1

Uniwersytet Jagielloski Collegium Medicum

Katedra Toksykologii
Katarzyna Nasiadka
Toksykologiczne i spoeczne aspekty
dziaania amfetaminy i jej analogw
Praca magisterska
Krakw 2001
2
Serdeczne podzikowania skadam
Pani dr A. Rulkowskiej za pomoc i
rady udzielone w trakcie pisania i
redagowania niniejszej pracy
3
SPIS TRECI
I. WSTP......................................................................................................................5
II. CEL PRACY............................................................................................................7
III. AMFETAMINA I LEKI JEJ POKREWNE............................................................8
1. Historia stosowania amfetaminy...............................................................................8
2. Chemizm amfetamin ...............................................................................................11
3. Charakterystyka amfetaminy.................................................................................. 12
3.1. Dawkowanie i postacie zwizku...................................................................12
3.2. Dziaanie amfetaminy...................................................................................14
3.3. Przedawkowanie amfetaminy.......................................................................16
4. Farmakologiczne dziaanie amfetaminy...................................................................17
4.1. Mechanizm dziaania....................................................................................17
4.2. Wpyw amfetaminy na OUN........................................................................18
4.3. Obwodowe dziaanie amfetaminy.................................................................22
5. Farmakokinetyka i metabolizm amfetaminy............................................................23
6. Model uzalenienia od amfetaminy........................................................................27
6.1. Podstawy rozwoju uzalenienia ....................................................................27
6.2. Uzalenienie jatrogenne i hedonistyczne......................................................32
6.3. Metody bada nad waciwociami uzaleniajcymi zwizkw...................33
7. Tolerancja i sensytyzacja w przypadku amfetaminy ...............................................35
7.1. Tolerancja .....................................................................................................35
7.3. Sensytyzacja..................................................................................................38
8. Zagroenia zwizane z amfetamin ........................................................................39
8.1. Efekty chronicznego przyjmowania amfetaminy ..........................................39
8.2. Psychoza amfetaminowa...............................................................................40
8.3. Interakcje ......................................................................................................42
9. Konrola aknienia i anorektyczne dziaanie pochodnych amfetaminy....................45
9.1. Orodkowa kontrola aknienia .....................................................................45
9.2. Pochodne amfetaminy w leczeniu otyoci....................................................47
10. Inne pochodne amfetaminy...................................................................................53
4
10.1. Psychostymulujce pochodne amfetaminy................................................53
10.2. Leki hamujce MAO o budowie chemicznej pokrewnej amfetaminie .......58
IV. AMFETAMINY HALUCYNOGENNE ............................................................61
t. Miejsce MDMA wrd narkotykw ................................................................... 61
2. Historia stosowania MDMA............................................................................... 62
3. Charakterystyka MDMA..................................................................................... 66
3.1. Dawki i model dziaania zwizku ............................................................. 66
3.2. Wpywie/ i setting na efekt dziaania MDMA .......................................... 67
4. Farmakologiczne dziaanie MDMA..................................................................... 68
4.1. Mechanizm dziaania................................................................................ 68
4.2. Antynocyceptywny efekt MDMA ............................................................ 69
4.3. Pobudzenie aktywnoci motorycznej przez MDMA................................... 70
5. Farmakokinetyka i metabolizm MDMA............................................................... 71
6. Niebezpieczestwo zwizane z MDMA.............................................................. 74
6.1. Efekty niepodane .................................................................................. 74
6.2. Hipertermia i hipowolemia....................................................................... 75
7. Neurotoksyczno powodowana przez MDMA ................................................... 78
7.1. Kryteria i mechanizmy neurotoksycznoci ................................................. 78
7.2. Skutki uszkodze neuronw..................................................................... 81
8. Efekty psychiatryczne zwizane z MDMA........................................................... 84
9. Potencja uzaleniajcy MDMA i rozwj tolerancji.............................................. 86
10. Narkotyki pokrewne MDMA............................................................................ 87
V. SPOECZNE ASPEKTY PRZYJMOWANIA NARKOTYKW...................... 99
1. Najwczeniej znane rodki odurzajce................................................................. 99
2. Zmiany w modelu przyjmowania narkotykw.................................................... 100
3. Zjawisko narkomanii w Polsce ......................................................................... 101
3.1. Przyczyny rozprzestrzeniania narkomanii ............................................... 101
3.2. Trendy rozwoju narkomanii..................................................................... 104
4. Program redukcji szkd..................................................................................... 109
5. Przeciwdziaanie narkomanii w Polsce............................................................... 111
VI. STRESZCZENIE........................................................................................... 113
VII. PIMIENNICTWO....................................................................................... 115
VIII. SPIS TABEL I RYCIN................................................................................ 122
5
WSTP
Przyjmowanie narkotykw jest wynikiem denia do uzyskania odmiennych
stanw wiadomoci, euforii. Jednym z najczciej naduywanych rodkw
psychoaktywnych jest amfetamina. Jest ona przyjmowana w celu wywoania oywienia,
euforii, poprawy koncentracji, zwikszenia pewnoci siebie, zniesienia uczucia zmczenia,
zwikszenia wydolnoci fizycznej.
Amfetamina wykazuje podobiestwo strukturalne do amin biogennych -
dopaminy (DA) i noradrenaliny (NA) [13]. Dziaanie stymulujce amfetaminy jest
wynikiem nasilenia przekanictwa DA i NA. Silny efekt pobudzenia pojawia si w cigu
kilkunastu minut od doustnego przyjcia rodka. Najpowaniejszymi skutkami
przyjmowania amfetaminy s: rozwj silnej zalenoci psychicznej oraz wystpienie
psychozy amfetaminowej. W przypadku amfetaminy tolerancja narasta bardzo
szybko i staje si konieczne ustawiczne zwikszanie dawek, co pogbia stopie
intoksykacji ustroju.
Wachlarz pochodnych amfetaminy jest szeroki, ale ich zastosowanie
w lecznictwie jest dyskusyjne. Dziaanie psychostymulujce amfetamin, zwikszanie przez
nie napdu, prbowano wykorzystywa w leczeniu narkolepsji, hiperkinezji u dzieci,
stanw otpiennych. Ze wzgldu na du toksyczno i moliwo rozwoju lekozalenoci
obrt tymi rodkami zosta w wielu krajach zakazany. Wywoane amfetamin
6
zmniejszenie aknienia pozwolio zastosowa niektre z jej pochodnych w leczeniu
otyoci.
Problemem jest stosowanie amfetaminy w nielegalnym dopingu sportowym.
Modzie szkolna i studenci przyjmuj j przed wanymi sprawdzianami, sesjami
egzaminacyjnymi aby, jak uwaaj, szybko i bez trudu przyswoi sobie wiedz.
Amfetamin postrzegaj tylko w pryzmacie celw jakie pozwala osign.
Obecno pochodnych amfetaminy na rynku farmaceutycznym jest obecnie
marginalna, niepokojcy jest natomiast wzrost nielegalnego obrotu tymi rodkami. Coraz
bardziej popularne wrd modziey staj si pochodne 3,4-metylenodioksy-
metamfetaminy (MDMA, ecstasy), bdce tzn. designer drugs". Pojcie to okrela
zwizki, ktre s tak modyfikowane w nielegalnych laboratoriach, aby charakteryzoway
si duszym okresem dziaania, wikszym nasileniem efektw. Nierzadko na rynek
trafiaj zupenie przypadkowe produkty syntezy o nieznanej farmakokinetyce
i toksycznoci.
7
CEL PRACY
Mimo stale pogbiajcego si problemu naduywania amfetaminy infonnacje
na temat toksycznoci, zagroe jakie powoduje s cigle niepene i powierzchowne.
W pimiennictwie polskim brak jest caociowego opracowania farmakologii
i toksycznoci amfetaminy i jej pochodnych, a wiadomoci dotyczcych ecstasy
dostarczaj waciwie tylko media. Celem pracy jest zebranie i przedstawienie aktualnego
stanu wiedzy na temat farmakologii, toksykologii i aspektw spoecznych amfetaminy
i zwizkw pokrewnych.
8
AMFETAMINA I LEKI JEJ POKREWNE
1. Historia stosowania amfetaminy
Przeprowadzone pod koniec XIX wieku synteza amfetaminy i kwasu
barbiturowego otworzyy rozdzia syntetycznych psychofarmaceutykw. Amfetamina,
modelowy zwizek pochodnych fenyloetyloaminy, po raz pierwszy zostaa zsyntety-
zowana przez Edeleano w 1887 roku. Jednak dziaanie nowego zwizku opisano dopiero
wiele lat pniej. W 1910 roku Barger i Dale sklasyfikowali t substancj jako sympatyko-
mimetyczn, ale w dalszym cigu zainteresowanie amfetamin byo znikome [51]. Do lat
dwudziestych XX wieku nie testowano jej na ludziach [84].
W 1927 roku Alles zsyntetyzowa amfetamin powtrnie poszukujc zwizku
mogcego zastpi efedryn w leczeniu astmy. Opisa jej pobudzajce dziaanie
orodkowe i wskaza moliwo wykorzystania terapeutycznego [51]. Efedryna, otrzymy-
wana z rzadkiego, rosncego tylko w Chinach, krzewu Ephedra vulgaris, bya lekiem
kosztownym i niebezpiecznym, amfetamina miaa j zastpi [8].
W 1930 roku Nabenhauer przedstawi farmakologiczne waciwoci amfetaminy
oraz jej potencjalne zastosowanie kliniczne. Wynikiem tych bada byo pojawienie si na
rynku w 1932 roku inhalatorw zawierajcych racemiczn amfetamin (preparat
Benzedri), jako rodka zmniejszajcego przekrwienie luzwki nosa. Inhalatory te
stosowane byy w USA do roku 1971. Ponownie w 1933 roku Alles dowodzi jej dziaania
rozszerzajcego oskrzela i pobudzajcego orodek oddechowy, silniejszego anieli
9
w przypadku adrenaliny [60]. Stwierdzi rwnoczenie, w porwnianiu do efedryny,
wzgldnie saby, cho dugotrway wpyw na cinienie ttnicze krwi. Badania te
spowodoway rozpowszechnienie amfetaminy w leczeniu objawowym dychawicy
oskrzelowej [51]. Na zwikszenie zainteresowania tym zwizkiem wpyny take
opublikowane w 1935 roku prace Prinzmetala i Bloomberga, opisujce zastosowanie
amfetaminy w kuracji patologicznej sennoci (narkolepsji) u chorych, z ktrych wikszo
bya wczeniej nieskutecznie leczona efedryn [51]. W 1938 roku Nathanson opisa
dziaanie anorektyczne amfetaminy, co rozszerzyo wachlarz terapeutycznych zastosowa
tego zwizku [51]. Od lat trzydziestych wzrastao jej uycie, tym bardziej, e pocztkowo
nikt nie podejrzewa jej dziaania uzaleniajcego [8]. W 1939 roku zostaa wprowadzona
do lecznictwa metyloamfetamina (metamfetamina, Pervitin\ ktrej dziaania
farmakologiczne i wykorzystanie kliniczne zostay przedstawione rok wczeniej [51].
Zastosowanie farmakologiczne amfetamin byo niezwykle szerokie. Mona by
si pokusi o stwierdzenie, e byy one postrzegane jako remedium na wszelakie
schorzenia. Oprcz astmy i narkolepsji chtnie uywano ich w przypadku przezibienia,
choroby morskiej, zego nastroju, w czasie dugich podry, aby przezwyciy
zmczenie. W zwizku z dziaaniem anorektycznym sigano po nie w walce z nadwag, t
rzeczywist jak i t bdc wynikiem mody na szczup sylwetk. Amfetaminy stosowano
ponadto w leczeniu alkoholizmu, epilepsji, hiperkinezy, neurastenii, impotencji, apatii,
hipotensji, demencji starczej, depresji.
Pierwszym niemedycznym zastosowaniem amfetaminy byo uycie jej w czasie
hiszpaskiej wojny domowej [84]. Stosowanie tego zwizku byo powszechne w okresie
II wojny wiatowej w celu usunicia zmczenia, pokonania strachu, zwikszenia agresji
[51]. Amfetamin stosoway zarwno wojska osi, jak i alianci. W armii brytyjskiej stoso-
wano j, gdy onierze byli: wyranie zmczeni fizycznie lub psychicznie, albo
okolicznoci wymagay szczeglnego wysiku". W takich wypadkach onierze przyjmo-
wali 10 mg substancji co 12 godzin [84]. Amfetamin dodawano do czekolady dla
lotnikw wykonujcych nocne bd szczeglnie niebezpieczne loty [8]. Przyjmowali j
piloci niemieccy, nazywajc j, od nazwiska zwierzchnika Luftwaffe, piguk Goeringa,
boski wiatr" - japoscy kamikadze, ktrych zadaniem byy samobjcze loty przeciwko
amerykaskim okrtom wojennym na Pacyfiku [60]. Amfetamina zwikszaa poczucie
siy, wiar we wasne moliwoci take amerykaskich marines, wysanych do tropikalnej
dungli na Malajach. Dodawaa pewnoci siebie, przekonania, e jest si niezwycionym,
znosia potrzeb snu, aknienie. onierz bdcy pod jej wpywem mg walczy w bardzo
10
trudnych warunkach. Konsekwencj stosowania amfetaminy byy, pojawiajce si
nieoczekiwanie, wyczerpanie fizyczne i psychiczne, lki, manie przeladowcze, cige
poczucie zagroenia. Pocztkowo, objaww tych nie kojarzono ze spoyciem amfetaminy,
sdzono, e zachowanie takie moe by wynikiem ekstremalnych warunkw w jakich
znaleli si onierze [49]. Oficjalne dane wskazuj, e w czasie wojny rozprowadzono
wrd onierzy brytyjskich 72 miliony piguek amfetaminy jako zwizku
energetyzujcego [60], W Japonii po niespodziewanie wczesnej kapitulacji pozosta
nadmiar wyprodukowanej dla wojska amfetaminy, ktr nastpnie udostpniono
spoeczestwu. Wynikiem tego byo 20% modych Japoczykw uzalenionych od
amfetaminy [8]. Wanie z Japonii pochodziy najciekawsze przypadki psychozy
amfetaminowej przedstawione na konferencji w Genewie w 1996 roku [49].
Ju w roku 1936 zwrcono uwag na niebezpieczestwo stosowania tej grupy
lekw zwizane z dziaaniem euforyzujcym, mogcym prowadzi do naduywania,
a w rezultacie do lekozalenoci [51]. Pierwsze doniesienia o powanych skutkach
zdrowotnych pochodziy ze Szwecji. Take lekarze innych narodowoci zaczynali sobie
zdawa spraw, e ryzyko zwizane z przyjmowaniem pochodnych amfetaminy prze-
wysza korzyci. Okazao si, e zniesienie uczucia godu i zmczenia prowadzi do
wycieczenia organizmu, napadowych wzrostw cinienia krwi, zaburze rytmu serca,
nagych omdle [60], W niektrych krajach (w Niemczech w 1941 roku, w Szwecji
w 1944 roku) grupa pochodnych amfetaminy zostaa umieszczona na licie lekw
odurzajcych, a obrt nimi zosta poddany licznym restrykcjom. W innych krajach
amfetaminy byy nadal w powszechnym uyciu, cho poszczeglne akty prawne
prboway to ograniczy [51].
W roku 1954 wprowadzono w Wielkiej Brytanii pierwsze ograniczenia, ktre
jednak nie doprowadziy do znaczcych zmian. W 1964 roku wydano okoo 4 milionw
recept na amfetamin, w jednym na cztery przypadki przepisywano j w neurastenii
(chroniczne zmczenie). W 1964 roku zaostrzono przepisy prawne, ale nie powstrzymao
to rozprzestrzeniania si amfetaminy i jej pochodnych. Czarny rynek obejmowa handel
takimi rodkami jak: siarczan amfetaminy (Bennies), deksamfetamina (Dexie.s),
metylfenidat (Rit), metamfetamina (Meths, crystal), czy Drinamyl (Purple Hearis), czyli
bardzo niebezpieczna mieszanka amfetaminy i barbituranw.
W USA w latach pidziesitych i szedziesitych szeroko stosowana
wleczeniu otyoci oraz depresji bya metamfetamina. W 1967 roku wydano 31 milionw
recept na ten zwizek [3], Dopiero w latach siedemdziesitych wprowadzono ograniczenia
11
dotyczce produkcji i rozpowszechniania amfetamin: w 1971 roku Amphetamme
Legislation oraz w 1972 roku Diet Pili Amphetamme Traffic, Abuse and Regulation [51].
Zmniejszenia popytu na amfetaminy, w tym okresie, nie naleaoby wiza z aktami
prawnymi, ale raczej ze zwikszeniem popularnoci kokainy.
W Polsce amfetamina i metamfetamina zostay zaliczone do grupy zwizkw
odurzajcych ju w roku 1946. Pocztkowo amfetaminy byy jeszcze przez pewien czas
stosowane w leczeniu otyoci. W latach szedziesitych ich wykorzystanie terapeutyczne
stopniowo si zmniejszao [107].
Obecnie stosowanie lekw bdcych pochodnymi amfetaminy ogranicza si do
leczenia otyoci. W wielu krajach, w tym take w Polsce, nie stosuje si amfetamin
z innych wskaza i s one wycofane z rynku farmaceutycznego. Tam gdzie w okrelonych
przypadkach dozwolone jest ich stosowanie podaje si amfetamin, deksamfetamin,
metamfetamin w terapii narkolepsji. Zwizki te mog by w pewnym stopniu skuteczne
w chorobie Parkinsona, ale w leczeniu tej choroby stosuje si leki bardziej selektywne,
wykazujce podobiestwo strukturalne do amfetaminy [50, 51]. Do kontrowersyjna jest
kuracja amfetaminami dzieci, u ktrych stwierdza si zesp hiperkinetyczny i zaburzenia
psychiczne. Innym potencjalnym zastosowaniem mogyby by przypadki nietrzymania
moczu, moczenia nocnego. Amfetaminy mogyby by podawane z barbituranami
wleczeniu niektrych postaci padaczki, jako, e zmniejszaj depresyjny wpyw
barbituranw na OUN [51].
W cigu ostatnich lat ronie konsumpcja amfetaminy. rdem s nielegalne
wytwrnie narkotyku, zaopatrujce poza rynkiem polskim, przede wszystkim rynek
niemiecki i skandynawski. Polska zajmuje niechlubne czoowe miejsce wrd
producentw amfetaminy.




2. Chemizm amfetamin
Amfetamina jest fenyloizopropyloamin.
Elementami budowy, wanymi dla dziaania
farmakologicznego amfetamin s:
wolny piercie fenylowy lub obecno
modyfikujcych ich funcje podstawnikw,
Ry. 1. Struktura chemiczna
amfetaminy
grupa metylowa w pooeniu a,
atom azotu oddzielony od piercienia fenylowego dwuwglowym acuchem,
wolna grupa aminowa lub wbudowana w piercie heterocykliczny.

12
Obecne przy piercieniu fenylowym podstawniki wpywaj na dziaanie orodkowe
amfetamin. Wystpowanie ugrupowania trifluorometylowego w pozycji para lub meta (np.
fenfluramina) znacznie zmniejsza orodkowe dziaanie pobudzajce (moe wystpi nawet
komponenta uspokajajca), ale zachowane s waciwoci anorektyczne. Wystpowanie
halogenu w pooeniu para (np. p-chloramfetamina) zmienia mechanizm dziaania,
orodkowy punkt uchwytu i hamujc aktywno hydroksylazy tryptofanu blokuje syntez
5-HT w OUN. Obecno grup metoksylowych przy piercieniu pogbia dziaanie
psychodysleptyczne, uczucie empatii, powoduje pojawienie si waciwoci
psychomimetycznych, efekt pobudzajcy jest sabiej zaznaczony [51]. Obecno
niewielkiej grupy alkilowej przy aminowej, w pochodnych tego typu (np. MDMA),
w niewielkim stopniu oddziaywuje na efekt amfetaminopodobny, ale zmniejsza lub znosi
aktywno halucynogenn [29].
3. Charakterystyka amfetaminy
3.1. Dawkowanie i postacie zwizku
Zakres przyjmowanych dawek amfetaminy jest szeroki: od 5-15 mg/dob
(pocztkujcy amatorzy amfetaminy) do 100-2000 mg (chronicy) [65]. Dawka miertelna
wynosi 20-25 mg/kg m.c. [11], ale dla chronicznych konsumentw amfetaminy jest ona
wiksza. Trudno jest okreli dawki, po ktrych pojawi si symptomy przedawkowania.
W przypadku nadwraliwoci, dawk toksyczn mog ju by 2 mg, ale raczej rzadko
wynosi ona mniej ni 15 mg. Silne objawy pobudzenia wystpuj najczciej po 30 mg
narkotyku. Znane s przypadki przeycia po przyjciu 400-500 mg. Dotyczy to osb po
raz pierwszy sigajcych po amfetamin, u ktrych nie rozwinita jest tolerancja, ktra
wymaga przyjcia nawet kilku gramw narkotyku [36].
Amfetamina jest przyjmowana jako siarczan, difosforan, wodorofosforan [70],
Zwizek moe by przyjmowany w rnych postaciach. Najczciej, ze wzgldu na
atwo uycia, przyjmuje siej drog doustn w postaci tabletek lub kapsuek [49]. Moe
wystpowa jako biay lub beowy proszek wdychany przez nos [63]. Do czsto jest on
czony z glukoz, laktoz, mk czy kred. W takim wypadku ilo amfetaminy moe nie
przekracza 40% [49]. Zanieczyszczenia i dodatki mog powodowa, e amfetamina
bdzie postrzegana jako rodek sabszy od kokainy [83]. Przyjcie amfetaminy drog
donosow konsumenci przyrwnuj do wcigania przez nos tuczonego szka" [84],
13
relacjonuj, e kiedy si wcignie amfetamina jest ostra i cierpka i nie powoduje
szybkiego oywiena jak kokaina. Zaczyna tylko wali serce, a wszystko robi si szybkie,
nie cierpice zwoki" [63]. Przyjcie rodka t drog nie jest zbyt popularne i moe
spowodowa, jak to si dzieje w przypadku kokainy, zniszczenie luzwki nosa, zwenie
naczy krwiononych nosa, chroniczny katar, owrzodzenia bd nawet uszkodzenia
chrzstki nosowej [83]. Zawinity w bibu proszek moe zosta poknity lub
rozpuszczony w wodzie. Moe te by wcierany w dzisa [63]. Drog przyjcia
zapewniajc najszybsze dziaanie i najbardzej intensywne odczucia jest droga doylna,
kt ra ni esi e za sob wi el e ni ebezpi eczest w ni e zwi zanych bezporedni o
z farmakologicznym dziaaniem rodka.


Ry. 2. Postacie w jakich najczciej wystpuje amfetamina i metamfetamina
Po przyjciu doustnym amfetamina zaczyna dziaa po 0,5-1 h, a jej maksimum
dziaania wystpuje po 1,5-2 h. Biologiczny okres ptrwania wynosi 12 h [49, 84].
Amfetamina w maym stopniu podlega dezaktywacji w wyniku efektu pierwszego
przejcia po przyjciu doustnym. Po wcigniciu przez nos efekty jej dziaania pojawiaj
si po kilku minutach [84].
14
3.2. Dziaanie amfetaminy
Efektami dziaania amfetaminy s: silne pobudzenie psychomotoryczne, dobry
nastrj, oywienie, optymizm, zwikszona koncentracja, zmniejszony apetyt, senno,
zniesienie zmczenia, zwikszona pewno siebie. Rwnoczenie moe wystpi
przyspieszenie akcji serca, sucho w jamie ustnej. Pozornie sabo zaznaczone dziaania
uboczne, zarwno fizyczne jak i psychiczne, mog okaza si bardzo niebezpieczne. Efekty
psychiczne zale nie tylko od dawki, ale i od stanu psychicznego i indywidualnych
predyspozycji konsumenta.
Na efekt dziaania amfetaminy u kobiet wpywa faza cyklu miesicznego.
W fazie folikularnej pocztkowo niski poziom estrogenu wzrasta, natomiast poziom
progesteronu pozostaje na stale niskim poziomie. W fazie tej, badane kobiety po przyjciu
amfetaminy odczuway znacznie silniejsze pobudzenie, eufori, wiksz wydolno
psychomotoryczn w porwnaniu z przyjciem amfetaminy w fazie lutealnej, kiedy
poziomy estrogenu i progesteronu s stosunkowo wysokie. Wynik badania sugeruje, e
estrogeny wpywaj na zwikszenie odpowiedzi po podaniu amfetaminy, a efekt taki moe
by maskowany przez progesteron [45].
Tab. l. Efekty dziaania amfetaminy [68]

Amfetaminy zwikszaj aktywno ruchow. Przeprowadzone badania
potwierdzaj, e efekt taki silniej jest zaznaczony u zwierzt znajdujcych si w nowym
otoczeniu, ni u tych ktrym zaaplikowano amfetamin w rodowisku znajomym. Z kolei
15
wiksz toksyczno zanotowano u zwierzt bdcych w grupie, ni u tych zamknitych
w pojedynczych klatkach [10].
Obserwowany wzrost wydolnoci fizycznej, po przyjciu amfetaminy, jest
przyczyn sigania po ni przez sportowcw. Nie bez znaczenia jest take zwikszenie
woli walki, wzrost agresywnoci, ruchliwoci, obnienie progu blowego, zniesienie
zmczenia. Tego typu doping dotyczy takich dyscyplin sportu jak pika nona, boks,
kolarstwo. Szczeglnie niebezpieczne w aspekcie sportu wyczynowego jest maskowanie
przez amfetamin wystpienia reakcji alarmowych. Innym zagroeniem jest pogbienie
toksycznoci rodka wraz ze wzrostem temperatury [11, 51]. Spowodowane wysikiem
podwyszenie temperatury ciaa zwiksza ryzyko powanych komplikacji.
Nikt, z sigajcych po amfetamin, nie zastanawia si nad konsekwencjami.
Znaczenie ma, w zalenoci od celu, dobra zabawa, zdanie egzaminu, awans w pracy,
ucieczka przed problemami. Znakomite samopoczucie, zwikszona wydolno s zawsze
okupione bardzo wysokim kosztem. Po pozytywnie odbieranych efektach pobudzenia
fizycznego i psychicznego nagle pojawia si crash, koszmarny okres zejciowy", gdy
amfetamina przestaje dziaa, a zasoby amin katecholowych ulegaj znacznemu obnieniu
i ukady neuroprzekanikowe nie dziaaj prawidowo. Nastpuje cakowite wyczerpanie,
a pomimo zmczenia sen nie nadchodzi. Brak siy na jakkolwiek aktywno, nawet na
podniesienie si z ka, podniesienie rki. Osoba taka, jeszcze kilka godzin temu bya,
got owa na wszyst ko, ni e by o dl a ni ej rzeczy ni emol i wych t eraz pogra si
w rozmylaniach nad wasn nieudolnoci, brakiem sensu ycia [49]. Wyczerpaniu
towarzysz: lk, irytacja, przygnbienie. Pojawia si te depresja z obnieniem nastroju,
osabieniem woli (abulia), apati, osabieniem, niemoc (astenia). Jeli ochota na powtrne
signicie po amfetamin zostanie pokonana, wtedy nastrj stopniowo si poprawia.
Naley jednak liczy si z tym, e napady lku, depresji, dysforii mog trwa miesice lub
nawet lata. Problem abstynencji od amfetaminy niektrzy rozwizuj przyjmujc: heroin,
barbiturany czy benzodiazepiny [49].
16
3.3. Przedawkowanie amfetaminy
Przedawkowanie amfetaminy moe by wynikiem prb samobjczych lub
nadspodziewanie czystej partii narkotyku. Czsto trudno rozgraniczy efekty niepodane
i efekty przedawkowania. Wynikaj one z farmakologicznego dziaania amfetaminy
i charakteryzuj si rnym stopniem nasilenia. Ostre zatrucie amfetamin ma ciki
przebieg i wymaga leczenia szpitalnego.
Objawy przedawkowania dotyczce OUN s reprezentowane przez niepokj,
zawroty gowy, drenie miniowe, gadatliwo, napicie, irytacj, bezsenno, oglne
osabienie, gorczk i czasem eufori. Bardziej niebezpieczne s: spltanie, dezorientacja,
agresja, zmiany libido, lki, delirium, halucynacje paranoidalne, stany paniki, tendencje
samobjcze i zbrodnicze. Najsilniej zaznaczone objawy psychiczne dotycz osb, ktre
miay ju kontakt z amfetamin i ktre przyjmoway j w duych dawkach oraz osb
nadwraliwych.
Objawy zatrucia ostrego amfetamin obejmuj take ukad krenia. Pojawiaj
si niebezpieczne dla zdrowia i ycia pacjenta: koatanie serca, arytmia (bardzo trudno
poddajca si leczeniu), ble wiecowe, hipertensja lub hipotensja, zapa kreniowa.
W lejszej formie wystpuj ble gowy, dreszcze, zbladnicie lub uderzenia gorca.
Obserwuje si nadmiern potliwo. odkowo-jelitowymi skutkami zatrucia s sucho
luzwki jamy ustnej, metaliczny smak w ustach, brak apetytu, mdoci, wymioty,
biegunki, bolesne skurcze drg pokarmowych [8, 36],
Zejcia miertelne wystpuj najczciej po przyjciu doylnym. Zatrucia
miertelne przebiegaj najczciej z drgawkami i piczk. Sekcje zwok wykazuj
istnienie krwawych wybroczyn w mzgu. W leczeniu ostrego zatrucia stosuje si leki
dopaminolityczne - neuroleptyki. W powanym nadcinieniu podaje leki obniajce
cinienie. Aby spowodowa szybsz eliminacj z ustroju zakwasza si mocz stosujc
chlorek amonu [36].
17
4. Farmakologiczne dziaanie amfetaminy
4.1. Mechanizm dziaania
Amfetamina jest amin sympatykomimetyczn o dziaaniu porednim. Powoduje
wzrost uwalniania amin katecholowych (KA), takich jak dopamina (DA) i noradrenalina
(NA) z zakocze presynaptycznych w orodkowym (kora mzgu, podwzgrze, jdra
migdaowate) i obwodowym ukadzie nerwowym. Jednym z bada potwierdzajcych tak
hipotez bya obserwacja zwikszenia ste 3-metoksytyraminy i normetanefryny
wOUN, przy jednoczesnym zmniejszeniu ste DA i NA pod wpywem
amfetaminy [51]. W przeprowadzonym na zwierztach eksperymencie efekt uwalniania
NA w OUN zosta zahamowany po wczeniejszym podaniu a-metylo-/?-tyrozyny,
selektywnego inhibitora hydroksylazy tyrozyny i tym samym syntezy KA [36].
Amfetamina powoduje zwikszenie stenia KA w szczelinie synaptycznej take
poprzez hamowanie ich wychwytu zwrotnego (reuptake). Jest to proces niezaleny od
uwalniania DA i NA. Potwierdzaj to badania, w ktrych zastosowane leki hamujce
wychwyt zwrotny w zakoczeniach dopaminergicznych i noradrenaergicznych
(benztropina i dezipramina) nie wpywaj w znaczcy sposb na stenie amin
katecholowych [51]. Pewne niejasnoci dotycz wpywu izomerw amfetaminy na ten
proces. Wydaje si jednak, e D-izomer silniej dziaa na hamowanie wychwytu zwrotnego
DA i NA ni L-izomer [7], co moe wyjania wiksz moc pobudzania OUN przez D-
izomer [10],
W orodkowym ukadzie nerwowym istnieje kilka szlakw dopaminergicznych.
Najwaniejsze z nich to szlak nigrostriatalny i szlak mezolimbiczny (Ry. 3). Na szlak
nigrostriatalny skadaj si wkna osiowe neuronw dopaminergicznych znajdujcych si
w istocie czarnej, czce si z prkowiem, a szczeglnie z jdrem ogoniastym. Szlak ten
wchodzi w skad ukadu pozapiramidowego i jest zwizany z koordynacj procesw
ruchowych, napiciem miniowym. Z kolei szlak mezolimbiczny czy komrki
rdmzgowia ze strukturami limbicznymi oraz polami korowymi. Szlak ten przede
wszystkim jest zwizany z procesami emocjonalnymi i z ukadem nagrody, odgrywa te
pewn rol w regulacji procesw ruchowych [50].
18
Brzuszna
77
"
Podwzg'rze cz nakrywki
Rys. 3. Drogi dopaminergiczne w mzgu. MC - ukad korowy, NS - ukad nigrostriatalny,
PV -jdra okookomorowe, Tl - ukad guz popielaty, IH - ukad jdro niepewne [28]
Rozrnia si dwie grupy receptorw dopaminergicznych: grup DI do ktrej
nale receptory Dj i D
5
oraz grup D
2
, w skad ktrej wchodz receptory D
2
, D^ i D
4
.
Receptory grupy DI zwikszaj aktywno neuronw OUN, natomiast D
2
dziaaj
przeciwstawnie. Efekt orodkowego dziaania DA zaley od wspdziaania obu grup
receptorw. Uwaa si, e wikszy udzia w pobudzeniu psychomotorycznym maj
receptory D
2
. Dziaanie nagradzajce jest zwizane z receptorami DI i D
2
[50]. Efekt
euforyzujcy jest zwizany z pobudzeniem dopaminergicznym w obrbie jder
limbicznych mzgu, natomiast pobudzenie motoryczne jest wynikiem nasilenia
aktywnoci dopaminergicznego ukadu nigrostriatalnego. Unerwienie dopaminergiczne
obok noradrenergicznego w tworze siatkowatym pnia mzgu utrzymuje stan aktywacji
mzgu [50, 51].
Due dawki amfetaminy nasilaj transmisj serotoninergiczn w bocznej czci
podwzgrza. Uwalniana z pozasynaptycznych miejsc magazynowania serotonina (5-HT)
wydaje si by odpowiedzialna za anorektyczne dziaanie amfetamin. Nasilaj ponadto
uwalnianie acetylocholiny (Ach) z kory mzgu [51]. Wystpujce po przyjciu duej iloci
rodka zaburzenia percepcji, psychozy mog by spowodowane neuralnym uwalnianiem
5-TH oraz DA ze struktur mezolimbicznych [36],
Amfetamina w niewielkim stopniu hamuje aktywno monoaminooksydazy
(MAO), izoformy A i B. Dziaanie takie jest sabsze ni w przypadku lekw znacznie
silniej hamujcych MAO, a bdcych zwizkami o budowie pokrewnej amfetaminie

