Ulrich Vlklein Josef Mengele doktor z Auschwitz

Ulrich VHJein Przeoyli Artur Ku Urszula Poprawska T-VoszyiAski i S-Ua Tytui oryginau JOSEF MENGELE. DER ARZT VON AUSCHWITZ Copyright Steidl Verlag, Gttingen 1999 All rights reserved Projekt okadki Grzegorz Morawski Redaktor prowadzcy Adrian Markowski Redakcja Magorzata Denys Korekta Mariola Bdkowska amanie Ewa Wjcik Wydawca Prszyski Media Sp. z o.o. 02-651 Warszawa, ul. Garaowa 7 www.proszynski.pl Warszawa 2011 ISBN 978-83-7648-713-7 Druk i oprawa Drukania Skleniarz 31-033 Krakw, ul. Lea 118 Spis treci Przedmowa................................................................................ 7 Wprowadzenie: Doktor mier"........................................... 9 Dziecistwo i modo.............................................................. 34 Studia......................................................................................... 54 Droga do Auschwitz................................................................. 70 Obz zagady............................................................................. 93 Obz cygaski".......................................................................111 Selekcje......................................................................................125 Blinita i kary............................i............................................143 Zbrodnicza medycyna..............................................................156 Otcha za................................................................................174 Ucieczka z Auschwitz...............................................................185 Kryjwka w Grnej Bawarii....................................................197 Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowej..................222 Spokojne lata w Buenos Aires.................................................234 Brazylijskie kryjwki.................................................................262 Poegnania................................................................................288 Ostatni dzie.............................................................................301 Wykaz bibliograficzny..............................................................313

Przedmowa Niniejsza ksika nie mogaby powsta bez wnikliwej analizy obszernych akt, zgromadzonych przez niemiecki wymiar sprawiedliwoci w trakcie ledztwa i wieloletnich poszukiwa Josefa Mengele. Lektur tych dokumentw umoliwio mi Ministerstwo Sprawiedliwoci Hesji, w zwizku z czym pragn podzikowa panu nadprokuratorowi Hansowi Eberhardowi Kleinowi z Frankfurtu nad Menem oraz urzdnikom heskiego Krajowego Urzdu Kryminalnego, Dieterowi Lieboldowi i Franzowi Schnigowi, bez ktrych yczliwej pomocy nie bybym w stanie przebrn przez liczce kilkadziesit tomw akta. Dzikuj rwnie redakcjom tygodnikw Bunte" i Stern", ktre pozwoliy mi przestudiowa kilka tysicy stron odrcznych zapiskw Josefa Mengele. W 1985 roku, po odnalezieniu doczesnych szcztkw doktora Mengele, pracownicy obu redakcji zabezpieczyli jego notatki, listy i dzienniki, ktre nastpnie przekazano frankfurckiej prokuraturze, prowadzcej ledztwo przeciwko niemu, oraz osobom, ktre umoliwiy mu ucieczk i przez kilkadziesit lat pomagay ukrywa si przed wymiarem sprawiedliwoci. Niestety, czonkowie rodziny i przyjaciele Josefa Mengele nie zgodzili si na dusze rozmowy, bd to odsyajc mnie do swoich wczeniejszych wypowiedzi, do ktrych - jak twierdzili - nie mieli nic do dodania, bd te powoujc si na prawo do zachowania prywatnoci, ktr przedkadali nad wszelkie badania historyczne. Mimo to na podstawie dostpnych rde udao mi si wiernie odtworzy histori rodziny i biografi Josefa Mengele. Jeli chodzi o przyjty w ksice sposb cytowania, pragn zaznaczy, e przede wszystkim nie chdaem uprzykrza lektury rozbudowanym aparatem naukowych komentarzy i nadmiern liczb przypisw. Std kady dokument, ktry cytuj lub do ktrego odsyam czytelnika, dokadnie 8 Josef Mengele - doktor z Auschwitz opisuj w pierwszym przypisie. W dalszej czci ksiki podane sygnatury i numery stron pozwalaj na atwe zidentyfikowanie rda cytatu. Z nazwiska zostan w ksice wymienione jedynie postaci powszechnie znane z historii najnowszej oraz ci uczestnicy wydarze, ktrych personalia pojawiy si ju w innych publikacjach. wiadkowie, codo ktrych naley domniemywa, e z uzasadnionych powodw woleliby pozosta anonimowi, zostan ze wzgldu na ochron danych osobowych przedstawieni omownie lub za pomoc inicjaw. Do publikacji powiconych Josefowi Mengele, ledztwu w jego sprawie i prowadzonym przez organy cigania wieloletnim poszukiwaniom odwouj si wycznie wwczas, gdy wydaje mi si to korzystne dla lepszego zrozumienia moich wywodw albo gdy naley skorygowa jaki powany bd. Zamieszczona na kocu ksiki bibliografia pozwala zapozna si z wykorzystan przeze mnie literatur przedmiotu. Wprowadzenie: Doktor mier" Nieprzecitnie wyksztacony czowiek: doktor filozofii i nauk medycznych - a zarazem lekarz obozowy w KL Auschwitz-Birkenau i urodzony sadysta. Skrzypek i domorosy poeta - a przy tym mizantrop i skoczony cynik. Pikny szatan", diabe z Auschwitz". Tak opisywali swego oprawc ci, ktrzy ocaleli z najwikszego nazistowskiego obozu mierci. Dla zachodnioniemieckiego wymiaru sprawiedliwoci, ktry poczwszy od lutego 1959 roku, prowadzi zakrojone na szerok skal poszukiwania Josefa Mengele, a za pomoc w jego schwytaniu wyznaczy nagrod w rekordowej wysokoci miliona marek, by morderc odpowiedzialnym za mier tysicy niewinnych ofiar. Czowiekiem, ktry pozostajc w peni wadz umysowych, z czysto rasistowskich pobudek sta si pozbawionym sumienia zbrodniarzem. Zarzucano mu, e wiedziony radoci zabijania i aroganckim poczuciem wyszoci wobec ydw, Polakw, Cyganw i innych, uznawanych przez siebie za mniej wartociowe, grup ludnoci, z powodw rasowych zabija - niekiedy w sadystyczny i bestialski sposb -deportowanych oraz winiw obozu koncentracyjnego w Auschwitz"1. Josef Mengele, lekarz obozowy"2 w KL Auschwitz-Birkenau, ktremu a do mierci udao si

unikn odpowiedzialnoci za swoje zbrodnicze 1 Nakaz aresztowania Josefa Mengele z 19 stycznia 1981 roku, 22 Izba Karna Sdu Krajowego we Frankfurcie nad Mellera, Archiwum Prokuratury przy Sdzie Krajowym we Frankfurcie nad Menem, ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 30, s. 4 2 Gwnym zadaniem lekarzy obozowych", zwanych rwnie lagerarztami (niem. Lagerarzt, l.m. Lagerarzte), byo sprawowanie nadzoru nad tak zwanymi rewirami, w ktrych umieszczano chorych winiw, oraz zapobieganie epidemiom w obozie czyny, w oczach potomnych sta si jednym z gwnych symboli narodowo -socjalistycznego rasizmu i dzy niszczenia. Mimo to do dzi nie znaleziono przekonujcej odpowiedz i na pytanie, kim naprawd byl. Jak to moliwe, e ten niepozorny miody czowiek, obiecujcy lekarz i antropolog, stal si ludobjc? Jakich zbrodni naprawd dopuci si w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau? Gdzie i w jaki sposb udawao mu si przez tyle powojennych lat ukrywa przed policj i wymiarem sprawiedliwoci? I wreszcie: czy przez reszt ycia drczyy go wyrzuty sumienia? Zwykle dane biograficzne na niewiele si tutaj zdadz. Nie kady, kto w dziecistwie byl grupowym w Niemieckim Narodo wym Zwizku Modziey3 albo po studiach medycznych dla kariery - a moe rwnie z politycznego przekonania - wstpi do NSDAP i SS, koczy jako stranik czy Doktor mier" w obozie koncentracyjnym. A do 30 maja 1943 roku, czyli dnia objcia stanowiska lekarza obozowego w KL AuschwitzBirkenau, aden szczeg dotychczasowej biografii nie wskazywa na to, e wkrtce Josef Mengele przeistoczy si w prawdziwe monstrum, diabla w ludzkiej skrze. Po wojnie Mengele dosownie zapad si pod ziemi. Pocztkowo ukrywa si w gospodarstwie rolnym w okolicach Rosenheim w Grnej Bawarii, a nastpnie - z pomoc nazistowskiej siatki - w Argentynie, Paragwaju i Brazylii. W ukryciu wspieraa go rodzina, przyjaciele i dawni towarzysze. Rozgoryczony, przez dziesiciolecia ali si na swj los, uwaajc si za ofiar politycznych przeladowa: Dla mnie nie ma sdziw, tylko mciciele" - powtarza. Dopiero dziki wnikliwej analizie obszernych akt ledztwa i poszukiwa prowadzonych przez zachodnioniemiecki wymiar sprawiedliwo ci, (m.in. przez zachowanie odpowiednich warunkw sanitarnych i higienicznych). Lekarze obozowi przeprowadzali rwnie tak zwane selekcje, w trakcie ktrych wyznaczali winiw niezdolnych do pracy", przeznaczonych do zamordowania w komorach gazowych, oraz asystowali przy karach cielesnych i egzekucjach. W ramach dziaalnoci naukowej" niektrzy z zajmujcych to stanowisko lekarzy SS przeprowadzali rwnie eksperymenty pseudomedyczne na winiach. (Przypisy oznaczone gwiazdk pochodz od tumacza.) 3 Paramilitarna organizacja modzieowa o orientacji narodowo -liberalnej, zwizana z Niemieck Parti Ludow, w marcu 1933 roku przeksztacona w Zwizek Wielkoniemiecki, rozwizana 17 czerwca 1933 roku. Wprowadzenie: Doktor mier" li zasobw niemieckiego Archiwum Federalnego, ustale policji izraelskiej oraz osobistych zapiskw Josefa Mengele jestemy w stanie dokadnie opisa zarwno sprawc, jak i jego zbrodnie. Dopiero dwadziecia lat po mierci Mengelego moemy odtworzy jego pochodzenie, osobowo, postaw, sposb mylenia i obraz samego siebie. Jest to biografia zbrodniarza, a zarazem dziecka pewnej epoki. Nie mona zrozumie Josefa Mengele jako czowieka, zapominajc o okolicznociach, ktre go wsptworzyy. Niniejsza ksika stanowi zapis niewyobraalnego okruciestwa i najpotworniejszych zbrodni dokonanych w miejscu, ktre sami oprawcy nazywali anus mundi, to jest odbytem wiata", i ostoj ciemnoci". Powicam j pamici ofiar tych oprawcw- ludzi, ktrzy nie uwaali si za zbrodniarzy, lecz za zwyczajnych Niemcw, wypeniajcych w obozie mierci swoje zwyke, codzienne obowizki. Jest to zatem historia konkretnego czowieka i jego moralnego wykorzenienia. A poniewa Josef Mengele nie by odosobnionym ani wyjtkowym przypadkiem, jego historia pokazuje, do czego w pewnych okolicznociach byli i s zdolni ludzie. Ostatecznie jest to zatem spojrzenie w gb

ludzkiej duszy. Spojrzenie przeraajce potg za, ktre si objawio w osobie Josefa Mengele i ktre moe si objawi w kadym czowieku, gdy zatraci miar i poczucie moralnoci. aden spord kilkuset zatrudnionych w obozach koncentracyjnych lekarzy SS nie powraca tak czsto w koszmarach ocalonych i nie wzbudza! tak wielkiego zainteresowania potomnych, jak doktor Josef Mengele. W przeraajcych relacjach ofiar pozostaje on wci yw postaci. Jego cynizm, chd, obsesje, brutalno, a z drugiej strony prno i wytworna elegancja stanowiy mieszank cech i waciwoci tak osobliw, e w oczach winiw wydaway si wrcz nierzeczywiste, a przez to tym gbiej wryy si w pami tych, ktrzy przeyli - jak choby przejawiana niekiedy przez Mengelego niezwyka troska o winiw czy rzadkie chwile, kiedy z przeraeniem uwiadamia sobie, e znajduje si w samym centrum obozu mierci. Z licznych zezna wiadkw, ktrzy osobicie si z nim zetknli - gromadzonych przez ponad wier wieku przez frankfurckich prokuratorw i przestudiowanych przeze mnie w trakcie pracy nad niniejsz ksik - jedynie na pierwszy rzut oka wylania si paski portret potwora, bestii w ludzkiej skrze. Kiedy przyjrzymy si dokadniej, obraz prdko nabiera odcieni,

12 Josef Mengele - doktor z Auschwitz kontrastw i gbi. Z zezna - czasami wzajemnie sprzecznych - wyania si mozaikowy portret czowieka wewntrznie rozdartego. Zo, ktre napawa postronnego obserwatora najgbsz odraz i obrzydzeniem, ktre wydaje mu si wrcz niepojte, odsania si bardzo powoli. I wcale nie jest banalne. Mieszka ono gboko we wntrzu osoby ludzkiej - chciaoby si niemal powiedzie: we wntrzu kadego z nas. I to przeraa najbardziej. W listopadzie 1984 roku w Chicago doszo do spotkania Josepha Neumanna i Alexandra Kirscha. Joseph Neumann, urodzony w 1916 roku polski yd, jako wizie KL Auschwitz -Birkenau by przez pewien czas kierownikiem komanda zajmujcego si usuwaniem zwok z tak zwanego obozu mskiego i odpowiada za transport cia zmarych winiw do masowych grobw, na stosy i do krematoriw. Chcc przekaza potomnym swoje wspomnienia, Neumann poprosi Kirscha, by ten zaprotokoowa po niemiecku jego zeznanie4. Zacytujemy obszerne fragmenty tej relacji, poniewa stanowi ona niezbity dowd na to, e w chwili przyjazdu do Auschwitz-Birkenau Josef Mengele wcale nie by potworem. Najwyraniej nie by te przygotowany na to, czego mia by tam wiadkiem, oraz na czekajce go zadania. Mona wrcz odnie wraenie, e rzeczywisto obozu mierci pocztkowo go przytoczya i sparaliowaa. Oto, co na ten temat mwi Joseph Neumann: Doktora Mengele ujrzaem po raz pierwszy w maju 1943 roku, kiedy jako mody lekarz przyjecha do Auschwitz-Birkenau. Prezentowa si znakomicie: elegancki, lat okoo trzydziestu. Pierwszy epizod z Mengelem. Poszedem do obozu bez marynarki i oznaczenia, e jestem ydem, wszedem do jego biura w izbie chorych (Krankenstube5), by odda do kancelarii karty zgonu. Do obowizkw doktora Mengele jako lagerarzta naleao podpisywanie wszystkich kart zgonu. W tym czasie byo bardzo wielu zabitych - zastrzelonych, zakatowanych i samobjcw. Przez pierwsze trzy czy cztery dni doktor Mengele nie podpisywa kart zgonu, ktre kadego dnia kadem na jego biurku w liczbie dwustu 4 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 42, s. 10-19. 5 W obozie uywano kilku nazw okrelajcych budynki i pomieszczenia przeznaczone dla chorych: Krankenbau (szpital), Hftlingskrankenbau (szpital dla winiw - w odrnieniu od szpitala dla zaogi SS), Krankenrevier (rewir chorych) czy po prostu Revier (rewir). Winiowie najczciej uywali tego ostatniego okrelenia: szo si na rewir", leao na rewirze". 12 Josef Mengele - doktor z Auschwitz kontrastw i gbi. Z zezna - czasami wzajemnie sprzecznych - wyania si mozaikowy portret czowieka wewntrznie rozdartego. Zo, ktre napawa postronnego obserwatora najgbsz odraz i obrzydzeniem, kt re wydaje mu si wrcz niepojte, odsania si bardzo powoli. I wcale nie jest banalne. Mieszka ono gboko we wntrzu osoby ludzkiej - chciaoby si niemal powiedzie: we

wntrzu kadego z nas. I to przeraa najbardziej. W listopadzie 1984 roku w Chicago doszo do spotkania Josepha Neumanna i Alexandra Kirscha. Joseph Neumann, urodzqny w 1916 roku polski yd, jako wizie KL Auschwitz -Birkenau by przez pewien czas kierownikiem komanda zajmujcego si usuwaniem zwok z tak zwanego obozu mskiego i odpowiada za transport cia zmarych winiw do masowych grobw, na stosy i do krematoriw. Chcc przekaza potomnym swoje wspomnienia, Neumann poprosi Kirscha, by ten zaprotokoowa po niemiecku jego zeznanie4. Zacytujemy obszerne fragmenty tej relacji, poniew a stanowi ona niezbity dowd na to, e w chwili przyjazdu do Auschwitz-Birkenau Josef Mengele wcale nie by potworem. Najwyraniej nie by te przygotowany na to, czego mia by tam wiadkiem, oraz na czekajce go zadania. Mona wrcz odnie wraenie, e rzeczywisto obozu mierci pocztkowo go przytoczya i sparaliowaa. Oto, co na ten temat mwi Joseph Neumann: Doktora Mengele ujrzaem po raz pierwszy w maju 1943 roku, kiedy jako mody lekarz przyjecha do Auschwitz-Birkenau. Prezentowa si znakomicie: elegancki, lat okoo trzydziestu. Pierwszy epizod z Mengelem. Poszedem do obozu bez marynarki i oznaczenia, e jestem ydem, wszedem do jego biura w izbie chorych (Krankenstube5), by odda do kancelarii karty zgonu. Do obowizkw doktora Mengele jako lagerarzta naleao podpisywanie wszystkich kart zgonu. W tym czasie byo bardzo wielu zabitych - zastrzelonych, zakatowanych i samobjcw. Przez pierwsze trzy czy cztery dni doktor Mengele nie podpisywa kart zgonu, ktre kadego dnia kadem na jego biurku w liczbie dwustu 4 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 42, s. 10-19. 5 W obozie uywano kilku nazw okrelajcych budynki i pomieszczenia przeznaczone dla chorych: Krankenbau (szpital), Hftlingskrankenbau (szpital dla winiw - w odrnieniu od szpitala dla zaogi SS), Krankenrevier (rewir chorych) czy po prostu Revier (rewir). Winiowie najczciej uywali tego ostatniego okrelenia: szo si na rewir", leao na rewirze". Wprowadzenie: Doktor mier" albo i wicej. Wszyscy czekali, a je podpisze; mial ju na biurku ponad tysic kart. Kiedy doktor Mengele zobaczy, e z kadym dniem trafia do niego coraz wicej meldunkw o zgonach, zapyta [pracujcego] w kancelarii pisarza rewiru: Co tu si dzieje? Dlaczego codziennie jest tylu zabitych? Jak to si dzieje, e jest tylu umarych? Kada karta zgonu bya opisana przez pisarza blokowego [:] zmar na niewydolno serca podczas biegunki. Pisarz rewiru Lajosz Zallmann [...] odpowiedzia doktorowi Mengele, e nie zna przyczyn [tego stanu rzeczy] i e Mengele powinien raczej zapyta mnie. Doktor Mengele [wezwa] mnie do swojej kancelarii i zapyta: Gdzie s zwoki? Odpowiedziaem: W kostnicy. Chcia osobicie je zobaczy. Poszed ze mn do kostnicy, obejrza zwoki i zauway, e ciaa s sine i nosz lady bicia. Zapyta mnie: Kto pobi tych zmarych? Wie pan, jak ci winiowie umarli? Nie wiem - opowiedziaem. Gdybym powiedzia, jaka bya prawdziwa przyczyna, wkrtce sam bybym martwy". Mengele zapyta wic przeoonego pielgniarzy, ktrego winiowie nazywali Tatusiem": Dlaczego ciaa s sine i pobite? [Tatu] odpowiedzia mu, e wielu winiw zostao zakatowanych w komandach [roboczych] i przez kapo6. Doktor Mengele rozkaza, by wszyscy kapo, ktrych byo w obozie mniej wicej od stu do dwustu, zebrali si na placu [...] Wyda im rozkaz, e odtd nie maj prawa zabija winiw". W swojej relacji Joseph Neumann opisa ulg, z jak winiowie przyjli to zarzdzenie: Wszyscy mylelimy, e od dzi, [gdy] doktor Mengele zosta lagerarztem, sytuacja winiw ulegnie poprawie". Jednak Mengele zosta wkrtce wezwany przez przeoonych i otrzymawszy w Berlinie rozkazy i instrukcje, po trzech dniach wrci do Birkenau. Po jego powrocie zaczo si pieko. Kapo dostali rozkaz, [...] by traktowa ydw jak dawniej, to znaczy aby ich katowa. Auschwitz-Birkenau by obozem mierci, wchodzio si tutaj przez bram, a wychodzio [...] z dymem przez komin krematorium". Wielu spord ocalonych winiw obozu zeznao, e w pierwszym okresie po przyjedzie do Auschwitz-Birkenau Josef Mengele stara si poprawi warunki panujce w tak zwanym obozie cygaskim. W 1959 6 Kapo to nazwa winia funkcyjnego, zajmujcego stanowisko nadzorcy lub brygadzisty w

komandzie roboczym. 14 Josef Mengele - doktor z Auschwitz roku byy romski wizie Adam S. zezna we frankfurckiej prokuraturze, e w tym pierwszym okresie niemal codziennie" widywa doktora Mengele na terenie obozu cygaskiego"7. Zeznanie Adama S. byo korzystne dla Josefa Mengele: Nigdy nie widziaem doktora Me ngele [...] podczas selekcji. By on przez nas bardzo lubiany, gdy szczeglnie wstawia si za Cyganami. Bardzo si troszczy zwaszcza o dzieci, przede wszystkim o to, by dostaway regularne i obfite posiki. Kiedy tylko przyszed do obozu cygaskiego, warunki natychmiast ulegy poprawie. W zwizku z tym chciabym te wspomnie, e dziki jego zarzdzeniu moglimy znowu zapuszcza wosy. Czsto byem wiadkiem, jak doktor Mengele interweniowa, gdy jaki Cygan mia by poddany chocie. Dba te o to, ebymy mogli uprawia sport, na przykad pik non". Podobne zeznanie zoy przed frankfurckimi prokuratorami Josef K, ktry - tak samo jak Adam S. - suy w Wehrmachcie, lecz jako Cygan zosta uznany za niegodnego noszenia munduru", wydalony z szeregw armii, a nastpnie w marcu 1943 roku wraz z rodzin deportowany do obozu Auschwitz-Birkenau: Doktor Mengele nie ustawa w zabiegach o popraw wyywienia w obozie cygaskim; dba przede wszystkim o to, by rwnie doroli otrzymywali lepsze jedzenie. By on w obozie cygaskim powszechnie lubiany i kady mg do niego przyj ze swoimi sprawami. W tamtym czasie nie syszaem o adnych zbrodniach, ktrych mia si dopuci. [...] Na koniec chciabym jeszcze raz podkreli, e wobec nas, Cyganw, doktor Mengele zawsze zachowywa si przyzwoicie, a nawet zadba o to, by urzdzono specjalny blok dla sierot"8. wiadkowie, ktrzy opowiadali o interwencjach i zaangaowaniu Josefa Mengele w popraw sytuacji winiw, byli oczywicie w mniejszoci. Wydaje si, e zachowanie doktora Mengele mogo w duym stopniu zalee od jego zmiennych nastrojw, jednak generalnie naley przyj, e jako przekonany nazista i antysemita" czu si on w szczeglny sposb 7 Proces zaogi Auschwitz, 4 Js 444/59, Akta ledztwa, s. 27 48-2750, Archiwum Prokuratury przy Sdzie Krajowym we Frankfurcie nad Menem. 8 Proces zaogi Auschwitz, 4 Js 444/59, Akta ledztwa, s. 2758-2760, Archiwum Prokuratury przy Sdzie Krajowym we Frankfurcie nad Menem. Wprowadzenie: Doktor mier" powoany i zobowizany do udziau w eksterminacji ydw. To nastawienie swego kolegi opisa lekarz obozowy Hans Mnch9, ktry w 1947 roku jako jedyny spord czterdziestu oskaronych zosta uniewinniony przez krakowski Najwyszy Trybuna Narodowy w tak zwanym pierwszy m procesie owicimskim. W swoim zeznaniu Mnch stwierdzi midzy innymi, e Mengele wyrnia si na tle swoich towarzyszy z SS, [nawet tych,] ktrzy rwnie byli lekarzami"10. Zdaniem Mncha doktor Mengele nie by oportunist ani karierowiczem". By na tomiast absolutnie przekonany o tym, e ydw naley eksterminowa", a dowodzi tego, posugujc si licznymi przykadami z historii". Dawa te przy tym jasno do zrozumienia, e jest absolutnie przekonany [...] o dziejowej misji" Adolfa Hitlera. Mengele - twierdzi doktor Mnch - bez skrpowania przyznawa si rwnie do uczestnictwa w selekcjach na rampie kolejowej obozu Auschwitz-Birkenau, podczas ktrych lekarze SS ruchem doni lub uderzeniem paki decydowali o yciu i mierci przywoonych bydlcymi wagonami ydw. Jego zdaniem - zezna Mnch - selekcje te byy wskazane, a nawet konieczne". Mengele argumentowa, e praca lekarza w szpitalu polowym na froncie stanowi dalece mniej humanitarn form selekcji", gdy w odrnieniu od warunkw frontowych, selekcja w obozie odbywa si na podstawie konsekwentnie przestrzeganych, niezawodnych kryteriw". Poza tym - twierdzi - po ostatecznym zwycistwie i tak trzeba bdzie zgadzi wszystkich ydw", wic Auschwitz stanowi jedynie swego rodzaju preselekcj ". Wedug Mncha Josef Mengele nigdy nawet jednym sowem nie zasugerowa, e znalaz si w sytuacji, ktra zmusza go do przeprowadzania selekcji wbrew wasnym przekonaniom". Wrcz przeciwnie - zadanie to wykonywa z penym zaangaowaniem i nie okazywa choby cienia zrozumienia, gdy Mnch w trakcie koleeskich rozmw w cztery oczy [wyraa] pewne

skrupuy". Wedug Josefa Mengele - zezna doktor 9 Hans Miinch byt zastpc kierownika Higieniczno -Bakteriologicznego Orodka Badawczego Waffen-SS i Policji Obszaru Poudniowy Wschd", utworzonego w maju 1943 roku w Rajsku koo Auschwitz. Autor ksiki rozmawia z nim w czerwcu i lipcu 1985 roku. 10 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 8, s. 116 i n. 16 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Mnch - czonek SS musia rozumie te dziaania i zachowywa si stosownie [do sytuacji]". I chocia Mengele czasem zdawa si sugerowa, e byby w stanie zrozumie krytyczny stosunek do tych radykalnych dziaa" ze strony osb, ktre nie nale do SS, to zarazem za fund amentalne zadanie kadego esesmana uznawa zachowanie twardej i konsekwentnej postawy". W tej kwestii - zezna Mnch - Mengele uywa argumentw odwoujcych si do idei Zakonu SS". Wszystko wskazuje na to, e tego nastawienia Josef Mengele nie zmieni a do dnia wyjazdu z obozu Auschwitz-Birkenau, to znaczy do poowy stycznia 1945 roku. Doktor Mengele - jak wynika z zezna Mncha - by jednym z nielicznych, ktrzy w sytuacji zagroenia do koca zachowali zimn krew. Mengele osobicie bra udzia w burzeniu krematoriw i niszczeniu kompromitujcych dokumentw: Syszaem na wasne uszy, jak powiedzia, e trzeba zniszczy krematoria i dokumenty". Stwierdzi te, e naley ewakuowa jak najmniej winiw", co w jzyku obozowym oznaczao, e trzeba pozostawi przy yciu jak najmniejsz liczb wiadkw. W lutym 1985 roku Mnch uzupeni swoje zeznanie, przedstawiajc motywy, ktrymi - jego zdaniem - kierowa si Josef Mengele11. Podczas rozmw prowadzonych w biurze Mncha Mengele mia stwierdzi, e w peni identyfikuje si z narodowosocjalistycznym programem likwidacji ydw", w zwizku z czym udzia w selekcjach na rampie nie stanowi dla niego osobicie problemu", lecz zrozumie to moe tylko ten, kto sam przynajmniej przez kilka miesicy by wczony w system likwidacji ydw". Mnch uzna to nastawienie za ostateczn konsekwencj pseudoreligii, ktr doktor Mengele wyznawa jako przekonany czonek SS". Postawa ta przejawiaa si na przykad w trakcie selekcji przyjedajcych na ramp transportw, podczas ktrych dokonujcy jej lekarze SS mieli surowo baczy, [by] niezdolni do pracy natychmiast byli kierowani do komr gazowych", ci za, ktrych uznano za przydatnych do pracy, zostali zachowani [przy yciu] a do totalnego zuycia". Kierujc si t regu, Josef Mengele uzna, e przeznaczone do zagazowania blinita [...] mog by wykorzystane w poytecznym celu - mianowicie 11 Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, Akta poszukiwa Josefa Mengele, przesuchanie doktora Hansa Wilhelma Miincha, 5.2.1985, s. 25 i n. Wprowadzenie: Doktor mier" w badaniach nad blinitami". Mengele, jak przystao na sumiennego funkcjonariusza SS w Auschwitz, stwierdzi, e kade inne rozwizanie byoby marnowaniem cennego materiau". Wszystkie swoje obowizki - twierdzi Miinch - doktor Mengele wykonywa chodno i beznamitnie. Jego zdaniem okruciestwo Josefa Mengele w adnym wypadku nie byo motywowane wzgldami osobistymi. Miinch wyzna ledczym, e nie potrafi sobie wyobrazi, by Mengele mg w gniewie zastrzeli lub zakatowa przypadkowego winia". Z drugiej za strony sprawianie blu w ramach eksperymentw medycznych nie byo w warunkach obozowych w Auschwitz niczym niezwykym". O zbrodniach i osobistej winie Josefa Mengele zawiadczyli rwnie byli winiowie o bozu: w 1959 roku Hermann Langbein z Wiednia, a rok pniej - warszawski ginekolog Czesaw Gowacki12. Obaj przebywali w Auschwitz jako winiowie polityczni: Gowacki od padziernika 1940 roku, a Langbein od sierpnia 1942. Langbein, ktry by osobistym se kretarzem naczelnego lekarza obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, Eduarda Wirthsa13, mia doskonay przegld stosunkw panujcych w caym obozie. Z kolei Gowacki mg obserwowa z bliska Josefa Mengele, penic funkcj blokowego w szpitalu obozu cygaskiego". Langbein zezna midzy innymi: O ile sobie przypominam, doktor Josef Mengele, ktry by w

randze hauptsturmfuhrera SS, zosta! przeniesiony do biura naczelnego lekarza SS w AuschwitzBirkenau na wiosn 1943 roku. Trafi tu z jakiego oddziau frontowego. Opowiada, e jego oddzia zosta otoczony na froncie wschodnim. Nosi EKI14 i uwielbia si chwali swoim kolegom, e mia ju okazj powcha prochu". 12 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie Hermanna Langbeina, t. 3, s. 555-561 oraz t. 8, s. 16-18a. ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie Czesawa Gowackiego, t. 5, s. 1143-1179. 13 Eduard Wirths (ur. 1909 r.) by od wrzenia 1942 do stycznia 1945 roku naczelnym lekarzem (niem. SS-Standortarzt) obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W kwestiach medycznych podlega Urzdowi D III berliskiego Gwnego Urzdu Gospodarczo Administracyjnego SS;"Urzd D III odpowiada za warunki sanitarne i higieniczne w obozach, a na jego czele od 1942 roku sta lekarz Enno Lolling. Dyscyplinarnie Wirths podlega Rudolfowi Hssowi, komendantowi obozu w Auschwitz. Wirthsowi z kolei podlegali wszyscy lekarze obozowi. W 1945 roku Wirths trafi do brytyjskiej niewoli, gdzie popeni samobjstwo. 14 Krzy elazny I klasy. 18 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Na podstawie wasnych obserwacji oraz relacji, jakie regularnie docieray do niego od towarzyszy niedoli - lekarzy, pielgniarzy i pisarzy zatrudnionych w obozowych szpitalach - Langbein stwierdzi, e po doktorze Entressie15 to wanie doktor Mengele budzi najwiksz groz spord wszystkich lekarzy obozowych". Podczas gdy inni lekarze SS po prostu wypeniali swoje obowizki", Josef Mengele niczym prymus wykonywa rwnie zadania nadobowizkowe". Langbein sysza midzy innymi, e doktor Mengele zjawia! si na rampie poza wyznaczonymi mu w grafiku dyurami, aby z nadchodzcych transportw osobicie wybiera winiw do swoich tak zwanych eksperymentw na blinitach". Lekarze SS podlegali wprawdzie rozkazom i poleceniom subowym przeoon ych, ale w kwestiach dotyczcych leczenia chorych i doboru personelu pielgniarskiego cieszyli si du swobod. Niektrych z nich -na przykad naczelnego lekarza obozowego Wirthsa oraz jego zastpc Horsta Fischera - winiowie potrafili przekona do pewnych rozwiza majcych na celu popraw warunkw higienicznych, zaopatrzenia w leki czy leczenia chorych. Uzyskanie tego rodzaju ustpstw - mwi Langbein - byo niemoliwe w przypadku Entressa i Mengelego, ktrzy ilekro dowiadywali si o podobnych dziaaniach, udaremniali wszelkie prby poprawy sytuacji chorych winiw, a czsto rwnie karali tych, ktrzy je podejmowali". Z comiesicznych raportw doktora Mengele oraz z rozmw, ktrych by! wiadkiem, Langbein dowiedzia si, e Mengele w odrnieniu od innych lekarzy SS nie tylko nie informowa o panujcych w jego obozie brakach w zakresie higieny, ale rwnie aktywnie i energicznie stara! si, by do podlegego mu obozu dostarczano jak najmniej lekarstw". Chocia w porwnaniu z innymi winiami osadzeni w obozie cygaskim" cieszyli si pewnymi przywilejami, Langbein wywnioskowa z cotygodniowych meldunkw, e panowaa w nim ponadprzecitnie wysoka miertelno. Obz cygaski" zosta! zlikwidowany latem 1944 roku. Wszyscy Cyganie zostali zamordowani. Dowiedziaem si wtedy, 15 Friedrich Entress (ur. 1914 r.) przyjecha do Auschwitz w grudniu 1941 roku. Funkcj lekarza obozowego peinil do sierpnia 1944 roku, gdy zosta przeniesiony do obozu koncentracyjnego KZ Gross-Rosen. W1946 roku stan przed amerykaskim Trybunaem Wojskowym w Dachau. Zosta skazany na mier i stracony 28 maja 1947 roku w wizieniu dla zbrodniarzy wojennych w Landsbergu nad Lechem. Wprowadzenie: Doktor mier" 19 e doktor Mengele ponosi osobist odpowiedzialno za t zbrodni. [...] Reasumujc, na podstawie moich obserwacji musz stwierdzi, e doktor Mengele dopuci! si nie tylko tych zbrodni, ktrych kady lekarz SS w Auschwitz musia dokonywa, wykonujc otrzymane rozkazy, lecz oprcz tego z wasnej inicjatywy popeni wiele innych krwawych czynw, za ktre ponosi w peni osobist odpowiedzialno".

Rwnie doktor Czesaw Gowacki, ktry zeznajc przed sdem, zauway, e nie moe powiedzie niczego zego na temat doktora Miincha", gdy ten zawsze by w porzdku i zachowywa si wobec winiw bardzo przyzwoicie", w przypadku doktora Mengele zoy niezwykle obciajce zeznania. Jego zdaniem Josef Mengele ponosi osobist odpowiedzialno za selekcje w obozie cygaskim", w wyniku ktrych poniosy mier tysice winiw. By rwnie odpowiedzialny za przeprowadzenie akcji" wymordowania ponad trzech tysicy Romw 1 sierpnia 1944 roku: Wszyscy Cyganie zostali zabrani do krematoriw i tam zagazowani. Akcj kierowa osobicie doktor Mengele". Na Josefie Mengele spoczywa rwnie pena i wyczna odpowiedzialno za liczne eksperymenty, zwaszcza na dzieciach", ktre przeprowadzi w obozie cygaskim": Widziaem na wasne oczy - zezna doktor Gowacki - jak podczas tych eksperymentw dzieci umieray, a inne, kiedy tylko staway si zbdne [...], zabijano zastrzykiem lub wysyano do zagazowania"16. Zdaniem doktora Gowackiego Mengele cierpia na swoiste rozszczepienie osobowoci. Z jednej strony by wyjtkowo brutalny" (winiw, z ktrymi mia na co dzie do czynienia, jak choby pielgniarzy, w napadach zoci traktowa kopniakami"), z drugiej za - podczas rozmowy nie by w stanie patrze swemu rozmwcy prosto w oczy, tylko zawsze spoglda! przed siebie, bdzc wzrokiem po pododze. Z kolei na wiedeskiej lekarce Elli Lingens, ktra przebywaa w KL Auschwitz-Birkenau od lutego 1942 do grudnia 1944 roku, Mengele wywar pocztkowo bardzo korzystne wraenie: By redniego wzrostu, szczupej budowy ciaa, mia ciemne wosy. By wyjtkowo przystojnym i eleganckim mczyzn. Cechowaa go take niezwyka inteligencja, 16 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 21.11.1960, t. 5, s. 1143 i n. 20 Josef Mengele - doktor z Auschwitz a swoim sposobem bycia bardzo si wyrnia! na tle innych lekarzy SS"17. Wyrnia si rwnie biaymi rkawiczkami, ktre czsto nosi na terenie obozu, oraz pejczem, ktrym od czasu do czasu lekko uderza 0 cholewk buta. Kiedy Mengele szed przez obz, czsto gwizda jak melodi, przy czym nigdy nie by to aden ze szlagierw". Na tym tle jeszcze bardziej przeraajco prezentuje si mordercza skuteczno" dziaa podejmowanych przez doktora Mengele. Winiarka Ella Lingens penia w Birkenau funkcj lekarki w szpitalu obozu kobiecego" Bib. Z jej zezna wynika, e jednym z podstawowych rodkw stosowanych przez Mengelego w zwizku z epidemi tyfusu plamistego [bya] radykalna dezynfekcja". Radykalna przede wszystkim z tego wzgldu, e Mengele wysya wszystkich winiw z bloku chorych do komory gazowej. Nastpnie barak by dezynfekowany i przenoszono do niego - rwnie ju zdezynfekowanych - pacjentw z ssiedniego bloku. W ten sposb, wysyajc do gazu kilkuset chorych, Josef Mengele oczyszcza" po kolei wszystkie baraki rewiru". Austriacka lekarka, ktra zostaa wysana do obozu za to, e chciaa pomc ukrywajcym si ydom uciec za granic, uwaaa doktora Mengele za niezwykle inteligentnego, wyksztaconego, zimnego cynika, ktry by w peni wiadom nieprawoci tego wszystkiego, co si dziao w Auschwitz". Z rozmw z nim doktor Lingens dowiedziaa si, e obszarem jego szczeglnych zainteresowa byy etnologia i antropologia. Niestety, nie udao jej si ustali, czy w zwizku z tymi zainteresowaniami prowadzi jakie badania. Nigdy te nie widziaa, eby Mengele wykonywa na winiach jakie zabiegi obarczone ryzykiem miertelnego zejcia". Fakt, e Mengele nie przeprowadza zabiegw medycznych osobicie, co wicej - z zasady stara si trzyma z dala od winiw i chorych, potwierdzaj inni ocaleni winiowie, zatrudnieni na rewirze jako lekarze 1 personel pielgniarski. Bella Immergliick, ktra pracowaa jako pielgniarka w czeskim obozie dla rodzin"* w Birkenau (sektor B II b), zeznaa, e Josefa Mengele po raz pierwszy spotkaa wiosn 1943 roku: Kiedy wszed do szpitala, zgodnie z przepisami zameldowaam si, podajc swj numer; zwracaam si do niego per panie doktorze, tak jak to zwykam

17 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 22.2.1972, t. 8, s. 23 i n. ' Chodzi o obz dla ydowskich rodzin przywiezionych z obozu w Theresienstadt. Wprowadzenie: Doktor mier" 21 czyni w stosunku do jego poprzednika. Uderzy mnie lekko pejczem w twarz i zwile objani: Jestem hauptsturmfuhrer doktor Mengele. Zachowanie tego czowieka byo do tego stopnia odmienne od [zachowania] jego poprzednika i tak bardzo kcio si z jego aparycj, e na zawsze wryo mi si w pami"18. Najwyraniej Mengele nawet w obozie mierci przykada wielk wag do zachowywania odpowiednich form grzecznociowych, podkrelajcych stosunek poddastwa, jaki istnia midzy nim, jako lekarzem SS, a winiami. Bella Immergliick wspomina, e Mengele bez przerwy krytykowa jej prac i wygld: Kiedy wygldaymy czysto, pyta, skd miaymy mydo. Kiedy wydawao mu si, e jestemy mniej zadbane, pyta, dlaczego jestemy takie brudne. Ta nieustanna krytyka dotykaa nas bardziej ni czyny tego czowieka, jak bicie pejczem czy policzkowanie". W parze z zachowaniem Josefa Mengele, w ktrym wyraay si zarwno poczucie wyszoci, jak i niepewno w kontaktach z innymi ludmi, szed dystans, jaki lagerarzt stara si zachowywa wobec pacjentw podczas wizyt w bloku chorych. Postawa ta z pewnoci mniej wynikaa z lku przed zaraeniem, ktry przynajmniej w pierwszych miesicach pobytu w Auschwitz kaza mu unika bezporedniego kontaktu z chorymi, anieli z faktu, e w jego oczach pacjenci nie byli potrzebujcymi pomocy ludmi, tylko przede wszystkim obiektami pseudomedycznych bada, a ostatecznie - skazacami. Bella Immergliick zeznaa: Mengele dokonywa selekcji rwnie w naszym szpitalu. Czyni to w ten sposb, e zasiada w szpitalnym gabinecie, ktry staraymy si urzdzi dla niego jak najprzytulniej, by podtrzyma go w jak najlepszym humorze, i wertowa szuflad z kartami pacjentw [...] niektre z nich wyjmowa; wtedy wiedziaymy, e dany pacjent zosta wyznaczony do likwidacji. [...] W naszym szpitalu w czasie selekcji [Mengele] nie yczy sobie oglda chorych. Wyszukiwa ich wycznie na podstawie kart pacjentw". wiadek Immergliick nie potrafia powiedzie, czy Mengele uczestniczy! w eksperymentach na ludziach, co wcale nie znaczy, by kiedykolwiek stara! si uly niedoli winiw. Przeciwnie Bella Immergliick zapamitaa 18 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 2.2.1972, t. 7, s. 146 i n. Josef Mengele - doktor z Auschwitz go jako prawdziwego sadyst": Kompletnie nad sob nie panowa; ly [nas] z najbardziej bahych powodw, bi pejczem i kopa". Chcc unikn wybuchw gniewu i ich nieprzewidywalnych skutkw, winiowie prbowali zidentyfikowa przyczyny nieobliczalnego zachowania lagerarzta. Uznalimy wwczas - zeznaa Bella Immergliick - e tym, co sprawia, e [Mengele] traci nad sob panowanie, musi by najpewniej widok krwi". Niestety, diagnoza ta na niewiele si zdaa, gdy krew stanowia naturalny element obozowej scenografii - zwaszcza w szpitalu. Winiowie wpadali w popoch na sam dwik nazwiska Mengele". Po latach Bella Immergliick zeznaa: Sprzeczno, jak odznacza si ten czowiek, bdcy w stanie powiedzie osiemnastoletniej dziewczynie, e jest pikna i moda, a po chwili wyznaczy j [do zagazowania], do dzi jest dla mnie czym z gruntu niepojtym". Ow sprzeczno w zachowaniu Mengelego bya pielgniarka obozowego szpitala zilustrowaa histori modej winiarki, ktra chcc rzuci kawaek chleba przebywajcej w ssiednim sektorze obozu siostrze, podesza zbyt blisko drutw. Wartownik SS strzeli do niej, ranic j w gow. Musielimy najpierw zanie t kobiet do szpitala [...]. Nastpnie Mengele kaza j przenie do obozu dla mczyzn, gdzie prawdopodobnie poddano j badaniom. Potem przyniesiono j z powrotem i dalej pielgnowano w naszym szpitalu. Kiedy ju moga chodzi i ustpiy zaburzenia rwnowagi, Mengele wysa j do gazu". Z kolei wgierska pisarka Olga Lengyel, ktra latem 1944 roku zacza prac jako pielgniarka w

obozie kobiecym B lic w Birkenau i tam bardzo czsto - codziennie, a czasem nawet dwa razy na dzie" widywaa Mengelego, co prawda zeznaa, e nic nie wie o prowadzonych przez oskaronego eksperymentach na ludziach"19, ale te potwierdzia relacje o jego bezgranicznej arogancji: Mengele mia zwyczaj ogasza swoje nadejcie gwizdaniem. Pamitam melodie z oper Wagnera. W rku zwykle nosi pejcz albo patk. Przy pasie mia pistolet. Zdarzao si, e kiedy jaki wizie bezprawnie przebywa na drodze obozowej [Mengele] wyjmowa pistolet i go zabija. Waciwie bez przerwy ly [...] winiw wyraeniami takimi, jak idioci i podobnymi". 19 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 28.1.197 2, t. 7, s. 212 i n. Josef Mengele - doktor z Auschwitz go jako prawdziwego sadyst": Kompletnie nad sob nie panowa; ly [nas] z najbardziej bahych powodw, bi pejczem i kopa". Chcc unikn wybuchw gniewu i ich nieprzewidywalnych skutkw, winiowie prbowali zidentyfikowa przyczyny nieobliczalnego zachowania lagerarzta. Uznalimy wwczas - zeznaa Bella Immergluck - e tym, co sprawia, e [Mengele] traci nad sob panowanie, musi by najpewniej widok krwi". Niestety, diagnoza ta na niewiele si zdaa, gdy krew stanowia naturalny element obozowej scenografii - zwaszcza w szpitalu. Winiowie wpadali w popoch na sam dwik nazwiska Mengele". Po latach Bella Immergluck zeznaa: Sprzeczno, jak odznacza si ten czowiek, bdcy w stanie powiedzie osiemnastoletniej dziewczynie, e jest pikna i moda, a po chwili wyznaczy j [do zagazowania], do dzi jest dla mnie czym z gruntu niepojtym". Ow sprzeczno w zachowaniu Mengelego bya pielgniarka obozowego szpitala zilustrowaa histori modej winiarki, ktra chcc rzuci kawaek chleba przebywajcej w ssiednim sektorze obozu siostrze, podesza zbyt blisko drutw. Wartownik SS strzeli do niej, ranic j w gow. Musielimy najpierw zanie t kobiet do szpitala [...]. Nastpnie Mengele kaza j przenie do obozu dla mczyzn, gdzie prawdopodobnie poddano j badaniom. Potem przyniesiono j z powrotem i dalej pielgnowano w naszym szpitalu. Kiedy ju moga chodzi i ustpiy zaburzenia rwnowagi, Mengele wysa j do gazu". Z kolei wgierska pisarka Olga Lengyel, ktra latem 1944 roku zacza prac jako pielgniarka w obozie kobiecym B lic w Birkenau i tam bardzo czsto - codziennie, a czasem nawet dwa razy na dzie" widywaa Mengelego, co prawda zeznaa, e nic nie wie o prowadzonych przez oskaronego eksperymentach na ludziach"19, ale te potwierdzia relacje o jego bezgranicznej arogancji: Mengele mia zwyczaj ogasza swoje nadejcie gwizdaniem. Pamitam melodie z oper Wagnera. W rku zwykle nosi pejcz albo pak. Przy pasie mia pistolet. Zdarzao si, e kiedy jaki wizie bezprawnie przebywa na drodze obozowej [Mengele] wyjmowa pistolet i go zabija. Waciwie bez przerwy ly [...] winiw wyraeniami takimi, jak idioci i podobnymi". 19 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 28.1.1972, t. 7, s. 212 i n. Wprowadzenie: Doktor mier" Jak rozumie takie i podobne zeznania wiadkw? Obz mierci zamieniony w scen surrealistycznej autokreacji? Porzdek obozowy jako pretekst do manifestowania swojej wszechwadzy? Josef Mengele - lekarz i esesman ogarnity obsesj nadczowieka", ktry stal si zarazem bogiem i diabem, zbawc i katem w jednym? Na sowackiej lekarce i winiarce Margicie Schwalbovej, pracujcej w szpitalu obozu cygaskiego", Mengele zrobi wraenie eleganckiego i przystojnego mczyzny o wytwornych manierach"20. W pamici pozosta jej znak szczeglny lekarza obozowego Mia wyran, szerok przerw pomidzy dwoma grnymi siekaczami". Mengele, czowiek z diastem i wietnymi manierami, nie zabija wasnorcznie - tak przynajmniej zeznaa sowacka lekarka: Nic mi nie wiadomo o tym, by doktor Mengele osobicie zabija ludzi. By on czowiekiem innego pokroju. Wysa mianowicie tysice ludzi do gazu podczas selekcji". Skazujc winiw na zagad, dokt or Mengele najczciej trzyma kciuk midzy guzikami swojego wojskowego paszcza i palcem wskazujcym pokazywa, ktre kobiety wyznacza na mier przez zagazowanie. Bardzo czsto

gwizda przy tym arie z rozmaitych oper". Wobec winiw, ktrzy byli lekarzami, Mengele nie robi adnej tajemnicy ze swego nikego dowiadczenia lekarskiego. Z tego wzgldu polski laryngolog Jacques Rachmann uzna nawet, e Mengele zosta lekarzem w obozie w Birkenau, nie ukoczywszy studiw medycznych, jako e zawsze chcia si jak najwicej dowiedzie, i prosi o zgod na asystowanie przy operacjach wykonywanych przez winiw-chirurgw"21. Mengele zrobi na doktorze Rachmannie wraenie czowieka, ktry wprawdzie wykonywa swoje funkcje w ramach SS, ale chcia przy tym ochroni swoj godno i prywatno, aby potem, po zakoczeniu wojny, mie szans na rehabilitacj". A przecie jako inteligentny czowiek powinien zdawa sobie spraw z tego, e obz mierci pozbawia winiw ycia, lecz wczeniej zabija godno - zarwno ofiar, jak i oprawcw. Doktor Rachmann tak oto opisa udzia Josefa Mengele w obozowym ludobjstwie: Mengele sta nieporuszony w gronie komisji selekcyjnej. Winiowie przecho 20 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 7.2.1967, t. 26, s. 70 i n. 21 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 15.6.1972,1.10, s. 239 i n. 24 Josef Mengele - doktor z Auschwitz dzili przed ni i przed Mengelem nago, a on, zawsze dyskretnie i nigdy nie uywajc paki, szybkim ruchem doni albo krtkim spojrzeniem decydowa o losie winiw. [...] Byem wiadkiem, jak w dniu selekcji owinite w achmany i pokryte brudem i kaem kobiety, niebdce w stanie same o siebie zadba, a pozostawione bez opieki, rzuciy si z baganiem ku Mengelemu, wiedzc doskonale, co je czeka. Mengele prbowa je odepchn, a potem zabrali si do dziea esesmani, to znaczy razem z kapo zaczli bi te kobiety. Potem odprowadzono je na miejsce i przeprowadzono selekcj". Swoj niepewno Mengele skrywa pod mask buty i arogancji. Polska winiarka, lekarka Irena Biaa, tak oto opisywaa jego zachowanie: Podczas rutynowej wizyty na bloku rewiru nie interesowa si chorymi, nie obchodzio go, czym s karmieni, czy dysponujemy odpowiednimi lekarstwami, okazywa za to zainteresowanie powierzchownym stanem czystoci. Zwyke wizyty doktora Mengele oraz inspekcje bloku odbyway si w ten sposb, e [Mengele] wchodzi na blok pierwszy, za nim lekarz naczelna Ena Weiss22, dalej nisi szar funkcjonariusze obozowej zaogi SS, potem blokowy i na kocu lekarz blokowy, czyli haftlingsarzt"23. Wydaje si, e w osobowoci doktora Mengele czyy si same przeciwiestwa i skrajnoci: niepewno i megalomania, nieczuo i wspczucie, porywczo i lk przed chorob. Z jednej strony istnia subtelny" Jose f Mengele - blokowej Margarete Larsson szczeglnie zapady w pami jego szczupe donie". Jego oczy [...] potrafiy czasem emanowa prawdziwym ciepem. [...] Doskonale pamitam, jak dal mi czekolad, ebym j podzielia midzy blinita"24. Rwnie Victor Capesius, ktry peni w Auschwitz funkcj aptekarza, wspomina Mengelego jako wysoce wykwalifikowanego lekarza", ktry w odrnieniu od swoich kolegw po fachu [...] znakomicie orientowa si w publikacjach z zakresu farmacji" i w ogle w porwnaniu z innymi lekarzami SS mia w sobie co, co mona by nazwa klas"25. 22 Niektrzy spord ocalonych z Auschwitz twierdzili, e winiarka Ena Weiss miata romans z doktorem Mengele. 23 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.6.1973, t. 29, s. 83 i n. 24 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 24.11.1972,1.12, s. 207. 25 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 21.9.1972, t. 12, s. 71a. Wprowadzenie: Doktor mier" Z drugiej strony jawi si nam Mengele, ktrego winiarka Dyna Mynek zapamitaa jako choleryka: W czasie gdy naleaam do komanda drogowego, oskarony zjawi si niepodziewanie na porannym apelu. Z powodw, ktrych ju nie pamitam, obok zupenie wychudzonej winiarki z naszego bloku staa jej okoo dwunastoletnia creczka. Kiedy dziecko zaczo krzycze, Mengele podszed do niego i wrzasn: Cisza! Milcze! Cisza!. Tymczasem dziewczynka dalej krzyczaa. Wtedy Mengele z caej siy uderzy zacinit pici w gow dziecka, tak e na miejscu pado martwe. Pamitam, e w doni, ktr uderzy t ma, trzyma jaki przedmiot, [ale] dzi nie jestem

w stanie powiedzie, co to byo. Pamitam za to, e ta matka bagaa Mengelego, eby j rwnie zabi. Mengele odpowiedzia, e najpierw musi si napatrze na to, co si stao z jej dzieckiem. [...] Potem ta matka zostaa wywieziona wraz z ciaem dziecka. Nigdy wicej jej nie widziaam"26. Pielgniarka Ibolya Mann zeznaa, e lagerarzt Mengele wyrnia si cynizmem, pedanteri i brutalnoci: W naszym bloku kilka kobiet urodzio. Mengele rozkaza, by noworodki przeniesiono do ani, gdzie pozostawiono je, a umary. Kobiety, ktre urodziy, zostay na rozkaz Mengelego zabrane nastpnym autem do gazu. Widziaam te na wasne oczy, jak Mengele kaza przenie na ciarwk rodzce kobiety i wywie je do gazu. Podczas swoich niemal codziennych wizyt pyta kadego winia o samopoczucie. Jeli wizie si skary, Mengele zwyk mwi: Bd dobrej myli, jutro pojedziesz do sanatorium. A mymy wiedziay, co to znaczy: Jutro pjdziesz do gazu"27. Kady wyznaczony do gazu musia umrze. Liczby musiay si zgadza. Polski wizie Julian Rybka, ktry peni w obozie funkcj pisarza, opowiedzia o incydencie, do ktrego doszo 1 sierpnia 1944 roku. Okoo poudnia Mengele przyszed na rewir chorych i zapyta, czy wrd personelu pielgniarskiego s Niemcy z Rzeszy". Zgosia si (przeoona pielgniarek) Liesel", ktra wraz z dwojgiem dzieci zostaa wysana do obozu cygaskiego", mimo e jej m walczy na froncie wschodnim. Mengele poinformowa j, e zostanie przeniesiona do obozu dla kobiet. 26 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 30.10.1972,1.13, s. 8. 27 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 2.12.1968, t. 22, s. 45 i n. 26Jose Mengele - doktor z Auschwitz Wtedy kobieta poprosia go, by pozwoli jej zabra dzieci, gdy bez nich nigdzie nie pjdzie. Mengele odpowiedzia, e przeniesienie z dziemi jest niemoliwe, a wic i ona musi pozosta w obozie cygaskim": Wiesz chyba, co ci czeka" - doda28. Wieczorem tego samego dnia, gdy rozpocza si likwidacja obozu cygaskiego" i zaczto kolejno wedug barakw wywozi winiw do gazu, miertelnie przeraona kobieta podesza do jednego z esesmanw i powiedziaa mu, e jest jednak gotowa zostawi dzieci i pj do obozu dla kobiet. Esesman wrzasn: Zabra t kurw!". W odpowiedzi winiarka uderzya go w twarz i razem z pozostaymi wsiada na ciarwk, by wyruszy w ostatni drog. Wtedy esesman i kilku stojcych blisko niego wartownikw otworzyli do winiw ogie z pistoletw i broni maszynowej. Kiedy wybucho zamieszanie, dwaj chopcy wykorzystali nadarzajc si okazj i ukryli si pod siennikami w baraku szpitala. Z tego wzgldu liczba wysanych do gazu nie zgadzaa si ze sprawdzonym wczeniej stanem liczebnym obozu. Kiedy nastpnego dnia znaleziono chopcw, Mengele rozkaza, by dla rwnego rachunku" wsadzono ich do sanitarki i wywieziono do krematorium. Dopi swego i najwyraniej by z tego wielce zadowolony. Zawsze wymaga bezwzgldnego podporzdkowania swoim zarzdzeniom, nie tolerowa sprzeciwu ani tym bardziej oporu, a samowol kara z najwiksz surowoci. Dreli przed nim rwnie winiowie funkcyjni. Przypadkowe spotkanie z Mengelem na obozowej drodze powodowao atak paniki. Polska pielgniarka Zofia Hauswirt zeznaa: Znam to z wasnego dowiadczenia, poniewa ilekro go widziaam, nogi ze strachu odmawiay mi posuszestwa. [...] Kiedy zapowiadano, e Mengele przyjdzie na apel, panika ogarniaa cay blok, nie wyczajc winiw funkcyjnych"29. Mengele nie by wprawdzie wszechmocnym panem ycia winiw, ale w sposb nieograniczony mg decydowa o chwili i okolicznociach ich mierci. Sowacki lekarz Andrej Millar zezna, e kiedy podczas ktrego apelu przywieziony z lubelskiego getta wizie o nazwisku Herszkowicz oznajmi, e nie boi si mierci, nawet gdyby Mengele mia go w tej chwili 28 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 19.11.1973, t. 31, s. 43 i n. 29 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 19.11. 1973, t. 31, s. 205. Wprowadzenie: Doktor mier" 27 zastrzeli, ten, niewiele mylc, poleci! asystujcemu rapportfhrerowi30 Kurpanikowi: Skoro wizie tak si o to prosi, zastrzel go". Kurpanik wyj! pistolet i na miejscu zastrzeli! Herszkowicza31.

