowicie, których rozmiary, kształt
i konstrukcje muszą być możliwie precyzyjnie dopasowane do istniejących w danej populacji
typów budowy ciała .Do tej kategorii wyrobów należy przede wszystkim odzież, ponadto
prawie wszystkie narzędzia, maszyny, zwłaszcza takie w których operator obsługiwać musi
jednocześnie większą liczbę urządzeń sterowniczych. Informacje na temat częstości
występowania w populacji i sposobu dziedziczenia rozmaitych cech fizycznych są również
niezbędne dla rożnego rodzaju ekspertyz antropologicznych przeprowadzanych dla
sądownictwa. Klasycznym przykładem tego rodzaju zastosowań są ekspertyzy
antropologiczne przeprowadzane w sprawach spornego ojcostwa.

Bardzo wcześnie w dziejach antropologii wystąpiła tendencja do uzupełnienia słownego,


jakościowego opisu zmienności - opisami liczbowymi. Wyrazem tego było z danej strony
rozwój antropometrii, tj. działu antropologii poświęconego technice mierzenia cech budowy
ciała ludzkiego, z drugiej zaś strony - wprowadzenie do tej dziedziny badań metod
statystycznych , pozwalających obserwacje gromadzone przez antropologów porządkować i
analizować matematycznie.

Początki nowożytnej antropologii sięgają drugiej połowy XVIII w., a szczególnie intensywny
jej rozwój przypada na drugą połowę XIX i początki XX w. Ustalono wówczas, i poddano
międzynarodowemu uzgodnieniu, szczegółową listę punktów antropometrycznych, tj. ściśle
zdefiniowanych i określonych odpowiednimi nazwami punktów na czaszce, szkielecie i na
całym ciele człowieka żywego, oraz opracowano technikę pomiaru, długości różnych cięciw i
łuków łączących poszczególne punkty, kątów zawartych między niektórymi cięciwami.
Rozpowszechnił się również szeroko sposób ujmowania proporcji budowy ciała przy pomocy
wskaźników ilorazowych, tj. liczb wyrażających jeden wymiar w odsetkach innego (np.
większa szerokość mózgoczaszki, wyrażona w odsetkach największej jej długości, nosi nazwę
wskaźnika głowy; niskie wartości tego wskaźnik , rzędu 65-75, cechują osobników
mózgoczaszkach elipsowato wydłużonych wzdłuż osi czoło-potylica, czyli długogłowców ,
wartości wskaźnika wysokie, powyżej 82 - osobników mózgoczaszkach zaokrąglonych, czyli
krótkogłowców).

Metody antropologii klasycznej znajdują liczne zastosowania i dziś, przede wszystkim przy
analizie materiałów kostnych oraz w badaniach rozwoju fizycznego dzieci. Szczególnie okres
po drugiej wojnie światowej, przyniósł znaczne wzbogacenie i udoskonalenie technik
pomiarowych. Tak np. wprowadzenie do antropologii zdjęć rentgenowskich, co umożliwiło
dokonywanie dokładnych pomiarów niektórych fragmentów szkieletu i grubości tkanek
miękkich miękkich ludzi żywych. W niektórych przypadkach wprowadzenie nowego typu
aparatury badawcze pozwoliło rzeczywiście mierzyć takie cechy, które dawniej ujmowane
być mogły tylko opisowo, lub co najwyżej "artymetyzowane" w sposób sztuczny, przez
dodawanie poszczególnym stopniom intensywności danej cechy umownych rang liczbowych.
Np. rozpowszechnia się określenie barwy skóry i barwy włosów za pomocą reflektometru,
przyrządu rejestrującego, o ile mniej światła słonecznego w poszczególnych pasma widma
odbija dana powierzchnia w porównaniu z powierzchnią idealnie białą; w ten sposób barwa
skóry osobnika może być wyrażona w postaci pewnej krzywej - co jest oczywiście metodą
nieporównywalnie bardziej obiektywną i dającą bogatsze informacje od tradycyjnego sposobu
określania jej "na oko" z barwami takiej czy innej skali sztucznej.

Dane tego rodzaju - wymiary, kąty, wskaźniki ilorazowe, i wszelkie inne liczbowe
charakterystyki budowy ciała większych grup osobników - mogą być oczywiście analizowane
metodami statystyki matematyczne. Podkreślić trzeba, że antropologia odegrała w tym
względzie role pionierską; była pierwszym z działów biologii, w którym metody
matematyczne zastosowano na dużą skalę. Rachunek korelacyjny, wielocechowe pomiary
podobieństwa, testy istotności różnic - były w antropologii rutynowo używanymi technikami
analizy materiału już w czasach, gdy w innych dyscyplinach biologicznych ( z wyjątkiem
genetyki) dominowały jeszcze opisy jakościowe, lub co najwyżej proste, zbiorcze
charakterystyki statystyczne w rodzaju średnich matematycznych lub zestawień
procentowych.

Ponadto przedmiotem badań antropologii są jeszcze dwa aspekty zmienności człowieka,


mianowicie jego rozwój rodowy (antrogeneza) i rozwój osobniczy (ontogeneza, w
szczególności zagadnienia genetycznych i środowiskowych mechanizmów sterujących
procesami wzrastania i dojrzewania). Tak pojętą antropologie można określić jako naukę o
zmienności cech fizycznych człowieka w czasie i w przestrzeni - i takie właśnie rozumienie
zakresu tej dyscypliny przyjęte jest powszechnie w krajach kontynentu europejskiego.
Natomiast w krajach anglosaskich w szczególności w Anglii i USA, przyjęto rozumieć pod
nazwą antropologii zespół wszelkich w ogóle nauk, nie tylko biologicznych, traktujących
człowieka z porównawczego punktu widzenia; w związku z tym wyróżnia sie tam, obok
antropologii fizycznej, również antropologią kulturową, przy czym w zakres tej drugiej
wchodzą archeologia prehistoryczna, etnografia i etnologia, niektóre zagadnienia
językoznawstwa, a także ogólna teoria kultury.

You might also like