19
(tranylcypromina, feniprazyna, selegilina). Dziki obecnoci grupy metylowej w pozycji a
amfetamina wykazuje pewn oporno na dziaanie MAO [51].
4.2. Wpyw amfetaminy na orodkowy ukad nerwowy
Amfetamina jest jednym z najsilniej dziaajcych stymulatorw orodkowego
ukadu nerwowego. Gwne objawy dziaania amfetaminy s charakteryzowane jako
pobudzenie psychomotoryczne, na ktre skadaj si m.in.: bezsenno, podniecenie,
euforia, przesadna wiara we wasne moliwoci, dobre samopoczucie, nadmierna ruchli-
wo. Zazwyczaj nasilona jest inicjatywa, ale te agresja. Amfetamina usuwa uczucie
znuenia. Pobudzajcy wpyw amfetaminy wyraa si desynchronizacj zapisu korowego
EEG, pobudzeniem psychicznym, przyspieszeniem reakcji na bodce [4].
Kwestia poprawy wydolnoci psychicznej i zwikszenia koncentracji jest
dyskusyjna i czsto mylnie interpretowana. Naley podkreli, e zdolnoci intelektualne,
kreatywno mimo, e subiektywnie ulegaj poprawie to tak naprawd s wynikiem
rozbudzenia przekonania o wasnej wartoci, mocy, sile. Pocztkowo daje poczucie
zwikszonej koncentracji, pamici, uwagi, ale jest ono tylko odbierane jako efekt
psychotropowy i nie ma nic wsplnego z realnymi moliwociami. Jest oczywiste, e
wyrana, cho przejciowa, poprawa samopoczucia, nieuzasadniona pewno siebie, utrata
samokrytycyzmu oraz oddalenie snu i znuenia bd na tyle atrakcyjne, e mimo
wyranych dziaa ubocznych, amfetamina znajduje wielu amatorw. Subiektywna
poprawa pamici nie trwa dugo i zaley od wraliwoci osobniczej oraz wczeniejszych
dowiadcze ze rodkami odurzajcymi. Wiadomoci uzyskane pod wpywem amfetaminy
s raczej oparte na skojarzeniach, a wiedza jest pena luk i mao spjna. Gwnym celem
uczniw czy studentw zdajcych egzaminy w ten sposb jest uzyskanie jak najlepszej
oceny, przy jak najmniejszym zaangaowaniu i jak najkrtszym czasie powiconym na
nauk. Niewielu jednak zdaje sobie spraw, e amfetamina jest rodkiem
nieprzewidywalnym, schemat jej dziaania nie musi by za kadym razem taki sam,
a w kadym momencie moe nastpi zejcie" (crash) [36, 49]. Podane i oczekiwane
przez jej konsumentw efekty w przypadku duych czy powtarzalnych dawek s
zastpione przez nasilajc si depresj, wszechogarniajcy strach, panik, psychozy [36].
W zalenoci od dawki, czasu przyjmowania rodka, drogi podania, stan
pobudzenia psychomotorycznego moe przyj form nadpobudliwoci i tym samym
odkrywcze pomysy stan si nieuporzdkowan, nieokieznan pogoni myli, atwo
20
wysawiania ustpi miejsca chaotycznemu potokowi sw, pojawi si niepokj,
podniecenie ruchowe, czsto drgawki i zaburzenia rytmu serca. Pacjentka relacjonowaa
stan w jakim znajdowaa si pod wpywem amfetaminy: ...podniecona, gadatliwa,
opowiadaam rzeczy dotyczce mnie osobom, ktrych nie znaam...byam zagubiona, bez
celu...czuam si jak zwierztko wjakiej duej muszli..." [60].
Amfetamina jest zwizkiem, ktry jest wykorzystywany w dowiadczalnych
modelach schizofrenii. Pena sympatologia choroby powinna dotyczy zarwno objaww
pozytywnych - wytwrczych, takich jak omany, urojenia, jak i negatywnych: obnienie
sprawnoci intelektualnej, chd emocjonalny, alienacja. W zwizku z tym substancj
lepiej oddajc obraz choroby jest fencyklidyna, rodek halucynogenny.
Wedug teorii Arvida Carlssona neurony GABA-ergiczne, znajdujce si
w j dr ach wzgr za mzgu s r egul owane pr zez uk ad dopami ner gi czny
i glutaminergiczny. Ukad GABA-ergiczny wzgrza jest odpowiedzialny za stymulacj
tzw. filtra wzgrzowego, ktrego zadaniem jest okrelanie przydatnoci i odrzucanie mao
istotnych informacji sensorycznych napywajcych do kory mzgu drogami wstgowymi
i pozawstgowymi. Zniesienie tego wpywu kontrolujcego spowoduje nadmierne
obcienie informacyjne kory czoowej mzgu, czego skutkiem jest pojawienie si
halucynacji, omanw, uroje. Kwas glutaminowy pobudza, a dopamina hamuje
interneurony GABA-ergiczne wzgrza, wywoujc zablokowanie czynnoci regulacyjnych
filtra wzgrzowego. W takim ujciu jasny staje si mechanizm halucynogenny
fencyklidyny, ktra jest niekompetycyjnym antagonist receptorw dla aminokwasw
pobudzajcych (receptor NMDA). Amfetamina, ktra nasila aktywno dopaminergiczn
wywouje efekty psychotyczne, ale nie halucynacje [50].
Zniesienie lub opnienie wystpienia zmczenia pod wpywem amfetaminy
byo przedmiotem wielu bada. Faktem jest to, e zwiksza si wydolno fizyczna, przy
czym najwiksza poprawa nastpuje wtedy, gdy obnienie sprawnoci fizycznej jest
spowodowane zmczeniem lub brakiem snu. Wzrost zdolnoci do wysiku jest czciowo
wynikiem zmiany nastawienia do wykonywanej pracy, nasilenia inicjatywy i napdu.
Powysze obserwacje dotycz jednak tylko prostych, nieskomplikowanych zada. Mimo,
e amfetaminy oddalaj zmczenia i senno to jednak zwikszaj ilo bdw w testach
psychologicznych. Osabienie sennoci nie znaczy, e potrzeba snu jest zniesiona. Skrajne
wyczerpanie moe pojawi si w kadym momencie [36].
Due dawki amfetaminy powoduj wystpienie stereotypii, czyli ruchw
przymusowych, powtarzalnych, ktre mona zaobserwowa u wszystkich gatunkw
21
ssakw. S one najprawdopodobniej wynikiem dziaania amfetaminy na ukad
nigrostriatalny. W 1960 roku opisa je Rylander obserwujc te automatyczne ruchy u 67%
osb bdcych pod jej wpywem. Odruchy takie mona eksperymentalnie wytworzy
u zwierzt zarwno za pomoc amfetaminy, jak i kokainy [60]. U myszy czy szczurw
moe to by wszenie, ruchy przeuwajce. U czowieka mog przyj charakter
powtarzalnego, bezcelowego dziaania np.: bezmylne przewracanie kartek, pocieranie
twarzy, zbieranie meszkw ze swetra i inne zespoy ruchowe. Mog te mie charakter tzn.
przymusu poznawczego np.: rozbieranie na czci zegarka [10, 50].
Amfetaminy mog pobudza take aktywno orodka oddechowego
w mechanizmie orodkowym, zwikszajc czsto i gboko oddechu. Znosz
orodkowe depresyjne dziaanie innych lekw, np.: barbituranw. Wywieraj dziaanie
analgetyczne poprzez podniesienie progu blowego, ale nie ma to znaczenia
terapeutycznego. W duym stopniu zwikszaj dziaanie analgetyczne morfiny oraz kwasu
acetylosalicylowego [10, 50]. Obserwowane jest take dziaanie hipertermiczne oraz
wpyw na odruchy mono- i polisynaptyczne rdzenia krgowego [51].
Amfetamina, nasilajc przekanictwo adrenergiczne, utrudnia i opnia
zasypianie. Jest to wynikiem desynchronizacji w obrazie korowym EEG. Efekt ten jest
nasilony po podaniu dodatkowo barbituranw.
Tab. 2. Wpyw lekw na udzia fazy REM w caoci snu [ 16, 20]
Zmniejszenie udziau REM
Barbiturany
Alkohol
Meprobamat
Glutetimid
Nitrazepam
Fenytoina
Morfina
Amfetamina
Fenmetrazyna
Trany I cyprom i na
Metyl fenidat
Imipramina
Zwikszenie udziau REM
Fenfluramina
LSD
Rezerpina
22
Amfetamina zmniejsza udzia REM w caoci snu. Wiele lekw (Tab. 2)
wywouje efekt podobny. W przypadku krtkotrwaego leczenia nie ma to duego
znaczenia. Gdy kuracja tymi lekami przedua si najczciej rozwija si tolerancja na ten
efekt i w wielu przypadkach sen wraca do modelu fizjologicznego. W przypadku nagego
przerwania przyjmowania amfetamin obserwuje si znaczne wyduenie okresu snu
paradoksalnego. W wyniku tego sen jest zaburzony przez koszmary senne i taki stan moe
trwa 2-3 miesice [lOJ.
4.3. Obwodowe dziaanie amfetaminy
Obwodowe dziaanie amfetaminy jest wynikiem nasilania przez ni
oddziaywnaia katecholamin na zakoczenia presynaptyczne ukadu adrenergicznego
[111]. W badaniach przeprowadzonych na zwierztach, obwodowe efekty pojawiaj si,
kiedy substancja podana jest doylnie, przy czym obserwowana jest szybko narastajca
tachyfilaksja. Obwodowe efekty najczciej nie s widoczne u czowieka po doustnym
podaniu dawek terapeutycznych. Prawdopodobnie jest to skutkiem rozwijajcej si
rwnolegle z wchanianiem tolerancji. Po przyjciu wysokich dawek pojawia si
tachykardia, koatanie serca oraz wzrost cinienia powodujcy wystpienie blw gowy,
nudnoci, wymioty. Najczciej spotykanym obwodowym efektem ubocznym jest sucho
luzwki jamy ustnej. Osoby uzalenione, przyjmujce cigle amfetamin maj wyraniej
zaznaczone efekty obwodowego dziaania rodka [10].
Amfetamina powoduje skurcz zwieracza pcherza moczowego i z tego wzgldu
mogaby by zastosowana w leczeniu enurezy (mimowolne oddawanie moczu),
nietrzymaniu moczu. Po zastosowaniu rodka moe by odczuwalny bl lub trudno
w oddawaniu moczu.
Efekty dziaania amfetaminy dotyczce przewodu pokarmowego s w zasadzie
nieprzewidywalne. Jeli pobudzona jest perystaltyka drg pokarmowych to amfetamina
powoduje ich rozlunienie i spowolnienie pracy jelit, jeli natomiast jelita s rozlunione
to moe spowodowa efekt odwrotny. Take reakcja macicy nie musi by zawsze taka
sama, cho amfetamina przewanie zwiksza jej napicie [36].
Dodatkowymi efektami dziaania amfetaminy jest skurcz drobnych naczy,
sabe wzmaganie metabolizmu tkankowego, wzrost produkcji i hamowanie oddawania
ciepa przez organizm [50] Toksyczno amfetaminy nasila si wraz ze wzrostem
23
temperatury. Pojawiajca si po amfetaminie hipertermia i dodatkowy wzrost temperatury
otoczenia (przebywanie w nieduych, dusznych pomieszczeniach) mog okaza si
tragiczne w skutkach [50, 60],
Amfetamina podnosi zarwno skurczowe jak i rozkurczowe cinienie ttnicze
krwi. W dawkach terapeutycznych wpyw na cinienie ttnicze jest sabszy ni dziaanie
presyjne efedryny, ale zaznaczony przez duszy okres czasu. Akcja serca moe ulec
przyspieszeniu na skutek dziaania na receptor (3i, bd zwalniana w wyniku odruchowej
bradykardii, bdcej odpowiedzi na podwyszenie cinienia ttniczego. Mog pojawi si
lub nasili zaburzenia rytmu serca i objawy choroby niedokrwiennej. Cikie, trudno
poddajce si leczeniu arytmie s najczstsz przyczyn zgonu w wyniku przedawkowa-
nia amfetaminy u osb przewlekle j stosujcych. Obserwowane jest take podwyszenie
cinienia ttniczego w obrbie krenia pucnego [36, 50, 51]. W dawkach
terapeutycznych amfetamina nie wpywa na przepyw mzgowy, cho przedawkowanie
moe spowodowa krwotoki domzgowe [50, 51]. W oddziaywaniu na ukad krenia
nieznacznie silniej zaznaczony jest efekt dziaania L-izomeru ni D-izomeru [36].
5. Farmakokinetyka i metabolizm amfetaminy
Amfetamina dobrze i szybko wchania si z przewodu pokarmowego [50],
Najwiksze stenia we krwi notuje si po 2-3 godzinach (np. po przyjciu dawki
amfetaminy w iloci od 2,5 do 15 mg po dwch godzinach stenie w osoczu wyniesie
30-170 jag/ml) [51, 65]. Okres biologicznego ptrwania racematu amfetaminy
u czowieka wynosi rednio 8-12 h [65], ale w zalenoci od pH moczu wartoci te mog
ulega zmianom. W przypadku kwanego pH waha si w przedziaach 4-8 h, a alkalizacja
wydua okres ptrwania: dla D-amfetaminy wynosi okoo 16 h, a dla L-amfetaminy
nawet 25 h [51].
Amfetamina jest w duym stopniu wychwytywana przez wtrob, puca,
ledzion i nerki [18], a jej stenie w tkankach tych narzdw jest bardzo wysokie, nawet
kilkanacie razy wiksze ni w surowicy. W zwizku z tym objto dystrybucji jest dua
i wynosi 2-4 l/kg masy ciaa. W przypadku podania doylnego amfetamina pocztkowo
jest silnie wychwytywana przez tkanki, a nastpnie, w cigu 30-120 minut, ustala si stan
rwnowagi midzy stosunkami ste w tkankach i surowicy. Amfetamina w niewielkim
24
stopniu wie si z biakami surowicy krwi, u czowieka jest to nie wicej ni 16%,
u zwierzt jest wyszy, do 40% [51].
Zwizek wydala si w postaci niezmienionej z moczem w iloci 20%-30%
dawki [65, 70]. Procent ten zaley oczywicie od pH moczu i wraz z jego spadkiem ronie
ilo amfetaminy wydalonej w postaci niezmienionej [51]. W moczu kwanym w cigu
24 h wydaleniu moe ulec a do 78% przyjtego rodka z tego 68% jako zwizek
niezmieniony. W przypadku moczu alkalicznego w okresie doby nie wydali si wicej ni
45% dawki, a z tego tylko 2% w postaci niezmienionej [65].
Gwny proces biotransformacji amfetaminy przebiega w dwch kierunkach:
jest to oksydatywna dezarninacja i hydroksylacja piercienia aromatycznego (Ry. 4) [52].
W wyniku oksydatywnej dezaminacji, przy udziale obecnej oksydazy aminowej tworz si
fenyloaceton, kwas benzoesowy i kwas hipurowy [65]. Hydroksylacja piercienia
prowadzi do powstania p-hydroksyamfetaminy [10]. Cz powstajcych w biotransfor-
macji metabolitw jest aktywna. Tworzca si />-hydroksyamfetamina ulega dalej
metabolizmowi do />hydroksynorefedryny i -metoksyamfetaminy. Zwizki te maj
prawdopodobnie dziaanie psychozomimetyczne, mog wywoywa halucynacje [51].
Powstae metabolity s wydalane w postaci wolnej bd sprzonej z kwasem
glukuronowym lub siarkowym [51]. Pochodne fenolowe atwo ulegaj sprzganiu,
a alkohole, niesprzgane, mog by dalej metabolizowane [111].
25

Glukuronian
Siarczan
Norefedryna
N-Hydroksyamfetamina

Amfetamina
p-
Hydroksyamfetamina p-Hydroksynorefedryna



CH
3
0
Glukuronian
Siarczan

Fenyloaceton p-Metoksyamfetamina

Glukuronian
Siarczan
Kwas benzoesowy



Ry. 4. Metabolizm amfetaminy Kwas
hipurowy anizmieczowieka [10, 65]

CH,




'COOH
26


Metamfetamina Amfetamina

p-Hydroksymetamfetamina
Ry. 5. Metabolizm metamfetaminy w organizmie czowieka [65]
Problem naduywania amfetaminy dotyczy Europy, natomiast w Stanach
Zjednoczonych, w Japonii i w Azji Poudniowo - Wschodniej czciej jest stosowana N-
metylowa pochodna amfetaminy - metamfetamina. Jest ona przyjmowana doustnie,
doylnie lub palona (Ice). Metamfetamina wydala si gwnie w formie niezmienionej,
okoo 44% dawki, pozostaa cz ulega N-demetylacji do amfetaminy (6%-20%)
i hydroksylacji do />hydroksymetamfetaminy (10%) [65]. Wydalanie metamfetaminy
zaley od pH moczu. Podobnie jak w przypadku amfetaminy spadek pH powoduje szybsze
wydalanie, jego wzrost efekt odwrotny.
Tab. 3. Leki ulegajce biotransformacji do amfetaminy i metamfetaminy [65]
Lek Metabolit Lek Metabolit
Etyloamfetamina
Clobenzorex

Benzfetamina
Furfenorex

Mefenorex
Fenproporex
Prenylamina
Am fetami nil
Amfetamina Dimetyloamfetamina
Selegilina Fenkamina
Metamfetamina
Fenetylina


27
W przypadku wielu lekw procesy biotransformacji mog prowadzi do
powstawania amfetaminy czy metamfetaminy. Jeli w moczu pacjenta znajd si te
zwizki (Tab. 3), nie musi to oznacza, e pacjent przyjmuje narkotyki [65].
6. Model uzalenienia od amfetaminy
6.1. Podstawy rozwoju uzalenienia
Uzalenienie wedug wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) jest stanem
psychicznym, niekiedy rwnie fizycznym, wynikajcym z oddziaywania midzy
organizmem ywym i substancj chemiczn, charakteryzujcym si zmianami
w zachowaniu i innymi reakcjami, obejmujcymi zawsze przymus przyjmowania produktu
w sposb cigy lub okresowy w celu ponownego doznania jego skutkw psychicznych lub
uniknicia dolegliwoci abstynencyjnych. Stanowi temu moe, lecz nie musi towarzyszy
tolerancja. Ta sama osoba moe by uzaleniona od wielu zwizkw chemicznych." [83],
W tabeli 4. przedstawiono niektre narkotyki i ich potencja uzaleniajcy.
Tab. 4. rodki powodujce uzalenienie wedug WHO, 1970 [83]
Uzalenienie Rodzaj narkotyku
psychiczne Fizyczne
Tolerancja
Alkohol ++ ++ +
Barbiturany ++ ++ +
Opioidy +++ +++ +++
Kokaina ++ - -
Amfetamina ++ +/- +++
Halucynogeny + +/- +/-
Konopie + +/- +/-
Rozpuszczalniki org. + - -
Rozrniamy uzalenienie psychiczne i fizyczne. Uzalenienie psychiczne to
psychiczny przymus przyjmowania danej substancji okresowo lub cigle w celu
odczuwania przyjemnoci lub usunicia dolegliwoci"[83]. Uzalenienie fizyczne jest
wywoane powtarzalnym przyjmowaniem rodka, ktry zostaje wbudowany w metabolizm
ustrojowy. Konieczne staje si stae dostarczanie narkotyku. Brak substancji powoduje
pojawienie si zespou abstynencyjnego [8]. W przypadku amfetaminy uzalenienie
fizyczne jest sabo zaznaczone [8, 11].
28
Uzalenienie lkowe moemy traktowa jako chorob OUN, charakteryzujc
si niepowstrzymanym, niekontrolowanym deniem, do zdobycia rodka
(craving - chcica) mimo zagroe dla zdrowia i ycia. Jest ono zwizane z zaburzeniem
ukadu nagrody (reward), a take porednio z upoledzeniem funkcji ukadu pobudzenia
(arousal), zwaszcza emocjonalnego, oraz ukadu poznawczego (cognitiori). Ukady te
odgrywaj wan rol w wytworzeniu zalenoci od lekw oraz zachowa
poszukiwawczych, zaangaowanych w poszukiwanie i zdobycie rodka. Funkcjonalnie s
cile powizane, cho strukturalnie stanowi odrbne struktury.
Ukad pobudzenia jest zwizany ze stanami snu i czuwania. Skadaj si na
niego trzy cile zwizane ze sob podsystemy: podsystem pobudzenia oglnego
(zwizany z regulacj pobudliwoci OUN), podsystem pobudzenia ukierunkowanego
(zwizany z motywacj i emocjami, ukierunkowany na pewne cele) oraz podsystem
pobudzenia obwodowego (wpyw systemu nerwowego na ciao). W rozwiniciu
uzalenienia wan rol odgrywa podsystem pobudzenia ukierunkowanego i podsystem
pobudzenia oglnego. Anatomicznie ukad pobudzenia ukierunkowanego znajduje si
w obrbie ukadu limbicznego. Funkcjonalnie jego zadanie polega na nadaniu zabarwienia
emocjonalnego odpowiedziom korowym. Ponadto jego funkcje wi si z okreleniem
odpowiednich celw, sposobw ich osignicia, inicjujc odpowiednie zachowania,
a take z manifestacj spenienia tych de. Kryterium oceny s aspekty biologiczne
(zwikszenie przeycia, sukcesu reprodukcyjnego) i jeeli s one korzystne dla osobnika to
s wzmacniane. Pobudzenie oglne pozostaje pod wpywem istoty siateczkowatej pnia
mzgu, do ktrej dochodz poczenia kolateralne ze wstpujcych drg czuciowych,
impulsy z praktycznie caego ukadu czuciowego, a take poczenia z rejonw mzgu
zwizane z myleniem i emocjami. Cao ukadu odpowiada za gotowo organizmu do
odpowiedzi na bodce i na szybko tej reakcji. Oba te systemy posiadaj wkna
zstpujce, aktywujce mechanizmy obwodowe. Ma to szczeglne znaczenie w przypadku
bada na zwierztach, gdy w przypadku takich bada ocen pobudzenia opiera si na
obserwacji objaww obwodowych. Aktywacja systemu istoty siateczkowatej powoduje
wzrost napicia miniowego i przyjcie postawy obronnej, gotowej do akcji [8].
Podstawowym mechanizmem zalenoci psychicznej jest wywoanie
wzmocnienia pozytywnego, dajce subiektywne odczucie bodca jako przyjemnego.
Odbywa si to poprzez ukad nagrody, ktry peni zasadnicz rol w kontroli zachowa.
James Olds i Peter Milner [8] badajc, czy dranienie elektryczne istoty
siateczkowatej uatwi uczenie, w zasadzie przez pomyk, zaczli drani podwzgrze.
29
Mona si spodziewa, e byo dla nich sporym zaskoczeniem to, e badane zwierz
znajdowao wyran przyjemno w tym eksperymencie. Potem, gdy miao moliwo
samo indukowa przepyw prdu przez nacinicie dwigni robio to z ochot. Nakadajc
elektrody na rne obszary mzgu opracowano map miejsc przyjemnoci w mzgu.
Stwierdzono take istnienie rejonw, ktrych dranienie wywoywao efekty przeciwne,
a wic nieprzyjemne. Badania tego typu przeprowadzano na winkach morskich, psach,
kotach, delfinach i ludziach. Eksperymenty na ludziach pozwoliy nazwa typ odczu
zwizanych ze stymulacj. Ta szeroko rozumiana przyjemno zostaa okrelona jako
dobre samopoczucie, poczucie szczcia, spenienia, radoci, oglne uniesienie. Natomiast
dranienie miejsc awersyjnych wywoywao wszechogarniajcy lk, poczucie zagroenia,
niepewnoci, przygnbienia, smutku, opuszczenia. Stwierdzono, e zwierz majc do
wyboru kilka miejsc dranienia czsto je zmienia, dodatkowo znaczenie ma tutaj stan
zwierzcia, to czy jest godne lub spragnione. Brak poywienia motywuje do jego
poszukiwania i spenienia tych pragnie przez pobudzenie ukadu nagrody. Podobnie
z brakiem wody, sygnalizowanym przez zmiany jonowe. Po zaspokojeniu aknienia czy
pragnienia ukad nagrody jest tumiony przez orodek sytoci i zwierz nie odczuwa
przyjemoci. Podobnie jest z popdem seksualnym. Opisuje to efekt Coolidge'a. Polega on
na tym, e samiec nie podejmujcy aktywnoci seksualnej ze swoj dotychczasow
partnerk podejmie j z inn. Oczywicie celem nie jest, z punktu widzenia ewolucyjnego,
sam akt seksualny, ale utrzymanie gatunku.
Szczur lub mapa powtarza gest autostymulacji nieustannie, rezygnujc
zjedzenia, picia czy aktywnoci seksualnej. Jeeli da si zwierzciu do wyboru
poywienie lub amfetamin zawsze wybierze narkotyk. Zwierzta wielokrotnie naciskay
przycisk, eby tylko otrzyma niewielk porcje narkotyku, a kiedy pozwolono im na
nieograniczony dostp, bray rodek bez przerwy, a do mierci z wyczerpania [8]. Opiaty,
barbiturany s pobierane w inny sposb, zwierz zawsze pozostaje poniej progu
toksycznoci. Zwierzta nigdy nie przyjmuj rodkw halucynogennych z wyjtkiem
fencyklidyny [8], Mona tutaj zauway pewn analogi samorzutnego przyjmowania
rodka z uzalenieniem u czowieka. Jednak istnieje pewna istotna rnica: zwierz po
detoksykacji wraca do zdrowia, nie obserwuje si przymusu przyjcia narkotyku,
natomiast zaburzenia powstae u czowieka s znacznie trwalsze i tak naprawd
uzalenienie jako stan psychiczny jest waciwy jedynie czowiekowi [83, 84].
Wikszo miejsc odczuwania przyjemnoci jest zwizana z ukadem
limbicznym, z podsystemem pobudzenia ukierunkowanego oraz oglnego. W warunkach
30
fizjologicznych stymulacja neuronw ukadu nagrody odbywa si za pomoc neuro-
przekanikw. S to DA i 5-HT, a modulujce dziaanie wywieraj endogenne peptydy
opioidowe. Podczas stymulacji elektrycznej stenie DA wzrasta tak samo jak w czasie
jedzenia czy stosunku seksualnego. Substancje uzaleniajce mog powodowa uwalnianie
odpowiednich przekanikw lub wykazywa dziaanie do nich podobne w ukadzie
nerwowym. Przy czym pobudzenie wywoane przez narkotyki jest znacznie bardziej
intensywne ni przyjemnoci i rozkosze oferowane przez normalne ycie.
Ukad nagrody kontroluje zachowania, nagradza te, ktre przyczyniaj si do
przekazywania genw nastpnym pokoleniom, do zachowania optymalnej sprawnoci
i adaptacji. Jest odpowiedzialny za pobieranie pokarmu, wody, aktywno seksualn,
agresj, atak. Wiele naduywanych rodkw moe wywoywa stany lku, paniki, a wic
odczucia awersyjne, ale uczucie przyjemnoci przewaa nad nieprzyjemnymi wraeniami
[8]. Po odebranym bodcu zostaje lad gdy nastpi po nim nagroda lub kara. W przypadku
dozna narkomaskich lady przyjemnoci s tak silne, e praktycznie niemoliwe do
usunicia. Fizjolog Arthur Guyton filozoficznie zauwaa, e wszystkie nasze dziaania s
w ten czy inny sposb zwizane z nagrod lub kar. Jeeli to, co robimy, jest nagradzane
bdziemy robi to nadal; jeeli rezultatem jest kara - przestaniemy to robi"[83].
Neurochemiczn podstaw systemu nagrody stanowi ukad dopaminowy
rdmzgowia zaczynajcy si w obrbie nakrywki brzusznej i powizany z grzbietowymi
czciami prkowia oraz brzuszno-rodkowymi czciami jdra ogoniastego i strukturami
przegrody, przede wszystkim z jdrem plecym, ktre czy funcje ruchowe
i emocjonalne. Stae podawanie narkotykw prowadzi do zaburze i desensytyzacji tego
ukadu [24]. Jeszcze z pocztkiem lat 90. ubiegego stulecia mylano, e pobudzenie
ukadu nagrody pod wpywem lekw jest skutkiem bezporedniego zwikszania
uwalniania DA. Nowsze badania wykazay, e DA uwalniana jest raczej w pierwszej fazie
kontaktu z czynnikiem nagradzajcym. Stwierdzono, e nagroda posiada dwie fazy: faz
wstpn, ktr jest oczekiwanie na przyjemno oraz faz przyjemnoci zwizan
z przyjtym rodkiem. Udzia DA jest dominujcy w fazie pierwszej. Wynika z tego, e
oczekiwanie na okrelon nagrod moe dawa wicej przyjemnoci ni sama nagroda.
Nagrod zwizan przewidywaniem przyjemnoci moemy nazwa ochot i to ona
sterowana przez mechanizmy dopaminergiczne przy powtarzaniu bodca jest coraz
silniejsza. Bezporednio zwizana z nagrod przyjemno nazwana lubieniem przy
powtarzaniu bodca podlega tolerancji. Bodziec naturalny wywoujcy pobudzenie
dopaminowe zmniejsza, a wreszcie powoduje zaniknicie reakcji przy powtarzaniu,
31
uczeniu si. Problem z narkotykami polega na tym, e oczekiwanie na nagrod nie podlega
habituacji, powodujc stae, a nawet spotgowane uwalnianie DA przy powtarzalnym
podawaniu narkotykw. Procesy zwizane z oczekiwaniem przyjcia narkotyku tumacz
chcic (craving), ktra moe by wywoywana przez czynniki kojarzone z braniem
narkotykw (okrelone miejsce, grupa osb, ogldanie przyborw uywanych do pobrania
narkotyku, specyficzny zapach i inne) i jest ona coraz wiksza. Natomiast efekt dziaania
rodka podlega tolerancji i osoba taka wpada w puapk: z coraz wiksz determinacj
szuka rodka, ktry dziaa coraz sabiej i staje si konieczne zwikszanie dawek [8].
Wiadomo, e silne dziaanie nagradzajce daje pobudzenie neuronw dopaminowych
w powoce jdra plecego przegrody. Tumaczy to dysforyczne (obnienie nastroju,
agresja, podwyszony poziom lku) dziaanie neuroleptykw.
Liczba neuronw dopaminowych spada wraz z wiekiem i moe by jedn
z przyczyn przykrych dowiadcze staroci. Odpowiedni poziom tych neuronw jest
konieczny do zachowania zdrowia psychicznego. Stwierdzono, e zbyt niska aktywno
ukadu dopaminergicznego moe by przyczyn poszukiwania dodatkowego pobudzenia
i pogoni za przyjemnoci wynikajc z obarstwa, hiperseksualnoci, hazardu, zachowa
ryzykownych czy wreszcie ze stosowania narkotykw. W takim przypadku moemy
mwi o predyspozycjach do takiego zachowania, ale nie oznacza to oczywicie
wpadnicia w nag [8].
Mimo, e ostateczny skutek dziaania narkotykw polega na efekcie
nagradzajcym, to jednak rne rodki uzaleniajce maj rne punkty uchwytu
w obrbie ukadu limbicznego. Wnioski takie wysnuto na podstawie obserwacji szczurw,
ktre chtnie aplikoway sobie amfetamin, ale nie kokain (chyba, e jej wysokie stenia
i przez duszy czas) do jdra plecego. Kokaina chtniej jest podawana do obszaru
przyrodkowego kory czoowej [8].
Nowym spojrzeniem na problem uzalenie lkowych stay si peptydy CART
kodowane przez transkrypty CART (cocaine and amphetamine regulated tramcripts),
ktrych ekspresja w prkowi u wzrasta po podaniu psychostymulantw - kokainy
i amfetaminy. CART obecne s w rnych obszarach mzgu, ale tylko w prkowiu
wzrastaa ekspresja. W zwizku ze wzrostem ekspresji mRNA CART i rozmieszczeniem
peptydw CART w jdrze plecym, nakrywce brzusznej i jdrze migdaowatym
sugeruje si, e CART mog mie zwizek z ukadem nagrody i uzalenieniem lkowym.
Zaobserwowano, e podanie peptydu CART 55-102 do obszaru nakrywki brzusznej
powodowao zwikszenie aktywnoci ruchowej szczurw, a czterokrotne podania
32
powodoway siln preferencj miejsca. To mogoby potwierdzi hipotez
0 waciwociach nagradzajcych peptydu. Wykazano, e efekty wywoane
brakiem
CART nie wykazyway ani sensytyzacji ani tolerancji. Interesujce s take spostrzeenia
dotyczce rnic w ekspresji mRNA CART midzy pciami, co mogoby tumaczy
rnice w uzalenieniu midzy kobietami a mczyznami. Zaobserwowano, e po
kilkurazowym podaniu ekspresja CART wzrasta w jdrze migdaowatym samcw, ale nie
samic, u ktrych wzrost nastpuje w powoce jdra plecego. Badania nad peptydami
CART s intensywnie prowadzone. Uwaa si, e znalezienie agonistw lub antagonistw
tych peptydw otworzy nowy rozdzia w terapii uzalenie, a take w takich chorobach jak
bulimia czy anoreksja, ktre take powizane s z defektami ukadu nagrody [46].
6.2. Uzalenienie jatrogenne i hedonistyczne
W przypadku amfetaminy moemy mwi o uzalenieniu jatrogennym
1 hedonistycznym. Pierwsze z nich, jatrogenne, jest zwizane z terapeutycznym
uyciem
amfetaminy. Obecnie, e wzgldu na to, e jej stosowanie jest coraz bardziej ograniczone,
zanika. Zazwyczaj amfetamina przepisywana bya w przypadku stanw lkowych, apatii,
depresji czy otyoci. Najwiksze niebezpieczestwo uzalenienia zwizane byo
z osobami majcymi problemy natury psychicznej, gdy to one popaday najatwiej
w zaleno od amfetaminy. Terapeutycznie amfetamina przyjmowana bya w postaci
tabletek doustnych.
W przypadku uzalenienia hedonistycznego osoba siga po narkotyk poszukujc
przyjemnoci. Szybki rozwj tolerancji powoduje konieczno zwikszania iloci
narkotyku. Dawka 20-160 mg moe by przyjmowana nawet do dziesiciu razy dziennie.
Kada z nich ma wywoywa faz pobudzenia (tzn. rush - zryw, flash - bysk),
intensywnej przyjemnoci, porwnywanej z ekstaz seksualn. Po okresie tak
intensywnego przyjmowania narkotyku, co moe trwa dni lub nawet tygodnie nastpuje
stan zejcia" (crash\ ktry objawia si przeduonym snem, depresj, apati. Potem cykl
zaczyna si od nowa. Dodatkowo stosowane mog by silne leki uspokajajce i nasenne
celem zagodzenia nadmiernego pobudzenia i bezsennoci wywoanych przez
amfetamin [10].
33
6.3. Metody bada waciwoci uzaleniajcych zwizkw
Badania nad uzalenieniem prowadzi si na trzech paszczyznach: a
badania nad nagradzajcymi waciwociami zwizkw (drug abuse liability), a
badania nad uzaleniajcymi waciwociami (drug dependence liability), a
badania psychobiologicznych mechnizmw uzalenie.
Dziaanie nagradzajce zwizkw stanowi jedn z gwnych przyczyn, dla
ktrych naduywa si narkotykw. Badania na tym polu dotycz samopodawania
zwizkw (drug self- administraliori)., samodranienia (self slimulation] oraz warunkowej
preferencji miejsca (placepreference conditioning).
Tab. 5. Model samopodawania - podania obwodowe [71]
Zwizki aktywne
Opioidy (morfina, heroina, kodeina)
Psychostymulanty (kokaina, amfetamina, MDMA)
Barbiturany (pentobarbital, sekobarbital)
Anestetyki (fencyklidyna, ketamina)
_______ Etanol ______________________________________________________
Zwizki aktywne w pewnych warunkach
Benzodiazepiny (diazepam, chlordiazepoksyd, midazolam)
Haszysz, marihuana
Nikotyna
_______ Kofeina ________________________________________________ _____
Zwizki nieaktywne
Halucynogeny (LSD, meskalina)
Neuroleptyki
Antydepresanty (wyj. nomifenzyna, bupropiron)
Anorektyki (fenfluramina)
Anksjolityki (buspiron, gepiron)
Samopodawanie zwizkw jest dowiadczeniem polegajcym na umoliwieniu
przyjcia narkotyku przez zwierz, ktre samo reguluje ilo i czsto aplikacji.
Podawanie moe odbywa si dominiowo, doodkowo, przez inhalacj, ale
preferowane jest doylne. Przeprowadzone badania potwierdzaj, e zwizki naduywane
przez ludzi s samoprzyjmowane przez zwierzta (Tab. 5). Wyjtkiem s halucynogeny
i w zasadzie nie wiadomo dlaczego zwierzta nie aplikuj sobie zwizkw zmieniajcych
percepcj. Mogoby to wynika z przyczyn ewolucyjnych, z tego, e zwierz bdce pod
wpywem halucynogenu miaoby mniejsze szans przeycia. Modyfikacj badania jest
podawanie zwizkw do okrelonych czci mzgu, aby potwierdzi udzia tych struktur
w dziaaniu nagradzajcym. Wadami metody samopodawania jest konieczno wykonania
34
operacji celem wprowadzenia kaniul oraz wyeliminowanie z dowiadczenia czci
zwierzt, u ktrych stwierdzono zakaenia pooperacyjne lub ktre utraciy kaniule. Inn
niedogodnoci jest to, e proces uczenia zwierzt naciskania dwigni trwa stosunkowo
dugo i nie zawsze daje si uzyska zadowalajce wyniki.
Kolejnym badaniem jest samodranienie zwierzt. Polega na wprowadzeniu
elektrod do okrelonych struktur mzgu i umoliwienia przepywu prdu. Ich udzia
w dziaaniu nagradzajcym obrazuje liczba autostymulacji lub prg natenia prdu, przy
ktrym reakcja jeszcze zachodzi (Tab. 6). Dodatkowo badanie to uzupeniono wpywem
jaki ma na jego przebieg podawanie rodkw uzaleniajcych. Stwierdzono, e wikszo
zwizkw uzaleniajcych wywouje nasilenie reakcji samostymulacji. Take i w tym
badaniu nie stwierdzono zmian po podaniu zwizkw halucynogennych (wyjtek
fencyklidyna).
Tab. 6. Wpyw wybranych substancji psychotropowych na prg pobudliwoci zwierzt
w modelu samodranienia [71]
Obnianie progu
pobudliwoci
Brak zmian Podwyszenie progu
pobudliwoci
Morfina Heroina
Kokaina
Amfetamina
MDMA
Fencyklidyna
Nikotyna
Alkohol
A-9-THC LSD
Pentobarbital
Apomorfma
Haloperidol Pimozyd
Chloropromazyna
Imipramina
Atropina
W ostatnich latach coraz wicej zwolennikw ma metoda warunkowej preferencji
miejsca (Tab. 7). Badanie przeprowadza si umieszczajc zwierz w klatce skadajcej si
z dwch czci rnicych si kolorem i rodzajem cian i podg. Po podaniu okrelonego
narkotyku zwierz zamykane jest na jaki czas w jednej czci, ktra zaczyna si kojarzy
z dziaaniem nagradzajcym zwizku, co wywouje warunkow preferencj miejsca
w odniesieniu do drugiej czci, w ktrej podawane jest placebo. Trening zwierzcia trwa
kilka dni, po czym obserwuje si czas spdzony w obu czciach klatki zwierzcia,
ktremu nie podano narkotyku. To, e nie znajduje si ono pod wpywem rodka
uzaleniajcego ma take due znaczenie w wyeliminowaniu potencjalnych zaburze
funkcji czuciowo-motorycznych, ktre mog spowodowa okrelone zwizki.
35
Tab. 7. Warunkowa preferencja miejsca [71]
Zwizki aktywne:
Psychostymulanty (amfetamina, MDMA, kokaina) Opiody
(morfina, heroina) Anksjolityki (benzodiazepiny,
meprobamat, buspiron) Etanol Nikotyna Kokaina
Zwizki nieaktywne:
Halucynogeny (LSD, fencyklidyna)
Wykazano wysok korelacj wynikw tego dowiadczenia z badaniami
samopodawania i sarnodranienia. W przypadku metody warunkowej preferencji miejsca
mona te bada mechanizmy psychobiologiczne, bardzo wane w zrozumieniu i terapii
uzalenie, takie jak: chcica (drug-craving) i zachowania poszukiwawcze (dmg-seeking
bahaviour) [71].
7. Tolerancja i sensytyzacja w przypadku amfetaminy
7.1. Rozwj tolerancji
Tolerancja jest nabyt lekoopornoci, powsta na skutek powtarzalnego
przyjmowania rodka. Prowadzi do tego, e w celu wywoania podanych efektw
konieczne jest stopniowe zwikszanie dawek. Tolerancja jest czstym zjawiskiem, ale
rne s modele jej rozwoju, jej nasilenie. W duym stopniu zaley od mechanizmu
dziaania rodka, od jego cech farmakokinetycznych, drogi podania, od indywidualnej
wraliwoci osoby sigajcej po narkotyk. Nie bez znaczenia s take czynniki
psychologiczne, wpywy rodowiskowe [15]. O zalenoci mwi si, gdy przymus
zdobycia narkotyku przysania wszelkie inne cele w yciu. Zaleno rozwija si na skutek
zmian adaptacyjnych pod wpywem przewlekego stosowania rodka. Tolerancja
i sensytyzacja to wanie te zmiany adaptacyjne, ktre prowadz do zmiany osobowoci
uzalenionego [8]. Adaptacja dotyczy zmian biochemicznych i fizjologicznych neuronw
i wspomagana jest przez czynniki behawioralne jak uczenie i odruchy warunkowe. Czsto
trudno jest rozstrzygn, ktre zmiany s przyczynami tolerancji, a ktre jej skutkami.
Rozwj tolerancji ma na celu utrzymanie homeostazy organizmu. Ustrj
naraony na sta obecno rodka stara si kompensowa jego wpyw i dziaa w miar
36
moliwoci normalnie [8]. Tolerancj moemy rozwaa w jej aspekcie farmako-
kinetycznym lub psychologicznym. Tolerancja farmakokinetyczna metaboliczna polega na
zwikszeniu aktywnoci (indukcji) enzymw wtrobowych i tym samym szybszej
eliminacji rodka z ustroju. Amfetamina nie wpywa na aktywno enzymw
wtrobowych, ale barbiturany, meprobamat czy nikotyna indukuj je. Tolerancja farmako-
kinetyczna ostra moe by wynikiem wysycenia receptorw, zmiany ich konformacji lub
oprnienia zasobw neuromediatora, ktrego uwalnianie jest skutkiem dziaania
narkotyku. Jej typ chroniczny rozwija si wolniej, ale utrzymuje duej i jest skutkiem
przewlekego stosowania substancji uzaleniajcych. U podstaw tego typu tolerancji mog
lee rne mechanizmy. Moe dotyczy receptorw, zmiany ich iloci bd aktywnoci,
ich sprzenia z biakami G, moe by te zwizana z wtrnymi przekanikami, kanaami
bonowymi, a take zmianami genomowymi [80]. Nie zostao wyjanione jaki konkretny
mechanizm (lub mechanizmy) jest zwizany z rozwojem tolerancji chronicznej.
Zmiany w ukadach przekanikowych na poziomie molekularnym mog
wiadczy o ich udziale w uzalenieniu czy tolerancji. Udowadniajc rol biaek G; i G
0
w efektach lekw uzaleniajcych w dopaminowym ukadzie mezolimbicznym zwrcono
uwag, e ich inaktywacja w jdrze plecym reguluje samopodawanie kokainy
i opioidw, e przewleke podawanie kokainy i opioidw obnia poziom G, w jdrze
plecym oraz, e chroniczne przyjmowanie kokainy obnia poziom G
0
w polu
brzusznym nakrywki [71].
Dla amfetamin charakterystyczny jest stopniowy rozwj tolerancji na ich
dziaanie euforyzujce i kreniowe. Tolerancja dotyczy te wpywu anorektycznego
i hipertermicznego amfetaminy [50]. Rozwj tolerancji spowodowany przewlekym
stosowaniem amfetaminy jest wynikiem spadku gstoci postsynaptycznych receptorw
dopaminergicznych [4]. Jest on uzaleniony nie tylko od wielkoci dawek i czasu
przyjmowania narkotyku. Znaczenie tu take maj do szeroko rozumiane warunki
rodowiskowe.
Anorektyczne dziaanie amfetaminy badano u godzonych szczurw, ktre miay
dostp do jedzenia tylko przez krtki, okrelony czas. Zauwaono, e jeli amfetamin
aplikowano zwierztom przed podaniem im pokarmu to ju po czterech dniach rozwina
si tolerancja na dziaanie anorektyczne rodka. Jeli z kolei amfetamin podawano po
okresie dostpnoci poywienia to kiedy po piciu dniach podano j przed jedzeniem
wykazaa ona pene dziaanie anorektyczne. Naley si spodziewa, e take u czowieka
wpyw rodowiska bdzie odgrywa wan rol [8].
37
Tolerancja w stosunku do jednego rodka moe spowodowa jej rozwj na inny.
W takim przypadku mwi si o tolerancji krzyowej. Moe si ona rozwin w przypadku
lekw o podobnej strukturze (opioidy: morfina i heroina, pochodne benzodiazepin) lub
0 rnej budowie chemicznej (konieczno stosowania duych dawek
lekw
u alkoholikw celem uzyskania znieczulenia oglnego) [15, 50].
Badania nad uzaleniajcymi waciwociami zwizkw pozwalaj poznawa
1 wyjania behawioralne, biochemiczne, fizjologiczne i farmakologiczne
mechanizmy
tego procesu. Aby lepiej przybliy te czynniki bada si tolerancj (Tab. 8). Zazwyczaj
tolerancja jest traktowana jako jeden z objaww uzalenienia i uwaa si, e istnieje
zwizek czasowy midzy tolerancj a uzalenieniem.
Tab. 8. Testy najczciej stosowane w badaniach nad tolerancj [71]
Testy fizjologiczne Badane zwizki
o Czas snu o LD
50