Inny przykad pokazuje, e bezduszno Josefa Mengele, ktr on sam najpewniej utosamia! z konsekwencj i sil, niekiedy obracaa si rwnie przeciwko niemieckiemu personelowi. W drugiej poowie 1944 roku kierownictwo SS zaczo przenosi zdolnych do sub y frontowej esesmanw z oddziaw wartowniczych i sanitarnych do jednostek liniowych, walczcych na froncie wschodnim. Opuszczone przez nich stanowiska zajmowali zwykle starsi rezerwici. W zwizku z tym doktor Andrej Miliar zezna, co nastpuje: Do sub y sanitarnej w naszym bloku zosta! wwczas przydzielony Austriak Vogel z Wiednia, ktry zachowywa si bardzo przyzwoicie [...] i przy jakiej okazji bardzo si zdenerwowa, gdy wyznaczeni podczas selekcji wi -niowiemczyni musieli wsiada na ciarwki nago; zapyta! mnie, jak to moliwe, e wysyamy ludzi bez ubrania do sanatorium w Bergen--Belsen. [...] Powiedziaem mu wtedy o miejscu w obozie, z ktrego byo wida podwrze przed jedn z komr gazowych, dodajc, e stamtd mona zobaczy, do jakiego to sanatorium [samochody] zabieraj winiw". Wkrtce po tej rozmowie doktor Miliar dowiedzia si, e w Austriak odwiedzi doktora Mengele w jego gabinecie i owiadczy mu, e wstydzi si, e jest Niemcem, i e chce opuci Auschwitz. Mengele najpierw prbowa przekona wiedeczyka, e ludobjstwo ydw i Cyganw ma niezaprzeczalny sens, a kiedy mu si to nie udao, zoy na niego raport w wydziale politycznym komendantury, czyli obozowym gestapo. Dowiedzielimy si - zezna!.doktor Miliar - e ten Austriak zosta rozstrzelany". Najbardziej chyba niezwyky aspekt osobowoci Josefa Mengele opisaa francuska pianistka i piosenkarka Fanny Goldstein, znana rwnie 30 Do obowizkw rapportfuhrera naleao m.in. codzienne kontrolowanie stanu osobowego obozu oraz nadzr nad wykonywaniem kar (np. chosty). Rapportfiihrer podlega! bezporednio lagerfuhrerowi, czyli przeoonemu winiarskiej czci obozu. 31 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 24.5.1967, t. 25, s. 168a oraz 169. 28 Josef Mengele - doktor z Auschwitz jako Fania Fnelon32. Deportowana do Auschwitz w styczniu 1944 roku, zostaa przydzielona do orkiestry winiarek", stworzonej dla umilania czasu esesmanom. Kierowniczk orkiestry bya skrzypaczka Alma Ros, siostrzenica Gustava Mahlera. Po mierci Almy Ros Mengele odwiedzi barak orkiestry, w ktrym ulokowano pidziesit winiarek z szesnastu okupowanych krajw Europy. Kiedy zauway batut dyry-gentki, ktr winiarki zawiesiy na pamitk na cianie baraku, zdj j, obejrza uwanie i rzek: In memoriam. Nastpnie zagadn Fanny Goldstein. Mwi o muzyce, poprosi, by mu podano skrzypce, i zagra. Zapyta winiarki, czy im czego nie brak. Jednej z nich obieca, e kae jej przynie mleko, gdy jest bardzo chuda. Mia wytworne maniery i cechowaa go niezwyka uprzejmo. By elegancko ubrany, a na jego twarzy bka si jakby cie umiechu. Zrobi na nas wielkie wraenie. Kiedy wyszed, uznaymy, e jestemy uratowane". I faktycznie - przez kilka dni w baraku orkiestry nie byo selekcji. Niedugo potem orkiestra, ktra zazwyczaj grywaa podczas wymarszu i powrotu komand roboczych, daa najbardziej niezwyky ze swoich koncertw. Tym razem to Josef Mengele zada wystpu. Za publiczno miaymy Mengelego w otoczeniu okoo pidziesiciorga karw, o ktrych dowiedziaymy si, e kaza ich wyuskiwa z konwojw wysyanych do krematorium. Kary te byy wystrojone w groteskowe ubrania i ozdoby. Sam Mengele zasiada pord nich na tronie, z cygarniczk w ustach, na ktrych igra jakby cie umiechu. Graymy przez dwie godziny. Kary zgotoway nam wielk owacj. Mengele zwrci si do nas i w typowym dla siebie ironicznym stylu rzek: Doprawdy znakomit macie publiczno". Tej samej nocy - wspomina Fanny Goldstein - Mengele wysa kary do krematorium: Widziaymy, jak przechodz obok [baraku]. Nie sprawiay wraenia zaniepokojonych". Niedugo potem Mengele wrci! - sam, z rkami w kieszeniach. Nieocenione znaczenie dla opisu osobowoci i zachowania Josefa Mengele ma zeznanie winiarki, ktra od wiosny 1944 do stycznia 1945 roku wsppracowaa z nim cilej ni ktrykolwiek z winiw Auschwitz-Birkenau. Polska arystokratka i uczona, antropolog Martyna Puzynina, po raz pierwszy spotkaa Mengelego w marcu 1944 roku, gdy

ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z ..1972,., s. 1 i n. 28 Josef Mengele - doktor z Auschwitz jako Fania Fnelon32. Deportowana do Auschwitz w styczniu 1944 roku, zostaa przydzielona do orkiestry winiarek", stworzonej dla umilania czasu esesmanom. Kierowniczk orkiestry bya skrzypaczka Ama Ros, siostrzenica Gustava Mahlera. Po mierci Almy Ros Mengele odwiedzi barak orkiestry, w ktrym ulokowano pidziesit winiarek z szesnastu okupowanych krajw Europy. Kiedy zauway batut dyry-gentki, ktr winiarki zawiesiy na pamitk na cianie baraku, zdj j, obejrza uwanie i rzek: In memoriam. Nastpnie zagadn Fanny Goldstein. Mwi o muzyce, poprosi, by mu podano skrzypce, i zagra. Zapyta winiarki, czy im czego nie brak. Jednej z nich obieca, e kae jej przynie mleko, gdy jest bardzo chuda. Mia wytworne maniery i cechowaa go niezwyka uprzejmo. By elegancko ubrany, a na jego twarzy bka si jakby cie umiechu. Zrobi na nas wielkie wraenie. Kiedy wyszed, uznaymy, e jestemy uratowane". I faktycznie - przez kilka dni w baraku orkiestry nie byo selekcji. Niedugo potem orkiestra, ktra zazwyczaj grywaa podczas wymarszu i powrotu komand roboczych, daa najbardziej niezwyky ze swoich koncertw. Tym razem to Josef Mengele zada wystpu. Za publiczno miaymy Mengelego w otoczeniu okoo pidziesiciorga karw, o ktrych dowiedziaymy si, e kaza ich wyuskiwa z konwojw wysyanych do krematorium. Kary te byy wystrojone w groteskowe ubrania i ozdoby. Sam Mengele zasiada pord nich na tronie, z cygarniczk w ustach, na ktrych igra jakby cie umiechu. Graymy przez dwie godziny. Kary zgotoway nam wielk owacj. Mengele zwrci si do nas i w typowym dla siebie ironicznym stylu rzek: Doprawdy znakomit macie publiczno". Tej samej nocy - wspomina Fanny Goldstein - Mengele wysa kary do krematorium: Widziaymy, jak przechodz obok [baraku]. Nie sprawiay wraenia zaniepokojonych". Niedugo potem Mengele wrci! - sam, z rkami w kieszeniach. Nieocenione znaczenie dla opisu osobowoci i zachowania Josefa Mengele ma zeznanie winiarki, ktra od wiosny 1944 do stycznia 1945 roku wsppracowaa z nim cilej ni ktrykolwiek z winiw Auschwitz-Birkenau. Polska arystokratka i uczona, antropolog Martyna Puzynina, po raz pierwszy spotkaa Mengelego w marcu 1944 roku, gdy 32 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 30.6.1972,1.11, s. 160 i n. Wprowadzenie: Doktor mier" 29 przechodzia rekonwalescencj po przebytym tyfusie. Do spotkania doszo podczas jednej z czstych w obozowym szpitalu selekcji. Kierujca rewirem polska lekarka, doktor Kaniewska, poinformowaa Mengelego, e chora jest naukowcem i przed wojn bya wsppracownic cieszcego si midzynarodow saw lwowskiego antropologa, profesora Czekanowskiego. Mengele musia by pod wielkim wraeniem tego, co usysza, skoro nie wysa doktor Puzyniny do gazu, tylko wezwa j na nastpny dzie na rozmow. Podczas spotkania, ktre odbyo si w obecnoci innego lagerarzta, Hansa Kniga, Mengele wypyta winiark ojej wyksztacenie i dotychczasowe zajcia w obozie: Zgodnie z prawd odpowiedziaam, e musiaam nosi kamienie, na co obaj wybuchnli miechem. [...] Nastpnie zostaam odesana do baraku chorych. Mengele zarzdzi, e mam otrzymywa dodatkowe racje ywnoci i e mam by traktowana na rwni z haftlingsarztami"33. Dla doktor Puzyniny spotkanie z doktorem Mengele okazao si przepustk do ycia. Szybko powracaa do zdrowia. Wkrtce Mengele wezwa j do siebie i owiadczy, e rwnie o n przejawia powane zainteresowania w dziedzinie antropologii". By szczeglnie zainteresowany badaniami porwnawczymi na blinitach". Poniewa zagadnienie to stanowio istotny przedmiot bada klasycznej antropologii, zwaszcza w kontekcie teorii dzie dziczenia", polska uczona - ku zadowoleniu doktora Mengele - okazaa si znakomicie przygotowana do rozmowy i wykazaa si w tej dziedzinie du kompetencj. W swoich zeznaniach doktor Puzynina dokadnie opisaa projekt badawczy" realizowany przez Josefa Mengele w KL Auschwitz-Birkenau: Byo oczywiste, e szczeglne warunki panujce w obozie koncentracyjnym takiej wielkoci jak

Birkenau stwarzaj niepowtarzaln moliwo przebadania ogromnej liczby blinit. Innymi sowy, mielimy prowadzi badania na wielk skal, tak aby opierajc si na metodach statystycznych, uzyska wyniki o znacznej sile dowodowej". Mengele przedstawi opracowany przez siebie plan bada: Przede wszystkim naleao dokona pomiarw czaszki kadego z blinit, to znaczy jej dugoci i szerokoci, oraz oczywicie ich wzrostu. By rwnie schemat badania z licznymi podpunktami, w ktrych ujto na przykad ksztat uszu, nosa, kolor oczu i tym podobne cechy. Punkty 33 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.13, s. 12-19. 30 Josef Mengele - doktor z Auschwitz te miay by za kadym razem wpisywan do kwestionariusza. Mengele odda mi te do dyspozycji narzdzia pomiarowe, zwaszcza cyrkle". Doktor Puzynina zacza gromadzi dane wiosn 1944 roku, jeszcze przed przyjazdem do Auschwitz-Birkenau wgierskich ydw. Latem, kiedy transporty z Wgier dotary do obozu, miaa okazj obserwowa zachowanie doktora Mengele podczas selekcji na rampie kolejowej. Na wasne uszy syszaa jego okrzyk: Blinita wystp!". Kiedy tak biega po rampie w poszu kiwaniu blinit - wspominaa - wyglda jak obkahy". Wedug szacunkw doktor Puzyniny z samych tylko transportw z Wgier udao si wyuska" okoo dwustu pidziesiciu par blinit. Jaki by ostateczny cel pomiarw wykonywanych na polecenie doktora Mengele, tego si doktor Puzynina nigdy wprost nie dowiedziaa. Mengele nigdy nie rozmawia z ni o ostatecznym celu swojej dziaalnoci badawczej. Jedynie z krcych po obozie plotek polska antropolog dowiedziaa si, e celem tym byo jakoby zwikszenie [wspczynnika] reprodukcji rasy nordyckiej". Ot gosia plotka - przez odpowiednie kojarzenie par blinit prbowano sprawdzi, czy w ten sposb moliwa jest - o ile tak mona powiedzie - ich hodowla". Dalszy los blinit by doktor Puzyninie nieznany: Nic mi nie wiadomo o tym, eby Mengele kaza zabija blinita, by nastpnie metodami odpowiednich patologii uzyskiwa dane na ich temat". Z drugiej strony doktor Puzynina doskonale wiedziaa, e w celu uzyskania materiau do swoich bada Mengele nie waha si zabija ludzi. Kiedy w drugiej poowie 1944 roku polska antropolog pracowaa na terenie byego obozu cygaskiego", Mengele wrczy jej drewnian skrzynk i poleci, by nastpnego dnia nadaa j w biurze obozowej poczty. Kiedy zostaam sama, odczuam pokus sprawdzenia zawartoci skrzynki, ktra zdawaa si mie dla Mengelego tak wielk warto. Otworzyam j i stwierdziam, e zawiera ona soiki, w ktrych znajdoway si spreparowane ludzkie oczy. Byam gboko wstrznita, gdy w tym momencie zrozumiaam, e Mengele by najwyraniej zdolny zabija ludzi, jeli tylko mg dziki temu uzyska jakiekolwiek wyniki badawcze". W swoim zeznaniu doktor Puzynina stwierdzia, e Mengele by wprawdzie zalepionym przez ideologi nazist, ale w pewnych okresach przejawia autentyczne i powane zainteresowanie prac badawcz". Wprowadzenie: Doktor mier" Polska antropolog uwaaa go za zdolnego do prowadzenia powanej i rzeczowej pracy naukowej". A mimo to - stwierdzia - czowiek ten na rozkaz swoich przeoonych potrafi bez wahania skaza na mier obiekty swoich studiw, ktre dotd starannie bada". Po latach doktor Puzynina ocenia, e prace Mengelego, nawet poddane rzeczowej krytyce", miay bez wtpienia najwysz warto dla nauk antropologicznych". Zeznaa rwnie, e ze wzgldu na naukow donioso bada wykonywanych na zlecenie doktora Mengele i w celu zachowania zgromadzonego materiau badawczego potajemnie kopiowaa wyniki pomiarw, kopie za zakopaa w pobliu swojego baraku w dawnym obozie cygaskim"34. Decyzja okazaa si suszna, gdy w styczniu 1945 roku, kilka dni przed ewakuacj", Mengele zjawi si w baraku, w ktrym pracowaa, niczym dzikus" zwin w milczeniu swoje notatki i wyszed, nie wypowiedziawszy ani sowa". Mengelemu udao si umkn sprawiedliwoci. aden sd nie zweryfikowa ani zezna tych i wielu

innych wiadkw, ani tego, co Josef Mengele napisa o sobie w dziennikach i autobiografii. Moe wic warto na zakoczenie niniejszego wprowadzenia postawi pytanie o wiarygodno zezna wiadkw i zachowanych zapiskw, ktre niczym kamyki mozaiki skadaj si na obraz Josefa Mengele. Podczas procesu zaogi Auschwitz" okazao si, jak trudno ocalonym po tak dugim czasie przypisa poszczeglne zbrodnie konkretnym sprawcom35. Czsto zdarzao si, e wyczerpani i osabieni chorob, walczcy o ycie i skrajie zastraszeni winiowie obozu mierci widzieli umundurowanych oprawcw zaledwie przez kilka sekund. Niewielu winiw miao do czasu i wewntrznego spokoju, by zanotowa w pamici rysy twarzy lub znaki szczeglne konkretnych zbrodniarzy. Std te podczas procesu przed frankfurckim sdem wiadkowie nagminnie wrcz mylili oskaronych - tym bardziej e w cigu dwudziestu lat, jakie upyny od zakoczenia wojny, ich powierzchowno ulega daleko idcym zmianom i stajc przed 34 Cz oryginalnych notatek ocalaa i obecnie znajduje si w archiwum Muzeum Auschwitz Birkenau. 35 Wicej na ten temat w: Hermann Langbein, Der Auschwitz-Prozess. Eine Dokumentation, Frankfurt am Main - Wien 1965. 32 Josef Mengele - doktor z Auschwitz obliczem sdu, wygldali zupenie inaczej ni w KL Auschwitz-Birkenau. Niekiedy dochodzio do bdnego koncentrowania zarzutw pod adresem tych oskaronych, ktrych winiowie znali lepiej - czy to z nazwiska, czy z wygldu - ni innych oprawcw. Okazao si rwnie, e w zeznaniach wiadkw stale powtarzaj si te same opisy szczeglnego okruciestwa i wyjtkowo bestialskich morderstw, ktre niejako zaczy y wasnym yciem, w oderwaniu od waciwych sp rawcw. I tak na przykad wielu wiadkw zeznao, e podczas selekcji na rampie kolejowej si wyrywano dzieci z obj matek, rzucano -w powietrze i zabijano strzaem z pistoletu albo chwytano za rce lub nogi i roztrzaskiwano o ziemi lub cian wagonu. Wedug innych relacji czonkowie druyn wartowniczych kopali ciarne winiarki po brzuchach, gdy za upaday, skakali po nich cikimi wojskowymi buciorami. Frankfurccy sdziowie - nie twierdzc bynajmniej, e podobne przejawy wyjtkowego bestialstwa nie miay miejsca - starali si krytycznie analizowa kad tego rodzaju relacj. Dopuszczali bowiem moliwo, e niektre, szczeglnie okrutne zbrodnie stay si w oczach ofiar swoist kwintesencj niemoliwego do opisania - a tym bardziej do udwignicia - dowiadczenia Zagady. Konieczno zweryfikowania wiarygodnoci zezna zoonych podczas procesu zaogi Auschwitz" dotyczya jednak wycznie tych wiadkw, ktrzy zapamitali zbrodnie i sprawcw w sposb mniej zindywidualizowany. Zupenie inn warto miay i maj niezwykle precyzyjne zeznania ocalonych, ktrzy ze wzgldu na sprawowan funkcj, przebywanie w pobliu lub dugi czas spdzony w obecnoci oskaronego s w stanie duo dokadniej opisa poszczeglne osoby i zdarzenia. Obciajce Josefa Mengele zeznania winiw, ktrzy penili w obozie funkcje lekarzy i pielgniarzy, czsto skadane pod przysig i bez wikszych rozbienoci powtarzane w odstpie kilku lat, pokrywaj si z informacjami zawartymi w relacjach innych wiadkw oraz zachowanych dokumentach. Std te mamy prawo zakada, e wyania si z nich wysoce prawdopodobny obraz sprawcy i jego czynw. Trudno natomiast powiedzie, czy rwnie adekwatny do rzeczywistoci obraz motyww kierujcych Josefem Mengele da si wywie z jego osobistych zap iskw - tym bardziej e nie dysponujemy adnymi listami ani dziennikami doktora Mengele z blisko dwudziestomiesicznego okresu jego suby na stanowisku lekarza obozowego w KL Auschwitz-Birkenau. Wprowadzenie: Doktor mier" 33 W tej sytuacji zawarte w niniejszej ksice rozwaania na temat motywacji i subiektywnych przey Josefa Mengele stanowi jedynie autorsk prb interpretacji zezna wiadkw oraz zapiskw, ktre byy lekarz SS sporzdzi ju po wyjedzie z Auschwitz. I chocia Mengele nie ujawnia w tych notatkach adnych szczegw na temat swojej pracy w charakterze lekarza

obozowego, to jego wymowne milczenie z jednej strony i prby samousprawiedliwienia z drugiej pozwalaj wycign pewne wnioski na temat jego osobowoci i kierujcych nim motyww. Analiza przeprowadzona przez waciwe organy ledcze wykazaa, e na paszczynie faktograficznej i chronologicznej dzienniki i autobiograficzne wspomnienia Josefa Mengele stanowi stosunkowo wiarygodne rdo informacji. W zachowanych dokumentach bez tr udu mona wskaza te fragmenty, w ktrych autor - czy to chronic siebie lub swoich bliskich, czy to ze wzgldw konspiracyjnych - przemilcza lub przeinacza pewne szczegy. Poniewa dzienniki i notatniki Josefa Mengele byy pisane na wasny uytek, jakiek olwiek przemilczanie lub przeinaczanie przez niego faktw mijaoby si z celem. Z kolei w swoich autobiograficznych wspomnieniach Mengele chcia si podzieli z rodzin wasnym spojrzeniem na swoj przeszo i drog yciow. A poniewa musia zakada, e najblisi znaj przynajmniej podstawowe fakty z jego yciorysu, rwnie w tym przypadku wszelkie prby faszowania rzeczywistoci byyby pozbawione sensu. Tym samym naley uzna cao zapiskw Josefa Mengele za najwyszj rangi prymarne rdo historyczne. Kade z dostpnych nam rde - to znaczy zapiski i dzienniki Josefa Mengele, zeznania wiadkw oraz ustalenia trwajcego kilkadziesit lat ledztwa niemieckiego wymiaru sprawiedliwoci traktowane z osobna stanowi jakby psychologiczny przekrj, ukazujcy tylko jedn warstw osobowoci byego lekarza z Auschwitz. Dopiero naoone na siebie i umieszczone w kontekcie hjstorycznym skadaj si na peny obraz Josefa Mengele oraz - do pewnego stopnia modelow niemieck biografi pierwszej poowy dwudziest ego wieku. Dziecistwo i modo Latem 1976 roku na pierwszej stronie swoich autobiograficznych wspomnie1, opierajc si na rodzinnym przekazie i opowieciach rodzicw, Josef Mengele opisa dzie swoich narodzin. 16 marca 1911 roku porywisty wiatr zasypywa po kolana niegiem drzwi domw w naddunajskim Gunzburgu i miejscami do czysta zamiatajc biay puch z bruku miejscowego rynku, przemyka midzy skatymi koronami akacji. Z wiey na Dolnej Bramie nis si nad rynkiem - skpo owietlonym w tej przedwieczornej porze przez kilka elektrycznych latarni - dwik dzwonu wybijajcego pgodziny. Po chwili zawtrowa mu zegar zamkowego kocioa. Co za psia pogoda" - sarka dwudziestoszecioletni fabrykant Karl Mengele, gdy wywoany od stou w gospodzie przekroczy prg swojej sypialni i ujrza nowo narodzonego syna. Zaczerwienione policzki modego ojca paay nie tyle z powodu duchowego podniecenia czy panujcej na zewntrz mronej zadymki, ile pod wpywem kilku kieliszkw wina, ktre, jak to mia w zwyczaju, wychyli w towarzystwie maomiasteczkowej socjety podczas popoudniowego spotkania w gospodzie. Kiedy w kocu trzeba byo pielgnowa kontakty, omawia w spokoju biece sprawy i planowa nowe przedsiwzicia. Mczyzna stan w nogach maeskiego oa, skd mg si dokadnie przyjrze swej latoroli. Podnis okulary na czoo i w charakterystyczny dla siebie sposb uwanie obejrza syna. 1 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, odrczne zapiski Josefa Mengele, zeszyt 23: Autobiographisches 1, zeszyt 24: Autobiographisches 2, razem 110 kartek maszynopisu. Dziecistwo i modo 35 No i co? W porzdku?" - chciaa zna zdanie ma o trzy lata starsza od niego Walburga Mengele. W jej glosie pobrzmieway nuty ulgi i wyczerpania. Odpowiedzi ojca rodzinna tradycja nie przekazaa. Takie wanie charaktery - pisa po latach Josef Mengele - miao tych dwoje rodowitych Szwabw, ktrzy nawzajem wymagali od siebie perfekcyjnego wykonania kadego zadania, jakie stawiao przed nimi ycie. Oboplne dowiadczenie owej solidnoci i niezawodnoci jawio si gwnym rdem ich dumy, ktra, jak zapisa najstarszy z synw, bya jednym z najsilniejszych spoiw ich maeskiej wsplnoty". Nic dziwnego, e - jak trzewo zauway Josef Mengele - fundamentem ich maeskiego poycia, a potem rodzinnego szczcia byy raczej szacunek i powaanie anieli mio i wzajemna serdeczno".

Mengele wspomina, e ojciec nie mia adnych osobistych zainteresowa czy pasji, ktre pozwalayby mu cho na chwil oderwa si od zawodowych obowizkw i zapomnie o przeciwnociach dnia powszedniego". Rodzina i interesy, sprawy prywatne i zawodowe stanowiy dla niego jedno yciowe zadanie", ktremu za wszelk cen stara si sprosta. Ta postawa zapisa po latach syn Karla Mengele - wynikaa po czci z obsesyjnego denia do rozwijania przeczuwanych w sobie moliwoci, ktrego niejasno okrelonym celem by sukces". Jeszcze kilkadziesit lat pniej Josef Mengele z pewnym zawodem stwierdzi, e ojciec nigdy nie stawia spraw prywatnych na pierwszym miejscu, a donioso kadego wydarzenia ocenia przez pryzmat jego roli i znaczenia w pojtym caociowo projekcie yciowym", w ktrym pierwiastek rodzinny nierozdzielnie czy si z zawodowym. Dotyczyo to rwnie narodzin syna - zwaszcza e nie byy to ani pierwsze, ani ostatnie narodziny jego potomka. Nastpny syn, Karl, przyszed na wiat w lipcu 1912 roku, a najmodszy, Alois - w styczniu 1914. Oceniwszy kupieckim okiem nowo narodzonego syna, mody ojciec poczu wilczy apetyt. Zasiad w jadalni, gdzie teciowa wanie przygotowaa poywn kolacj, do ktrej suca przyniosa z gospody Pod Zotym Rumakiem" dwa razy po trzy wiartki piwa". W swoich zapiskach Josef Mengele z pe n aprobat skomentowa to - na pierwszy rzut oka do osobliwe - zamwienie ojca, rzucajc zarazem pewne wiato na swoje wasne, rwnie wskie i obsesyjnie drobnomieszczaskie zapatrywania, w ktrych nie byo miejsca na choby i 36 Josef Mengele - doktor z Auschwitz odrobin wielkodusznoci: W tej niezwykej jednostce miary, jak byy owe trzy wiartki - w innych rejonach Niemiec byo to po prostu trzy czwarte litra - a zwaszcza w owej kombinacji dwa razy po trzy wiartki, przynoszonej oczywicie w dwch jednolitrowych bakach, kryje si caa filozofia. Opiera si ona na dowiadczeniu i logicznej kalkulacji, e w przypadku le nalanego piwa bardziej si opaca kupi tylko trzy czwarte litra. Wtedy nieuczciwy szynkarz mg folgowa swoim zym zwyczajom, a i tak nie trzeba byo paci za pian, oszczdzajc sobie przy okazji ktni o le napenione baki, ktre wykonuje si przecie z fajansu, a zatem s nieprzezroczyste!" Tymczasem nowo narodzony syn, ktrego akuszerka Mohr bez powodzenia przystawiaa do piersi matki, przed dusz chwil gono krzycza. Dajcie mu spokj. Sam zacznie ssa, jak zgodnieje" - poradzia babka, ktra oczywicie zjawia si w domu wieo upieczonych rodzicw zaraz po narodzinach wnuka. I faktycznie - po kilku godzinach chopiec zacz ssa. Mimo to, jak opowiadali krewni, przez cay okres karmienia may cierpia na tajemnicz chorob" - nieustanne kurcze odka, ktre sygnalizowa cichym kwileniem. Pomimy jednak chwilowo kwestie zdrowotne, ktre zanadto wybiegaj w przyszo. U kresu pierwszego dnia ycia modego Mengelego ojciec uda si do sypialni, by yczy onie dobrej nocy i jeszcze raz przelotnie zajrze do koyski syna. Wychodzc, zapyta szeptem: Wiesz ju, jak mu damy na chrzcie?" Walburga odpowiedziaa: Mylaam, e si go ochrzci po moim ojcu, jakemy ustalili". Kwestia wyboru imienia dla syna - zapisa po latach Josef Mengele -zostaa rozstrzygnita jeszcze przed narodzinami. Imi Josef modzi rodzice chcieli nada narodzonemu kilka lat wczeniej pierworodnemu synowi, ktry niestety kilka dni po urodzeniu zmar (ostatecznie otrzyma imi po ojcu: Karl). Tym razem postanowiono uczyni zado" prawom dziadka ze strony matki. By moe pewn rol odegraa przesadna zabobonno Walburgi, ktra przy caej swojej religijnoci nie bya wolna od przesdw. Ponadto taki wybr imienia dla syna mia take t niebagateln zalet, e satysfakcjonowa kilku czonkw rodziny, gdy oprcz ojca matki imi opiekuna Chrystusowego nosi rwnie jej brat oraz pradziadek [...] ze strony ojca". Tymi sowy Mengele po latach z dum wpisa si w acuch swych przodkw. Zreszt ju na pocztku autobiografii stwierdzi, i pierDziecistwo i modo 37 wiastek ponadindywidualny [zosta! mu2] w oglnym zarysie przypisany przez zakorzenienie pokole jego przodkw w tym zamknitym siedlisku rodzinnych stron oraz pyncej z nich potdze

rasy, krwi, krajobrazu i dziejw". Te niezbywalne prawa i zobowizania stanowiy mocny fundament owej szerokiej drogi ycia, ktra zawioda go w daleki w iat, lecz na ktrej nigdy nie zapomnia o owej ulicy, przy jakiej si urodzi". Przy tej giinzburskiej ulicy sta dom, ktry majtni teciowie Karla Mengele przekazali crce w posagu. Josef Mengele zanotowa, e by to duy, przestronny mieszczaski dom, z dwoma pitrami [...] pod dwuspadowym dachem i z dugimi rzdami okien, ktre w starych miasteczkach zwyky wyglda na rynek". Ten wspaniay dom i wymienite warunki mieszkaniowe, jakimi cieszya si moda rodzina, w oczach Josefa Mengele byy po prostu trzewym wyrazem naturalnego ludzkiego porzdku". A przecie ju wtedy - kontynuowa swoje wywody - byli ludzie, ktrzy odrzucali tego rodzaju naturalny porzdek i ustalony podzia na gr" i d" i ktrzy nie chcieli sysze o wrodzonej nam podstawowej formie [bytowania, jak jest] rasa". W oczach Mengelego byli oni rwnie bezro-zumni jak ci, ktrzy uznawali dusz ludzk za aren zmaga erotycznych i destrukcyjnych popdw". (Biorc pod uwag niech Josefa Mengele do freudowskich teorii psychologicznych, nadzwyczaj zaskakujco brzmi zamieszczona w innym miejscu jego notatek uwaga: Dokdkolwiek bdziemy z nim [tj. Josefem Mengele] kroczy na drodze jego ycia, zawsze i wszdzie natkniemy si na w niszczycielski pierwiastek" - to znaczy eros i tanatos, popd seksualny i popd mierci. Przeom stuleci jawi si Josefowi Mengele jako przeom epok i wizji wiata, jako czas rozpadu form porzdku spoecznego i struktur politycznych. Pene energii, lecz sabe kapitaowo i obcione niezbyt rozwinit samowiadomoci polityczn mieszczastwo z prowincji cesarskiej Rzeszy uwaao, e ekonomiczne turbulencje zwizane z przestawieniem tradycyjnej gospodarki, w duej mierze zorientowanej stanowo i regionalnie, na tory narodowych i imperialnych interesw wielkiego kapitau stanowi zagroenie dla istniejcych struktur spoecznych, gospodarczych i politycznych. 2 W swoich wspomnieniach Mengele czsto nadaje sobie i innym postaciom rozmaite pseudonimy oraz pisze o sobie, uywajc trzeciej osoby liczby pojedynczej. 38 Josef Mengele - doktor z Auschwitz W tej sytuacji - gdy wrg pozostawa" w ukryciu lub poza zasigiem, a mimo to na kadym kroku dawao si odczu gospodarcze skutki nowego porzdku w postaci wielkoprzemysowej konkurencji i coraz wikszych problemw ze zbytem wasnych produktw (drogich, bo wytwarzanych w zakadach rzemielniczych i w niewielkich ilociach) - w spoeczestwie niemieckim rosa gotowo do przyjmowania prostych wyjanie i poszukiwania wrogw wrd obcych": oto zawistni ssiedni odmawiaj Niemieckiej Rzeszy nalenego jej miejsca pod socem", midzynarodowi plutokraci i monopolici zamykaj niemieckim towarom dostp do wiatowego rynku i utrudniaj zaopatrzenie w surowce po godziwych cenach, a kosmopolityczni marksici i ydowscy intelektualici podburzaj biednych robotnikw i rozniecaj ogie rewolucji. W swoich wspomnieniach Josef Mengele przyznaje, rzecz jasna, e urodzi si zbyt pno, by pamita te czasy, ale przecie - dodaje zaraz - pozna je z opowieci rodzicw i dziadkw oraz licznych wujkw i ciotek, nauczycieli i starszych przyjaci. Opowieci tak plastycznych i ywych, e na zawsze wpyny na jego postrzeganie wiata. Dlatego - wyznaje - w rnych chwilach swego ycia wci powraca mylami do owego okresu, ktry wywar na nim niezatarte pitno i sta si integralnym elementem jego yciowego dowiadczenia. Tego rodzaju czynniki - pisa Mengele - czsto ujawniaj si w yciu czowieka, nawet jeli czasem stanowi tylko ukryty pod powierzchni kontekst, ktrego sobie czowiek w ogle nie uwiadamia". Nie naley jednak na nie patrze, jak to czyni psychoanaliza, jako mniej lub bardziej odstrczajce popdy podwiadomoci". T podwiadomo - precyzuje Mengele w innym miejscu - naley rozumie tak, jak j definiuje chop, ktry opisuje swoje ycie i prac jako co wczonego w ycie dugiego acucha przodkw i spodziewanych potomkw. Mona j rwnie okreli jako owoc dziedziczenia, z ktrym - jeli kto chce - wie si pewien pierwiastek metafizyczny. S to wprawdzie reakcje wynikajce z odziedziczonych skonnoci, ale przebiegaj one w naturalny sposb wycznie wtedy, gdy s zakorzenione we waciwym sobie rodowisku".

Uywajc tego niezwykle osobliwego, na poy biologicznego, na poy metafizycznego argonu, Mengele wyzna w swoich zapiskach, e czuje, i wyrs z ojczystej ziemi, ktra w dugim nastpstwie [pokole] uksztaDziecistwo i modo 39 towaa, wyselekcjonowaa i wydaa jego rodzicw, przodkw oraz rody i plemiona tej krainy". Pradziadek Josefa Mengele, Josephus Xaverius Mengele, urodzony w 1788 roku w szwabskim Lutzingen, by chopem. Po jego mierci -w 1863 roku - gospodarstwo przej najstarszy z synw, a dwaj pozostali bracia, w tym dziadek Josefa Alois, za otrzyman w spadku gotwk nabyli cegielni w naddunajskim Hchstdt. W trakcie wojny prusko-francuskiej w latach 1870-1871 dziadek Alois zosta ciko ranny i z powodu amputacji nogi musia sprzeda swoje udziay w firmie. Maonkowie wraz z trjk dzieci przenieli si do oddalonego o trzydzieci kilometrw powiatowego Giinzburga, gdzie nad Wielkim Potokiem" nabyli pitrowy, kryty dwuspadowym dachem dom. Na utrzymanie rodziny zarabiaa babka, szyjc kapelusze. Dom sta w idealnym wrcz miejscu, gdy kady, kto chcia wej do Giinzburga od strony wio sek pooonych na wschd lub pnoc od miasta, musia przej przez most na Wielkim Potoku", przy okazji mijajc sklep prowadzony przez modystk Theresi Mengele. Nic dziwnego, e interes kwit. Kiedy najstarszy syn, wyuczywszy si rze-nickiego fachu, po stanowi przej upadajcy zakad swego tecia, matka bya w stanie wspomc go znaczc kwot. Rwnie kosztowne byo przygotowanie lubnej wyprawy dla crki oraz posagu - w takiej wysokoci, e mg da finansowy impuls przedsibiorstwu zicia", ktry byl mistrzem budowlanym. Najmodszy z synw, ojciec Josefa Mengele, zosta wysany na studia do szkoy inynierskiej, a w 1907 roku na spk z mechanikiem Andreasem Eisenlauerem kupi upad fabryk maszyn w Gnzburgu. Josef Mengele niezwykle ceni swoj babk. W dowd wdzicznej pamici dla jej zasug przy zakadaniu rodzinnego przedsibiorstwa zapisa w swoich wspomnieniach: Wysupaa wtedy ostatniego feniga, sprzedaa ssiadom spory kawa ziemi i wzia hipotek na dom. A wszystko to uczynia, by umoliwi start [swemu synowi Karlowi], Nigdy te nie wtpia, e odniesie sukces". Gnzburg by wwczas - i pozosta do dzisiaj - maym, spokojnym miasteczkiem. Wojny omijay je szerokim ukiem, nie wyrzdzajc powanych zniszcze. Miasto rozciga si w miejscu, gdzie rzeka Gnz wpada do Dunaju, na ruinach wzniesionej przez Rzymian nadgranicznej twier40 Josef Mengele - doktor z Auschwitz dzy. Dwudziestotysiczne dzi miasteczko na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku liczyo okoo piciu tysicy mieszkacw. Starwka prawie w ogle nie zmienifa swego oblicza. Wci mona tu zwiedzi zamek z kocioem, dawne kolegium, kociek mariacki i wie nad Doln Bram" - znaki dawnej wietnoci Giinzburga, gdy miasto byo stolic austriackiej marchii Burgau. Okres ten dobieg koca w 1805 roku, gdy na mocy tak zwanego pokoju w Preszburgu marchia zostaa wczona do Bawarii. Od tej pory w Giinzburgu niewiele si dziao. . Za ponur ironi losu naley uzna to, e poza granicami miasteczka jego nazwa budzi przede wszystkim dwa skojarzenia: z nazw fabryki maszyn rolniczych Karl Mengele i Synowie" (jednym z tych synw by okryty ponur saw lagerarzt Josef Mengele), ktra w latach najwikszej prosperity naleaa do czoowych fabryk tej brany w Niemczech, oraz z wywodzcym si od nazwy miasta ydowskim nazwiskiem Ginsburg (vel Ginsberg). Losom ydw z rodzinnego miasta Josef Mengele nie raczy! powici w swoich wspomnieniach ani jednego sowa. Wola opowiada o pomylnych i nieszczliwych zdarzeniach z dziejw wasnej rodziny. Opisa na przykad wielki poar, ktry w lecie 1912 roku omal nie doprowadzi rodu Mengele do ruiny: Bg ognia raz jeszcze zatkn swj czerwony sztandar porodku miasta. Szturm rozpocz w nocy, a zabra si do dziea z takim rozmachem, e nikt nie mg si obroni przed rabunkiem, jakiego dokona". Wydarzenie to, co zreszt zupenie zrozumiae, do tego stopnia wstrzsno rodzin, e przez lata powracano do niego, drobiazgowo omawiajc szczegy i okolicznoci poaru. A poniewa

katastrofa, a zwaszcza sposb, w jaki rodzina stawia jej czoa, nie tylko znacznie wzmocnia pewno siebie Karla Mengele, ale rwnie przyczynia si do wyksztacenia samowiadomoci klasowej modego fabrykanta i jego bliskich, naley jej powici nieco wicej u wagi. Dla modego przedsibiorcy Karla Mengele, ktry z ubezpieczenia przeciwpoarowego mg pokry tylko drobn cz szkd, a tu przed katastrof wyzby si zapasw gotwki, spacajc wsplnika, poar ten stanowi prawdziw prb charakteru: Los postawi go wobec wielkiego wyzwania - pisa! po latach Josef Mengele, ktry przez cae ycie podziwia Dziecistwo i modo 41 energi i zapa swojego ojca. - Pomny starego chopskiego przysowia, ktre mdrze powiada, e pomr w oborze ani pooga jeszcze nigdy nie wygnay z gospodarki pracowitego chopa, nie tracc nadziei, z energi przestpi do walki, ktra z pocztku wydawaa si prawie beznadziejna. Jednak znamieniem ludzi sukcesu jest zapewne i to, e potrafi przemc przeciwnoci, ktre innym wydaj si beznadziejne". Obrcona w popi fabryka bya pierwotnie nastawiona na produkcj mechanizmw myskich, ale ju w 1907 roku, gdy przesza w rce nowych wacicieli, ci ograniczyli si do wykonywania napraw wspomnianych urzdze, a za gwny punkt dziaalnoci obrali projektowanie i produkcj maszyn rolniczych. Z tego wzgldu - pisa Mengele - pomieszczenia fabryczne od dawna ju byy zbyt mae i tylko planowana spata wsplnika wci opniaa rozbudow. Poar zmusi wacicieli do wybudowania nowej fabryki. Zarodkiem nowego wielkiego zakadu staa si hala magazynowa ulokowana na wielkiej dziace pod miastem. Sfinansowanie budowy stanowio jednak dla rodziny znaczny problem. W cigu kilku lat, jakie upyny od zakupu fabryki, Karlowi Mengele nie udao si jeszcze zgromadzi znaczcych rezerw kapitaowych. W tej sytuacji kamieniem wgielnym nowego zakadu stao si wypacone przez towarzystwo ubezpieczeniowe odszkodowanie. Pozostae fundusze pochodziy ze sprzeday lecego w miecie terenu starej fabryki wraz z nienaruszonymi budynkami i elektrowni, ktrej turbiny byy napdzane przez miejski potok. Poza tym - spekulowa po latach Josef Mengele - yczliwi klienci zgodzili si spaci nalenoci przed ustalonym terminem. Wszystkie te rodki nie wystarczyy jednak na pokrycie ogromnych kosztw budowy. Karl Mengele przez jaki czas liczy, e uda mu si namwi na finansowy udzia w inwestycji swego niezwykle majtnego tecia, Franza Josefa Hupfauera, ten jednak stanowczo odmwi zarwno udziau w budowie, jak i dofinansowania firmy gotwk: Nie mia zbyt wysokiego mniemania o rentownoci fabryk maszyn rolniczych, gdy a nazbyt dobrze zdawa sobie spraw, e chopi cierpi na chroniczny brak pienidzy". Ostatecznie Karlowi Mengele nie pozostao nic innego, jak pokry deficyt z kredytu zacignitego w miejscowym banku. Jego zdolno kredytowa - podkreli w swych zapiskach syn - opieraa si nie tylko 42 Josef Mengele - doktor z Auschwitz na wyrobionej ju marce uczciwego i obrotnego fabrykanta, ale te -co najmniej w tym samym stopniu - na majtku tecia, ktry, jak zapewne kalkulowao kierownictwo banku, w ostatecznoci zdecydowaby si wspomc modego przedsibiorc. W domu Karla i Walburgi Mengele trzeba byo zatem liczy si z pienidzmi, co bynajmniej nie oznaczao, e rodzina ya ubogo. Przeciwnie - poziom ycia w ich domu by do komfortowy. Nieustraszony czowiek interesu, ktry miao sterowa swoim stateczkiem", jak opisywa Josef Mengele swego ojca, by nie tylko wybitnym inynierem, ale rwnie ut alentowanym kupcem. W 1959 roku, gdy umiera, by najwikszym pracodawc w rejonie Giinzburga oraz wacicielem okoo trzech tysicy patentw. Podstaw kupieckiego talentu ojca - wspomina Mengele - bya jego osobista uprzejmo". No i kilka wietnych pomysw - na przykad decyzja o otwarciu hurtowego przedstawicielstwa renomowanych producentw maszyn, dziki ktrej Karl Mengele, mimo e jego wasna fabryka wytwarzaa do ograniczony asortyment produktw, mg zaoferowa swoim klientom szeroki

asortyment maszyn rolniczych. Pracowito ojca miaa, niestety, rwnie ten skutek, e - jak stwierdzi z alem pod wieczr swego ycia najstarszy z synw - brakowao mu czasu dla wasnych dzieci. Od wczesnego ranka do pnej nocy by w drodze, zaabsorbowany prac. [...] [Zycie dzieci,] jak to czsto bywa w podobnej sytuacji, toczyo si niemal wycznie w wiecie matki, tym bardziej e ojciec nawet w niedziel nie znajdowa czasu, by zaj si latorolami". Rwnie matka ze wzgldu na swoje obowizki w fabryce wczenie przestaa zajmowa si dziemi. Zreszt zdaje si, e w ogle nie okazywaa synom zbyt wiele ciepa i serdecznoci. Surowy porzdek", pilno, punktualno i czysto skaday si na katalog cnt, ktrym kierowaa si sama i ktry obowizywa rwnie jej synw. Poniewa chopcy si nie buntowali i zupenie naturalnie naladowali przykad matki, wpasowujc si w narzucone przez ni ramy, rozwijali si dobrze i wyroli na krzepkich chopw". Tak przynajmniej po latach oceni to Josef Mengele, nie zdajc sobie chyba sprawy z tego, e wyraa t opini, kierujc si wpojonym przez matk systemem wartoci. Kiedy w 1914 roku wybucha pierwsza wojna wiatowa, firma Mengele zatrudniaa ju ponad trzydziestu pracownikw. Karl Mengele by dyrekto Dziecistwo i modo 43 rem fabryki i gwnym konstruktorem oraz odpowiada za zakup surowcw i zbyt produktw. Personel kierowniczy stanowili mistrzowie: lusarski, kowalski, stolarski i malarski, ktrzy - jak z satysfakcj stwierdzi po latach Josef Mengele - przez cae ycie pozostali wierni" firmie i jej wacicielowi. Matka prowadzia buchalteri i urzdow korespondencj. Mimo e Walburga zajmowaa stanowisko, ktre dawao jej wgld w caoksztat interesw, Karl najwyraniej nie traktowa jej jako rwnorzdnego partnera i nie omawia z ni najistotniejszych spraw firmy. Bya wanym, moe nawet niezastpionym pracownikiem, ale nie wsplniczk w cisym tego sowa znaczeniu. Josef Mengele szybko zreszt wyjania - a w sowach tych pobrzmiewa zarwno nuta zrozumienia, jak i dezaprobaty - e ojciec nikomu nie zdradza swoich planw. Stanowiy one jego najgbsz tajemnic, ktr tak przecie zazwyczaj rozmowny - dzieli si z najwiksz niechci. Myl ta musiaa si w nim wyklarowa i nabra ksztatu, nim uzna, e jest gotw j wypowiedzie. Rzadko kiedy rozmawia z on lub najbliszymi wsppracownikami o majcej wkrtce nastpi rozbudowie lub doposaeniu fabryki w nowe maszyny. Niektrych spraw [Walburga] si domylaa, inne odczytywaa midzy wierszami, a najczciej stawaa mniej lub bardziej zaskoczona, a niekiedy strapiona - przed faktem dokonanym". Jako przykad tego rodzaju samodzielnej i z nikim niekonsultowanej decyzji Josef Mengele podaje w swoich zapiskach zakup auta, ktrego ojciec dokona jeszcze przed pierwsz wojn wiatow. Epizod ten zasuguje na wzmiank rwnie z tego wzgldu, e rzuca on wiato nie tylko na stosunek Josefa Mengele do rodzicw, lecz take na jego wizj rl pciowych, z ktrej wyprowadza miae wnioski na temat ewolucji rodzaju ludzkiego. Zakup szacownej czteroosobwki" chodzi ojcu po gowie ju od dawna, ale, jak to mia w zwyczaju, trzyma ca spraw w tajemnicy, nie konsultujc si z on. Wreszcie pewnego dnia zawar z jednym z mechanikw z ssiedniej miejscowoci korzystn dla obu stron transakcj wymienn. Jednak tym razem niespodzianka" kompletnie wyprowadzia Walburg z rwnowagi. Ze wspomnie syna wynika, e matka pocztkowo nie raczya nawet spojrze na benza", udajc, e jest bardzo zajta. Pniej jednak gniew 44 Josef Mengele - doktor z Auschwitz spowodowany kolejn samowol" ma musia j tak mocno cisn za gardo", e nie bya w stanie go duej tumi i w zoci owiadczya Karlowi: W tej skrzyni nie bdziesz mnie wozi". Ten jednak odpar lodowatym tonem: Jestem pewien, e bez problemu znajd sobie inne towarzystwo". Sowa ma wzbudziy w Walburdze gwatown fal zazdroci. Ju bya gotowa do celnej riposty,

lecz ostatecznie postanowia zmilcze t uwag. Bez sowa opucia teren fabryki i posza do domu. Trzyletni wwczas syn oczywicie nie rozumia tego nagego wybuchu emocji. W mieszkaniu, gdy rodzice kontynuowali ktni, przestraszony przytuli si do matki i zacz paka. Po jakim czasie Karl poprosi Walburg, by po poudniu dopilnowaa firmy, gdy on zamierza objecha nowym autem mieszkajcych w okolicy klientw. Matka - jak zapisa najstarszy z synw - bya szczliwa i dumna z proby ojca. Naturalno tej proby znaczya wicej ni tysic czuych sw. Z now jasnoci uwiadomia sobie swoj pozycj oraz [poja], jak dalece stanowi [z mem] jedno. Zrozumiaa, e ju dawno staa si czstk jego ycia, pani jego domu, matk jego dzieci, wsppracownic. Z przemon sil odczua w sobie t peni oraz [zrozumiaa], e jest nierozdzielnie wczona w plany, dziaania i wol swego ma. Jasno i wyranie ujrzaa patriarchalny charakter ich wsplnoty [...] i postanowia kocha ma takiego, jakim by". Powyszy opis stanowi oczywicie pniejsz interpretacj Josefa Mengele, ktry najpewniej opiera si na opowieci matki. Tak czy inaczej, samoograniczenie Walburgi i jej rezygnacja z rwnoprawnego traktowania przez ma jej potrzeb spotkay si z wyran aprobat syna. Niestety - kontynuowa swoje rozwaania Mengele - w dwudziestym wieku kobiety dawno ju porzuciy t roztropn postaw na rzecz denia do emancypacji, nie dostrzegajc, jak wysok cen przyjdzie im za to zapaci. W epoce przemysu i konsumpcji - pisa Josef Mengele - naturalna pciowo [zamienia si w] przemysowo uyteczny se x-appeal", ktry zniszczy resztki archaicznego porzdku w relacjach midzy obiema pciami", a miejsce idei wzajemnego uzupeniania si kobiety i mczyzny zajo ich prymitywne zrwnanie i ujednolicenie. Jako antropolog i genetyk, Josef Mengele uzna za wysoce interesujcy" fakt, e dopki kobieta pozostawaa w wyznaczonym jej przez natur obszarze", dopty trwajcy ponad tysic lat rozwj czowieka Dziecistwo i modo 45 Zachodu nie powodowa adnego z owych negatywnych zjawisk, ktre znamy z genetyki zwierzt domowych jako przejaw degeneratywnego udomowienia". w naturalny dla kobiety zakres obowizkw mona okreli jako cis wsplnot przeywania z mczyzn, piecz sprawowan nad nim i jego dobrami, rodzenie i wychowywanie dzieci bez planowych ingerencji w ten proces w ramach zamknitego wiata kobiet". Kiedy kobieta wyrywa si z tego naturalnego rodowiska i wdziera w wiat mczyzny - perorowa Mengele - pojawia si cay szereg [...] dewiacji i zakce". Dygresja zawarta w autobiograficznych zapiskach Josefa Mengele, sprowokowana przez wspomnienie gwatownej ktni midzy rodzicami, ktrej by wiadkiem we wczesnym dziecistwie, koczy si seri - jak sam pisze - wielkich napomnie", ktre w rzeczywistoci byy zbiorem komunaw (rozwj kultury stanowi form ewolucji", rozwj cywilizacyjny jest wyrazem samoudomowienia czowieka"). Regularna praca matki w rodzinnej firmie bya moliwa przede wszystkim dziki temu, e Karl Mengele otrzyma propozycj nabycia domu pooonego niemal dokadnie naprzeciwko fabryki. Kupno nowego domu w sposb naturalny rozwizao niektre trudnoci organizacyjne, a jedn z najwikszych jego zalet bya lokalizacja w pobliu zakadu, dziki czemu Walburga korzystajc z pomocy sucej, moga odtd rwnoczenie zajmowa si domem i spenia rozmaite obowizki obrotnej kobiety interesu o uwanych oczach, ktra musiaa zastpowa szefa, gdy ten jedzi po okolicy, sprzedajc swoje produkty". Powyszy cytat pozwala stwierdzi, e zgodnie z duchem czasw i panujcym na onczas sposobem pojmowania rl pciowych, Josef Mengele nie traktowa pracy zawodowej matki jako czego oczywistego, lecz tumaczy j wycznie koniecznoci zastpowania ojca i dogldania firmy pod jego nieobecno. Nieobecno matki w domu miaa dla chopca ten przyjemny skutek, e mg bez adnych ogranicze odkrywa otaczajcy go wiat: w rozlegym ogrodzie, ktry graniczy z potokiem, na wielkich grach piasku, wrd starych rupieci w maym budynku stajni i w nieduej drewnianej szopie, gdzie pod dachem mieszkay nietoperze. May Mengele - jak sam napisa po latach - mg tu krok po kroku odkrywa nowy wspaniay wiat