o Temperatura
(hipo/hipertermia) o
Analgezja o EEG
o Cinienie krwi, ttno, akcja
serca
o Alkohol, barbiturany, benzodiazepiny,
halucynogeny o Alkohol, barbiturany, opioidy,
halucynogeny o Alkohol, psychostymulanty.
barbiturany, benzodiazepiny, halucynogeny o
Alkohol, opioidy o Alkohol, barbiturany,
opiody, halucynogeny, psychostym ulanty o
Alkohol, barbiturany,opiody, halucynogeny,
psychostymulanty
Testy behawioralne Badane zwizki
o Aktywno lokomotoryczna i
eksploracyjna o Utrata postawy
ciaa o Pobieranie pokarmu
lub/i wody o Uczenie i pami
o Reakcja wzbudzenia
o Alkohol, benzodiazepiny, opiody, psy c
hosty m ui anty , halucynogeny o Alkohol,
barbiturany o Psychostymulanty, opiody,
halucynogeny
o Alkohol, benzodiazepiny, opioidy,
psychoslytnuaitiy o Alkohol,
Dsvchostvmulantv
Testy przeprowadzone na ludziach Badane zwizki
o Testy fizjologiczne
o Testy na funkcje czuciowe o
Testy na funkcje motoryczne o
Testy na funkcje poznawcze o
Testy na procesy emocjonalne
o Alkohol, opiody, psychostymulanty,
halucynogeny o Alkohol, opiody, barbiturany,
halucynogeny o Alkohol, barbiturany,
halucynogeny o Alkohol, opiody,
halucynogeny o Alkohol, barbiturany,
psychostymulanty
38
Badania nad tolerancj obejmuj cztery skadowe: stwierdzenie czy dany rodek
powoduje tolerancj, okrelenie korelacji midzy tolerancj a uzalenieniem, badania
neurochemiczne, rola procesw poznawczych w rozwoju tolerancji.
Wiele przyjmowanych lekw, neutralnych wobec ukadu nagrody, prowadzi do
rozwoju tolerancji i to wcale nie oznacza, e s one uzaleniajce. Przewiadczenie
o wzajemnym powizaniu tolerancji z uzalenieniem wynika z tego, e tolerancja
prowadzc i wymuszajc stosowanie coraz to wikszych dawek rodka moe by jedn
z przyczyn uzalenienia.
Badajc rozwj tolerancji na anorektyczne dziaanie amfetaminy rzeczywicie
stwierdzono, e szczury po kilku tygodniach stosowania amfetaminy jedz wicej ni po
pierwszych podaniach. Zmiana aknienia bya nie tylko wynikiem zmian adaptacyjnych,
ale i w dobowym rytmie jedzenia i strukturze posikw. W przeprowadzeniu testu na
tolerancj bardzo wany jest dobr badanych parametrw. Testy na dziaanie
przeciwblowe przeprowadzane w przypadku opioidw nie bd waciwe dla
psychostymulantw. W przypadku amfetaminy waciwszym testem jest np.: pobudzenie
motoryczne [71].
7.2. Sensytyzacja
Sensytyzacja jest zjawiskiem odwrotnym tolerancji, ale to nie znaczy, e naley
j rozpatrywa osobno. Wiadomo, e tolerancja moe dotyczy pewnych efektw dziaania
rodka a rozwj sensytyzacji moe by zwizany z innymi. Moe mie charakter
krzyowy, co potwierdziy badania zwikszenia wywoanej przez morfin preferencji
miejsca przez amfetamin i kokain lub nasilenie przez morfin samopodawania
amfetaminy [53]. Badania takie mog by przedmiotem dyskusji nad politoksykomani.
Sensytyzacja mogaby by odpowiedzialna za efekt zapalnika (priming), ktrym jest
wystpienie godu narkotycznego ju po pierwszej dawce narkotyku u osb majcych
wczeniej dowiadczenia z innymi narkotykami, ale ktre od duszego czasu ich nie
uyway [8, 104]. W przypadku amfetaminy zdarza si, e po jednorazowym przyjciu
narkotyku pojawia si zesp paranoidalny o niewyjanionej genezie. Niewykluczone, e
to wanie Sensytyzacja miaaby tu znaczenie [101].
Sensytyzacja wywoana amfetaminami dotyczy ich dziaa psychotropowych
(u zwierzt nasilenie aktywnoci motorycznej i stereotypii). Czsto obserwuje si
zaleno midzy si jej natenia a czasem przyjmowania narkotyku. Mechanizm tego
39
zjawiska nie jest dokadnie poznany. Wiadomo, e pojawia si gdy substancja jest
przyjmowana z co najmniej jednodniowymi przerwami, ale przez duszy czas [53]. Nie
zostao jednak rozstrzygnite czy taki model podania ma znaczenie w mechanizmie
sensytyzacji.
Istnieje kilka hipotez rozwoju sensytyzacji. Jedna z nich zakada zmiany na
skutek kumulacji orodkowo aktywnych metabolitw (np.: a-metylotyraminy) o dziaaniu
psychozomimetycznym. Sugeruje si take stopniowy spadek wraliwoci somato-
dendrycznych autoreceptorw dopaminergicznych, prawdopodobnie typu D2, w ciaach
neuronw dopaminergicznych w istocie czarnej i okolicach brzusznej nakrywki. Dochodzi
w ten sposb do zaburzenia autoregulacji, co powoduje, e kolejne porcje narkotyku bd
powodoway zwikszenie uwalniania neuromediatora. Take zmiany w liczbie lub
powinowactwie receptorw postsynaptycznych D
2
mog by zwizane sensytyzacj.
Obserwowano wzrost liczby i powinowactwa receptorw D2 w jdrze plecym na tle
stosowania amfetaminy.
Sensytyzacj nie dotyczy osb uzalenionych od amfetaminy, ktre przymuj
ogromne iloci rodka. Co prawda objawy zaburze psychotycznych s silnie
zaznaczone i stale si pogbiaj, ale jest to raczej wynikiem nie uwraliwienia, ale
bardzo duych dawek [8].
8. Zagroenia zwizane z amfetamin
8.1. Efekty chronicznego przyjmowania amfetaminy
Odurzenie chroniczne amfetamin dotyczy gwnie sfery psychicznej
i charakteryzuje si zrnicowan i czsto dramatyczn sympatologi. Objawy kreniowe
s raczej mniej wyrane ni w przypadku zatrucia ostrego. Obserwuje si oglne
wyczerpanie i spadek wagi. Zatrucie przewleke moe spowodowa pojawienie si
halucynacji suchowych, wzrokowych i mikrozoopsychicznych (wraenie, e ma si pod
skr tysice drobnych yjtek, czsto okrelanych jako mrwki) tzw. formikacji.
Zaburzenia tego typu nie s dokadnie wyjanione, prawdopodobnie s wynikiem
pobudzenia zakocze czuciowych nerww skrnych. Mog wystpi zachowania
gwatowne, przemoc, czsto spowodowane przyjciem pozy obronnej przed
wyimaginowanym zagroeniem, przeciwnikiem. Efekty fizyczne s niezbyt nasilone
40
i ujawniaj si w postaci suchoci ust, zmniejszenia apetytu, pogbienia oddechw,
koatania serca, hipertensji [60].
Chroniczne przyjmowanie amfetaminy prowadzi nie tylko do zaburze
psychicznych, ale i do zmian organicznych. Jedn z powaniejszych konsekwencji jest
chromatoliza neuronw adrenergicznych w mzgu oraz dugotrwaa utrata dopaminy
w jdrze ogoniastym [4].
Grone w skutkach mog by uszkodzenia narzdw miszowych, zaburzenia
hormonalne, wynikajce z dysfunkcji wszystkich gruczow dokrewnych, nieprawidowe
funcjonowanie przewodu pokarmowego. Widoczne jest wyniszczenie organizmu,
spowodowane take brakiem aknienia, brakami substancji odywczych [49]. U osb
naduywajcych amfetamin stwierdzano trudne gojenie si ran, liczne owrzodzenia skry,
co mogoby by spowodowne niedoywieniem. Mog zdarzy si zmiany w obrazie krwi,
ktre na skutek wystpienia ostrej biaaczki lub pancytopenii prowadz do mierci.
Dodatkowo amfetamina moe doprowadzi do dyskinezji, pojawienia si ruchw
zblionych do plsawicy, zaburze postawy ciaa [51]. Prawdopodobnie s one wynikiem
wzrostu wraliwoci receptorw dopaminergicznych w jdrze ogoniastym [4]. Przewleke
stosowanie amfetaminy moe doprowadzi do uszkodze mikrokrenia. Amfetamina
przyjmowana w czasie ciy prawdopodobnie zagraa rozwojowi serca i ukadu
ciowego podu, moe prowadzi do powstania rozszczepienia podniebienia, opnia
wzrost dzieci. Brak jest jednak dowodw na takie dziaanie [84].
Stosowanie amfetamin w stanach depresji jest nieuzasadnione, gdy nie
poprawia nastroju, a nawet moe nasili skonnoci samobjcze przez zwikszenie
napdu [51].
8.2. Psychoza amfetaminowa
Ju w roku 1938, trzy lata po wprowadzeniu amfetaminy do leczenia narkolepsji
zostao zasygnalizowane niebezpieczestwo wystpienia psychoz u pacjentw
przyjmujcych due dawki leku. W moczu wielu chorych majcych objawy schozofrenii
paranoidalnej stwierdzano obecno metabolitw amfetaminy.
Psychoza amfetaminowa reprezentowana jest przez zesp paranoidalny.
Sympatologia zaburze jest bardzo zbliona do schizofrenii paranoidalnej i mog wystpi
problemy w rnicowaniu tych jednostek chorobowych [10]. Jest to tym trudniejsze, e
w przebiegu psychozy amfetaminowej nie s wyranie zaznaczone objawy sympatyko-

41
mimetyczne, cinienie ttnicze nie musi ulega znacznym zmianom [51]. Aby j
potwierdzi identyfikuje si w moczu metabolity amfetaminy oraz obserwuje si, czsto
wcigu 7 dni od eliminacji rodka z ustroju, ustpienie objaww choroby [18]. Jeli
psychoza utrzymuje si duej staje si rzeczywicie trudne odrnienie obu zaburze [84].
Pacjenci, u ktrych podejrzewa si psychoz amfetaminow powinni zosta umieszczeni
w oddziaach zamknitych szpitala psychiatrycznego [18]. Chorzy tacy mog wykazywa
objawy otpienia umysowego, maj przewiadczenie, e s cigle ledzeni, przela-
dowani, mog te mie mani wielkoci. Czste s te zachowania obronne [18].
Obserwuje si te powane zmiany osobowoci, prowadzce do konfliktw z rodzin,
otoczeniem. Osoby takie s oderwane od rzeczywistoci, zamknite w sobie,
wyalienowane, trudno z nimi nawiza kontakt [51]. Dodatkowo wystpuj halucynacje
suchowe, czciej po doustnym przyjciu rodka oraz wzrokowe, po doylnym podaniu
[18]. Zaburzenia czuciowe, mikrozoopsychozy, mog prowadzi do samookalecze. Chory
czujc pod skr robaki bdzie prbowa je stamtd usun noem. Dodatkowo fflOg
wystpi stereotypie [51]. Mog, ale nie musz by widoczne: wyczerpanie, irytacja,
podniecenie, roztrzsienie. Czasem wystpuj tylko elementy zespou paranoidalnego,
majce najczciej posta zwikszonej podejrzliwoci i poczucia zagroenia, z ktrych
rodzi si agresja [18].
Ostra psychoza amfetaminowa ma falujcy przebieg: po okresie silnych
zaburze psychicznych mog one nastpnie cofn si by nastpnie powrci ze
zwikszon moc. Gdy ustpuj, pacjent zdaje sobie spraw z tego co si dziao, jakie byy
przyczyny tego stanu, ile rodka przyj, jest gotowy na pen wspprac z lekarzem.
Zachowanie takie nie powinno by odbierane jako powrt do zdrowia psychicznego,
poniewa silne objawy psychozy mog powrci ze znacznie wiksz moc. Cay ten etap
moe trwa nie wicej ni kilka godzin [49].
Uwaa si, e psychoza moe wystpi po przyjciu jednorazowo duej dawki
(ok. 100 mg), 500 mg w cigu caego dnia lub wicej w przecigu kilku dni. Te wielkoci
dawek dotycz oczywicie osb nieuzalenionych. Przypuszcza si, e wystpienie
zaburze psychicznych jest wynikiem kumulowania si rodka w organizmie. Zesp taki
moe si pojawi ju po jednorazowym przyjciu amfetaminy i jest to najprawdopodobniej
wyraz zwikszonej wraliwoci osobniczej. Pojawiaj si wtedy po 36-38 godzinach od
przyjcia narkotyku. W zasadzie nigdy nie wiadomo, kiedy nastpi objawy psychozy.
Moe to by po drugim, pitym czy dwudziestym razie lub po wielu tygodniach czy nawet
42
miesicach naduywania. Mog wystpi w okresie zejciowym" (crash) po przyjciu
duych dawek, ale i kilka tygodni lub miesicy od odstawienia rodka [10, 51].
W wystpieniu psychozy amfetaminowej du rol odgrywa tolerancja, ktra dla
uzyskania objaww euforycznych wymusza stosowanie ogromnych dawek. Rwnoczenie
wiadomo, e efekty psychotyczne nie podlegaj tolerancji, a nawet mog ulec
uwraliwieniu [18],
Obecnie uwaa si, e leczenie psychoz amfetaminowych powinno opiera si
na psychoterapii. Rokowania dotyczce cakowitego powrotu do zdrowia psychicznego nie
s najlepsze. Emocjonalna depresja moe trwa miesice, a nawet lata. Neuroleptyki nie s
skuteczne w kuracji tego typu psychozy. Tylko w przypadku gdy pacjent jest podniecony
i przestraszony podaje si leki antypsychotyczne. Bada si moliwoci farmakoterapii
wleczeniu psychozy amfetaminowej. Pewn alternatyw zdaje si by podanie -
metyl-p-tyrozyny (inhibitor syntezy KA), ktra uniemoliwia ujawnienie si
eurorycznego efektu podanej nastpnie amfetaminy [18].
8.3. Interakcje
Alkohol i amfetamina
Mimo, e przeprowadzono wiele bada dotyczcych tej interakcji to jednak
trudno z ca pewnoci stwierdzi jaki bdzie jej wynik. Badanie koncentracji, pamici,
rozpoznawania, podejmowania decyzji, czasu reakcji w przypadku przyjcia alkoholu
wypadaj negatywnie. Podana rwnoczenie amfetamina poprawia te parametry,
w niewielkim stopniu zwiksza biodostpno alkoholu i pogbia stopie intoksykacji.
W przypadku wykonywania zadania nucego i przez duszy czas brak jest poprawy
sprawnoci psychomotorycznej. Wynik tej interakcji moe by zupenie
nieprzewidywalny [98].
Neuroleptyki i amfetamina
Mechanizm interakcji nie jest znany. Rwnoczesne przyjmowanie amfetaminy
i neuroleptykw moe spowodowa pogbienie efektw psychotycznych, zaostrzenie
schizofrenii. Neuroleptyki mog zmniejsza anorektyczne dziaanie pochodnych amfeta-
miny [98]. Leki przeciwpsychotyczne s stosowane w zatruciu amfetamin, ale nie
w kuracji psychoz [10, 18].
43
Sole litu i amfetamina
Sole litu znosz euforyzujce dziaanie amfetaminy. U podstawy tej interakcji le
prawdopodobnie ich przeciwstawne dziaania na wychwyt NA. Prowadzone s badania
dotyczce moliwoci wykorzystania soli litu w leczeniu uzalenienia od amfetaminy [18].
rodki zakwaszajce lub akalizujce mocz i amfetamina
Eliminacja amfetaminy jest szybsza w kwanym rodowisku moczu (uzyskane
przez podanie np. chlorku sodu) i zmniejszona przy moczu zalkalizowanym (acetazolamid,
wodorowglan sodu). Amfetamina jest sab zasad i jest wydalana gwnie przez nerki.
W zakwaszonym moczu wikszo zwizku jest zjonizowana i tym samym saba zasada
jest atwiej wydalana, a tylko niewielka cz ulega resorpcji zwrotnej (Ry. 6). Ma to
znaczenie przy odtruwaniu organizmu. Jeeli mocz jest alkaliczny zwizek wystpuje
w formie niezjonizowanej i ulega resorpcji zwrotnej przez kanaliki nerkowe. Przy
zaalkalizowaniu moczu czas eliminacji rodka jest znacznie przeduony [91].
Znane s przypadki psychoz spowodowanych kumulacj rodka w organizmie
na skutek utrudnionej eliminacji [98].
Mocz kwany Mocz zasadowy
K N M
K N M

RZ


Ry. 6. Wpyw pH na resorpcj zwrotn sabych zasad w kanaliku nerkowym. K - krew,
N - nabonek kanalika nerkowego, M - mocz, RZ - resorpcja zwrotna,W -
wydalanie [91]
44
Amantadyna i amfetamina
Amantadyna jest lekiem stosowanym w chorobie Parkinsona. Powoduje
uwalnianie DA z neuronw dopaminergicznych, co pokrywa si z dziaaniem amfetaminy,
ale wpywa sabiej od niej na uwalnianie NA. Wynikiem tej interakcji moe by zaostrze-
nie psychoz, bezsenno, pobudzenie [98].
Inhibitory monoaminooksydazy i amfetamina
Interakcja ta zachodzi midzy aminami sympatykomimetycznymi o dziaaniu
porednim (amfetamina, deksamfetamina, hydroksyamfetamina, metamfetamina, efedryna,
MDMA, mefentermina, metylfenidat, pseudoefedryna i inne) a inhibitorami
monoaminooksydazy (MAO-I), przede wszystkim tymi nieselektywnymi (iproniazyd,
izokarboksazyd, fenelzyna, tranylcypromina).
Monoarninooksydaza A (MAO-A) deaminuje adrenalin, noradrenalin,
serotonin, natomiast MAO-B dopamin, fenyloetyloamine, tyramin. Inhibitory MAO-A
(Moklobemid) znajduje gwnie zastosowanie w leczeniu depresji, a inhibitory MAO-B
(Selegilina) jako leki przeciw chorobie Parkinsona. Nieselektywne inhibitory s
wycofywane z lecznictwa ze wzgldu na liczne efekty niepodane (m.in. interakcje
chee.se effect" ze wzgldu na kumulacj tyraminy) [50].
Rwnoczesne przyjcie nieselektywnego MAO-I i amfetaminy moe spowo-
dowa tachykardi, ble wiecowe, silne ble gowy. Moe wystpi sztywno karku,
uderzenia gorca, intensywne pocenie, mdoci, wymioty, hipertonia koczyn, czasami
mog wystpi ataki epilepsji. Zdarzaj si niebezpieczne dla zdrowia i ycia krwotoki
rdczaszkowe, arytmie i zatrzymanie serca. Te powane skutki interakcji s wynikiem
nadmiernej stymulacji adrenergicznej.
W czasie leczenia nieselektywnymi MAO-I dua ilo NA zostaje zgromadzona
w zakoczeniach nerww adrenergicznych, nie tylko w mzgu, ale i w obrbie wkien
unerwiajcyh naczynia krwionone. Stymulacja zakocze nerwowych przez porednio
dziaajce monoaminy spowoduje uwolnienie zmagazynowanej tam NA i silne pobudzenie
receptorw adrenergicznych. Wynikiem tego jest skurcz naczy i znaczny wzrost cinienia
krwi. Krwotoki rdmzgowe s nastpstwem przerwania naczy mzgowych na skutek
tak wysokiego cinienia krwi [98].
45
9. Kontrola aknienia i anorektyczne dziaanie pochodnych amfetaminy
9.1. Orodkowa kontrola aknienia
Odczuwanie godu bd sytoci jest kontrolowane przez odpowiednie centra
zlokalizowane w podwzgrzu. Orodek godu mieci si w bocznym podwzgrzu.
Znajdujcy si w czci boczno-przyrodkowej podwzgrza orodek sytoci jest
pobudzany poprzez neurony wraliwe na glukoz i prawdopodobnie insulin. Uwalniany
kilka godzin po posiku hormon wzrostu (somatotropina) hamuje orodek sytoci, co
w rezultacie powoduje aktywacj orodka godu [50].
W regulacj zachowania zwizanego z pobraniem pokarmu (pobudzenie apetytu,
woenie pokarmu do ust, ucie, poykanie) obok orodkw godu i sytoci zaangaowane
s systemy neuronalne takie jak: szlak nigrostriatalny zwojw podstawy mzgu oraz
system limbiczny, przede wszystkim jdro migdaowate. U czowieka kontrola godu moe
by zdominowana przez struktury korowe bd odruchy warunkowe. Dodatkowo
znaczenie maj take aspekty kulturowe, psychiczne i finansowe. Generalnie, czowiek
stara si jada zgodnie ze swoim rozkadem dnia, a nie wtedy gdy pobudzony jest orodek
godu, cho zaley od niego ilo pobranego pokarmu. Otyo zwizana z organicznym
uszkodzeniem centrw podwzgrza jest rzadka, cho u wielu otyych dziaanie orodkw
godu i sytoci jest zaburzone.
NA dziaajc na - i -adrenoreceptory jest jednym z neurotransmitterw
biorcych udzia w hamowaniu apetytu przez oddziaywanie orodka sytoci na orodek
godu.
Dowiadczenie z 6-hydroksydopamin (powoduje zniszczenie aksonw adrener-
gicznych) pozwala sugerowa udzia szlaku midzy istot czarn a ciaem prkowanym
w kontroli pobierania pokarmu. Zaaplikowanie 6-hydroksydopaminy w ten sposb, e
spowoduje selektywn destrukcj szlaku nigrostriatalnego z obu stron wywouje cakowit
adypsj (nieprzyjmowanie pynw) i afagi (nieprzyjmowanie pokarmu). Jedzenie, picie
i zachowania z nimi zwizane mog zosta czasowo przywrcone przez apomorfin
(agonista receptorw dopaminergicznych), a efekt apomorfiny moe by blokowany przez
pimozyd (antagonista receptorw dopaminergicznych). Wynika z tego, e szlak nigro-
striatalny ukadu dopaminergicznego jest zaangaowany w aspekty zwizane z przyjcia
pokarmu.
46
Obok NA i DA take 5-HT odgrywa wan rol w kontroli odczuwania godu.
Brak 5-TH w mzgu szczurw wywouje hiperfagi prowadzc do otyoci. Sugeruje to
udzia 5-TH w stymulacji neuronw orodka sytoci lub, podobnie jak NA, w przenoszeniu
hamujcego wpywu orodka sytoci na orodek godu [10]. Ilo 5-HT syntetyzowanej
w mzgu oraz prawdopodobnie zdolno do jej uwalniania z zakocze nerwowych s
w pewnym stopniu zwizane z typem diety. Wielko syntezy zaley od tryptofanu, ktry
dostaje si przez barier krew-mzg dziki mechanizmom transportu neutralnych
aminokwasw. Inne neutralne aminokwasy (nie zawieraj podwjnych grup kwasowych
czy zasadowych) takie jak: leucyna, izoleucyna, walina, fenyloalanina i tyrozyna
konkuruj z tryptofanem o ten transport. Wysokobiakowe pokarmy dostarczaj tak du
ilo tych aminokwasw, e doprowadzaj do wysycenia ukadu nonikowego, co w
konsekwencji prowadzi do obnienia transportu tryptofanu i tym samym iloci
syntetyzowanej z niego 5-HT. Z kolei pokarmy bogatowglowodanowe powodujc
uwolnienie insuliny obniaj poziom cukru, kwasw tuszczowych i aminokwasw, przy
czym poziom tryptofanu maleje w znacznie mniejszym stopniu ni innych aminokwasw.
Z tych obserwacji wynika, e bogatobiakowe pokarmy wpywaj na hamowanie
uwalniania 5-TH, natomiast wysokowglowodanowe wywouj efekt odwrotny [10, 50].
Stwierdzono, e osoby otye wykazuj sabszy wzrost stenia tryptofanu w OUN po
przyjciu wglowodanw [50].
Terminem leki anorektyczne (gr. anorexis - bez apetytu) okrela si zwizki,
ktre powoduj redukcj aknienia poprzez dziaanie orodkowe [10]. Nale do nich
pochodne amfetaminy. Dziaanie anorektyczne modelowej amfetaminy polega na
hamowaniu orodka godu w bocznym podwzgrzu, ale nie wpywa na orodek sytoci.
Efekty anorektyczne s cile powizane z mechanizmem dziaania amfetaminy,
zwizanym ze wzrostem uwalniania NA, DA. W dziaaniu anorektycznym rwn si
dziaania wykazuj oba izomery, zarwno D-izomer jak i L-izomer.
U psw hamujce aknienie dziaanie amfetaminy jest bardzo silne i prowadzi do
wycieczenia, a w rezultacie do mierci, mimo staej obecnoci odpowiednich racji
pokarmowych. Jednak u szczura i czowieka dziaanie takie jest mniej wyrane, a tole-
rancja rozwija si szybko. U czowieka, powodowane przez amfetamin, zmniejszenie
przyjmowania pokarmu prowadzi do znacznego obnienia wagi, nawet 0,5-0,75 kg/dzie!
Naley zauway, e zwizane z amfetamin nasilenie procesw metabolicznych (wynosi
ono nie wicej ni 10%-15%) w zasadzie nie odgrywa znaczcej roli w utracie wagi, cho
pewne znaczenie moe mie zwikszenie aktywnoci ruchowej pacjenta [10].
47
9.2. Pochodne amfetaminy stosowane w leczeniu otyoci
Kuracja pochodnymi amfetaminy trwa zazwyczaj 6-8 tygodni. Leki z tej grupy
nie s w stanie spowodowa znacznego obnienia masy ciaa, jeli nie zostan
wprowadzone rygorystyczne ograniczenia dietetyczne. Jeli po zakoczonej kuracji
pacjent nie zmieni stylu ycia i przyzwyczaje dietetycznych po okoo 20 tygodniach
nastpi powrt do nadwagi sprzed leczenia [10].
Kuracja otyoci pochodnymi amfetaminy jest dyskusyjna. Wiadomo, e
powoduj one niepokj, irytacj, zawroty gowy, bezsenno, zmczenie, depresj,
tachykardi, sucho w jamie ustnej, utrudnienia w oddawaniu moczu, nadmiern
potliwo. Najpowaniejszym zagroeniem jest oczywicie moliwo uzalenienia
psychicznego, z tego wzgldu w wielu krajach kuracje takie s zakazane. Nie udao si
uzyska leku, ktry bdc anorektycznym byby cakowicie wolny od dziaa
orodkowych.
Obecnie najszersze zastosowanie, wrd lekw tej grupy, maj te, ktre
charakteryzuj si w przewaajcym stopniu dziaaniem na ukad serotoninergiczny
mzgu. Mimo nieporozumie w szczegowych ujciach rnic midzy mechanizmami
anorektycznego dziaania amfetaminy i lekw anorektycznych jak np. fenfluramina
wszyscy s zgodni, e dziaanie amfetaminy jest zwizane gwnie z aminami katecho-
lowymi a fenfluraminy i innych z udziaem 5-HT.
Wybircze zniszczenie szlakw zawierajcych NA w podwzgrzu u szczurw
znosi dziaanie anorektyczne amfetaminy, podobnie jak podanie szczurom 6-
hydroksydopaminy czy -metylo-p-tyrozyny, ktre obniaj koncentracj NA i DA
w mzgu. Podobny efekt ma przyjcie antagonistw receptora dopaminergicznego (np.
haloperidol, pimozyd). Eksperymenty te wskazuj, e efekt amfetaminy zaley od
moliwoci uwalniania NA i DA z zakocze nerwowych i ich dziaania na receptory.
Udzia w mechanizmie DA zdaje si by nie do koca jasny, gdy selektywne zniszczenie
dopaminergicznego szlaku nigrostriatalnego wywouje afagi. Prawdopodobnie udzia DA
w anorektycznym dziaaniu leku zaley od innych szlakw ni nigrostriatalny. W efekcie
hamowania apetytu przez amfetamin nie bierze udziau 5-HT, gdy obnienie jej poziomu
w mzgu lub zastosowanie jej antagonistw nie zmienia dziaania anorektycznego
[10,50]. W przeciwiestwie do amfetaminy fenfluramina wykazuje swe dziaanie mimo
zmniejszenia poziomu NA i DA w mzgu i efekt jej jest hamowany przez zastosowania
antagonistw receptora serotoninergicznego (metysergid, cyproheptadyna). Fenfluramina
48
hamuje wychwyt zwrotny 5-HT, zwiksza uwalnianie 5-HT z zakocze nerwowych
i dziaa bezporednio na receptory serotoninergiczne. Sugeruje si, e amfetamina
oddziaywuje gwnie na orodek godu, a fenfluramina na orodek sytoci.[10].
Decyzja o przeprowadzeniu kuracji pochodnymi amfetaminy powinna by
przemylana. Nie naley ich stosowa jeli nie jest to bezwzgldnie konieczne!
Wskazaniem mogaby by nadwaga zagraajca yciu, u pacjentw z indeksem masy ciaa
rwnym lub wikszym 30 kg/m
2
(30% nadwagi) oraz u pacjentw z indeksem masy ciaa
rwnym lub wikszym ni 27 kg/m
2
(20% nadwagi), u ktrych dodatkowo stwierdzono
inne czynniki ryzyka takie jak nadcinienie ttnicze, cukrzyca czy hiperlipidemia. Preparat
bezwzgldnie naley odstawi jeli pojawi si objawy choroby niedokrwiennej serca,
omdlenia, obrzki koczyn dolnych, duszno. Wane jest to, aby pochodne amfetaminy
byy stosowane jak najkrcej, do czasu wyksztacenia si nowych nawykw
ywieniowych, gdy bez ogranicze dietetycznych nie jest moliwa utrata wagi
i pniejsze j ej utrzymanie [10].
Tab. 9. Leki anorektyczne pochodne amfetaminy
Wzr chemiczny Nazwa chemiczna
Nazwa
midzynarodowa
Nazwy firmowe