- ze wszystkimi jego zagroeniami, nie46 Josef Mengele - doktor z Auschwitz bezpieczestwami, rozczarowaniami i pokusami. Chopiec zdobywa" go, nie ponoszc z tego tytuu adnych szkd, chocia, jak sam zastrzega, psychoanalitycy z pewnoci by si z t opini nie zgodzili. Pewnego dnia podczas wyprawy, ktra zaprowadzia go na pobliski teren fabryki, trzyletni Josef znalaz si w miertelnym niebezpieczestwie. Ot w pobliu wejcia do biura staa beczka na deszczwk, na ktrej dnie leao nieco grubego wiru. Kiedy may Mengele przechyli si przez krawd beczki, by zebra te kamyki, straci rwnowag i wpad gow w wod. Szczliwie dla chopca wypadek zauway Luis - mody pracownik biura, ktry akurat przypadkiem wyszed na zewntrz - i za nog wycign z beczki zzieleniaego ju na twarzy syna swoich pryncypaw. Na szczcie dla maego Josefa jedyn konsekwencj wypadku bya konieczno wysuchania surowego kazania matki, ktra szalenie sobie wyrzucaa, e nie dopilnowaa lepiej dziecka". Podmiejski ogrd, fabryka, ki i pola w dalszym cigu zachcay ywego i odwanego chopca do organizowania rozmaitych ekspedycji. Na szczcie obeszo si bez kolejnych wypadkw czy chociaby cikich przezibie. Nie mniej ni szczcie domowe - koczy Josef Mengele pierwsz cz autobiografii, urywajc j nagle wraz z wybuchem wielkiej wojny 1914 roku - kwity interesy i fabryka". Pierwsza wojna wiatowa pomnoya majtek rodziny Mengele. Armia nie zamawiaa wprawdzie krajalnic do burakw ani mockarni, ale potrzebowaa wszelkiego rodzaju rodkw transportu. Firma zdobya powane zamwienia z bawarskiego ministerstwa wojny i przez cay o kres konfliktu dostarczaa wojsku coraz to wikszej liczby wozw do transportu furau lub amunicji oraz lawet artyleryjskich. O sprawn realizacj zamwie zbrojeniowych a do 1918 roku dbaa Walburga, gdy Karl Mengele zosta wcielony do wojska. Pod nieobecno rodzicw Josef Mengele - przynajmniej do czasu, gdy w 1917 roku poszed do szkoy - musia si stosowa co najwyej do polece zatrudnionej przez Karla i Walburg niani Moniki. Ta za nie bya w stanie okiezna ekspedycyjnego zapau bardzo ju wwc zas pewnego siebie i zarozumiaego chopca. Brak dyscypliny staraa si ukrci matka, udzielajc synowi wieczornych napomnie, a od czasu do czasu Dziecistwo i modo 47 go karcc, ojciec za, ilekro przyjeda z frontu na urlop, sprawia mu solidne lanie. Wydaje si jednak, e nawet najsurowsze kary nie robiy na Josefie wikszego wraenia, gdy wspomina je w swoich zapiskach jedynie na marginesie i bez wyranego rozgoryczenia. Chopiec duo bardziej przey wydarzenia z listopada 1918 roku: koniec wojny, militarn i polityczn klsk cesarskiej Rzeszy, nagy upadek imperialnych ambicji, rewolt marynarzy w portach Morza Pnocnego i Batyku, przewrt w Berlinie, wreszcie ucieczk cesarza do Holandii. Wszystkie te zdarzenia, a zwaszcza szybko, z jak po sobie nastpoway, Josef Mengele opisywa po latach jako najwiksz traum swojego dziecistwa. Pierwsza wojna wiatowa - zanotowa Mengele latem 1976 roku -zakoczya si haniebnym traktatem pokojowym"3, lecz jarzmo, ktre miao na wieki stamsi ywotne siy niemieckiego narodu, musiao zosta zrzucone". A poniewa Niemcy nie mogy liczy na pomoc z zewntrz, ani ze strony innych narodw, ani wielkich wsplnot religijnych", sia ta musiaa przyj - i rzeczywicie przysza" - z wntrza samego narodu niemieckiego. Std te Josef Mengele - oczywicie przesadnie oceniajc znaczenie modzieczej burzy i naporu" dla pniejszego rozwoju sytuacji politycznej w Niemczech - stwierdzi, e kamie wgielny i duchowy fundament pniejszego ruchu narodowego i jego [tj. narodu] podwi-gnicia pooy ruch modzieowy", do ktrego on sam przyczy si jako trzynastolatek w 1924 roku. Mengele wstpi! do giinzburskiej grupy Niemieckiego Narodowego Zwizku Modziey. Zwizek stawia sobie zarwno cele polityczne, jak i wrcz rasistowskie (nie miay do niego wstpu dzieci ydowskie, gdy -jak to uj Mengele - nard niemiecki musia! wreszcie odkry wasn natur i

zrzuci obc skorup"). Cel ten starano si osign - przy biernej postawie policji i wymiaru spraw iedliwoci Republiki Weimarskiej - midzy innymi poprzez wiczenia sportowo-wojskowe i indoktrynacj wiatopogldow. Josef 3 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, niedatowany wpis w dzienniku. Prowadzone odrcznie dzienniki Josefa Mengele zostay tylko w czci przepisane na maszynie. 48 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Mengele wspomina ten okres swego ycia z nieskrywan radoci: Samo odkrywanie wiata niemieckich sag, religijnych wyobrae Germanw i oczyszczonej z rzymskich i katolickich naleciaoci historii ludw germaskich oraz lektura wielkich niemieckich dramatw i ballad, a wreszcie niemieckie pieni i niemiecka muzyka stanowiy niezawodn ciek, ktra musiaa doprowadzi modych ludzi powojennego pokolenia [...] do idealistycznego i dumnego postrzegania ycia". Giinzburska grupa modziey, ktr Josef Mengele kierowa w latach 1927 -1930, pod koniec lat dwudziestych liczya szedziesiciu chopcw i trzydzieci dziewczt. Jako przykad akcji podejmowanych przez grup, Mengele opisuje w swoim dzienniku wielkie przygotowania do obchodw dorocznego wita letniego przesilenia - tak zwanej Mittsommernacht - przypadajcego na dwudziestego pierwszego czerwca. Na miejsce watry - pisze Mengele - wybrano wzgrze w zachodniej czci miasta, a program uroczystoci, w ktrym znalazy si midzy innymi takie punkty, jak powicenie sztandarw i ryty ognia, wynik niejako sam z siebie. wito - wspomina ze wzruszeniem Mengele - byo dla wszystkich uczestnikw nie lada przeyciem: Bylimy dumni z naszej wielkiej witecznej watry, ktra strzelaa w niebo na grzbiecie wzgrza naprzeciwko naszego rodzinnego miasta, oznajmiajc [wiatu], e oto garstka chopcw i dziewczt wituje dzi letnie przesilenie, z gorcymi mylami i pragnieniem w sercu, by pobudzi i natchn rodakw do witej walki 0 wyzwolenie z okoww haniebnego traktatu wersalskiego. Pomie jej mia nas wyzwoli i [...] wieci na naszej drodze, mia nas rozpala mioci do naszego wielkiego narodu i jego wspaniaej kultury, a spon w nim miay wszelkie dzielce nas, Niemcw, wanie. Taki by sens sw wypowiedzianych przez grupowego". Tym grupowym", ktry wygosi mow ognia", by oczywicie mody Josef Mengele. We wpisie z 23 czerwca 1977 roku Mengele wyjani, dlaczego tak obszernie przedstawi wydarzenia sprzed blisko p wieku: Aby moi synowie, jeli kiedy bd czyta te sowa, mogli odczu tchnienie owego zapau, ktry wwczas przepenia nasze serca. Czy mylicie, e gdyby ten entuzjazm dla sprawy ojczyzny nie tkwi wwczas tak gboko w naszych sercach, uczynilibymy to wszystko? Po to tylko aby rozpali sobie ognisko 1 poskaka przez nie z dziewcztami? Nie, rwnie w naszych czasach aden chopiec nie miaby na to ochoty. Pragnlimy rozpali wielki Dziecistwo i modo 49 pomie, widoczny w caym kraju, jako skierowane do wszystkich napomnienie w chwili, gdy ojczyzna znalaza si w potrzebie". Kiedy dokadnie modego Josefa Mengele ogarn ten upajajcy entu zjazm dla sprawy rzekomego ocalenia ojczyzny? I kto by w tej sferze dla niego wzorem i autorytetem? On sam ani we wspomnieniach, ani w dziennikach nie udziela na te pytania odpowiedzi. Ojciec, jako weteran wojenny, wstpi, rzecz jasna, w latach dwudziest ych do stowarzyszenia weteranw Stahlhelm (Stalowy Hem), a jeli chodzi o preferencje polityczne, to - jak wynika ze wspomnie czonkw rodziny - zawsze gosowa na partie konserwatywne: a to na narodowo -liberaln Niemieck Parti Ludow, a to na katolick Bawarsk Parti Ludow, a czasem rwnie na antyklerykalny Bawarski Zwizek Chopski, ktry po 1933 roku szybko zosta wchonity przez NSDAP. Karl Mengele, jak podkrelali jego byli pracownicy4, zawsze czu si przede wszystkim

czowiekiem interesu, a jego nadrzdny cel stanowio rozwijanie wasnej firmy. A poniewa zaleao mu na kadym potencjalnym kliencie, nie mg i nie chcia sobie pozwoli na antysemickie gesty - przynajmniej w fabryce i innych miejscach publicznych. Swoje maszyny rolnicze dostarcza wszystkim zainteresowanym - wane, e wybierali mark Mengele. Karl Mengele bez wtpienia nalea do mietanki towarzyskiej rodzinnego miasteczka. W latach 1924 i 1929 bez powodzenia kandydowa do rady miasta z listy Unii Wolnych Mieszczan, a w listopadzie 1932 roku osobicie wita Adolfa Hitlera, gdy ten zaszczyci sw obecnoci zorganizowany na terenie fabryki Mengele wiec wyborczy gunzburskiej NSDAP. Czonkiem partii Karl Mengele zosta jednak dopiero w maju 1933 roku, ju po przejciu przez Hitlera wadzy, kiedy wstpienie do NSDAP naleao do dobrego tonu i przestao grozi odstraszeniem potencjalnych kupcw i kontrahentw. Wkrtce dziki protekcji niejakiego Deisenhofera, dawnego towarzysza biesiad w miejscowej gospodzie, a obecnie szefa gunzburskiej NSDAP, Mengele doczeka si upragnionego miejsca w radzie mia4 Przytaczane opinie pochodz z rozmw przeprowadzonych przez autora w Giinzburgu w czerwcu i lipcu 1985 roku, po odnalezieniu w Brazylii szcztkw Josefa Mengele. 50 Josef Mengele - doktor z Auschwitz sta (po miasteczku zacza wkrtce kry plotka, po pewnym czasie potwierdzona przez skarbnika partii, e nominacj Mengele otrzyma w zamian za suty datek do partyjnej kasy). Motywy, ktrymi kierowa si Karl Mengele, opisa doskonale zorie ntowany w miejscowych stosunkach historyk Zdenek Zofka: Mengele zawsze pragn zosta rajc, by mie wiksz moliwo wpywania na decyzje gospodarcze miasta"5. Zaleao mu przede wszystkim na tym, eby w Giinzburgu nie otwierano nowych zakadw przemysowych, gdy mogoby to doprowadzi do wzrostu pac robotnikw. ' Karl Mengele by zatem czowiekiem praktycznym, nie ideologiem. Decyzje polityczne podejmowa, kierujc si potencjaln korzyci dla siebie i swojej firmy. Kiedy z powodu zoonego datku zosta zaatakowany przez czonkw NSDAP i oskarony o to, e zwyczajnie kupi sobie mandat radnego, samo czonkostwo w partii przestao by wystarczajcym dowodem jego politycznej wiarygodnoci. Aby si obroni przed oskareniami, musia sign po argument ciszego kalibru i w 1935 roku wstpi do SS. Jednak i tu ograniczy swoje zaangaowanie do absolutnego minimum. Zadowoli si zwykym czonkostwem, ktre skutecznie penio sw funkcj w utarczkach z zawistnymi towarzyszami z NSDAP. Oportunistyczna postawa Kara Mengele kae przypuszcza, e raczej nie wychowywa on swoich dorastajcych synw w duchu narodowego socjalizmu. Z drugiej strony nie ulega wtpliwoci, e ideay wychowawcze realizowane w rodowisku katolicko -konserwatywnym nie byy sprzeczne z celami pedagogicznymi stawianymi sobie przez czonkw Niemieckiej Partii Ludowej, do ktrej nalea midzy innymi ulubiony nauczyciel Josefa Mengele, czy narodowych socjalistw pokroju Deisenhofera. Uczniowie z Gimnazjum Humanistycznego w Giinzburgu, pytani 0 Josefa Mengele, wspominali go jako modzieca raczej niezaanga -owanego politycznie. Jeden z nich - pniejszy lekarz - opisa Karla 1 Walburg Mengele jako osoby o nastawieniu konserwatywnym, katolickim i starowieckim", ich syna za jako szarmanckiego, uprzejmego, ze wzgldu na niad cer i eleganck powierzchowno w typie raczej kobiecym ni nordyckiego zawadiaki". Znajomi wspominaj, e Josef 5 Zdenek Zofka, Der KZ-Arzt Josef Mengele. Zur Typologie eines NS-Verbrechers, w: Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, 1986, s. 249. Dziecistwo i modo 51 Mengele byl chopcem prnym, zarozumiaym i przesadnie dbaym 0 swj wygld. Politycznie niczym si nie wyrnia i by nastawiony rwnie patriotycznie jak wszyscy".

Inny kolega z czasw szkolnych - rwnie lekarz - stwierdzi dobitnie, e jedn z najbardziej charakterystycznych cech Josefa Mengele bya nieumiejtno podporzdkowania si. Mody Mengele nigdy si nie poddawa i jeli uwaa co za waciwe, prbowa to zrealizowa, jeli byo trzeba - wbrew wszystkim i wszystkiemu: By uparty jak osio 1 dostawa wrcz biaej gorczki, gdy napotyka jak przeszkod. Zawsze wali gow w mur". Julius Diesbach, kolega szkolny, z ktrym Mengele utrzymywa kontakty podczas studiw w Monachium, tak oto opisywa wewntrzn motywacj kolegi: Josef byl niezwykle ambitnym modym czowiekiem, ktry podlega silnej presji sukcesu. Sam zamierza zapracowa na swoje imi, a nie cigle by kojarzony z ju uznanym nazwiskiem rodziny. Chcia nie tylko odnie sukces, ale rwnie wyrnia si spord tumu. Jego namitnym pragnieniem bya sawa. Powiedzia mi kiedy, e pewnego dnia jego nazwisko znajdzie si w encyklopedii"6. Chocia cytowane wypowiedzi s w najistotniejszych elementach zgodne, skadajc si na obraz pewnego siebie i upartego modego czowieka, wrcz bezczelnie przekonanego o swej wyjtkowoci i ukrytych w sobie moliwociach, trudno powiedzie, by naszkicowany portret stanowi! zapowied tego wszystkiego, co w przyszoci miao si kojarzy z nazwiskiem Mengele. Nie do koca te pokrywaj si z tym, co pod koniec ycia Josef Mengele odsoni w swoich zapiskach jako fundament i rdze swoich lepo rasistowskich przekona. Rwnie zachowane dokumenty szkolne nie wskazuj na to, by Josef Mengele od wczesnych lat przejawia jakie szczeglne lub osobliwe skonnoci. Mody Mengele by przecitnym uczniem, z zazwyczaj dobr ocen ze sprawowania. Matur zda z niejakim trudem. Z niemieckiego, 6 Cyt. za: Gerald L. Posner, John Ware, Mengele - die Jagd auf den Todesengel, Berlin 1993, s. 22. Ksika ta, jeli chodzi o powojenn biografi Josefa Mengele, jest niemal bezwartociowa, poniewa zawiera cale mnstwo bdnych liczb i dat oraz bdw merytorycznych i przeinacze wynikajcych m.in. z tego, i niemieckie dokumenty cytowano nie z oryginau, lecz z angielskiego przekadu. 52 Josef Mengele - doktor z Auschwitz aciny, greki i matematyki otrzyma kocow ocen mierny", a z religii, angielskiego, fizyki, historii i geografii - dostateczny"; z gimnastyki by zwo lniony z powodw zdrowotnych. Saba ocena ze sprawowania (Jego pilno i zainteresowanie [przedmiotami] szkolnymi pozostawiaj wiele do yczenia") zostaa skorygowana decyzj pastwowej komisji egzaminacyjnej z 14 maja 1930 roku. Najwyraniej rodzicom udao si uzyska w monachijskim ministerstwie owiaty wykrelenie pierwotnej oceny. Ostatecznie zachowanie i pilno Josefa Mengele oceniono jako odpowiednie", z zastrzeeniem, e w ostatnim roku szkolnym w wielu przedmiotach pozostawiay one sporo do yczenia. Niestety, wychowawca nie wyjania wprost, co takiego rozpraszao uwag Josefa Mengele, nie pozwalajc mu si skupi na nauce. Ze szczegln radoci" wspomina Mengele w swoich autobiograficznych zapiskach lekcje zoologii, geografii, fizyki oraz zajcia z antropologii". Poza tym niezbyt chtnie wraca myl do czasw szkolnych. Cieszy si bardzo, e wreszcie ma za sob [lektury] greckich i aciskich klasykw", histori literatury, ktr serwowano mu jak wykwintne suszone owoce", oraz lekcje historii, ktre skoczyy si na roku 1870", a zatem nie objy aktualnych dyskusji na temat niemieckiego imperializmu, pierwszej wojny wiatowej i rewolucji listopadowej. Mona zatem powiedzie, e w dziecistwie i wczesnej modoci Josef Mengele nie wyrnia si niczym szczeglnym - ani wybitnymi osigniciami, ani spektakularnymi porakami. Rwnie jego dziaalno w charakterze wodza" zorientowanej nacjonalistycznie organizacji modzieowej skdind najbardziej wyrazisty akt modzieczego protestu przeciwko stchlinie prowincjonalnego drobnomieszczastwa - absolutnie nie wykraczaa poza przyjte ramy. Josef Mengele ani si niczym nie wyrnia, ani nie wpycha si na pierwszy plan tak bardzo, by oprcz ciekawoci wzbudza rwnie wrogo. Cieszy si uznaniem jako solidny ucze, energiczny lider modziey, a przede wszystkim jako najstarszy syn i by moe nastpca ambitnego przedsibiorcy Karla Mengele. To, e w przyszoci zostanie kim wyjtkowym, e bdzie si o nim mwi, a nawet

czyta w encykloped iach - to wszystko pozostawao wycznie w sferze jego marze i wewntrznych przekona. Dziecistwo i modo 53 Josef Mengele nie przey wprawdzie radosnego i penego mioci dziecistwa na onie szczliwej rodziny, ale niewtpliwie by to okres wolny od materialnego niedostatku. Trudno te powiedzie, by warunki zewntrzne, w jakich si wychowywa i dorasta (a zwaszcza stosunki panujce w maym szwabskim miasteczku), stanowiy fundament lub przyczyn jego pniejszych yciowych wyborw. Studia Wiosn 1930 roku Josef Mengele zda egzamin maturalny i immatrykulowa si na Uniwersytecie Monachijskim. W jego yciu rozpocz si nowy etap. Wyjazd z prowincjonalnego szwabskiego miasteczka i wyprowadzka z rodzinnego domu byy zarazem chwil poegnania z niez byt szczliwym dziecistwem. Po latach napisa: Do tej pory obowizek by zwizany z przymusem, odtd za bdzie wynikiem wolnego denia do celu"1. Pocztkowo jednak w cel nie jawi si jasno przed oczami modego studenta, ktry przekraczajc progi uniwersytetu, nie wiedzia jeszcze, co waciwie chce - wzgldnie powinien - studiowa. Ze wzgldu na wielk skonno do nauk technicznych" spontanicznie narzuca si wybr studiw inynierskich, zwaszcza e otworzyyby mu one drog do przejcia rodzinnej fabryki. Przeciwko kierunkom technicznym przemawia wszake kryzys gospodarczy pocztku lat trzydziestych, ktry nie oszczdzi rwnie firmy Mengele - coraz wicej chopw miao problemy ze spat nalenoci, w zwizku z czym ich gospodarstwa przechodziy pod zarzd przymusowy albo byy licytowane, a gdy gospodarzom brakowao pienidzy na zakup maszyn rolniczych, gwatownie spaday rwnie obroty (podobno w tym okresie Karl Mengele myla nawet o zaprzestaniu wasnej produkcji 1 Ten i nastpne cytaty pochodz z: ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, odrczne zapiski Josefa Mengele: Studium 1 i Studium 2, zeszyty 21 i 22, razem 124 strony maszynopisu. O ile nie podano inaczej, cytowane wypowiedzi kolegw Josefa Mengele z czasw szkolnych i studenckich pochodz z wywiadw przeprowadzonych przez autora w 1985 roku. Studia 55 i przeksztaceniu fabryki w dom handlowy). Ponadto do przejcia firmy przygotowywa si ju najmodszy z braci Josefa, urodzony w 1914 roku Alois, ktry uczszcza do wyszej szkoy handlowej. W zwizku z tym w zakadzie nie byo ju odpowiedniego stanowiska dla najstarszego z braci. Rwnie matka bya zdania, e ze wzgldu na zdiagnozowan w wieku szesnastu lat osteomye litis2 oraz problemy z nerkami, ktre zmuszay Josefa do zachowywania cisej diety, rezygnacji z alkoholu i aktywnoci sportowej oraz prowadzenia niemczcego trybu ycia, najstarszy z jej synw nie nadaje si do pracy na powietrzu. W tej sytuacji rodzice orzekli, e dla starszych synw najlepsze bd wolne zawody. Zdecydowali, e urodzony w lipcu 1912 roku Karl, ktry mia zoy egzamin maturalny w 1931 roku, bdzie studiowa prawo, a Josef, jako najstarszy z braci - kierunek, ktry sam wybierze. Ten jednak nie potrafi si zdecydowa: O ile zatem istniao cae mnstwo powodw, dla ktrych nie wybraem studiw technicznych - pisa po latach - o tyle, niestety, nie mogem znale takich, ktre przekonayby mnie do wybrania innego kierunku". Z nieznanych przyczyn Josef Mengele uwaa si za niezdatnego do studiowania na kierunkach humanistycznych lub prawno-administra-cyjnych", a rodzice nie wywierali na niego w tym wzgldzie - jak zreszt w adnym innym - naciskw. Std te gdy po egzaminie maturalnym kierownictwo szkoy zapytao Josefa Mengele, jaki kierunek studiw wybra, ten, z braku innych pomysw, wymieni stomatologi. Kierunek ten ze wzgldu na swj charakter rzemielniczo techniczny" wydawa mu w pewien sposb bliski pierwotnie faworyzowanym stu diom inynierskim.

Na pocztku semestru letniego 1930 roku Josef Mengele wraz z tumem abiturientw pojecha do Monachium, by si immatrykulowa na tamtejszym uniwersytecie. Mimo ulgi, jaka wizaa si ze zrzuceniem pt dziecistwa, poegnanie z triinzburgiem, rodzin i przyjacimi nie przyszo mu atwo. Po latach porwna wraenia, jakie mu towarzyszyy podczas podry pocigiem, do uczu rekruta, ktry jedzie do garnizonu w celu odbycia suby wojskowej. 2 Ropne zapalenie szpiku kostnego. 56 Josef Mengele - doktor z Auschwitz To, co stare i znajome, zostao za plecami, a nowe jeszcze nie odsonio swego oblicza. Ciekawo pchaa modych studentw naprzd, lecz rwnie silnie hamowaa ich obezwadniajca niepewno. Josef Mengele nie czul si wystarczajco przygotowany na to, co go czekao w Monachium: Miaem bliej niesprecyzowane poczucie, e szkoa wprawdzie znakomicie wywiczya nas do podjcia studiw wyszych, dajc solidn wiedz ogln i pozytywnie wpywajc na nas wychowawczo, w tym rwnie narodowo i politycznie, ale nie wyposaya nas w niezbdn do rozpoczcia studiw wyszych dojrzao". Mengele ubolewa, e ani nauczyciele, ani rodzina nie przygotowali go do wstpienia na uniwersytet - e nie nauczono go czerpania intelektualnych impulsw z bogatej oferty uczelni, samodzielnego ich rozwaania, odpowiedzialnego zawania lub rozszerzania programu studiw. Jednym sowem: tego wszystkiego, co miao go przygotowa do podjcia samodzielnej pracy naukowej. Nikt z tych, ktrzy stawali na mojej drodze albo mi na niej towarzyszyli, nie mia wewntrznego wgldu lub choby tylko intuicyjnego wyobraenia owej universitas, do ktrej aspirowaem. Nie spotkaem nikogo, kto by mi mg jakkolwiek przybliy [...] ow ide uniwersalnego i caociowego wysiku duchowego". Niewzruszona - lub po prostu niewiadoma rozterek syna - i jak zawsze trzewo mylca matka z pieczoowitoci" pakowaa kufry. Rwnie ojciec tak zorganizowa subowy wyjazd do stolicy Bawarii, eby wsplnie z najstarszym synem spdzi kilka najbliszych dni w tamtejszym hotelu Kaiserhof", obserwujc jego pierwsze kroki w samodzielnym yciu. Zostawiwszy w hotelu kufry i futera ze skrzypcami, Josef Mengele uda si niezwocznie do gwnego gmachu uniwersytetu przy Ludwigstrasse. Przekroczy pr g masywnej - raczej przytaczajcej ni przytulnej - neo-renesansowej budowli i dowiadczy tego, czego w tym samym miejscu dowiadczay pokolenia studentw: Ogrom wejciowego holu, schody z kopi Doryforosa Polikleta, wypenione portretami foyer oraz zaludniajcy te wszystkie pomieszczenia tum modych ludzi w pierwszej chwili podziaay oniemielajco na moje wiejskie usposobienie, ktre musiao si dopiero odnale w tym nowym [wiecie]". W tym momencie zagubienia i dezorientacji Mengele spotka przypadkiem Juliusa Diesbacha, starszego o kilka lat koleg z giinzburskiego gimnazjum, a obecnie studenta medycyny. Modziecy usiedli na awce Studia 37 przy uniwersyteckiej fontannie, gdzie nowicjusz mg si podzieli natokiem pierwszych wrae. Gdy rozmowa zesza na temat wyboru kierunku studiw, Josef Mengele musia sprawia wraenie naprawd bezradnego, gdy koleeska pogawdka szybko zamienia si w powan rozmow na temat wyboru yciowej drogi. Julius Diesbach rozpocz swj wywd od uwagi, e Menge le ma rzadkie szczcie swobodnie wybra kierunek studiw. Skoro zatem zrezygnowa ze studiowania budowy maszyn, nie powinien pochopnie ogranicza swoich moliwoci, wybierajc studia na kierunku, na ktrym, jak to ma miejsce w przypadku stomatologii, od pocztku obowizuje cisa specjalizacja. Jeli Mengele interesuje si medycyn, powinien wybra na pocztek moliwie najbardziej oglny kierunek, a na specjalizacj zawsze moe si zdecydowa w przyszoci. Zdaje si, e starszy kolega umiejtnie nawiza do technicznych i przyrodoznawczych zainteresowa Josefa Mengele i tchn w niego prawdziwy zapa" do studiw medycznych. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e Mengele w jednej niemal chwili objawi prawdziwy entuzjazm dla studiw lekarskich. Co ciekawe, zapal ten Josef Mengele - jakkolwiek perwersyjnie by to brzmiao w kontekcie jego wasnej praktyki zawodowej" - a do mierci uznawa za niezbdny warunek wykonywania zawodu lekarskiego. Student medycyny lub lekarz, ktry nie jest zainteresowany

swoj prac - pisa po latach - musi natychmiast z niej zrezygnowa, gdy w przeciwnym razie przyniesie szkody sobie i swoim blinim". Tak czy inaczej, Julius Diesbach, ktrego Josef Mengele - jak sam wspomina - spotka w Monachium tylko w jeden jedyny raz, tak skutecznie wpyn na swego modszego koleg, e ten jeszcze tego samego dnia zapisa si na medycyn. Tego wiosennego dnia 1930 roku, otrzymawszy od Juliusa Diesbacha stosowne pouczenie i zacht, Josef Mengele nabra przekonania, e wiat ley u jego stp. Podj wreszcie decyzj, co bdzie studiowa! A przy tym okazao si, e w pierwszym i najtrudniejszym okresie nowego ycia w bawarskiej stolicy nie musi sobie radzi zdany wycznie na wasne siy, lecz moe liczy na wsparcie szkolnych kolegw, ktrzy - tak jak on - postanowili studiowa medycyn. Przepeniony ulg mody Mengele spotka si na obiedzie z ojcem i opowiedzia mu o zmianie pierwotnych planw. Karl Mengele nie Josef Mengele - doktor z Auschwitz mia adnych obiekcji wobec decyzji syna. Studia medyczne byy w jego oczach rwnie waciwe, jak kade inne - najwaniejsze, by syn traktowa je powanie. Rodzice w ogle okazali rzadk wspaniaomylno. Po latach Josef Mengele wspomina z wdzicznoci i uznaniem: Jak wszyscy ojcowie, rwnie mj by dumny z syna, ktry wanie zosta studentem. By jednak nie tylko dumny, lecz rwnie przejawi gotowo umoliwienia synowi beztroskiego studiowania. Mimo trudnej sytuacji gospodarczej, jaka wwczas panowaa w Niemczech, okaza si, podobnie jak pniej, a do swojej mierci [w listopadzie 1959 roku], wspaniaomylnym ojcem. [Jego] comiesiczne weksle pozwalay na ycie stosown do potrzeb prawdziwego studenta". Niestety, jeli chodzi o wsparcie w sprawach duchowych - skary si po latach Josef Menge le rodzice niewiele mieli do zaoferowania. Uniwersytet stanowi dla nich zupenie obcy wiat, o ktrym mieli tyle wysokie, co niejasne mniemanie, i wobec ktrego zawsze zachowywali wyrany dystans. Ich ycie skupiao si na sprawach duo bardziej praktycznych. Pierwsze popoudnie w Monachium Josef Mengele spdzi na poszukiwaniu stancji. Ostatecznie trafi do domu pewnego profesorstwa, ktrego mieszkanie - do ciemne, wypenione pluszem i porcelanowymi figurkami - miao w jego oczach t zalet, e znajdowao si w pobliu Instytutu Anatomicznego. Rwnie miesiczny czynsz w wysokoci pidziesiciu piciu marek - wraz z porann kaw" - by w zupenoci do zaakceptowania. Pocztkujcego studenta najwyraniej nie zniechcia take uwaga pani domu, i odwiedziny panien s, rzecz jasna, zakazane", jako e w tym czasie Mengele nie mia przyjaciki ani te w najbliszej przyszoci nie planowa si z nikim wiza. Nastpnego wieczora Karl Mengele, egnajc si z synem, jeszcze raz przypomnia mu, e od tej pory musi samodzielnie stawia czoa niebezpieczestwom czyhajcym w wielkim miecie. Gdyby za, mimo zachowania najdalej posunitej ostronoci, jadowity w wielkomiejskiej rozpusty" przywid go do upadku, ma niezwocznie skorzysta z usug najlepszego lekarza specjalisty, wiadom ojcowskiego zrozumienia dla tego incydentu". Na pocztku lat trzydziestych, kiedy lekarze nie mieli jeszcze do dyspozycji antybiotykw, choroby weneryczne byy powanym problemem Studia nie tylko wrd studentw. Najwikszego zagroenia nie stanowiy zreszt prostytutki, ktre podlegay obowizkowym kontrolom lekarskim, lecz duo bardziej niebezpieczna - pisa z pogard Mengele - bya armia maych amatorek": caa rzesza ekspedientek, sucych i robotnic, ktre sprzedaway si z ndzy. Dla mnie jednak - podkrela Mengele w swoich wspomnieniach - te brzydkie sprawy nie stanowiy zagroenia, gdy zachowywaem stosowny dystans, a pniej, kiedy mogy si dla mnie sta niebezpieczne, nie byem ju tak niedowiadczony". Mengele, jak sam pisze, traktowa te wielkomiejskie zagroenia" jako ekscytujce legendy", karmic swoj fantazj tym wszystkim, czego nie posmakowa w realnym yciu. W cigu pierwszych dwch semestrw mody Josef, zamiast oddawa si uciechom studenckiego ycia, powica czas na sumienne studia. Skdind wiadomo te, e nie zajmoway go ani polityka, ani kultura. Z wielk pilnoci sucha natomiast obowizkowych wykadw z zoologii profesora

Karla Rittera von Frischa, ktry cieszy si renom wybitnego badacza pszcz. Uczszcza rwnie na wykady z botaniki do profesora Fitting-Bohna, do kolegium chemicznego, ktremu przewodzi noblista, profesor Wieland, oraz na zajcia z fizyki do sawnego atomisty, profesora Gerlacha. Anatomi wykada w Monachium genialny profesor Mollier", ktry zawsze z gbok powag poucza studentw, e w jego Instytucie nie spoczywaj zwoki, lecz zmarli, ktrych naley traktowa z szacunkiem i respektem. Kilkadziesit lat pniej Josef Mengele stwierdzi, e z gbok wdzicznoci przyj t etyczn maksym. Przez cae ycie, nawet w najtrudniejszych sytuacjach, towarzyszyy mi jego uroczyste sowa, e zmary ma prawo, bymy go zawsze traktowali z poszanowaniem i powag" - pisa byy lekarz obozu koncentracyjnego w Auschwitz--Birkenau. Czy da si jako skomentowa te sowa? Pod koniec pierwszego semestru spenio si marzenie Josefa Mengele, z ktrego zwierzy si ojcu zaraz na pocztku studiw: poniewa poszczeglne instytuty znajdoway si w znacznej odlegoci od siebie, a Josef ze wzgldu na chore nerki i ryzyko przewiania nie mg jedzi na rowerze, ojciec poinformowa go, e u jednego z kontrahentw fabryki - sprzedawcy aut i maszyn rolniczych - czeka na niego uywany opel. Ostatnie tygodnie tego semestru Josef Mengele przey wrcz przepeniony oszaamiajcym poczuciem szczcia". By to jeden z tych 60 Josef Mengele - doktor z Auschwitz okresw jego ycia, w ktrych rozpierao go uczucie prawdziwej radoci i szczliwoci. Rwnie intensywny emocjonalnie okres przey Mengele po zdanym egzaminie pastwowym i po pierwszym zatrudnieniu mnie w charakterze asystenta zwyczajnego, po lubie i po pierwszym po tylu latach spotkaniu z bliskimi, wtedy w Z[urychu]". Mengele czu si doceniony, bezpieczny i wspierany. Speni wszystkie nadzieje, jakie w nim pokadano w zwizku z pierwszym semestrem studiw, i otrzyma za to wielk nagrod. Nauka, jak przyszy lekarz postanowi z tego zapamita, bya fatalna i potwierdzaa tylko wczeniejsze dowiadczenia z dziecistwa: podporzdkowanie si oczekiwaniom autorytetw opaca si; jest ono rwnie wane jak pilno i pracowito. Podobnie jak to miao miejsce w gimnazjum, gdy Mengele nie uczestniczy bezporednio w yciu gnzburskiej modziey, a przyjanie przeywa na dystans, na zasadzie przynalenoci do tej samej klasy lub organizacji modzieowej, rwnie w okresie uniwersyteckim - jak relacjonuj koledzy ze szkoy i studiw - pozosta czowiekiem z natury zamknitym i skupionym na sobie. Szuka kontaktu, angaowa si - wspomina modego Mengelego Julius Diesbach - ale nigdy nie sprawia wraenia, e wkada w to cae serce". W okresie szkolnym i studenckim Josef Mengele, mimo e zewntrznie wcza si w rozmaite zajcia i akcje, by z natury samotnikiem, cho czasem bardzo cierpia z powodu tej samotnoci i prbowa od niej uciec. Musia w sobie nosi napicie czowieka, ktry z jednej strony aknie towarzystwa, z drugiej za znosi je z wielkim trudem. T zakorzenion w swojej osobowoci sprzeczno Mengele opisuje w swoich autobiograficznych zapiskach tylko jeden jedyny raz. Czciej porusza t kwesti w dziennikach. Podczas lektury tych zapiskw naley jednak pamita, e w spisanych kilkadziesit lat po fakcie wspomnieniach Mengele stara si co prawda dokadnie przedstawia poszczeglne zdarzenia, ale w swoich interpretacjach ma na uwadze przede wszystkim wyidealizowany obraz wasnej osoby - taki, jaki pragn przedstawi swoim synom i caemu wiatu. Tendencyjno tych zapiskw szczeglnie wyranie wida w opisie pierwszych studenckich wakacji. Mengele pisze, e wolne chwile najchtniej spdza z weso kompani przyjaci na maomiasteczkowych plotkach w gnzburskiej Caf Mader" oraz na tacach w okolicznych wioskach (studenci urzdzali Studia 61 tour po gospodach i piwnicach, zabiera jc ze sob pianistw, ktrzy mieli im przygrywa do taca). Wydaje si jednak, e w tym wypadku pami go zawodzi. Gdy bowiem on sam maluje obraz zytego z przyjacimi zotego modzieca, gunzburscy koledzy opisuj jego wczesn sytuacj

towarzysk zgoa odmiennie. Harry H. po latach odczuwa nawet jakby wspczucie wobec Beppo": Zawsze stara si nalee [do towarzystwa], a mymy dawali mu odczu, e tak naprawd do niego nie naley". Powodem tej izolacji, abstrahujc od charakteru modego Mengelego, moga by kujca w oczy zamono rodziny i nie przez wszystkich w miecie dobrze widziana kariera Karla Mengele, ktry z syna rzemielnika sta si najwikszym pracodawc Giinzburga i okolic. Harry H. wspomina ambiwalentny stosunek paczki" do Josefa Mengele, ktry musia mu si niele dawa we znaki: Uwaalimy, e to dobrze, e gra w naszej kapeli, bo to nas w pewien sposb wyrniao. Ale do najcilejszego krgu [przyjaci] nie nalea". Punkt kulminacyjny - pisze Mengele w swoich wspomnieniach - zesp osign, organizujc koncert na oddziale dla [pacjentw] spokojnych pooonego u bram naszego rodzinnego miasta szpitala dla psychicznie chorych. [...] Chocia dysponowalimy skromnymi rodkami i rwnie dyletanckimi umiejtnociami, chcielimy [...] wnie nieco odmiany i radoci w monotoni [ycia] biednych pacjentw". Josef Mengele zacz spisywa swoje wspomnienia w 1961 roku, wiedziony pragnieniem, by jego syn Rolf oraz pasierb Karl-Heinz, stajc wobec pierwszych powanych decyzji yciowych (Rolf urodzi si w marcu, a Karl-Heinz w maju 1944 roku), mogli liczy na rad kogo starszego, ktrej braku on sam tak bolenie dowiadczy. W tym duchowym testamencie" Mengele bez ogrdek wyrazi swoje zastrzeenia wobec wszelkiego rodzaju politycznych i kulturowych nowinek", ktre po drugiej wojnie wiatowej amerykascy krzyowcy" wpajali narodowi niemieckiemu, stosujc programow reedukacj". Byy lekarz obozowy z Auschwitz nie mia wtpliwoci, e styl ycia, ktremu hodowa we wasnej modoci, a ktry ponis klsk podczas drugiej wojny wiatowej, duo bardziej odpowiada Niemcom i Europejczykom ni to, co ma im do zaoferowania epoka powojenna. Mengele najwyraniej nie by w stanie dostrzec, e w konflikt pomidzy nie do koca zdefiniowanym starym" i nowym" porzdkiem nie 62 Josef Mengele - doktor z Auschwitz by czym specyficznym dla epoki powojennej i pokolenia jego synw. To napicie, a nawet rozdarcie, na ktre Mengele tak wymownie si uskara, istniao przecie - o czym sam pisa rwnie w jego relacjach z rodzicami, a nawet jeszcze gbiej - w-jego wasnej duszy. Ani pierwsze wakacje letnio-jesienne 1930 roku, wypenione wycieczkami samochodowymi, zabaw w lokalach tanecznych i czuymi szeptami na cichych aweczkach w miejskich parkach" Giinzburga, ani nastpny semestr zimowy w Monachium nie przyniosy modemu Mengelemu tego, czego najbardziej potrzebowa, a czego brak, jak wynika z jego zapiskw, najbardziej mu doskwiera. Nie tylko nie zdoa odnale w sobie wewntrznej siy, spokoju i rwnowagi, ale te nie udao mu si znale prawdziwej mioci" ani nawiza trwaej i bliskiej przyjani. Wanie samotno, brak bliskiego kontaktu z rodzin i autentycznej przyjani daway mi si w tych pierwszych semestrach najbardziej we znaki; dzi rozumiem, e to wszystko skutkowao niepokojem, poczuciem niezaspokojenia, znueniem, powierzchownym pragnieniem rozkoszy i odczuwan monotoni pytkiej egzystencji". Mengele spostrzeg, e przyczyn trudnoci w kontaktach midzyludzkich powinien szuka w samym sobie: Uczciwie przyznaj, e przyczyna tej raczej wewntrznej anieli zewntrznej izolacji leaa w duej czci we mnie, ktry nie dbaem ani o bliski kontakt z rodzin, ani o nawizanie autentycznej przyjani. Lecz przyczyna tego stanu rzeczy tkwia zapewne gbiej w mojej osobowoci, a byo ni wewntrzne zahamowanie". Powysza autodiagnoza, aczkolwiek w duej mierze trafna, nie do koca opisuje zaburzon osobowo Josefa Mengele, o czym wiadczy choby nastpujcy fragment jego zapiskw: Prbowaem przezwyciy t izolacj, a poniewa nie byem w stanie, skrywaem t wewntrzn niemono za atwym do bdnego zinterpretowania zdystansowaniem, zimn rzeczowoci i nietowarzysk arogancj. Tak wanie - a by moe jeszcze gorzej - mogo si przedstawia moje zachowanie z zewntrz [...] Postawa ta odstrczaa ode mnie tych wszystkich, ktrzy chcieliby mi okaza swoj przyja lub mio. Musiaa min ponad poowa mojego ywota, bym wreszcie w

jakim stopniu przezwyciy to wewntrzne zahamowanie". Niestety, wbrew tej do optymistycznej konkluzji wydaje si, e brzemi niezdolnoci do nawizywania otwartych i partnerskich - a nie tylko rzeczowych i interesownych - relacji Josef Mengele musia dwiga przez cae swoje ycie. Studia Po zakoczeniu semestru zimowego 1930/31 Mengele stwierdzi, e rwnie ten okres studenckiego ycia, rozpoczty z tak wielk werw i miaymi planami [...], [jeli chodzi o] miosne podboje nie przynis przeomowego sukcesu". Zamiast wyczekiwanej wielkiej mioci i trwaego zwizku, zanotowa na swym koncie jedynie krtkotrwae i powierzchowne podboje (przy czym z relacji kolegw wynika, e rwnie w tej sferze mody Mengele nie odnosi spektakularnych sukcesw). Dziki zasobom finansowym Mengele mg sobie pozwoli na rozmaite formy pocieszenia: Daem si porwa [...] nurtowi czasw, uznaem rewie i sceniczne golizny za niezwykle ekscytujce, a muzyk jazzow za porywajc, zachwycaem si przerobion na styl kawiarniany muzyk klasyczn, a cay sznyt tego stylu ycia uwaaem [...] za suszny i godny naladowania". A jednak mimo tych gorczkowych podniet i zniewolenia uciechami ycia jego modziecze serce pozostawao nienasycone i nieszczliwe". Kilkadziesit lat pniej wyrzuca sobie, e w modych latach stara si w sobie tumi to poczucie niespenienia: Zrzucaem win na innych i miaem nadziej, e nastpny semestr [przyniesie mi] to, czego nie przynis poprzedni". Niestety, w rezultacie tego coraz bardziej gorczkowego poszukiwania kontaktu, dialogu, zewntrznego potwierdzenia wasnej wartoci Mengele dowiadcza tylko kolejnych rozczarowa i popada w coraz gbsz depresj. I wci nie potrafi dostrzec, e rdo towarzyskich niepowodze kryje si w jego wasnej konstytucji psychicznej i zachowaniach. Odpowiedzialno za poraki zrzuca na zewntrzne okolicznoci i nieyczliwych ludzi: Miody, gupi ak prbowa uciec od swego osamotnienia, biegnc za kolorowym balonikiem, ktry bez przerwy podtykali mu pod nos obcy ludzie i ktry za kadym razem w kocu pka. Lecz po kadym rozczarowujcym huku modzieniec wci na nowo znajdowa pocieszenie. upem by kawaek sznurka z umocowan do gum i zapach zepsutego powietrza". W tym trudnym okresie los zgotowa modemu Mengelemu nieoczekiwan pociech: po ponadrocznej przerwie modzieniec otrzyma list od swojej pierwszej wielkiej mioci", ktr pozna w jednym z kurortw podczas ostatnich letnich wakacji. W tym miym bileciku" dziewczyna poinformowaa zakochanego studenta, e jeszcze przez pewien czas bdzie mieszka w pewnym pensjonacie w Lozannie i ma nadziej, e w niezbyt odlegym 64 Josef Mengele - doktor z Auschwitz czasie nadarzy si okazja do spotkania - pod warunkiem e i jemu na tym cho troch zaley: To byo niczym uderzenie wiatru we wci arzce si palenisko, ktre znw wystrzelio wysokim pomieniem". Poniewa moda dama pochodzia z poudniowo -wschodniej Nadrenii, Mengele bez namysu postanowi opuci Monachium i kontynuowa studia w Bonn. W maju 1931 roku, w okresie wewntrznej pustki i depresyjnych nastrojw, Josef Mengele, mimo e nie suy w wojsku (obowizkow sub wojskow przywrcono w Niemczech dopiero w 1935 roku), wstpi do boskiego oddziau organizacji Jungstahlhelm (bya to modzieowa przybudwka owego stowarzyszenia weteranw wojny wiatowej, do ktrego nalea Karl Mengele). Gloryfikacja dowiadczenia frontowego, rozpamitywanie krwawej ani", ktra jakoby zjednoczya onierzy ponad podziaami klasowymi, oraz rytualne kultywowanie pamici o polegych towarzyszach broni miay nie tylko utrwali grupowe dowiadczenie krwawych lat wojny, lecz rwnie przywrci psychiczn rwnowag mczyznom, ktrzy z powodu militarnej i politycznej klski oraz zapaci gospodarczej kraju stracili grunt pod nogami. W rzeczywistoci ten plemienny kult polegych zmierza do politycznej estetyzacji wojny i pojmowania ludzkiego ycia jako nieustannej walki. Walka bya tu gloryfikowana jako najwysza prba charakteru. Uwaano j za ostateczne narzdzie spoecznej selekcji, a zarazem gwny katalizator wewntrznie skconego i rozdartego spoeczestwa.

W swoich wspomnieniach Josef Mengele nie pisze wprost o wstpieniu do Stahlhelmu, a o swoich wyborach politycznych wspomina tyle oglnie, co szczerze: Nikt z nas nie by wwczas zwizany z adn parti polityczn, lecz wszyscy bylimy nastawieni narodowo. Byo to dla nas tak oczywiste, e niewiele brakowao, a doprowadzioby nas do nietolerancji". Swoj wczesn orientacj polityczn Josef Mengele okrela jako blisk stronnictwom narodowym, dodajc, e nastawienie to wynikao z tradycji rodzinnej. Po maturze mody Mengele wystpi z Wielkoniemieckiego Zwizku Modziey, do ktrego nalea od 1924 roku, i podczas semestrw spdzonych w Monachium nie nawiza kontaktu z adnym innym ugrupowaniem politycznym, chocia program narodowych socjalistw i ich organizacja wywieray na mnie silne wraenie". Jako student Mengele uczestniczy rwnie w wieczorkach" organizowanych przez rozmaite korporacje studenckie. Ich konserwatywne Studia nastawienie odpowiadao jego politycznym zapatrywaniom, ale zachowanie i pijastwo w domach korporacji uwaa za nieprzystajce do obecnych czasw". Na dusz met - podsumowa swoje wczesne nastawienie - w tak rozpolitykowanych czasach nie mona byo sta z boku, o ile nie chciao si, by ojczyzna ulega bolszewicko -marksistowskiemu naporowi. [...] Ta prosta koncepcja polityczna wkrtce staa si czynnikiem decydujcym o moim yciu". W tym czasie Josef Mengele wraz z grup znajomych wynajmowa jedn z wielu willi poo onych w boskiej dzielnicy Poppelsdorf. W skad studenckiej wsplnoty mieszkaniowej" wchodzi mody prokurator oraz studenci rnych wydziaw. W trzecim semestrze Mengele uczszcza na wykady anatomii systemu nerwowego u profesora Sobotty, histo -logii u profesora Sthra i fizjologii u profesora Ebbeckego oraz odby praktyki chemiczne. O ile na uniwersytecie semestr przebiega pomylnie, o tyle prba przeksztacenia lunych kontaktw towarzyskich w trway zwizek zakoczya si kolejnym fiaskiem. Rozczarowanie byo tym wiksze, e przecie najwaniejszym powodem zmiany miejsca studiw byo pragnienie zblienia si do dziewczyny, ktr Mengele pozna podczas ostatnich szkolnych wakacji. Maa, drobna, ciemnowosa i ciemnooka panna" Remscheid pochodzia z fa brykanckiej rodziny (Remscheidowie od pokole produkowali narzdzia). Mengele, jak sam pisze, kocha j z caego serca i ca namitnoci burzy i naporu". Ona za bya wychowana surowo, niemal po purytasku". Para spotykaa si w weekendy na wycieczkach za miasto albo przechadzkach po Dusseldorfie lub Wuppertalu. Spotkania te najwyraniej nie speniay jednak oczekiwa i pragnie Josefa Mengele, ktry po latach skary si, e rwnie w tym semestrze [pozosta] zasadniczo powierzchownym" modziecem, trawionym przez niespokojne poszukiwania i niejasne pragnienia" i pozbawionym poczucia gbszego sensu". Okazao si, e nowa przyjacika ma natur maej dziewczynki", pen nerwowej infantylnoci i lkliwych zahamowa", a jej fizyczna krucho bynajm niej nie odpowiada mao subtelnej i niezdolnej do silnych emocji" duszy. W relacji tej, podobnie jak w kilku poprzednich, brakowao Josefowi Mengele bogatej w przeycia treci", podczas gdy sam nie by zdolny tej treci ksztatowa. Marzy o zwizku, ktry nie mg doj do skut66 Josef Mengele - doktor z Auschwitz ku ze wzgldu na jego wasne braki. Mia wysokie wymagania wobec partnerki, chocia sam nie by zdolny do stworzenia prawdziwej wizi. Nic dziwnego, e wkrtce czekao go kolejne rozczarowanie, ktrego przyczyn znw, rzecz jasna, nie potrafi 'dostrzec w swojej osobowoci, tylko doszukiwa si ich po drugiej stronie i w niesprzyjajcych okolicznociach zewntrznych: Maa przyjacika - wspomina Mengele - nie bya zdolna [...] wypeni tej miosnej historii powaniejsz i gbsz treci". Przyczyn rozpadu zwizku przyszy lekarz doszukiwa si rwnie w rozce przestrzennej" i niechci rodzicw dziewczyny. Kolejny zawd miosny szybko przemieni si w agresj wobec partnerki, ktra nie sprostaa oczekiwaniom modzieca: Somiana mio Maej [...] pozostawia tyle niespenionych [oczekiwa]". O ile jednak kiedy podczas podobnych kryzysw Mengele szuka pocieszenia w

krgu kolegw ze szkoy lub uniwersytetu oraz w pytkich rozrywkach", o tyle teraz znalaz je w dziaalnoci politycznej, ktrej oddawa si, kiedy tylko pozwalay mu na to obowizki studenckie. Przeszo p wieku pniej lekarz Pieter C. tak wspomina swojego koleg ze studiw: Josefa Mengele pamitam tak dobrze z tego wzgldu, e dokona czego, na co byoby sta niewielu z nas. Biega za dziewcztami tak samo jak my. Zakuwa do egzaminw tak samo jak my. Ale poza tym zaj si te polityk. A wszystkich tych trzech rzeczy nikt inny nie umia pogodzi". O dziaalnoci politycznej Josefa Mengele w Bonn nieco szerzej opowiedzia lekarz Kurt L.: W 1931 roku studiowaem medycyn w Bonn. Pracowaem w wydziaowym samorzdzie. Pewnego dnia przyszed do mnie student medycyny, przedstawi si jako czonek Stahlhelmu i poprosi mnie o zgod na wywieszenie w gablocie samorzdu ogoszenia o otwartym spotkaniu Stahlhelmu w Hali Beethovena. Anonsowano w nim przemwienie [generaa] von Seeckta3. Byem zmuszony odmwi probie studenta, gdy okazaa si sprzeczna z obowizujcymi reguami, i poprosiem go, aby uda si do dyrektora [Instytutu] Anatomii i jego poprosi o pozwolenie. Obaj wiedzielimy, e ten z pewnoci by odmwi. Mimo to student w, a by nim Mengele, zaprosi mnie na spotkanie. Poszedem. Spotkanie skoczyo si prawdziw katastrof. Von Seeckt 3 Emerytowany dowdca wojsk ldowych Reichswehry. Studia z trudem czyta z kartki. Odniosem wraenie, ktre Mengele pniej potwierdzi, e von Seeckt byl pijany. Katastrofa"4. W 1974 roku Mengele opisa w swoim dzienniku wydarzenie z lata 1931 roku, ktre wzbudzio w nim gbokie przewiadczenie, e musi powaniej ni dotd zaangaowa si w ycie polityczne. Ot pewnego letniego dnia Mengele wraz z niejakim Arminem, dawnym koleg szkolnym, a obecnie studentem prawa, sta na szczycie boskiego Bastionu Trzech Krli" (Alter Zoll) i patrzy na drugi brzeg Renu, na robotnicz dzielnic Beuel, skd nadciga pochd demonstrantw. Tum zmierza przez most prosto do centrum miasta: Na czele maszeroway piszczaki. Potem szed czowiek, ktry nis wielki sztandar, spywajcy mu krwaw czerwieni na ramiona. Z daleka nie byo wida picioramiennej gwiazdy. Wszyscy, ktrzy podali za nim, byli ubrani tak jak muzycy i chory, [...] rwnie kobiety: rosyjskie bluzy, kaszkiety, pasy z uprz. Kiedy si zbliyli, mona byo dostrzec wywiczony marszowy szyk Armii Czerwonej". Dwaj studenci, gboko zaniepokojeni i wstrznici tym budzcym groz spektaklem, szli obok siebie w milczeniu a do Kaiserplatz. Tu Mengele, wci pod wraeniem tego, co przed chwil ujrzeli, zawoa na poegnanie do swego giinzburskiego kolegi: Teraz przynajmniej wiemy, co robi". Mody Mengele uzna, e nie wystarczy ju sta po waciwej, patriotyczno -narodowej stronie, lecz trzeba si jednoznacznie zaangaowa: zaj-pozycj, wczy w szyk bitewny i podj walk przeciwko obcemu, nadcigajcemu ze Wschodu zagroeniu. Win za rozptanie na ulicach niemieckich miast wojny domowej ponosili zdaniem Mengelego alianci, ktrzy [najpierw] wywoali wojn", a teraz nie wiedzieli, co dalej pocz. Z tej przyczyny te ju od kilku lat panowa tak zwany kryzys gospodarczy. I dlatego nie tylko w Niemczech, lecz take w innych krajach upaday banki, chopi i ich gospodarstwa szy pod motek, a przedsibiorstwa przemysowe i handlowe wstrzymyway wypaty". 4 Opis ten stanowi fragment nieopublikowanej relacji Kurta L. pod tytuem Mein Freund Mengele (Mj przyjaciel Mengele). ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Mene m. Kurt L. stwierdzi! rwnie, e Josef Mengele byl duo pilniejszym studentem ni jego koledzy. 68 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Tak jak oczywiste byo dla Mengelego to konfliktw ekonomicznych i politycznych, tak te bez wahania wskazywa tych, ktrzy czerpali korzyci z gospodarczego zaamania: Dobre interesy robi domy towarowe i tanie sklepy [...], za ktrymi stoj zawsze ci sami ludzie". Zdaniem przyszego lagerarzta prym w tej grupie wiody rodziny ydowskich kupcw: Wertheimowie, Tietzowie i Israelowie, ktrzy jeszcze przed wojn wiatow zrozumieli, e detalista ju przy zakupie towaru przegrywa konkurencj z wielkimi hurtownikami i sieciami handlowymi.

Zamiast jednak narzeka, jak to czynio wielu drobnych handlarzy i czonkw klasy redniej, ydowscy kupcy przystosowali si do nowej sytuacji - z czego notabene skorzystali rwnie ich klienci, masowo odwiedzajc domy handlowe, w ktrych mona byo wybiera z szerszej oferty i kupowa po korzystniejszych cenach ni u mniej elastycznej konkurencji. Tym samym linia frontu zostaa w oczach Josefa Mengele ostatecznie wytyczona. Po stronie wrogw stali obcy" i ich pseudozbawcze idee: ydowscy i rosyjscy bolszewicy oraz wielki midzynarodowy kapita, uosobiony w stereotypowej postaci ydowskiego p lutokraty, po stronie sojusznikw za byo wszystko, co rdzennie niemieckie - niewane, biedacy, czy bogacze, byle tylko byli przywizani do starego porzdku i wiernie trwajcy przy dawnych wartociach. Semestry spdzone w Bonn przyniosy zatem Josefowi Mengele nie tylko kolejn klsk w sferze, z ktr wiza najwiksze nadzieje, to znaczy w sprawie nawizania gbokiej relacji damsko mskiej, ale rwnie dwa fundamentalne dowiadczenia. Po pierwsze, nauczy si, e osobiste rozczarowania lepiej rekompenso wa dziaalnoci polityczn i wzmoon pilnoci w nauce ni przelotnymi przygodami, jak zwyk to czyni podczas dwch pierwszych semestrw spdzonych w Monachium. Po drugie, za podj nieodwoaln decyzj, po ktrej stronie barykady stanie podczas polit ycznego i wiatopogldowego starcia, do ktrego -jak sdzi - miao doj w najbliszym czasie. W semestrze letnim 1932 roku Josef Mengele zda w Bonn physikum, czyli wstpny egzamin lekarski. Jako namitny narciarz wynagrodzi sobie ten sukces semestrem w zimowym Wiedniu, po czym na semestr letni 1933 roku wrci do Monachium. Tu, studiujc cay czas medycyn, immatrykulowa si na antropologi (stanowia ona drug - przyrodnicz - sekcj wydziau filozoficznego). Studia 69 Osobiste zapiski Josefa Mengele urywaj si nagle w 1932 roku w Bonn, a nastpnie rozpoczynaj si dopiero wiosn 1945 roku. Dwanacie lat nazistowskiego reimu i wasne uwikanie w jego potworne zbrodnie stanowi bia plam w autobiografii Mengelego. Lekarz obozowy z Auschwitz nie napisa ani sowa o swoich studiach nad rasami" na uniwersytetach w Monachium i Frankfurcie, ani o nauczycielach akademickich, ktrzy w 1935 roku przyznali mu stopie doktora nauk filozoficznych, oceniajc na summa cum laude dysertacj zatytuowan Badanie r asowomorfo-logiczne przedniego fragmentu uchwy w czterech grupach rasowych"5, a w 1938 roku, z t sam ocen - stopie doktora nauk medycznych, za prac pod tytuem Badania rodzinne nad wargowo-szczkowym rozszczepieniem podniebienia"6. Mengele uzna, e nie warto pisa o dalszych studiach, zoonym w 1936 roku pastwowym egzaminie lekarskim, czonkostwie w SA (od listopada 1933 do padziernika 1934 roku), wstpieniu do NSDAP w maju 1937 roku i rok pniej do SS. Przemilcza te okolicznoci, w jakich pozna swoj on, ceremoni lubn, narodziny syna, sub wojskow, walk na froncie podczas drugiej wojny wiatowej, a przede wszystkim - lata spdzone na stanowisku lekarza obozowego w KL Auschwitz-Birkenau. Josef Mengele pomin w swoich autobiograficzn ych zapiskach dwanacie lat swojego ycia i ani sowem nie skomentowa tego jake znamiennego przemilczenia. 5 Josef Mengele, Rassenmorphologische Untersuchung des vorderen Unterkieferabschnittes bei vier rassischen Gruppen, w: Morphologisches Jahrbuch, 79, 1937. 6 Josef Mengele, Sippenuntersuchungen bei Lippen-Kiefer-Gaumenspalte, w: Zeitschrift fr menschliche Vererbungs- und Konstitutionslehre, 23,1938. Droga do Auschwitz Semestr letni 1933 roku Josef Mengele spdzi ponownie w Monachium. Mia ju dwadziecia dwa lata i na swoim koncie pierwszy egzamin lekarski (t7w.physik.um). Wci nalea do Stahlhelmu, ktry -jak wszystkie organizacje nacjonalistyczne i paramilitarne - zosta w listopadzie 1933 roku przymusowo wcielony do SA. Mimo to wydaje si, e bardziej ni na dziaalnoci politycznej Mengele skupi si w tym okresie na studiach, gdy w padzierniku 1934 roku wystpi z SA, jako powd podajc zadawnion chorob nerek1.

Niewykluczone, e czynnikiem, ktry ostatecznie skoni go do podjcia tej decyzji, bya likwidacja najwyszych dowdcw SA, dokonana na rozkaz Hitlera 30 czerwca 1934 roku (pretekstem do rozprawy z SA by rzekomo przygotowywany przez jej kierownictwo pucz przeciwko Hitlerowi). Po tym wydarzeniu lepsze krgi" niemieckiego spoeczestwa przestay uwaa czonkostwo w Oddziaach Szturmowych za czynnik sprzyjajcy karierze. Ci, ktrzy chcieli si wykaza szczegln wiernoci wobec obowizujcej linii", wstpowali raczej do kierowanej przez Heinricha Himmlera SS, chepicej si mianem prawdziwej gwardii Fiihrera". Josef Mengele nie zdecydowa si na ten krok, lecz postanowi powici wszystkie siy nauce. Po latach znajomi i przyjaciele z okresu seme1 Takie uzasadnienie swego wystpienia z SA Josef Mengele poda Kurtowi L. Wszystkie informacje na temat czonkostwa Irene i Josefa Mengele w organizacjach narodowosocjalistycznych, suby wojskowej Josefa Mengele oraz jego czonkostwa w SS pochodz z akt partyjnych Josefa Mengele, przechowywanych niegdy w Document Center, a obecnie w Archiwum Federalnym w Berlinie-Lichterfelde. J _Droga do Auschwitz 71 strw klinicznych" wspominali, e Mengele nie wyrnia si wprawdzie wybitnymi uzdolnieniami, za to byl nadzwyczaj pilny, a obszarem jego szczeglnych zainteresowa byy antropologia i genetyka2. Kurt L., ktry zna Josefa Mengele jeszcze z boskiego okresu studiw, opowiada, jak przyjaciel z dum pokazywa mu monachijski Instytut Antropologii, a nawet przedstawi go dyrektorowi placwki, profesorowi Theodorowi Mollisonowi. Naukowe zaint eresowania Mengelego ju wtedy koncentroway si na medycynie teoretycznej. Dyscyplinami klinicznymi zajmowa si jedynie z koniecznoci. Inny znajomy, Anton M., najlepiej zapamita skuteczno wymylonej i stosowanej przez Mengelego metody studiowania. By pedantem o zaciciu archiwistycznym": najpierw kolorowymi kredkami podkrela w podrcznikach i skryptach najistotniejsze fragmenty, nastpnie przepisywa najwaniejsze zdania na fiszki, dziki ktrym mg w zalenoci od potrzeby powtarza poszczeglne fragmenty materiau, a na koniec czy! kartki spinaczami, ktre przypominay mu, co jeszcze zostao do powtrzenia. Cala zgromadzona przez Mengelego wiedza leaa starannie posegregowana w tuzinie tekturowych kartonw, zawsze pod rk". Przed egzaminami - wspomina Anton M. - Mengele zwyk z min zwycizcy dzieli si z zestresowanymi kolegami swoj pedantycznie uporzdkowan wiedz. Inny kolega z czasw studenckich, Pieter C., stwierdzi, e drog do antropologii i genetyki utoroway Josefowi Mengele przede wszystkim jego zainteresowania techniczne. Mengele uwaa mianowicie, e w dziedzinie medycyny klinicznej wielu kwestii nie udao si rozstrzygn czy udowodni w cile naukowy sposb, podczas gdy antropolog mg niczym inynier mierzy, gromadzi dane i formuowa jasne opinie". W swojej pracy Mengele nigdy nie ufa intuicji ani przeczuciom, dla niego istniay tylko fakty, ktre gromadzi z wielkim zapaem i bezkrytyczn wiar w technik". Mimo to Kurt L. podkreli w swej relacji, e adna z powyszych obserwacji nie wyjania owej niepojtej zapaci [, jaka nastpia] w osobowoci tego zdolnego [studenta], ktrego wszyscy znajomi okrelali 2 Cytowane opinie pochodz z rozmw, ktre autor przeprowadzi w latach 1985 i 1987.

72 Josef Mengele - doktor z Auschwitz jako yczliwego, skorego do pomocy, poczciwego, a nawet ujmujcego"3. Mengele nigdy nie drani! kolegw swoimi humorami czy podkrelaniem swych duchowych lub materialnych przewag. [...] Wydawao si, e ma dobry i zupenie obliczalny charakter". Po latach Kurt L. uzna, e jedynym godnym uwagi rysem osobowoci Mengelego bya jego gboko zakorzeniona

skonno do typovyego dla wczesnej epoki podporzdkowania wobec hierarchicznych autorytetw [...] oraz wynikajce z niej odrzucenie obcyc h". Podstaw wydanej przez Kurta L. opinii byy - oprcz kontaktw utrzymywanych podczas semestrw spdzonych na uniwersytecie - dwie wizyty w Giinzburgu, wsplna wdrwka po Alpach (w 1935 roku) oraz wiele przelotnych spotka po zakoczeniu studiw i w c zasie wojny: Nie byy to jednak spotkania, w trakcie ktrych mgbym poczyni jakie specjalne obserwacje psychologiczne, a tym bardziej psychiatryczne". Wspominajc o uwielbieniu, jakie Mengele ywi dla promowanego przez narodowych socjalistw ideau rasowego, Kurt L. zaryzykowa twierdzenie, e przyczyn tego ubstwienia moga by odbiegajca od ideau aparycja przyjaciela: wzrost zaledwie redni (174 centymetry), lekka nadwaga (77 kilogramw), nieco pykniczna figura, niada cera, ciemne wosy i rwnie ciemne oczy4. Moliwe, e odbiegajc od rasowych ideaw nazistowskiego systemu, cierpia z tego powodu i podwiadomie poszukiwa kompensacji [...]. Mimo to jego fenotyp dziaa wyjtkowo pocigajco na kobiety, do czego dodatkowo przyczynia si jego nie odparty charme". Kurt L. pamita dwie przyjaciki Josefa Mengele z okresu semestrw klinicznych" w Monachium oraz - jak przez mgl - Norwek Almuth", ktr Mengele pozna najprawdopodobniej w Wiedniu. Pierwsz z monachijskich przyjaciek bya Pat, Angielka, ktr Mengele dosownie trzyma w ukryciu". L. opisuje Pat jako ciemnowos, bardzo adn i bardzo mu [tj. Josefowi Mengele] oddan, zreszt z wzajemnoci". 3 Ten nieopublikowany manuskrypt jest czci zbioru: ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 50/4 Js 340/68, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem. 4 Gwny Urzd do spraw Rasy i Osadnictwa SS, Kwestionariusz badania lekarskiego Josefa Mengele, sporzdzony 1 stycznia 1939 roku, Akta partyjne Josefa Mengele, Arc hiwum Federalne w Berlinie-Lichterfelde. Droga do Auschwitz 73 Po powrocie Pat do Anglii - opowiada L. - Mengele przyjani! si z bardzo tadn, wysok i szczup blondynk", ktra podobnie jak on pochodzia spoza stolicy i uczszczaa do jednej z monachijskich szk wyszych. W rozmowie z autorem niniejszej ksiki Kurt L. z caym przekonaniem zapewni, e przynajmniej w okresie wsplnych studiw", tj. od semestru letniego 1932 roku a do kwietnia 1936 roku, nie dostrzeg u Josefa Mengele adnych objaww zaburzenia osobowoci czy ideologicznego zafiksowania. Nie pamita te, by w czasie pokoju widzia przyjaciela w mundurze nazistowskim lub jakimkolwiek innym". Jedynym wyjtkiem moga by uroczysto lubna", ktra odbya si w 1939 roku w urzdzie stanu cywilnego w Oberstdorfie5. W lecie 1936 roku Josef Mengele zoy pastwowy egzamin lekarski, a nastpnie rozpocz sta w klinice dziecicej Uniwersytetu Lipskiego. Spdzi tam cztery miesice, mieszkajc w akademiku. Gdy na pocztku 1937 roku zosta przyjty do Instytutu Biologii Genetycznej i Higieny Rasowej Uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem, lipski epizod zostaby zapomniany* gdyby nie pewien brzemienny w skutki fakt. Ot podczas stau Mengele pozna dziewitnastoletni naonczas Irene Schnbein6. Ta atrakcyjna moda kobieta, urodzona w Lipsku w sierpniu 1917 roku, bya crk kupca pochodzcego z Fryburga szwajcarskiego7. Wedug opisu zawartego w formularzu badania lekarskiego, wykonanego na zlecenie Gwnego Urzdu do spraw Rasy i Osadnictwa SS, Irene Schnbein w peni odpowiadaa nordyckiemu typowi rasowemu": bya redniego wzrostu blondynk o atletycznej figurze i niebieskich oczach. Gdy poznaa Josefa Mengele, uczszczaa do klasy maturalnej i okoo Wielkiej Nocy 1937 roku zoya egzamin dojrzaoci. Panna Schnbein pochodzia z rodziny na wskro przeniknitej ideologi narodowego socjalizmu. W1934 roku zapisaa si do Zwizku Dziewczt 5 Na fotografii lubnej Mengele jest ubrany we frak. Fotografia przedstawia maonkw i ich rodziny na schodach przed portalem urzdu stanu cywilnego. 6 Wszystkie dane na temat Irene Schnbein zaczerpnito z: Gwny Urzd do spraw Rasy i

Osadnictwa SS, Akta partyjne Josefa Mengele, Archiwum Federalne w Berlinie--Lichterfelde. 7 A nie profesora uniwersyteckiego, jak czsto twierdzono w dotychczasowych publikacjach. I 74 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Niemieckich (BMD), czyli kobiecej modziewki NSDAP. Do samej NSDAP nigdy nie wstpia. Po odbyciu suby pracy" w Meklemburgii rozpocza studia: najpierw, w semestrze zimowym 1937/38, studiowaa jzyk francuski na Uniwersytecie w Neuchtel w Szwajcarii, a nastpnie histori sztuki we Florencji. Urodzony w 1944 roku syn Rolf po latach wspomina matk jako kobiet nadzwyczaj uczuciow, radosn, pogodn i kochajc ycie. Miaa gow pen zwariowanych pomysw i nijak nie pasowaa do drobnomieszczaskiego Giinzburga. Jako czonek SS Josef Mengele musia przed zawarciem maestwa zwrci si z prob o zgod na lub do samego reichsfhrera SS. W trakcie procedury poprzedzajcej wydanie decyzji badano pochodzenie esesmana oraz przyszej ony (do pitego pokolenia wstecz). Jeeli oboje maonkowie byli w stanie wykaza si wycznie aryjskimi przodkami, mogli dodatkowo liczy na wpisanie do Ksigi Rodowej SS" (Sippenbuch SS), co byo rwnoznaczne z przyjciem do elitarnego krgu arystokracji nordyckiej rasy". Niestety, poniewa ojciec Irene Schnbein by dzieckiem pozama-eskim i jego ojciec pozostawa nieznany, Gwny Urzd do spraw Rasy i Osadnictwa SS w marcu 1939 roku zezwoli wprawdzie Josefowi Mengele na zawarcie maestwa (na wasn odpowiedzialno"), lecz zarazem poinformowa przyszych maonkw, i najpewniej nie bd mogli liczy na wpisanie do Ksigi Rodowej SS". Przysza ona miaa w cigu roku przedstawi zawiadczenie o odbyciu kursu macierzyskiego" organizowanego przez Niemiecki Zwizek Kobiet. Josef Mengele z blem przyj decyzj Gwnego Urzdu, odmawiajc jego przyszym dzieciom najwyszego certyfikatu aryjskoci". Rozczarowanie byo tym wiksze, e od ponad dwch lat pracowa w kierowanym przez profesora Otmara von Verschuera frankfurckim Instytucie Biologii Genetycznej i Higieny Rasowej (przenis si tutaj na przeomie lat 1936 -1937 za rad promotora swojej pracy doktorskiej, profeso ra Mollisona). Mengele liczy, e praca w Instytucie uatwi mu karier, z drugiej za strony zdawa sobie spraw, e zaangaowanie na tym skrajnie zideologizowanym polu medycyny wymaga od niego jasnej deklaracji ideowo-politycznej. Z tego te wzgldu w maju 1937 roku zoy podanie o przyjcie do NSDAP, a rok pnej - do SS. Droga do Auschwitz 75 Josef Mengele, dyplomowany lekarz i antropolog, z wasnej woli wczy si w nurt nowej, narodowosocjalistycznej medycyny". Nie wstpi do partii i SS z wygody cz y oportunizmu. Nie zosta do tego namwiony przez przeoonych ani nie by to warunek dalszego wykonywania zawodu - a przynajmniej nigdzie nie przedstawi takiego uzasadnienia. Hans Mnch tak oto tumaczy przyczyny relatywnie pnego wstpienia Mengelego do partii: Z chodnej kalkulacji zawodowej i z penym przekonaniem politycznym wszed w styczniu 1937 roku na ciek, ktra ostatecznie w maju 1943 roku zawioda go do Auschwitz"8. Frankfurcki Instytut Biologii Genetycznej i Higieny Rasowej zosta zaoo ny w 1935 roku - tym samym, w ktrym uchwalono antysemickie ustawy norymberskie, zakazujce zarwno maestw, jak i pozama-eskich kontaktw pciowych pomidzy ydami a obywatelami krwi niemieckiej lub pokrewnej"9. Pierwszym dyrektorem Instytutu zosta urodzony w 1896 roku baron Otmar von Verschuer. Do objcia tego stanowiska predestynowaa go dotychczasowa kariera naukowa: w 1927 roku von Verschuer habilitowa si prac podsumowujc badania nad drogami dziedziczenia u blinit i jeszcze w tym samym roku zosta kierownikiem wydziau w kierowanym przez Eugena Fischera, nowo utworzonym wilhelmiskim Instytucie Antropologii, Genetyki Czowieka i Eugeniki w Berlinie. W 1933 roku Verschuer otrzyma nominacj na profesora nadzwyczajnego, a rok pniej zosta wydawc czasopisma Genetyk" ('Der Erbarzt"), gwnego organu nazistowskiej medycyny rasowej". Verschuer nie by w tym czasie czonkiem partii, lecz w oczach Waltera Grossa, kierownika Urzdu

Polityki Rasowej NSDAP, stanowio to nie tyle wad, ile wrcz dodatkow zalet przyszego dyrektora Instytutu. W datowanym na padziernik 1934 roku pimie do dziekana Wydziau 8 Doktor Hans Miinch w rozmowie z autorem, czerwiec 1985 r. 9 W poniszym opisie nazistowskiej medycyny", jej protagonistw, midzynarodowych koneksji oraz uwikania Josefa Mengele w t pseudonauk opieram si na dzieach Ernsta Klee (Ernst Klee,Auschwitz, die NS-Medizin und Imre Opfer, Frankfurt am Main 1997), Stefana Khla (Stefan Khl, Die Internationale der Rassisten, Frankfurt am Main 1997) i Benno Mllera-Hilla (Benno Mller-Hill, Tdliche Wissenschaft, Hamburg 1984) oraz materiaach zgromadzonych w Archiwum Towarzystwa Maxa Plancka w Berlinie Dahlem, ktre jest prawnym nastpc wilhelmiskiego Instytutu Antropologii. 76 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Lekarskiego Uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem Gross stwierdzi: To dobrze, e profesor Verschuer nie jest postrzegany jako narodowy socjalista, ani w ogle jako osoba zaangaowana politycznie. Z politycznego punktu widzenia jego nominacja nie oznaczaaby wzmocnienia elementu narodowosocjalistycznego we Frankfurcie n.M.". Poniewa jednak Verschuer zachowuje wobec narodowego socjalizmu cakowit i szczer lojalno" - kontynuowa Gross - a jako uznany naukowiec moe si przyczyni do umocnienia najistotniejszych fundamentw wiatopogldu narodowosocjalistycznego", mona ywi nadziej, e rzeczowa i w duej mierze naukowa, apolityczna natura" Verschuera przyniesie wielkie korzyci na paszczynie propagandowej. Baron Otmar von Verschuer, heski szlachcic, weteran wojny wiatowej, oficer, onierz Freikorpsu, skrajny konserwatysta i rasista czystej wody, by dla nazistw wyjtkowo podanym sprzymierzecem. Obejmujc w 1935 roku kierownictwo frankfurckiego Instytutu, von Verschuer wyznaczy sobie i swoim wsppracownikom jasny cel: udowodnienie dziedzicznego charakteru wad wrodzonych oraz pojawiajcych si na pniejszych etapach rozwoju chorb fizycznych i psychicznych. Ponadto zamierza! wykaza, e istnieje moliwo precyzyjnego prognozowania rozmaitych cech osobowoci dziecka (na przykad inteligencji lub muzykalnoci). Poza dziaalnoci naukow w ramach Instytutu profesor Verschuer i jego asystenci wystpowali rwnie jako rzeczoznawcy w procesach sdowych dotyczcych tak zwanej haby rasowej, wszczynanych w sytuacji, gdy jakiemu ydowi przypisywano ojcostwo nielubnego dziecka aryjskiej" kobiety. I tak na przykad w 1937 roku w trakcie jednego z procesw von Verschuer i Mengele potwierdzili ydowsk przynaleno rasow oskaronego, chocia ten twierdzi, e zosta spodzony w wyniku zdrady, jakiej jego nieydowska matka dopucia si z nieydowskim kochankiem. Jednak sd da wiar wyjanieniom oskaronego i wydal wyrok uniewinniajcy. Oburzeni tym faktem, von Verschuer i Mengele wysali list do samego ministra sprawiedliwoci Rzeszy, w ktrym poskaryli si na samowol" wymiaru sprawiedliwoci i bagatelizowanie przez sd naukowych ekspertyz10. 10 Benno Mller-Hill, Tdliche Wissenschaft - Die Aussonderung von Juden, Zigeuner und Geisteskranken 1933-1945, Hamburg 1984, s. 39. Droga do Auschwitz 77 Oprcz Josefa Mengele do grona frankfurckich wsppracownikw von Verschuera naleeli midzy innymi: genetyk Hans Grebe, specjalista od higieny rasowej Ferdinand Claussen, genetyk Heinrich Schade i internista Otto Hans Kahler. Pierwszy z nich, Hans Grebe, opowiedzia koloskiemu genetykowi Benno Mllerowi-Hillowi o swoich wraeniach z czasw, w ktrych mia okazj na co dzie styka si z Josefem Mengele (chodzi o okres od wiosny 1938 roku do wybuchu drugiej wojny wiatowej)11. Wprawdzie Grebe nie zna bliej Mengelego (nie byli nawet po imieniu), lecz mimo to byo dla niego jasne, e Mengele jest ulubionym uczniem szefa". Grebe zapewni rwnie swego rozmwc, e nie spotka si w Instytucie z adnymi przejawami antysemityzmu; przeciwnie - twierdzi, e pracownicy ze wszystkich si starali si pomaga osobom oskaronym o hab rasow" lub przeladowanym ze wzgldu na ydowskie pochodzenie, a on sam - c za odwaga! nie omieszka! wzi udziau w pogrzebie jednego z ydowskich przyjaci". Grebe zaraz na pocztku wojny zosta wcielony do armii jako lekarz, a wiosn 1940 roku odznaczono go Krzyem elaznym I klasy za udzia w kampanii francuskiej. Gdy ubrany w

mundur odwiedzi frankfurcki Instytut, Mengele zagadn go: [Widz, e] ma pan EKI. Natychmiast zgaszam si na ochotnika do strzelcw grskich". Jak postanowi, tak uczyni. Niestety, z powodu choroby nerek jego kandydatura zostaa odrzucona i by zmuszony poszuka szczcia w formacji Waffen-SS. Z kolei Helmut von Verschuer, syn dyrektora Instytutu, rozpocz swe wyznania od zapewnienia Benno Mllera-Hilla, e jego ojciec by nadzwyczaj religijnym czowiekiem i zarwno we Frankfurcie, jak i pniej, po nominacji na stanowisko szefa berliskiego Instytutu Antropologii (1942), stara si nawiza kontakt z czonkami Kocioa Wyznajcego, a poprzez swego siostrzeca, Adama von Trott zu Solza, mia nawet styczno z niektrymi krgami opozycji12. Mody von Verschuer wyzna ponadto, e nie pamita, by ojciec czyni w domu jakiekolwiek antysemickie uwagi ani by nosi partyjn odznak. Ojciec mj - mwi - opowiada si za cisym rozdziaem czystej nauki od polityki. [...] Wsppracownikw dobiera nie ze wzgldu na [ich] polityczne [zapatrywania], ale wedug 11 Benno Mller-Hill, ibid., s. 157 i n. 12 Benno Mller-Hill, ibid., s. 127 i n. 78 Josef Mengele - doktor z Auschwitz kwalifikacji zawodowych". Josefa Mengele mody von Verschuer pamita przede wszystkim z czasw frankfurckich. W jego pamici zachowa si obraz miego czowieka": W Instytucie panie ze wzgldu na jego naturaln, ludzk dobro nazyway go ojcem Mengele". Podobnie jak pozostali asystenci, Mengele od czasu do czasu bywa z on na proszonej herbatce u profesorostwa. Mody von Verschuer co prawda osobicie nigdy nie spotka doktora Mengele w berliskim mieszkaniu rodzicw, ale pamita, e matka opowiedziaa mu kiedy o jednej z takich wizyt. Pani von Verschuer wspomniaa midzy innymi, e kiedy podczas rozmowy przy stole pado pytanie, czy to, czym Mengele zajmuje si w Auschwitz, sprawia mu jakkolwiek trudno, go mia odpowiedzie: To potworne, nie mog o tym mwi". Helmut von Verschuer twierdzi, e Josef Mengele, chcc kontynuowa naukow wspprac z Instytutem, zatai przed jego ojcem faktyczny charakter swojej dziaalnoci w Auschwitz. Kiedy jednak Mller-Hill prowokacyjnie zauway, e profesorowi von Verschuerowi zapewne nie udao si pod koniec wojny doszcztnie zniszczy caej swojej korespondencji z Mengelem, Helmut von Verschuer spuci z tonu i stwierdzi, e jego zmary w 1969 roku ojciec nigdy si z nim nie podzieli swoj - ewentualn - wiedz na temat dziaalnoci doktora Mengele w Auschwitz. Przyzna te, e w czasach monasterskich", to znaczy po 1951 roku, gdy ojciec otrzyma nominacj na stanowisko profesora i dyrektora Instytutu Genetyki Czowieka, obiy mu si o uszy kalumnie rzucane przez byych wsppracownikw profesora - Kurta Gottschaldta i Hansa Nachtsheima: Ojciec uzna jednak, e najlepiej bdzie w ogle si na ten temat nie wypowiada. Nie dyskutowa z tymi oskareniami, uznajc je za zwyke oszczerstwa". Jednak fakty zdaj si przeczy sowom modego Verschuera. Oto bowiem ju w 1935 roku profesor Otmar von Verschuer otwarcie zapowiada: W naszych badaniach powinnimy i bdziemy si poczuwa do odpowiedzialnoci za to, by higiena genetyczna i higiena rasowa, w ktrych Niemcy przoduj na wiecie, otrzymay tak mocny fundament, e bd w stanie si oprze kademu atakowi z zewntrz". Trzy ata pniej napisa za w jednym z raportw badawczych: Badania ywej populacji w Schwalmdrfern dobiegy koca. Wycigi z ksig kocielnych zostay uoone w drzewa genealogiczne. Identyfikacja Droga do Auschwitz 79 kart chorobowych trwa". Zespl profesora Verschuera mg rozpocz analiz drg dziedziczenia" poszczeglnych chorb, cho profesor uczciwie przyzna, e w obliczu powanych konsekwencji, jakie wynikay ze stawianych diagnoz, niektrzy wsppracownicy mog wykazywa oznaki saboci, zwaszcza w kontaktach z ludmi, ktrych one dotycz". Na szczcie - zauway problem ten da si rozwiza przez wytrwao, cierpliwo, elastyczno i empati - oraz gorce serce!".

Po upywie kolejnych trzech lat, gdy w Niemczech i w krajach okupowanych zakoczy si ju proces oddzielania ydw od ludnoci niey-dowskiej (utworzono getta, trway masowe deportacje do tak zwanego Generalnego Gubernatorstwa), a kilkadziesit tysicy osb upoledzonych zamordowano w ramach akcji eutanazyjnej", dyrektor vo n Verschuer w swoim Leitfaden der Rassenhygiene (Podrczniku higieny rasowej) z emfaz wychwala zasugi Adolfa Hitlera: Wdz Niemieckiej Rzeszy jest pierwszym mem stanu, ktry uczyni wyniki [bada] genetycznych i higieny rasowej fundamentaln zasad rzdzenia pastwem". Na pocztku 1942 roku Verschuer wzywa w wydawanym przez siebie periodyku Genetyk": Jeszcze nigdy w historii politycznej znaczenie kwestii ydowskiej nie stao si tak oczywiste jak dzisiaj [...]. Od jej ostatecznego rozwizania jako kwestii oglnowiatowej zale losy obecnej wojny". I wreszcie p roku pniej, w sierpniu 1942 roku, gdy w fabrykach mierci na terenie okupowanej Polski trwao ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej", von Verschuer z satysfakcj przedstawi w partyjnym organie Vlkischer Beobachter" chwalebny" bilans narodowosocja-listycznej ideologii: Dziki polityce narodowego socjalizmu jedyne prawdziwe zagroenie rasowe - ze strony ydw - zostao ostatecznie uregulowane". Baron von Verschuer oraz jego ulubiony ucze Josef Mengele wydatnie si do tego uregulowania" przyczynili. Pilny, dobrze wychowany, dny wiedzy i ulegy asystent oraz zdany na jego naukowo techniczne wsparcie mistrz idealnie si uzupeniali. Ju w 1937 roku Verschuer przekaza swojemu doktorantowi wszystkie sprawy zwizane z wykonywaniem ekspertyz rasowych. Bardzo wysoko oceni te doktorat Josefa Mengele (z naukowego punktu widzenia niezbyt oryginalny, opublikowany w 1938 roku jako zwykle porwnawcze badanie genealogiczne), w ktrym autor prbowa statystycznie udowodni dziedziczny charakter wargo 80 Josef Mengele - doktor z Auschwitz wo-szczkowego rozszczepienia podniebienia. W 1939 roku Verschuer wanie Josefa Mengele wyznaczy! na zastpstwo, gdy nie mg! osobicie prowadzi wykadw i wicze we frankfurckim instytucie. W marcu 1940 roku, na podstawie przygotowanego przez Mengelego studium Zur Vererbung der Ohrfisteln (O dziedziczeniu przetok usznych), oceni, e jego ucze posiada zdolno przedstawiania nawet [najbardziej] skompliko wanych intelektualnie obszarw i kwalifikuje si do [podjcia] kariery akademickiej". Verschuer zatrudnia Mengelego jako rzeczoznawc rwnie w okresie, gdy ten odbywa! sub wojskow. W marcu 1944 roku poinformowa Niemieckie Towarzystwo Badawcze, e we wsppracy z Mengelem prowadzi program badawczy w Auschwitz: Haso: biaka specyficzne [...] Jako wsppracownik zosta na tym obszarze badawczym zgoszony mj asystent, dr n. med. i dr phil. Mengele, ktry suy jako hauptsturmfhrer i lagerarzt w obozie koncentracyjnym Auschwitz. Za zgod reichsfhrera SS zostan przeprowadzone badania antropologiczne na rozmaitych grupach rasowych tego obozu koncentracyjnego, a prbki krwi wysane do opracowania do mojego laboratorium". W 1944 roku Verschuer poinformo wa Rad Naukow Rzeszy o przebiegu swoich siedmiu wanych dla losw wojny" projektw, z ktrych co najmniej pi opierao si na danych dostarczanych przez Mengelego z Auschwitz (Kolor oczu", Inwentarz genetyczny", Badania gene-tyczno-patologiczne", Biaka specyficzne", Obz blinit", Higiena rasowa" oraz Grulica"). W padzierniku 1944 roku Verschuer z entuzjazmem donosi naczelnemu lekarzowi frankfurckiej kliniki uniwersyteckiej, profesorowi Bernhardowi de Rudderowi: Wykonano substraty plazmowe ponad dwustu osb rnych ras, blinit i kilku rodzin. Zastosowano metod Abderhaldena, ktra zostanie uzupeniona now [...] technik badawcz. Dziki temu ju wkrtce bdzie mona zacz waciwe badanie. Celem naszych rnorakich dziaa nie jest ju stwierdzenie, e w przypadku niektrych chorb zakanych pewn rol odgrywa dziedziczenie, lecz w jaki sposb to nastpuje i jakie wwczas zachodz procesy". Jeszcze na pocztku stycznia 1945 roku Verschuer nie przyjmowa do wiadomoci faktu, e wkrtce wojna si skoczy. Niewzruszony ostatnimi krwawymi konwulsjami nazistowskiego reimu, pisa do Ruddera o badaniach, jaki prowadzi na przesyanym przez Mengelego materiale

Droga do Auschwitz 81 ludzkim": Zainteresuje Pana rwnie, e moje badania nad specyficznymi biakami weszy wreszcie w decydujce stadium". Niestety, Mengele nie zdy przygotowa dla profesora odpowiedniego materiau", gdy kilka dni pniej, w poowie stycznia 1945 roku, w obliczu zbliajcych si oddziaw Armii Czerwonej musia ucieka z Auschwitz. Otmar von Verschuer, mistrz" i nauczyciel Josefa Mengele, nie by jedyn osob, ktra miaa wpyw na dziaania podejmowane przez modego lagerarzta w Auschwitz. Waciwie wszyscy przedstawiciele narodowosocjalistycznej medycyny w mniejszym lub wikszym stopniu przyczynili si do tego, e pozornie humanitarne pobudki szybko zamieniy si w potworn zbrodni. Chcc zrozumie Josefa Mengele i przyczyny jego postpowania, trzeba wzi pod uwag otoczenie i duchowy klimat, w jakim przyszo mu funkcjonowa. Jednym z ideowych i naukowych mentorw Josefa Mengele by poprzednik Verschuera na stanowisku dyrektora berliskiego Instytutu Antropologii, profesor Eugen Fischer (1874 -1967). Swoj naukow renom Fischer ugruntowa w 1913 roku ksik Rehobo ther Bastards und das Bastardisierungsproblem beim Menschen (Mieszacy z Rehoboth a problem mieszania ludzkich ras), ktra przetara ciek rasistowskiej antropologii. Fischer, ktry przez pi lat bada mieszacw" z niemieckiej kolonii w Poudniowej Afryce, doszed do przeraajcej konkluzji: Naley im [tj. mieszacom] zapewni minimum bezpieczestwa, ktrego oni, jako rasa mniej od nas wartociowa, potrzebuj - ale tylko dopty, dopki przynosz nam poytek. Poza tym [winna obowizywa] wolna konkurencja, co moim zdaniem oznacza [ich] zagad". W lipcu 1933 roku, w pierwszym przemwieniu po objciu stanowiska rektora berliskiego Instytutu profesor Fischer zoy hod nowej nazistowskiej wadzy: Nowe kierownictwo, skoro tylko przejo [stery] pastwa, natychmiast wiadomie i energicznie wkroczyo w bieg historii i ycie narodu tam, gdzie to jest najpilniejsze, najwaniejsze i najbardziej konieczne". Doda te, e tego rodzaju decyzj, zmierzajc do ustanowienia polityki ludnociowej ukierunkowanej na procesy dziedziczenia, dobr i selekcj", mogli podj wycznie ludzie potraficy myle w kategoriach biologicznych". W swoim przemwieniu Fischer nawizywa do uchwalonej dwa tygodnie wczeniej Ustawy o zapobieganiu chorobom dziedzicznym 82 Josef Mengele - doktor z Auschwitz potomstwa, ktra przewidywaa przymusow sterylizacj w przypadku wrodzonego niedorozwoju umysowego, schizofrenii, psychozy mania-kalno-depresyjnej, dziedzicznej epilepsji [...] i cikiego alkoholizmu". Na podstawie nowych przepisw jeszcze przed wojn okaleczono czterysta tysicy osb. Z kolei uchwalona w kwietniu 1933 roku Ustawa o sanacji stanu urzdniczego spowodowaa zwolnienie ze suby pastwowej wszystkich ydowskich i pydowskich pracownikw, w tym pidziesiciu czterech osb zatrudnionych w renomowanych placwkach badawczych Towarzystwa im. Cesarza Wilhelma. Mimo to Fischer uzna przejcie wadzy przez narodowych socjalistw za autentyczn rewolucj" i wyrazi nadziej, e wkrtce inne narody pjd ciek wyznaczon przez niemiecki rzd. Zwolnione posady w instytucie otworzyy cieki awansu i perspektywy kariery, o jakiej niektrzy modzi naukowcy nawet nie omielali si marzy. Wystarczyo aryjskie" pochodzenie, odrobina politycznego oportunizmu i bardzo szerokiego sumienia. Kto spenia powysze warunki, mg w wiecie nazistowskiej nauki zrobi naprawd byskotliw karier. W czerwcu 1934 roku Towarzystwo Wspierania Nauki Niemieckiej przyznao profesorom Fischerowi, Verschuerowi i Rdinowi (wilhelmiski Instytut Psychiatrii w Monachium) dodatkowe posady dla asystentw, ktrzy mieli pracowa przy analizie materiau badawczego" uzyskanego podczas akcji sterylizacyjnej. W padzierniku tego roku profesor Fischer zorganizowa w swoim instytucie pierwszy kurs dla lekarzy SS, ktry mia im pomc wykrywa w kandydatach do tej elitarnej organizacji nawet najmniejszy lad ydowskiej krwi. W czerwcu 1939 roku, niespena trzy miesice przed napaci Niemiec na Polsk, profesor Fischer

wezwa do wyplenienia" ydw: Nard, ktry chce zachowa choby resztk swych cech gatunkowych, musi odrzuci obcy materia rasowy, a jeli ten zdy si zakorzeni - usun go i wyeliminowa. yd jest bowiem istot innego gatunku i dlatego, jeli chce si zakorzeni, naley da mu odpr. To jest obrona konieczna. [...] Odrzucam go [tj. yda] bezwzgldnie i za pomoc wszystkich dostpnych rodkw, by chroni dziedziczne cechy mojego narodu". We wrzeniu 1939 roku Adolf Hitler nakaza przeprowadzi eutanazj" - czyli zwyczajnie wymordowa - wszystkich niepenosprawnych fizycznie i psychicznie. Rozkaz antydatowano na dzie wybuchu wojny: Reichsleiter Bouhler i dr n. med. Brandt otrzymuj pod rygorem [osobistej] odpowiedzialnoci polecenie takiego rozszerzenia uprawnie imiennie wyznaczonych lekarzy, eby tym, ktrzy wedle oceny ludzkiej s nieuleczalnie chorzy, po krytycznej ocenie stanu chorego mona byo zapewni [prawo do] askawej mierci". Wkrtce zaprzestano mwienia o nieuleczalnie chorych i o krytycznej ocenie stanu chorego". Stao si jasne, e celem rzdu jest wyeliminowanie darmozjadw" - tak, aby zaoszczdzone pienidze, personel i placwki opiekucze mona byo przeznaczy na leczenie osb, ktre odniosy rany w wyniku dziaa wojennych. Czterdziestu omiu lekarzy, pracujc na najwyszych obrotach, analizowao dwiecie osiemdziesit trzy tysice kwestionariuszy, za kady otrzymujc wynagrodzenie w wysokoci piciu lub dziesiciu fenigw (w zalenoci od wymaganego nakadu pracy). Co czwartego pacjenta posyali na mier. Ofiary zabi jano zastrzykiem fenolu lub tlenkiem wgla w specjalnie do tego celu przystosowanych orodkach eutanazyjnych" w Bernburgu, Brandenburgu, Hadamarze, Hartheim i Sonnenstein. W 1940 roku szef berliskiego Instytutu Antropologii, profesor Fischer, przygotowa Raport na temat utworzenia nowego wydziau eksperymentalnej patologii genetycznej", w ktrym przedstawi zarys przyszej dziaalnoci Instytutu Zbliajcy si zwyciski koniec wojny" oraz potna rozbudowa Wielkoniemieckiej Rzeszy" - wieci profesor Fischer - stawiaj nowe, wielkie zadania rwnie przed naszymi orodkami badawczymi". Dziaalno badawcza musi by zaprzgnita bezporednio w sub narodowi, wojnie, polityce" oraz suy teraniejszoci i przyszoci", a wspaniay rozwj nauk genetycznych i rasowych oraz ich [...] wykorzystanie w ustawodawstwie genetycznym i rasowym oraz polityce zdrowia genetycznego" wymagaj planowej rozbudowy berliskiego Instytutu. Fischer z satysfakcj podkreli, e dziki utworzeniu obozw dla blinit" dotyc hczasowe badania nad dziedziczeniem [zostay] uwolnione od bdw [typowych dla] eksperymentu laboratoryjnego". W niemieckich orodkach badawczych kontynuowano rwnie na razie tylko teoretyczne prace nad rodowiskowym wpywem na ksztat czaszki oraz badania rasowe w rnych czciach Niemiec, w tym [badania] na ydach 84 Josef Mengele - doktor z Auschwitz i Cyganach". Najwaniejszy wszelako projekt realizowany w kierowanej przez niego placwce dotyczy fenogenetycznych bada nad chorobami i zwyrodnieniami i mial przynie odpowied na pytanie, w jaki sposb odziedziczone przez dan jednostk skonnoci rozwijaj si we w peni uksztatowan cech dziedziczn". Poniewa badacze otrzymywali ograniczone iloci ludzkiego materiau embrionalnego obcionego skonnociami do poszczeglnych chorb [...], pocztkowo postanowiono prowadzi badania na krlikach". Dla wszystkich byo jednak jasne, e jest to tylko etap przejciowy, a zasadniczym celem prowadzonego projektu s badania fenogenetyczne na ludzkich embr ionach. To one wzbudzay najwiksze zainteresowanie naukowcw, niosc w sobie obietnic praktycznego zastosowania (choby na paszczynie diagnostyki chorb dziedzicznych, profilaktyki prokreacyjnej" w przypadku osb dziedzicznie obcionych czy odpowiedn iego poradnictwa maeskiego). Fischer uwaa, e orodki kliniczne nie dysponuj ani potrzebnymi rodkami, ani odpowiednio przygotowanym personelem do przeprowadzania takich bada. Jego zdaniem specjalici z zakresu anatomii i patologii mieli do wykonania inne zadania, a najodpowiedniejszym miejscem do prowadzenia tego rodzaju nowatorskich bada mia by kierowany przez niego Instytut. Ktry