2-amino-l-feny
lopropan- 1 -ol
Phenylpropanol-
aminum
Dexatrim
Obestat

3-metylo-2=
fenylomorfolina
3,4-dimetylo-2-fe-
nylomorfolina
Fenmetrazinum
(R=H)
Fendimetrazin um
(R=CH3)
Preludin
Antapentat

2-(dietyloamino)-
1-fenylopropan-1-
on
Diethylpropionum
Amfepramon,
Anfamon, Dospan,
Tenuate,Adiposan,
Regenon, Prefamon
49
-dimetylo-
fenetyloamina
p-chloro-
dimetylofenetylo-
amina
Phenterminum
(R=H)
Chlorfenterminum
(R=p-Cl)
Adipex-Neu,
lonamine

o-chloro
dimetylofenetylo-
amina
Chlorterminum
(R=o- Cl)


N -etyl o- -metylo-
3(trifluorometylo)-
fenetyloamina
Fenfluraminum
Deksfenflura-
minum
Adipomin,
Ponderax,
Ponflural
Ponderal Longue
Action Isolipan,
Adifax, Isomeride

5-(4-chloro-
fenylo)-2,5-
dihydro-3H-
imidazo[2,l-a]
izoindol-5-ol
Mazindolum
Degonan,
Mazanor, Sanorex,
Teronac

l-(4-chloro fenyl )-
N,N-dimetylo- -
(2-metylopropyl)-
cyklobutylo-
metanamina
Sibutraminum Meridia
Fenylpropanoloamina
Jest to lek, ktry moe by stosowany w przekrwieniu luzwki nosa, moe
wchodzi w skad preparatw na przezibienie. Dziaanie anorektyczne jest widoczne
dopiero w duych dawkach. Jego efektywno jako leku przeciw otyoci jest kwestio-
nowana [10].
50
Fenmetrazyna, Fendimetrazyna
S to analogi fenylopropanoaminy, w ktrych grupa aminowa i hydroksylowa
bocznego acucha alkilowego wbudowane s w heterocykliczny ukad morfoliny.
Fendimetrazyna jest N-metylow pochodn fenmetrazyny. Wykazuj one dziaania
uboczne podobne do amfetaminy, ale mniej nasilone [10, 111].
Dietylpropion
Moe by uwaany za N-dwupodstawion ketopochodn fenylpropanoloaminy
[10] lub za analoga fendimetrazyny, w ktrym tlen obecny w morfolinie znajduje si
w ugrupowaniu ketonowym [111]. Orodkowe dziaanie pobudzajce jest sabe, ale
notowane byy przypadki uzalenie psychicznych i naduywania. Lek ten nie powoduje
hipertensji, a nawet moe spowodowa obnienie cinienia ttniczego krwi. Moe to
wynika z tego, e bezporedni wpyw na receptory p-adrenergiczne jest saby [10].
Fentermina, Chlorfentermina, Chlortermina
Fentermina jest stosowana w postaci ywiczanu (w poczeniu z wymiennikiem
jonowym) celem uzyskania przeduonego dziaania. Lek podawany jest zazwyczaj
w dawce 15-30 mg na dzie przed niadaniem przez 4 tygodnie, ale maksymalnie do
8 tygodni. Potem konieczna jest 4-8-tygodniowa przerwa w jej stosowaniu [77].
Chlortermina rni si od chlorfenterminy pooeniem halogenu w piercieniu: zamiast
w para w orto. Przeduony czas dziaania umoliwia stosowanie rodka tylko raz dziennie
[10]. Leki te mog dawa objawy niepodane charakterystyczne dla amfetamin jak:
bezsenno, pobudzenie, nudnoci, wymioty, ble gowy, draliwo, depresja, koatanie
serca, ale zazwyczaj nie s silnie zaznaczone. Moliwe jest uzalenienie od tych lekw,
a w trakcie leczenia nie powinno obsugiwa si urzdze mechanicznych i spoywa
etanolu [77].
Fenfluramina, Deksfenfluramina
Jest chemicznie zbliona do innych amfetamin. Podstawienie w piercieniu
aromatycznym amfetaminy podstawnika trifluorometylowego powoduje nasilenie
aktywnoci katabolicznej leku (spalanie rezerw tuszczowych). Na skutek obecnoci tej
grupy (dezaktywuje piercie) nie tworz si aktywne pochodne fenolowe a przemianom
ulega acuch aminoalkilowy [111].
Fenfluramin przyjmuje si pocztkowo raz dziennie po 20 mg i stopniowo
zwiksza dawkowanie si do trzech razy dziennie. Gdy jest to konieczne i gdy lek nie daje
51
efektw niepodanych mona zwikszy dawk do 40 mg trzy razy dziennie. Leczenie
nie powinno trwa duej ni trzy miesice, a przed cakowitym odstawieniem leku naley
stopniowo zmniejsza dawki [77].
Efekt dziaania anorektycznego jest analogiczny do deksamfetaminy, ale
fenfluramina nie powoduje orodkowego pobudzenia, a nawet moe mie dziaanie
uspokajajce. Nie wpywa na zmniejszenie REM (cho niektrzy autorzy sugeruj
redukcj czasu REM [4]), nie powoduje nasilenia uwalniania amin katecholowych oraz nie
znosi hipotensyjnego efektu metyldopy. Tolerancja rozwija si stopniowo i po 3-4
miesicach nie jest jeszcze nasilona.
Mechanizm anorektycznego dziaania fenfluraminy prawdopodobnie
w przewaajcym stopniu polega na wpywie na ukad serotoninergiczny mzgu. Lek ten
zwiksza stenie 5-TH w mzgu, nasilajc jej wydzielanie i hamujc wychwyt zwrotny.
W ten sposb zmniejsza ochot na wglowodany, co zaobserwowano u badanych
pacjentw [50]. Dodatkowo, oprcz orodkowego dziaania anorektycznego obserwuje si
efekt glikoliptyczny, polegajcy na zwikszonym wychwycie i zuywaniu glukozy przez
minie i zwikszaniu mobilizacji rezerw tuszczowych. Optymalne dziaanie wymaga
obecnoci insuliny, a efekt jest znoszony przez antagonist receptorw 5-HT - metysergid.
Trudno jest stwierdzi jaki to ma wpyw na rzeczywist utrat wagi, dlatego przyjmuje si,
e anorektyczne dziaanie fenfluraminy zaley gwnie od mechanizmu orodkowego [10].
Zwikszajc zuycie glukozy w OUN czciowo wpywa te na czasowe pobudzenie
orodka sytoci [50].
Efektami niepodanymi mog by: senno, biegunki, sucho w jamie ustnej,
depresja, spadek libido, impotencja, zaburzenia snu, ysienie. Nage przerwanie kuracji
moe spowodowa wystpienie depresji. Fenfluramina nasila dziaanie etanolu, lekw
hipotensyjnych, pochodnych sulfonylomocznika. Istnieje jednak prawdopodobiestwo
uzalenienia przez fenfluramin, cho znacznie mniejsze ni w przypadku amfetaminy
[50]. W kuracji wszystkimi lekami anorektycznymi wywodzcymi si od amfetaminy
istotne znaczenie ma interakcja z MAO-I [77].
Leki anorektyczne jak fentermina, fendimetrazyna, fenfluramina zostay
wprowadzone do lecznictwa w Stanach Zjednoczonych w latach 70., a w roku 1996
prawoskrtny, bardziej aktywny enancjomer fenfluraminy. Oba, w roku 1997,
D, L-fenfluramina i D-fluramina zostay wycofane z rynku ze wzgldu na niebezpie-
czestwo wystpienia wad zastawek serca. Nie jest znany mechanizm takiego dziaania.
Najbardziej prawdopodobna wydaje si hipoteza mwica o pobudzeniu wzrostu
52
fibroblastw w zastawkach serca (mitogeneza) powodowanym przez bezporedni
stymulacj mitogenicznych receptorw serotoninergicznych 5-HT2B- Istniej doniesienia,
e fenfluramina moe powodowa grone w skutkach pierwotne nadcinienie pucne, ale
mechanizm tego dziaania nie jest znany. Sygnalizowane jest prawdopodobiestwo
wystpienia neurotoksycznoci. Fenfluramina, ktra na skutek nasilenia uwalniania 5-HT
powoduje w konsekwencji dugotrwae je niedobory.
Mazindol
Mazindol rni si chemicznie od pozostaych lekw przeciw otyoci, ale jego
mechanizm dziaania pozwala zakwalifikowa go w grupie lekw amfetaminopodobnych.
Jest pochodn imidazoizoindolu. Zosta on zsyntetyzowany jako lek przeciwdepresyjny,
a j ego efekty anorektyczne zostay zaobserwowane w czasie rutynowych bada nad
aktywnoci farmakologiczn. Mazindol jest najsilniejszym z lekw anorektycznych,
bdc 5-10 razy silniejszym od deksamfetaminy [10]. Jest podawany w dawce 0,5-1 mg
podczas niadania, a nastpnie ustala si indywidualne dawkowanie. Maksymalna dawka
dobowa nie moe wynie wicej ni 3 mg. Kuracja nie powinna trwa duej ni
8 tygodni, gdy zachodzi taka potrzeba leczenie mona powtrzy, ale po okresie
przerwy [77].
Lek ten zwiksza wykorzystanie glukozy; na efekt ten nie wpywa ani insulina
ani metysergid. Tak jak w przypadku innych lekw przeciw otyoci jego efekt podlega
tolerancji rozwijajcej si w cigu kilku tygodni [10].
Mazindol, ktry w zasadzie podobnie jak amfetamina powoduje uwalnianie DA
i NA, hamuje ich wychwyt zwrotny, ale efekt jego jest czciowo znoszony przez
metysergid, analogicznie jak w przypadku fenfluraminy. Moliwe, e mazindol dziaa
poprzez oba typy mechanizmw: dopaminergiczny i serotoninergiczny. Moe powodowa
przyspieszenie akcji serca, nadcinienie ttnicze, ble wiecowe, bezsenno, zaparcia lub
biegunki, draliwo, nerwowo, sucho w jamie ustnej, wysypki skrne. Mazindol
zmniejsza hipotensyjny efekt metyldopy, klonidyny [77]. Istniej doniesienia, e powoduje
wzrost libido u kobiet [10]. W czasie przyjmowania leku nie naley pi etanolu ani
obsugiwa urzdze mechanicznych [77].
53
Sibutramina
W 1997 roku w Stanach Zjednoczonych, a w 1999 w Polsce zosta
zarejestrowany nowy lek przeciw otyoci sibutramina. Jest on inhibitorem wychwytu
zwrotnego NA i 5-HT, wykazuje powinowactwo do receptorw 5-HT1 i 5-HT2,
adrenergicznych a i |3, dopaminergicznych D
!
i D
2
. Prawdopodobnie prowadzi do wzrostu
wydatku energetycznego przez nasilenie termogenezy [25]. Sibutramina zwiksza uczucie
sytoci, redukuje ilo przyjmowanych pokarmw bez zmiany rytmu posikw. Lek ten
wykazuje nie tylko zbliony mechanizm dziaania, ale i due podobiestwo strukturalne do
innych lekw z tej grupy. Sibutramina podawana jest, gdy leczenie niefarmakologiczne nie
przynosi oczekiwanych rezultatw, czyli waga nie zmniejsza si o co najmniej 5 kg po
3 miesicach.
Wikszo efektw niepodanych leku pojawia si na pocztku leczenia, a ich
nasilenie zmniejsza si z upywem czasu. Do najczciej wystpujcych nale: sucho
w ustach, zaparcia, bezsenno, wzrost cinienia krwi, ble gowy [25].
Osabienie aknienia i utrata masy ciaa wystpuje take jako efekt uboczny
lekw przeciwdepresyjnych, hamujcych selektywnie wychwyt zwrotny 5-TH.
10. Inne pochodne amfetaminy
10.1. Psychostymulujce pochodne amfetaminy
Obok amfetaminy dua jest liczba orodkowo stymulujcych lekw, ktre mimo
rnic w budowie chemicznej (Tab. 10) wykazuj mechanizm dziaania analogiczny do
tego zwizku. Ich wykorzystanie w terapii jest kontrowersyjne. aden z niej
przedstawionych lekw nie jest zarejestrowany w Polsce. Kady z nich niesie
niebezpieczestwo wystpienia lekozalenoci, jest te przeciwwskazany w ciy
i w czasie laktacji [55, 77]. Amfetaminy s przeciwskazane w nadcinieniu ttniczym,
nadczynnoci gruczou tarczowego, chorobie wiecowej, u osb chorych na anoreksj czy
bulimi, cierpicych na bezsenno, zaburzenia snu. Bezwzgldnym przeciwskazaniem
jest stwierdzenie u pacjenta zaburze psychicznych, tendencji samobjczych [17, 50, 51].
54
Tab. 10. Psychostymulujce pochodne amfetaminy
Amfetamina i zwizki pochodne
Budowa chemiczna Nazwa chemiczna Nazwa
midzynarodowa
Nazwy firmowe i
potoczne
Amphetaminum
Amphetaminum
sulfuricum
Psychedrine,
Biphetamine
Benzedrine,
Psychoton,
Fenyloizo-
propyloamina lub
-metylofenetylo-
amina
Amphetaminum
Phosphoricum
Actemin,
Aktedron

(+)~ -metylo-
fenetyloamina
Dexampheta-
minum
Synatan,
Dexamin,
Dexedrine

N-metylofenylo-i
zopropyloamina
Metampheta-
minum
Peryitin,
Desoxyn,
Methedrin

2-pirolidyno-l-
fenylopentan
Prolintanum Katovit,
Promotil

N-etylo-3-
fenylonorbornano-
2-amina
Fencamfaminum Euvitol Reactivan
(zwit.B|, 812, C)
55

7-[2-( -mety
lofenetyloami no)-
etylo]-teofilina
Fenethyllinum Captagon

Ester metylowy
kwasu -fenylo-2-
piperydyno-
octowego
Methyl-
phenidatum
Ritalin,
Centedrin,
Meridil

2-amino-5-fenylo-
4-(5H)-oksazolon
Pemolinum Tradon, Senior,
Stimul, Yolital,
Tamilan (z
wodorotlenkiem
magnezu)

-[(l-metylo-
2-fenyloetylo)-
amino] benzeno-
acetonitryl
Amphetaminilum Aponeuron
Deksamfctamina
Jest prawoskrtnym racematem amfetaminy. Jest porednio dziaajc amin
sympatykomimetyczn (aktywno i adrenomimetyczna) o orodkowych
waciwociach pobudzajcych (szczeglnie na kor mzgow). Wykazuje efekt dziaania
dwukrotnie silniejszy od racemicznej amfetaminy. W postaci siarczanu wchania si
56
dobrze z przewodu pokarmowego. Jest czciowo metabolizowana w wtrobie, ale
znaczna jej cz moe zosta wydalona z moczem w postaci niezmienionej [77]. Znajduje
zastosowanie w leczeniu narkolepsji oraz w skojarzonym leczeniu zespow hiperkine-
t ycznych u dzi eci . Jest przeci wwskazana w chorobach sercowo-naczyni owych,
w nadczynnoci tarczycy, w jaskrze, w bezsennoci, w braku aknienia, w nadmiernej
pobudliwoci, w zaburzeniach funkcji nerek, w padaczce, w potencjalnej skonoci do
uzalenie [55, 77]. Dziaaniami niepodanymi s: nadmierne pobudzenie OUN,
niepokj, bezsenno, brak aknienia, ble i zawroty gowy, zaburzenia
odkowo-jelitowe, wzrost cinienia ttniczego, tachykardia, nadmierna potliwo,
zmiany w libido, impotencja. Przeciwwskazane jest jej rwnoczesne podawanie z MAO-I.
Nasilaj dziaanie trj piercieniowych lekw przeciwdepresyjnych [55].
Metamfetamina
Rni si od amfetaminy obecnoci ugrupowania metylowego przy grupie
aminowej. Dziaa silniej orodkowo, a sabiej obwodowo od amfetaminy [111], jej efekt
jest take szybszy i duszy [55]. Stosowana w postaci chlorowodorku atwo wchania si
z przewodu pokarmowego [77]. W latach 50. i 60. bya szeroko stosowana w Stanach
Zjednoczonych w leczeniu otyoci oraz zespow hiperkinetycznych u dzieci [51].
Przeciwwskazana jest w zaburzeniach psychicznych, w schizofrenii, w chorobach sercowo-
naczyniowych. W wyniku duszego stosowania nasilaj si objawy uboczne
reprezentowane najczciej przez: bezsenno, lki, niepokj, pobudzenie, ble i zawroty
gowy, skurcze mini, zaburzenia odkowo-jelitowe, stereotypie ruchowe, sucho bon
luzowych, arytmi serca, wahania cinienia krwi [51, 55]. Przyjmowana w czasie ciy
moe spowodowa opnienie i zaburzenia w rozwoju podu, poronienie lub
przedwczesny pord [51].
Prolintan
Jest to syntetyczna amina sympatykomimetyczna. Pobudza OUN, zwiksza
wydolno psychomotoryczn, zmniejsza aknienie [55]. Atom azotu jest zamknity
w piercieniu pirolidyny, a acuch propylowy jest wyduony do pentylowego. Prawie
w caoci ulega metabolizmowi. Wydala si z moczem [77]. Jest stosowany w obnionej
aktywnoci motorycznej. Leku nie naley stosowa w niewydolnoci minia sercowego,
w hipertensji, w padaczce. Nie przyjmuje si go cznie z MAO-I i z innymi lekami
psychostymulujcymi [55],
57
Fenkamfamin
Pobudza OUN podobnie jak amfetamina. Lek moe by zastosowany w stanach
wyczerpania psychicznego i fizycznego, w rekonwalescencji, w osabieniu napdu,
w apatii, w narkolepsji. W wieku podeszym moe zosta podany w celu poprawy napdu
psychomotorycznego. Dziaania niepodane pokrywaj si z efektami ubocznymi
deksamfetaminy [55].
Fenetylina
Jest to pochodna amfetaminy i teofiliny. Znajduje zastosowanie w leczeniu
narkolepsji, w obnieniu napdu psychomotorycznego. Przeciwwskazaniami do jej
stosowania s: padaczka, stany lkowe, niepokj, psychoza paranoidalna, nadczynno
tarczycy. Przyjmowanie leku moe spowodowa: nadmierne pobudzenie, zaburzenia snu
lub bezsenno, ble i zawroty gowy, nudnoci, wymioty, drgawki. Interakcje s zwizane
z teofilin. Rwnoczesne podanie z erytromycyn lub cymetydyn powoduje wzrost
stenia leku we krwi. Natomiast induktory enzymatyczne (fenobarbital, karbamazepina,
fenytoina, ryfampicyna) zmniejszaj stenie leku we krwi [77].
Metylfenidat
Dziaa stymulujce na OUN podobnie jak amfetamina. Atom azotu znajduje si
w piercieniu piperydyny, a w acuchu alkilowym jest podstawiony ester metylowy.
atwo wchania si z przewodu pokarmowego, po zmetabolizowaniu (gwnie hydroliza
estru) jest wydalany z moczem [1.11]. Moe by przepisywany w narkolepsji, w bdcym
wynikiem miadycy naczy mzgowych spowolnieniu psychoruchowym, w zaburzeniach
koncentracji, w labilnoci emocjonalnej u dzieci [77]. Moe zosta podany jako rodek
budzcy po narkozie lub po przedawkowaniu rodkw nasennych [55], rodek jest
przeciwwskazany w zaburzeniach sercowo-naczyniowych, w jaskrze, w nadczynnoci
tarczycy, w padaczce, gdy wystpuj tiki nerwowe [77]. Pocztkowe pobudzenie seksualne
moe nastpnie przemieni si w impotencj. Efektami ubocznymi towarzyszcymi
przyjciu metylfenidatu s: niepokj, bezsenno, hipertensja, sucho w jamie ustnej,
bolesne skurcze w obrbie jamy brzusznej, nadmierna potliwo [55].
58
Pemolina
Wykazuje dziaanie pobudzajce na OUN. Jest pochodn oksazolin-4-onu
z grupami: aminow w pozycji 2 i fenylow w pooeniu 5 [111]. Wpyw na ukad sercowo-
naczyniowy jest mniejszy ni w przypadku amfetaminy [36]. Znosi uczucie zmczenia,
wyczerpania, zmniejsza aknienie podobnie jak amfetamina. Pobudza orodek oddechowy
po depresyjnym wpywie morfiny i barbituranw. atwo wchania si z przewodu
pokarmowego (wodorotlenek magnezu poprawia jej wchanianie [111]), jest wydalana z
moczem. Moe zosta zastosowana u dzieci powyej 6 roku ycia w zespoach zaburze
zachowania i koncentracji. Take w zaburzeniach napdu, wydolnoci
psychomotrycznej, w rekonwalescencji, w stanach wyczerpania, w zaburzeniach rytmu snu
i czuwania [77]. Lek nie powinien by stosowany w schorzeniach wtroby i nerek,
w nadmiernym pobudzeniu psychomotorycznym, w stanach depresyjnych. W pierwszych
dniach kuracji wystpuj przemijajca bezsenno i utrata aknienia. Mog pojawi si
nudnoci, wymioty, ble brzucha, wysypki skrne, ble i zawroty gowy. W rzadkich
przypadkach moe wystpi taczka, dyskinezy, oczopls, drgawki. W czasie terapii
pemolin nie naley przyjmowa innych rodkw pobudzajcych. Dziaanie leku nasila
kofeina. Pemolina osabia dziaanie lekw nasennych i przeciwpadaczkowych.
Niebezpieczne jest rwnoczesne podanie MAO-1. Jej stosowanie nie przynioso
oczekiwanych rezultatw w leczeniu choroby Alzheimera. Istniao przypuszczenie, e
pemolin nasila syntez kwasu rybonukleinowego (RNA), ale nie zostao to potwierdzone
[55]. Istniej doniesienia o moliwoci wywoania uszkodze wtroby i zahamowania
wzrostu u dzieci przez pemolin [111].
10.2. Leki hamujce MAO o budowie chemicznej pokrewnej amfetaminie
Do pochodnych amfetaminy wykazujcych dziaanie hamujce aktywno MAO
nale tranylcypromina, feniprazyna i selegilina (Tab. 11). Od zwizku macierzystego
odrnia je brak dziaania anorektycznego. Leki te nie s pozbawione orodkowych
efektw pobudzajcych.
Tranylcypromina
Jest nieselektywnym, nieodwracalnym inhibitorem MAO. Jest, w odrnieniu od
fenelzyny, pochodn niehydrazynow [41]. W leku tym grupa -metylowa zostaa
wbudowana w piercie cyklopropanu. Dobrze wchania si z przewodu pokarmowego.
59
Wydala si z moczem. Tranylcypromina znajdowaa zastosowanie w depresji endogennej
przebiegajcej z niskim poziomem lku.
Lek wzmaga dziaanie insuliny, lekw hipoglikemizujcych (pochodnych
sulfonylomocznika), rodkw dziaajcych depresyjnie na OUN (barbiturany, alkohol),
amfetaminy i innych amin sympatykomimetycznych. Naley bezwzgldnie przestrzega
diety: nie przyjmowa pokarmw zawierajcych tyramin (cheese effect"). Ze
stosowaniem leku moe wiza si wystpienie: blw i zawrotw gowy, pobudzenia,
suchoci luzwki jamy ustnej, wysypki, zaburze odkowo-jelitowych, nadmiernej
potliwoci, zaburze rytmu serca. W rzadkich przypadkach tranylcypromina moe
spowodowa krwawienia wewntrzczaszkowe [17]. Ze wzgldu na powane dziaania
niepodane i obecno na rynku bardziej skutecznych i bezpiecznych tranylcypromina nie
jest obecnie stosowana.
Tab. 11. Pokrewne amfetaminie MAO-I
Inhibitory MAO pokrewne amfetaminie
Wzr chemiczny Nazwa chemiczna Nazwa m i
dzynarodo wa
Nazwa
firmowa

2-fenylocyklo-
propyloamina
Tranylcyprominum Parnate

2-fenylo-l-
metyloetylohydrazyna
Pheniprazinum


N-metylo-N-
propargy 1 ofeny 1 o-
izopropyloamina
Selegilinum Jumex,
Deprenyl,
Eldepryl,
Jumexal,
Movergan
Selegiiina
Jest selektywnym, nieodwracalnym inhibitorem MAO-B. Wodory grupy
aminowej amfetaminy s podstawione przez grup metylow i ugrupowanie propargylowe
[51]. Lek nasila dziaanie lewodopy poprzez zwikszenie i utrzymanie stenia DA
w OUN. Wraz z lewodopjest przyjmowana w chorobie Parkinsona. W monoterapii moe
60
by stosowana w pocztkowej fazie choroby. Szybko wchania si z przewodu
pokarmowego. Wydala si powoli gwnie z moczem, ale czciowo te z kaem [77].
W wyniku metabolizmu jednym z produktw moe by amfetamina [111]. Selegilina
w dawkach terapeutycznych nie wykazuje dziaania pobudzajcego amfetaminy [77].
Przyjta w duych dawkach moe te hamowa MAO-A [111] (prawdopodobny wpyw
amfetaminy). Selegilina nie wpywa na aktywno MAO w jelitach, wic nie hamuje
rozkadu tyraminy dostarczanej z poywieniem [41]. Dziaania niepodane wynikaj
z nasilenia dziaania lewodopy. Mog wystpi: obnienie cinienia ttniczego, zaburzenia
rytmu serca, nudnoci, wymioty, pobudzenie, niepokj [77].
61
AMFETAMINY HALUCYNOGENNE
1. Miejsce MDMA wrd narkotykw
MDMA, czyli 3,4-metylenodioksyrnetarnfetamina i inne zwizki o podobnej
budowie chemicznej i zblionym efekcie dziaania nazywane s amfetaminami
halucynogennymi. Ich dziaanie jest wynikiem poczenia stymulujcego efektu
amfetaminy i halucynogennego meskaliny. Podobiestwo z amfetamin dotyczy budowy
chemicznej, ale te aspektw pobudzenia psychomotorycznego [29]. Pojcie
halucynogenne" miaoby sugerowa zdolno MDMA do wywoania zudze,
znieksztace rzeczywistoci, omanw suchowych lub/i wzrokowych. Nie mona jednak
tak upraszcza charakterystyki tych zwizkw. Komponenta amfetaminopodobna odgrywa
w zasadzie drugorzdn rol, a wywoanie lekkiego znieksztacenia percepcji, empatii,
dobrego nastroju raczej trudno nazwa halucynacjami.
Na okrelenie zwizkw pozwalajcych zachowa wiadomo, orientacj,
a wywoujcych zwikszon wraliwo w odbieraniu bodcw psychiatra Humphrey
Osmond zaproponowa nazw psychedeliczny od greckich sw psyche - dusza i
delos - jasny, oczywisty [84]. Termin ten mia si odnosi do LSD. Martin i Sloan
sklasyfikowali rodki zmieniajce percepcj w odniesieniu do LSD. Za podstaw tego
podziau miay suy: dziaanie podstawowe, efekty neurofizjologiczne, tolerancja
62
krzyowa midzy innymi zwizkami, odpowied na zastosowanie antagonistw
selektywnych. Klasyfikacja obejmuje 5 grup [59].
rodki:
LSD- podobne,
prawdopodobnie LSD- podobne,
prawdopodobnie LSD- podobne, ale take z innymi waciwociami,
prawdopodobnie nie LSD- podobne,
nie LSD- podobne. Pod wzgldem chemicznym rodki
halucynogennne mona podzieli na:
pochodne indoloalkiloaminy (LSD, DMT, psylocyna, harmina, harmalina),
pochodne fenyloetyloaminy (meskalina, mirystycyna, elemicyna, MDA, MDMA,
STP, MDEA),
pochodne piperydyny (PCP, ditran, ketamina).
2. Historia MDMA
MDMA zostaa po raz pierwszy zsyntetyzowana w roku 1898, ale przez
nastpne dwadziecia lat nie staa si przedmiotem zainteresowania [1], W roku 1912
niemiecka firma Merck ponownie zsyntetyzowaa MDMA, a w roku 1914 opatentowaa
zwizek [84], Miaa by prawdopodobnie sprzedawana jako lek anorektyczny, ale tak
naprawd nigdy nie znalaza takiego zastosowania, a sam patent nie precyzowa do jakich
celw miaaby by uyta [88, 89]. Zwizek na jaki czas zosta znowu zapomniany.
Wiatach 50., epoce zimnej wojny, wojsko amerykaskie testowao wiele zwizkw pod
ktem ich uytecznoci do celw militarnych [88]. Przykadowo LSD prbowano
wykorzysta jako lek prawdy" w przesuchiwaniach. Przeprowadzane na zwierztach
dowiadczenia dotyczce MDMA oznaczone byy numerem Ea-1475 (Experimentat Agent
1475) [1].
Alexander Shulgin biochemik, studiujcy na Uniwersytecie Berkeley
w Kalifornii, lubicy nazywa si ojcem MDMA, przeprowadzajc swoje badania
przyczyni si do rozpowszechniemia tego zwizku. Zaczo si od tego, e pracujc dla
zakadw chemicznych Dow Chemical zsyntetyzowa nowe, skuteczne i przede wszystkim
dochodowe insektycydy. Dyrekcja firmy umoliwia ambitnemu naukowcowi korzystanie
z laboratorium do przeprowadzenia swoich wasnych bada. Od tej pory Shulgin przesta
63
interesowa si insektycydami, a zaj eksperymentowaniem ze rodkami
psychodelicznymi, jako e ju wczeniej by pod wraeniem efektw meskaliny.
Postanowi dowiadcza dziaania rodkw na sobie i na grupie przyjaci: przyj i
czeka"[88, 89]. Badane zwizki klasyfikowa opierajc si na analogii chemicznej.
Zajmowa si zwizkami z grupy fenetylaminy, a nastpnie opisywa subtelne rnice
midzy nimi. Swoje dowiadczenia opisa w ksice napisanej wsplnie z on Ann:
Fenetylaminy, ktre poznaem i pokochaem." (Pkenetylamines l have known and loved"
- Pihkal). W publikacji tej przedstawionych zostao 179 zwizkw. Jednym z nich byo
MDMA, o ktrym Shulgin pisze: Zrobiem to w moim laboratorium i zayem. Doznaem
przyjemnego rozjanienia duszy. To wszystko. Brak jakichkolwiek efektw
psychodelicznych...po prostu wyrane poprawienie nastroju."[88]. W MDMA Shulgin
widzia spenienie swoich ambicji znalezienia skutecznego w psychiatrii leku. Shulgin
/syntetyzowa MDMA w 1965 roku, pniej w latach siedemdziesitych interesowali si
nim take inni badacze, wrd nich oczywicie psychiatrzy i psychoterapeuci. Jednym
z nich by przyjaciel Shulgina Leo Zeff, ktry jedc po caych Stanach Zjednoczonych
prezentowa moliwoci nowego leku i uczy sposobw terapii i tym samym MDMA
zyskiwao nowych zwolennikw [89]. Pierwsi lekarze uywajcy w leczeniu MDMA byli
przekonani o jego walorach terapeutycznych i skutecznoci. W Pihkal jeden z nich
opisuje: MDMA jest penicylin dla duszy i raz jeden widzc jej efekt nie przestaniesz jej
nigdy przepisywa." [88].
Wczeniej, w latach pidziesitych i z pocztkiem lat 60. prbowano
wykorzysta w terapii LSD, ale w porwnaniu z MDMA nie speniao oczekiwa:
czas dziaania MDMA jest o poow krtszy ni LSD,
podobnie jak LSD, MDMA uatwia introspekcj, oddala lki, poprawia
komunikatywno ze wiatem i w relacji pacjent-lekarz,
MDMA nie powoduje zmian wiadomoci, uniemoliwiajcych odrnienie
wiata realnego od halucynacji [1].
Rwnoczenie zachwyceni efektami MDMA psychiatrzy zdawali sobie spraw, e
zwikszona popularno MDMA, jej powszechne, pozamedyczne przyjmowanie
doprowadzi do interwencji rzdu i zakazu jej stosowania, jak to si stao w przypadku
LSD. Zdecydowano dalej prowadzi badania nad zastosowaniem MDMA w psychiatrii
i, na ile to byo tylko moliwe, odwrci uwag prasy i opinii publicznej [88], W Kalifornii
jedno z laboratoriw w roku 1976 wyprodukowao 10 tysicy tabletek, a w roku 1985 ju
64
ponad 40 tysicy miesicznie [84]. Za zote lata" MDMA przyjmuje si 1977-1985, cho
w zasadzie nigdy nie bya szeroko stosowana w terapii. W roku 1984, jeszcze legalna, bya
coraz popularniejsza w krgach amerykaskich studentw. Zaczto j te nazywa
ecstasy", cho inna, mao znana nazwa empathy" zdawaa precyzyjniej odnosi si do
efektu dziaania MDMA. W tym czasie nazywano j te A da m, Essence, Love [1].
Pocztkiem koca legalnoci MDMA by rok 1985 i pierwsze prby zakazu
przez amerykask Agencj do Spraw Zwalczania Narkotykw (Drug Enforcement
Agency - DE A) obrotu tym rodkiem. Byy one skutkiem pojawienia si na rynku China
White, (c/esigner drug), narkotyku sprzedawanego jako substytut heroiny. Okazao si, e
powoduje on powane uszkodzenia mzgu i dla bezpieczestwa postanowiono
wyeliminowa z rynku wszelkie zwizki mogce by potencjalnie szkodliwe. Pierwszy
zakaz legalnego obrotu MDMA zosta wprowadzony 01.07.1985 roku [88]. Zakaz ten
ograniczy dalsze prace badawcze, ale nie wpyn na poziom rekreacyjnego" spoycia
MDMA. Rok pniej, pod naciskiem Stanw Zjednoczonych, czonkowie Organizacji
Narodw Zjednoczonych rozszerzyli list zakazanych zwizkw zawartych
w Midzynarodowej Konwencji do spraw Substancji Psychotropowych (International
Comention on Psychotropic Substances) z roku 1971 [1]. Umieszczono MDMA
w Wykazie l (Schedule /), czyli spisie zawierajcym najgoniejsze, silnie uzaleniajce,
bez zastosowania medycznego narkotyki. Jednoczenie dodano klauzul majc zniechci
pastwa stowarzyszone do uatwiania bada dotyczcych tej ciekawej substancji". Nie
zgadza si z tym prezydent Komitetu Ekspertw wiatowej Organizacji Zdrowia Paul
Grof, uwaajc, e w tym momencie midzynarodowa kontrola jest nieuzasadniona."[89].
Zakaz wydany przez DEA by czasowy i mia obowizywa jeden rok. W tym czasie
zastanawiano si jakie rodki przedsiwzi przeciwko rozprzestrzenianiu si MDMA.
Rwnoczenie media rozpoczy kampani opart na sensacyjnych, czsto nie majcych
nic wsplnego z prawd doniesieniach. Wycigano wnioski, e skoro MDA powoduje
uszkodzenia mzgu u szczurw (przy podawaniu im ogromnych dawek) podobny efekt
musi wywiera MDMA. Psychiatrzy, obrocy tej substancji nie potrafili przygotowa si
na odpieranie zarzutw. Sd zaleci umieszczenie MDMA w Wykazie 3, co umoliwioby
produkcj, badania i wydawanie recept.. DEA odrzucia te zalecenia i wpisaa MDMA do
Wykazu l. Zwolennicy MDMA prbowali jeszcze odwoywa si do Sdu Federalnego,
ale ich zabiegi zakoczyy si niepowodzeniem i 23.03.1988 roku MDMA zostao na stae
umieszczone na licie najniebezpieczniejszych narkotykw [88, 89]. Te potyczki prawne
spowodoway wzrost zainteresowania budzc tyle kontrowersji substancj. Zakaz
65
spowodowa zahamowanie legalnej syntezy MDMA i ekspansj rynku przestpczego.
Zwizek legalnie by stosowany do roku 1993 tylko w Szwajcarii. Znacznie zredukowane
zostay badania na efektami dziaania, toksycznoci MDMA. Ustawa obejmowaa tylko
MDMA i szybko na rynku pojawiy si jej analogi, ktre nie byy zakazane. Konieczne
byo wprowadzenie w 1986 ustawy uniemoliwiajcej legalny obrt pochodnymi
zakazanych substancji. Najwikszym problemem bya i jest bezprawna produkcja, ktrej
oczywicie pastwo nie jest w stanie kontrolowa, a ktrej wynikiem jest pojawienie si na
rynku wielu nowych, nieznanych wczeniej i niebezpiecznych substancji sprzedawanych
jako ecstasy [1].
Uwaa si, e ecstasy zostao sprowadzone z Ameryki do Europy w poowie lat
osiemdziesitych jako narkotyk mioci" przez ubierajcych si na pomaraczowo
zwolennikw indiaskiego guru Bhagwaana Rajneesh. Pocztkowo nowy narkotyk
przyjmowany by jako forma rekreacji w wolnych chwilach, potem wraz z rozwojem sceny
rave odkryto jego potny potencja jako dance drug. Pierwsze imprezy rave odbyway si
w roku 1987 na wyspie Ibiza. Wywodzc si z Chicago muzyk house mona okreli
jako rytmiczn miesznin rnych stylw muzycznych. Jedn z jej odmian jest techno-
house, gdzie rytm, melodia s cakowicie zelektronizowane, DJ tworzy z istniejcych
utworw nowe, a sam taniec jest rytmiczny, cho moe si wydawa chaotyczny. Przy
takiej muzyce bawi si amatorzy ecstasy, ktre umoliwia im odpowiednie" odbieranie
muzyki. Pierwszym popularnym klubem rave bya Hacienda" w Manchesterze. Potem ten
typ zabawy zacz si coraz bardziej rozpowszechnia. Imprezy odbyway si w tajemnicy
w opuszczonych magazynach (warehouse parties}. Tajemnica polegaa na tym, e
kupowano bilety bez adresu i dopiero kilka godzin przed umwion zabaw dowiadywano
si telefonicznie gdzie naley jecha. Samego przebiegu zabawy nie mona byo nie
usysze.
W roku 1991 ecstasy znalazo si praktycznie w kadym miejscu w Wielkiej
Brytanii. Popyt zacz przewaa nad poda i coraz czciej jako ecstasy sprzedawano
inne narkotyki lub ich mieszanki [88, 89]. Wraz z towarzyszcym muzyce rave hasem
,,ove, peace & ecstasy" subkultura ta dotara do Berlina, ktry sta si miejscem
organizowanych od roku 1989 Love Parad. O zwikszajcej si popularnoci tego stylu
wiadczya liczba uczestnikw imprezy: w 1989 roku byo ich 150, a 7 lat pniej ju
prawie milion [1].
66
Wraz z bardziej powszednim stosowaniem ecstasy coraz goniej zaczto mwi
o wypadkach miertelnych zwizanych z przyjciem tej piguki. Obecnie uwaa si, e
w kady weekend w Wielkiej Brytanii jest sprzedawanych 500 000-800 000 tabletek
ecstasy! Podobnie w innych krajach Europy.
3. Charakterystyka MDMA
3.1. Dawki i model dziaania zwizku
MDMA jest psyntetycznym zwizkiem, ktry powsta przez przetworzenie
skadnikw gaki i kwiata muszkatoowego (Meristica fragrans) [31]. Dziaanie MDMA
okrelone zostao jako entaktogenne, dla opisania stanu lekkiego znieksztacenia
rzeczywistoci, przeamania barier emocjonalnych, poczucia radoci, intymnoci,
bliskoci z innymi ludmi, dobrego nastroju, akceptacji siebie i wiata, zwikszenia
percepcji otoczenia. [31, 84]. Zwizek dostpny jest w postaci rnokolorowych
tabletek i kapsuek, czsto z wytoczonymi symbolami, wizerunkami (Ry. 7).