[instytut] - pyta retorycznie Fischer - byby do tego bardziej powoany ni nasz?" Poniewa badania fenogenetyczne wymagay duych iloci materiau embrionalnego", a jego gromadzenie zabierao mnstwo czasu, Fischer postulowa stworzenie Centralnego Zbioru Genetycznego". Mia on powsta poprzez systematyczne gromadzenie ludzkich i zwierzcych embrionw rnych ras , w tym rwnie z plemion cierpicych na choroby dziedziczne", a jego zasoby miay by wspaniaomylnie udostpniane rwnie obcym badaczom". Tumaczc swoje plany, Fischer przypomina, e w 1927 roku, w trakcie tworzenia Instytutu, trzeba byo go podzieli na wydziay antropologii, teorii ludzkiego dziedziczenia i eugeniki (sowa rasa" i higiena rasowa" nie mogy by uywane w kontaktach z rzdem opanowanym przez socjalistw i Parti Centrum). Po przejciu wadzy przez nazistw tego rodzaju wstrzemiliwo nie bya ju jednak konieczna i nadszed czas, by na bazie wydziau eugeniki - ktry notabene od momentu objcia go przez profesora Fritza Lenza (1897-1976) i tak po cichu zosta przeDroga do Auschwitz 85 ksztacony w [wydzia] higieny rasowej" - stworzy pod dachem Instytutu Instytut Higieny Rasowej" oraz Centralny Zbir Genetyczny". Z przygotowanej przez profesora Fischera listy ycze wynika, e w Zbiorze" gromadzono midzy innymi: Blinita: pody i noworodki (EZ i ZZ13), organy dzieci i dorosych (EZ i ZZ), wszelkiego rodzaju zrolaki./Rasy europejskie: pody, noworodki i organy [osobnikw] ras Narodu Niemieckiego, innych narodw Europy, ydw./Choroby dziedziczne: pody, noworodki i organy z rodzin obcionych skonnoci do okrelonych cho rb dziedzicznych". Oczywicie do pozyskiwania podw, noworodkw i organw" jedno - i dwujajowych blinit i innych przedstawicieli ras europejskich" potrzebni byli odpowiednio wyksztaceni pracownicy. Josef Mengele, ambitny esesman, antropolog i lekarz, a przy tym ulubieniec" nowego kierownika berliskiego Instytutu Antropologii oraz Centralnego Zbioru Genetycznego", profesora Otmara von Verschuera, wydawa si idealnym kandydatem do tego rodzaju pracy". Zanim jednak przedstawimy ostatni etap drogi, ktra miaa zaprowadzi Josefa Mengele do Auschwitz-Birkenau, warto powiedzie kilka sw na temat Adolfa Hitlera i jego roli w procesie uwikania niemieckiej nauki w zbrodni ludobjstwa. Przy okazji wspomnimy te o przedwojennej midzynarodwce rasistowskiej" (okrelenie to pochodzi od Stefana Kiihla), gdy pozwoli to nam dostrzec, e szalona idea biaej, aryjskiej rasy panw" nie bya jedynie psychiczn patologi niemieckich naukowcw i milionw niemieckich nazistw. Fundamentem narodowosocjalistycznej polityki rasowej, popieranej, a z ca pewnoci tolerowanej przez znaczn cz narodu niemieckiego, byo przekonanie o wyszoci biaej rasy oraz absolutnym prymacie typu nordyckiego" lub germaskiego". Adolf Hitler ju w Mein Kampf (1925) da do zrozumienia, e m stanu pragncy zapewni panowanie tej - globalnie patrzc - biaej mniejszoci, musi si zdecydowa na gbok ingerencj w polityk rasow i demograficzn, a nawet ludobjstwo: Gdyby na pocztku wojny [to znaczy w 1914 roku] 13 EZ i ZZ to skrty oznaczajce blinita jedno - (niem. eineiige Zwillinge) i dwu-jajowe (niem. zweieiige Zwillinge). 86 Josef Mengele - doktor z Auschwitz i w trakcie jej trwania potraktowano dwanacie lub pitnacie tysicy tych hebrajskich szkodnikw gazem trujcym, jak to musiay znosi na polu [bitwy] setki tysicy naszych najlepszych niemieckich robotnikw wszystkich warstw i zawodw, wwczas miliony ofiar na froncie nie poszyby na marne". Reprezentowany przez Hitlera eksterminacyjny rasizm" (Daniel Joshua Goldhagen) sta si zasadniczym elementem narodowego socjalizmu. yd - rozumiany jako konkretna jednostka ludzka - by uosobieniem za i miertelnym wrogiem narodu niemieckiego. Nic dziwnego, e jego fizyczn eksterminacj Hitler podnis do rangi dziejowej misji, a nazistowska propaganda przedstawiaa jako form zapobiegania zarazie. Wiele wskazuje na to, e nazici jeszcze przed wybuchem drugiej wojny wiatowej planowali

eksterminacj narodu ydowskiego. 30 stycznia 1939 roku, przemawiajc w Reichstagu z okaz ji szstej rocznicy przejcia wadzy, Hitler wyrazi si jasno i dobitnie: Gdyby midzynarodowemu ydostwu w Europie i poza ni udao si raz jeszcze pchn narody do wojny wiatowej, jej skutkiem nie bdzie bolszewizacja caej kuli ziemskiej i tym samym zwycistwo ydostwa, lecz zniszczenie rasy ydowskiej w Europie!". Dwa lata pniej, w 1941 roku, Fiihrer zachca swoich zwolennikw: Kiedy zniszczymy t zaraz, spenimy dobry uczynek dla ludzkoci", a cztery miesice pniej raz jeszcze oskary ydw o wszelkie zo tego wiata: Wiele chorb [ma swoj przyczyn] w tym samym bakcylu: ydzie! [...] Staniemy si zdrowi, gdy wyeliminujemy yda". We wrzeniu 1942 roku Hitler w publicznym przemwieniu odnis si wprost do przeprowadzanego na Wschodzie ludobjstwa. Nawizujc do przedwojennego przemwienia przed Reichstagiem, w ktrym zapowiedzia, e gdyby miao doj do wybuchu wojny wiatowej, to nie aryjskie narody zostan wytpione, lecz ydostwo", niemiecki dyktator przypomnia: Kiedy rwnie niemieccy ydzi miali si z moich proroctw. Nie wiem, czy miej si nadal, czy te zrzedy im miny. Ja jednak mog ich raz jeszcze zapewni: zniknie umiech z waszych twarzy. Rwnie to moje proroctwo [wkrtce] si speni". Hitler i jego nazistowscy ideolodzy nie spiskowali w ukryciu, nie planowali w tajemnicy i nie realizowali swych planw po kryjomu. Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej" przeprowadzono w sposb Droga do Auschwitz 87 jawny, w oparciu o naukowe uzasadnienia", aprobowane przez niemal wszystkie autorytety zarwno duchowne, jak i wieckie. Ju w 1931 roku arcybiskup Fritz Lenz, wtedy jeszcze wykadowca na Uniwersytecie Monachijskim, z zadowoleniem stwierdzi, e po ruchu narodowosocjalistycznym mona si spodziewa bardzo wiele, jeli chodzi 0 wprowadzenie skutecznej higieny rasowej". Dwa lata pniej, czyli zaledwie kilka miesicy po przejciu wadzy przez nazistw, Eugen Fischer, dyrektor berliskiego Instytutu Antropologii, uroczycie zapewni, e chce do koca" suy najwaniejszym e lementom narodowosocjalistycznej nauki i polityki - nauce o rasie, dziedziczeniu, higienie rasowej i polityce ludnociowej". Gorliwie wtrowa mu szwajcarski uczony Ernst Rdin (1874 -1952), od 1928 roku penicy funkcj dyrektora wilhelmiskiego Instytutu Psychiatrii oraz przewodniczcy Towarzystwa Higieny Rasowej, ktry stwierdzi, e rasa nordycka [zajmuje] w dziejach wiata pierwsze miejsce" i dlatego potrzebuje stosownego wsparcia i pieczy". Profesorowie niemieckich uniwersytetw nie byli, niestety, o dosobnieni w swoich odraajcych ocenach i przekonaniach. Wielu europejskich i amerykaskich naukowcw podzielao ich zaoenia badawcze 1 wynikajce z nich praktyczne konsekwencje w postaci polityki rasowej. Szwedzcy genetycy Hermann Nilsson-Ehle i Hermann Lundborg w peni popierali nazistowsk polityk rasow, norweski zwolennik eugeniki, Jon Alfred Mjen, sawi przejcie wadzy przez narodowych socjalistw jako ostatni gigantyczny zryw na rzecz uratowania zachodniej kultury przed upadkiem", a angielski eugenik George Pitt-Rivers, zachwycony niemieckim programem, bezzwocznie wstpi do Frontu Narodowego (brytyjska partia narodowosocjalistyczna). W 1933 roku sekretarz generalny Amerykaskiego Towarzystwa Eugeniki, Leon Whitney, na wie o uchwaleniu przez Reichstag ustawy sterylizacyjnej", wprowadzajcej przymusow sterylizacj osb niepenosprawnych, stwierdzi entuzjastycznie, i Hitler odznacza si wyjtkow odwag i zdolnociami [na miar] prawdziwego ma stanu". W tym samym czasie inny amerykaski eugenik, Harry Laughlin, okreli rzeczon ustaw mianem najwaniejszego - w tej dziedzinie aktu prawodawczego, jaki kiedykolwiek zosta uchwalony". Podczas zorganizowanej w 1934 roku w Zurychu konferencji Midzynarodowej Federacji Organizacji Eugenicznych, powoanej 88 Josef Mengele - doktor z Auschwitz do ycia w 1925 roku, stojcy na czele niemieckiej delegacji Ernst Rdin owiadczy, e

pielgnowanie wartociowego materiau genetycznego" oraz uwolnienie" od genetycznych nierobw" musi si odbywa za pomoc celowego dziaania i z elazn konsekwencj", gdy same tylko mdre, przepenione filantropi .przemwienia" na nic si nie zdadz. Spord obecnych na konferencji jedynie francuscy i holenderscy naukowcy skrytykowali przymusowy charakter niemieckiej ustawy sterylizacyjnej. Niestety, niewiele z tego wyszo, gdy w przygotowanym przesaniu wszystkie delegacje pomimo zrnicowanych stanowisk politycznych i wiatopogldowych" zgodnie zaleciy wiatowym rzdom, by biorc przykad z Niemiec, rozpoczy regularne studia nad problemami genetyki, polityki ludnociowej i higieny rasowej oraz zastosoway ich wyniki ku pomylnoci swoich narodw". Rok pniej swj kongres zorganizowaa rwnie Midzynarodowa Unia Naukowych Bada nad Problemami Ludnociowymi. Do Berlina zjechao piciuset naukowcw, w tym stu osiemdziesiciu z zagranicy. Niemieccy gospodarze nie omieszkali oczywicie skorzysta z tej wyjtkowej okazji i postanowili przedstawi specjalistom ze wszystkich krajw wprowadzone przez rzd Rzesz y ustawy ludnociowe oraz - jeszcze niepene - rezultaty opartej na naukowych przesankach polityki ludnociowej". Tylko jeden uczestnik sympozjum, francuski eugenik Jean Dalsace, zaatakowa praktyki sterylizacyjne w Niemczech jako powrt do barbarzystwa", na co profesor Falk Ruttke z Jeny odpar, e podobne, motywowane wzgldami eugenicznymi ustawy sterylizacyjne dawno ju zostay wprowadzone w niektrych stanach USA oraz w Danii, Norwegii, Szwecji, Finlandii i w szwajcarskim kantonie Waadt, a zatem Niemcy bynajmniej nie s osamotnione w swej walce o oczyszczenie nordyckiego typu rasowego, ktry, niestety, zosta skaony wskutek wielowiekowych ruchw migracyjnych. W wygoszonym na zakoczenie konferencji przemwieniu berliski antropolog Eugen Fischer zauway, e orodkiem zainteresowania wspczesnego czowieka stao si jedno pojcie: rasa. Fakt, e idea rasowa tak gboko wnikna we wspczesn wiadomo i ycie umysowe, jest bez wtpienia zasug narodowego socjalizmu i nowych Niemiec". Z kolei He inrich Schade, bliski wsppracownik Otmara von Verschuera, w przygotowanej dla Genetyka" relacji z kongresu podkreli, e najDroga do Auschwitz 89 znamienitsi badacze ze wszystkich krajw entuzjastycznie ocenili prekursorsk drog, obran przez narodowosocjalistyczny rzd Niemiec". Ta odpowiednia i perspektywiczna" droga prowadzia rzd i nard niemiecki od programu sterylizacji osb niepenosprawnych i spoecznych szkodnikw", poprzez skrywany pod hasami eutanazji" mord na umysowo i psychicznie chorych, a do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej" i bestialskiego ludobjstwa na ydach, Cyganach i innych grupach narodowociowych. Dzie wybuchu drugiej wojny wiatowej -1 wrzenia 1939 roku - stanowi cezur pomidzy brutaln polityk rasow i ludnociow, w ramach ktrej bez wahania gwacono podstawowe prawa czowieka i dopuszczano si pojedynczych morderstw, a rasistowskim szalestwem zniszczenia, ktrego ofiar miay pa niezliczone miliony ludzi - na froncie, terenach okupowanych i w obozach koncentracyjnych. Josef Mengele by aktywnym uczestnikiem wszystkich tych wydarze - czy to w biurze, czy w laboratorium, na froncie, czy w obozie mierci. Na kadym z zajmowanych stanowisk stara si by doskonaym oficerem SS - tak jak nieskazitelnym by dotd naukowcem14. Po promocji doktorskiej, ju jako etatowy asystent w uniwersyteckim Instytucie Genetyki i Higieny Rasowej we Frankfurcie nad Menem, w padzierniku 1938 roku Josef Mengele zgosi si do 19. kompanii 137. puku strzelcw alpejskich w tyrolskim Saalfelden, w celu odbycia skrconej, trzymiesicznej suby wojskowej. Jako e by z rocznika 1911, nie zosta zmobilizowany bezporednio po wybuchu wojny, lecz dopiero w poowie czerwca 1940 roku. Przydzielono go do 9. oddziau sanitarnego w Kassel, gdzie-jak wynika z relacji znanego nam ju Kurta L. - spotka! na swej drodze brutalnego instruktora, ktry koniecznie 14 Informacje na temat kariery wojskowej Josefa Mengele pochodz z nastpujcych rde: akta partyjne Josefa Mengele (Archiwum Federalne w Berlinie-Lichterfelde); akta Prokuratury we

Frankfurcie nad Menem (zwaszcza datowane na 14 lipca 1986 roku, Postanowienie o zamkniciu ledztwa w sprawie przeciwko Mengelemu 50/4 Js 340/68); akta ledztwa przeciwko Benno Adolphowi (Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, 4 Js 444/59, zwaszcza protok przesuchania Benno Adolpha, 4 Js 444/59, t. 50, kartki 9023-9030). Relacja Kurta L. stanowi fragment nieopublikowanego manuskryptu przechowywanego w archiwum Prokuratury we Frankfurcie nad Menem (akta ledztwa przeciwko Josefowi Mengele). 90 Josef Mengele - doktor z Auschwitz chcia wykoczy swoich podwadnych. Wielogodzinne czoganie si po korytarzach, a w niedziel czyszczenie zapchanych latryn. M. nie wytrzyma i zgosi si do SS, byle tylko si stamtd wyrwa". Niestety, nie wiadomo, czy by to jedyny albo przynajmniej najwaniejszy powd wstpienia Josefa Mengele do Waffen-SS, gdy on sam nie pozostawi na ten temat adnej wzmianki w swoich zapiskach. Nie mona jednak wykluczy, e mody i doc eniany przez swoich przeoonych naukowiec, od kilku lat czonek partii i SS, a do tego czowiek do prny, faktycznie chcia uciec przed szykanami tpego kaprala. W ten sposb Mengele, awansowany do stopnia untersturmfiihrera15, trafi na szkolenie dla lekarzy wojskowych w inspektoracie sanitarnym Waffen-SS (od pocztku sierpnia do pocztku listopada 1940 roku), a nastpnie zosta tymczasowo skierowany do Biura do spraw Przesiedle w odzi i Centralnego Biura do spraw Repatriantw w Poznaniu, gdzie odpow iada za rasow ocen folksdojczw przesiedlonych z zaprzyjanionego jeszcze wtedy z Trzeci Rzesz Zwizku Radzieckiego16. 4 listopada 1940 roku Mengele obj stanowisko lekarza liniowego w dywizji Waffen-SS Wiking". Jednostka, w ktrej suyli flamandzc y, holenderscy i skandynawscy ochotnicy, tymczasowo przekazana pod dowdztwo brigadefiihrera i generaa majora SS Felixa Steinera, zostaa sformowana na poligonie w bawarskim Heubergu. Dywizja wykazaa si mstwem" latem 1941 roku podczas ataku na Zwizek Radziecki i a do koca wojny walczya wycznie na froncie wschodnim. Do koca stycznia 1942 roku Josef Mengele przemierza wraz z Wikingiem" szlak bojowy wiodcy od Galicji przez Ukrain, Dniepr a do Rostowa nad Donem. Na szlaku tym najwyraniej musia si wykaza szczeglnym hartem ducha, zwaszcza podczas opatrywania rannych, gdy odznaczono go Krzyem elaznym I i II klasy. Otrzyma te - jak wszyscy uczestnicy zimowych walk na przeomie 1941 i 1942 roku - Medal Wschodni, potocznie zwany Orderem Mroonek". 30 stycznia 1942 roku, gdy na skutek odniesionych ran zosta zwolniony 15 Stopie ten odpowiada! randze podporucznika Wehrmachtu. 16 Na polecenie Komisarza Rzeszy do spraw Umacniania Niemieckoci" Heinricha Himmlera Josef Mengele wraz z innymi ek spertami mia ocenia zdolno przesiedlecw do germanizacji. Droga do Auschwitz 91 ze suby liniowej, oprcz Orderu za Rany" otrzyma rwnie awans na stopie obersturmfhrera17. Przyjaciel ze studiw Kurt L ktiy zosta! przydzielony jako lekarz do 19 8. dywizji piechoty, wspomina zaskakujce spotkanie z Mengelem, do ktrego doszo latem 1941 roku: Zostalimy skierowani do wartowni na zniszczonym przez sowietw mocie pod Dniepropietrowskiem. Obok nas stacjonowaa dywizja SS oznaczona sonecznym krgiem (Wiking"). Z opowieci jej onierzy dowiedziaem si, e moe w niej suy J.M. Gdy o niego zapytaem, wartownicy wskazali mi miejsce oddalone o jakie sto metrw. [Tam Mengele] niepytany opowiedzia mi, jak podczas ostatnich potyczek obsugiwa karabin maszynowy. Gdy spontanicznie zapytaem go o [przepisy] konwencji genewskiej18, odpar, e przecie po to zgosi si na ochotnika na front, [aby strzela do wroga]. Konwencja genewska? Liczy si wycznie zwycistwo". Od 23 lipca 1942 roku do 13 lutego 1943 Mengele by przydzielony do Biura Naczelnego Lekarza Rzeszy SS i Policji w Berlinie, skd zosta skierowany jako ekspert do Gwnego Urzdu do spraw Rasy i Osadnictwa SS. Jego zadanie polegao na klasyfikowaniu ludnoci zamieszkujcej

okupowan Polsk. Na podstawie dokumentw przyporzdkowywa poszczeglne osoby do jednej z czterech kategorii rasowo-biologicznych: do grupy I trafiay osoby czystej krwi niemieckiej", do grupy II - zdolne do germanizacji, do grupy III - przeznaczeni do pracy niewolnicy i wreszcie do grupy IV - przeznaczeni do eksterminacji (bezporedniej lub poprzez mordercz prac) ydzi i inni szkodnicy". Chocia mentor Josefa Mengele, Otmar von Verschuer, przywizywa wielk wag do tej selekcji, zwaszcza gdy dotyczya ona ludnoci niemieckiej (w 1940 roku napisa w Genetyku": W praktycznej higienie genetycznej i rasowej najwaniejsze jest rozrnienie pomidzy [grupami] przeznaczonymi do eliminacji i tymi, ktre zasuguj na wsparcie. Wypadaoby sobie yczy, by udao si przeprowadzi tego rodzaju selekcj w caej Rzeszy"), Mengele z kadym dniem coraz bardziej si w Polsce nudzi, a wreszcie postanowi, e skoro nie moe pracowa naukowo, woli wrci na front. 17 Stopie ten odpowiada! randze porucznika Wehrmachtu. 18 Konwencja genewska przyznaje specjaln ochron personelowi sanitarnemu, zakazujc mu zarazem zbrojnego udziau w walce. 92 Josef Mengele - doktor z Auschwitz 14 lutego 1943 roku zameldowa si zatem w Berlinie w Batalionie Zapasowym SS Wchd". Spodziewa si, e otrzyma przydzia frontowy, lecz okazao si, e przeoeni maj wobec niego inne plany: w kwietniu 1943 roku zosta awansowany na stopie hauptsturmfiihrera19, a 24 maja 1943 roku odkomenderowano go *,ze skutkiem od 30 maja 1943 roku" do Gwnego Urzdu Gospodarczo-Administracyjnego SS (Grupa Urzdowa D III20). Mengele mial przekaza swoje dotychczasowe obowizki sturmbannfhrerowi Sackowi21, a nastpnie uda si do KL Auschwitz i tam zameldowa si u komendanta obozu. Tak niespodziewany obrt spraw w sposb naturalny rodzi pytanie, czy aby Josef Mengele nie zgosi si na ochotnika do Auschwitz, eby unikn wysania na front. A moe macza w tym palce jego dawny przeoony z Instytutu, profesor Verschuer, ktry postanowi umieci w obozie zaufanego czowieka i w ten sposb zapewni sobie dostp do jeszcze ciepych" materiaw badawczych? Wydaje si, e obie hipotezy s raczej pozbawione podstaw. Wyjanienie jest duo bardziej prozaiczne. Ot pierwszym lekarzem obozowym nowo utworzonego obozu cygaskiego" B Ile zosta hauptsturmfhrer Benno Adolph (1912-1967). Funkcj t peni jednak bardzo krtko (od marca do 27 kwietnia 1943 roku), gdy zachorowa na szkarlatyn i a do listopada 1943 roku by zwolniony ze suby. Wakujce stanowisko musiao zosta jak najszybciej obsadzone, a Mengele, ktry suy akurat w batalionie zapasowym, wydawa si najlepszym kandydatem. W tej sytuacji cztery tygodnie po zgoszeniu przez Adolpha choroby kierownictwo SS zdecydowao o przeniesieniu hauptsturmfiihrera Josefa Menge le do KL Auschwitz-Birkenau. 19 Stopie ten odpowiada randze kapitana Wehrmachtu. 20 Bya to komrka organizacyjna Gwnego Urzdu Gospodarczo-Administracyjnego SS, ktrej podlegali lekarze pracujcy w obozach koncentracyjnych. 21 Sack mia przyjecha 27 maja. Obz zagady Owicim jest waciwie miastem bez wyrazu. Pozbawiony uroku i interesujcych zabytkw ley, rozcignity bezksztatnie, na obrzeach Grnolskiego Okrgu Przemysowego w odlegoci niecaych trzydziestu kilometrw na poudniowy wschd od Katowic. Przez miasto przepywa Soa, ktra wpada niedaleko do Wisy. Linie kolejowe cz Owicim z Berlinem, Warszaw, Krakowem, Prag i Wiedniem. W 1939 roku to prowincjonalne miasto liczyo 13 000 mieszkacw, z czego 4000 stanowili ydzi, a 2000 osb okrelao si jako folksdojcze. Po zajciu Polski w 1939 roku Niemcy wcielili Owicim do Okrgu Grnolskiego i przywrcili mu nazw Auschwitz, jak miasto nosio w czasach zaborw w latach 1773 -1918. W roku 1940 jego atutami byy centralne pooenie w niemiecko-polsko-czeskim trjkcie Bramy Morawskiej, niewielka gsto zaludnienia i bogactwo wd gruntowych, a do tego opustoszae koszary polskiego wojska.

W przedwojennej Polsce 10 procent trzydziestopiciomilionowe-go spoeczestwa stanowili ydzi, co byo wskanikiem wyszym ni w jakimkolwiek innym kraju Europy1. To na ziemiach polskich ydzi 1 Liczby i dane zaczerpnem, jeli inne rda nie wskazyway inaczej, z nastpujcych opracowa: Wolfgang Benz (wyd.): Dimension des Vlkermords, Mnchen 19 91, Danuta Czech (wyd.): Kalendarium der Eegnisse im Konzentrationslager Auschwitz -Birkenau 1939-1945, Reinbeck 1989 oraz Robert Jan van Pelt/Deborah Dwork: Auschwitz - von 1270 bis heute, Zrich 1998. Cytowane dokumenty dotyczce Auschwitz znajduj si w archiwum muzeum tego obozu. Pozostae dokumenty zgromadzone s, czciowo w oryginale, czciowo jako kopie w zbiorze Auschwitz Archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie (dawniej: Archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich). 94 Josef Mengele - doktor z Auschwitz znaleli schronienie, uchodzc w redniowieczu przed wypdzeniami z Europy rodkowej i nie mniej krwawymi pogromami z Rosji carskiej. I chocia nawet w tradycyjnie katolickiej Polsce spotykay ydw jeszcze w nieodlegej przeszoci akty wrogoci, ktre wynikay albo z pobudek religijnych, albo - co czstsze - ekonomicznych, to jednak, oglnie rzecz biorc, ydzi wroli z upywem stuleci w now ojczyzn i wnieli znaczny wkad w jej gospodark, kultur i nauk. Mimo informacji docierajcych do Polski jeszcze przed wrzeniem 1939 o przeladowaniach ludnoci ydowskiej w Rzeszy co najwyej 200 000 polskich ydw unikno po wybuchu wojny losu niemieckich braci i ucieko na tereny pooone na wschodzie, ktre po 17 wrzenia znalazy si pod okupacj Rosjan. Szybkie tempo niemieckiej ofensywy zaskoczyo wielu z nich. Zuboali ydzi z miasteczek i wsi centralnej Polski i Galicji dowiedzieli si o tym, co miao ich spotka, o wiele za pno. Wszystkich, ktrzy z lku przed Rosjanami nie wyjechali na wschd albo nie dali wiary przeraajcym doniesieniom pyncym z Rzeszy i nie opucili swoich domw, od pierwszego dnia okupacji niemieckiej spotkay straszliwe represje. To nie oficerowie SS czy policji, lecz dowdcy Wehrmachtu wydawali ju w pierwszych dniach niemieckiej ofensywy samowolne rozkazy wypdzania ydw z polskich miast i gmin. Ciechanw, Mawa, Nowy Dwr, Ostroka, Putusk i Wocawek to tylko niektre z nich. Fakt, e genera Wilhelm List jako dowdca 14. Armii wyda swoim onierzom stanowczy zakaz zabijania ydw obok zakazu popeniania ekscesw na ludnoci cywilnej, wiadczy nie tylko o zej dyscyplinie panujcej w jego wojsku, lecz rwnie o czstotliwoci dokonywania takich aktw. Trzy dni pniej Reinhard Heydrich, szef Policji Bezpieczestwa, pilnym rozkazem skierowanym do grup szturmowych SS wyda rozkaz oczyszczenia terenw wcielonych" do Rzeszy Niemieckiej lub, jeli nie byoby to moliwe, tworzenia niewielu miast", pooonych najlepiej przy liniach kolejowych, w ktrych naleao koncentrowa ydowsk ludno, aeby w ten sposb uatwi pniejsze rodki". Termin pniejsze rodki" nie oznacza wwczas jeszcze ludobjstwa, lecz obozy pracy przymusowej i obozy koncentracyjne. Na terenach okupowanej Polski pierwszy z takich obozw, dla trzystu ydw, powsta 17 wrzenia w gdaskiej dzielnicy Stutthof. Ostatecznie na ziemiach polskich Niemcy utworzyli Obz zagady 95 sze obozw zagady, w ktrych, wedug najnowszych ustale, ycie straciy trzy miliony ydw, z czego co najmniej 1 000 000 w Auschwitz--Birkenau, 900 000 w Treblince, 600 000 w Becu, 250 000 w Sobiborze, 152 000 w Chemnie i 70 000 na Majdanku. W listopadzie 1945 roku przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w Norymberdze byy szef Wydziau Europy Poudniowo --Wschodniej w Subie Informacji Zagranicznej Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, Wilhelm Hoettl, okreli czn liczb ofiar ydowskich na co najmniej sze milionw. Jak zezna pod przysig, w sierpniu 1944 rozmawia w Budapeszcie z odpowiedzialnym za deportacje ydw podpukownikiem SS obersturmbannfiihrerem Adolfem Eichmannem. Eichmann mia go poinformowa, e niedawno sporzdza informacj dla Himmlera, ktry chcia pozna dokadn liczb zabitych ydw. Z danych, jakie zebra, wynika, e

w rnych obozach zagady zgino okoo czterech milionw ydw, za kolejne dwa miliony poniosy mier w inny sposb; wikszo z nich zostaa rozstrzelana przez grupy operacyjne Policji Bezpieczestwa w trakcie kampanii wojennej na Rosj". Pomimo pewnych trudnoci z ustaleniem dokadnej liczby ofiar jest pewne, e Auschwitz stal si najwikszym nazistowskim obozem koncentracyjnym i najwikszym obozem zagady. Kiedy onierze Armii Czerwonej zdobyli ten opuszczony ju przez Niemcw obz 27 stycznia 1945 roku, przy yciu pozostao jeszcze 7600 winiw, w wikszoci miertelnie chorych i wychudzonych jak ywe szkielety. Komory gazowe i krematoria dziaay przez dwa lata i dziesi miesicy, nim unieruchomi! je rozkaz z Berlina z koca listopada 1944. Przed ucieczk z obozu Niemcy rozebrali je i wysadzili w powietrze, lecz ich ruiny pozostay trwaym dowodem masowego mordu, podobnie jak tony ludzkich wosw, jak tysice okularw, jak naczynia i protezy, jak 348 820 mskich garniturw i 836 525 kobiecych sukni, ktrych mordercy, opuszczajc w popiechu obz, nie zdyli uprztn. Ten cig zbrodni przeciw ludzkoci, niemajcy rwnego sobie w wiecie, dokonywany z zastosowaniem techniki, planowo i systematycznie jak w fabryce, postrzegany nawet przez ochotnikw SS jako inferno o dantejskich rozmiarach" (opinia lekarza garnizonu SS w Auschwitz Eduarda Wirthsa) albo jako anus mundi, odbyt i koniec wiata (opi96 Josef Mengele - doktor z Auschwitz nia porucznika SS, Obersturmfhrern Thilo), zosta zapocztkowany w Auschwitz w kwietniu 1940 roku. Na pocztku 1940 roku rozmaite komisje SS rozglday si w okolicach Auschwitz za miejscem, na ktrym mgby powsta obz koncentracyjny. Niemiecka policja i SS po szybkim zwycistwie nad Polsk jesieni 1939 roku day wizie i obozw, do ktrych mona by przewozi schwytanych w wyniku masowych aresztowa czonkw polskiego ruchu oporu. Odpowiednie do tego celu wydaway si bye koszary artylerii w Auschwitz; zadecydowaa bliska odlego od granicy i korzystne poczenia komunikacyjne. W lutym 1940 inspektor obozw koncentracyjnych Oberfhrer Richard Glcks wyda opini, e kompleks budynkw oddzielony od miasta rzeczk So nadaje si po usuniciu pewnych brakw sanitarnych i budowlanych na obz przejciowy".' 27 kwietnia Himmler rozkaza urzdzi obz i rozpocz jego rozbudow przy pomocy winiw. Wkrtce pierwszym komendantem KZ Auschwitz zosta! mianowany hauptsturmfhrer Rudolf Hoss, dotychczasowy kierownik obozu koncentracyjnego Oranienburg-Sachsenhausen pooonego w pobliu Berlina, skazany w latach dwudziestych za miertelne pobicie winia politycznego na dziesi lat wizienia. Inne funkcje kierownicze otrzymali Untersturmfhrer Maximilian Grabner z Tajnej Policji Pastwowej w Katowicach jako szef Wydziau Politycznego -obozowego gestapo w Auschwitz - i hauptsturmfrer Max Popiersch jako lekarz garnizonu SS, ktry w 1942 zosta przeniesiony do Lublina i tam zmar. Hss zmusi w maju 1940 roku okoo trzystu czonkw wsplnoty ydowsk iej z Auschwitz do trwajcych wiele tygodni prac porzdkowych na terenie koszarw. Potem do nowego obozu przywieziono z KZ Sachsenhausen 30 winiw kryminalnych i zatrudniono ich jako winiw funkcyjnych. Ci pod nadzorem i kierownictwem SS zaczli sprawowa swe bezwzgldne rzdy jako starsi obozowi i blokowi nad 728 polskimi winiami politycznymi, ktrych w poowie czerwca przewieziono z wizienia w Tarnowie i osadzono w nowym obozie. 1 marca 1941 do Auschwitz po raz pierwszy przyjecha Himmler. Zwiedzi obz stay oraz teren, ktry rozrs si ju do 40 kilometrw kwadratowych, nazywany stref interesw obozu, uprztnity w znacznej mierze przez polskie spoeczestwo. Himmler rozkaza Obz zagady 97 rozbudowa obz stay do takich rozmiarw, by mg on pomieci 30 000 winiw oraz wybudowa kolejny obz dla 100 000 winiw we wsi Brzezinka (Birkenau), oddalonej o dwa kilometry od Auschwitz. Zarzdzi te oddelegowanie 10 000 winiw do pracy w koncernie chemicznym IG-Farbenkonzern, ktrego fabryka w Monowicach (Monowitz) produkowaa bardzo przydatne na potrzeby wojenne syntetyczne paliwo silnikowe oraz rodzaj kauczuku, zwany bun.

Plany przewidyway zbudowanie pod nadzorem SS na terenach otaczajcych obz, wtedy jeszcze bezpiecznych od nalotw nieprzyjaciela, wielu zakadw zbrojeniowych, majcych dostarcza zaopatrzenie na potrzeby niemieckiego wojska. Kilka tygodni pniej kierownictwo IG-Farbenkonzern wraz z komendantur obozu ustalio, e liczba winiw przeznaczonych do pracy w przemyle zbrojeniowym moe w najbliszych latach wzrosn do 30 000. Dzie pracy winia w fabryce w miesicach zimowych wynosi 9 godzin, a w lecie 10-11 godzin. IG-Farbenkonzern, ten dziaajcy w caym wiecie koncern chemiczny, paci SS za 1 dzie pracy przeszkolonego robotnika 4 marki dziennie, a za dzie pracy zwykego pomocnika 3 marki. W dniu napadu Niemiec na Rosj Sowieck, 22 czerwca 1941 roku, liczba winiw zarejestrowanych przez kierownictwo obozu wynosia 12 269, z czego mniejsz cz stanowili ydzi. Szybki pochd wojsk niemieckich na wschd, przewidywane sukcesy militarne i nastawienie, eby wojn na Wschodzie traktowa jako wojn unicestwiajc, sprawiy, e kierownictwo nazistowskie spodziewao si szybkiego wzrostu liczby winiw. Dosza do tego decyzja Hitlera, e od etapu odbierania ydom praw i ich przeladowania naley przej do ich planowego unicestwiania. Komendant obozu Hoss wspomina w swoich zapiskach powstaych ju po wojnie, w jaki sposb dowiedzia si o rozkazie Fiihrera: W lecie 1941 [...] zostaem nagle wezwany do reichsftihrera SS do Berlina, bezporednio przez jego adiutantur. Wbrew dawnemu zwyczajowi, nie majc przy sobie adiutanta, reichsfiihrer owiadczy mi rzecz nastpujc: Fiihrer rozkaza przeprowadzi eksterminacj ydw, my - SS - mamy ten rozkaz wykona". W cigu czterech tygodni Hoss mia przedstawi plany budowy odpowiednich urzdze sucych do przeprowadzania tej eksterminacji. Wszystkich pozostaych szczegw mia si dowiedzie 98Josef Mengele - doktor z Auschwitz u Adolfa Eichmanna z Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, ktry w najbliszym czasie wybiera! si z wizyt do Auschwitz. Zupenie niejasne pozostawao jeszcze, w jaki konkretnie sposb zostanie przeprowadzona eksterminacja prawie 10 milionw ydw, poddanych w caej Europie wadzy nazistw. Byo oczywiste, e zadania tego nie wykonaj same komanda egzekucyjne z powodu olbrzymiej liczby potencjalnych ofiar oraz wielkiego obcienia wykonawcw tego typu akcji. Wyroki mierci i likwidacje winiw byy do tej pory wykonywane przez SS w obozie Auschwitz albo pod murem w podwrzu bloku 11, albo na zewntrz obozu, w dwch doach powstaych po wydobyciu wiru, a przylegajcych bezporednio do ogrodzenia obozu. mier nastpowaa od strzau z broni maokalibrowej. Po przyjedzie do Auschwitz pierwszych rosyjskich winiw wojennych zdarzao si - po raz pierwszy wypadek taki mia miejsce okoo 18 lipca 1941 - e kapo i winiowie funkcyjni zabijali skazanych rwnie opatami i siekierami, bo inaczej wyznaczony przez kierownictwo obozu dzienny plan eksterminacji nie zostaby wykonany. Kiedy liczba winiw w obozie znacznie wzrosa, w kocu lipca do obozu przybya grupa lekarzy pod kierownictwem Horsta Schumanna, ktry od roku 1940 kierowa zakadami eutanazji w Grafene ck i Sonnenstein. Komisja wyznaczya 573 winiw, najczciej chorych, uomnych i inwalidw do transportu do Sonnenstein, gdzie zatruto ich w rzekomej ani z prysznicami, stosujc tlenek wgla. Rwnoczenie sanitariusze-podoficerowie SS dokonywali seryjn ych mordw na winiach bloku szpitalnego 21, aplikujc im zastrzyki doylne z perhydrolu, benzyny, eteru, evipanu i fenolu. aden z tych sposobw masowego unicestwiania winiw nie zdawa si zadowala kierownictwa SS, kady z nich bowiem wymaga czasu, pociga za sob zbyt wielu wiadkw, a take stanowi nadmierne obcienie dla wykonujcych egzekucje, przez co w sumie nie przekada si na podany efekt ilociowy. I wtedy, w kocu sierpnia 1941, dokona si przeom: hauptsturmfuhrer Karl Fritzsch z kierownictwa obozu wpad na pomys, ktry zrewolucjonizowa metod unicestwiania winiw: wykorzystujc nieobecno komendanta obozu, wyprbowa rodek dezynfekcyjny cyklon B, zawierajcy cyjanowodr, dotychczas stosowany do odwszawiania odziey. Nakaza przyprowadzi grup rosyjskich Obz zagady 99 winiw wojennych, ktrych dokadna liczba nie jest znana, do specjalnie uszczelnionej, lecz nie

hermetycznie szczelnej piwnicy bloku 11. Esesmani w maskach na twarzach wrzucili otwarte puszki z kulkami cyklonu do cel, zamknli drzwi i czekali. Wszyscy winiowie zginli, duszc si w mczarniach. Po powrocie komendanta obozu Hossa eksperyment powtrzono na pocztku wrzenia 1941, tym razem na wiksz skal. Lekarz obozowy Siegfred Schwela wyselekcjonowa w szp italu obozowym 250 winiw, ktrzy zostali doprowadzeni do tych samych piwnic bloku 11 przez szpitalnych sanitariuszy. Oprcz nich w owych celach upchano jeszcze 600 rosyjskich jecw, oficerw i komisarzy i wszystkich zagazowano jak poprzednio, w obecnoci obserwujcego eksperyment Hossa, po wieczornym apelu obozowym, uywajc do tego cyklonu B. Nastpnego ranka podoficer raportowy Gerhard Palitzsch stwierdzi po otwarciu cel, e niektrzy z winiw jeszcze yj. Palitzsch kaza wic wrzuci nastpn dawk cyklonu. Po poudniu drzwi otwarto ponownie. Teraz, po bez maa 24 godzinach, wszyscy winiowie byli ju martwi. Ich zwoki wywieziono noc wzkami bagaowymi przez teren obozu do krematorium i tam spalano je przez kilka dni. Od tego momentu koszary, zwane eufemistycznie obozem przejciowym dla winiw politycznych z Grnego lska i z rejonw Polski centralnej, zmieniy si w obz pracy i obz mierci dla winiw polskich i rosyjskich zwoonych w wielkiej liczbie. W kadym z czternastu parterowych barakw wojskowych, jakie istniay od pocztku, dobudowano pitro i postawiono osiem nowych blokw. Od padziernika 1941 umieszczono w nich 10 000 rosyjskich winiw wojennych i rozpoczto budow pobliskiego obozu Birkenau. 15 lutego 1942 roku do obozu Ausc hwitz przyby pierwszy transport ydw z grnolskiego Beuthen (Bytomia), przeznaczony do natychmiastowej likwidacji. Z pocigu poprowadzono przybyych od razu do komr gazowych, ktre po prbach przeprowadzonych w poprzednim roku wybudowano w bocznych pomieszczeniach obozowego krematorium. Rudolf Hoss po wojnie wyrazi si o nich tak: Chodzio o ydw ze wschodnich terenw Grnego lska. ydzi ci zostali aresztowani przez gestapo oddziau Katowice, a potem dostarczeni transportem jadcym bocznic po zachodniej stronie linii kolejowej Auschwitz-Dziedzice i tam wya100 Josef Mengele - doktor z Auschwitz dowani. O ile sobie jeszcze przypominam, te transporty nie liczyy nigdy wicej ni tysic ludzi. Na rampie kolejowej ydzi przejmowani byli przez stapo2 od ochrony i stray obozu i prowadzeni w dwch grupach przez schutzhaftlagerfhrera do bunkra, jak nazywany by obiekt, gdzie dokonywano likwidacji winiw. Bagae winiw zostaway na rampie i po przejciu przez sortowni - nazywan Kanad" - byy umieszczane midzy DAW3 a skadowiskim materiaw budowlanych". Poniewa w sytuacji coraz czstszych transportw ydw morderczy przerb komr gazowych osign swoje maksimum, a i tak nie nada za dziennym planem eksterminacji, esesmani wasnymi rkami zabijali coraz wicej winiw zamieszkujcych teren obozu, nieprzedstawiaj cych ich zdaniem adnego poytku". W ten oto sposb 13 marca 1942 roku ze szpitala obozowego Auschwitz przewieziono do Birkenau 1200 winiw i skierowano ich do barakw dla chorych pooonych w rewirze B Ib. Na podwrzu przed barakami ludzie z SS zabili wszystkich chorych uderzeniami kijw, nie w morderczym amoku, nie w afekcie, lecz z zimn krwi, poniewa taki by rozkaz. W dwch wiejskich domach w Birkenau, w tzw. czerwonym domku i biaym domku, od wiosny 1942 zaczy dziaa zbudowane tam dodatkowo komory gazowe, poniewa owadnity szalecz ambicj szef SS i lskiej policji, Erich von dem Bach-Zalewski, postanowi jako pierwszy zameldowa o tym, e jego teren jest wolny od ydw". ydzi z Grnego lska, zwoeni na dworzec towarowy w Auschwitz, prowadzeni byli stamtd piechot do Birkenau i mordowani bez wyjtku w tych domach, pooonych w pnocno -zachodniej czci pniejszego obozu, oznaczonej jako B III. Wizie Wiesaw Kielar opisuje we wspomnieniach dokadne okolicznoci tamtych zdarze: Na wiosn przychodziy - zawsze noc -transporty ydw, kierowane nie do obozu, lecz do zabudowa pewnego gospodarstwa wiejskiego, lecych w lasku Birkenau. Stojcy tam dom urzdzony by tak,

e kadorazowo moga by w nim zamordowana wiksza liczba ludzi [...]. Kiedy taki transport zosta zagazowany w niewinnie 2 Tajna Policja Pastwowa (gestapo) 3 DAW to skrt prowadzonego przez SS zakadu zbrojeniowego Deutsches Ausrstungswerk". Obz zagady 101 z zewntrz wygldajcym wiejskim domu, maa grupa modych, silnych ydw, moe dwudziestu mczyzn, ktrych zostawiano przy yciu, musiaa wyciga z komr gazowych zwoki swoich towarzyszy niedoli i grzeba je w doach na ce w bliskiej odlegoci od domku. Kiedy lady mordu zostay przez nich usunite, przyprowadzano ich do nas do szpitala i ustawiano w kolejce przed ambulatorium. [...] Mwiono im, e po tej wyczerpujcej pracy dostan zastrzyk". W rzeczywistoci sanitariusz SS Joseph Klehr zabija wszystkich ydowskich wiadkw gazowania zastrzykiem z fenolu. Jeli marsz do lecych w lasku na pocztku Birkenau wiejskich domw oznacza pewn i szybk mier, to skierowanie na teren obozu czsto o niewiele wicej wyduao czas przeycia. Abstrahujc od godowych racji poywienia, nieludzkiej pracy przymusowej i okruciestwa ze strony pilnujcych stranikw, osabionych winiw masowo dziesitkoway choroby i epidemie. Drewniane baraki wojskowe typu OKH 2609 byy przeznaczone tak naprawd na stajnie dla 52 koni. SS potrafio umieci w nich 800 mczyzn, kobiet i dzieci, po szecioro, omioro i wicej na trzypitrowych pryczach, bez biecej wody, a na pocztku te bez ogrzewania i ustpu. Winiowie zmieniali ubrania co kilka miesicy. Prysznic mogli bra najwyej raz w tygodniu, przez sekund, w zimnej wodzie, zarwno latem, jak i zim. Ludzie umierali w cigu kilkunastu, najwyej kilku tygodni z wycieczenia, wyzibienia i z powodu przenoszonego przez wszy i pchy tyfusu plamistego, ktry by plag w obozie od marca 1942. Winiw oczywicie nie leczono, umierali wic setkami lub byli, od pocztku maja 1942, pdzeni z barakw-izolatek do komr gazowych, gdzie ginli. Ofiarami epidemii padali take esesmani, ktrzy zetknli si z chorymi zbyt blisko, wbrew przepisowym rodkom ostronoci, tak jak midzy innymi lekarz garnizonu SS, hauptsturmfhrer Siegfried Schwela. Zastpi go pocztkowo lekarz penicy dotychczas sub w podobozie kobiet, hauptsturmfhrer Franz Bodmann, a potem, gdy ten z kolei rwnie zarazi si tyfusem, hauptsturmfhrer Kurt Uhlenbrock, ktry t funkcj sprawowa a do 6 wrzenia, kiedy w obozie pojawi si Obersturmfhrer Eduard Wirths. Ten ostatni by lekarzem garnizonu SS a do likwidacji obozu w styczniu 1945 i 20 wrzenia 1945 zmar w areszcie amerykaskim. 102 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Na pocztku lipca 1942 kierownictwo obozu dokonao po raz pierwszy selekcji ydw przywiezionych w transporcie. Selekcje szybko stay si w Auschwitz codzienn procedur. Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy skierowa do Auschwitz ze Sowacji pocig z transportem nieokrelonej liczby ydw. Kilku esesmanw przestawio wagony na ramp kolejow biegnc tu koo obozu. Wysiadajcych dzielono na dwie grupy: do jednej kierowano starsze kobiety, ciarne i dzieci, do drugiej silnych mczyzn i kobiety o zdrowym wygldzie. Lekarz SS rozstrzyga o zdolnoci lub niezdolnoci do pracy na podstawie takiego kryterium, jakim by dobry lub saby wzrok - i bya to decyzja o yciu i mierci winiw. Uznani za nadajcych si do pracy - 264 mczyzn i 108 kobiet - zostali skierowani do obozu. Pozostali, bez rejestracji, zostali poprowadzeni do gazu. W tym samym miesicu rozpoczy si w Auschwitz przygotowania do niewyobraalnych wczeniej eksperymentw medycznych i pseudome-dycznych. Dziesitki tysicy winiw zaczto poddawa bezsensownym, brutalnym i zbrodniczym dowiadczeniom. Wikszo z nich w efekcie tych eksperymentw zmara, przeyo niewielu i ci cierpieli potem przez cae ycie, odczuwajc skutki owych przeprowadzanych z zimn krwi uszkodze ciaa i zatru. 7 lipca 1942 Himmler pozwoli lekarzowi naczelnemu kliniki kobiecej Knappschaftskrankenhaus w grnolskim Knigshiitte (Chorzowie), profesorowi Carlowi Claubergowi, by ten wedle uzn ania wybra sobie do swoich eksperymentw zmierzajcych do pozbawienia kobiet podnoci materia"

spord winiarek Auschwitz. Dodatkowo, oprcz prb Clauberga, polegajcych na zamykaniu jajowodw przez wstrzykiwanie do nich okrelonej substancji, specja lista rentgenolog profesor Hans Holfelder planowa dowiadczenia, ktre miay da odpowied na pytanie, czy atwiejsza i tasza nie okae si sterylizacja mczyzn przez nawietlanie jder promieniami rentgena. Oba rodzaje eksperymentw przeprowadzano jesieni 1942 w baraku 30 pooonym na terenie B I obozu w Birkenau oraz w bloku 11 w Auschwitz. Prbami z uyciem rentgena kierowa odkomenderowany do Auschwitz lekarz Luftwaffe Horst Schumann, ktry wczeniej da si pozna jako masowy morderca, przeprowadza jcy eutanazje w placwkach leczniczych w Rzeszy. Obz zagady 103 Kiedy Schumann w 1944 roku zameldowa Himmlerowi, e kastracja mczyzn z zastosowaniem rentgena jest raczej wykluczona, a poza tym wymaga nakadw, ktre si nie opacaj", opuci Auschwitz i pojawi si w padzierniku 1945 w Gladbeck w Westfalii. Tam otworzy w 1949 roku wasn praktyk. W 1951 udao mu si unikn aresztowania i nastpne lata spdzi jako lekarz okrtowy, a pniej praktykowa jako lekarz w Nigerii, Libii i Ghanie. Ostatnie z tych pastw przekazao go w 1966 roku Niemieckiej Republice Federalnej. Tam w 1970 wszczto przeciw Schumannowi postpowanie sdowe, ktre zostao przerwane po roku z powodu niezdolnoci fizycznej i psychicznej oskaronego do udziau w rozprawach. W 1972 Schumann, ze wzgldu na rzekom niezdolno do przebywania w areszcie, zosta! wypuszczony na wolno. Zmar! jedenacie lat pniej, w 1983. Clauberg, ktry wstrzykiwa kobietom bez znieczulenia dug na trzydzieci centymetrw ig rcy pyn do macicy i jajnikw, wywoujcy straszliwe ble oraz trwale okaleczenia, uciek w 1945 roku przed armi rosyjsk do obozu koncentracyjnego w Ravensbrck. Tam trafi do niewoli rosyjskiej i jako przestpca wojenny zosta w 1948 roku skazany w Rosji Sowieckiej na 25 lat wizienia. Wrci do Niemiec Zachodnich z ostatnimi niemieckimi winiami wojennymi w 1955 roku i zmar w sierpniu 1957, zanim zdono wytoczy mu proces. Rwnoczenie z Claubergiem i Schumannem eksperymenty farmakologiczne podj w Auschwitz hauptsturmfiihrer Helmuth Vetter, wsppracownik wytwrni Bayer nalecej do koncernu IG Farbenkonzern. Vetter wyprbowywa na winiach a do 1944 roku nowo produkowane sulfonamidy i preparaty zawierajce kwas azotowy i cyjanowodr. Amerykaski sd wojskowy stwierdzi w 1947 roku, e po jednym z jego eksperymentw przeprowadzanym na 75 osobach, kiedy to na zasadzie prby zaaplikowa nowy medykament wyprodukowany i oddany mu do dyspozycji przez firm Bayer, zmaro 40 osb". Vetter zosta skazany na mier i stra cony w 1949 roku. Szczegln pomoc w przeprowadzaniu czsto miertelnych prb z uyciem lekw wykonywanych na zlecenie firmy Bayer znalaz Vetter w osobie hauptsturmfhrera Friedricha Entressa. Byl to lekarz urodzony w Poznaniu, a w Auschwitz znalaz si w grudniu 1941 w charakterze lekarza obozowego. Mia on wrd winiw opini nadzwyczaj brutal104 Josef Mengele - doktor z Auschwitz nego; jego specjalnoci byo zabijanie zastrzykami z fenolu w serce. By moe, bdc folksdojczem, stara si wykazywa" przed prawdziwymi Niemcami". Jeden z polskich lekarzywiniw powiedzia o nim po wojnie: W obozie stan oko w oko ze swoimi dawnymi przyjacimi - Polakami, ktrzy teraz byli winiami. Nie pomaga im, nie rozmawia te z nimi po polsku, [...] zacho wywa si, jakby nie zna tego jzyka. Wrcz trzyma si z daleka od dawnych kolegw ze studiw. Swoich przyjaci wola jak najszybciej widzie martwych". W sierpniu 1944 Entress zosta odkomenderowany do KZ Gross-Rosen. W 1946 roku amerykaski sd wojsko wy w Dachau skaza go na kar mierci. Wyrok wykonano w maju 1947 w wizieniu dla przestpcw wojennych w grnobawarskim Landsberg am Lech. Wszyscy ci lekarze dla zaspokojenia osobistych ambicji wykorzystywali szczeglne warunki obozu koncentracyjnego - cakowit bezbronno winiw wynikajc z braku chronicego ich prawa, swobod w wyborze ofiar eksperymentw i niczym nieograniczon wolno dziaania niemieckiego lagerarzta. Pod pretekstem bada przeprowadzali eksperymenty, ktrych warto medyczna w najlepszym razie bya wta, w wikszoci przypadkw jednak, nawet w wietle kryteriw

obowizujcych w tamtych czasach, zupenie bezuyteczna. Lekarze ci nie dziaali na rozkaz. Eksperymenty medyczne nie wchodziy w zakres ich obowizkw w obozie. Ten, kto na tym polu wykazywa si aktywnoci, dziaa z wasnej woli i ponosi pen odpowiedzialno za to, co czyni. aden z tych medykw nie dokona swych przestpczych czynw pod przymusem, aden z nich zreszt nie prbowa si w ten sposb broni w wytoczonych po wojnie procesach. 17 i 18 lipca 1942 do Auschwitz po raz drugi przyjecha z wizyt Himmler. Zwiedzi obz, kaza sobie pokaza wytwrni sztucznego kauczuku, tj. buny, nalec do IG -Farbenkonzern, obejrza zakady zbrojeniowe nadzorowane przez SS i awansowa komendanta obozu Hossa na obersturmbannfiihrera, nakazujc mu zintensyfikowa dziaania we wszystkich kierunkach: przyspieszy rozbudow Birkenau, zwikszy produkcj w zakadach zbrojeniowych i bezlitonie pozby si winiw niezdolnych do pracy. Poza tym postanowi wizytowa likwidacj wieo przybyego do obozu transportu ydw, jak miano przeprowadzi w jednym z przebudowanych na komory gazowe wiejskich domw. Wedug Obz zagady 105 informacji wiadkw, przy uprztaniu bunkra z zagazowanych zwok i zakopywaniu ich w dolach szef SS sabo si poczu. Jedenacie dni pniej do Zurychu dotar wrocawski przemysowiec Eduard Schulte, informujc obecnych tam alianckich dyplomatw 0 wizycie Himmlera w Auschwitz i o tym, e Himmler osobicie obserwowa zagazowanie na mier 499 ydw. Bya to pierwsza konkretna informacja dotyczca masowych mordw dokonywanych na ydach, ktra dotara do aliantw z niemieckich rde. Wiadomo ta nie wywoaa jednak konkretnych dziaa ze strony aliantw. Bombardowa nie obozu, moliwe do przeprowadzenia z lotnisk rosyjskich od 1943 roku, a od 1944 rwnie z lotnisk woskich, nie byo powanie brane pod uwag ani przez Brytyjczykw, ani Amerykanw. Wszystko, do czego byli zdolni alianci, to zrobienie zdj okolic obozu z lotu ptaka i zrzucenie kilku bomb na okalajce obz tereny przemysowe. Na pocztku sierpnia 1942 roku Gwny Urzd Administracyjno --Gospodarczy SS nakaza komendantom obozw koncentracyjnych 1 obozw zagady przerabia wosy winiw przybywajcych do obozw w transportach, a nastpnie likwidowanych. Ten naturalny materia mia zosta uyty do wyrobu filcu przemysowego albo przdzy, ktre nastpnie suyyby do produkcji ciepych onuc dla zag odzi podwodnych albo rajstop dla niemieckiej obsugi kole i. W poowie sierpnia Sturmbannfhrer Karl Bischoff jako szef centralnego kierownictwa SS do spraw budowy i rozbudowy w Auschwitz zatwierdzi plan rozbudowy obozu dodatkowego Birkenau, ktry teraz mia pomieci 200 000 winiw. W kadej z czci obozu, o d B II do B IV, miao si zmieci po 60 000 winiw, a tylko skoczony wanie odcinek BI obejmowa obz kobiet i mczyzn dla cznej liczby 20 000 ludzi. W rzeczywistoci na powierzchni o wymiarach 720 na 2340 m zbudowano odcinki BI i BII, czciowo odcinek B III zwany Meksykiem", a odcinka BIV nie zbudowano wcale. Doprowadzony tam w pocztkach 1944 roku tor kolei elaznej prowadzi obok placwki stray gwnej do rampy, gdzie winiw wyadowywano, pooonej pomidzy odcinkami BI i BII i majcej bezporednie poczenie z komorami gazowymi oraz krematorium drugim i trzecim. Na pnoc od rampy znajdoway si sauna - ania i odwszalnia zarazem - oraz podobz zwany Kanad", 106 Josef Mengele - doktor z Auschwitz gdzie skadowano zrabowane winiom dobra, a jeszcze nieco dalej, w kierunku pnocno wchodnim, komory gazowe i krematoria numer cztery i pi. Cay obz Birkenau z trzystoma barakami mieszkalnymi, gospodarczymi, latrynami i barakami penicymi funkcj ani, przecinay i okalay kilometry ulic i drg, 13 kilometrw roww odwadniajcych dla utrzymania suchoci podmokego terenu obozu i 16 kilometrw drutw kolczastych, ktre uniemoliwiay winiom ucieczk. We wrzeniu 1942 liczba winiw zmarych w obozie lub zamordowanych w komorach gazowych

wzrosa tak, e ich zwok nie mg ju pomieci teren Birkenau. Krematorium obozu macierzystego dawno ju osigno granice swoich moliwoci. W Birkenau zaczto wic ukada zabitych warstwami - do dwch tysicy cia ludzkich na jednym stosie na rusztowaniu z grubych desek - i spala. Poniewa temperatura ognia podsycanego drewnem nie wystarczaa, by zwoki zostay spalone cakowicie, robotnicy z grup specjalnych wyznaczeni do tego ponurego zadania polewali stos cia starym olejem silnikowym albo metanolem. Einsatzkommanda pracoway dzie i noc. W niebo buchay pomienie wysokie na wiele metrw. Nad obozem unosi si nieznony smrd, ktry wiatr rozprzestrzenia dalej na wiele kilometrw. W kocu 1942 roku obz odwiedzi profesor Ernst Robert von Grawitz, Obergruppenfhrer, reichsarzt SS i policji oraz szef Gwnego Urzdu Sanitarnego. Zobaczy na wasne oczy potworny cisk w barakach dla winiw, niedostateczn opiek medyczn w barakach szpitalnych i katastrofalne warunki higieniczne. Zy stan zdrowia i odywiania wychudzonych, wygodzonych ludzi naczelny lekarz SS przyj z takim zdumieniem, jakby nigdy wczeniej nie sysza o rzeczywistej sytuacji panujcej w obozach koncentracyjnych, nastawionych przecie z zaoenia na umiercanie winiw. Grawitz obserwowa rwnie zagazowanie 475 ydw przybyych w transporcie z Francji i palenie ich zwok w gbokich doach. Ten wysoki dygnitarz SS, bdcy take zarzdzajcym prezydentem Niemieckiego Czerwonego Krzya, pod koniec wojny popeni w Berlinie samobjstwo. Poniewa warto winiw obozowych jako siy roboczej dla przemysu zbrojeniowego w toku wojny rosa, w kocu grudnia 1942 Glcks przekaza lekarzom obozowym zarzdzenie Himmlera o koniecznoci zmniejszenia umieralnoci winiw przybywajcych do obozw Obz zagady 107 w nowych transportach i uznanych za zdolnych do pracy: W zaczniku przesya si do wiadomoci dane dotyczce liczb winiw przybywajcych do wszystkich obozw i w nich umierajcych. Wynika z nich, e ze 136 000 przybywajcych ubyo w wyniku mierci rwne 70 000. Z tak wysok miertelnoci winiw nigdy nie osignie si liczby winiw na poziomie, jaki nakaza naczelny dowdca SS. Gwni lekarze obozowi maj obowizek stara si za pomoc wszystkich dostpnych im rodkw, by miertelno w poszczeglnych obozach zmniejszya si w istotny sposb. Nie ten lekarz obozowy jest najlepszy, ktry uwaa, e musi si wyrnia niepohamowan bezwzgldnoci, lecz ten, ktry utrzyma moliwie wysok zdolno winiw do pracy poprzez ich nadzorowanie i zmienianie rodzajw zatrudnienia". Gliicks da, by lekarze obozowi bardziej ni dotd zwracali uwag na poywienie winiw i wystpowali do komendantw obozu z propozycjami ulepsze. Te ostatnie musz pozosta nie tylko na papierze, lecz by realizowane i systematycznie kontrolowane przez lekarzy. W dalszej kolejnoci lekarze obozowi mieli si troszczy wedle moliwoci" o popraw warunkw pracy winiw. Suy temu miao osobiste ich pojawianie si w miejscach pracy i sprawdzanie panujcych tam warunkw. Reichsfiihrer SS wyda przecie rozkaz, e naley koniecznie zmniejszy miertelno". eby nie byo nieporozumie: zarzdzenie Himmlera nie byo w adnym wypadku podyktowane chci stworzenia w obozach koncentracyjnych bardziej ludzkich warunk w egzystencji. Jedynym celem, jaki przywieca Himmlerowi, byo jak najbardziej ekonomiczne wykorzystanie potencjau si winiw przed ich umierceniem, na potrzeby produkcji zbrojeniowej. Nie cyniczne i kamliwe haso Arbeit machtfrei [Praca czyni wolnym], jakie wisiao nad bram gwn w Auschwitz, byo zadaniem strategicznym obozu, lecz staa si nim wkrtce dewiza Wyniszczenie przez prac". 27 kwietnia 1943 Gliicks poinformowa komendantw obozw o rozkazie Himmlera. Od tej chwili jedynie jeszcze winiowie chorzy psychicznie" mogli by zagazowywani. Wszystkich pozostaych, niezdolnych do pracy winiw (chorych na grulic, lece kaleki) zasadniczo akcja ta nie obejmuje. Winiom lecym powinno si przydziela odpowiedni prac, moliw do wykonywania w ku". 108 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Polska badaczka zajmujca si histori obozw koncentracyjnych Danuta Czech stwierdzia w 1975 roku, badajc problem opieki medycznej w Auschwitz, e po zarzdzeniu Himmlera traktowanie

chorych w obozie wyranie si zmienio. Wstrzymano umiercanie ciko chorych winiw zastrzykami z fenolu albo w komorach gazowych i liczba umierajcych, wpisywanych do obozowych rejestrw, spada dziennie poniej trzydziestu. Okolice obozowych barakw szpitalnych, ktre dotychczas byy przedsionkiem mierci, zaczy powoli zmienia si w obozowe placwki medyczne, ktrych zadaniem byo rzeczywicie ratowanie ycia chorych. ydowskich winiw niezdolnych do pracy zaczto jednak od sierpnia 1943 znowu kierowa na mier. t Jeli pierwszymi winiami obozu koncentracyjnego Auschwitz byli polscy winiowie polityczni, a potem rosyjscy jecy wojenni i w kocu ydzi z caej Europy, to od koca lutego 1943 do Auschwitz zaczy dociera pierwsze transporty Cyganw z terenw III Rzeszy. W Birkenau przeznaczono dla nich teren obozu oznaczony jako BII (zwany obozem cygaskim") z dwudziestoma szecioma barakami mieszkalnymi, szecioma barakami chorych, szecioma latrynami bd aniami i dwoma kuchniami. Eksterminacj, ktrej podlegali zarwno Cyganie, jak i ydzi, poprzedzio przenoszenie" Cyganw. Jako pierwsi do tak zwanych obozw rodzinnych tworzonych w okupowanej Polsce w 1940 roku zostali skierowani przymusowo Cyganie z terenw Burgerlandu4 oraz z Prus Wschodnich. Rok pniej grupy bojowe Suby Bezpieczestwa, po napadzie na Rosj Sowieck, zaatwiy problem cygaski" w sposb waciwy SS - poprzez masowe mordy. W grudniu 1943 Himmler nakaza kierowa polskich Cyganw do obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Cyganie z terenw III Rzeszy i z pozostaych krajw podbitych przybyli tam za swymi brami z terenw Polski niedugo potem - w nazistowskiej Europie nie powinien przecie pozosta przy yciu aden Cygan. 4 jednego z krajw zwizkowych w Austrii. Obz zagady 109 Wedug zachowanych gwnych ksig obozu cygaskiego", w ktrych notowano przybywajce transporty ludnoci cygaskiej, w cigu siedemnastu miesicy przybyo do Auschwitz 20 943 Sinti i Romw. Kolejny transport Romw z Biaegostoku, ktry od razu po przyjedzie, 23 ma rca 1943 roku, nierejestrowany, skierowano w caoci do gazu z powodu podejrzenia 0 tyfus plamisty, powiksza liczb osb przymusowo spdzonych do obozu cygaskiego" do 23 000. Z tej liczby nie przeyo nawet 2000. czna liczba Cyganw zamordowanych przez nazistw w okupowanej Europie nigdy nie zostaa ustalona. Mona j tylko szacowa na podstawie przekazw ustnych, krcych w klanach cygaskich, i w przyblieniu wynosi ona p miliona ludzi, co stanowi siedemdziesit procent wszystkich Cyganw yjcych w Europie przed drug wojn wiatow. Pomidzy 22 marca i 4 kwietnia 1943 Waffen-SS kierujce budow 1 rozbudow obozu przekazao wybudowane w Birkenau nowe krematoria i komory gazowe II, III, IV i V. Obiekty II i III oraz IV i V byy zbudowane identycznie. Krematorium IV i V dysponowao omioma samodzielnie skonstruowanymi komorami do palenia zwok, jak rwnie trzema komorami gazowymi, w ktrych rwnoczenie mogo zosta umierconych 1500,800 i 150 ludzi. Otwory, przez ktre cyklon B wrzucano do komr ga zowych, znajdoway si w cianach zewntrznych i byy zamykane klapami. Krematoria pooone bliej rampy kolejowej miay po pitnacie komr do palenia zwok, a kada z komr gazowych II i III, przynaleca do tych krematoriw, miaa zamaskowane pomieszczenie nazywane dla niepoznaki wspln ani, w ktrej w trakcie kadej zbrodniczej akcji zagazowywano naraz do trzech tysicy ludzi. Cyjanowodr wsypywano przez otwory w suficie komory gazowej. Wybudowanie krematoriw i komr gazowych oraz zakoczenie prac budowlanych na terenie B I i B II obozu w Birkenau wiosn 1943 roku dopenio wszelkich warunkw do przeprowadzania w Auschwitz eksterminacji ydw i Cyganw. 30 maja zgodnie z rozkazem zameldowa si u lekarza garnizonu SS Eduarda Wirthsa antropolog i lekarz hauptsturmfhrer Josef Mengele, ktry obj funkcj lekarza obozowego w obozie rodzinnym" dla Cyganw B Ile w Auschwitz-Birkenau. lio Josef Mengele - doktor z Auschwitz

Funkcj t sprawowa Mengele - co mona ustali z planu dziaania i meldunkw o zmianach sytuacji zgromadzonych w archiwum byego KZ Auschwitz-Birkenau - a do rozwizania obozu cygaskiego", tj. do pocztkw sierpnia 1944, z wyjtkiem kilku krtkich, subowych, prywatnych bd uzasadnionych chorob nieobecnoci w lecie i na jesieni 1943 oraz na pocztku 1944 roku. Ostatecznie Mengele do grudnia 1944 roku by pierwszym lekarzem obozowym" na odcinku B Hf (na terenie szpitala dla winiw obozu Birkenau), a jednoczenie odpowiada za ambulatoryjn opiek medyczn na odcinkach B la i B Ib (oba byy obozami dla kobiet), B IIa (obz-kwarantanna dla mczyzn), B IIb (obz rodzinny dla ydw z Teresienstadt), B lic (obz ydw wgierskich) i B Ud (obz mczyzn). Oznacza to, e Mengele jako bezporedni podwadny lekarza garnizonu SS Eduarda Wirthsa by naczelnym lekarzem KZ Auschwitz-Birkenau. Od grudnia 1944 do swej ucieczki z obozu 17 stycznia 1945 peni te Mengele dodatkow funkcj lekarza zaogi SS w lazarecie SS obozu macierzystego Auschwitz. Obz cygaski" W kocu lutego 1943 do Auschwitz dotar pierwszy transport Cyganw". Byo to siedmioro dzieci i modziey; jak wynika z gwnej ksigi obozowej - najstarszy z nich, Karl H. z Magdeburga, mia siedemnacie lat, najmodszy, Johann H. z meklenburskiego Polnitz, siedem. By moe trafili tu razem z rodzicami, moe te jednak byli eskortowani przez ludzi z SS z ktrego z obozw zbiorowych w Generalnej Guberni. Gwna ksiga cygaska zawiera tylko uwag, e przydzielono im numery od 35 do 41, podczas gdy pod numerami wczeniejszymi, od 1 do 34, z niewiadomych wzgldw wpisano Cyganw, ktrzy znaleli si w obozie kilka dni pniej. Ich postaci, imiona i historia stay si numerami, zredukowanymi do pochodzenia i cyfry. Kady z nich i wszyscy, ktrzy przybyli do obozu do lata 1944 roku, otrzymali jako swj numer rejestracyjny znami wytatuowane na trwale na lewym przedramieniu. Pilnujcy Cyganw transportowanych do Auschwitz winiowie funkcyjni, wrd ktrych nie byo adnych Cyganw, zapewniali przybyych - takie byo polecenie komendantury - e ci pozostan w obozie w celu przeszkolenia jedynie na czas trzech miesicy. Bd wic mogli pozosta razem caymi rodzinami, nie bd nosi odziey obozowej i zachowaj te swj osobisty dobytek1. 1 Obraz sytuacji w obozie cygaskim podaj, jeli nie zaznaczam inaczej, za wiarygodnymi, powiadczonymi przez inne rda zeznaniami polskich winiw funkcyjnych: Tadeusza nieszko, Tadeusza Szymaskiego i Danuty Szymaskiej, ktrzy pracowali w obozie cygaskim" a do jego likwidacji jako lekarz (mczyni) i pisarka obozowa (kobieta). Swe wspomnienia, w ktrych precyzyjnie opisali wiele faktw, potwierdzone w toku dochodzenia prowadzonego przez niemiecki wymiar sprawiedliwoci, opublikowali oni w 1965 roku w krakowskim Przegldzie Lekarskim" (zeszyt I, seria II, rocznik XXI). Tumaczenie tej publikacji na jzyk niemiecki stanowi cz akt 112 Josef Mengele - doktor z Auschwitz I rzeczywicie, Cyganie traktowani byli inaczej ni pozostali winiowie -w kadym razie dopty, dopki nie zapada decyzja o rozpoczciu eksterminacji. Nie obcinano im wosw, nie rozdzielano czonkw rodzin do rnych barakw, dawano im lepsze poywienie, a stopie represji, jaki ich dotyka, nie przybra jeszcze tego rozmiaru, co w wypadku pozostaych grup winiw. Cyganw nie wysyano te do prac przymusowych w zamknitych zakadach produkujcych dla potrzeb militarnych. Najwyraniej kierownictwo obozu cygaskiego" nie uznao Cyganw za zdolnych do pracy fizycznej w fabryce, nawet w warunkach tyle cisej, co brutalnej kontroli ze strony pilnujcych stranikw. W myleniu SS o Cyganach, na szczcie dla cygaskich winiw, da si zauway w tamtym okresie pewien mit: Cygan, wielce muzykalny i uzdolniony manualnie, jako czonek grupy etnicznej yjcej od stuleci, jeli nie od tysicleci w sposb swobodny, mia by niezdolny do podporzdkowania si ustalonym normom. Byl niezdolny do ycia w reguach ycia spoecznego, gosia teza, ktra najpierw tylko wyrniaa Cyganw od reszty spoeczestwa, w kocu jednak zmienia si w miertelny stygmat, zatwierdzony dodatkowo przez antropologw SS. Cyganie w Auschwitz nie pracowali wic w zakadach zbrojeniowych, lecz wykonywali prace porzdkowe; ich zadaniem stao si rwnie zbieranie w zewntrznej strefie obozu" zi, grzybw i innych skadnikw poywienia, majcych poprawi wartoci odywcze rozwodnionej zupy, jak otrzymywali winiowie.

Wrd deportowanych do Auschwitz Cyganw byo okoo stu niemieckich onierzy, ktrzy z powodu pochodzenia zostali wydaleni z Wehrmachtu. Niektrzy z nich mieli ordery, jak na przykad Josef W., skierowany do pracy w baraku odziey, ktry posiada osiem odznacze z okresu I wojny wiatowej. W obozie znalaza si te pewna liczba Cyganek, ktrych mowie byli Niemcami pochodzenia niecygaskiego. One i ich dzieci znajdoway si pocztkowo w lepszej sytuacji, to znaczy w postpowaniu przygotowawczym przeciwko Mengelemu, tom 19, s. 76-101. Dalsze informacje, dotyczce zwaszcza indywidualnych losw Cyganw w Auschwitz-Birkenau, zawiera Gedenkbuch. Die Sinti und Roma im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau [Ksiga pamici. Sinti i Romowie w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau], 1.1 i t. II, Mnchen 1993. Obz cygaski" 113 miay status internowanych i, przynajmniej pocztkowo, nie byy przewidziane do eksterminacji. Przywileje te bardzo szybko przestay jednak Cyganw chroni. Ju w kocu marca 1943 roku do 26 drewnianych barakw znajdujcych si w obozie cygaskim" wtoczono 10 000 osb. Trudno si dziwi, e przy skpych racjach ywnociowych i zyc h warunkach higienicznych wkrtce zaczy wybucha choroby zakane. Chorych, rozdzielonych wedug pci, umieszczano po 200 osb w dwch barakach, gdzie opiek medyczn sprawowao piciu polskich lekarzy-wi-niw i 33 pomocnikw. Ze strony niemieckiej odpowiedzialny za nadzr medyczny by, a do chwili gdy sam w kocu kwietnia 1943 zachorowa na szkarlatyn, lekarz SS Benno Adolph. Zastpi go lekarz SS Orth, penic t funkcj do czasu, kiedy cztery tygodnie pniej, 30 maja 1943 sub medyczn w obozie cygaskim" przej doktor Josef Mengele. 0 dalszych miejscach zatrudnienia lekarza Ortha informacji brak. Kiedy lekarz Benno Adolph stwierdzi w polowie maja 1943 w dwch transportach z Biaegostoku (liczcych w sumie 971 osb) i z Austrii (76 osb) ponad dziesi przypadkw tyfusu plamistego, rewir chorych zaczto stopniowo poszerza, tak e w lipcu 1943 mieci si on ju w piciu barakach, nr 24,26,28,30,32, do ktrych pniej doszed jeszcze barak nr 22. Baraki chorych ssiadoway z latrynami, ktre z kolei od rampy kolejowej odgradzao tylko ogrodzenie z drutu kolczastego. Przybywajce na ramp kolejow Birkenau od wiosny 1944 transporty winiw witay wrzaski i bicia esesmanw, ktrzy dokonywali selekcji winiw do komr gazowych oddalonych stamtd o 250 metrw. Od strony bocznej barakw nic nie maskowao widoku komr gazowych i krematoriw II 1 III, z kominami, z ktrych pomienie buchay w niebo. Baraki rewiru chorych byy takie same jak pozostae drewniane baraki obozowe. Miay czterdzieci metrw dugoci i dziewi szerokoci, brak byo w nich podg i okien; nieco wiata od gry dawa jedynie may, wski otwr w dachu. Z obydwu wszych stron barak mia dwoje szerokich drzwi. Do wskiej strony z frontu baraku przylegay oddzielne pomieszczenia k ierownika bloku, lekarza barakowego i pisarza. Z tyu mieciy si kuchnia, azienka, latryna i pomieszczenie do przechowywania zwok. W kadym baraku znajdowa si porodku murowany komin, postawiony na ziemi, wysoki na metr i na metr szeroki. Wzdu 114 Josef Mengele - doktor z Auschwitz bocznych cian ustawiony byl rzd trzypitrowych prycz o szerokoci 2,8 metra i dugoci 1,85. Na kadym pitrze leao, w zalenoci od rodzaju choroby, od czterech do omiu pacjentw. ka pozbawione byy materacw, a chorzy leeli na workach ze somy, najczciej bez przecierade. Przykrycie stanowio to, co akurat byo pod rk: koskie derki czy pikowane kodry, przywiezione do obozu przez winiw, ktre pozostaway po ich mierci. T drog wziy si w barakach chorych ulubione - zwaszcza w miesicach zimowych z powodu ciepa, jakie daway niemniej odstraszajce z powodu wszy - kodry greckie" z grubej, czerwonej weny, przywiezione przez greckich ydw, ktre ci, zaraz po przyjedzie do obozu, musieli odda. Po skierowaniu do rewiru chorych winiom odbierano wszystko, co posiadali. W zamian otrzymywali oni zuyte przez poprzednich chorych koszule nocne pozbawione guzikw i drewniane sanday, ktre miay chroni stopy winia przed kontaktem z ziemi w drodze do

latryny. Butelek na mocz, kaczek szpitalnych, zestaww do zastrzykw, wzkw inwalidzkich, banday i lekw nie byo wcale lub byo bardzo, bardzo niewiele. Warunki sanitarne urgay wszelkim normom. Wyniszczeni chorob, skuleni ciko chorzy winiowie, chwiejc si i drc z gorczki, pozbawieni niemal odzienia, wlekli si z trudem w kierunku latryn. Kto nie by w stanie pokona tej drogi, zostawa na pryczy i zaatwia potrzeby fizjologiczne pod siebie. Biec wod do poszczeglnych barakw rewiru szpitalnego winiowie doprowadzili dopiero w kocu 1943 roku, po zakoczeniu w poowie grudnia budowy prysznicw i pomieszcze do dezynfekcji ubra. Dowdztwo, komend, wadz nad rewirem chorych sprawowa lekarz obozowy, podporzdkowany lekarzowi garnizonowemu SS obozu Auschwitz. Zmieniajcy si funkcjonariusze SS, ktrzy zreszt niekoniecznie mieli wyksztacenie medyczne, stanowili jako tak zwani sanitariusze sub pomocnicz lekarza obozowego. Od koca maja 1943 do likwidacji obozu cygaskiego" na pocztku sierpnia 1944 lekarzem obozowym by Josef Mengele. Tylko podczas jego krtkich nieobecnoci wynikajcych z obowizkw subowych, chorb i urlopw zastpowali go lekarze SS: Fritz Klein, Franz Bernhard Lucas i Heinz Thilo. Funkcje kierownikw rewiru chor ych penili najpierw jako starsi obozowi lazaretu Jackowski i Kozdas, winiowie funkcyjni, z ktrych Obz cygaski" 115 aden nie byt lekarzem i ktrzy pn jesieni 1943 zostali zastpieni przez polskiego lekarza i winia politycznego Rudolfa Diema. Jemu podlegali starsi blokowi, pisarze obozowi i kuchnia. Oprcz tego istniaa suba medyczna, kierowana w kadym baraku przez lekarza -winia, ktry reprezentowa okrelon ga medycyny. Taki oberarzt nadzorowa rnych lekarzy odpowiedzialnych za mniejsze odcinki i sanitariuszy, ktrzy te byli winiami. Pozostali lekarze i dentyci w ambulatorium sprawowali opiek nad winiami i w pilnych przypadkach decydowali o ich przyjciu do rewiru szpitalnego. cznie w obozie cygaskim" pracowao trzydziestu lekarzy-wi-niw; osiemnastu z nich byo Polakami nie-ydami, dwunastu ydami rnych narodowoci, nie byo natomiast adnego Cygana. Chorymi na co dzie zajmowao si szedziesiciu sanitariuszy, wrd ktrych byy tylko dwie wyksztacone pielgniarki. Gdyby w obozie znajdowao si jednorazowo 10 000 winiw, a warunki ycia oraz zaopatrzenie winiw i chorych pod wzgldem medycznym i higienicznym speniayby niezbdne minimum, liczba lekarzy z pewnoci byaby wystarczajca. W tym wypadku jednak nie mona o tym mwi, przy czym trzeba doda, e opieka medyczna nad Cyganami w Auschwitz-Birkenau bya lepsza ni nad ydami. Niezalenie jednak od znacznego zaangaowania lekarzy-winiw, moliwoci wyleczenia si w ktrymkolwiek oddziale obozowego szpitala byy nike. Brakowao wszystkiego - niezbdnego wyposaenia technicznego, wszelkiego rodzaju rodkw pomocniczych, lekw i ywnoci. Polscy lekarze, ktrzy przeyli obz i wojn, w artykule opublikowanym w polowie lat szedziesitych w krakowskim Przegldzie Lekarskim", zaznaczyli, e mieli do dyspozycji znikom ilo lekw i e wolno je byo stosowa tylko w przypadku pomylnych rokowa choroby. Chorzy, ktrych wyleczenie byo mao prawdopodobne, nie otrzymywali adnych lekw. Sytuacja chorych byaby jeszcze gorsza, gdyby nie winiowie zatrudnieni w ssiednim obozie zwanym Kanad", ktrzy uzupeniali zasoby apteczne lekami pochodzcymi z odebranych ludziom przybywajcym w transportach do Auschwitz bagay. Ale nawet te zdobyte z naraeniem ycia lekarstwa nie byy w stanie pokry potrzeb szpitala obozowego, zwaszcza gdy wiosn 1943 roku wybucha epidemia tyfusu plamistego 116 Josef Mengele - doktor z Auschwitz i, wedug danych lekarzy obozowych, jednoczesnego leczenia wymagao 2000 winiw. W obliczu braku medykamentw ostatnim i jedynym ratunkiem w tej chorobie zbierajcej obfite miertelne niwo stao si picie przegotowanej sonej wody w okrelonych dawkach, co przynajmniej w pewnym stopniu agodzio dolegliwoci. Picie osolonej wody zmniejszao pragnienie chorych, ktrzy tracili mnstwo pynw, i w niewielkim zakresie poprawiao poziom elektrolitw w organizmie. Zapewne rzadko prowadzio to do wyzdrowienia, najczcij wyduajc tylko umieranie. Konieczno decydowania o tym, czy w ogle wdraa lec zenie, czy je

przerwa, skazujc tym samym chorego na szybk mier, wywoywao codziennie u lekarzywiniw wielkie konflikty sumienia. Kierownictwo obozu nie zamierzao jednak stosowa wobec chorych winiw leczenia we waciwym znaczeniu tego sowa. Pod uwag brano tylko rodki, ktre winiom nie mogy wiele pomc. Kto w krtkim czasie sam by zdolny znowu stan na nogi, mg otrzyma jak minimaln pomoc w obozowym lagrze. Punkcj szpiku kostnego stosowan w zapaleniu opon mzgowych do mierzenia i zmniejszenia cinienia w mzgu przeprowadzano wedug relacji lekarzy-winiw bez uycia specjalnej igy, lecz za pomoc metalowych strzykawek, bez narkozy, na murowanym kominie stojcym na rodku baraku. Innym pacjentom zostawaa mier w wyniku naturalnej konsekwencji ich choroby, na skutek miertelnej iniekcji wykonanej przez sanitariuszy albo w komorze gazowej; oba ostatnie dziaania wymagay decyzji niemieckiego lagerarzta. Jeli pacjenci, dziki siom obronnym wasnego organizmu, poradzili sobie z tyfusem plamistym, wkrtce zapadali na kolejn chorob, stanowic w warunkach obozowych zagroenie ycia: biegunk, czyli niekoczce si, wodniste przeczyszczenie, wynikajce z utraty biaka w organizmie podczas tyfusu i z niedostatecznego odywiania w cza sie bardzo powolnej rekonwalescencji. ywienie w rewirze szpitalnym odpowiadao ywieniu w caym obozie. Byo wic ono absolutnie niewystarczajce zarwno pod wzgldem iloci, jak i jakoci. Cienka zupa warzywna z kapusty i przemarznitych ziemniakw i dzienna 400-gramowa racja chleba nie mogy powstrzyma utraty si i tak ju wyniszczonych pacjentw. Chorzy na biegunk otrzymywali przejciowo rozgotowan w wodzie papk z grysiku i patkw owsianych, a od czasu do czasu biay chleb. Pn jesieni i zim 1943 roku Obz cygaski" 117 epidemia tyfusu plamistego w obozie cygaskim" stopniowo wygasa, poniewa organizmy pozostaych przy yciu winiw wytworzyy ciaa obronne w wyniku wczeniej przebytych infekcji. Rwnoczenie jednak wzrosa liczba cygaskich winiw, ktrzy zmarli z godu, poniewa Cyganie nie byli angaowani do ciszych prac w obozie, a w zwizku z tym nie otrzymywali adnych dodatkowych przydziaw ywnoci. Te zarezerwowane byy, rwnie w niewystarczajcych ilociach, dla ciko pracujcych z Sonderkommand i dla winiw funkcyjnych. Cyganom nie wolno te byo otrzymywa z zewntrz paczek z jedzeniem. Po zamordowaniu w maju 1943 roku Cyganw podejrzanych o tyfus przez poprzednich lekarzy obozowych, nowy lagerartz, Mengele, wybra inny sposb eliminowania tej choroby. Zarzdzi kilkakrotnie akcje odwszawiania w rewirze chorych i w barakach mieszkalnych. Chorzy, bez wzgldu na swj stan, musieli opuszcza prycze i sta nago przez kilka godzin, podczas gdy ich odzie, derki i worki ze somy, na ktrych spali, byy dezynfekowane. W midzyczasie musieli my drewniane ka, ciany baraku i podogi roztworem cuprexu, ktry zabija wszy przenoszce zarazki tyfusu. Jeszcze gorsze byo odwszawianie przeprowadzane w miesicach jesiennych i zimowych w obozie dla winiw zdrowych. Winiw, po zdezynfekowaniu ich odziey i pocieli, odwszawiano w ani, a potem, z rozkazu Mengelego, musieli oni godzinami sta nadzy na deszczu lub mrozie, czekajc na zdezynfekowanie barakw. Niemao winiw zmaro pod czas takich akcji, wielu umaro te pniej, w konsekwencji przemarznicia. Jak gorliwie wczy si Mengele w system eksterminacji w obozie w Auschwitz, opisuj obaj polscy lekarze-winiowie nieszko i Szymaski, relacjonujc decyzje, ktre lagerartz podj w walce z chorobami typowymi dla obozu cygaskiego": malari, grulic, wierzbem i now (rakiem wodnym policzka). Pn jesieni 1943 Mengele pojawi si po apelu wieczornym w rewirze chorych i wybra szedziesiciu chorych na grulic, po czym wyda rozkaz, eby chorzy, zabrawszy swoje kodry, weszli na podstawione ciarwki. Nikt nie mia wtpliwoci, e celem tego transportu jest komora gazowa. Od tego czasu, podaj lekarze, aden z Cyganw nie zgasza blu w klatce piersiowej". Chorzy prbowali natomiast, jak 118 Josef Mengele - doktor z Auschwitz

dugo byo to moliwe, porusza si o wasnych siach pomidzy - jeszcze - zdrowymi i ukrywa chorob. W efekcie jeden chory zaraa innego, dotychczas zdrowego, na leczenie byo ju za pno i liczba przypadkw miertelnych gwatownie wzrosa. W kocu listopada 1943 roku Mengele wyda pisarzom rewiru chorych rozkaz sporzdzenia zestawienia liczby chorych na malari i prognoz ich wyleczenia. Majc w pamici, co przed kilkoma tygodniami stao si z chorymi na tyfus i grulic, lekarze-winiowie oraz pisarze medyczni w kilka godzin sfaszowali dokumentacj chorych. W kadym razie planowana prawdopodobnie przez Mengelego selekcja najciej chorych tego dnia w obozie cygaskim" nie dosza do skutku. Natomiast winiarki i winiowie chorzy na malari z obozu kobiet i obozu mczyzn w Birkenau zostali, wedug zezna polskich lekarzy, przewiezieni do obozu koncentracyjnego na Majdanku i tam najprawdopodobniej zamordowani. Ze warunki higieniczne panujce w barakach w Birkenau sprawiy, e w obozie wybuch wierzb choroba, na ktr zapada wikszo winiw. Chocia apteka SS w Auschwitz dysponowaa, wedle relacji lekarzy-winiw, wielkimi ilociami stosownych i niezbdnych maci oraz pynw do leczenia wierzbu, nic z tych zapasw nie przekazano obozowi w Birkenau. Mengele wybra na wiosn 1944 o wiele tasz, cho czsto tragiczn w skutkach dla chorych, metod lecznicz. Zleci zainstalowanie dwch wanien, z ktrych pierwsz napeniono roztworem siarczanu sodu, a drug kwasem solnym w steniu, ktre ludzkie ciao z trudem wprawdzie, lecz jeszcze mogo znie. Chorzy, po oddaniu odziey do dezynfekcji, musieli kolejno wchodzi do jednej i drugiej wanny i zanurza si w przygotowanych roztworach, co miao zdezynfekowa ogniska zapalne w skrze i unieszkodliwi zagniedone w niej roztocza. Kto przetrzyma drakosk kpiel bez innych skutkw ubocznych, wyzibia si kompletnie, zmuszony przez wiele godzin czeka pod goym niebem na powrt ubrania z dezynfekc ji. Ta koska kuracja, tyle przestarzaa, co wtpliwa pod wzgldem efektw leczniczych, znacznie zwikszya miertelno wrd winiw, ktrzy zostali jej poddani; na zapalenie puc i opucnej wskutek przemarznicia masowo umieray gwnie dzieci i starsi Cyganie. Szczeglne zainteresowanie Mengelego wzbudzia nieznana dotd lekarzom-winiom choroba zwana nom albo rakiem wodnym. Jest Obz cygaski" 119 to najcisza forma postpujcego zapalenia bony luzowej jamy ustnej wywoana infekcj bakteryjn w sytuacji znacznego osabienia si obronnych organizmu, w wyniku ktrej tworzce si w policzkach wrzody wyeraj w miniach twarzy dziury, co prowadzi do oglnego zakaenia organizmu, sepsy, i koczy si mierci. Mengele zleci lekarzowi-winiowi, prof. Eppsteinowi pochodzcemu z Pragi, obserwacj i dokumentacj takich przypadkw, cznie z fotografowaniem pacjentw oraz wypr-bowywanie na chorych rnych medykamentw i diet. Na dwch chorych obserwacje i dowiadczenia przeprowadzi Mengele. Jednemu dorosemu i jednemu dziecku poleci podawa na pocztku poywienie oglnoobozowe, potem wczy leki, a na kocu specjalne, poywne jedzenie. Po odstawieniu lekw i wspomagajcej diety stan chorych znowu si pogorszy! i ponownie poprawi, kiedy poprawiy si rwnie racje ywociowe. Mengele zrobi! obu chorym tylko kilka zdj i kaza! zaprowadzi ich do swego pokoju do sauny, zabrawszy im karty chorych", opisywali t sytuacj lekarze we wspomnianym Przegldzie Lekarskim". Chorzy nie wrcili ju nigdy do obozu cygaskiego": Co si z nimi stao, nigdy si nie dowiedzielimy". Styl pracy Mengelego jako lekarza obozowego odpowiedzialnego za obz cygaski" by w ogle bardzo specyficzny". W trakcie inspekcji obozowych traktowa! Cyganw agodnie, nigdy nie stosujc brutalnych represji, tak e zwracali si nawet oni do niego z probami i skargami, nazywajc go ojcem, ojczulkiem, wujkiem i tym podobnie". Sympatia Cyganw do niego jeszcze wzrosa, kiedy w barakach nr 29 i 31 urzdzi przedszkole, w ktrym umieci! kilka setek dzieci" specjalnie wybranych kobiet; dzieci te byy znacznie lepiej odywiane ni winiowie w pozostaych czciach obozu. Niemowlta do ukoczenia pierwszego roku ycia otrzymyway dziennie p litra mleka i grysik z cukrem i masem, podkrelaj autorzy relacji z Przegldu Lekarskiego". Dzieci do trzeciego roku

ycia dostaway nawet cay litr mleka i p litra zupy dziennie. Trzy- i szeciolatki miay w przydziale p litra mleka, pidziesit gramw masa i biay chleb, a ponadto zup na misie, marmolad, a nawet czekolad, bdc w Auschwitz niespotykanym przysmakiem. Wprawdzie niektre z owych wspaniaoci dzieci dostaway tylko od czasu do czasu, bo esesmani sami chtnie si nimi raczyli, ale stosunki 120 Josef Mengele - doktor z Auschwitz panujce w przedszkolu mogy by dowodem na to, e nie by to jedynie chwyt propagandowy Mengelego, lecz e istotnie chcia on poprawi warunki ycia dzieci w warunkach obozowej izolacji". Oboje polscy wiadkowie zeznali jednak, e szybko wyszo na jaw, i ostatecznie dzieci stay si dla Mengelego obiektem dowiadcze. Dba o nie i dobrze je odywia tak dugo, jak dugo potrzebne mu one byy do bada i medycznych eksperymentw. Potem traci zainteresowanie nimi i pozostawia je wasnemu losowi, to jest w przewanej czci wypadkw mierci. Poza studiowaniem przypadkw nomy Mengelego interesoway gwnie badania blinit i dzieci z wrodzonymi anomaliami oraz ludzi dorosych z rnym zabarwieniem tczwki oka heterochromi albo rnobarwnoci. W swojej relacji nieko i Szymaski opisuj dobre" cechy osobowoci Mengelego, ktre jednak nie zasaniay ani nie agodziy zych" cech, tylko dochodziy do gosu na przemian jedna po drugiej lub przejawiay si rwnolegle obok siebie, tak e ofiary Mengelego miay trudnoci z przypisaniem ich jednej i tej samej osobie: Mengele by bardzo serdeczny w obejciu wobec blinit, bra je na rce, przynosi sodycze i zabawki, odebrane, rzecz jasna, dzieciom, ktre przyjechawszy do Auschwitz z transportem, trafiy od razu do komr gazowych". Zapewnia te cygaskim matkom karmicym lepsze wyywienie. Otrzymyway one dodatkowe racje mleka, masa, sera i biaego chleba. Jeli niemowl ktrej z nich mimo to zmaro, matka otrzymywaa znowu normalny, tj. godowy przydzia jedzenia. Wieloma chorymi w obozie cygaskim" Mengele si nie interesowa. Tacy odcigaliby go zapewne od jego prac i w tym sensie byliby mu przeszkod. W pewnym stopniu troszczy si jedynie o Cyganw objtych uprzywilejowanym traktowaniem", a take o byych onierzy albo o rodziny czonkw Wehrmachtu. Reagowa natomiast zupenie inaczej, kiedy wskazano mu blinita albo pacjentw chorych na nom. Rozkwita! wtedy, wstpowaa w niego nowa energia i nie pozwala, by bada ich kto inny; blinita bada osobicie z wielk uwag, a chorych na nom raczej z pewnej odlegoci z powodu niemiego zapachu ropy". Codzienny obchd Mengele odbywa w towarzystwie starszego obozowego, ktrym zawsze by Niemiec. Mengele chodzi midzy poszczeglnymi barakami, wysuchiwa meldunkw o stanie liczebnym chorych Obz cygaski" 121 - napywie nowych i wypisie dotychczasowych - i lekarzom-winiom zdajcym taki raport kaza sobie wyrywkowo pokazywa poszczeglne karty pacjentw. Najwiksz wag przykada jednak do przedstawienia dokadnego opisu klinicznego przebiegu choroby. Stan pacjenta naleao opisywa dokadnie co trzeci dzie z uwzgldnieniem wszystkich symptomw oraz zachodzcych zmian. Opis mia by dokonany w jzyku niemieckim, co przy braku znajomoci tego jzyka wrd niektrych lekarzy-winiw prowadzio do powtarzajcych si wybuchw wciekoci lagerarzta. Podlegych sobie lekarzy i personel pomocniczy Mengele traktowa - w wietle zezna obu polskich lekarzy - tak, jak traktowane byo kade komando wykonujce okrelone zadania w obozach koncentracyjnych -w sposb bezwzgldnie ostry, arogancki i czasami choleryczny. Do rkoczynw jednak nie dochodzio" - wspominaj lekarze-winio-wie, zaznaczajc jednoczenie, e tylko profesor Berthold Epstein i jego asystent, dr Rudolf Weisskopf byli traktowani poprawnie, gdy to oni byli faktycznymi autorami pracy naukowej, jak Mengele prowadzi nad nom i blinitami". Inni musieli zadowoli si okruchami spadajcymi z paskiego stou. Wszyscy zdawali sobie spraw, e mog liczy co najwyej na krtkie przeduenie ycia, jeli bd bez skargi i ku zadowoleniu niemieckich funkcjonariuszy obozowych spenia swoj funkcj. Kadego dnia, a nawet w kadym momencie ten przywilej, dany im w zamian za bezwarunkowe podporzd kowanie

si i nieograniczon wspprac, mg im zosta odebrany, czy to decyzj naczelnego lekarza obozu, czy kierownika obozu, gestapo, a nawet esesmana. Przez suby obozowe winiowie byli traktowani jak nieludzie. Odebrano im wszelk indywidualno. Niemcy nie uwaali ich za odrbne, rnice si midzy sob, czujce istoty, lecz za mas, za materia, ktry bez koniecznoci podawania przyczyn jest tu dostarczany, rozdzielany, kierowany do komr gazowych, palony i usuwany z powierzchni ziemi. Lecz nawet tym, ktrym jako winiom zaproponowano w obozie prac na rzecz Niemcw i ktrzy zdecydowali si y za cen tej wsppracy, rzadko kiedy udao si zachowa ludzk godno. Wikszo z tych winiw faktycznie zgasa, ycie uszo z nich ju przed mierci . Niewielu spord nich walczyo - o siebie, o wasne 122 Josef Mengele - doktor z Auschwitz przeycie albo przeycie osb z najbliszej rodziny. Kada metoda bya usprawiedliwiona. I tak rumuski lekarz-wizie Iancu Vexier, z rozkazu Mengelego regularnie przeprowadzajcy sekcj zwtok zmarych w obozie Cyganw, uczy! polskich lekarzy-winiw wiosn 1944 roku kanibalizmu. Niektrym zwokom, pozostawionym przez niego na noc w pomieszczeniu, gdzie dokonywa sekcji, brakowao nastpnego ranka wtroby czy fragmentw mini poladkw. Dostp do pomieszczenia sekcyjnego mieli, oprcz niemieckiego personelu KZ, tylko lekarze-winiowie. Wrd cygaskich winiw niwo zbieraa mier godowa i epidemie. 1 czerwca 1944 przy yciu byo jeszcze 6500 Cyganw. Potem rozpocza si likwidacja obozu. 2300 Cyganw narodowoci niemieckiej zostao w pierwszych dniach czerwca 1944 przeniesionych do gwnego obozu w Auschwitz i stamtd odtransportowanych do rnych obozw w Niemczech. Po apelu wieczornym 1 sierpnia lekarze-winiowie i personel pomocniczy z odcinka obozu B Ile Birkenau zostali skierowani do obozu gwnego w Auschwitz. Dwie godziny pniej pojawi si Mengele w towarzystwie ludzi z SS i innych winiw nalecych do Sonderkommanda, ktrych zadaniem byo zatrze lady masowego mordu, jaki mia by teraz przeprowadzony. Cyganom nakazano wyj z barakw. Przeczuwajc, jaki los ich czeka, niektrzy rozpaczliwie bronili si przed wyjciem, inni daremnie prbowali si ukry. W pamici Tadeusza Joachimowskiego, ktry od lutego 1944 peni sub w obozie cygaskim" jako pisarz, pozosta gwattowny opr pewnej kobiety: W przedszkolu bya zatrudniona rodowita Niemka, Helene H. Przeniesiono j tam na wasn prob z obozu kobiecego w Birkenau, poniewa w obozie cygaskim byo jej picioro dzieci, zatrzymanych jako osoby pochodzenia mieszanego. Jej m by Cyganem". Poniewa jednak w czasie, kiedy w Rzeszy miay miejsce aresztowania Cyganw, walczy on na froncie wschodnim jako feldfebel*, gestapo nie mogo go stamtd cign i aresztowa. Helene H., ktra domylaa si, jaki los czeka pozostaych w obozie Cyganw, bagaa Mengelego, by przenis j z dziemi do obozu kobiet. Kiedy Sierant. Obz cygaski" 123 rozpoczto usuwanie Cyganw z barakw, schowaa si z dziemi w jednym z pomieszcze przedszkolnych. Zostaa stamtd si wycignita i wtoczona z dziemi pomidzy pozostaych Cyganw". Nie byo te aski dla cygaskich blinit, ktrych obserwacj zajmowa si Mengele. Mengele nie chcia wyda decyzji o ich zamordowaniu, bo w ten sposb straciby swj materia badawczy". Po daremnej prbie przeniesienia blinit do obozu gwnego w Auschwitz, ktr Mengele podj w dniu likwidacji obozu cygaskiego" (jego proba zostaa potraktowana przez zwierzchnikw odmownie), pozbawi dzieci ycia strzaem z pistoletu w przedsionku krematorium w Birkenau, a potem nakaza przeprowadzenie sekcji ich zwok do celw naukowych. 1 sierpnia 1944 w komorach gazowych zgino co najmniej 3300 Cyganw. W Auschwitz -Birkenau od tego dnia nie pozosta ju aden Cygan. Dobre dwa tygodnie pniej lekarz garnizonu SS w Auschwitz Eduard Wirths w subowej opinii z 19 sierpnia 1944 roku potwierdzi przydatno swego -podwadnego Mengelego, pozbawionego pracy wskutek zrealizowanej decyzji o eksterminacji Cyganw, do wszelkich innych, rwnie wyszych porucze". Wirths mwi o Mengelem jako o czowieku otwartym, uczciwym, staym