Ry. 7. Tabletki ecstasy

67
Obecnie nazwa ecstasy obejmuje nie tylko MDMA, ale i wiele jej pochodnych,
czy te narkotykw o innej budowie chemicznej, ktre znalazy si w tabletce. MDMA
najczciej przyjmuje si doustnie, znacznie rzadziej jest palona, wcigana przez nos lub
wstrzykiwana doylnie [59]. W tabeli 12 zestawiono efekty fizjologiczne i odczucia
subiektywne po przyjciu MDMA.
Tab. 12. Efekty dziaania MDMA [109]
Odczucia subiektywne Dziaanie
pozytywne" negatywne"
Pobudzenie, wzrost
temperatury ciaa,
odwodnienie, brak
aknienia, wzmoenie
odruchw, rozszerzenie
renic, tachykardia,
szczkocisk, nudnoci,
wymioty.
euforia, empatia, uczucie
przypywu energii,
zwikszenie percepcji
otoczenia, intensyfikacja
przey emocjonalnych,
pobudzenie seksualne,
odsunicie lku.
napicie emocjonalne,
depersonal izacj a, apatia,
niepokj, nadwraliwo na
bodce zewntrzne, utrata
kontroli, zaburzenia
wiadomoci, zaburzenia
pamici, problemy z
erekcj.
Rekreacyjni konsumenci ectasy przyjmuj najczciej 1-2 tabletki po 60-120
mg kada (0.75-4.0 mg/kg m.c.). Po 20 minutach od przyjcia rodka pojawiaj si:
euforia, otwarcie na nowe idee, znaczne podniecenie, wiara we wasne siy, pogbiaj si
emocje, zmniejsza si apetyt. Efektom tym towarzysz: tachykardia, szczkocisk,
rozszerzenie renic, mdoci, niestabilny chd. W okresie midzy 24 a 48 godzin od
przyjcia moe nastpi cra.v/z" objawiajcy si blami mini, wyczerpaniem, depresj,
irytacj, blem gowy, problemami z koncentracj. W cigu 4 dni s obecne: smutek,
depresja, znudzenie [67].
3.2. Wpyw set i setting na efekt dziaania zwizku
Przyjcie tabletki ecstasy nie powoduje staych, okrelonych efektw, ktre
mona by przewidzie. Jest ono indywidualnym przeyciem nie zamknitym w ramach
cisego obrazu klinicznego. Na efekt dziaania MDMA skadaj si nie tylko ilo
przyjtego rodka, ale i indywidualne oczekiwania (set) oraz warunki zewntrzne (setting).
Set - pojcie okrelajce osobowo konsumenta, jego oczekiwania co do efektu
dziaania narkotyku, nastrj w chwili przyjcia rodka [1]. Wane s te wczeniejsze
68
dowiadczenia z ecstasy [43]. Znaczenie ma samopoczucie w danym momencie: czy jest
si smutnym, czy radosnym, zmczonym, czy wypocztym. Ten kto jest sceptyczny wobec
efektu lub spodziewa si czego nieprzyjemnego nie okreli swego dowiadczenia jako
pozytywnego. Podr (trip) wywoana przez ecstasy zazwyczaj atwo poddaje si kontroli
i w duym stopniu mona ni kierowa. W pewnej mierze to, czy bdzie to good trip czy
bad trip zaley od konsumenta. Mona okreli dziaanie MDMA jako efekt katalizatora
nastroju, uczu. Zdenerwowanie, strach, przygnbienie, smutek, al s znacznie
uwypuklone pod wpywem ecstasy.
Na selting skadaj si okolicznoci w jakich przyjmuje si narkotyk: czy jest si
samym, czy z przyjacimi, czy w dyskotece, czy w domu. Ten, kto zayje ecstasy podczas
spaceru po lesie bdzie inaczej opisywa efekt dziaania MDMA, ni ten kto j przyjmie
w czasie imprezy rave. Kada zmiana otoczenia bdzie powodowaa zmian
charakterystyki odurzenia. Zmiana wiata, przypadkowo napotkana osoba,
charakterystyczny dwik mog sprawi, e good trip zamieni si w koszmar [1].
4. Farmakologiczne dziaanie MDMA
4.1. Mechanizm dziaania MDMA
Efekt MDMA polega na dziaaniu za porednictwem neuromediatora serotoniny
(5-HT). Dziaanie MDMA przejawia si wzrostem transmisji 5-HT na poziomie OUN,
dodatkowo dochodzi do pobudzenia receptorw adrenergiczych w OUN i na obwodzie
oraz do aktywacji orodkowych receptorw dopaminergicznych [59]. MDMA wpywa
take na hamowanie wychwytu zwrotnego 5-HT [19].
5-HT znajdujca si w OUN stanowi 1% iloci tego zwizku w organizmie.
Poza OUN 5-HT znajduje si w obwodowym ukadzie nerwowym, przewodzie
pokarmowym, pytkach krwi. Wydaje si, e 5-HT jako neuromediator wykazuje dziaanie
hamujce w procesach regulacyjnych w OUN [59]. Podstawowym metabolitem 5-HT jest
kwas 5-hydroksyindolooctawy (HIAA), ktry dostaje si do pynu mzgowo-rdzeniowego
i krwi, a nastpnie zostaje wydalony z moczem. Wanie poziom tego metabolitu wskazuje
na nieprawidowoci w syntezie, czy gospodarce 5-HT. Kolejnym z metabolitw jest
wydzielana przez szyszynk melatonina ogrywajca istotn rol w regulacji rytmw
biologicznych [28, 50]. 5-HT odgrywa wan rol w mechanizmie snu, w pobudzeniu
69
ruchowym, w procesach emocjonalnych, take w aknieniu i odczuwaniu popdu
seksualnego.
Dziaanie zwizkw halucynogennych zwizane jest z ukadem
serotoninergicznym. LSD jest agonist receptora 5-HT2A w mzgowiu. Podobny
mechanizm dziaania maj inne zwizki halucynogenne, takie jak np. psylocyna, czy N,N-
dimetylotryptamina. Mona rozpatrywa je jako pochodne tryptaminy, czyli
wykazujce analogi strukturaln z 5-HT. Jednak inne halucynogeny jak DOM, czy
meskalina bdce pochodnymi fenyloetyloaminy te prawdopodobnie wi si
z receptorem 5-HT2A [28]. Wynika z tego, e zaburzenia postrzegania rzeczywistoci
wynikaj z agonizmu wzgldem receptora 5-HT2A- MDMA powoduje zwikszenie
uwalniania 5-HT nie dziaajc bezporednio na receptor 5-HT.2A- Spowodowana
uwalnianiem 5-HT euforia ustpuje nastpnie miejsca depresji i innym pnym objawom
na skutek wyczerpania si zapasw 5-HT [28].
4.2. Antynocyceptywny efekt MDMA
Zstpujce wkna serotoninergiczne hamuj przewodzenie bodcw blowych
w rogach tylnych rdzenia krgowego [28]. Fluoksetyna, bloker wychwytu zwrotnego
5-HT, powoduje podniesienie poziomu 5-HT w przestrzeni synaptycznej i wykazuje
pewne dziaanie przeciwblowe oraz potguje efekt analgetyczny morfiny. Podobnie
halogenowane amfetaminy: p-chloroamfetamina i fenfluramina, ktre posiadaj
antynocyceptywne dziaanie poprzez pobudzanie uwalniania 5-HT z presynaptycznych
zakocze nerwowych [19]. Take MDMA zwikszajc uwalnianie 5-HT wykazuje pewne
dziaanie przeciwblowe. Dowiadczenie polegajce na podaniu metysergidu
i zahamowanie przez to analgetycznego dziaania MDMA udowadnia rol 5-HT w tym
procesie [59],
Jedno z dowiadcze ukazuje problem odczuwania blu w odniesieniu do
MDMA w sposb bardziej zoony i niejednoznaczny. Do badania efektu
przeciwblowego MDMA posuono si dwoma rodzajami testw: lail-flick latency test
(TFL) i hot-plate latency test (HPL). W pierwszym tecie czucie blu badano przez
wywoanie bodca nocyceptywnego poprzez umieszczenie w rdle wiata umoczonego
w tuszu ogona szczura, przy odczuwaniu blu szczur odruchowo cofa ogon. Drugi test,
HPL, polega na umieszczeniu szczura na gorcej pycie. Odczuwanie blu w tym
przypadku byo sygnalizowane przez lizanie wierzchniej i spodniej czci apek przez
70
szczura, odskakiwanie od gorcej powierzchni. Obserwowano take skutek podania
antagonistw: metysergidu (antagonista receptorw 5-HT), naltreksonu (antagonista
receptorw opioidowych), fentolaminy (niewybirczy antagonista blokujcy zarwno
receptory ai jak i 012). Dowiadczenie wykazao przeciwblowe dziaanie MDMA w tecie
HPL i to, e MDMA nie dziaa antynocyceptywnie w tecie TFL, a wprost przeciwnie
nasila odczuwanie blu. Prbowano wytumaczy, jaki jest mechanizm tego dziaania.
TFL jest testem na rdzeniowe przewodzone, odruchowe bodce blowe. Przypuszcza si,
e lokalne rdzeniowe odruchy s uatwiane przez agonistw receptora 5-HTj
i rwnoczenie przez agonizm wzgldem tego receptora blokowane s nocyceptywne
bodce wstpujce. Byoby to jasne, gdyby nie eksperyment polegajcy na podaniu
metysergidu, w ktrym okazao si, e powoduje on zniesienie dziaania
antynocyceptywnego MDMA w tecie HPL, ale nie obnia hiperalgezji w tecie TFL. Taki
wynik badania mgby wskazywa, e efekt zwikszonego odczuwania blu nie jest
zaleny od receptorw 5-HT. Aby to potwierdzi konieczne s dowiadczenia z bardziej
selektywnymi antagonistami receptorw 5-HT. Jasne jest natomiast to, e ani receptory
opioidowe ani receptory andrenergiczne nie odgrywaj znaczcej roli w efekcie
przeciwblowym w tecie HPL, gdy aden z zastosowanych antagonistw nie znosi
dziaania antynocyceptywnego MDMA [19].
Eksperymenty przeprowadzone na szczurach dowodz, e MDMA wzmacnia
przeciwblowe dziaanie morfiny. Zauwaono, e powtarzalne podawanie MDMA
powoduje obnienie poziomu 5-HT w korze mzgu, w hipokampie, w prkowiu
i w obrbie krgw szyjnych rdzenia krgowego, ale co wane, nie w krgach piersiowych
i ldwiowych. Znaczy to, e w rdzeniowym serotoninergicznym szlaku nocyceptywnym
nie obserwujemy zmian i dlatego analgetyczne dziaanie morfiny nie jest zmniejszone, jak
to si dzieje w przypadku innych zwizkw powodujcych obnienie poziomu 5-HT [59].
4.3. Pobudzenie aktywnoci motorycznej przez MDMA
Z efektem dziaania MDMA jest zwizane pobudzenie psychomotoryczne
[12, 30, 37, 56, 75, 96]. Pocztkowo nie jest ono wyranie zaznaczone, ale wraz ze
zwikszaniem dawek w czasie regularnego przyjmowania MDMA staje si komponent
przewaajc [56]. Badacze nie s zgodni co do patomechanizmu tego efektu. Jedna
z hipotez sugeruje, e za amfetaminopodobne pobudzenie odpowiedzialna jest DA
[30, 56, 96]. Po przyjciu pierwszych dawek MDMA, 5-HT, ktrej zasoby nie zostay
71
jeszcze wyczerpane, wywiera hamujcy wpyw na wywoan DA stymulacj. Uwalnianie
5-HT, obnienie jej poziomu powoduje zanik jej blokujcego wpywu na pobudzenie
psychomotoryczne. Zaoenie takie opiera si na obserwacjach:
premedykacja -metylo-p-tyrozyn, (inhibitorem syntezy KA), hamuje efekt
pobudzajcy amfetamin,
bupropion, nomifenzyna, blokery wychwytu zwrotnego DA nasilaj pobudzajcy
efekt,
fluoksetyna, hamujca wychwyt zwrotny 5-HT powoduje zahamowanie stymulacji,
zmniejszenie neurotransmisji 5-HT przez: zahamowanie syntezy 5-HT, podanie
neurotoksyny niszczcej wkna 5-HT, dieta woln od tryptofanu powodujca
nasilenie pobudzenia amfetaminowego [56]. Inna z teorii zakada, e pobudzenie
psychomotoryczne wywoane przez MDMA rni si zdecydowanie od tego
inicjowanego przez amfetamin, neguje udzia w nim DA. Przypuszcza si, e w
przypadku MDMA stymulacja jest wynikiem uwalniania 5-HT. Premedykacja fluoksetyna,
sertralin i zimelidyn znosi stymulacj, ale miaoby to by wynikiem hamowania
wywoanego przez MDMA wyrzutu 5-HT. Fluoksetyna nie znosi stymulacji w wyniku
podania amfetaminy. Dodatkowym argumentem jest fakt, e wyczerpanie zasobw 5-
HT przez p-chlorofenyl alanin czciowo antagonizuje indukowane przez MDMA
pobudzenie. Autorzy take twierdz, e a-metylo-/?-tyrozyna nie wpywa w aden sposb
na stymulacj wywoan MDMA [12]. Obie przedstawione teorie wykluczaj si, co
wiadczy o cigle niewystarczajcej wiedzy na ten temat i o koniecznoci dalszych
bada.
5. Farmakokinetyka i metabolizm MDMA
MDMA przyjmowana jest najczciej drog doustn, atwo pokonuje barier
krew-mzg. Obecno pokarmu w odku spowalnia wchanianie [65]. Peny efekt
dziaania rozwija si po 1-1,5 godziny i trwa okoo 2 godziny, po czym zaczyna powoli
sabn. rodek przestaje dziaa po 4-6 godzinach. Farmakokinetyka MDMA jest
nieliniowa, co potwierdziy badania na ochotnikach. Nawet niewielki wzrost dawki moe
spowodowa nieprzewidywalny wzrost stenia MDMA w krwi i pogbienie
premedykacja a-metylo-p-tyrozyn, (inhibitorem syntezy KA), hamuje efekt
pobudzajcy amfetamin,
bupropion, nomifenzyna, blokery wychwytu zwrotnego DA nasilaj pobudzajcy
efekt,
fluoksetyna, hamujca wychwyt zwrotny 5-HT powoduje zahamowanie stymulacj
zmniejszenie neurotransmisji 5-HT przez: zahamowanie syntezy 5-HT, podanie
neurotoksyny niszczcej wkna 5-HT, dieta woln od tryptofanu powodujca
nasilenie pobudzenia amfetaminowego [56].
72
toksycznoci [22]. Metabolizm MDMA zachodzi przy udziale CYP-450, jego podtypu
CYP-2D6. Przy uwarunkowanym genetycznie jego niedoborze, jak w przypadku 10%
73
populacji Kaukazu, zachodzi ryzyko cikiej intoksykacji ju przy niewielkich dawkach
oraz podatnoci na chroniczne neuropatologie. Na skutek niskiej wydolnoci
enzymat ycznej subst ancj a kumul uj e si zami ast zost a
zmet abol i zowana i zdezaktywowana [22].