charakterze, absolutnie godnym zaufania, szczerym i prostolinijnym. Jego zachowanie, stwierdza Wirths, nie zdradza najmniejszych saboci charakteru, skonnoci czy uzalenie", a jego postawa duchowa i fizyczna jest wspaniaa. Wirths wyraa si 0 Mengelem w samych superlatywach: z rozwag, wytrwaoci i energi wypenia wszystkie postawione mu zadania, czsto w trudnych okolicznociach, ku penemu zadowoleniu przeoonych, stajc w kadej sytuacji na wysokoci zadania". Jako antropolog pilnie wykorzystywa krtkie chwile wolnego czasu na dalsze ksztacenie si i swoj prac, eksploatujc [...] dostpny mu materia naukowy, wnis cenny wkad do nauk antropologicznych". Wobec swoich podwadnych potrafi, zachowujc absolutn sprawiedliwo i konieczn surowo, przeprowadzi swoje plany, bdc przy tym nadzwyczaj powaany i lubiany. Styl zachowania, osignicia zawodowe i postawa dr. M. wiadcz o absolutnej stabilnoci 1 dojrzaoci jego przekona". Pochway dotyczce zalet osobistych i zawodowych Mengelego w tej obszernej opinii Wirthsa s przesadne i rozbudowane, natomiast infor124 Josef Mengele - doktor z Auschwitz macje dotyczce jego dziaalnoci jako lekarza obozowego pomidzy wiosn 1943 a latem 1944 lakoniczne. Obciajce s natomiast dla niego w tym wzgldzie zeznania obydwu polskich lekarzy-winiw, ktrzy opisali to, czego byli wiadkami. Zakres obowizkw lekarzy SS w KZ Auschwitz-Birkenau zawar w pisemnym wyjanieniu dla Najwyszego Trybunau Narodowego w Warszawie w 1947 roku komendant obozu Rudolf Hoss, skazany za popenione zbrodnie przez ten trybuna 2 kwietnia 1947 na kar mierci i stracony na terenie obozu dwa tygodnie pniej. Hoss wymieni w swym pimie nastpujce zadania lekarzy SS; oczywicie obejmoway one rwnie Mengelego: rozdzielanie ydw przybywajcych do obozu w kolejnych transportach na dwie grupy - nadajcych si do pracy i takich, ktrych od razu posyano na mier; nadzorowanie przebiegu zagazowywania winiw w komorach gazowych, cznie z obowizkiem przekonania si o zgonie ofiar po otwarciu komr; prowadzenie selekcji chorych przebywajcych w obozach Auschwitz, Birkenau i przylegych, wyuskiwanie chorych mogcych wywoa epidemi oraz najsabszych ydw, ktrych przewidywane leczenie przekraczaoby cztery tygodnie i kierowanie ich na mier; obowizek przeprowadzania zamaskowanych egzekucji", to znaczy dyskretnego zabijania zastrzykiem z trucizn winiw, ktrych wyeliminowanie nakaza Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy albo Policja Bezpieczestwa Generalnego Gubernatorstwa; zasadniczo obowizek obecnoci podczas egzekucji zbiorowych i stwierdzenia zgonu skazanych; obowizek badania stanu zdrowia winiw wyznaczonych do chosty, ktra miaa charakter regularnej kary, przed rozpoczciem wymierzania im chosty oraz obowizek obserwowania jej przebiegu; przeprowadzanie zabiegw aborcji u kobiet do pitego miesica ciy, take wbr ew woli kobiety ciarnej. Mordy i zabjstwa byy wic zajciem codziennym lekarzy SS w Auschwitz -Birkenau i nie istniao nic, co by ich w tym wzgldzie przerastao albo nadmiernie obarczao, jeli w ogle wytrzymywali w tym piekle. Nie znamy jednak przypadku, eby cho jeden z nich nie wytrzyma! i zwrci! si z prob do przeoonych o przeniesienie. Selekcje Pocigi, ktre z wielu miejsc Europy transportoway ydw do Auschwitz, byy w drodze przez wiele dni i nocy. Do ciemnych, nie-wietrzonych wagonw, sucych w normalnych czasach do transportu towarw, upychano przed dug podr na mier pidziesit, siedemdziesit, a czasami ponad setk ludzi, bez wody i jedzenia, zarwno latem, jak i zim. Wielu umierao w drodze, w czasie transportu. Ci, ktrzy dotarli na miejsce, do Auschwitz lub, czciej, na ramp kolejow Birkenau, zataczali si, odzoomieni, pozbawieni si, olepieni dziennym wiatem lub ostrym wiatem reflektorw. Raus, raus!" - ryczeli esesmani. Winiowiez Sonderkommanda gwatownie otwierali zasuwane drzwi wagonw, wciekle ujaday psy stranikw, stra SS zamykaa wejcie na peron. Otoczone drutem kolczastym i wysokimi wieami straniczymi czworoktne drewniane baraki

rozmyway si w zamglonym, bagiennym, paskim krajobrazie. Widok na wschd, patrzc wzdu torw, zasaniaa brama, przez ktr na teren obozu wjeda pocig. W kierunku zachodu i pnocy przy dobrym wietle mona byo dostrzec w odlegoci kilkuset metrw zarysy paskiego murowanego budynku i wysokie kominy. Na rampie na bezbronnych rzucali si onierze, brutalnie ich popychajc i bijc kolbami karabinw. Winiowie funkcyjni poganiali przeraonych i zdezorientowanych ludzi, formujc ich w kolumn. Ustawieni w rzdy, zbliali si powoli w kierunku oficera SS. By nim pomidzy wiosn 1943 a jesieni 1944 co najmniej siedemdziesit cztery razy-jak ustalia po wojnie Prokuratura we Frankfurcie nad Menem - lekarz obozowy Josef Mengele. Zawsze starannie ubrany, nienagannie wypiel126 Josef Mengele - doktor z Auschwitz gnowany. Niekiedy umiechnity. Czasami nuci pod nosem jedn z arii operowych, najczciej tematy muzyczne z Rigoletta1. Mikls Nyiszli, wgierski lekarz przebywajcy w Owicimiu jako wizie, opisa, co zazwyczaj dziao si potem na rampie kolejowej w Birkenau: Rozdzielano ludzi przybyych w transporcie w lewo i w prawo. Prawa strona oznaczaa ycie, lewa krematorium. Na lew stron kierowano od 75 do 80 procent przybyych, w tym dzieci, matki z dziemi, ludzi starszych, kobiety w ciy, osoby kalekie i inwalidw wojennych. Po kilku chwilach lewa kolumna odchodzia powoli, zabierajc z sob baga podrczny"2. Miejscem docelowym ludzi odchodzcych z t kolumn byy dwa paskie budynki murowane z jednym kominem, oddalone o okoo 250 metrw. Nyiszli zwrci uwag na istnienie szyldw, ktre miay dziaa na ludzi uspokajajco i byy oszukaczym manewrem personelu nadzorujcego: Wchodzc do krematorium, schodzio si najpierw po dziesiciu, dwunastu schodkach do betonowego pomieszczenia pod ziemi, w ktrym miecio si naraz 2000 osb. Pierwszy rzd cofa si z lkiem na widok tego miejsca, lecz widzc tabliczki we wszystkich jzykach wiata: Dezynfekcja i ania, po chwili wchodzi uspokojony dalej. Tam pada rozkaz, e naley si rozbiera. Pod cianami stay awki, nad nimi wisiay haki na ubrania, a nad nimi byy znw cyfry. Wprowadzanie ludzi w bd przez SS szo tak daleko, e wprowadzonym do bunkra zwracano uwag, by kady zapamita sobie numer swojego wieszaka, aby wrciwszy z ani, mg atwo odnale swoje ubranie". Ludzie si uspokajali. Nawet jeli przeczuwali, co ich czeka, chtnie brali pozory za prawd. Co najwyej, jak zezna wgierski lekarz, ktry na rozkaz Mengelego w jednym z pomieszcze krematorium dokonywa sekcji zwok i z tego powodu by wiadkiem tamtych scen, sytuacja ta wywoywaa pewien zamt, poniewa mczyni, kobiety i dzieci zmuszeni byli rozbiera si w swojej obecnoci". Ludzie wstydzili si tego, pomimo caego dramatyzmu i bliskoci mierci. Skaryli si pilnujcym i zakrywali sw nago. 1 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 18.10.1972, t. 23, s. 15 i n. 2 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t.13, s. 59 i n. Selekcje 127 Potem rozebranych wpdzano, tym razem ju bardziej brutalnie, do nastpnego pomieszczen ia, do komory gazowej, wygldajcej z pozoru, za spraw instalacji umieszczonych w suficie, na wspln ani. Zatrzaskiway si za nimi cikie, dbowe drzwi, wyczao si wiato i w nastpnych minutach pojawia si [...] samochd Czerwonego Krzya, z ktrego lekarz w randze kapitana i sanitariusz w stopniu podoficera wyjmowali cztery blaszane puszki o wadze okoo kilograma kada. Odsuwali cztery betonowe pyty, zakrywajce otwory wentylacyjne na powierzchni ziemi, ktre prowadziy do podziemnego bunkra. Na twarz zakadali maski gazowe, przebijali papierowe pokrywy blaszanych puszek i przez cztery otwory wsypywali kulki chloru wielkoci fasoli w kolorze fiole-towoczerwonym lub raczej czerwonego wina. Potem znowu zasuwali betonowe pyty, zakrywajc nimi otwory". Kulki toczyy si rowkami w prowadnicach przyspawanych z blachy i spaday na podog komory gazowej. W poczeniu z powietrzem obecnym w bunkrze tworzy si cyjanowodr, uywany poza tym do dezynfekcji odziey i dezynfekcji pomieszcze, i w cigu k ilku

minut prowadzi do bardzo bolesnej mierci przez uduszenie. Po pgodzinie zaczynay pracowa wentylatory. Obsuga Sonderkommanda otwieraa drzwi, a za nimi leao 2000 pokrwawionych (w nastpstwie intensywnego krwawienia z nosa) martwych cia, pobru dzonych odchodami. Ci martwi ludzie nie leeli przy tym rwnomiernie na caej dugoci bunkra, lecz pitrowo, jeden na drugim. Wyjanienie tego jest takie, e gaz dochodzi dopiero pniej w wysze rejony bunkra". Kto by na siach, ten, straciwszy zupenie rozeznanie, prbowa si ratowa choby na chwil, wspinajc si w gr po ciaach innych i tratujc ich. Wtedy rozpoczyna si nastpny akt tego piekielnego procederu. Mikls Nyiszli, ktry przey, poniewa zgodzi si na wspprac z mordercami, opisuje to chodno, pozornie bez emocji. W innym wypadku groza tych chwil z pewnoci by go powalia. Ludzie z Sonderkommanda myli ciaa strumieniem wody ze szlauchu i rozpoczyna si transport zwok wind towarow do pomieszczenia z piecami. Stao tam 15 piecw3, kady wyposaony w wentylator elektryczny. Wywiczony personel wlk po ziemi ciaa zagazowanych, uywajc do tego lasek spacerowych, ktre 3 Chodzi o paleniska w krematorium obozowym. 128 Josef Mengele - doktor z Auschwitz wkada w usta zmarych. W jednym piecu umieszczano rwnoczenie troje zwok, ktre w cigu dwudziestu minut byy nastpnie spalane". Zanim zwoki znalazy si w piecu, grupa lekarzy dentystw stanowica Zahnarzkommando wyrywaa zmarym zote zby. Grupa specjalna zajmujca si paleniem zwok, tzw. Aschenkommando, odpowiadaa za transport popiow i rozdrobnienie koci, ktre nie zdyy si spali. Prochy wywoono dwa razy w tygodniu ciarwkami nad Wis i wsypywano do rzeki. Ludwig Wrl, starszy obozowy-wizie funkcyjny zatrudniony w szpitalu obozu macierzystego Auschwitz I, zezna, e Mengele by jednym z najbardziej gorliwych lekarzy SS, uczestniczcych w selekcjach. Pcha si wrcz do tego", podczas gdy innym lekarzom, na przykad doktorowi Miinchowi udawao si a do koca trzyma z daleka od tej pracy"4. Richard Boeck, urodzony we wsi pod Gunzburgiem, ktry od roku 1941 nalea do obsugi pojazdw obozu macierzystego Auschwitz I i prawdopodobnie w czasach dziecistwa widzia raz z daleka" Mengelego, zezna natomiast, e Mengele peni sub na rampie jedynie z rozkazu, niejako poddajc si planowi operacyjnemu5. Poza tym widzia on pewnego wczesnego poranka w Birkenau, gdy na samochd ciarowy adowano starsze i chore kobiety, jak [Mengele] w uprzejmy i peen szacunku sposb osobicie pomaga kobietom wchodzi na ciarwk". Mengele przywizywa wielk wag do delikatnego traktowania innych". Bardziej wiarygodny ni ta blaga jest opis selekcji na rampie z udziaem Mengelego w 1943 roku, podany przez Boecka. Boeck otrzyma rozkaz pojechania ciarwk, jako kierowca, do Birkenau, gdzie by oczekiwany transport wgierskich ydw. Kuchnia obozu macierzystego Auschwitz I wydala mu przy tej okazji polecenie zabrania do Birkenau dwch pojemnikw z kanapkami", eby funkcjonariusze SS zajci selekcj ludzi przybyych w dwch pocigach nie musieli pracowa godni, nie majc moliwoci zjedzenia posiku w kantynie. Mengele sta na rampie. Kiedy drzwi wagonw zostay otwarte, zawoa [on] gono: Aptekarze i lekarze wystp. [...] Bya te spora liczba winiw, ktrzy robili wraenie ludzi na wysokim poziomie i po wygldzie 4 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 11.2.1959,1.1, s. 156. 5 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 9.12.1971, t. 7, s. 83 i n. Selekcje 129 mona byo si zorientowa, e to osoby wyksztacone. Potem podchodzili oni kolejno do Mengelego. Pierwsza bya uderzajco adna kobieta o bond wosach, ktr Mengele zapyta, ile ma lat. Odpowiedziaa, e dwadziecia dziewi. Na kolejne pytanie, czy jest w ciy, odpowiedziaa twierdzco. Wtedy [Mengele] zapyta, w ktrym miesicu. Odpara, e w dziewitym. [Mengele] pokaza kciukiem na prawo, wobec czego kobieta musiaa przej przez tory na drug stron". Mengele kaza przechodzi przed sob kolumnie winiw. Jego kciuk raz wskazywa w lewo, raz w prawo. Kiedy doszy do niego kobiety z wzkami z maymi dziemi, przeraony podnis rce

w gr i da znak w tym samym kierunku, dokd skierowa kobiet w ciy. Przypominam sobie jeszcze dokadnie gest, jaki uczyni obiema podniesionymi rkami, eby pokaza, gdzie maj i kobiety: podnisszy rce w gr, opuci nagle palce w przd, zamykajc jakby donie". Te kobiety i starsi ludzie, relacjonowa Boeck stali wwczas na drodze, ktra powoli, im wicej winiw dochodzio, przesuwaa si w kierunku krematorium". Potem esesman Boeck wrci ciarwk do obozu macierzystego z kanapkami, ktre nie znalazy swego przeznaczenia". W niektrych transportach w wagonach towarowych pocigw byo tylu ydw, e komory gazowe nie byy w stanie zmieci wszystkich przeznaczonych na mier. Wtedy, jak opisaa Magdalena Gsiorowska, ktrej udao si przey kilka z takich selekcji nadzorowanych przez Mengelego, skazani na zagazowanie maszerowali pod stra w podwjnych lub potrjnych rzdach w kierunku krematorium, gdzie niejednokrotnie musieli czeka na wejcie do komory gazowej, poniewa zagazowywano tu jeszcze innych"6. Winiowie czekali w kolejce na wasn mier. Celem nadrzdnym bya zagada. Ludzi przybywajcych do obozu nie badano. Nie byo te adnego prawdziwego rozdzielania na zdolnych i niezdolnych do pracy. -Mengele przeprowadza selekcj, stojc w odlegoci piciu metrw, jak opisa jej przebieg wizie funkcyjny Hermann Diamanski7. Ruchem rki decydowa o yciu i mierci. Bya to decyzja ostateczna. Nie byo od niej odwoania. Transporty, przeznaczone natychmiast do gazu, [byy] dosownie zgarniane [...] Chodzi 6 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 14.4.1972,1.10, s. 180. 7 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 12.2.1959,1.1, s. 147 i n. 130 Josef Mengele - doktor z Auschwitz o osoby, o ktrych do dzi nie wiadomo, co si z nimi stao i co do ktrych koca dzi jeszcze nie ma jasnoci". Selekcj na rampie przeyo i wyzwolenia obozu doczekao niewielu czonkw rozdzielonych wtedy rodzin. W taki oto sposb Vera Baasch w 1960 roku w licie do prokuratury we Freiburgu informowaa o zamordowaniu swojej matki8. Do Birkenau przybyy 23 padziernika o godzinie dziesitej wieczorem z czeskiego obozu koncentracyjnego w Theresienstadt. Zostaymy wycignite z pocigu i musiaymy i w kierunku rampy, gdzie sta Mengele wraz z innymi ludmi z SS. Szam z mam, trzymajc j mocno pod rk, a kiedy doszymy przed Mengelego, ten ruchem doni zakomenderowa, e jedna z nas ma i w prawo, druga w lewo. Trzymaam mam mocno i chciaam j zabra ze sob na stron, ktr mi wskaza, ale Mengele da rozkaz esesmanom, eby nas od siebie oderwali i w tym momencie zostaam oddzielona od matki". Z 1800 kobiet obecnych w tym transporcie 250 wzito do obozu. W godzinach rannych nastpnego dnia, kiedy staymy okoo szeciu godzin nagie i mokre pod goym niebem, po przejciu wszystkich okropnoci i zgoleniu wosw, jeden z esesmanw poinformowa nas z polecenia Mengelego, e nasi bliscy wydostali si w postaci dymu przez komin. [...] Z placu, na ktrym staymy, mona byo zreszt zobaczy, jak dym wydobywa si z komina, co znaczyo, e kominy pracuj". Jacob Kirsch trafi do Birkenau z transportem z Radomia wraz ze sw on i czteroipletnim synkiem 8 sierpnia 1944. Mczyni i kobiety zostali oddzieleni od siebie podczas postoju w Tomaszowie. Po przybyciu do Birkenau pada jak zwykle komenda, eby opuci wagon i ustawia si rzdami jeden za drugim. Obok rampy czekay ciarwki. Jacob Kirsch sta z synkiem na czele kolumny. Tym razem to nie kolumna winiw musiaa przemaszerowa przed oczyma Mengelego, lecz lagerarzt sam szed wzdu szeregw i rk robi wyrany ruch, wskazujc kciukiem lub palcem wskazujcym w kierunku ciarwek"9. Wskazana osoba bya natychmiast odprowadzana przez esesmanw na ciarwk. W pewnej chwili Mengele zbliy si do Jacoba Kirscha: Nigdy nie zapomn tego widoku, jak znany mi z Radomia starszy czowiek nazw iskiem Piotr 8 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 3, s. 695 i n. 9 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 27.1.1972, t. 7, s.197. Selekcje 131 Frenkel sta na ciarwce, trzymajc na rkach mae dziecko, odebrane wczeniej modszemu mczynie, najwidoczniej ojcu". Mengele wskaza na synka Kirscha i spyta: Gdzie jest matka?". Kirsch odpowiedzia, e jego ona jest w transporcie, ktry, jak si wydaje, ma by wieziony samochodami. Na to Mengele zakomenderowa: Pjdzie do mamusi". Ojciec, w towarzystwie

esesmanw, zanis paczcego synka na ciarwk. Jacob Kirsch: Wasnymi rkami podniosem synka na ciarwk. Esesmani chwycili mnie z tyu za kark i zmusili do powrotu na plac. Po pewnym czasie znowu kazano nam wej do pocigu. Jeszcze w tym samym dniu nasz transport pojecha dalej i po kilku dniach jazdy dotar do Vaihingen koo Stuttgartu". Jacob Kirsch przey wojn w obozie przymusowej pracy, w ktrym winiowie pracowali na rzecz wirtem-berskiego przemysu zbrojeniowego. Wgierski dziennikarz Solti Dezso pozosta przy yciu jako jedyny z 49 -osobowej rodziny po selekcji przeprowadzonej przez Mengelego w dniu przybycia z transportem do obozu w czerwcu 1944 roku. Wszyscy ydzi musieli przedefilowa przed Mengelem. [Mengele] by ba rdzo przystojny. By niezwykle wypielgnowany, co w tym smutnym otoczeniu szczeglnie rzucao si w oczy. Mia bardzo gste, ciemne wosy. Przypominam sobie jego oczy, ktre byy bardzo byszczce. Naprawd nie wygld na morderc. Uderzy ojca lask w kark i skierowa go na jedn stron. Ja musiaem i w stron przeciwn"10. Solti Dezso zosta! rozdzielony z rodzin. Wszyscy moi bliscy z rodziny [musieli] i w tym kierunku, w ktrym posano mego ojca. Stojc tam na peronie, nie wiedziaem jeszcze, jaki los by! im pisany". Mengele szczeglnie czsto dokonywa selekcji transportw Wgrw przybywajcych do Auschwitz midzy wiosn a jesieni 1944. Wikszo ludzi przybyych w takich transportach kierowa natychmiast do gazu. Ena Weiss, sowacka lekarka-winiarka, dziki pewnemu przejmujcemu zbiegowi okolicznoci zrozumiaa, e wrd zagazowanych musiaa znale si jej wasna matka. Winiowie wchodzcy w skad komanda pracujcego w podobozie zwanym Kanad", sortujcy rzeczy pozostawione po ludziach, ktrzy poszli do komr gazowych, ofiarowali Enie Weiss chiski szlafroczek. Mia! on charakterystyczn cech: wypalon 10 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 2.3.1972, t. 8, s. 96. 132 Josef Mengele - doktor z Auschwitz_ na ramieniu dziurk. Anna Tytoniak, jedna z winiarek, ktre przeyy obz, tak opisaa t sytuacj: Ena Weiss rozpoznaa ten szlafrok jako rzecz osobist nalec bez wtpienia do swej matki. By to dowd, e jej matka przyjechaa z transportem do obozu i natychmiast trafia do komory gazowej, poniewa nie byo jej wrd ywych"11. Jeeli kto nalea do tych nielicznych, ktrym udao si podczas selekcji na rampie uj z yciem, nie mia mimo to adnej pewnoci, e najgorsze ju mino. Jeli w transportach zwocych waciwie bez chwili przerwy z caej Europy kolejne ofiary przeznaczone do bunkrw mierci zdarzy si przypadkiem przestj, komendantura obozu zarzdzaa przeprowadzenie selekcji wrd winiw przebywajcych'w obozie -w kocu komory gazowe nie mogy sta bezczynnie, a niewykorzystane piece krematoriw si wyzibia. Zarzdzenie przeprowadzania takich selekcji przychodzio z Berlina", mwia starsza obozu, winiarka funkcyjna Aurelia Wald, a my, winiowie [...] w wielu wypadkach wiedzielimy ju wczeniej, e nastpi sortowanie ludzi do krematorium"12. Winiowie funkcyjni zawdziczali te informacje swoim kolegom wspwiniom, zatrudnionym na poczcie w komendanturze obozu, ktrzy znali je pierwsi i przekazywali dalej. Wikszo lekarzy SS - zeznawaa na ich korzy Aurelia Wald - niechtnie w moim odczuciu wykonywaa obowizek wybierania danej liczby winiw przewidzianych do likwidacji". Inaczej byo z Josefem Mengele. Doktor Mengele by jednak tym lekarzem SS, ktry w trakcie zarzdzonych selekcji wychodzi daleko poza przepisan liczb, [...] Doktor Mengele nie mia [...] pod tym wzgldem adnych oporw". Hermann Diamanski, starszy obozowy w obozie-kwarantannie dla ydw w Birkenau, opisa przebieg takiej selekcji: Musiaem doktorowi Mengele skada meldu nek zaraz podczas przekraczania terenu obozu. Winiowie musieli podchodzi i ustawia si grupami. Doktor Mengele szed od grupy do grupy [...] i [...] wskazywa tych, ktrych wybra do zagazowania. Idcy za nim esesman zapisywa numery winiw. [...] Dostawaem potem list takich winiw, ktrzy zostali zapisani, i musiaem ustawi tych ludzi w jednej kolumnie. W tym samym dniu przewoono ich ci-

11 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.4.1972,1.11, s. 46 i n. 12 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 2.11.1959, t. 3, s. 613. Selekcie 133 arwkami do zagazowania. Zagazowywanie odbywao si jednak tylko wtedy, kiedy zostaa wybrana wiksza liczba [ludzi]. Jeli Mengele wybra czterdzieci, pidziesit osb, zabijano je strzaem w ty gowy13. Diamanski zrelacjonowa te zachowanie, na jakie pozwoli sobie Mengele podczas selekcji dzieci i modziey: W transporcie z Litwy, ktry, poniewa nie by duy, trafi zaraz do obozu, byo okoo osiem-dziesiciorga, dziewidziesiciorga dzieci i modziey w wieku od szeciu do szesnastu lat. Mengele poleci ustawi ram o wysokoci 1,20-1,40 m. Kto przeszed pod ram, nie potrcajc jej, tego przeznaczano do gazu. Pozostae dzieci [...] zostay najpierw oszczdzone. Z tego transportu ukryem w obozie dwoje dzieci. Mengele dowiedzia si o tym i zoy meldunek. Dostaem za kar pidziesit kijw, a dzieci te zamordowano". Kolejnym razem Mengele zastosowa podobnie diabelsk metod selekcji wobec setki modych polskich ydw w 1944 roku, w dzie najwikszego ydowskiego wita, Jom Kippur*. Istnieje na ten temat wypowied czeskiego winia-lekarza, doktora Rudolfa Weisskopfa: Chodzio o liczb czterystu do szeciuset osb [...]. Doktor Mengele wystpi z pomysem, co kaza przeprowadzi na ce, e do bramki sucej do gry w pik non przybito drewnian listw na wysokoci 145 albo 150 cni nad ziemi. Kady chopiec musia przej pod t listw"14. Potem powtrzyo si to, co opisa Hermann Diamanski. Wiksi przeyli, mniejsi musieli umrze. Przypominam sobie, e zanim doszo do ich likwidacji, chopcy wpadli w rodzaj religijnego transu, nie dostrzegali nic wok siebie i modlili si modlitw przeznaczon na dzie mierci". Szczeglnie nikczemne byo to, e Mengele, chwilowo zajty innymi obowizkami, przekazywa zadanie przeprowadzenia selekcji winiom--lekarzom, zrzucajc przez to na nich bezporedni, osobist odpowiedzialno za pozbawienie ycia ich rodakw. Wypadek tego rodzaju opisa wizie-pisarz obozowy, Tadeusz Joachimowsk i15. Wedug jego zezna Mengele mia przyj w maju 1944 roku przywiezion do obozu 13 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 1, s. 147 i n. 14 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 8.2.1968, t. 26, s. 108 i n. 15 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 18.4.1972, t. 2, s. 78. * wito Pojednania 134 Josef Mengele - doktor z Auschwitz now grup trzydziestu Cyganw. Rwnoczenie sam otrzyma rozkaz przeprowadzenia selekcji ydw w Birkenau. Zwrci si wic do winia funkcyjnego Horsta Jonasza, eby ten przyprowadzi starszego obozowego zatrudnionego w obozowym szpitalu, polskiego lekarza winia, Rudolfa Diema. Kiedy przyszed Diem, Mengele rozkaza mu wyselekcjonowa tysic winiw do zagazowania. Diem odmwi. Wtedy taki sam rozkaz Mengele skierowa do ydowskiego lekarza-winia, profesora Berholda Epsteina z Pragi. Joachimowski tak zeznawa przed sdzi ledczym: Epstein si zgodzi i wyszuka tysic ydw w ten sposb, e poszed do barakw, ktre ydzi zajmowali, i tam wybiera ich wedug wasnego uznania. [...] Potem Epstein przyszed do mnie do izby pisarzy obozowych i zameldowa, e na blokach 17 i 19 znajduje si tysic ydw". Epstein wykona polecenie ze strachu przed mierci. Straci przy tym nie tylko szacunek do samego siebie, ale zapewne i wasn dusz. Mengele przeprowadza selekcje we wszystkich podobozach kobiecych w Birkenau. W obozie B la zatrzyma kolumn kobiet wychodzcych do pracy i dokonawszy selekcji, kaza wyselekcjonowanym ofiarom zgromadzi si mid zy ogrodzeniem z drutu kolczastego a rowem sucym do drenowania terenu. Tam, jak wynika z wypowiedzi winiarki, ktra przeya, Anny Tytoniak, kobiety musiay si rozebra do naga, odda yki i miski i nagie zostay zaadowane na auta", ktre ruszyy w stron krematorium16. Selekcj przeprowadzon w obozie kobiet B Ib powiadczya Helena Twerski, ktra rwnie przeya. Kiedy kobiety maszeroway przed Mengelem, zwrci on uwag na siedemnastoletni dziewczyn, z powodu jej duego biustu. Rozkaza przynie st i na tym stole rozpocz jej

brutalne badanie ginekologiczne. Mengele kaza przynie instrumenty chirurgiczne i przy ich uyciu sam bada genitalia dziewczyny, ktra krzyczaa przy tym straszliwie i krwawia"17. Mengele wyjani, e sdzi, i dziewczyna jest w ciy i odesa j do kobiet przeznaczonych do zagazowania. W obozie B Ilb Mengele wykorzystywa codzienne apele odbywajce si wiosn i latem 1943 roku, podczas ktrych liczono winiarki, i wwczas 16 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.4.1972, t. 2, s. 44 i s. 52. 17 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 13, s. 183 i n. Selekcje 135 dotkniciem szpicruty wybiera te, ktre miay i do gazu. Wskazane musiay odej w kierunku bramy obozowej, tam byy przejmowane przez ludzi z SS i prowadzone do krematoriw18. To samo potwiedzia wgierska pisarka Olga Lengyel dla obozu B lic, przy czym jej zeznania sigaj a do grudnia 1944 roku19. W obozie B Ile Mengele pomidzy lipcem i padziernikiem 1944 ograniczy si do selekcji przeprowadzanych w dni wit ydowskich20. cznie, wedug szacunkw pisarza obozowego, winia Joachimowskiego, Mengele, przeprowadzajc selekcje na terenie podobozw B Ilb, B lic, B Ile i w czciowo dopiero rozbudowywanym podobozie B III posia na mier 51 000 kobiet21. Chirurgowi woskiemu, Leonardo de Benedettiemu, cztery razy udao si w Auschwitz wyj cao z selekcji przeprowadzanych przez Mengelego: Za kadym razem, kiedy musiaem przemaszerowa przed Mengelem, zbieraem siy i woaem gono: Jestem woskim lekarzem, na co mj sdzia stawia! mi kilka pyta, eby si upewni co do prawdziwoci mojego owiadczenia i wtedy przydziela! mnie do grupy uratowanych"22. Mona wic wnioskowa, e Mengele podczas selekcji mg, przynajmniej w pojedyn czych wypadkach, dziaa wedle wasnej oceny. Dla profesora Benedettiego niejasne pozostao tylko, czy to lepsze traktowanie lekarzy byo prywatnym odruchem Mengelego, czy te tylko wykonywaniem wskazwek.idcych z gry. Benedetti uwaa za bardziej prawdopodobne to drugie wyjanienie. Nie wierzy, e Mengele mg oderwa si od mentalnoci SS i chroni ludzi ze swojej brany zawodowej: Lekarze czy nie, przed nim stali ydzi i jako tacy mieli by likwidowani, jeli ich stan fizyczny nie czyni ich przydatnymi do pracy w obozie. On jako kapitan SS nie mg kierowa si banalnym faktem zawodowej przynalenoci do tego samego rodowiska, bez zdrady nazistowskich teorii, ktrym lubowa nieprzemijajc wiehio". Dlatego bardziej prawdopodobne byo, e Mengele, chronic lekarzy, by posuszny odgrnej wskazwce, ktra zostaa wydana z myl o ewentualnej przydatnoci takich indy18 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 7, s. 148. 19 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 7 s. 213. 20 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 8, s. 99. 21 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 27, s. 97 i n. 22 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 6, s. 209 i n. 136 Josef Mengele - doktor z Auschwitz widuw w obecnych lub przyszych warunkach". Jednak nawet gdyby byo inaczej, nie zmniejszyoby to rozmiaru popenionych przez niego przestpstw: Takim gestem uratowa on ycie niewielu, wobec tysicy, wobec niezliczonych tysicy nieszczliwych ludzi, ktrych dyskretnym ruchem rki, umiechajc si, posya na mier". Absolutnie spokojny i zdystansowany" - tak opisuje go przy selekcjach starsza blokowa w obozie kobiet Margarette Larsson - nie zdarzyo si, eby przy tym na kogo krzycza"23. Trzy nadzorowane przez niego selekcje, ktrych nie potrafia bliej umiejscowi w czasie, poza tym, e musiay one odbywa si w 1944 roku, szczeglnie zapady w pami tej wiedeskiej ydwce. Pierwsza z tego powodu, e jedna z kobiet, ktra wanie stana przed Mengelem, powiedziaa do niego: Niech pan wemie raczej moj siostr". Margarette Larsson: Okoliczno, e kto chcia posa na mier wasn siostr, eby samemu uratowa swe ycie, bardzo mn wstrzsna". Podczas drugiej selekcji opisanej przez Larsson, podczas ktrej Mengele wyowi 150 ofiar, jedna ze wskazanych przez niego winiarek spytaa go jeszcze, czy moe zabra z sob swoje ziemniaki.

Larsson: Wszyscy obecni tam zdawali sobie spraw, co taka selekcja znaczy. Tym bardziej absurdalne wydawao mi si yczenie tamtej winiarki". W trzeciej selekcji, ktr przeprowadzi Mengele, wedug wiarygodnych wspomnie Margarette Larsson ycie stracio okoo 2000 kobiet. Selekcja odbya si w saunie" obozu kobiet B I. Mengele pojawi si bez eskorty i odoy pas z pistoletem na st. Zobaczyam pistolet Mengelego lecy na stole i odwrciam si do stojcej obok mnie Orli [Aurelia Wald], podsuwajc myl, czy nie chwyci pistoletu i nie zastrzeli Mengelego. Orli zapytaa mnie, czy nie zwariowaam". Okazja zemszczenia si za mier wielu tysicy towarzyszek w cierpieniu na gwnym odpowiedzialnym za t mier pozostaa wic niewykorzystana. Czy by to strach o wasne ycie, czy przekonanie o daremnoci takiego rozpaczliwego czynu, poniewa strzelajca zostaaby natychmiast postawiona przed SS, a zastrzelony Mengele zastpiony innym, nie mniej niebezpiecznym i zdecydowanym na wszystko lagerartzem, Margarette 23 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 24.02.1972,1.12, s. 207 i n. Selekcje 137 Larsson tego nie wyjania. Nie zapytano jej te o to, co wynika z protokou przesuchania wiadka. Larsson dodaa tylko, koczc wtek z pistoletem, e poza tym" uderzajce byo, jak opanowane byy te kobiety, ktre musiay si domyla, co je czeka". Prawdopodobnie ta obserwacja i wypowied byej starszej blokowej odnosi si do opisu zachowa wikszoci winiw. Wiedzieli oni, co ich czeka. Znali drog prowadzc na mier. Wielu ich krewnych i przyjaci wanie ni poszo. y nadal oznaczao cierpie smutek, gd i pragnienie, choroby i bl - po prostu gehenn. Pragnienie mierci w wielu winiach byo silniejsze. Na oburzenie, wcieko, ch zemsty - brakowao siy. Uj stamtd z yciem mg co najwyej ten, kto umia zachowa zimn krew, kto dziaa z absolutnym zdecydowaniem, a przede wszystkim, kto mia szczcie. W pierwszej poowie padziernika 1944 podczas selekcji przeprowadzonej przez Mengelego w druynie roboczej winiw skierowanej do budowy ulic na mier zostaa wyznaczona polska ydwka, Dyna Mynek. Kobiety z selekcji skierowano do wsplnego bloku w Birkenau: Zaczam w mylach mierzy si z tym, co miao mnie spotka. Pamitam dokadnie, e mylaam wtedy, i moja matka i moje rodzestwo z pewnoci w podobny sposb, jaki mnie teraz czeka, skoczyli ycie"24. Zostalimy [...] wyprowadzeni z baraku w wielkiej kolumnie i musielimy maszerowa wzdu rowu wypenionego wod. Nie miaam adnych wtpliwoci, dokd ten marsz prowadzi. W obliczu pewnej mierci zdecydowaam si na rozpaczliwy krok. Nie zwaajc na eskort idc z przodu i z tyu kolumny, do ktrej naleay te pilnujce esesmanki, bez namysu rzuciam si do rowu z wod, ktry [...] by bardzo gboki i nie mg'by widziany od ulicy". Nie nastpio nic. aden okrzyk stray, adne poszukiwania, chocia, jak si pniej okazao, w tym samym rowie z wod szukao jeszcze ucieczki kilka innych kobiet. Dyna Mynek krya si w rowie przez kilka godzin, do zapadnicia zmroku. Potem dopeza do obcego baraku, gdzie zobaczono, co z ni jest, i j ukryto. Po kilku dniach przyczya si do grupy roboczej winiw sortujcych odzie po winiach. Dyna 24 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 30.10.1972, t. 13, s. 9. 138 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Mynek przeya, poniewa zim 1944/45 ludzi SS zajmowao ju raczej mylenie o tym, jak samemu umkn przed zbliajcymi si Rosjanami i masowe mordy w komorach gazowych w obozie ustay. Wczeniej jednak, jeszcze w grudniu 1944 roku, Mengele przeprowadzi najwiksz i zarazem ostatni selekcj w obozie kobiet Auschwitz-Birkenau. Polska ydwka Esther Peterseil zapamitaa dobrze ten dzie: Musiaymy wszystkie i do sauny i rozebra si. Mengele wskazywa w tej selekcji dosownie tysice, tysice kobiet i oprni p Auschwitz. Selekcja trwaa cay dzie"25. Winiarki wyprowadzano z barakw do budynku zwanego saun w obozie kobiet BI w Birkenau, gdzie czeka na nie Mengele. Ustawione w rzdach po pi musiay stawa przed nim nagie, z

wystawionym widocznie naprzd lewym ramieniem, na ktrym wytatuowany by numer obozowy, tak eby esesmanka raportowa bez trudu moga ewentualnie wpisa go na list winiarek wybranych przez Mengelego. Esther Peterseil i jej siostra miay zosta poddane tej selekcji. Esther Peterseil wiedziaa, co si potem stanie: eby si ratowa, a byo mi wszystko jedno i nie miaam nic do stracenia, uciekam naga z sauny do izby dla pisarzy obozowych. Tam czekaam, a zapady ciemnoci i z pomoc Ktki, pisarki raportowej w obozie, wymazaam gumk z listy numer mojej siostry. Mojego numeru jeszcze na licie nie byo, poniewa pisarka raportowa, mimo e Mengele wskaza na mnie, go nie wpisaa. [...] Podczas tej selekcji Mengele dyktowa tyle numerw, e sam straci kontrol [...] i dlatego moliwe byo, e ryzykujc wiele, ydowskie pisarki raportowe tu i tam opuszczay jaki". Przeprowadzano selekcje ydw przybyych w transportach kolejowych na ramp, dokonywano codziennych selekcji winiw wewntrz obozu, a na kocu rwnie przeprowadzano selekcje chorych. A Josef Mengele posun si jeszcze o krok dalej. Czsto nie decydowa sam o yciu czy mierci podlegych sobie jako lekarzowi obozowemu winiw, lecz, podobnie jak przy selekcjach, da aktywnej pomocy lekarzy-winiw. Profesor Herbert Lewin, ginekolog z Offenbach, opisa to tak: Poniewa wiedzielimy, e zaleao mu na tym, ebymy my, jako lekarze-winiowie wybierali 25 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 7.2.1973, t. 15, s. 195 i n. Selekcie 139 przy selekcjach niezdolnych do pracy, ktrzy potem byli zagazowy-wani, postanowiem odtd pracowa przeciw niemu, co te mogem czyni"26. Zamiast nazwisk i numerw winiw niezdolnych do pracy Lewin notowa zdolnych do pracy. Kiedy Mengele to zauway, z wciekoci, e nie zdobdzie tych winiw, zacz mnie kopa i chcia mnie posa do gazu razem z wielk grup biednych, chorych ludzi". Lewin zosta przy yciu jedynie dziki uwadze dowdcy oddziau SS, e jako lekarz-wizie jest w tej chwili niezbdny. Mengele decydowa o tym, ilu ludzi z tak zwanych wzgldw medycznych zgino w komorach gazowych". Wiedeska lekarka Ella Lingens okrelia Mengelego jako czystego cynika", ktry wzruszajc ramionami i pogwizdujc", decydowa 0 yciu i mierci: Wykorzystywa chtnie metod selekcji w szpitalu obozowym nie wprost, kac nam, lekarzom-winiom przygotowa 1 przedstawi list wszystkich naszych pacjentw, z diagnoz i prognoz wyleczenia"27. Jeli lekarki podaway, e do wyzdrowienia chorego potrzebny jest dugi czas, pacjenci byli z gry straceni. Jeli natomiast wpisyway tylko kilka tygodni, Mengele krzycza, jak wspomina Ella Lingens: Co, taki szkielet chce pani posa do pracy za trzy tygodnie, co z pani za lekarka?!" Rwnie tacy pacjenci byli przez niego wyznaczani do gazu. Wszystkie chore, ktre byy przez lekarki opisane jako zdolne do pracy, eby unikn posania na mier, musiay by bezlitonie zwalniane z rewiru chorych", nawet jeli byy w stanie absolutnie rozpaczliwym"28. czn liczb ofiar selekcji chorych przeprowadzonych przez Mengelego okrelia Aurelia Wald, majca dobre rozeznanie jako winiarka polityczna i starsza obozowa w szpitalu obozu kobiet w Birkenau, na wiele tysicy"29. Przebieg takiej selekcji opisaa nastpujco: Chore winiarki musiay wsta z ek i nieubrane przej obok stou, przy ktrym siedzia Mengele z pisark obozow. Kiedy winiarka przeznaczona przez Mengelego do krematorium przechodzia koo stou, Mengele chwyta 26 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 2, s. 353. 27 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 3, s. 523. 28 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame. 29 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 2.11.1959, t. 3, s. 614. 140 Josef Mengele - doktor z Auschwitz j za rami, na ktrym widniai wytatuowany podczas przyjmowania do obozu numer. Ten numer notowaa pisarka obozowa. Przy kadej takiej selekcji wysortowywano w ten sposb od 400 do 800 winiarek".

Niekiedy zdarzao si, e Mengele nie oglda wcale winiw, ktrych wybra do komory gazowej. Decydowa o ich yciu i mierci, przegldajc karty chorych. Kiedy skrzynki z kartami chorych wracay do izby pisarzy obozowych, tylko brakujce karty wskazyway, kogo przeznaczy na mier. Bella Immergluck, pomocnica sanitarna w szpitalu w Birkenau na odcinku B Ilb: Rzeczywicie, potem przyjeday ciarwki SS i zabieray chorych, ktrych karty zostay wycignite przez Mengelego, a nastpnie wiozy ich do krematorium. Takie selekcje odbyway si z rn czstotliwoci. Mengele przeprowadza je zawsze wtedy, kiedy szpital by przepeniony i trzeba byo robi miejsce dla nowych przyj. Selekcje prowadziy do tego, e nasza lekarka winiarka, Francuzka imieniem Rose, bronia si przed przyjmowaniem nowych chorych, bo wydawao si nam bezsensowne, eby poprawia stan chorych po to, eby i tak poszli do gazu. Mengele przeszed wic potem do przeprowadzania selekcji podczas apelu w obozie B Ilb"30. Selekcje Mengelego w rewirze chorych obozu macierzystego Auschwitz opisa wizie -pisarz obozowy i pniejszy lekarz Tadeusz Paczua, ktry by wiadkiem ich przeprowadzania31 . Mengele by aktywny zarwno w ambulatorium, jak i na bloku chorych. Ambulatorium byo urzdzone w bloku 28 obozu macierzystego Auschwitz. Chorzy winiowie musieli zameldowa si tu w sali numer siedem u winiw-sanitariuszy, rozebra si i zaoy kart chorego. Potem czekali na przyjcie lekarza obozowego, ktry decydowa o ich dalszym losie wycznie na podstawie informacji znajdujcych si w karcie: czekao ich wic albo leczenie ambulatoryjne, ktrym kierowa lekarz-wizie, albo skierowanie do szpitala obozowego, albo SB* - to jest blok 20, gdzie zabijano ich zastrzykiem z fenolu. To, e zabijano fenolem, wiem midzy innymi std, e sam przygotowywaem zamwienie na fenol. Osobicie identyfikowaem osoby zabite fenolem z tymi, ktre 30 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 2.2.1972, t7, s. 147. 31 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 24.4.1972, t. 9, s. 169 i n. 'Sonderbehandlung - traktowanie specjalne; kryptonim oznaczajcy przeznaczenie na mier. Selekcie 141 widziaem krtko wczeniej wchodzce do pokoju, w ktrym byy zabijane. Widziaem u zabitych lady ukucia w okolicach serca. Widziaem ich zwoki w azience, dokd przenosili je tragarze zwok". Jeli chorzy dostali skierowanie do bloku chorych, mogo si zdarzy, e w krtkim czasie ponownie spotkali si z Mengelem. Podchodzi on do stou stojcego w sali chorych i przeglda przygotowane karty gorczkowe. Wybiera niektre wedug wasnego uznania i przekazywa je towarzyszcemu mu sanitariuszowi SS. Wkrtce chorzy byli wywoywani i prowadzeni na blok 20. Paczua: Potem informowano biuro, w ktrym pracowaem, a ja wystawiaem dla tych chorych wiadectwo zgonu, czsto jeszcze za ycia ofiar. Wpisana przyczyna mierci bya fikcyjna, na przykad tyfus brzuszny, zapalenie puc, zapalenie nerek itd.". Pacjentw w rewirze chorych obozu w Auschwitz zabijano miertelnym zastrzykiem, natomiast podczas selekcji wybierano spord nich liczb umiarkowan. Jeli jednak lekarz obozowy wyznaczy na mier w trakcie selekcji kilkuset chorych, co nie byo przypadkiem rzadkim, wtedy obozowy pisarz szpitalny musia przygotowa list tych chorych, gdy nastpnie byli oni przewoeni do komr gazowych. Tadeusz Paczua tak opisa przeraajc mani porzdku, jaka towarzyszya dziaaniom oprawcw: Chorych przewoono nagich ciarwkami wedug sporzdzonych list, przy czym owe listy aktualizowano niekiedy w ten sposb, e osoby, ktre zmary w czasie pomidzy selekcj a transportem, skrelano z listy przeznaczonej do zagazowania i wystawiano im normalny akt zgonu". Reguy postpowania musiay by cile przestrzegane, liczby musiay si zgadza, mier nie rwnaa si mierci. Pomocnica szpitalna Regina Krzyanowska bya wiadkiem selekcji w bloku 11 obozu macierzystego w grudniu 1943: W drzwiach bloku stan Mengele z innymi esesmanami, na rodku bloku na piecu sta Poczyski z pejczem. Wszystkich chorych zmuszono do tego, eby rozebrawszy si do naga, przechodzili przez barak, i zaadowano ich na ciarwki. Ci chorzy [...], ktrzy nie mogli si porusza o wasnych siach, byli przez czonkw komanda specjalnego rzucani

na ciarwk za rce i nogi. Krzyki i chaos byy okropne"32. 32 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.11,1973, t. 31, s. 55 i n. 142 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Pomocnice szpitalne wykorzystay panujcy chaos, eby ukry niektrych chorych w workach ze som albo pod kami. Esesmani porwnali jednak liczb chorych wrzuconych na ciarwki z wczeniejszym meldunkiem o stanie liczebnoci bloku i stwierdzili niezgodno. Mengele zarzdzi dokadne przeszukanie szpitalnego bloku. Wszystkich, ktrzy si ukryli, znaleziono. Regina Krzyanowska: Kiedy jedn z chorych znaleziono pod kiem starszej blokowej, Mengele uderzy [blokow] w twarz i powiedzia, e podobnie jak pozostay personel pomocniczy bloku, tak i ona zostanie wysana do gazu za ukrywanie chorych winiw. Postawiono nas twarz do ciany. Groba odesania nas do gazu nie zostaa jednak zrealizowana. By to jedyny przypadek, kiedy widziaam, jak Mengele uderzy winiark funkcyjn". Zapewne dla Mengelego kontakt fizyczny z winiark nawet w przypywie wciekoci by czym, czego si brzydzi, co byo poniej jego godnoci. Blinita i karty Selekcje winiw, to jest dokonywanie wiadomego wyboru winiw z przeznaczeniem ich na mier przez zagazowanie albo zastrzyk z fenolu, a potem nadzorowanie tych mordw (jeli nie wasnorczne ich popenianie) byy codziennym i oczywistym zadaniem kadego lekarza SS w Auschwitz. Niektrzy z nich wypeniali te zadania ochoczo, niewielu innych z widoczn niechci, wikszo za bez oznak emocjonalnego zaangaowania, traktujc je prawdopodobnie jako uciliwy obowizek. Tym, co rnio Mengelego od innych lekarzy, byo osobiste i naukowe zainteresowanie winiami, wykraczajce daleko poza postawy innych jego kolegw po fachu. Jako antropolog zajmujcy si problemami eugeniki znalaz on w Auschwitz tyle przypadkw, jakich w tej liczbie i rnorodnoci nie znalazby w adnej badawczej placwce medycznej przez cae swoje ycie. Nie mniej wan okolicznoci byo to, e winiowie byli wobec niego zupenie bezbronni. To znaczy, mg on bez adnego ich oporu i nie obawiajc si dochodze w tej sprawie ze strony kierownictwa obozu, przeprowadza na nich dowolne dowiadczenia, rwnie zabija albo kaza zabi, masakrowa albo kroi ywcem na kawaki. Krtko mwic, mg zrobi albo zleci zrobienie wszystkiego, co mu przyszo do gowy. Mg rwnie korzysta swobodnie nie tylko z medycznych urzdze obozowych, lecz rwnie dobiera wsppracownikw naukowych i pomocnikw do swych zamierze spord zgromadzonych w Auschwitz przymusowo lekarzy-winiw, ktrzy liczb i kwalifikacjami naukowymi przewyszali znacznie jego poziom, habilitanta renomowanego instytutu badawczego przed wojn. Jeli spojrze od tej strony, Auschwitz by dla Mengelego yciow szans. Tu mg on dokona przeomu, bez wahania popierany, a jedno 144 Josef Mengele - doktor z Auschwitz czenie wykorzystywany przez swojego mentora Otmara von Verschu era i wspierany przez pozbawionych skrupuw przeoonych. Tu mg da upust swojej pasji gromadzenia medycznych przypadkw i dziki zebraniu niesychanej liczby danych stworzy podstawy swej wietnej kariery akademickiej. Obz koncentracyjny stwarza warunki, jakich poszukiwao jego niestabilne ego. Faktu, e obz nastawiony by na umiercanie ludzi i e umiercanie to byo jego zadaniem, bd nie traktowa w taki sposb, bd godzi go ze swym rasistowskim i antysemickim pojmowaniem wiata. W Auschwitz co znaczy, cieszy si uznaniem jak nigdy wczeniej w swoim yciu. Tu si go bano. Tymczasem Mengele by przekonany, e jest izolowany (z trudem nawizywa kontakty) i e gdy potrzebuje od innych otwartoci i yczliwoci, budzi strach i nienawi. To prze wiadczenie nie opucio go, wydaje si, a do mierci. Antropologowi o nachyleniu etnologicznym, takiemu jak on, bardzo odpowiadao stanowisko lekarza w obozie cygaskim" w Birkenau. W kocu mordowanie dziesitkw tysicy ludzi byo konsekwencj stopniowej likwidacji obozu, a mordowani Cyganie byli dla niego jako naukowca nie tylko obiektem bada, lecz spoecznoci, ktra w przyszoci miaa w Europie zosta zupenie