MDA

'CH,
MDMA H HMA
HMMA
H HA


HMA
Ry. 8. Najwaniejsze drogi metabolizmu MDMA


CH
3
0
CH
3
0
74
Znaczna ilo MDMA i jej pochodnych przechodzi do moczu w postaci
niezmetabolizowanej [65]. Metabolizm obejmuje przede wszystkim reakcje:
N-demetylacji,
O-dealkilacji,
deaminacji,
sprzgania.
Gwnym metabolitem MDMA jest 4-hydroksy-3-metoksymetamfetamina
(HMMA). Mniej liczne s: 4-hydroksy-3-metoksyamfetamina (HMA) oraz produkt N-
demetylacji - MDA (Ry. 8). HMMA i HMA ulegaj sprzganiu z kwasem
glukuronowym i siarkowym. Inne metabolity wystpuj w znacznie mniejszych ilociach.
Dihydroksymetamfetamina (HHMA) i dihydroksyamfetamina (HHA), niewykrywalne
w osoczu i nietrwae, ulegaj szybkiemu metabolizmowi przy udziale metylotransferazy
katecholowej do HMMA i HMA [27].
Okres ptrwania po podaniu 100 mg MDMA wynosi okoo 8-9 godzin
i nieznacznie zmienia si w zalenoci od dawki (50 mg-7,5 godziny) [22]. Wydalanie
MDMA w postaci niezmienionej i jej metabolitw odbywa si przez nerki,
i w niewielkiej iloci przez skr i lin (cz wydalana przez lin jest w pewnym
stopniu reasorbowana). Wydalanie z moczem, podobnie jak w przypadku amfetaminy, jest
uzalenione od pH moczu. Przy pH rwnym 5 lub niszym 70% dawki zostaje wydalone
w postaci niezmienionej. MDMA zostaje zjonizowane przy niskim pH i ta forma nie ulega
reasorpcji z kanalikw nerkowych. Przy pH okoo 6 okres ptrwania wynosi 8-10 godzin,
a przy pH wyszym ni 7,5-od 16 do 31 godzin. W tym przypadku wikszo MDMA jest
wydalana w postaci zmetabolizowanej [59].
Wykrywanie pochodnych MDMA dotyczy przede wszystkim zwizkw
macierzystych, gdy wikszo z nich wydala si w przewaajcej iloci w postaci
niezmetabolizowanej [65].
75
6. Niebezpieczestwo zwizane z MDMA
6.1. Efekty niepodane
Znane s przypadki zej miertelnych po przyjciu ecstasy. Dla osb
cierpicych na cukrzyc, choroby wtroby, nerek, nadcinienie, nadczynno tarczycy,
padaczk, jaskr istnieje due niebezpieczestwo zwizane z przyjmowaniem MDMA.
Zagroenie stwarza nie tylko bezporedni wpyw MDMA, ale take moliwo interakcji
z lekami, ktre s niezbdne w kuracji [84].
Wpyw MDMA na ukad krenia jest wynikiem jej dziaania sympatyko-
mimetycznego i jest on charakteryzowany jako komponenta amfetaminopodobna. Efekty
te, w rnym stopniu nasilone, trwajce najczciej kilka godzin, u osb zdrowych
przejawiaj si wzrostem cinienia krwi i akcji serca. U 60% badanych po 6 godzinach
cinienie krwi wrcio do normy [59]. Problemem s niezdiagnozowane choroby serca.
Nie rozpoznane wczeniej zwenie ttnic, wady zastawkowe, niewydolno krenia
mog po przyjciu MDMA doprowadzi do mierci. Dodatkowe niebezpieczestwo wie
si z rwnoczesnym spoyciem alkoholu [1].
Rzadziej i raczej po wyszych dawkach, mog wystpi: wymioty, niedowady
koczyn, halucynacje wzrokowe, wzrost wraliwoci na zimno i na kolory, oczopls [59].
Innym, raczej rzadziej sygnalizowanym efektem ubocznym MDMA jest
nasilenie uwalniania wolnych rodnikw. Z konsumpcj MDMA wie si take
zmiejszona sprawno ukadu immunologicznego, podatno na przezibienia i inne
infekcje. Przypuszczenie takie nie zostao potwierdzone. Niewykluczone, e zapadalno
na infekcje wynika z trybu ycia jaki prowadzi amator ecstasy [89].
Mimo, e nie zosta udowodniony bezporedni wpyw MDMA na wystpienie
ataku astmy, to moliwe, e atak jest sprowokowany przez sposb zachowania si w czasie
imprez rave [88].
Mechanizm uszkodzenia wtroby przez MDMA nie jest poznany. Wiadomo, e
w wyniku biotransformacji tworz si metabolity, ktre wi si glutationem (GSH) i tym
samym wpywaj na obnienie jego zasobw. Prawdopodobny mechanizm
hepatoksycznoci jest zwizany ze zwikszeniem peroksydacji lipidw, co powoduje
uszkodzenie hepatocytw. Zaburzenia te s obserwowane ju w normotermii, a efekt
toksyczny pogbia si w hipertermii [27].
76
Konsekwencj przyjmowania MDMA u kobiet s zaburzenia cyklu
miesicznego. Zwikszona jest podatno na zapalenie ukadu moczowego, czstsze s
u kobiet zapalenia przydatkw [84, 89].
6.2. Hipertermia i hipowolemia
Model spoycia MDMA w Stanach Zjednoczonych jest rny od tego
w Europie, wynikaj z tego take inne przyczyny mierci z powodu ecstasy. W USA, gdzie
substancja ta przyjmowana jest gwnie w czasie kameralnych imprez, jest ni najczciej
istniejca wczeniej niewydolno ukadu krenia, czy astma. Natomiast w Europie
ecstasy jest najbardziej popularne w czasie zabaw rave: w gorcych, niewentylowanych,
pozbawionych wieego powietrza klubach. W takim otoczeniu taczca godzinami osoba
bdzie naraona na szczeglnie niebezpieczn hipertermi [l, 63, 88].
Hipertermia jest najczstsz przyczyn mierci z powodu ecstasy. Efekt ten jest
wynikiem poczenia dziaania samej substancji oraz wpywu odwodnienia organizmu
i temperatury otoczenia. Nawet osoba nie przyjmujca MDMA, taczca wiele godzin bez
odpoczynku w pomieszczeniu bez wymiany powietrza jest naraona na przegrzanie.
Ryzyko to wzrasta po podaniu tabletki ecstasy [21]. Zaburzona zostaje orodkowa regulacja
temperatury ciaa i podnosi si ona nawet do 42-43C. MDMA hamujc odczuwanie blu,
zmczenia powoduje maskowanie reakcji alarmowych organizmu [1]. Nie odczuwa si
potrzeby odpoczynku.
5-HT odgrywa wan rol w termoregulacji. Miejscowe uwalnianie 5-HT
w przednim podwzgrzu wpywa na termogenez oraz magazynowanie ciepa i tym
samym podwyszenie tempereatury ciaa. Podobny do MDMA efekt wywouje
prawdopodobnie fenfluramina [84, 88]. Przedmiotem jednego z bada byo wykazanie
neurotoksycznoci MDMA na podstawie trwaych zaburze termoregulacji. W cigu 4 dni
podawano szczurom raz dziennie O mg/kg m.c. MDMA, a nastpnie po tygodniu, 4 i 14
tygodniach umieszczano je w pomieszczeniu o temperaturze 30C. Zauwaono, e nawet
po 14 tygodniach odpowied na wysok temperatur otoczenia bya przesadna. wiadczy
to o tym, e nawet po tym okresie procesy termoregulacji nie byy efektywne.
Rwnoczenie przeprowadzone dowiadczenie z fenfluramina nie wykazao takiego
efektu. Jeli przeduajce si zaburzenia termoregulacji przyjmie si jako skutek
neurotoksycznoci to tylko MDMA powoduje takie zagroenie [20].
77
MDMA jest 10 razy silniejszym inhibitorem MAO-A ni fenfluramina i to te
miaoby warunkowa wiksz toksyczno MDMA. MDMA 20 razy sabiej hamuje
MAO-A od bardziej od niej toksycznej /?-chloroamfetaminy (PCA). Wiksza toksyczno
MDMA (podobnie jak PCA) miaaby si wiza ze wzmoonym wyrzutem, hamowaniem
wychwytu i blokowaniem katabolizmu 5-HT [48].
Badano wpyw MDMA na zachowanie si gryzoni i w podwyszonej
temperaturze. Myszy, ktrym nie podano MDMA w odpowiedzi na wysok temperatur
otoczenia prboway robi wszystko, aby nie dopuci do przegrzania: szukay
chodniejszego miejsca, wykazyway ma aktywno fizyczn, traciy ciepo przez ogon.
Natomiast te, ktrym podano substancj nie zmieniy swego zachowania, a w rezultacie
zdychay z powodu hipertermii. W analogiczny sposb myszy zachowyway si w zbyt
zimnym otoczeniu. Organizm tych, ktre byy pod wpywem ecstasy nie broni si przed
utrat ciepa [l, 88].
Przeprowadzono dowiadczenia potwierdzajce, e hipertermia powodowana
przez MDMA zaley w duym stopniu od otoczenia. W pomieszczeniu o temperaturze 21-
24C w cigu 30 minut po podaniu dawki 5 mg/kg m.c. odnotowano wzrost
temperatury ciaa zwierzcia. Dawka MDMA, ktra w temperaturze otoczenia 24C
podwyszy ciepot ciaa o 2C, w temperaturze pomieszczenia 11C spowoduje jej
obnienie o 1,5C [20]. Nasilenie hipertermii wzrasta wraz ze wzrostem temperatury
pomieszczenia, maleje natomiast, gdy otoczenie, ochadza si. Hipertermia nie jest wic
efektem nieuniknionym i oprcz temperatury otoczenia zaley te od stopnia nawodnienia
badanego i od wielkoci dawki. Brak dostpu do wody w klatce w okresie 5 godzin po
podaniu MDMA powoduje wzrost temperatury ciaa nawet o 5C, a efekt ten moe zosta
odwrcony jedynie przez umieszczenie zwierzcia w klatce z lodem. Istniej
przypuszczenia, e hipertermia jest porednim skutkiem wzrostu aktywnoci fizycznej, ale
prawdopodobnie oba te efekty wystpuj niezalenie i tylko wzrost temperatury jest
uzaleniony od warunkw otoczenia i stopnia nawodnienia organizmu. Jest
prawdopodobne, e w tym przypadku model zwierzcy odnosi si take do ludzi [74].
Konsekwencje hipertermii w czasie imprez, po przyjciu MDMA mog by
bardzo powane. W podwyszonej temperaturze zachodzi intensywna agregacja pytek
krwi, zwiksza si zapotrzebowanie na tlen, wzmaga si metabolizm tkankowy, podnosi
si cinienie ttnicze krwi. W temperaturze 42C nie funkcjonuj prawidowo mechanizmy
regulacyjne, zaburzone zostaj procesy krzepnicia krwi. Strumie krwi moe prowadzi
do przerwania naczy i wystpienia krwotokw wewntrzych. Pacjent traci krew przez
78
usta lub odbyt. Krwotoki domzgowe mog zakoczy si mierci, moe wystpi atak
apopleksji. Wspistniejce odwodnienie, zaburzenia elekrolitowe pogbiaj obraz
kliniczny. Dodatkowo wysoka temperatura moe doprowadzi do uszkodzenia wkien
miniowych, cigien, pytek krwi, moe wystpi niewydolno nerek i wtroby,
uszkodzenie mzgu, ukadu sercowo-naczyniowego, piczka [l, 84].
Aby zmniejszy niebezpieczestwo hipertermii powodowanej przez MDMA
zwolennicy programu redukcji szkd zaczli informowa modzie o koniecznoci
przyjmowania odpowiedniej iloci pynw, aby nie dopuci do odwodnienia. Zalecano
systematyczne przyjmowanie wody i sokw, unikanie alkoholu, odpoczynek. Sugestie te
s rozsdne, ale zaczo pojawia si nowe niebezpieczestwo - hiperwolemia. Pod
wpywem ecstasy trudno oceni zapotrzebowanie na pyny (mona przyj za mao lub
nadmiern ilo). Przykadem, szokujcym brytyjskie spoeczestwo, bya mier Leah
Betts, ktra zaya pastylk ecstasy w czasie swych osiemnastych urodzin. Dziewczyna ta
w krtkim czasie wypia okoo 3 litrw pynw, nie tylko wod, ale take alkohol. mier
nastpia w wyniku silnego obrzku mzgu [63]. Nadmierna poda wody powoduje wzrost
przestrzeni poza- i rdkomrkowej. U pacjentw wystpuje hiponatremia
i hipomolarno, potgowane przez utrat elekrolitw w czasie intensywnego pocenia si.
Wikszo tkanek do dobrze radzi sobie z umiarkowanym nadmiarem wody. Wyjtkiem
jest mzg. Obrzk mzgu decyduje o obrazie klinicznym w zatruciu wodnym. Pojawiaj
si nudnoci, wymioty, stany spltania, napady padaczkowe, piczka. Cinienie ttnicze
jest najczciej podwyszone, dodatkowo moe doj do cikiej lewokomorowej
niewydolnoci serca. Obrzki obwodowe na og nie wystpuj. Po obnieniu poziomu
sodu od 130 do 120 mmol/1 pojawia si osabienie, stany oglnego wyczerpania, trudnoci
koncentracji, podniecenie. Poniej 120 mmol/1 wystpuj ble gowy, nudnoci, wymioty,
brak aknienia, zaburzenia orientacji, letarg. Przy poziomie Na niszym ni 110 mmol/1
mog wystpi drgawki i piczka [47]. Hiperwolemia moe by rwnie niebezpieczna jak
odwodnienie i hipertermia.
79
7. Neurotoksyczno powodowana przez MDMA
7.1. Kryteria i mechanizmy neurotoksycznoci
Przedmiotem duych kontrowersji jest prawdopodobiestwo wywoania przez
MDMA uszkodze mzgu sugerowane przez wielu naukowcw. Wrd obrocw MDMA
znajduje si Nicholas Saunders, niezaleny badacz, ktremu na pewno nie mona odmwi
ogromnego entuzjazmu. Naukowcy, z kolei, s znacznie bardziej powcigliwi
w ostatecznych sdach [6, 40, 42, 76, 102].
Prowadzone na zwierztach badania z ca pewnoci potwierdziy, e MDMA
powoduje u nich uszkodzenia mzgu. Na pocztku lat 80. zaczto podejrzewa, e MDMA
i jej zdemetylowany metabolit MDA s neurotoksyczne. Stosujc rnorodne techniki
badawcze, midzy innymi: wysokocinieniow chromatografi cieczow, metody
histologiczne, z uyciem radioligandw i immunocytochemiczne, zaobserwowano
dugotrwae obnienie poziomu 5-HT i jej metabolitu 5-HIAA w mzgu, zaburzenie
wychwytu 5-HT i zmiany degeneracyjne w serotoninoergicznych zakoczeniach nerww
[74]. Czasowe obnienie poziomu 5-HT i 5-HIAA widoczne jest w: nowej korze,
hipokampie, jdrze ogoniastym, skoaipie, jdrach wzgrza [67],
Jedno z dowiadcze przeprowadzonych na mapach Rhesus polegao na
podaniu im dominiowo 2,5-10 mg/kg m.c. MDMA dwa razy dziennie przez kolejne
cztery dni. Zaobserwowano obnienie poziomu metabolitu serotoniny 5-HIAA w pynie
mzgowo-rdzeniowym oraz jeszcze bardziej znaczce obnienie poziomu samej 5-HT
(nawet ponad 50%) w jdrze ogoniastym i korze. Wartoci te zalene byy od dawki
i w duych ilociach dodatkowo zauwaono znaczne ograniczenie miejsc wychwytu 5-HT.
Mapy otrzymujce 10 mg/kg MDMA po trzech dniach biernego zachowania zaczy by
nadpobudliwe, zaburzony zosta cykl snu i czuwania [40].
Badajc patologie wynikajce z duszego przyjmowania MDMA podawano
mapom, podobnie jak w poprzednim dowiadczeniu, 10 mg/kg m.c. dwa razy dziennie
przez kolejne cztery dni, a efekty dziaania zwizku obserwowano 14 dni. Take i w tym
wypadku zauwaono znaczne obnienie poziomu 5-HIAA (do 40%), iloci 5-HT (nawet
50-90%!), redukcji uleg wychwyt 5-HT w hipokampie, w korze czoowej
i w podwzgrzu. Dodatkowym efetem byo obnienie masy ciaa zwierzt do 12% masy
pocztkowej [40].
80
W dyskusji nad neurotoksycznoci negowany jest pogld, e pojedyncza dawka
MDMA (1,7 mg/kg m.c.) przyjta 2-3 razy mogaby powodowa trwae uszkodzenia.
Przypuszczenie neurotoksycznoci moe si bra z tego, e za objaw neurodegradacji
przyjmuje si znacznie obniony poziom 5-HT. Lepszym miernikiem uszkodze zdaj si
by zmiany w sieciach wychwytu 5-HT [6, 13, 40],
Badajc uszkodzenie ukadw neuronalnych naley wzi pod uwag to, e
neurony wystpuj w pewnym nadmiarze i tak naprawd nie mona stwierdzi jaka ich
ilo jest konieczna do prawidowego funkcjonowania systemu. Tym samym w zasadzie
nie jest moliwe okrelenie jak liczb uszkodzonych komrek mona uzna za
uszkodzenie funkcjonalne [84]. Rwnoczenie wiadomo, e wraz z wiekiem obnia si
liczba neuronw mzgu. Niewykluczone, e nadmiar neuralny miaby gwarantowa
sprawno mzgu take w podeszym wieku. Obrocy MDMA podkrelaj, e rodek ten
jest popularny ju od 20 lat i do tej pory nie byy notowane powane i dugoterminowe
konsekwencje psychiatryczne [88, 89]. Biorc jednak pod uwag, e MDMA jest
przyjmowane przez ludzi modych (najczciej do 30 roku ycia) dwudziestoletni okres
oczekiwania na jego skutki moe by niewystarczajcy. Mimo, e obecnie nie jest jeszcze
moliwe udowodnienie takiego niebezpieczestwa, to jednak wielu autorw nie wyklucza,
e osoba biorca w modym wieku MDMA bdzie wiele lat pniej bardziej naraona na
zaniki pamici, depresje, a take chorob Alzheimera, czy Parkinsona [63].
Nie udao si dotychczas okreli cisej zalenoci pomidzy iloci i czasem
przyjmowania MDMA, a rozwojem zauwaalnych efektw psychiatrycznych. Zdana si,
e osoba, ktra jednorazowo przyja MDMA i wczeniej nie miaa licznych dowiadcze
ze rodkami odurzajcymi cierpi na zaburzenia psychiczne [42].
Najczstszym, zauwaalnym u ludzi efektem przyjcia niewielkich dawek
MDMA jest przejciowe obnienie nastroju wynikajce z spadku poziomu 5-HT. To, e
silna depresja pojawia si w rodku tygodnia jest nieprzypadkowe, gdy jak wiadomo,
MDMA jest najczciej przyjmowane w czasie pitkowo-sobotnich imprez.
Jedna z teorii prbuje wyjni dyskusyjn kwesti uszkodze zakocze
serotoninergicznych z jednej strony, a z drugiej braku konsekwencji psychiatrycznych.
Sugeruje si w niej, e zniszczeniu ulega tylko jeden typ zakocze serotoninowych tzw.
wkna cienkie", natomiast drugi ich typ wkna grube" nie podlegaj zmianom. Te,
stosunkowo nieuszkodzone wkna grube" mog w sposb niezaburzony odgrywa rol
w regulacji nastroju, apetytu, snu, a wspomniane wczeniej przejciowe obnienie nastroju
81
wynikaoby ze spadku poziomu 5-HT jednak bez adnych uszkodze strukturalnych, ani
dugoterminowych konsekwencji psychiatrycznych [42].
Inna hipoteza zakada, e neurotoksyczno jest powodowana przez uszkodzenie
autoreceptorw serotoninergicznych i wynikajcego z tego hamowania wychwytu
zwrotnego 5-HT. Za zaburzenia te odpowiedzialny jest prawdopodobnie toksyczny
metabolit MDMA. Jego szkodliwe dziaanie jest niwelowane przez wczeniejsze podanie
fluoksetyny, ktrej dziaanie polega na desensytyzacji autoreceptora serotoninergicznego.
czc si z tym receptorem uniemoliwia toksyczne oddziaywanie metabolitu
MDMA [50, 90].
Sugeruje si take, e pewn rol w neurotoksycznoci wkien 5-HT
powodowanej przez MDMA odgrywaj katecholaminy, gwnie DA. Mechanizm
interakcji midzy DA, a ukadem serotoninergicznym nie jest do koca jasny [99].
Powizanie anatomiczne jest znane: jdra brzuszne i rodkowe szwu wysyaj projekcje
serotoninergiczne do substancji czarnej, w obrbie ktrej dochodzi do kontaktu
zdendrytami dopaminergicznymi [90]. Jedna z teorii zakada, e MDMA zwikszajc
uwalnianie DA [62] i hamujc jej rozkad bdzie powodowaa kumulacj DA. Wysoka
koncentracja zewntrzkomrkowej DA w pobliu neuronw 5-HT spowoduje wychwyt
DA przez neurony 5-HT, w ktrych DA ulegnie procesom oksydacyjnym, czego wynikiem
bdzie degeneracja wkien przez cytotoksyczne metabolity. Dodatkowo DA jest
inhibitorem hydroksylazy tryptofanowej, ktrej spadek aktywnoci jest jednym ze
wskanikw neurotoksycznoci. Przypuszcza si, e podobny mechanizm bdzie mie
modelowa toksyna wkien 5-HT /7-chloroamfetamina, ktrej objawy toksycznoci s
analogiczne do tych powodowanych przez MDMA [99]. Antagonici receptora 5-HT
2
(ritanserin, MDL 11,939) hamujc hydroksylaz tyrozynow blokuj DA i tym samym
zmniejszaj lub blokuj uwalnianie DA, stajc si rodkiem przeciwdziaajcym
neurotoksycznoci. Przypuszcza si, e take fluoksetyna, MDL 27,777 [90], citalopram
[6, 57], osabiajc znacznie efekt MDMA, mog dziaa neuropotekcyjnie.
Opozycjonista Nicholas Saunders przytacza badania, w ktrych nawet czste
podanie szczurom ogromnych dawek (30 mg/kg m.c. dwa razy dziennie przez 7 dni)
MDMA nie spowodowao adnych uszkodze. Zauwaa jednak, e podanie myszom
dawek nieco mniejszych (25 mg/kg m.c.) powoduje uszkodzenie mzgu. Jest to dla niego
argumentem przeciwko ekstrapolacji danych z jednego gatunku na drugi. Uwaa, e
czowiek jest stosunkowo bardziej wraliwy na efekty dziaania narkotykw, ale podawane
zwierztom dawki s zdecydowanie nieadekwatne do iloci MDMA przyjmowanej przez
konsumentw ulicznych. Saunders przytacza dowiadczenie, w ktrym podajc mapom
MDMA przez 18 miesicy zaobserwowano cakowite uszkodzenie sieci neuralnej. Ilo
82
MDMA odpowiadaa trzem tabletkom ulicznym ecstasy, a wedug Saundersa przeliczenie
dawki na mas zwierzcia miaoby sugerowa, e odpowiada to przyjciu przez czowieka
32-72 tabletek ecstasy. Rzeczywicie w wielu przypadkach mona odnie wraenie, e
zastosowane dawki byy zbyt due. Przeprowadzone eksperymenty pozwoliy jednak
okreli, e dawka 1,4 mg/kg m.c. MDMA przyjta przez czowieka miaaby odpowiada
dawce 5.0 mg/kg m.c. podanej mapie, a ilo taka spowodowaa istotne zmiany w mzgu
zwierzcia [67]. Z naukowego punktu widzenia przytaczanie opinii niezalenego badacza
Saundersa czsto nie ma duego znaczenia, ale wane jest to, e w Europie i w Stanach
Zjednoczonych jego publikacje s bardzo popularne i w zasadzie jedyne na rynku, dlatego
staje si istotne skonfrontowanie jego opinii z aktualn wiedz medyczn.
7.2. Skutki uszkodze neuronw
Biorc pod uwag moliwo destrukcji wkien serotoninowych u ludzi
powodowanej przez MDMA naley okreli konsekwencje kliniczne. Testy
neuropsychologiczne badajce zdolnoci poznawcze u 9 osb regularnie przyjmujcych
MDMA wskazuj, e szeroko rozumiane zdolnoci intelektualne nie odbiegaj od normy,
ale wyniki testw na pami okazay si by poniej przecitnej. Na dyskusyjn
wiarygodno tego dowiadczenia wpywa fakt, e kilka z badanych osb miao, jeszcze
przed przyjciem MDMA, problemy natury psychicznej oraz to, e nie stworzono grupy
konrolnej. Inne, przeprowadzone z wiksz uwag badania obejmoway dwie grupy
konrolne: osoby, ktre nigdy nie sigay po narkotyki oraz te, ktre okazjonalnie
przyjmoway rodki odurzajce, ale nigdy ecstasy. Wyniki dowiadczenia potwierdziy, e
konsumpcja MDMA powoduje uszkodzenie zdolnoci zapamitywania w porwnaniu
z grupami kontrolnymi.
Kolejne dowiadczenie obejmowao trzy dziesicioosobowe grupy badanych:
regularni konsumenci ecstasy (przyjli rodek O lub wicej razy), pocztkujcy (przyjli
ecstasy mniej ni 10 razy) oraz osoby, ktre nigdy nie signy po ten narkotyk. Grupa
deklarujca si jako konsumenci ecstasy nie przyjmowaa od pewnego czasu rodka.
Wykonano testy na zdolnoci poznawcze - Cognitive Drug Research (Tab. 13).
83
Tab. 13. Przebieg i opis testu Cognilive Drug Research [73]
Choice reaction time L
Na ekranie pojawiaj si si sowa YES i NO, gdy ukae si bodziec YES badany ma
jak najszybciej przycisn odpowiadajcy temu sowu klawisz, inny klawisz ma zosta
przycinity w odpowiedzi na sowo NO. Jest to forma treningu przed waciwym
badaniem
Immediate word recall
Na ekranie zostaje wywietlone 15 sw, ktre pojawiaj si w odstpach 2 sekund. Po
ostatnim sowie badany jest proszony o napisanie na kartce zapamitanych wyrazw.
Simple reaction time
W odpowiedzi na pojawiajce si na ekranie sowo YES badany jak najszybciej
przyciska odpowiadajcy mu klawisz. Odstpy czasu midzy kolejnymi
wywietleniami s przypadkowe.
Choice reaction time 2.
Przebieg badania analogiczny do Choice reaction time 1 . Badana jest szybko
odpowiedzi na bodziec.
Number vigilance
W prawym grnym rogu ekranu wywietlony jest pewien numer. Rwnoczenie w
lewym dolnym rogu szybko zmieniaj si kolejne liczby. Badany ma przycisn
klawisz YES, gdy pojawi si ta sama liczba co wywietlona w prawej czci ekranu.
Sternberg task
Badanemu przedstawia si zestaw piciu cyfr. Nastpnie kolejno pojawiaj si trzy
serie liczb i jeli wrd nich znajdzie si jedna z przedstawionych wczeniej liczb to
badany ma przycisn klawisz YES, jeli nie to klawisz NO.
Delayed word recall
Badany ma napisa na kartce zapamitane z testu Immediate word recall sowa.
Rezultaty przeprowadzonego testu nie byy zaskoczeniem. Potwierdziy one
dane uzyskane z wczeniejszych bada. W testach: Simple reaction time, Choice reaction
lime, Number vigilance, Sternberg test wyniki trzech badanych grup byy zblione. Znaczy
to, e rekreacyjne przyjmowane ecstasy nie wpywa na podstawowy proces mylenia, nie
zmniejsza czasu reakcji, ani koncetracji. Natomiast zauwaalne rnice midzy grupami
majcymi kontakt z MDMA, a grup kontroln dotyczyy testw Immediale i Delayed
word recall. wiadczy to o uszkodzeniu procesw zapamitywania, szczeglnie pamici
wieej. Wynik dowiadczenia jest dowodem na zmiany w mzgu u osb przyjmujcych
MDMA. Szczeglnie bogate w 5-HT kora czoowa i hipokamp odgrywaj istotn rol
w czuwaniu, w wykonywaniu zaplanowanych zada oraz jako magazyn pamici. Znaczne
obnienie poziomu 5-HT w tych miejscach warunkuje zaburzenia pamici. Niewiele jest
jednak doniesie wiadczcych o takim niebezpieczestwie. Badanie ankietowe
obejmujce 20 osb przyjmujcych regularnie ecstasy nie rozwiao wtliwoci: tylko jedna
osoba skarya si na przejciowe, nieznaczne zaburzenia pamici. Z jednej strony moe to
84
by pocieszajce, ale drugiej uwiadamia jak niewiele jeszcze wiadomo na temat tej
substancji [73].
Sposb przeprowadzania tych testw jest daleki od ideau. Ju selekcja do bada
jest dyskusyjna. Jest to w zasadzie autoselekcja, a prowadzcy badania nie ma moliwoci
potwierdzenia, czy osoba rzeczywicie przyjmowaa tak ilo rodka o jakiej mwi. Nie
znana jest take historia stosowania w przeszoci przez kandydata innych rodkw
odurzajcych. Znaczenie maj take wczeniejsze problemy ze zdrowiem psychicznym.
Nie jest moliwe poznanie zdolnoci poznawczych przed przyjmowaniem MDMA.
Kolejne wtpliwoci budzi niesprecyzowany bliej okres, w ktrym miaaby by
zachowana abstynencja od rodka. Wreszcie jeden z najpowaniejszych problemw
dotyczy samej tabletki ecstasy: tak naprawd ani sprzedajcy ani j przyjmujcy nie s do
koca pewni co ona zawiera. Obecnie bardzo rzadko jest to tylko MDMA, a pozostae,
rne dodatki nie s obojtne dla zdrowia i na pewno odgrywaj znaczc rol
w toksycznoci przypisywanej MDMA [l, 74, 89].
Opublikowane na pocztku tego roku badania przedstawiaj aktualny stan
wiedzy na ten temat. Prowadzcy dowiadczenie starali si wyeliminowa bdy
poprzednikw. Okrelono dokadnie czas abstynecji i po stworzeniu dwch grup osb
przyjmujcych ecstasy (regularni i okazjonalni konsumenci) i grupy kontrolnej nie majcej
nigdy nic wsplnego z MDMA przystpiono do bada. Ich przedmiotem byo okrelenie
zdolnoci poznawczych i funkcji serotoninergicznych u osb przyjmujcych ecstasy.
Przygotowano szereg testw, a szczegln uwag zwrcono na te, ktre oceniay zdolno
zapamitywania. Dowiadczenie jeszcze raz potwierdzio, e ecstasy wpywa na pami,
a dodatkowo przedua czas reakcji. Midzy dwoma grupami konsumentw ecstasy
zanotowano rnice, ale nie byy one znamienne statystycznie. Funkcje serotoninergiczne
badano na podstawie wpywu na ukad hormonalny. Po podaniu agonisty 5-HT o dziaaniu
porednim - deksfenfluraminy zaobserwowano znaczce obnienie uwalniania kortyzolu,
ale nie prolaktyny w obu grupach konsumentw ecstasy w porwnaniu z grup
kontroln [l02].
Inne dowiadczenie wykazao obnienie poziomu hormonu
adrenokortykotropowego (ACTH) i podwyszenie prolaktyny (PRL) po zastosowaniu
fenfluraminy u badanych przyjmujcych ecstasy. Fenfluramina u zdrowych osb bdzie
powodowaa siln stymulacj uwalniania i ACTH i PRL. Mechanizm tego
niespodziewanego dziaania fenfluraminy u konsumentw ecstasy nie jest wyjaniony.
Jedna z teorii zakada, e w regulacj uwalniania obu hormonw s zaangaowane dwa
85
rne typy wkien serotoninergicznych. Neurony serotoninergiczne, wkna cienkie"
wychodzce z jder grzbietowych szwu kontoluj uwalnianie PRL w podwzgrzu. S one
podatne na uszkodzenie przez MDMA. Czciowe uszkodzenie tych wkien powoduje
wytworzenie sensytyzacji 5-HT receptora postsynaptycznego i nadmiern wraliwo na
stymulacj serotoninergiczn. Prawdopodobnie regulacja uwalniania ACTH jest zwizana
z projekcjami wysyanymi z jder grzbietowyh szwu i bardziej odpornych na uszkodzenie
jder rodkowych szwu. Powodowane przez MDMA obnienie poziomu 5-HT
w podwzgrzu osabia odpowied po zastosowaniu fenfluraminy i zmniejsza uwalnianie
ACTH w porwnaniu z grup kontroln. Kwesti dyskusyjn jest to, czy na pewno
MDMA powoduje obnienie poziomu 5-HT w podwzgrzu. Doniesienia na ten temat s
dyskusyjne [78].
Przewaajca wikszo bada dotyczcych neurotoksycznoci MDMA
potwierdza jej negatywny wpyw na pami i funkcje serotoninergiczne. To, e sami
konsumenci ecstasy twierdz, e nie maj problemw z pamici jeszcze o niczym nie
wiadczy. S to ich odczucia subiektywne i tak naprawd nie jest atwo modemu
czowiekowi przyzna, e ma problemy z pamici. Do wyobrani konsumentw ecstasy
powinien przemwi fakt, e to wanie przyjmujcy ecstasy wypadaj zdecydowanie
gorzej w testach na zdolnoci intelektualne w porwnaniu nie tylko z osobami, ktre nigdy
nie bray rodka, ale i z tymi, ktrzy przyjmowali inne narkotyki [63],
8. Efekty psychiatryczne zwizane z MDMA
Trudno jest bezporednio powiza pojawienie si zaburze psychicznych
z przyjciem MDMA. Konsument ecstasy rzadko unika innych narkotykw. Ich wpyw na
zdrowie psychiczne i wzajemne interakcje s cigle tematem dyskusji. Nie bez znaczenia
s wczeniejsze epizody chorb psychicznych, czy predyspozycje genetyczne. Statystyki
podaj, e ilo schorze psychiatrycznych u konsumentw ecstasy nie odbiega od liczby
pacjentw w normalnej populacji [67]. Naley jednak zauway, e wielu chorych nie
poddaje si terapii lub z powodu przyjmowania rnych narkotykw znajd si w innej
kategorii statystycznej.
500 modych amatorw ecstasy, wrd ktrych przeprowadzono ankiet, za
najczciej wystpujce zaburzenia podaje: depresj, depersonalizacj, zachowania
obsesyjne, flashbacks, ataki paniki, psychozy, agresj [67]. Podobnych przykadw jest
wiele [32,92, 106]. Badanie, do ktrego zakwalifikowano 12 regularnych konsumentw
86
MDMA, 16 okazjonalnych i 22 osoby nie majce nigdy kontaktu z MDMA wykazao, e
u osb przyjmujcych czsto narkotyk obserwowano: lki, obnienie nastroju, spadek
koncentracji, wrogo do otoczenia, fobie, zaburzenia psychotyczne, brak apetytu,
bezsenno. W grupie rzadziej zaywajcej MDMA objawy te byy sabiej nasilone [97].
Do czsto ujawniajca si midzy 20 a 30 rokiem ycia schizofrenia moe zosta bdnie
przypisana przyjmowaniu rodkw odurzajcych. Psychozy po przyjciu MDMA nie s
czste, cho jest coraz wicej doniesie na ten temat [92].
Lki, panika nie nale do rzadkoci. Mog pojawi si w kadym z okresw po
przyjciu MDMA. Niewykluczone, e 5-HT odgrywa istotn rol w kontroli ku.
Sugeruje si, e MDMA miaaby uszkadza naturaln, psychiczn barier ochronn
organizmu. Pozostaje to jednak cigle w sferze domysw. Depersonalizacja odbierana jest
jako wraenia bardzo nieprzyjemne. Otoczenie ulega odrealnieniu, traci si kontakt
7, rzeczywistoci, odcza si od wasnego ciaa, niemoliwe jest odczuwanie emocji.
Depersonalizacja moe by czci zespou zaburze wraz z depresj, lkami,
schizofreni. Wystpienie depresji jest w zasadzie nieodczn czci dziaania ecstasy.
Moe by wynikiem albo zego nastroju ju w czasie zaycia MDMA - efekt set albo
obnienia poziomu 5-HT [97].
Skutkiem przyjcia MDMA moe by wystpienie efektu flashback - odbysk,
ktrym jest pohalucynogenny zesp zaburze percepcji [11]. Czsto ich wystpienia
zwiksza si po traumatycznych dowiadczeniach z narkotykiem. Flashback to nawrt
psychodelicznych dozna bez przyjcia narkotyku. Moe by spowodowany przez
/mczenie, stres, inny narkotyk, te przez charakterystyczny dwik, obraz, osob
kojarzce si z przyjciem rodka. Moe trwa kilka sekund lub nawet kilka godzin.
Niespodziewane nawroty dziaania narkotyku mog spowodowa przestrach, panik [84].
Ciekawym zjawiskiem jest syndrom puszki Pandory (The pandora's box
syndrome, busy head syndrome). U osb, ktre przyjy due iloci takich narkotykw jak
ecstasy, LSD, ketamina moe rozwin si stan psychiczny charaktery ujcy si wysokim
poziomem wewntrznych, zmysowych wyobrae, nie zwizanych z zaburzeniem
percepcji. W hipotetycznej barierze oddzielajcej wiadomo od niewiadomoci tworz
si perforacje i zawartoci odgraniczonych sfer mog ulec przemieszczeniu. Wyobraenia
ulegaj intensyfikacji pod wpywem stresu, lku. Moliwe jest normalne funcjonowanie
w spoeczestwie, ale zauwaalne s jednak zaburzenia koncentracji, uwagi, pamici [43].
87
9. Potencja uzaleniajcy MDMA i rozwj tolerancji
Ecstasy moe by naduywana i wywoywa przymus jej przyjmowania.
Szczeglnie, gdy bya zaywana w duych dawkach i przez duszy okres czasu. Cho
najprawdopodobniej zwizek ten nie uzalenia fizycznie to wywoujc silne wzmocnienie
pozytywne stwarza niebezpieczestwo rozwoju zalenoci psychicznej [43, 61].
Wzmocnienie to jest na tyle wyrane zaznaczone, e przewaa nad negatywnymi
odczuciami pojawiajcymi si w dniu nastpnym po przyjciu rodka. Zaycie ecstasy
bdzie zazwyczaj zapamitane i kojarzone z jej subiektywnie pozytywnymi efektami [43].
Tolerancja zwizana jest przede wszystkim z takimi efektami jak euforia,
empatia. Nie dotyczy natomiast skutkw ubocznych, ktre jej nie podlegaj i przy
zwikszeniu dawki ulegaj nasileniu. [89]. Najprostszym wytumaczeniem wystpienia
tolerancji jest wyczerpanie zasobw 5-HT w zakoczeniach nerwowych i konieczno
znacznego zwikszenia dawek celem uzyskania namiastki efektu pocztkowego. Efekty
pozytywne po przyjciu MDMA s najsilniejsze za pierwszym razem, a potem stopniowo
zanikaj [43]. Po kilkukrotnym przyjciu ecstasy w niewielkich odstpach czasowych
efekty podane przez konsumenta ustpi miejsca podnieceniu, pobudzeniu, nerwowoci,
mdoci, wymiotom. Te niekorzystne skutki mog prowadzi, albo do odrzucenia
i nieprzyjmowania w przyszoci ecstasy ze wzgldu na nieprzyjemne dowiadczenia albo,
gdy wspomnienie przyjemnoci po pierwszej dawce jest bardzo silne, do odczekania
odpowiedniego czasu celem wywoania pierwotnych efektw. Pozytywne skutki dziaania
MDMA odczuwalne s ponownie po upywie co najmniej kilku tygodni. Niektrzy prbuj
wywoa eufori przez zwikszenie dawek, ale nie jest moliwe uzyskanie pierwotnego
efektu. Wzrasta natomiast ryzyko nasilenia skutkw ubocznych.
Na przykadzie myszy badano moliwo rozwoju tolerancji i wyniki
eksperymentu potwierdziy takie przypuszczenia. Dodatkowo badano take tolerancj
krzyow. Nie rozwina si ona midzy MDMA i MDA. Moe to by zaskoczeniem,
gdy MDA jest jednym z metabolitw MDMA i oba zwizki w podobnym stopniu
wpywaj na uwalnianie 5-HT i DA. Wyrana jest jednak rnica w efektach dziaania
tych zwizkw. MDA posiada komponent halucynogenn i profilem dziaania jest
bardziej zbliona do LSD i DOM ni do MDMA Rnica ta jest najprawdopodobniej
skutkiem oddziaywania MDA na receptor 5-HT
2
A [110]. Mechanizm tego typu tolerancji
krzyowej zwizany jest raczej z czynnikami behawioralnymi, ni z oddziaywaniem
88
farmakodynamicznym mimo podobiestwa midzy mechanizmami dziaania tych
rodkw. Do sformuowania ostatecznych wnioskw konieczne s dalsze badania.
Wyniki przeprowadzonej w Sydney ankiety obejmujcej 100 regularnych
konsumentw ecstasy wskazuj, e tylko 2% badanych uznaje si za uzalenionych od
rodka, a 47% nie wyklucza, e zwizek ten ma dziaanie uzaleniajce. Wyniki te nie
powinny by rozstrzygajce, gdy badani kierowali si subiektywnymi odczuciami [43].
Niektrzy opisujc analogiczny do amfetaminy wpyw MDMA na ukad
dopaminergiczny sugeruj, e substancja ta w podobny sposb prowadzi do uzalenienia
psychicznego. Nie znaleziono jednak potwierdzenia tych opinii, a brak typowych dla
amfetaminy efektw odstawienia po MDMA zdaje si negowa takie przypuszczenia [43].
Badania na zwierztach wskazuj na moliwo wywoania uzalenienia przez MDMA
[44], ale nie ma dostatecznych dowodw na istnienie takiego niebezpieczestwa
u ludzi [84],
Obrocy ecstasy podkrelaj, e rodek ten jest przyjmowany zawsze
w kilkudniowych odstpach, co wedug nich zdaje si by gwarancj niewystpienia
uzalenienia i oddalenia rozwoju tolerancji [89]. Nasuwaj si jednak wtpliwoci, czy
taka konieczno cotygodniowego przyjmowania rodka nie jest ju zalenoci. Niektrzy
twierdz, e to nie sama substancja uzalenia, a atmosfera imprezy, gona muzyka,
wiata, uczucie bliskoci z innymi towarzyszami zabawy. Wszystko to jest wspomagane
przez ecstasy.
10. Narkotyki pokrewne MDMA
Najczciej spotykanymi zwizkami o budowie chemicznej zblionej do MDMA
s (Tab. 14): MD A, MDOH, MDEA (MDE), MDDM, MBDB, MMDA, TMA, DMA, STP
(DOM), DOET, DB, 2-CB, 2-CD, PMA, 4-MTA. S one syntetyzowane w nielegalnych
laboratoriach i modyfikowane tak, aby charakteryzoway si duszym okresem dziaania
oraz wikszym nasileniem oczekiwanych efektw.Brak kontroli sprawia, e na rynek
trafiaj czsto przypadkowe produkty syntezy o nieznanej farmakokinetyce i toksycznoci.
89
Tab. 14. Amfetaminy halucynogenne
Wzr chemiczny Nazwa chemiczna Nazwy

3,4-metylenodioksy-
metamfetamina
MDMA, E,
XTC, Ecstasy,
Adam, Jabko,
Piguki mioci,
nieka,
Techno,
Umiech,
Gwiazda, Disco
biscuits, Doves,
Echoes, Scooby
Doo, Clarity,
Essence

3 ,4-metylenodioksy-
amfetamina
MDA, Narkotyk
mioci,
Harmony, Love,
Love pili

3 ,4-metylenodioksy-N-
hydroksyamfetamina
MDOH

3,4-metylenodioksyetylo-
amfetamina
MDE, MDEA,
Eva

3,4-metylenodioksy-N-N-
dimetylamfetamina
MDDM

N-metyl-l-(3,4-
metylenodioksyfenyl)-2-
butanamina
MBDB, Eden,
Methyl-J
90

5-metoksy-3,4-
metylenodioksy-
amfetamina
MMDA

2,4,5-trimetoksy-
amfetamina
TMA

2,5-dimetoksyamfetamina DMA

2,5-dimetoksy-4-metylo-
amfetamina
DOM, STP

2,5-dimetoksy-4-
etyloamfetamina
DOET

4-bromo-2,5-dimetoksy-
amfetamina
DB, Bromo-
STP

4-bromo-2,5-dimetoksy-
fenetylamina
2-CB, Bromo,
Nexus,
Spectrum, Erox
91

2,5-dimetoksy-4-
metylfenetylamina
2-CD

4-metoksyamfetamina 4-
metoksymetamfetamina
PMA
PMMA

4-metyltioamfetamina 4-MTA
M DA
Zostaa zsyntetyzowana w roku 1910 [1] lub, jak podaj inne rda, w 1912
[63], czy 1919 [84] przez niemieck firm farmaceutyczn. W latach czterdziestych
prbowano wykorzysta ten zwizek w leczeniu choroby Parkinsona [84]. Bez sukcesw
zakoczyy si te prby zastosowania go w leczeniu otyoci. W latach pidziesitych
badania nad MDA byy prowadzone przez armi amerykask. Lata szedziesite, wraz z
rozprzestrzeniamiem si ruchu hipisowskiego, przyniosy wzrost popularnoci MDA, bya
stosowana jako drug love". W roku 1970 zakazano stosowania jej w Stanach
Zjednoczonych [63]. Obecnie sklasyfikowana jako zwizek halucynogenny znajduje si w
Wykazie 1. (Schedule 1)
92
Chemicznie rni si od MDMA brakiem ugrupowania metylowego przy atomie
azotu. Dawka efektywna MDA jest nisza ni MDMA i wynosi 80 mg. Efekt MDA
wystpuje przez 8-12 godzin i czas ten jest dwukrotnie wyszy ni w przypadku MDMA
(4-6 h). W zasadzie trudno jest rozrni efekty dziaania obu narkotykw. Rnice
polegaj na tym, e MDA w mniejszym stopniu wpywa na uczucie empatii, bliskoci ze
wszystkimi ludmi, jej efekt dziaania jest zbliony do amfetaminy, powoduje wiksze
pobudzenie aktywnoci fizycznej. W wikszym stopniu ni MDMA moe powodowa
pewne zaburzenia w postrzeganiu rzeczywistoci, halucynacje, przez oddziaywanie na
receptor 5-HTiA. Dziaa te silniej uszkadzajce na komrki mzgu ni MDMA. Czsto po
przyjciu MDA odczuwa si silny niepokj wewntrzny, zaburzenia orientacji, natrtne
myli [1].
M DO H
Jest efektywna w dawce 100-160 mg i dziaa 3-6 godzin. MDOH jest pochodn
MDA. Po przyjciu 100 mg rodka pojawia si wszechogarniajca rado, wszystko staje
si pikniejsze i atwiejsze. Widziane przedmioty tworz jakby baniow, rnokolorow
mozaik. Cay wiat oglda si innymi oczami", z innego punktu widzenia". Nie
wystpuje zauwaalne pobudzenie psychomotoryczne. W dniu nastpnym po przyjciu
MDOH pojawia si skrajne wyczerpanie, znuenie, przygnbienie [93].
MDKA (MDK)
Po raz pierwszy zostaa opisana jako narkotyk w roku 1980. Na licie substancji
nielegalnych umieszczono j dopiero w 1991 roku. Jest zbliona budow chemiczn do
MDMA. Rnica polega na zamianie grupy metylowej na etylow przy atomie azotu.
Obecno grupy N-metylowej w MDMA 10-krotnie zmniejsza aktywno halucynogenn,
a zastpienie jej grup etylow cakowicie j znosi. Dawka konieczna do wywoania
podanego efektu waha si od 100 do 150 mg. Dziaa stosunkowo krtko 3-5 h i wymaga
przyjcia kolejnej dawki w czasie nocnej zabawy. Efekt dziaania jest zbliony do MDMA,
ale moliwe jest ich rozrnienie. MDEA ma w mniejszym stopniu zaznaczone dziaanie
polegajce na otwartoci, sympatii dla otoczenia, komunikatywnoci, a wykazuje
natomiast pewien efekt uspokajajcy. W odosobnionych przypadkach wystpoway
paranoja, obd, halucynacje. Niebezpieczestwo jej stosowania jest w zasadzie takie same
jak MDMA. Badania na zwierztach nie wykazay trwaych uszkodze mzgu [1]. Podane

93

Ry. 9. Tabletki MDEA
MDDM
Jest przyjmowana w dawce wikszej ni 150 mg, nawet do 1,0 g. Nie okrelony
jest jej czas dziaania. Zmniejszenie siy dziaania rodka przypisuje si dialkilacji grupy
aminowej. Po przyjciu 150 mg MDDM nie pojawiaj si adne zauwaalne efekty , ale
osoby eksperymentujce z tym rodkiem mwi o trwajcym 3 dni spadku libido. 200 mg
wywouje po okoo 20 minutach przyjemno, a pozytywne wraenia nasilaj si z czasem,
aby po 4 godzinach osign najwyszy poziom. Przyjcie 550 mg moe wywoa
awersyjne przeycia - bad trip. Trudno przewidzie efekt dziaania MDDM. Moliwe, e
nawet po przyjciu dawki 1000 mg nie wystpi aden zauwaalny efekt [93].
MBDB
Po raz pierwszy zostaa zsyntetyzowana w latach osiemdziesitych. Na rynku
pojawia si w roku 1994, czsto w tabletce z MDMA. W 1995 roku umieszczono j na
licie rodkw uzaleniajcych i staa si nielegalna [1].
125 mg MDMA odpowiada 175 mg MBDB. Obecnie jest mieszana z LSD,
MDMA, 2-CB, ale najczciej jej ilo w tabletce nie przekracza 1%. Celem jest
zmodyfikowanie lub/i pogbienie skutkw dziaania tych rodkw. Rni si od
pochodnych tej grupy obecnoci grupy etylowej zamiast metylowej przy wglu a. MBDB
zostaa zaprojektowana w ten sposb, aby wyeliminowa efekt halucynogenny. Efekt
dziaania MBDB jest w zasadzie zbliony do MDMA, ale okrelany przez niektrych jako
bardziej rnorodny. W mniejszym stopniu ni MDMA dziaa euforyzujco, ale ma
rwnoczenie MDMA i MDEA podlegaj synergizmowi. Te dwie substancje wie take
pokrewiestwo w nazwach ulicznych: MDMA zwana jest Adam, natomiast MDEA - Eva.
94
zaznaczony efekt entaktogenny [93] i najsilniejsze waciwoci introspektywne, umoliwia
analizowanie wasnych myli, zagbianie si we wasne odczucia. W porwnaniu
z innymi tego typu rodkami w najmniejszym stopniu wpywa na pobudzenie motoryczne
[1]. W zasadzie nie powoduje zwikszenia empatii, komunikatywnoci [43]. Brak jest
bada dotyczcych toksycznoci tego zwizku, przypuszcza si, e jest ona zbliona do
MDMA i MDEA [93].
M M I) A
rodek zazwyczaj jest przyjmowany w dawce 100-250 mg. Raczej rzadko
pojawia si w sprzeday ulicznej. Efekt jej dziaania jest porwnywany z mirystycyn [93].
W porwnaniu z amfetamin sabiej hamuje wychwyt neuronalny NA (uptake /). Blokuj
natomiast pozaneuralny wychwyt NA (uptake 2), a sia tego oddziaywania zdaje si
pokrywa z nasileniem efektw psychomimetycznych (halucynogennych).
Prawdopodobnie nie maj silniejszego bezporedniego dziaania na receptory
adrenergiczne ni inne pochodne amfetaminy [51].
MMDA powoduje halucynacje, ktrych intensywno nasila si przy
zamknitych oczach. Mzg tworzy projekcje wizji i obrazw, pojawiaj si sny na jawie,
ktre zdaj si by rzeczywistoci. Wraenia takie s opisywane przez Shulgina jako
brain movies\ MMDA wywouje obnienie temperatury ciaa, lekkie drenia, ale s one
odbierane jako efekty pozytywne. Muzyka zdaje si by sztuczna i oddalona, natomiast
gosy sprawiaj wraenie dononych, penych, melodyjnych. Po przyjciu dawki 150 mg
mog pojawi si mdoci, lekkie kurcze koczyn [93].
IMA
Przyjmowana jest w dawce 100-250 mg, a czas dziaania wynosi 6-8 godzin.
Pierwsze badania dotyczce dziaania halucynogennego TMA byy przeprowadzone
w 1955 roku w Kanadzie. Pniej zainteresowaa si t substancj armia amerykaska.
Wykonano take eksperymenty nad uyciem TMA w praktyce psychiatrycznej, ale ich
wyniki nie zostay nigdy ujawnione.
Na skutek halucynacji wzrokowych pojawiaj si przed oczami obrazy
stworzone przez wyobrani, wzrasta wraliwo w odbiorze muzyki. Do czsto,
zwaszcza przy duych dawkach wystpuj mdoci. Charakterystyczna jest zmienno
nastrojw: osoba jest uprzejma, grzeczna, przyjazna, radosna, by po chwili, bez powodu,
sta si agresywn, wrogo nastawion do wiata, gwatown i wojownicz [93].
95
DMA
Dawka efektywna wynosi 80-160 mg, a zwizek dziaa 6-8 godzin. Na rynku
substancji odurzajcych ma raczej znaczenie jako substrat ni narkotyk przyjmowany
bezporednio. W zasadzie zakres dziaania DMA ogranicza si do efektw fizycznych.
Przyjcie 80 mg powoduje pobudzenie motoryczne. Nie s zauwaalne zaburzenia
percepcji, DMA zdaje si nie dziaa na sfer zmysow. W zalenoci od dawki pojawiaj
si zaburzenia sercowo-naczyniowe, rozszerzenie renic, drgawki. Po podaniu 150 mg
wystpuj mdoci i wymioty, a wpyw na ukad krenia jest jeszcze silniej zaznaczony.
Przy tych efektach fizycznych cigle brak skutkw psychodelicznych [93].
STP(DOM)
Po raz pierwszy zsyntetyzowana w 1967 roku w Stanach Zjednoczonych.
Przyjmowana jest w dawce 3-10 mg i dziaa 14-20 godzin. Znajduje si w Wykazie 1.
Znana jest jako STP, czyli: Serenity, Tranuility and Peace" [93]. Wykazuje dziaanie
psychodysleptyczne kilkukronie silniejsze od meskaliny (3,4,5-trimetoksy-
fenyloetyloamina) [51]. Jej izomer R dziaa silniej ni mieszanina racemiczna. Dziaa
podobnie jak LSD, ale czciej wystpuj po przyjciu DOM nieprzyjemne wraenia
okrelane jako bad trip. Dziaanie halucynogenne przejawia si w wizualnym
znieksztaceniu rzeczywistoci, ze zwikszon wraliwoci w odbiorze kolorw. W jednej
z relacji Shulgin, ktry przyj 4,0 mg DOM opisuje cudowne chmury, ktrymi si
zachwyca. Uznaje on DOM za najlepszy z halucynogenw z jakimi mia do czynienia
[93]. DOM powoduje wystpienie dobrego samopoczucia. Wszystko staje si przyjemne
i pikne, zmysy odbieraj wiat ze zwikszon wraliwoci. Pozytywne wraenia mog
ustpi jednak miejsca zemu samopoczuciu, zoci, irytacji [93].
DOET
Przyjmowana jest w dawce 2-6 mg i dziaa od 14 do 20 godzin. Ze wzgldu na
podobiestwo efektw dziaania i struktury chemicznej jest porwnywana z DOM.
W niewielkiej dawce - 1,0 mg dziaa relaksujce, uspokajajco, kojco. W niewielkiej
dawce substancja potencjalnie zwiksza zdolnoci poznawcze, nie powoduje zaburze
wiadomoci ani znieksztace rzeczywistoci. Wysze dawki oprcz wyranej poprawy
nastroju powoduj wystpienie halucynacji, przewanie wzrokowych. Kolory odbierane s
ze zwikszon wraliwoci, a ksztaty s widziane ze szczegln ostroci. Zwizek ten
moe powodowa wystpienie zaburze koordynacji ruchw [93].
96
DOB
Jest zwizkiem halucynogennym. Znajduje si w Wykazie 1. Efekt jej dziaania
jest porwnywany z LSD. DOB po raz pierwszy zostaa zsyntetyzowana w 1953 roku.
Izomer R dziaa silniej ni mieszanina racemiczna. Najczciej jest przyjmowana doustnie
w postaci proszku.

Ry. 10. Postacie w jakich wystpuje DOB
Sabe efekty jej dziaania pojawiaj si ju po przyjciu 0,2 mg, a najczciej
spotykane dawki to 1,0-3,0 mg. Powyej 3,5 mg DOB jest toksyczna. Pierwsze efekty
DOB wystpuj po 1-2 godzinach i trwaj od 8 do 24 godzin, przy czym czas ten jest
zaleny od dawki i moe wynie nawet 30 godzin. Takie opnione dziaanie moe
spowodowa przyjcie kolejnej dawki, co jest niebezpieczne. Najsilniej zaznaczone efekty
pojawiaj si po 2-3 godzinach. DOB wykazuje dziaanie zblione do 2-CB, ale duej
twajce. Po przyjciu DOB pocztkowo odczuwa si ogromny przypyw energii, jasno
97
umysu, wystpuj wizualne znieksztacenia rzeczywistoci, zwikszona wraliwo na
kolory, pobudzenie, irytacja. Mog pojawi si nudnoci, wymioty, ble brzucha.
W wysokich dawkach DB jest bardzo toksyczna. Powoduje zaburzenia krenia, silny
skurcz naczy krwiononych, prawdopodobnie take uszkodzenia neuralne [93].
2-CB
Przyjmowana jest w dawce 12-24 mg. Czas dziaania wynosi 4-8 godzin. Dziaa
silniej psychotycznie ni MDMA, ale sabiej ni MDA. Struktura chemiczna jest zbliona
do halucynogennej meskaliny. Wrd innych pochodnych amfetaminy wyrnia j brak
grupy oc-metylowej. Powoduje wystpienie halucynacji wzrokowych o szczeglnie silnie
zaznaczonych wraeniach kolorystycznych. Zwiksza stymulacj seksualn, wraliwo
odbierania bodcw smakowych, wchowych, dotykowych. Silne halucynacje wystpujce
po przyjciu 2-CB w dawce 30 mg mog budzi przestrach, panik. Uczucie empatii, w
przeciwiestwie do MDMA nie jest silnie zaznaczone. 2-CB czsto znajduje si w pastylce
z MBDB, jest te przyjmowana z MDMA jako afrodyzjak. Sama MDMA zdaje si
zmniejsza potencj, ale poprawia komunikacj interpersonaln. Natomiast 2-CB
zwiksza popd seksualny zarwno u mczyzn jak i u kobiet. Ze wzgldu na swoje
dziaanie halucynogenne nie jest przyjmowana w dyskotece, ale raczej w domu, w czasie
prywatek, czy na onie natury. Sprzedawana jako ecstasy moe pojawi si na imprezach
rave. Narkotyk ten dziaa silniej ni MDMA i wymaga niszych dawek do wywoania
efektu. Po przyjciu niewielkiej dawki (5-10 mg) pojawia si przede wszystkim lekkie
pobudzenie psychomotoryczne. Podwojenie dawki powoduje halucynacje, a efekt
psychodeliczny pogbia si wraz ze zwikszaniem iloci 2-CB. Margines midzy
wywoaniem oczekiwanych efektw halucynogennych a pojawieniem si nieprzyjemnych,
niepodanych skutkw jego dziaania (bad trip) jest niewielki i zaley te od wraliwoci
osobniczej.
Zwizek ten nie wywouje uzalenienia, ale moe si rozwin tolerancja, jeli
zwizek jest przyjmowany czciej ni raz w tygodniu. Brak jest doniesie bezporednio
dotyczcych niebezpieczestwa zwizanego z przyjmowaniem 2-CB. Przypuszczenia
opieraj si na badaniach dotyczcych zwizkw o podobnej budowie chemicznej. 2-CB
prawdopodobnie wie si z receptorem 5-HT
2A
w mzgu, co tumaczy jego dziaanie
halucynogenne. W przeciwiestwie do pochodnych MDMA, 2-CB nie obnia poziomu
5-HT w mzgu, co pozwala przypuszcza, e nie ma dziaania neurotoksycznego jak inne
amfetaminy.
98
2-CB moe powodowa wzrost akcji serca, podniesienie cinienia ttniczego
krwi, temperatury ciaa. Niebezpieczestwo zwizane z 2-CB moe wiza si z tym, e
zwizek ten moe by sprzedawany jako ecstasy i w iloci wikszej ni to jest konieczne
do uzyskania halucynacji. Nieprzewidywalne reakcje psychodeliczne mog spowodowa,
szczeglnie u niedowiadczonych amatorw narkotykw, ataki paniki [93].
2-CD
Przyjmowana jest w dawce 20-60 mg i dziaa 4-6 godzin. Wywouje efekt
halucynogenny podobnie jak 2-CB. Szczeglnie nasilone s halucynacje wzrokowe [93].
PMA
W maych dawkach dziaa jak MDMA. Przyjmowana jest w dawce okoo 50 mg.
Po przyjciu PMA pojawia si dobre samopoczucie, empatia, w niewielkim stopniu
nasilone efekty halucynogenne i pobudzajce. W duych dawkach powoduje wystpienie
znacznego wzrostu temperatury ciaa, cinienia krwi i akcji serca, moe wywoa drgawki,
piczk i mier.
PMA jest szczeglnie niebezpieczn pochodn amfetaminy. Sprzedawana jako
tabletka ecstasy w poczeniu z innymi rodkami bya powodem wielu zej miertelmych.
Wrd 48 tabletek ecstasy analizowanych we wrzeniu 2000 roku przez London
Toxicology Group, 4 z nich zawieray 40 mg PMA z dodatkiem PMMA i amfetaminy.
Sprzedawane byy jako red Mitsubishi" lub killer". To wanie PMA i niewielkie iloci
innych substancji pobudzajcych wchodz w skad UFO", tabletki, ktra w ostatnich
miesicach spowodowaa zgon kilku osb w Polsce. Jednym z niebezpieczestw z ni
zwizanych jest opnione dziaanie. Osoba oczekujca na jej efekt moe sign po
nastpn dawk, przyj dodatkowo inny narkotyk, czy wypi alkohol, a to powoduje
nasilenie skutkw toksycznych. Podobnie jak inne zwizki tego typu jej dziaanie jest
nieprzewidywalne, a dawka efektywna jest zbliona do dawki toksycznej. Ju przyjcie
60-80 mg PMA moe skoczy si mierci.
Skutkami intoksykacji PMA jest znaczny wzrost temperatury ciaa,
odwodnienie, zaburzenie gospodarki elektrolitowej, nadcinienie ttnicze, przyspieszenie
rytmu serca i arytmia, zaburzenia oddychania, wymioty, drgawki, podniecenie
psychomotoryczne, zaburzenie wiadomoci. W rezultacie moe to prowadzi do piczki
i zgonu. W badaniach sekcyjnych stwierdza si uszkodzenia toksyczne narzdw
wewntrznych (nerek, wtroby) [34].
99
4-MTA
Jest stosunkowo sabo poznan substancj. Pojawia si na rynku w 1969 roku.
Miaa wspomaga leczenie depresji, ale nie bya stosowana. Zyskaa rozgos, gdy staa si
przyczyn kilku zgonw w Europie. Gdy tabletka pojawia si na brytyjskim czarnym
rynku nazwano j Flatliner. Nazwa miaa pochodzi od przecinajcego j w poowie
rowka uatwiajcego jej przeamanie. Po niedugim czasie okazao si, e flat line miaa si
te kojarzy z prost lini na monitorze EKG [39].

Ry. 11. Tabletki 4-MTA
4-MTA zawiera grup metyltiolow. Obecno duej, hydrofobowej grupy
w pooeniu para ma zwizek z selektywnym wpywem na wychwyt 5-HT. Mechanizm
dziaania 4-MTA polega na rwnoczesnym silnym pobudzaniu uwalniania 5-HT,
hamowaniu jej wychwytu i inhibicji monoaminooksydazy, szczeglnie MAO-A. Niektrzy
porwnuj dziaanie rodka do rwnoczesnego przyjcia Prozaku i MAO-I. Taka
intrerakcja moe spowodowa mier na skutek syndromu serotoninowego. Ze wzgldu
na hamowanie wychwytu zwrotnego 5-HT i na inhibicj jej rozkadu przez MAO-I
dochodzi do kumulacji 5-HT w mzgu i rozwoju syndromu, ktrego objawami s: mdoci,
wymioty, wzrost cinienia ttniczego krwi, akcji serca, stereotypie, zaburzenia
koordynacji, znaczny wzrost temperatury ciaa, zaburzenia pamici, drgawki, piczka [9].
Zadziwiajce okazao si to, e po mierci w wyniku intoksykacji 4-MTA w Wielkiej
Brytanii przeprowadzone sekcje zwok nie wykazay adnych patologicznych zmian. [39].
Efekt dziaania 4-MTA nie pokrywa si z dziaaniem innych pochodnych tego
typu. Dziaanie zwizku opisuje si jako mao przyjemne. Jeden z konsumentw 4-MTA
tak opisuje swoje wraenia: Gdy bierzesz flatlinera, najpierw nic nie czujesz. Bierzesz
nastpnego i adujesz si na gr, i mimo, e wydaje ci si, e zlaze - nadal tam jeste.
Gdy bierzesz nastpn - startujesz ju z innego poziomu. Schody do nieba nie maj
koca..." [39].
100
SPOECZNE ASPEKTY PRZYJMOWANIA
NARKOTYKW
1. Najwczeniej znane rodki odurzajce
Narkotyki s znane ludzkoci od tysicy lat. Nie znaczy to jednak, e model ich
przyjmowania zawsze by taki sam. Pierwotnie narkotyki uywane byy gwnie w celach
rytualnych, ale te dla umierzenia blu, zwikszenia wydolnoci fizycznej [49].
Marginalne znaczenie miao uywanie ich dla relaksu, wywoania przyjemnoci.
Wywar z muchomora czerwonego (Amanita muscaria) by jedn z pierwszych
substancji psychotropowych, ktr zaczto uywa w Starym wiecie. Zawarte w nim
bufotenina i muscymol dziaaj halucynogenni e. Grzyb ten by wykorzystywany gwnie
w obrzdach religijnych. Obecnie stosowanie wywaru z muchomora ogranicza si tylko do
zachodnich i wschodnich czci Syberii i jest zwizane, jak przed wiekami, z celami
religijnymi [8].
Od co najmniej 6000 lat znane jest opium otrzymywane z niedojrzaych
makwek maku lekarskiego (Papaver somniferum). W skad opium wchodz: morfina,
kodeina, papaweryna, tebaina, narkotyna, monoacetylomorfma, acetylokodeina, heroina
[69J. Jego stosowanie dotyczyo przede wszystkim celw medycznych, ale
i rekreacyjnych [8, 49].
101
Ju od ponad 5000 lat znane s preparaty pochodzce z konopii indyjskich
(Cannabis sativa var. indica). Pocztkowo stosowane byy gwnie w Chinach, Azji
rodkowej, Indiach [8, 54],
Alkohol by uywany praktycznie na caym wiecie, za wyjtkiem Ameryki
Pnocnej, niektrych wysp Oceanii, nie znali go te Eskimosi [2]. Pojawienie si obcego
kulturze Indian alkoholu byo jednym z czynnikw, ktre doprowadziy do ich upadku.
Znany jest fakt szczeglnej szkodliwoci substancji pojawiajcej si po raz pierwszy
w danej kulturze, ktra nie przyswoia sobie jej wczeniej i nie wypracowaa w miar
bezpiecznego modelu stosowania.
Rolin stosowan zarwno w Starym jak i w Nowym wiecie by, zawierajcy
atropin, skopolamin i hioscyjamin, bielu dzidzierzawa (Datura stramonium). Ze
wzgldu na halucynogenne waciwoci i nieprzyjemne skutki somatyczne uywany by
wycznie w celach religijnych [8].
Kokaina bdca alkaloidem z lici krzewu koka (Erythroxylon coca) uywana
bya w czasach prekolumbijskich w grskich terenach dzisiejszych Peru, Boliwii,
Ekwadoru. ucie lici koki pozwalao przetrwa prac w cikich warunkach, na duych
wysokociach. Po tym, jak kokaina dostaa si w XIX wieku do Ameryki Pnocnej
i Europy rozpowszechnia si moda na jej stosowanie. Sukcesem komercyjnym byo
opracowanie przez aptekarza Angelo Mariani receptury Vin Mariani, bdcego ekstraktem
z lici koki w winie. Do roku 1906 take napj Coca Cola zawiera kokain [8, 31, 54, 84].
Powszechnie stosowan uywk by i jest tyto zawierajcy nikotyn. Moe by
przyjmowany donosowo w postaci proszku (tabaka), uty (prymka) lub palony (papierosy).
Nie jest on narkotykiem, ale posiada potencja uzaleniajcy [8].
2. Zmiany w modelu przyjmownia narkotykw
Niebezpieczestwo zwizane z przyjmowaniem rodkw odurzajcych zaczo
si pogbia, gdy zmienia si model i cele ich uycia (Tab. 15). Wczeniejsze stosowanie
rodkw odurzajcych objte byo tabu, znajdowao si pod cis kontrol duchowych
przywdcw i dotyczyo w wikszoci obrzdw religijnych. Czowiek nie przyjmowa
rodka w celach rekreacyjnych, dla odczucia przyjemnoci, nie szuka w nim rozwizania
wasnych problemw. Istotn rnic byo take to, e pierwotnie stosowane byy surowce
rolinne, z ktrych nie wyodrbniano aktywnego zwizku. Podobnie z alkoholem.
102
W wyniku naturalnej fermentacji uzyskuje si alkohol o steniu nie wyszym ni
12% - 14%. Destylacja alkoholu pozwolia na otrzymanie ste do 98%.
Tab. 15. Model tradycyjny i wspczesny przyjmowania narkotykw [104]

Model tradycyjny Model wspczesny
Cel religijny, rytualny, militarny,
medyczny
rekreacyjny, medyczny
Polityka wadz Akceptacja Niechtna (legalne)
Potpiajca (nielegalne)
Kontrola uycia Psychologiczna (tabu) -
skuteczna
Policyjna, represyjna -
nieskuteczna, kryminogenna
Moc rodka Niewielka lub umiarkowana Potna
Groba uzalenienia Praktycznie adna Bardzo powana
Rozwj chemii umoliwi wyodrbnienie morfiny w postaci krystalicznej (1803
rok), a w wyniku modyfikacji uzyskanie dwuacylowej pochodnej - heroiny (1898 rok)
[31]. Zmienia si take droga podania, z doustnej, czy inhalacyjnej na doyln. Pojawiy
si nie znane wczeniej zwizki syntetyczne: barbiturany, amfetamina. Z lici koki
wyodrbniono kokain w formie krystalicznej jako chlorowodorek (do wdychania), potem
przeksztacajc j w woln zasad otrzymano crack (do palenia).
Zwikszenie ste, zmiana miejsca podania prowadziy do zwikszenia
absorpcji i efektywnoci dziaania zwizku. Istotne byo take to, e narkotyki przestay
by pod kontrol okrelonych autorytetw w spoeczestwie, ich przyjmowanie stao si
samowolne, oczekiwano od nich przyjemnoci, bogostanu, zapomnienia. Nie bez
znaczenia jest take fakt kryminalizacji zjawiska. Stres, zwizany z nielegalnoci rodka,
powoduje zwikszenia wraliwoci na jego dziaanie [8].
3. Zjawisko narkomanii w Polsce
3.1. Przyczyny rozpowszechniania narkomanii
Problem narkomanii pojawi si w Polsce w poowie lat 60. Od drugiej poowy
lat 70. zaczto wytwarza polsk heroin" - kompot". Osoby j przyjmujce stanowiy
do zamknite rodowisko [2]. Zmiana sytuacji politycznej w Polsce po roku 1989
spowodowaa zmiany w modelu uycia i dostpnoci narkotykw. Otwarcie granic i brak
odpowiednich przepisw (do kwietnia 1997) spowodoway dynamiczny rozwj rynku
narkotykowego w Polsce. Wzrosa dostpno rodkw, rozpowszechni si model
103
przyjmowania eksperymentalnego i okazjonalnego narkotykw. Ustalony do lat 90.
stereotyp narkomana przesta mie odbicie w rzeczywistoci. Obraz narkomana sprzed
kilkunastu lat przedstawia go jako obdartego, brudnego, bezdomnego, pochodzcego z
rodziny patologicznej. Uzalenieni przyjmowali doylnie gwnie heroin polskiej
produkcji, a dostp do innych rodkw by raczej ograniczony. Dzisiejszego konsumenta
narkotykw wedle obowizujcego stereotypu trudno byoby nazwa narkomanem".
Coraz czciej po narkotyki sigaj modzie i studenci nie majcy problemw rodzinnych,
ekonomicznych, traktujcy narkotyki jako atwo poddajc si kontroli zabaw, gardzcy
uzalenionymi od kompotu", chccy szuka coraz to nowych przyjemnoci, a
jednoczenie odnosi sukcesy w yciu zawodowym [49]. O tym, e rzadko udaje si
poczy to wszystko wiadcz statystyki stacjonarnego lecznictwa psychiatrycznego, dane
policji, badania ankietowe.
Pocztkowo problem narkomanii dotyczy przede wszystkim duych
aglomeracji, obecnie i mieszkacom maych miast i wsi nie sprawia trudnoci zdobycie
narkotyku. Badania przeprowadzone w 1999 roku wrd uczniw wykazay, e
narkotykami s dla modziey zwizki zmieniajce wiadomo, ktre mimo, e
dostarczaj przyjemnoci to s te rdem zagroe, gwnie uzalenienia. Modzi ludzie
w nastpujcy sposb klasyfikuj narkotyki:
konopie - nieszkodliwe, nieniosce ze sob adnego niebezpieczestwa, pozwalajce
si zrelaksowa, nie s w zasadzie postrzegane jako narkotyk,
narkotyki syntetyczne - sklasyfikowane jako narkotyki, uywane okazjonalnie, nie
okrelane jako uzaleniajce, cho mog by niebezpieczne,
narkotyki przyjmowane doylnie (kompot") - potpiane przez modzie, ktra
zdecydowanie odrzuca ich stosowanie, postrzegane jako bardzo niebezpieczne,
gwnie z powodu uzalenienia [94].
Modzie nie siga zupenie bezmylnie po narkotyki. Na podstawie dostpnej
jej wiedzy rozwaa zagroenia zwizane z przyjmowaniem rodkw odurzajcych. Tyle
tylko, e czsto wiedzy tej dostarczaj albo eksperymentujcy wczeniej koledzy albo
siejce panik media [63]. Wikszo osb przyjmujca narkotyki nie wyrnia si na tle
rwienikw. Mody czowiek styka si z narkotykami najczciej w grupie znajomych.
Ten pierwszy kontakt ze rodkiem odurzajcym wynika z ciekawoci, chci zabawy,
szukania nowych wrae, obawy przed odrzuceniem. Sigajc po marihuan nikt nie
zamierza przyjmowa heroiny. Na pocztku 1996 roku pojawi si na rynku polskim
104
brown sttgar - heroina do palenia. Palcy browna", w podobny sposb jak marihuan,
z lekcewaeniem wypowiadaj si o punach" biorcych narkotyk doylnie [49]. Wrd
modziey bardzo silna jest ch eksperymentowania, szukania nowych dowiadcze.
Narkotyk bierze si ten jeden raz". Nikt nie chce si uzaleni. Narkotyki maj umoliwi
dobr zabaw, poprawi samopoczucie, oddali kopoty.
Za wzrost popularnoci narkotykw win obarcza si najczciej szko
i rodzicw. Narkotyki s obecne w kadej szkole, ale czsto nauczyciele nie chc
zauway tego problemu. Waniejsze zdaj si by dla nich wysoka rednia ocen i tzw.
dobra opinia szkoy". Przewiadczenie o tym, e narkotyki s obecne tylko w rodzinach
patologicznych pozwala myle wielu rodzicom, e ich ten problem nie dotyczy. Zbyt
wysokie wymagania, brak umiejtnoci rozmowy, chd emocjonalny, brak akceptacji
mog sta si przyczyn, dla ktrej dziecko signie po narkotyk. Niezaprzeczalny jest
jednak fakt, e istnieje swoista moda na branie narkotykw. Dla modziey rodki
odurzajce zdaj si by jednym z przejaww europejskoci". Take niska cena
wikszoci narkotykw (Tab. 16) jest jedn z przyczyn wzrastajcej popularnoci tych
rodkw.
Tab. 16. Ceny i nazwy potoczne niektrych dostpnych w Polsce narkotykw [l 1].
Narkotyk Cena Nazwy potoczne
Polska heroina 5 - 6 z za cm3 Kompot
Brown sugar 30 z za 100 mg Brown, brz
Amfetamina 8 - 13 z za 100 mg Amfa, Speed, Uppers, Co-pilots, Jelly beans,
Whizz, Dynamid, Spidzik, Yoltwka,
przyspieszacz
Kokaina 250 - 300 z za 1 g Coke, charlie, snw koks, K, koka
Marihuana 20 - 25 z za dziak Trawa, trawka, gandzia, marycha, maryka,
huana, grass.
Haszysz 25 - 35 z za 1 g Hasz, Bhang, Afgan, African, Petarda,
Plastelina, Charas, Czarne Maroko
Skun 5 z za lufk
(najmniejsza dziaka),
30 - 50 z za 1 g

LSD 25 - 30 z za
nasczony nim
papierek
Kwas, Trip, Podr, Acid Lucy, Truskawka,
Umiech, Zote soce
MDMA Due zrnicowanie
cenowe: 10 - 60 z za
tabletk
E, XTC, Ecstasy, Adam, Jabko, Piguki
mioci, nieka, Techno, Gwiazda, Disco
biscuits, Doves
105
W wieku kilkunastu lat silny jest lk przed niezaakceptowaniem przez
rwienikw. Modzi majcy problemy emocjonalne, stale krytykowani przez bliskich,
niezbyt pewni siebie, z nisk samoocen szukaj oparcia w grupie kolegw odnoszcych
sukcesy towarzyskie, nie skupiajcych si na problemach w szkole [49, 84]. Spdzanie
wolnego czasu z przyjacimi aprobujcymi narkotyki najprawdopodobniej spowoduje, e
czonek takiej grupy take signie po rodki odurzajce. Obecno przyjaci eliminuje
wpyw spoeczestwa, rodziny, minimalizuje obaw przed konsekwencjami zdrowotnymi
[84]. Przyjmowanie narkotykw pociga za sob problemy w szkole, czy pracy.
Pogbiajcy si kryzys sprawia, e przyjmuje si coraz wiksz ilo rodkw
odurzajcych, aby zapomnie o kopotach. Proces popadania w narkomani jest
samonapdzajc si machin. Stopniowo traci si swoje dotychczasowe ycie: prac,
szko, dom, rodzin. Narkoman jest cakowicie oderwany od normalnego funkcjonowania
w spoeczestwie.
Wanym aspektem spoecznym narkomanii jest kryminogenno grupy. Brak
pracy, rodkw do ycia, staa potrzeba przyjmowania narkotykw sprawiaj, e narkoman
zdobywa pienidze lub narkotyki drog nielegaln, amic prawo. Kradziee, wamania,
handel narkotykami, prostytucja s sposobami na zaspokajanie narkomaskich potrzeb.
Nie mniejsze znaczenie od uzalenienia fizycznego i psychicznego ma
uzalenienie spoeczne. rodowisko narkomanw jest izolowane, stanowi subkultur.
Wszystko podporzdkowane jest jednemu celowi - zdobyciu narkotyku, a krg znajomych
ogranicza si do handlarza narkotykw i innych uzalenionych. Aby mc y
w abstynencji konieczne jest porzucenie dotychczasowego otoczenia. Brak akceptacji
spoeczestwa, brak poparcia dotychczasowych przyjaci", niski poziom wyksztacenia,
utrata pracy, samotno sprawiaj, e resocjalizacja jest zawsze procesem trudnym
i dugotwaym [49].
3.2. Trendy rozwoju narkomanii
Ilo narkomanw - osb regularnie przyjmujcych narkotyki jest szacowana
w Polsce na 32-60 tysicy [94]. Wyrnia si trzy gwne modele przyjmowania rodkw
odurzajcych:
Typ 1. Opiera si na doylnym przyjmowaniu opiatw (szczeglnie kompotu"). Niesie
z sob najwicej niebezpieczestw. S nimi nie tylko uzalenienie i wyniszczenie orga-
nizmu, ale take wirus HIV, wirusowe zapalenie wtroby typu B i C i inne zagroenia
106
zwizane z doyln drog podania rodka. Dodatkowo przyjmowane s inne narkotyki jak
amfetamina, leki uspokajajce i nasenne, konopie, ale narkotykiem podstawowym jest
kompot".
Typ 2. W modelu tym brak jest jednego podstawowego narkotyku. Przyjmowane s
kombinacje szerokiej gamy zwizkw: amfetamina, leki uspokajajce i nasenne,
halucynogeny, konopie, rzadziej kokaina, czy heroina. W modelu tym iniekcje nie s
czste.
Typ 3. W typie tym marihuana lub haszysz s przyjmowane regularnie, nawet codziennie.
Moliwa jest okazjonalna konsumpcja ktrego z narkotykw wymienianych w typie 2, ale
konopie pozostaj narkotykiem podstawowym [94].
Trendy rozwoju zjawiska narkomanii w Polsce s przedstawione na podstawie
danych stacjonarnego lecznictwa psychiatrycznego, ktre zostay opracowane przez
Janusza Sierosawskiego z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Dane te
obejmuj lata 1990-1998. Ilo osb przyjta do lecznictwa stacjonarnego od 1990 do
1998 zwikszya si ponad dwukrotnie. Na pocztku lat dziewidziesitych odsetek osb
zgaszajcych si po raz pierwszy w stosunku do wszystkich przyjtych mala, a w latach
1992-1996 utrzymywa si na wzgldnie staym poziomie. Stosunek ten wzrs w latach
1997-1998 (Ry. 12).


1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Ry. 12. Ilo pacjentw przyjta do lecznictwa stacjonarnego w latach 1990-1996 [95]

Przeszkod w odpowiednim porwnaniu wczeniejszych danych z obecnymi jest
zastpienie IX Rewizji (ICD DC) na X Rewizj Midzynarodowej Klasyfikacji Chorb
(ICD X). Jedn z najbardziej znaczcych zmian jest brak niektrych kategorii
Pierwszorazo
wi Wszyscy
107
wystpujcych jeszcze przed 1996 roku, kiedy to wprowadzono zmiany. W przypadku
osoby przyjmujcej opiaty i inne narkotyki lekarz z powodu braku kategorii opiaty
i mieszane z opiatami" musi rozstrzygn midzy uzalenieniem mieszanym"
a uzalenieniem od opiatw". W latach 1996 i 1997 a 30% pacjentw zostao przyjtych
z powodu zaburze zdrowotnych spowodowanych przyjmowaniem rodkw
zakwalifikowanych do kategorii mieszane i nieokrelone". Saboci klasyfikacji jest
niemono okrelenia rodzaju zaywanych narkotykw w tej grupie (Tab. 17).
Tab. 17. Przyjci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1990-1998 z uwzgldnieniem
rodkw uzaleniajcych (~ brak kategorii w ICD X) [94]
Typ uzalenienia 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 ri998
Opiaty i mieszane
z opiatami
2163 2821 2897 2791 2996 3083 3257 -~ ~
Uspokajajce I
nasenne
99 188 103 130 82 67 81 449 509
Kokaina 2 2 4 - 2 2 4 46 45
Konopie 1 5 1 6 14 19 18 70 110
Amfetamina 14 2 20 39 65 92 97 204 367
Halucynogeny 5 1 8 9 10 4 14 70 75
Wziewne 199 222 201 228 321 317 435 535 564
Mieszne bez
opiatw
167 196 124 93 90 115 169 ~ ~
Nieokrelone 137 159 128 135 147 110 209 ~ ~
Wikszo pacjentw przyjmowanych w kadym roku miaa problemy zwizane
z opiatami, cho obserwuje si wzrost liczby leczonych z powodu innych rodkw.
Zauwaalne jest wyrane zwikszenie liczby osb majcych problemy zdrowotne zwi-
zane z amfetamin. W roku 1990 z jej powodu przyjto 14 osb, w roku nastpnym tylko
2, ale w kolejnych latach widoczny by stay wzrost. W porwnaniu z rokiem 1996 w roku
1997 przyjtych zostao ponad 100% wicej pacjentw (97 osb w 1996 roku i 204 w 1997
roku). Wrd leczonych przewaaj mczyni, ktrzy stanowi ponad 70% pacjentw.
Mczyni naduywaj gwnie opiaty, konopie, narkotyki wziewne, a kobiety
w wikszoci rodki uspokajajce i nasenne. Niepokojcy jest wzrost odsetka osb
z modszych grup wiekowych. Dzieci do lat 15 narkotyzuj si gwnie przy pomocy
substancji wziewnych, w przedziale wiekowym 16-19 lat pojawiaj si opiaty (30%)
i amfetamina (l 1%). W pozostaych grupach przewaaj opiaty, a po 45 roku ycia rodki
uspokajajce i nasenne.
108
amfetamina
uspok. l
nasenne
konopie
wziewne
Ry. 13. Przyjci do lecznictwa w latach 1990-1998 z powodu zaburze zwizanych z
wybranymi substancjami psychoaktywnymi [94]
Zjawisko narkomanii w Polsce wystpuje w rnym nasileniu w poszczeglnych
regionach. Przedstawione dane odnosz si do nieobowizujcego ju podziau
administracyjnego kraju. W raporcie wojewdztwami o najwikszym nasileniu zjawiska
s: zielonogrskie, jeleniogrskie, warszawskie, szczeciskie, olsztyskie. Najwiksze
zagroenie obserwuje si w Polsce poudniowo-zachodniej i pnocnej, a take w stolicy.
W niektrych wojewdztwach w roku 1998 w porwnamiu z rokiem 1997 nastpi spadek
liczby pacjentw. S to: bye wojewdztwa czstochowskie, sieradzkie, skierniewickie,
supskie, lubelskie, przemyskie [95]. Model przyjmowania narkotykw w poszczeglnych
regionach nie musi by taki sam. Zrnicowanie mona przedstawi na przykadzie trzech
miast: Warszawy, Poznania i Krakowa. W Poznaniu tylko 19% przyjtych jest do leczenia
z powodu opiatw, w Warszawie 80%, a w Krakowie ponad 60%. W Krakowie
przyjmowana jest przede wszystkim polska heroina", a w Warszawie heroina do palenia -
brown sugar. Tym samym Krakw ma najwyszy odsetek osb stosujcych iniekcje,
Warszawa najniszy. Pozna wyrnia si duym odsetkiem osb przyjmujcych
amfetamin i inne rodki stymulujce [95].
Najczstsz przyczyn hospitalizacji w latach 1997-2000 w Klinice
Toksykologii CMUJ w Krakowie by zesp odstawienia lub ostre zatrucie bdce
wynikiem przedawkowania gwnie pochodnych opiatw. Liczba zatru substancjami
psychoaktywnymi (przy wykluczeniu zatru etanolem) stale wzrastaa, od 1997 do 2000
prawie dwukrotnie (Ry. 14).
109

Ry. 14. Liczba zatru spowodowanych substancjami psychoaktywnymi (z wyczeniem
etanolu) w latach 1997-2000 [100]

Ry. 15. Liczba osb przyjtych do Kliniki z uwzgldnieniem pci w latach
1997-2000 [100]
Wrd przyjtych przewaali mczyni, ale odsetek uzalenionych kobiet
wzrasta: 27,1% w 1999 roku i 26,9% w 2000 roku. Liczba osb leczonych z powodu
opiatw, po spadku w roku 1998 i 1999 w roku 2000 ponownie wzrosa. Kolejne miejsce
w klasyfikacji narkotykw przyjmowanych pojedynczo lub w kombinacji zajmuje
amfetamina. Wrd zatru mieszanych w roku 1997 najczciej identyfikowane byy
110
kombinacje: opiaty z benzodiazepinami i barbituranami (23,9%), w roku 2000 poow
takich zatru stanowiy opiaty przyjmowane cznie z benzodiazepinami [100].
4. Program redukcji szkd
Due kontrowersje budzi program redukcji szkd (ang. harm reduction)
zwizanych z narkomani. Opracowanie takiego program wynika z przewiadczenia, e
wyeliminowanie narkotykw ze spoeczestwa jest niemoliwe. adna z prowadzonych
dotychczas akcji przeciwko narkotykom nie zakoczyy si sukcesem [97]. Problemu nie
rozwizuje ani surowe ustawodawstwo (np. kara mierci w Tajlandii za posiadanie
narkotykw[66]), ani ogromne nakady finansowe (Stany Zjednoczone), ani cakowita
izolacja kraju (bye kraje komunistyczne Europy Wschodniej). Nie jest te skuteczna
walka poprzez liberalizacj handlu mikkimi" narkotykami (Holandia).
Pierwsze gosy opowiadajce si za dopuszczeniem do przepisywania
narkotykw osobom uzalenionym celem umoliwienia im godnego ycia pojawiy si ju
w latach dwudziestych ubiegego wieku.
Zdefiniowanie pojcia harm reduction i rozwj kierunku miay miejsce w latach
70. i 80. w Wielkiej Brytanii i Holandii. Program redukcji szkd zakada ograniczenie
zagroe zwizanych z narkomani w zastpstwie nierealnego celu cakowitego
zaprzestania uywania rodkw odurzajcych. Podstaw jest edukacja, nie tylko
w rodowisku narkomanw, ale i wrd dzieci i modziey nie majcych wczeniej
kontaktu z narkotykami, prowadzenie zespow terapeutycznych dla uzalenionych i ich
rodzin, programy substytucyjne, programy wymiany igie i strzykawek. Ostatnie
z wymienionych przedsiwzi budzi chyba najwicej sprzeciww. Programu tego nie
naley jednak widzie jako przyzwolenia, czy zachty do przyjmowania narkotykw, ale
jako prb ograniczenia rozprzestrzeniania si HIY/A1DS, wirusa zapalenia wtroby typu
B i C wrd narkomanw. Znaczenie ma tutaj nie tylko aspekt moralny, ale
i ekonomiczny. Leczenie schorze wywoanych wyej wymienionymi wirusami jest
bardzo kosztowne, podczas gdy koszt igie i strzykawek jest nieporwnywalnie niszy.
Istotnym celem jest take prba readaptacji spoecznej uzalenionych. Dla wikszoci
uzalenionych nie jest moliwa cakowita abstynencja. Marek Beniowski autor artykuu
Wychodzenie z krgu za" przytacza dane z licznych orodkw, ktre wskazuj, e tylko
niewielki procent przyjtych do leczenia kontynuuje terapi, reszta wraca do swego
dotychczasowego ycia [79].
111
Narkoman wstrzykujcy sobie polsk heroin musi codziennie zdoby 50-60 z (l cm
3
kompotu kosztuje 5 z, ilo konieczna do zaspokojenia godu narkotykowego 10-12 cm ).
W cigu miesica kwota ta wyniesie 1500-1800 z. Caa suma pochodzi z nielegalnego
rda: kradziee, wamania, wyudzenia, handel narkotykami, prostytucja [79]. Dla
uzalenionych od kilku lat od opiatw, majcych za sob zakoczone niepowodzeniem
prby zerwania z naogiem stworzono programy metadonowe [68].
Metadon przyjmowany jest doustnie, w postaci syropu w odpowiedniej dawce
(od 40 do 180 mg). Dziaa w sposb analogiczny do morfiny, ale nie wywouje euforii,
przyjemnoci, pozwala jednak usun objawy godu narkotycznego od 24 do 36 godzin. Od
stycznia 2000 roku dziaa jedyny w Maopolsce program metadonowy w Poradni
Leczenia Uzalenie Szpitala Specjalistycznego im L. Rydygiera w Krakowie. Warunkami
przyjcia do programu jest ukoczenia 21 roku ycia, co najmniej 3 lata uzalenienia
i kilka nieudanych prb leczenia. Obecnie programem objtych jest 50 osb. Lista
oczekujcych na leczenie jest duga. Wyamanie si z abstynencji wyklucza z programu.
Oprcz leczenia substytucyjnego prowadzi si terapi psychologiczn i spotkania
z pracownikami pomocy spoecznej. Podobne programy w Polsce s prowadzone
w Warszawie, Szczecinie, Zgorzelcu, Lublinie i Chorzowie. Nie zaspokajaj one jednak
wszystkich potrzeb. Dyrektor szpitala im. L. Rydygiera dr A. Hydzik zauwaa, e roczne
koszty pracy poradni zwrc si jeli tylko 12 osb uczestniczcych w programie nie
zarazi si AIDS." [23]. Ju w takich kategoriach mona mwi o sukcesie projektu.
Oglny stan zdrowia pacjentw po roku trwania programu poprawi si. Nie stwierdzono
nowych zakae HIV. Kilku leczonych znalazo prac, wikszo odbudowaa relacje
rodzinne, zmniejszya si kryminogenno grupy [69].
Podobne badanie dotyczce stanu zdrowia pacjentw przed i po roku
uczestnictwa w programie metadonowym przeprowadzono w Instytucie Psychiatrii
i Neurologii w Warszawie, gdzie program jest prowadzony od ponad 8 lat. Udzia
w programie umoliwi leczenie schorze towarzyszcych narkomanii. Nale do nich:
stany zapalne naczy, gbokie infekcje skry, grzybice, zaburzenia miesiczkowania,
zmiany prchnicze zbw, a take stosunkowo rzadziej wystpujce: nadcinienie ttnicze,
grulica, choroby weneryczne. Stwierdzono zagodzenie objaww somatycznych
u wszystkich pacjentw objtych programem. Wyjtkiem s ostre stany zapalne
i przewleke zapalenie wtroby. U pacjentw, u ktrych je zdiagnozowano nie
zaobserwowano znaczcej poprawy. aden z uczestnikw programu nie zarazi si HIV
w czasie jego trwania [35].


112

Przedstawione programy dotycz osb uzalenionych od opiatw. W przypadku
amatorw innych narkotykw akcja redukcji szkd zakada przede wszystkim informo-
wanie o w miar bezpiecznym ich stosowaniu zgodnie z hasem Jeli bierzesz - rb to
bezpiecznie".
Przyjmujcych ecstasy informuje si o ryzyku zwizanym z zayciem tabletki
oraz o tym jak zmniejszy zagroenie. Przede wszystkim nie naley przyjmowa duych
dawek i w niewielkich odstpach czasu, co kilkanacie minut naley odpoczywa
w przewiewnym pomieszczeniu, naley pi odpowiedni ilo wody, aby nie dopuci do
odwodnienia i hipertermii. Wane jest take nie przyjmownie rwnoczenie alkoholu, czy
innych narkotykw. Podkrela si, e cierpicy na choroby serca, astm, czy zaburzenia
psychiczne bd naraeni na szczeglne niebezpieczestwo po przyjciu ecstasy, mogce
skoczy si mierci nawet po jednorazowym przyjciu rodka. Uzupenieniem programu
informacji jest Akcja Bezpieczny Dom" (The Safe Hou.se Projecf) prowadzona
w Holandii i polegajca na analizach skadu tabletek sprzedawanych w klubach.
Przeciwnicy projektu zarzucaj organizatorom, e testowanie moe da faszywe
poczucie bezpieczestwa" [63].
5. Przeciwdziaanie narkomanii w Polsce
Uregulowania prawne dotyczce problemu narkotykw zawarte s w ustawie
z dnia 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziaaniu narkomanii [66]. Ustawa ma charakter
profilaktyczno-leczniczy [2]. Zadanie przeciwdziaania ma by realizowane przez
dziaalno wychowawcz i profilaktyczn, leczenie i rehabilitacj uzalenionych, kontrol
rodkw odurzajcych i zwalczanie niedozwolonego obrotu nimi [66].
Dnia 17. kwietnia 2000 roku Prezydent A. Kwaniewski podpisa nowelizacj tej
ustawy. Zmiany dotycz karalnoci osb posiadajch ju nawet najmniejsze iloci
narkotyku, przeciw nim maj by prowadzone postpowania sdowe. Ma to ograniczy
bezkarno drobnych handlarzy narkotykw, ktrzy wczeniej unikali odpowiedzialnoci
karnej [68],
W lipcu 1993 roku zostao powoane Biuro ds. Narkomanii, ktrego zadaniem
jest prowadzenie dziaalnoci w zakresie profilaktyki uzalenie, leczenia i rehabilitacji
osb uzalenionych. Programy dotyczce profilaktyki, rehabilitacji i readaptacji spoecznej
s prowadzone, pod nadzorem Biura, przez organizacje pozarzdowe (m.in. Stowarzy-
113
szenie Monar", Towarzystwo Powrt z U", Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii,
Towarzystwo Kunia". Stowarzyszenie Karan", Fundacja Dzieci i Modziey) [2].
Opracowany Narodowy Program Zdrowia w Polsce obejmujcy lata 1996-2005
ma na celu:
o zahamowanie wzrostu popytu na substancje psychoaktywne, o
ograniczenie dostpnoci substancji psychoaktywnych,
o wprowadzenie oglnie dostpnych programw redukcji szkd zdrowotnych u osb
przyjmujcych substancje psychoaktywne w sposb okazyjny i u osb
uzalenionych.
rodkami do osignicia celu ma by wdroenie programw informacyjnych
obejmujcych modzie szkoln, szkolenie odpowiednich kadr, nauczycieli
i wychowawcw, wprowadzenie metod skutecznej detoksykacji i resocjalizacji osb
uzalenionych. Skuteczno samych akcji represyjnych jest znikoma, to czy odpowiednie
akty prawne i wdraane stopniowo programy redukcji szkd przynios oczekiwane
rezultaty w Polsce bdzie wiadome za kilka lat [68].
STRESZCZENIE
Przyjmowanie rodkw odurzajcych jest wynikiem denia do uzyskania
odmiennych stanw wiadomoci, euforii. Narkotyki istniay prawie w kadej kulturze.
Pierwotnie stosowano je gwnie w celach religijnych i leczniczych. Obecnie gwnymi
powodami, dla ktrych siga si po narkotyki s: ch eksperymentowania, poszukiwanie
przyjemnoci, nowych wrae, ch uwolnienia si od stresw i napi. Od wielu lat
problem narkomanii narasta: ronie liczba uzalenionych, narkotyki staj si bardziej
dostpne, tasze, pojawia si swoista moda na ich stosowanie.
Jednym z najczciej naduywanych rodkw psychoaktywnych jest
amfetamina. W pimiennictwie polskim brak jest caociowego opracowania dotyczcego
farmakologii i toksycznoci amfetaminy i jej pochodnych. W wietle pogbiajcego si
problemu naduywania tych zwizkw staje si istotne zebranie i przedstawienie
aktualnego stanu wiedzy na ten temat.
Amfetamina zostaa zsyntetyzowana w 1887 roku. Przez wiele lat stosowano j
w leczeniu astmy, narkolepsji, hiperkinezji, apatii, otyoci i wielu innych schorze. Ze
wzgldu na du toksyczno i moliwo rozwoju zalenoci psychicznej obrt
amfetamin zosta w wielu krajach zakazany. Powanym powikaniem stosowania zwizku
jest wystpienie psychozy amfetaminowej, objawowo zblionej do schizofrenii
paranoidalnej. Chroniczne przyjmowanie amfetaminy powoduje narastanie
tolerancji i staje si konieczne zwikszanie dawek, co pogbia stopie intoksykacji
ustroju.
Ze wzgldu na pobudzenie psychomotoryczne, wywoanie euforii, stale narasta
nielegalny obrt amfetamin. rodek jest stosowany przez modzie szkoln i studentw
w celu zniesienia sennoci, poprawy koncentracji, zwikszenia wiary we wasne siy.
Zwikszenie wydolnoci fizycznej, agresywnoci, oddalenie zmczenia s wykorzysty-
wane w nielegalnym dopingu sportowym.
Wachlarz pochodnych amfetaminy jest szeroki, ale ich zastosowanie w terapii
dyskusyjne. Niektre z nich prbowano wykorzysta w leczeniu apatii, stanw
otpiennych, narkolepsji, hiperkinezji u dzieci. Fenfluramina, mazindol ze wzgldu na
dziaanie anorektyczne stosowano w leczeniu otyoci. Obecno pochodnych amfetaminy
na rynku farmaceutycznym jest obecnie marginalna.





115

Coraz bardzej popularne wrd modziey staj si: 3,4-metyleno-
dioksymetamfetamina (MDMA, ecstasy) i jej pochodne okrelane jako amfetaminy
halucynogenne. Ich dziaanie jest wynikiem poczenia pobudzajcego efektu
amfetaminy i halucynogennego meskaliny. Zwizki te s modyfikowane w nielegalnych
laboratoriach tak, aby charakteryzoway si duszym okresem dziaania, wikszym
nasileniem efektw. Nierzadko na rynek trafiaj zupenie przypadkowe produkty
syntezy o nieznanej farmakokinetyce i toksycznoci.
Najpowaniejszymi zagroeniami zwizanymi z przyjmowaniem MDMA s:
wystpienie hipertermii i zaburze krenia. Przedmiotem dyskusji jest moliwa
neurotoksyczno powodowana przez MDMA.
W walce z rozprzestrzenianiem si narkotykw konieczne s nie tylko
odpowiednie uregulowania prawne, ale i wdroenie programw profilaktyczno-
informacyjnych oraz programw redukcji szkd i readaptacji uzalenionych. Skuteczne
przeciwdziaanie narkomanii jest istotne nie tylko ze wzgldu na zagroenie
zdrowia i ycia, ale i z powodu jej wysokiego kosztu spoecznego (kryminogenno
rodowiska, rozpad rodzin).


















116

PIMIENNICTWO
1. Amendt G., Walder P.: "Le nuove droghe. Una gnida critica", Universale
Rconomica Feltrinelli, Milano, 1998.
2. Analiza stanu zapobiegania narkomanii w Polsce. Ministerstwo Zdrowia i Opieki
Spoecznej, 1997.
3. Anglin A.D, Burk C., Perrochet B., Stamper E., Dawud-Noursi S.: History ofthe
melhamphetamineproblem", J. Psychoactive Drug; 32, 137-41, 2000.
4. Ashton H.: "Brain systems, disorders, andpsychotropic drugs. " Oxford University
Press, 1987.
5. Barr A.M., Fiorino D.F., Philips A.G.: "Effects of withgrawal from an escalaling
dose schedule of d-amphetamine on sexual behavior in male raf\ Pharmacol
Biochem Behav; 64, 597-604, 1999.
6. Battaglia G., Yeh S.Y., de Souza B.: "MDMA - inducedneurotoxity: parameters of
degeneration and recovery of brain serotonin neurons" Pharmacol. Biochem.
Behav.; 29, 269-274, 1988.
7. Bevan J.A., Thomson J.H.: EssentiaLs of Pharmacology", Harper & Rw,
Publishers, 1983.
8. Bijak M., Laso W. red.: Neuropsychofarmakologia. Dzi i jutro", Instytut
Farmakologii PAN, Krakw, 2000.
9. Bodner R.A., Lynch T., Lewis L., Kahn D.: "Serotonin syndrome. " Neurology; 45,
219-223, 1995.
10. Bowman W.C., Rand M.J.: "Textbook of Pharmacology\ Blackwell Scientific
Publications, 1980.
11. Brandys J. red.: Toksykologia. Wybrane zagadnienia", Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego, Krakw,1999.
12. Callaway C.W., Wing L.L., Geyer M.A.: "Serotonin Release Contributes to Ihe
Locomotor Stimulant Effecls of 3,4-Methylenedioxymelhamphetamine m Rats." J.
Pharmacol. Exp. Ther.; 254, 456-464, 1990.
13. Carvalho M., Caryalho F., Bastos ML."/* hyperthermia the triggering faclorfor
hepatotoxicity induced by 3,4-methylenodioxymethamphetamine (ecstasy)? An in
vitro study usung freshly isolated mouse hepatocytes." Artyku dostpny online
http://link.springer.de/
14. Chiles: Depresje nastolatkw a narkotyki", Oficyna Wydawnicza ProfT',1994.
15. Chruciel T.L.: "Problem uzalenie: aspekty spoeczne i medyczne.'" Uzalenienia
lkowe.Red. Przewocka B., XII Szkoa Zimowa Instytutu Farmakologii PAN,
Mogilany, 7-19, 1995.
16. Corr P.J., Kumari V.: "Individual differences in mood reactions to d-amphetamine:
a test ofihree personalityfactors", J. Pharmacol.; 14, 371 -377, 2000.
17. Crabbe J.C., Philips T.J., Buck K.J., Cunningham C.L.,Belknap J.K.: "Identifying
genes for alcohol and drug sensitivity: recent progress and future directions",
Trends. Neurosci.; 22, 173-179, 1999.
18. Craig C.E., Stitzel R.E.: "Modern Pharmacology", Little, Brown and Company
1982
117
19. Crisp T., Stafinsky J.J., Boja J.W., Schechter M.D.: "The antmociceptive effecls of
3,4-methylenedioxymethamphetamine (MDMA) in the rat" Pharmacol. Biochem.
Behav.; 34, 497-501, 1989.

20. Dafters R.I., Lynch E.: "Persistent loss of thermoregulation in the rat induced by
3,4-methylenedioxymethamphetamine (MDMA or 'Ecstasy') but not by
fenfluramine. " Psychopharmacology; 138,207-212, 1998.
21. Dafters R.I.: "l^ffect of ambient temperatur on hyperthermia and hyperkinesis
induced by 3,4-melhylenedioxymethamphetamine (MDMA or 'ecstasy') in rat s"
Psychopharmacology; 114, 505-508, 1994.
22. De La Torre R., Farre M., Ortuno J., Mas M., Brenneisen R., Roset P.N., Segura J.,
Cami J.: "Non - linear pharmacokinetics of MDMA ('ecstasy') in humans" Br. J.
Clin. Pharmacol.; 49, 104-109, 2000.
23. Dbicki M. Metadon nie jest panaceum na cae narkotykowe zto" Dziennik Polski
253, 2000.
24. Di Chiara G.: "A motivational learning hypothesis of the role of mesolimbic
dopamme in compulsive drug we", J. Psychopharmacol.;12, 54-67, 1998.
25. Dostpne online materiay informacyjne firmy Knoll. http://www.knoll.com.pl/
26. Drug Evaluations Annual 1994, American Medical Association. Division of Drugs
and Toxicology 1994.
27. Farre M., Hernandez-Lpez C., de la Torre R., Roset P.N., Mas M., Ortuno J.,
Menoyo E.,Pizzaro N., Segura J., Cami J.: ,,Pharmacokinelics andpharmacological
effecls of MDMA m humans" INAB1S 2000; 6th Internet World Congress of
Biomedical Sciences. Prezentacja nr 57, http://ecstasv.org/info/novartisabs/
28. Ganong W.F.: "Fizjologia. Podstawy fizjologii lekarskiej" PZWL Warszawa, 1994.
29. Glennon R.A., Yousif M., Patrick G.: "Stimulus properlies of l-(3,4-
methylenedioxyphenyl)-2-aminopropane (MDA) analogu" Pharmacol. Biochem.
Behav.;29, 443-449, 1988.
30. Gold L.H., Koob G.F., Geyer M.A.: "Stimulant and hallucinogenic behavioral
profiles of 3,4-methylenedioxymelhamphetamine and N-ethyl-3,4-methylene-
dioxyamphetamine in rats." J. Pharmacol. Exp. Ther.; 247, 547-555, 1988.
31. Gossop M. Narkomania. Mity i rzeczywisto." Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 1993.
32. Gouzoulis-Mayfrank E., Thelen B., Habermeyer E., Kunert H.J., Kovar K.A.,
Lindenblart H., Hermie L., Sass H.: "Psychopathological, neuroendocrine and
autonomie effects of3,4-methylenedioxyethylamphetamine (MDE), psihcybin and d-
methamphetamine in heallhy volunteers. " Psychopharmacology.; 142, 41-50, 1999.
33. Gwynne P.: Kto uywa narkotykw", Oficyna Wydawnicza Profi", Warszawa,
1994.
34. Habrat B., Baran-Furga H., Chmielewska K.: "Z Ul'O w zawiaty", Wiedza i ycie;
3,32-33,2001.
35. Habrat B., Chmielewska K.., Baran-Furga H. Stan zdrowia osb uzalenionych od
opiatw przed i po roku leczenia w programie meladonowym." Przegld Lekarski ;
58,245-249,2001.
36. Hardman J.G., Limbird L.E.: "The Pharmacological basis of therapeutics",
Goodman & Gilman's, 1996.
118
37. Hegadoren K.M., Martin-Iverson M.T., Baker G.B.: "Comparative behavior and
neurochemical studies with a psychomotor stimulant, an hallucinogen and
3,4-methylenedioxy analogues of amphetamine." Psychopharmacology; 118, 295-
304, 1995.
38. Hermie L., Spitzer M., Borchardt D., Kovar K.A., Gouzoulis E.: "Psychological
effects of MDE in norma! subjects. Ar entactogens a new class of psychoaclive
agents."Neuropsychopharmacology ; 8, 171-176, 1993.
39. Hoownia S.: "Te schody nie maj koca. " W drodze, 11, 2000.
40. Inselt T.R., Battaglia G., Johannessen J.N., Marra S., de Souza E.: "3,4-
Melhylenedioxymethamphetamine ('Ecstasy') selectively destroys bram serotonin
terminals m rhesus monkeys" J. Pharmacol. Exp. Ther.; 249, 713-720, 1989.
41. Janiec W., Krupiska J. red.: Farmakodynamika", Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa, 1995.
42. Jansen K.L.R. Ecstasy (MDMA) and mental health: nerves or neunms?" Artyku
dostpny online http://ecstasy.org/info/novartisabs
43. Jansen K.L.R.: "Adverse psychological effects associated with the use of
'ecstasy'(MDMA) and their treatment" w publikacji: Saunders N.: "Ecstasy
Reconsidered" 1997.
44. Jansen K.L.R.: "Ecstasy (MDMA) Dependence", Drug and Alcohol Dependence; 53,
121-124,1999.
45. Justice A.J.H, de Wit II.: "Acute effects of d-amphetamine during the follicular and
luleal phases of the menstrual cycle in women. " Psychopharmacology; 145: 67-75,
1999.
46. Kimmel H.L., Gong W., Dali Yechia S., Hunter R.G., Kuhar M.J.: "Intra-ventral
tegmental area injection of rat cocaine and amphetamine-regulated (ranscript
peptide 55-102 induces locomotor activity and promotes condilioned place
preference. ", J. Pharmacol. Exp. Ther.; 294, 784-792, 2000.
47. Kokot F. red.: "Choroby wewntrzne.'" PZWL, Warszawa, 1996.
48. Kokotos Leonardi E.T., Azmitia E.C.: '''MDMA (Ecslasy) inhihition of MAG type A
and type B: comparisons with fenfluramine and fluoxetine (Prozac)."
Neuropsychopharmacology; 10,231-238, 1994.
49. Korpetta E., Szmerdt- Sisicka E.: ^arkotyki w Polsce. Mity i rzeczywisto",
Prszyski i S-ka, Warszawa, 2000.
50. Kostowski W. red.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii", Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa, 1998.
51. Kostowski W., Puyski S. red.: ^sychofarmakologia dowiadczalna i kliniczna'\
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1986.
52. Kostowski W., Puyski S.: "Psychofarmakologia dowiadczalna i kliniczna"
Wydanie III zmienione, PZWL Warszawa, 1996.
53. Kostowski W.: "'Neurofarmakologiczne mechanizmy uzaleniajcego dzialania
alkoholu. " Uzalenienia lkowe. Red. Przewocka B., XII Szkoa Zimowa Instytutu
Farmakologii PAN, Mogilany, 63-73, 1995.
54. Kusinitz M.: Uywanie narkotykw na wiecie", Oficyna Wydawnicza Profi",
Warszawa, 1994.
55. Lech-Sobczak A., Bilikiewicz A.: "Leki wpywajce na czynno mzgu" Gdask,
2000.
119
56. Li A.A., Marek G.J., Yosmer G., Seiden L.S.: "Long-term central 5-HT depletions
resulting from repeated administration of MDMA enhances the effects of single
administration of MDMA on schedule- controlled behavior of rats. " Pharmacol.
Biochem. Behav.; 33, 641-648, 1989.
57. Liechti M.E., Baumann Ch., Gamma A.,Vollenweider F.X.: "Acule psychological
effects of 3,4-methylenedioxymethamphetamine (MDMA, Ecstasy") ar attenualed
by the serotonm uptake inhibitor cilalopram. " Neuropsychopharmacology; 22, 513-
521,2000.
58. Liechti M.E., Gamma A., Yollenweider F.X.: "Gender differences in the subjective
effects ofMDMA" Psychopharmacology; 154, 161 -168, 2001.
59. Malizia E., Borgo S., Smeriglio M.: Estasi. Aspetti tossicologici, clinici e sociali
deU'"ecstasy" o metilendiossimetamfetamina"\ CIC Edizioni Tnternazionali, Roma,
1993.
60. Malizia E.: "Le droghe", Toscabili Economici Newton, Roma, 1997.
61. Marona-Lewicka D., Rhee G.S., Sprague J.E., Nichols D.E.: Reinforcing effects of
certain serotonin-releasing amphetamine derivatives." Pharmacol. Biochem.
Behav.,53,99-105, 1996.
62. Matthews R.T., Champney T.H., Frye G.D.: "Effecls of 3,4-
methylenedioxymethamphetamine (MDMA) on brain dopaminergic activily in rats. "
Pharmacol. Biochem. Behav.; 33, 741-747, 1989.
63. McFadyean M.: Narkotyki. Wiedzie wicej", Emblemat, Warszawa, 2000.
64. McTavish S.F.B, McPherson M.H., Sharp T., Cowen P.J.: "Attenuation of same
subjective effects of amphelamine following tyrosme deplelion.",
J. Psychopharmacol.; 13, 144-147, 1999.
65. Metody analizy rodkw uzaleniajcych''' Instytut Psychiatrii i Neurologii
Warszawa 1997, tumaczenie podrcznikw: "Rapid Testing Methods of Drugs of
Abuse" 1994, "Recommended Methods for the Detection and Assay of Heroin and
Cannabinoids, Cocaine, Amphetamine, Methamphelamine and Ring-Substituted
Amphetamine Derivatives in Biological Specimens", 1995.
66. Morawska J. Regulacje prawne dotyczce narkomanii w Polsce i na tle
porwnawczym" Przegld Lekarski; 58, 208-214, 2001.
67. Morgan M.J.: "Ecstasy (MDMA): a review of its possible persistent psychological
effects. " Psychopharmacology; 152, 230-248, 2000.
68. Narodowy Program Zdrowia. Polska Sie Redukcji Szkd, http://harm-red.bci.pl/
69. Pach J. Ocena stanu zdrowia uczestnikw programu metadonowego w Krakowie po
roku leczenia substytucyjnego. " Przegld Lekarski; 58, 2001.
70. Panas M. Parametry farmakokinetyczne i toksykokinelyczne niektrych rodkw
uzaleniajcych. " Przegld Lekarski; 58, 373-375, 2001.
71. Papp M.: "Metodyka przedklinicznych bada nad uzalenieniami." Uzalenienia
lkowe. Red. Przewocka B., XII Szkoa Zimowa Instytutu Farmakologii PAN,
Mogilany;51-60, 1995
72. Parrott A.C., Lasky J.: "Ecstasy (MDMA) effects upon mood and cognition: before,
during and after a Saturday nighl dance. " Psychopharmacology; 139, 261-268,
1998.
73. Parrott A.C., Lees A., Garnham N.J., Jones M., Wesnes K.: "Cognilive performance
m recreational users of MDMA or 'ecslasy': evidence for memory deficits. ",
120
J. Psychopharmacol; 12, 79-83, 1998.
74. Parrott A.C.: "The psychobiology of MDMA or 'ecstasy': Symposium arranged by
the Psychobiology Section, at the Annual Conference of the British Psychological
Society, Heriot-Watt [lniversity, Edinburgh, April 1997.", J Psychopharmacol.; 12,
97-102, 1998.
75. Paulus M.P., Geyer M.A.: "The effect of MDMA and other methylenedioxy-
subsiluted phenylalkylamines on the structure of rat locomolor aclivi/y"
Neuropsychopharmacology; 7, 15-31, 1992.
76. Peroutka S.J.: "'Ecstasy': A human neurotoxin?", Arch. Gen. Psychiatry; 46, 191,
1989.
77. Podlewski J.K., Chwalibogowska- Podlewska A. Leki wspczesnej terapii 1999. "
Split Trading. Wydawnictwo Fundacji Buchnera Warszawa, 1999.
78. Poland R.E., Lutchmansingh P., McCracken J.T., Zhao J.P., Brammer G.L., Grb
Ch.S., Boone K.B., Pechnick R.N.: "Abnormal ACTH and prolactm responses to
fenfluramine in rats exposed to single and multiple doses of MDMA."
Psychopharmacology; 131,411 -419, 1997.
79. Polskie Stowarzyszenie Redukcji Szkd Zwizanych z Uzalenieniami. Dostpna
oniine misja Stowarzyszenia http://bci.pl/ctn-monar/
80. Przewocka B.: "''Fizjologiczne i molekularne podstawy uzalenie. " Uzalenienia
lkowe. Red. Przewocka B., XII Szkoa Zimowa Instytutu Farmakologii PAN,
Mogilany, 39-48, 1995.
81. Puyski S.: "Klasyfikacja i kryteria diagnostyczne problemw zwizanych z
uywaniem substancji chemicznych." Uzalenienia lkowe. Red. Przewocka B., XII
Szkoa Zimowa Instytutu Farmakologii PAN, Mogilany, 21-24, 1995.
82. Reneman L., Booij J., Schmand B., van den Brink W., Gunning B.: "Memory
disturbances in ,, Ecstasy" users are correlated with altered brain serotonin
neurotransmission. " Psychopharmacology; 148, 322-324, 2000.
83. Richard D.: "Narkotyki", Ksinica, Katowice, 1999.
84. Robson P.: Narkotyki", Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Krakw 1997.
85. Rodgers J.: "Cognilive performance amongst recrealional users of 'ecstasy'."
Psychopharmacology;151, 19-24, 2000.
86. Rothman R.B., Baumann M.H.:"Neurochemical mechanisms of phentermine and
fenfluramine: therapeutic and adverse effects." Drug Development Research; 51,
"52-65,2000.
87. Rybakowski J.: "Uzalenienie od psychostymulantw i halucynogenw: aspekty
kliniczne i spoeczne." Uzalenienia lekw. Red. Przewocka B., XII Szkoa
Zimowa Instytutu Farmakologii PAN, Mogilany, 103-110, 1995.
88. Saunders N., Doblin R.: "Ecstasy. Dance, 'france and Transformalion. " Quick
American Archives, Oakland, California, 1996.
89. Saunders N.: "E come ecstasy", Universale Economica Feltrinelli, Milano, 1995.
90. Schmidt C.J., Abbate G.M., Black C.K., Taylor V.L.: "Se/ective
5-hydroxytryptamine2 receptor antagonists protect against the neurotoxicity of
methylenedioxymelhamphetamine in rats." J. Pharmacol. Exp. Ther.; 255, 478-483,
1990.
91. Seczuk W. red.: "Toksykologia", Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999
121
92. Series H., Boeles S., Dorkins E., Peveler R.: "Psychiatrie complications of 'ecstasy'
use."J.Psychopharmacology; 8, 60-61, 1994.
93. Shulgin A., Shulgin A. "PIHKA: A chemical love story. " Transform Press,
Berkeley, 1991.
94. Sierosawski J.: "Narkotyki i narkomania w Polsce. Trendy rozwoju zjawiska",
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa, 1999.
95. Sierosawski J.: Narkomania w 1998 roku w Polsce. Dane stacjonarnego
lecznictwa psychiatrycznego", Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa, 1999.
96. Spanos L.J., Yamamoto B.K.: "Acute and subchronic effects of
methylenedioxymelhamphetamine (MDMA) on locomotion and serotonin syndrome
behavior in the rat." Pharmacol. Biochem. Behav.; 32: 835-840, 1989.
97. Sprawozdania z Novartis Foundation Meeting z dnia 04.12.1998: "Ecstasy: a human
neurotoxin?"Artyku dostpny online http://uclm.es/inabis2QOO/symposia/
98. Stockley I.H.: "Drug Interactions", Pharmaceutical Press, 1999.
99. Stone D.M., Johnson M., Hanson G.R., Gibb J.W.: "Role ofendogenous dopamine
in t h central serotonergic deficits induced by 3,4-methylenedioxy-
methamp h tarnin."L Pharmacol. Exp. Ther.; 247, 79-87, 1988.
100. Targosz D., Szkolnicka B., Radomska M., Kaczmarczyk A. Drugs of abuse- an
analysis based on cases from the Krakw Department of Clinical Toxicology of
Jagiellonian University College of Medicine in 1997-2000.'" Przegld Lekarski; 58,
232-236,2001.
101. Yanderschren L.J., Schmidt E.D., De Yries T.J., Van Moorsel C.A., Tilders F.J,
Schoffelmeer A.N: "A single exposure to amphelamine is sufficient to induce long-
term behavioral, neuroendocrine, andi neurochemical sensitization in rat s", J.
Neurosci, 19,9579-9586, 1998.
102. Yerkes R.J., Gijsman H.J., Pieters M.S.M., Schoemaker R.C., de Yisser S., Kuijpers
M., Pennings E.J.M., de Bruin D., Van de Wijngaart G., Van Gerven J.M.A., Cohen
F.A.: "C.ognitive performance and serotonergic function in wers of ecstasy, ",
Pharmacol.; 153, 196-202, 2001.
103. Yetulani J.: "Farmakologiczne aspekty uzalenie lkowych. " Uzalenienia lkowe.
Red. Przewocka B., XII Szkoa Zimowa Instytutu Farmakologii PAN, Mogilany,,
27-36, 1995.
104. Yetulani J.: "Narkotyki na przeomie wiekw. " Wykad w Muzeum Przyrodniczym
Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierzt PAN z dnia 12.03.2001.
105. Yollenweider F.X., Gamma A., Liechti M., Huber T.: "Is a single <Jo.se of MDMA
harmless. " Neuropsychopharmacology; 21, 598-600, 1999.
106. Yollenweider F.X., Gamma A., Liechti M., Huber T.: "Psychological and
cardiovascular effects and short-term seuelae of MDMA ('Ecstasy') in MDMA-
naive healthy volunteers. " Neuropsychopharmacology; 19, 241 -251, 1998.
107. Wieniawski W.: "Amfetaminy i inne rodki psychostymulujce", Farm. Poi.; 52,
396-400, 1996.
108. Wingard L.B., Brody T.M., Larner J, Schwarz A.: "Human Pharmacology.
Molecular to chimical", International Student Edition, 1991.
109. Yui K., Ishiguro T., Goto K., Ikemoto S., Kamata Y.: " Spontaneous recurrence of
melhamphetamine psychosis: mcreased sensitivity to stress associated with
noradrenergic hyperactivity and dopaminergic change", Eur Arch Psychiatry Clin
122
Neurosci; 249, 103 -111, 1999.
110. Zacny J.P., Yirus R.M., Woolverton W.L.: "Tolerance and cross-tolerance to 3,4-
methylenedioxymethamphetamine (MDMA), melhamphetamine and methylene-
dioxyamphetamine.'" Pharmacol. Biochem. Behav.; 35:637-642, 1990.
111. Zejc A., Gorczyca M. red.: Chemia lekw'", Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 1998.
123
SPIS TABEL I RYCIN
SPIS TABEL
Tab. 1. Efekty dziaania amfetaminy .................................................................................. 14
Tab. 2. Wpyw lekw na udzia fazy REM w caoci snu..................................................... 21
Tab. 3. I ,eki ulegajce biotransformacji do amfetaminy i metamfetaminy........................... 26
Tab. 4. rodki powodujce uzalenienie wg WHO.............................................................. 27
Tab. 5. Model samopodawania - podawanie obwodowe ..................................................... 33
Tab. 6. Wpyw wybranych substancji psychotropowych na prg pobudliwoci zwierzt
w modelu samodranienia....................................................................................... 34
Tab. 7. Warunkowa preferencja miejsca.............................................................................. 35
Tab. 8. Testy najczciej stosowane w badaniach nad tolerancj........................................ 37
Tab. 9. Leki anorektyczne pochodne amfetaminy................................................................ 48
Tab. 10. Psychostymulujce pochodne amfetaminy............................................................... 54
Tab. 11. Pokrewne amfetaminie MAO-1 ............................................................................... 59
Tab. 12. Efekty dziaania MDMA......................................................................................... 67
Tab. 13. Przebieg i opis testu Cognitive Drug Research ....................................................... 82
Tab. 14. Amfetaminy halucynogenne.................................................................................... 88
Tab. 15. Model tradycyjny i wspczesny przyjmowania narkotykw................................ 101
Tab. 16. Ceny i nazwy potoczne niektrych narkotykw......................................................103
Tab. 17. Przyjci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1990-1998 z uwzgldnieniem
rodzaju rodkw odurzajcych...............................................................................106












124

SPIS RYCIN
Ry. 1. Struktura chemiczna amfetaminy............................................................................. 11
Ry. 2. Postacie w jakich najczciej wystpuje amfetamia i metamfetamina...................... 13
Ry. 3. Drogi dopaminergiczne wmzgu............................................................................ 18
Ry. 4. Metabolizm amfetaminy w organizmie czowieka................................................... 25
Ry. 5. Metabolizm metamfetaminy w organizmie czowieka ............................................. 26
Ry. 6. Wpyw pH na resorpcj zwrotn sabych zasad w kanaliku nerkowym..................... 43
Ry. 7. Tabletki ecstasy...................................................................................................... 66
Ry. 8. Najwaniejsze drogi metabolizmu MDMA ............................................................. 72
Ry. 9. Tabletki MDEA..................................................................................................... 92
Ry. 10. Postacie wjakich wystpuje DB........................................................................... 95
Ry. 11. Tabletki 4-MTA..................................................................................................... 98
Ry. 12. Ilo pacjentw przyjta w latach 1990-1998 do lecznictwa ................................. 105
Ry. 13. Przyjci do lecznictwa w latach 1990-2000 z powodu zaburze zwizanych
z wybranymi substancjami psychoaktywnymi ....................................................... 107
Ry. 14. Liczba zatai spowodowanych substancjami psychoaktywnymi (z wyczeniem
etanolu) ............................................................................................................... 108
Ry. 15. Liczba osb przyjtych do Kliniki z uwzgldnieniem pci w latach 1997-2000.... 108