unicestwiona. Nie znamy wypowiedzi Mengelego pokazujcej jego nastawienie wobec Cyganw, poza jedn kamliw obietnic, powiadczon przez wiadkw: Nic wam si nie stanie, jestem przecie ojcem Cyganw"1 Jako naukowiec Mengele dy do zdobycia specjalizacji, poniewa lata wojny i suby wojskowej mogy dla jego kariery naukowej sta si czasem straconym. Kiedy wiosn 1944 roku rozpocz w Auschwitz badania nad blinitami, poczu, e trafi na sw yciow szans. Czy badania te wynikay z jego wasnych zainteresowa, czy z sugestii jego frankfurckiego promotora, von Verschuera, najsynniejszego wtedy badacza blinit, ktry teraz kierowa berliskim Instytutem Antropologii i Eugeniki im. cesarza Wilhelma i nadal roztacza nad Mengelem opiek naukow, tego si ju nie dowiemy. Odpowied na to pytanie nie ma zreszt istotnego znaczenia. W kady m razie nie dla ofiar, a dla Mengelego tylko w tym 1 Zeznania pisarki rewirowej, Judith Guttman w: ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 7, s. 165. Blinita i karty 145 sensie, gdyby zechcia on swemu mentorowi przypisywa moraln wsp-win za swoje wasne uwikanie w zbrodni. Panem swoich poczyna by w Auschwitz jednak on sam. Podlega wprawdzie subowo lekarzowi garnizonowemu SS w Auschwitz, Eduardowi Wirthsowi, ten jednak nie podziela zupenie satysfakcji swego podwadnego z jego antropologicz nych i medycznych pomysw badawczych.2 Waniejsze od takiego zabezpieczenia si od gry" byo dla modego jeszcze badacza co przeciwnego: moliwo nieskrpowanego pjcia naprzd w swoim zawodzie. Mie rwnoczenie 350 par blinit, z ktrymi mona przeprowadzi wywiad lekarski, pomierzy je i dokona na nich dowiadcze - kiedy i gdzie mogaby si powtrzy jeszcze taka okazja? W trwajcych do dzi sporach pomidzy badaczami dziedzicznoci a socjologami o to, co w wyposaeniu czowieka jest odziedziczone (a wic uwarunkowane konstytucj psychofizyczn), a co nabyte (a wic wynikajce z wpywu otoczenia i okolicznoci ycia), badania nad blinitami zyskiway zawsze tym wiksze znaczenie, im sabsza bya genetyka jako ga nauki. W nieskoczonych tabelach i testach mona byo zaznacza zgodnoci i odchylenia w fizycznym i psychicznym rozwoju blinit jednojajowych, rozwijajcych si razem lub osobno. Stwierdzone przy tym zgodnoci eugenicy o orientacji narodowosocjalistycznej traktowali jako potwiedzenie tezy, e czowiek jest sum cech odziedziczonych i pielgnowanych zgodnie z ras. Otwarta pozostaa kwestia nieznacznych odchyle. Oczywicie, blinita rzadko chtnie i dobrowolnie poddaway si takim czasochonnym i wkraczajcym gboko w sfer intymn badaniom i pytaniom. Z tego wzgldu wiarygodno i warto takich bada przed wojn ju tylko z powodu ich statystycznej zawodnoci budzia zasadnicze wtpliwoci. Jaka wic nadarzaa si okazja dla badacza problemw dziedziczenia mc zbada i zmierzy gruntowniej i szerzej ni kiedykolwiek dotychczas w historii medycyny setki par blinit! Zdobyty w ten sposb materia, porzdnie uoony i przygotowany, miaby warto na dugie dziesitki lat i zapewniby Mengelemu znalezienie si w czowce niemieckich badaczy genetyki. 2 Zeznanie lekarza SS Hansa Mncha w: ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 8, s. 118 i n. oraz zeznanie Hansa Mncha w: Akta ledcze OstA Klein, s. 25 i n. 146 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Oczekiwania i nadzieje Josefa Mengele sigay daleko. To jednak, co z tego byo realizowane w warunkach obozu w Auschwitz, odebrao temu zamierzeniu od pocztku wszelk warto naukow. Stao si, jak wszystko, co czyniono z winiami w Auschwitz, kolejnym aktem ich katowania w tym przedpieklu mierci. Kiedy w marcu 1944 w rewirze chorych obozu kobiet w Birkenau Mengele zetkn si z - chor wwczas na tyfus - lwowsk antropo-lok, ksin Martyn Puzynin3 a z pocztkiem kwietnia wycign ze wieo przybyego transportu wgiersk antropolok, Erzsebet Fleischmann,4 zdoby dwie wsppracowniczki i mg rozpocz swj program. Kadego bliniaka poddawano ankiecie zoonej z 96 punktw, ktra zawieraa pytania dotyczce szczegowego opisu wygldu

zewntrznego, historii przebytych chorb i przebiegu dotychczasowego rozwoju. Dodatkowo blinita byy fotografowane i przewietlane i w odstpie tygodnia badane powtrnie, eby mc porwria zmiany z odpowiednimi badaniami u drugiego z blinit. Badaniami rutynowymi bya rwnie kontrola moczu i cotygodniowe pobieranie 30 decyli-trw krwi, ktr nastpnie przekazywano do badania laboratoryjnego w Higieniczno-Bakteriologicznej Stacji Bada WaffenSS w Rajsku albo, w pojedynczych przypadkach, gdy chodzio o badanie specyficznych reakcji biaka, przesyano do Instytutu Antropologii i Eugeniki im. cesarza Wilhelma w Berlinie5. Oprcz tego Mengele zaplanowa szereg poszczeglnych bada na blinitach, ktre miay da odpowied na wiele szczegowych pyta. Rozpoczynao si niewinnie od testw inteligencji, bada neurologicznych i innych lekarskich bada specjalistycznych, przeprowadzanych przez posiadajcych stosowne przygotowanie lekarzy-winiw. Potem dokonywano transfuzji krwi lub iniekcji substancjami obcymi albo zarazkami chorobotwrczymi, eby porwna reakcje, jakie zabiegi te spowodoway u kadego z blinit. Proceder prowadzi jeszcze dalej, do zabiegw chirurgicznych o rnej rozlegoci, przeprowadzanych bez narkozy, eby 3 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 31.10.1972, t. 24, s. 23 i n. 4 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 9.5.1972, t. 24, s. 23 i n. 5 Potwierdzenie prof. von Verschuera w licie z 20.3.1944 do Niemieckiego Towarzystwa Naukowego, Archiwum Federalne, Koblencja, R 73/15 342, arkusz 64. Blinita i kary 147 mie porwnanie reakcji na bl. Koczyo si porwnawcz obdukcj obu blinit po naturalnej mierci jednego z nich w nastpstwie choroby, co dla drugiego, zdrowego bliniaka oznaczao rwnie mier, najczciej przez zastrzyk z fenolu. Niekiedy Mengele nie mia jednak cierpliwoci czeka, a interesujce go blinita umr, by dokona sekcji zwok. Wtedy wydawa rozkaz natychmiastowego zabicia blinit albo zabija je wasnorcznie, jeli uwaa to z jakich powodw za podane do bada porwnawczych. Erzsebet Fleischmann opisaa w zeznaniach pewien przeraajcy przykad tego optania: Byam wiadkiem przypadku, kiedy pochodzcy z Munkacs roczny niemowlak, bdcy jednym z trojaczkw, zosta na polecenie Mengelego, po podaniu mu narkotyku, przecity na oczach matki na stole operacyjnym wzdu na dwie czci. Potem [Mengele] woy zwoki dziecka do walizki. Syszaam, e zabra te przecite zwoki niemowlcia do zbadania do Berlina"6. Lekarz -wizie w obozie cygaskim" doktor Tadeusz nieko opisa nieufno Mengelego wobec umiejtnoci manualnych, a take zapewne i gotowoci do wsppracy wielu lekarzy-winiw. Mogem dokonywa na tych dzieciach jedynie pomiarw antropologicznych, i to tylko w obecnoci doktora Mengele. Zabroni mi samodzielnego ich wykonywania, a jeli chwilowo nie byo go w pokoju, kaza mi zawsze na siebie czeka"7. Po pewnym czasie, jak zezna nieko, Mengele zacz wyznacza do bada lekarzy ydowskich. Do lekarzy ydowskich, zatrudnionych pniej przez Mengelego, nalea lekarz -wizie Rudolf Weisskopf, ktry zezna, e bra udzia w rnych pracach jako lekarz", nie bdc informowany, jakiemu celowi suyy te badania"8. Blinita miay specjalne przywileje, jeli byy mae, miay przy sobie swoje matki i przede wszystkim dostaway lepsze poywienie, poniewa gd czy choroba mogyby podway wiarygodno pomiarw. Z tym, e blinita z powodu tych bada albo z innych powodw zostay zabite, czeski lekarz zetkn si tylko raz: Pewnego dnia doktor Mengele wywiz wasnym autem na spacer par bliniakw, szecioletniego 6 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 9.5.1972, t. 24, s. 23 i n. 7 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 29.11.1973, t. 29, s. 224. 8 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 8.2.1967, t. 26, s. 112 i n. Blinita i kary mie porwnanie reakcji na bl. Koczyo si porwnawcz obdukcj obu blinit po naturalnej mierci jednego z nich w nastpstwie choroby, co dla drugiego, zdrowego bliniaka oznaczao rwnie mier, najczciej przez zastrzyk z fenolu. Niekiedy Mengele nie mia jednak cierpliwoci czeka, a interesujce go blinita umr, by dokona sekcji zwok. Wtedy wydawa rozkaz natychmiastowego zabicia blinit albo zabija je

wasnorcznie, jeli uwaa to z jakich powodw za podane do bada porwnawczych. Erzsebet Fleischmann opisaa w zeznaniach pewien przeraajcy przykad tego optania: Byam wiadkiem przypadku, kiedy pochodzcy z Munkacs roczny niemowlak, bdcy jednym z trojaczkw, zosta na polecenie Mengelego, po podaniu mu narkotyku, przecity na oczach matki na stole operacyjnym wzdu na dwie czci. Potem [Mengele] woy zwoki dziecka do walizki. Syszaam, e zabra te przecite zwoki niemowlcia do zbadania do Berlina"6. Lekarz -wizie w obozie cygaskim" doktor Tadeusz nieko opisa nieufno Mengelego wobec umiejtnoci manualnych, a take zapewne i gotowoci do wsppracy wielu lekarzy-winiw. Mogem dokonywa na tych dzieciach jedynie pomiarw antropologicznych, i to tylko w obecnoci do ktora Mengele. Zabroni mi samodzielnego ich wykonywania, a jeli chwilowo nie byo go w pokoju, kaza mi zawsze na siebie czeka"7. Po pewnym czasie, jak zezna nieko, Mengele zacz wyznacza do bada lekarzy ydowskich. Do lekarzy ydowskich, zatrudnionych pniej przez Mengelego, nalea lekarz-wizie Rudolf Weisskopf, ktry zezna, e bra udzia w rnych pracach jako lekarz", nie bdc informowany, jakiemu celowi suyy te badania"8. Blinita miay specjalne przywileje, jeli byy mae, miay przy sobie swoje matki i przede wszystkim dostaway lepsze poywienie, poniewa gd czy choroba mogyby podway wiarygodno pomiarw. Z tym, e blinita z powodu tych bada albo z innych powodw zostay zabite, czeski lekarz zetkn si tylko raz: Pew nego dnia doktor Mengele wywiz wasnym autem na spacer par bliniakw, szecioletniego 6 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 9.5.1972, t. 24, s. 23 i n. 7 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 29.11.1973, t. 29, s. 224. 8 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 8.2.1967, t. 26, s. 112 i n. Josef Mengele - doktor z Auschwitz Heinza i Dietera Schmidtw. Nigdy nie wrcili. Nastpnego dnia kaza zwoa [...] zebranie lekarzy i zapyta, kto bada Schmidtw, a kiedy zgosi si doktor Beno Heller, zbeszta! go za to, e ten w rozpoznaniu [napisa], e co do puc, s zdrowi. Powiedzia do wymienionego lekarza: Pan jest zym internist. Napisa pan, e niczego pan u nich nie znalaz, a ja stwierdziem w obdukcji, e... Tu urwa, bo zorientowa si, e powiedzia wicej, ni chcia, i w ten sposb dowiedzielimy si, e bliniacy zostali zabici". Polski lekarz-wizie w obozie cygaskim" Rudolf Diem najprawdopodobniej zaobserwowa taki sam wypadek. Powiedzia, nie wymieniajc ofiar z nazwiska: Kiedy jedno dziecko zmaro na zapalenie puc i wtedy drugie zostao zabite, i przeprowadzono na nim sekcj zwok, czy u tego dziecka te pojawiy si objawy tej choroby"9. Winiarka-malarka Maria Zombirt, zaangaowana przez Mengelego od drugiego procza 1943 roku do sporzdzania tabel i diagramw, ktrej zlecono rwnie szkicowanie farbami wodnymi szczeglnie rzucajcych si w oczy partii oczu i nosa badanych przez Mengelego winiw, zeznaa, e blinita byy dla Mengelego wszystkim"10. Zombirt miaa obowizek prowadzenia wykazu blinit i przypomniaa sobie w zwizku z tym, e najwiksz liczb par blinit w obozie bya liczba 350, a w 1945 roku, kiedy znajdowaam si ju w kolumnie ewakuacyjnej - 72". Kiedy liczba blinit si zmieniaa, Maria Zombirt bya o tym informowana i musiaa odpowiednio list korygowa. Sanitariuszka-winiarka musiaa jej zgasza mier kadego bliniaka. Mengele natomiast wyda rozkaz, e ma by informowany o takich przypadkach natychmiast, nawet p oza godzinami normalnej pracy" przez starsz blokow. Maria Zombirt przypomniaa sobie: Zauwayam, e w wypadku naturalnej mierci jednego z bliniakw po kilku godzinach dostawaam meldunek o mierci drugiego. Zainteresowaam si tym przypadkiem bliej i dowiedziaam si od wymienionej tu [...] sanitariuszki, e na rozkaz Mengelego drugi bliniak zosta posany na mier, do krematorium. Mengele zawsze bra udzia w sekcji zwok blinit". 9 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 8.8.1966, t. 27, s. 24. 10 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 19.6.1973, t. 29, s. 137. Blinita i kary Tadeusz Joachimowski zezna, e rwnie otrzymywa meldunki z izby pisarzy rewiru chorych o mierci blinit: Charakterystyczne przy tym byo, e gdy tylko zameldowano o mierci jednego z

blinit, najpniej drugiego dnia przychodzi meldunek o mierci drugiego. Przyczyna mierci nie bya podana. W sumie byo okoo 200 meldunkw o mierci blinit, umieszczonych w bloku, na ktrym pracowa Mengele".11 Kierownik komanda SS Erich Mussfeldt, ktremu w Birkenau podlegao komando specjalne obsugujce komory gazowe i krematoria, ju w 1948 roku obciy Mengelego, mwic, e ten wasnorcznie zabi omioro dzieci bdcych blinitami: Kiedy przyszedem na sub, zobaczyem trzech lekarzy-winiw, jak przeprowadzali sekcj zwok tych dzieci. Zapytaem, co to za zwoki. Lekarze odpowiedzieli, e te dzieci zostay zabite przez Mengelego zastrzykiem z trucizn, poniewa miay cechy, ktre szczeglnie go interesoway w zwizku z jego badaniami. Chodzio przede wszystkim o kolor oczu. Mengele stwierdzi mianowicie, e w kadej z tych par kady bliniak mia jedno oko szare, a jedno niebieskie. Podczas sekcji wyjto im gaki oczne i posano do Berlina do zbiorw osobliwoci medycznych"12. Mengelego interesoway nie tylko te rzadkie przypadki heterochromii. Kiedy u pewnego mczyzny stwierdzi szczeglny garb krgosupa, u jego syna natomiast nie, zabi wedug zezna Mussfeldta obydwu, wypreparowa szkielety i posa je do Berlina: w celu przeprowadzenia bada, dlaczego u syna tak zdeformowanego fizycznie ojca nie ma adnych odchyle od normy"13. Oczywiste jest, e porwnanie ich szkieletw nie mogo da odpowiedzi na to pytanie. Klara Kasztner, jedna z tych, ktre przeyy, zeznaa, e Mengele, podekscytowany wielk liczb blinit znajdujcych si wrd winiw w Auschwitz, wpad w prawdziwy amok. Ocenia winiw jedynie przez pryzmat ich uytecznoci dla swojego zbioru osobliwoci: Przy jakiej okazji zauwayam, e Mengele bardzo si cieszy. W kadej rce unosi w gr jedno nowo narodzone niemowl. Jak si dowiedziaam, bliniaki te urodzia pewna Francuzka. Dzieci dostay wyposaenie dla 11 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 18.4.1972,1. 11, s. 91 i n. 12 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 41, s. 8. 13 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame. Josef Mengele - doktor z Auschwitz noworodkw, a matce zapewniono obfite poywienie. Na drugi dzie kobieta mwica po wgiersku powiedziaa, ebym zajrzaa na sal operacyjn: tam znajdoway si pokrojone zwoki wczoraj narodzonych blinit. Wymieniona kobieta powiedziaa, e Mengele wasnymi rkami przeprowadzi na nich sekcj"14. Do kompletu danych brakowao mu widocznie tylko obdukcji porwnawczej blinit -noworodkw... Poniewa liczba zabitych przeznaczonych do sekcji cigle rosa, przewyszyo to moliwoci przerobowe" Josefa Mengele. Dlatego Mengele wyznaczy do tego zajcia winia -patologa, wgierskiego lekarza Miklsa Nyiszlego, ktry w kocu maja 1944 na jego polecenie urzdzi prosektorium w pomieszczeniach krematorium I w obozie macierzystym Auschwitz. Nyiszli mwi w lecie 1945: W pomieszczeniu do pracy obok sali do przeprowadzania sekcji czekao czternacioro bliniakw-Cyga-nw, strzeonych przez SS, ktre aonie pakay. Doktor Mengele nie powiedzia do nas sowa, przygotowa jeden zastrzyk 10 -mililitrowy i jeden 5-mililitrowy. Ze skrzynki wyj evipan, z innej chloroform, znajdujcy si w 20 -miiilitrowych soiczkach i pooy na stole operacyjnym. Potem przyprowadzili pierwszego bliniaka, bya to czternastoletnia dziewczynka. Doktor Mengele poleci mi j rozebra i pooy na stole sekcyjnym. Potem wku si jej w y przedramienia zastrzykiem z evipanem. Kiedy dziewczynka zasna, wymaca lew komor serca i zrobi zastrzyk z 10 mililitrw chloroformu. Po kilku drgawkach dziewczynka bya martwa, po czym Mengele kaza j przenie do pomieszczenia, gdzie przechowywano zwoki.W ten sposb tej nocy 14 blinit ponioso mier. Doktor Mengele zapyta nas, ile sekcji zwok zdoamy codziennie przeprowadzi. Sdzi, e od siedmiu do omiu. Powiedzielimy, e przecitnie cztery, jeli oczekuje od nas precyzyjnej roboty. Zgodzi si z tym"15. Na umiercanie zastrzykiem zaaplikowanym wasnorcznie w sposb czysty w pokoju zabiegowym nie zawsze Josefowi Mengele starczao czasu. Kiedy obz cygaski" B Ile zosta zlikwidowany w pocztku sierpnia 1944, Mengele chcia pocztkowo zachowa przy yciu czternacie par cygaskich blinit. Zamierza ich umieci w bloku 10 obozu macierzyste-

14 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 22.5.1972, t. 24, s. 45 i n. 15 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 13, s. 58 i n. Blinita i kary go, by mc na nich w dalszym cigu przeprowadza swoje dowiadczenia. Kiedy jego przeoeni nie zgodzili si na to, wrci z nimi i z podoficerem raportowym SS, Hertlem, do Birkenau i - jak zezna pisarz obozowy Tadeusz Joachimowski - uda si z blinitami do krematorium i tam wasnorcznie je zastrzeli"16. Joachimowski: Jak opowiada mi dalej Hertel, Mengele rozpocz natychmiast sekcj zwok zastrzelonych przez siebie blinit i bada! ich organy pciowe. Po skoczeniu sekcji, mwi Hertel, wyglda jak krwawy rzenik. Nastpnego dnia jede n z ydowskich lekarzy obozowych opowiedzia mi, e musia zmywa krew z butw Mengelego". Po kadej takiej sekcji sporzdzano szczegowy protok obdukcji, ktry wzbogaca zasb danych gromadzonych przez Mengelego. O dokumentacj fotograficzn ywych jeszcze blinit dba polski wizie polityczny Wilhelm Brasse, zatrudniony w pracowni fotograficznej suby rozpoznawczej obozowego gestapo w bloku 26 w Auschwitz. Otrzyma on na wiosn 1944 od szefa sub rozpoznawczych, SS-oberscharfiihrera Bernharda Waltera, polecenie wykonywania zada rwnie dla Mengelego. Midzy blinitami, poda! Brasse, zdarzay si niekiedy osoby dorose. Zasadniczo Mengelemu chodzio jednak o blinita w wieku od omiu do dwunastu lat. Trzy albo cztery razy do sfotografowania przyprowadzono mu te trojaczki, ktre pochodziy z odcinka obozu B Ilb, czeskiego obozu rodzinnego Theresienstadt". Szczeglnie wstrzsajce s doniesienia tych, ktrzy jako dzieci byli obiektem dowiadcze Mengelego i udao im si przey. W maju 1944 do Birkenau przyjechaa z Wgier trzynastoletnia dziewczynka, Jenta--Jehudit Feig17. W rodzinie, z ktr przyjechaa, byli rodzice, brat bliniak, druga para bliniakw i'jeszcze dwaj bracia. Najmodsze z dzieci miao trzy latka. Natychmiast w chwili przybycia do obozu, a by to szabat, blinita wraz z matk, co wryo jej si w pami, zostay oddzielone od reszty rodziny. Gdy zaprowadzono ich do sauny", pojawi si Mengele, i winiarka, ktra tam pracowaa, zapowiedziaa dzieciom, e jest to lekarz SS, o ktrym duo jeszcze usysz". 16 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 18.4.1972,1.11, s. 81 i n. i s. 84 i n. 17 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 10.10.1972, t. 23, s. 26 i n. 152 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Jenta-Jehudit Feig zbliya si do Mengelego bez lku: By to przystojny mczyzna, ktry uprzejmie z nami rozmawia. Wtedy w saunie rzuciy mu si w oczy moje dugie blond wosy i powiedzia, e to s przecie niemieckie wosy. Kaza dostarczy mi grzebie, eby je piknie uczesa. Zarzdzi te, e nie wolno mi obci moich wosw". W rewirze chorych wgierskiego obozu kobiet B Ile, dokd skierowano winiw z tego transportu, dzieciom cigle pobierano krew". Robia to najczciej jaka kobieta, a dwa razy Mengele: Raz byo tak, e przyszed ze mn mody, dwudziestotrzyletni mczyzna, ktremu wstrzyknito krew, jak ode mnie pobra Mengele. Pamitam dobrze, e przy tym przetaczaniu krwi odczuam sabo i dlatego spytaam oskaronego: Panie doktorze Mengele, co robi pan z moj krwi?. On uspokoi mnie, mwic, e to nic takiego". Po tym pobraniu krwi nie moga przez dugi czas porusza rk, najprawdopodobniej wskutek rozlegego wylewu powstaego w okolicy nakucia yy. O wiele gorsze byo jednak, co zobaczya, kiedy po pewnym czasie znowu wezwano j do rewiru chorych: Musiaam wtedy troch czeka. Wiem tylko, e naraz otwary si drzwi, wyszed Mengele i powiedzia do mnie, e musz chwil zaczeka, zaraz bdzie gotowy. Mengele mia w rce pulsujcy ludzki org an, co do ktrego [...] przypuszczaam, wanie ze wzgldu na to pulsowanie, e byo to wieo wyjte ludzkie serce". Przez otwarte drzwi dziewczynka zobaczya dwa stoy operacyjne, na kadym z nich leaa moda kobieta. Przed ich gowami zawieszona bya biaa chusta, tak, by nie mogy widzie Mengelego ani pola operacyjnego. Mengele mia zaoony na swj biay lekarski kitel biay fartuch, a na rkach gumowe rkawiczki. Wszystko byo we krwi. Jenta-Jehudit Feig nie miaa adnych wtpliwoci: Mengele obu tamtym kobietom--winiarkom usun serca".

Innego dnia, przypomina sobie Jenta-Jehudit Feig, w szpitalu wiziennym pewna winiarka urodzia dziecko. Pord przebieg normalnie, o dziecko dbano najlepiej, jak byo mona. Pooono je na najwyszej pryczy, eby przy nagej kontroli nie zostao odkryte. Dobrze je te karmiono, eby nie pakao z godu i nie zdradzio paczem, e istnieje. Kilka dni pniej na blok przyszed Mengele. Mimo przedsiwzitych rodkw dziecko zaczo paka. Mengele zapyta, co si d zieje. Dziecko trzeba Blinita i kary 153 byo cign z pryczy i mu pokaza. Mengele, wedug zezna tych, ktrzy przeyli, powiedzia, e w obozie nie ma miejsca na noworodki. Potem kaza, by podano mu strzykawk i wasnorcznie zrobi noworodkowi zastrzyk". Potem dziecko natychmiast wyniesiono z baraku". Trzynastoletnia wwczas wgierska dziewczynka bya przeraona. W kadym momencie j te mogo spotka co podobnego. Potem zostaa jeszcze rozdzielona od swojego bliniaczego rodzestwa. Podczas selekcji w saunie" zostaa przeznaczona do gazu: Zostalimy posmarowani maci, ktra, jak mi si wydaje, miaa zwikszy palno naszych cial po zabiciu nas. Wtedy przyszed Mengele i ja zwrciam si do niego, mwic, e nale do dwch par blinit z tej samej rodziny. Mengele pozna mnie i rozkaza, ebym wystpia z wyselekcjonowanej grupy i eby starto ze mnie ma, ktr byam posmarowana". Jencie-Jehudit Feig sprzyjao szczcie - doczekaa wyzwolenia obozu. Rwnie jej rodzestwo i jej matka przeyli. Ostatecznie dla krlikw dowiadczalnych Mengelego, o czym w swym zeznaniu nie omieszkaa zaznaczy, poywienie byo wystarczajce i dobrej jakoci, nie mona si skary". Nie doczeka tylko ojciec dziewczynki - na trzy dni przed wyzwoleniem obozu zost a zastrzelony przez SS. Chawa Kraemer miaa 14 lat, kiedy w czerwcu 1944 trafia do wgierskiego obozu kobiet B Ile ze swoj matk i siostr bliniaczk. Jej wspomnienia na temat Mengelego s raczej sympatyczne. Pamita wic moment, kiedy Mengele sta na rampie Birkenau podczas selekcji, a ona wracaa wraz z grup bliniakw z przewietlenia rentgenowskiego i akurat przechodzia w jego pobliu. Mengele z wyrzutem zwrci si do esesmanw, e id wanie t drog, kiedy przyby wiey transport winiw: Akurat teraz musicie tu przechodzi..."18 To, jak wida, niepodane spotkanie nie miao jednak negatywnych konsekwencji. Do pracowni fotograficznej istniejcej na terenie obozu w Auschwitz blinita musiay ze swoich odcinkw obozowych i na piechot. Wspominali to jak spacer. Te marsze nie byy jednak czyst przyjemnoci. Za kadym razem straszliwie si baam, bo w pobliu byo krematorium. Wiedziaam przecie, co tam si dzieje i baam si, e nie wrc z powrotem". Regularne badania, mniej wicej raz 18 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 16.10.1972, t. 23, s. 47 i n. 154 Josef Mengele - doktor z Auschwitz w tygodniu", stay si wkrtce dla bliniakw norm. Dla dziewczynek najbardziej nieprzyjemne byo, e do pomiarw musiay si rozbiera do naga. Na naszych ciaach rysowano czerwonym owkiem znaczki i mierzono odlegoci pomidzy nimi. To znakowanie obejmowao praktycznie cay tuw. Waciwie pomiary przeprowadzano rodzajem linijki". Przy pomiarach na tupwiu uywano cyrkla, podaa Chawa Kraemer. I oczywicie mierzono wysoko dziecka i jego wag. Czowiekiem, ktry robi te pomiary, nie by Mengele, lecz inna osoba pci mskiej w biaym kitlu". w mczyzna wypytywa te dziewczynk o jej choroby. Bra rwnie wycisk zbw, odciski palcw i nawet odcisk zelwek od butw. Podczas tych bada nie byo dla nas jasne, czemu maj one suy". W obozie mwio si o tym, e to wszystko robi si po to, eby niemieckie kobiety rodziy w przyszoci moliwie wiele bliniakw". Byo to oczywicie mylne rozumowanie winiw, bo badania porwnawcze wygldu fizycznego blinit w aden sposb nie mogy da odpowiedzi na pytanie, dlaczego urodziy si wanie jako istoty mnogie". Czeska lekarka-winiarka, doktor Margita Schwalbova, zwrcia uwag na okoliczno, e Mengele jeszcze krtko przed oswobodzeniem obozu, bdnie oceniajc dugo trwania wojny, zamierza si przekona, czy z poczenia seksualnego bliniakw nie urodz si znowu blinita: Dwie ydowskie dziewczyny bliniaczki chcia sparowa w tym celu z dwoma

wybranymi mczyznami bliniakami i wyjawi ju przed nimi swj zamiar. W jego realizacji przeszkodzia tylko ewakuacja obozu"19. Obsesja Mengelego zbierania i opisywania przypadkw, ktre stayby si materiaem jego przyszej pracy habilitacyjnej, kazaa mu rwnie podda badaniom grup liliputw - osb wybitnie maego wzrostu, ktre dostay si do Auschwitz razem z transportem ydw wgierskich. Starsza blokowa Magdalena Gsiorowska spotkaa t grup w obozie kobiet B la w Birkenau: Podobno bya to grupa cyrkowa. Te kary opowiaday mi osobicie, e znajduj si pod opiek samego Mengelego. Mwili, e pobiera im krew i robi pomiary ciaa. Pojawili si, jeli sobie przypominam, w poowie 1944 roku i po krtkim czasie (okoo dw ch 19 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 7.2.1967, t. 26, s.72. Blinita i kary miesicy) znikli. W zwizku z ich znikniciem, ktre rzucao si w oczy, w obozie rozesza si pogoska, e zostali zagazowani"20. Byy to dwadziecia dwie osoby karowatego wzrostu - dwanacie kobiet i dziesiciu mczyzn ktre 19 maja 1944 przyjechay z wgierskiego Munkacs do Auschwitz. Wikszo z nich naleaa do rodziny artystw nazwiskiem Moskovits. Zaraz na rampie, jak opowiedzia Ovici Moskovits, ich brat pokaza esesmanom zdjcie reklamowe rodzinnej trupy z czasw przedwojnia. Wtedy wartownicy SS odsunli ich od selekcji: Poczekajcie, a przyjdzie doktor Mengele". Kiedy ten ujrza t rodzin liliputw, mia powiedzie: Oni zapewni mi prac na dwadziecia lat". Ostatecznie caa grupa zostaa umieszczona w bloku 30 odcinka B Ilb w Birkenau, a dwa miesice pniej przeniesiona do bloku 9 obozu kobiet B la21. Poniewa w rodzinie Moskovits przychodziy na wiat osoby zarwno o wzrocie liliputw, jak i normalnym, Mengele bada przyczyny tych zaburze. Dlatego liliputy byy badane nieustannie przez lekarzy-wi-niw wszystkich dyscyplin: Dawano nam wiele zastrzykw do niemal wszystkich organw, podawano lekarstwa i niezliczon ilo razy pobierano nam kr ew. Eksperymentowano na nas prawie kadego dnia. [...] Mengele sam nadzorowa te eksperymenty, by obecny prawie kadego dnia i dawa lekarzom wskazwki, co maj z nami robi". Gwatu fizycznego ze strony winiw funkcyjnych udao si liliputom unikn, poniewa jeden z nich by starszym blokowym. Mimo wszystko: Chocia warunki, w jakich ylimy, byy zasadniczo lepsze" od tych, w jakich yli pozostali winiowie, przeywalimy psychiczn udrk, bo wiedzielimy, e wczeniej czy pniej zostaniemy zabici i nasze szkielety zostan wystawione w muzeum biologii"22. Taka informacja pochodzia zreszt od badajcych ich lekarzy-winiw. Realizacj tego makabrycznego zamysu Mengelego pokrzyowali onierze rosyjscy, wyzwalajc obz. 20 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 14.4.1972, t.10, s.181. 21 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 9.12.1968, t. 22, s. 69. 22 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie Ludovita Felda z 12.6.1967, t. 25, s. 51 in. Blinita i kary miesicy) znikli. W zwizku z ich znikniciem, ktre rzucao si w oczy, w obozie rozesza si pogoska, e zostali zagazowani"20. Byy to dwadziecia dwie osoby karowatego wzrostu - dwanacie kobiet i dziesiciu mczyzn ktre 19 maja 1944 przyjechay z wgierskiego Munkacs do Auschwitz. Wikszo z nich naleaa do rodziny artystw nazwiskiem Moskovits. Zaraz na rampie, jak opowiedzia Ovici Moskovits, ich brat pokaza esesmanom zdjcie reklamowe rodzinnej trupy z czasw przedwojnia. Wtedy wartownicy SS odsunli ich od selekcji: Poczekajcie, a przyjdzie doktor Mengele". Kiedy ten ujrza t rodzin liliputw, mia powiedzie: Oni zapewni mi prac na dwadziecia lat". Ostatecznie caa grupa zostaa umieszczona w bloku 30 odcinka B Ilb w Birkenau, a dwa miesic e pniej przeniesiona do bloku 9 obozu kobiet B la21. Poniewa w rodzinie Moskovits przychodziy na wiat osoby zarwno o wzrocie liliputw, jak i normalnym, Mengele bada! przyczyny tych zaburze. Dlatego liliputy byy badane nieustannie przez lekarzy-wi-niw wszystkich dyscyplin: Dawano nam wiele zastrzykw do niemal

wszystkich organw, podawano lekarstwa i niezliczon ilo razy pobierano nam krew. Eksperymentowano na nas prawie kadego dnia. [...] Mengele sam nadzorowa te eksperymenty, by obecny prawie kadego dnia i dawa lekarzom wskazwki, co maj z nami robi". Gwatu fizycznego ze strony winiw funkcyjnych udao si liliputom unikn, poniewa jeden z nich by starszym blokowym. Mimo wszystko: Chocia warunki, w jakich ylimy, byy zasadniczo lepsze" od tych, w jakich yli pozostali winiowie, przeywalimy psychiczn udrk, bo wiedzielimy, e wczeniej czy pniej zostaniemy zabici i nasze szkielety zostan wystawione w muzeum biologii"22. Taka informacja pochodzia zreszt od badajcych ich lekarzy-winiw. Realizacj tego makabrycznego zamysu Mengelego pokrzyowali onierze rosyjscy, wyzwalajc obz. 20 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 14.4.1972, t.10, s.181. 21 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 9.12.1968, t. 22, s. 69. 22 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie Ludovita Felda z 12.6.1967, t. 25, s. 51 i n. Zbrodnicza medycyna / Codzienno w Auschwitz karmia wyobraenia Mengelego o wasnej wszechmocy. Mengele by oficerem w randze kapitana, a przed wojn jako lekarz asystentem, nie mia wic za sob jakiej nadzwyczaj byskotliwej kariery. W obozie koncentracyjnym w cigu kilku godzin urs do wielkoci ponadnaturalnej: jako laderarzt stal si panem ycia i mierci dziesitkw tysicy lud zi. Wszyscy si go bali. Nikt nie way si mu sprzeciwia. Winiowie, ktrzy w czasach pokoju byli znanymi naukowcami, nauczycielami akademickimi, ordynatorami placwek medycznych, podporzdkowywali mu si bez jakiegokolwiek oporu. Nie byo dania, ktr ego by skwapliwie nie wykonali, nie byo takich szykan, ktrych by w milczeniu nie znosili. Wyobraenia Josefa Mengele o wasnej potdze i moliwociach przeszy wszelkie granice. Nie byo ju wkrtce takiego problemu medycznego, ktrego nie wahaby si podj i rozstrzyga. Badania blinit, badania wrodzonych anomalii ludzkiego ciaa, przeprowadzanie dowiadcze na winiach chorych na gnicie policzka (nom) i wierzb, wyprbowy-wanie nowych sposobw sterylizacji kobiet i mczyzn, analizowanie chorb pc iowych u dzieci, prby zmiany koloru tczwki oka, studia dotyczce transplantacji szpiku kostnego, metody leczenia tyfusu plamistego i malarii, wkad do typologii ras ludzkich - nie byo dziedziny, przed ktr by si cofn. Fakt, i Mengele by przekonany, e we wszystkich tych, tak rnorodnych problemowo dziedzinach, przyczyni si do postpu w badaniach medycznych, mona przypisa gwnie jego rojeniom o wasnej wielkoci. To, e realizowa jednak to obkane przewiadczenie, przeprowadzajc niezliczone prby medyczne ze skutkiem miertelnym dla setek, jeli nie Zbrodnicza medycyna 157 tysicy badanych pod przymusem ludzi, jest bezprzykadnym, wyjtkowym przestpstwem. W nakazie aresztowania z 19 stycznia 1981 roku 22 Izba Karna Sdu Krajowego we Frankfu rcie zarzucia Josefowi Mengele midzy innymi, e pobierajc krew u okoo pidziesiciu winiarek, przeprowadzajc eksperymentalne transfuzje krwi pomidzy blinitami i midzy blinitami a innymi winiami, dokonujc prb szokowych za pomoc prdu, wywoujc sztucznie ropowic [ropne zapalenie tkanki podskrnej] w celu porwnywania przebiegu leczenia tych przypadkw metod homeopatyczn i sulfonamidami oraz przeprowadzajc pseudonaukowe zabiegi medyczne, musia od pocztku liczy si ze mierci wielu zdrowych pocztkowo winiw1. Josef Mengele poszed jednak dalej: zabija wiadomie, jeli wydawao mu si to korzystne dla jego bada albo jeli nie potrzebowa ju swoich winek morskich", jak nazywa winiw poddawanych eksperymentom2. Kiedy Mengele znalaz odpowiednie wsppracownice w osobach dwch antropoloek, Martyny Puzyniny i Erzsebet Fleischmann, dokooptowa rwnie do swego pod przymusem stworzonego zespou badawczego wgierskiego patologa, doktora Miklsa Nyiszlego. Prawd mwic, szeroka reprezentacja medycznych specjalnoci nie byaby w tym krgu moliwa, gdyby Mengele nie znalaz jeszcze dwch nadzwyczaj uzdolnionych lekarzy, profesora Bertholda Epsteina i Rudolfa

Weisskopfa (obaj byli Czechami), ktrzy zajli si naukowym opracowaniem zebr anych przez niego danych3. Dla jego wsppracownikw cen za utrzymanie si przy yciu byo zawarcie nieodwracalnego paktu ze zem, co naznaczyo ich do koca ycia. Niewielu lekarzy oparo si pokusie ocalenia wasnego ycia za cen wsppracy ze zbrodni . O dwch przypadkach zawiadczy Joseph Neumann, kierownik komanda winiw, zajmujcego si prac przy 1 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 30, s. 2-40. 2 Tre i samo wyraenie, uywane przez Mengelego, potwierdzi w rozmowie z autorem w czerwcu 1985 Mark Berkowitz, ktry przey. 3 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie doktora Rudolfa Weisskopfa alias Witek, z 8.2.1967, t. 26, s. 108-114, jak rwnie zeznanie Danuty Szymaskiej z 20.10.1966, t. 27, s. 104-111. Zbrodnicza medycyna 157 tysicy badanych pod przymusem ludzi, jest bezprzykadnym, wyjtkowym przestpstwem. W nakazie aresztowania z 19 stycznia 1981 roku 22 Izba Karna Sdu Krajowego we Frankfurcie zarzucia Josefowi Mengele midzy innymi, e pobierajc krew u okoo pidziesiciu winiarek, przeprowadzajc eksperymentalne transfuzje krwi pomidzy blinitami i midzy blinitami a innymi winiami, dokonujc prb szokowych za pomoc prdu, wywoujc sztucznie ropowic [ropne zapalenie tkanki podskrnej] w celu porwnywania przebiegu leczenia tych przypadkw metod homeopatyczn i sulfonamidami oraz przeprowadzajc pseudonaukowe zabiegi medyczne, musia od pocztku liczy si ze mierci wielu zdrowych pocztkowo winiw1. Josef Mengele poszed jednak dalej: zabija wiadomie, jeli wydawao mu si to korzystne dla jego bada albo jeli nie potrzebowa ju swoich winek morskich", jak nazywa winiw poddawanych eksperymentom2. Kiedy Mengele znalaz odpowiednie wsppracownice w osobach dwch antropoloek, Martyny Puzyniny i Erzsebet Fleischmann, dokooptowa rwnie do swego pod przymusem stworzonego zespou badawczego wgierskiego patologa, doktora Miklsa Nyiszlego. Prawd mwic, szeroka reprezentacja medycznych specjalnoci nie byaby w tym krgu moliwa, gdyby Mengele nie znalaz jeszcze dwch nadzwyczaj uzdolnionych lekarzy, profesora Bertholda Epsteina i Rudolfa Weisskopfa (obaj byli Czechami), ktrzy zajli si naukowym opracowaniem zebranych przez niego danych3. Dla jego wsppracownikw cen za utrzymanie si przy yciu byo zawarcie nieodwracalnego paktu ze zem, co naznaczyo ich do koca ycia. Niewielu lekarzy oparo si pokusie ocalenia wasnego ycia za cen wsppracy ze zbrodni. O dwch przypadkach zawiadczy Joseph Neumann, kierownik komanda winiw, zajmujcego si prac przy 1 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 30, s. 2-40. 2 Tre i samo wyraenie, uywane przez Mengelego, potwierdzi w rozmowie z autorem w czerwcu 1985 Mark Berkowitz, ktry przey. 3 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie doktora Rudolfa Weisskopfa alias Witek, z 8.2.1967, t. 26, s. 108-114, jak rwnie zeznanie Danuty Szymaskiej z 20.10.1966, t. 27, s. 104-111. Josef Mengele - doktor z Auschwitz zwokach w Birkenau: Doktor Mengele wydal rozkaz posiania do szpitala do ktora KoblenzLeviego, [...] wiatowej sawy specjalisty od zapalenia opon mzgowych, ktry tam mia kontynuowa badania w tej dziedzinie. Doktor Mengele wezwa mnie do siebie. [...] Kaza mi asystowa doktorowi Koblenz-Leviemu przy sekcjach zwok". Razem ze swym bratem, rwnie lekarzem, Koblenz-Levi pracowa dla Mengelego przez dwa czy trzy dni. Potem przeroso to jego siy. Joseph Neumann przypomnia sobie rozmow ze starszym z obu braci: Powiedzia mi, e nie moe robi tak barbarzyskich bada. Kilka dni pniej doktor Koblenz-Levi popeni samobjstwo, podobnie jak jego brat. [...] Pamitam, jak doktor Koblenz -Levi paka przy sekcjach przez cay czas jak mae dziecko"4. Pisarka w szpitalu obozowym Danuta Szymaska zeznaa, e od listopada 1943 pracowaa w bloku

22 obozu cygaskiego". Z polecenia Mengelego w baraku 22 urzdzono pomieszczenia do przeprowadzania eksperymentw naukowych, ktre polegay na badaniach bliniakw, badaniach przypadkw anomalii w rozwoju fizycznym i [...] badaniach nomy. Poza tym przyjmowano tam chorych, powtrnie zaraonych wierzbem i z tego powodu bardzo wycieczonych. Naukowym opracowaniem zebranego przez Mengelego materiau zajmowa si doktor Berhold Epstein, profesor uniwersytetu w Pradze, pediatra wiatowej sawy, ktry wykonywa t prac wraz ze swym asystentem, rwnie Czechem, doktorem Rudolfem Weisskopfem"5. Doktor Weisskopf opisa, w jaki sposb zosta powoany" do tej pracy przez Mengelego. W czerwcu 1943 przeniesiono go z obozu w Auschwitz do obozu w Birkenau, gdzie by zatrudniony jako lekarz zajmujcy si leczeniem chorb zakanych, a pniej pracowa z profesorem Epsteinem z Pragi w nowo przygotowanym oddziale badania i leczenia nomy". Kiedy oddzia ten by gotowy, zezna Weisskopf, Mengele zaprosi mnie i profesora Epsteina i zapyta, czy chcemy wsppracowa jako lekarze przy badaniach naukowych". Epstein, ktry wedug relacji Weisskopfa by bardzo miay", odpowiedzia, e jako lekarze chcemy wsppracowa, chocia jestemy winiami, lecz tylko pod warunkiem e dowiadczenia 4 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, relacja Josepha Neumanna, t. 42, s. 18 i n. 5 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.10.1966, t. 27, s.105. Zbrodnicza medycyna 15 nie bd przeprowadzane na ludziach, chyba e bd to eksperymenty lecznicze". Mengele, jak zezna doktor Weisskopf, obieca wtedy, e prby na ludziach nie bd przeprowadzane"6. Nawet jeli Mengele rzeczywicie zoy tak obietnic, faktem jest, e jej nie dotrzyma. Dowiadczenia na ludziach, i to takie, ktre prowadziy do mierci, w adnym wypadku za do poprawy zdrowia, stay si w kocu istot programu, ktry realizowa. Sekretarka medyczna Danuta Szymaska opisaa, jak wyglday owe prby lecznicze" Josefa Mengele w wypadku chorych na nom: W chorobie tej dochodzi do zaniku mikkich tkanek policzka, tak e odsaniaj si zby, dzisa i koci uchwy. Chocia widok takiego chorego jest odraajcy i towarzyszy temu odr, doktor Mengele oglda dokadnie chorych Cyganw i fotografowa chore czci ich policzkw. Poleci rwnie artycie malarzowi naszkicowa twarze tych chorych"7. Po sporzdzeniu dokumentacji tych przypadkw chorzy otrzymali rne lekarstwa i specjalne potrawy jako poywienie wzmacniajce. Danuta Szymaska: Sposb leczenia tych chorych cigle si jednak zmienia i tak oto na przykad czciowo ju wyleczeni przenoszeni byli na inne ka i z zarzdzenia Mengelego przestawali dostawa lepsze jedzenie. Wtedy nastpowa nawrt choroby, [...] policzek otwiera si znowu"8. Mengele fotografowa znowu zmiany chorobowe i zarzdza przyprowadzenie chorego do swego gabinetu, ktry mieci si w budynku sauny obozu cygaskiego". Pisarka medyczna: Pacjenci, ktrych tam zaprowadzono, nigdy [...] ju nie wrcili: [...] O ile sobie przypominam, chodzio o dziesi osb"9. O wiele wiksz liczb zmarych wymieni polski lekarz Czesaw Gowacki, zatrudniony w obozie cygaskim" jako tragarz zwok i sanitariusz. Obarczy on Mengelego zarzutem, e ten nie tylko zajmowa si tymi, ktrzy ju byli chorzy, lecz celowo zaraa zdrowych winiw zarazkami nomy: Prby Mengelego polegay na tym, e od dzieci chorych 6 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 26, s.109. 7 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s.106 i n. 8 Tame 9 Tame Josef Mengele - doktor z Auschwitz na nom pobiera! chor tkank bony luzowej z policzka i wstrzykiwa j dzieciom zdrowym. Osobicie widziaem, e Mengele sam dokonywa tych wstrzykni. Masowo czyni to profesor Epstein [sic!] z Pragi, ktry by jego asystentem"10. Oprcz tej grupy dzieci, na ktrych eksperymentowa Mengele, istniaa, wedug zezna

Gowackiego, grupa dorosych, ktrym Mengele wstrzykiwa zarazki nomy. Obserwowaem, e po tych wstrzykniciach proces gnicia tkanek policzka postpowa bardzo szybko i w krtkim czasie doszo do licznych zgonw. [...] Wedle moich szacunkw z powodu wstrzykni zarazkw nomy zmaro okoo 3000 osb, gwnie dzieci". Mengele przeprowadza te przestpcze dowiadczenia, poniewa na Wschodzie zdarzay si wrd onierzy Wehrmachtu przypadki takich zachorowa [nomy] i szukano sposobw jej leczenia"11. Zwoki o szczeglnie nietypowym wygldzie dostarczano fotografowi obozowemu Wilhelmowi Brassowi: Czasami przywoono do pracowni fotograficznej zwoki dzieci zmarych na nom. Na polecenie Mengelego wykonywalimy zdjcia zwok, jednak nie caoci i nie nagich, lecz tylko grnej czci ciaa wraz z gow i fragmentw twarzy z widocznymi ladami choroby"12. A poniewa dokumentacja w postaci zdj twarzy przeartych chorob nie wystarczaa ju Mengelemu, kaza on oddziela gowy zamordowanych dzieci od tuowi i konserwowa je w sojach z formalin. Kazimierz Czelny, zatrudniony w obozie razjako pisarz obozowy, a raz jako tragarz zwok, widzia w drewnianej szopie w pobliu bloku 32 obozu cygaskiego" pojemniki z formalin, w ktrych przechowywano gowy dzieci zmarych na nom". Zezna on, e Mengele kaza te preparaty posa potem do instytutu do Berlina"13. W tym kontekcie zbdna wydaje si uwaga, e Mengele odkry jako terapi w leczeniu nomy co, o czym lekarze wiedzieli od dawna i co nie wymagao przeprowadzania dowiadcze koczcych si mierci: e chodzi o chorob wywoan bakteri, ktra rozwija si w organimie 10 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 13.4.1972, t.10, s.155 i n. 11 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 156. 12 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 28.11.1973, t. 29, s. 197-204. 13 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 13, s. 4. Zbrodnicza medycyna 161 wyniszczonym i ktr najlepiej zwalcza si odpowiednio urozmaicon, poywn diet. Wrd ludzi dobrze odywionych nie zdarzaj si bowiem przypadki gnicia policzkw. Wobec tak ndznych plonw bada przeprowadzanych przez Mengelego, nie dziwi, e w wyniku dowiadcze lekarzy SS prowadzonych na chorych dotknitych wierzbem nie osignito rwnie adnego postpu w leczeniu tej choroby, lecz doprowadzono wielu pacjentw do mierci. Pisarka w rewirze chorych Danuta Szymaska: Podczas mojego pobytu w szpitalu w obozie cygaskim stwierdziam, e wikszo Cyganw umieraa nie wskutek utraty biologicznej odpornoci organizmu, lecz w konsekwencji leczenia ordynowanego przez doktora Mengelego. Doktor Mengele zarzdzi na przykad akcj zwalczania wierzbu wrd Cyganw. Przeprowadzano j w bloku 22. Leczenie wygldao nastpujco: chorzy musieli wykpa si najpierw w ciepej wodzie, potem zaliczali zimn kpiel w chemicznie spreparowanej cieczy, a w kocu, okryci jedynie kocami, godzinami stali pod goym niebem, czekajc na swoj odzie, ktra rwnie bya dezynfekowana"14. Podsumowujc, Szymaska stwierdzia, e wskutek tych metod Josefa Mengele miertelno wrd chorych na wierzb Cyganw ogromnie si podniosa. O wstrzsach elektrycznych, aplikowanych przez Mengelego winiarkom, informowaa Judith Guttman, ktra najpierw wpada w rce lekarza obozowego jako bliniaczka, a potem zostaa zatrudniona przez niego jako pisarka rewirowa. W tych dowiadczeniach chodzio o okrelenie, ile woltw napicia moe znie czowiek, zanim umrze. [...] Przypominam sobie [...], e oskarony mwi o tych prbach szok elektryczny i by z nich bardzo dumny, podkrelajc, e Niemcy na tym polu bd mie pionierskie osignicia". Bezporednio wskutek wstrzsw elektrycznych zmara dua liczba winiw. Jeli winiowie przeyli prby z prdem o wysokim napiciu", selekcjonowano ich bezlitonie i szli do gazu"15. O tym, jak przebiegay tego rodzaju dowiadczenia w szpitalu ssiedniego obozu w Monowitz, opisa pracujcy tam wwczas jako wizie-kie-rownik sanitariuszy, Ernst Michel. Pomieszczenie byo tak due, e mona 14 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.10.1966, t. 27, s. 109. 15 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 21.1.1972, t. 7, s. 168. 1 Jose Mengele - doktor z Auschwitz

byo ustawi w nim naraz pi noszy. Na pododze leay swobodnie kable elektryczne. W jednym kcie pomieszczenia stao zawsze kilku lekarzy SS, wrd nich Josef Mengele. cznie w Monowicach przeprowadzono eksperymenty na blisko siedemdziesiciu, osiemdziesiciu winiach. Zmara przy tym mniej ni poowa". Ernst Michel opisa katusze, jakim poddani byli winiowie: Byo to za kadym razem pi, czasami pitnacie kobiet, ktre naraz przywoono. Kiedy przynielimy te chore kobiety na noszach, musielimy podczy im wszystkie potrzebne kable. Wida byo, e s to kable elektryczne. Podczao si te urzdzenia na rkach, nogach i do skroni. Kiedymy to zrobili, my, winiowie, musielimy opuci pomieszczenie. Po upywie od p godziny do czterdziestu piciu minut wzywano nas znowu i musielimy pomc zdejmowa te urzdzenia. Potem musielimy wynie te winiarki do pomieszczenia znajdujcego si przed tym, o ktrym wanie mwiem"16. Winiarki trudno byo pozna. Rzucao si w oczy, e winiarki [...] sprawiay wraenie, jakby byy w konwulsjach. Niektre miay pian na ustach. Inne miay w ustach chustki, ktre potem, w tej poczekalni, mielimy wycign. Przy odczaniu urzdze nie widziaem oparze na ich ciaach. Widziaem natomiast, e w wielu wypadkach winiarki [...] byy martwe, kiedy trzeba je byo wyciga. Jako sanitariusz w szpitalu obozowym dla winiw w Monowitz miaem wystarczajco wiele okazji widzie, jak wyglda czowiek, kiedy jest martwy. Byo rzecz pewn bez adnych wtpliwoci, e w tych wypadkach nie chodzio o utrat przytomnoci, lecz o to, e ludzie ci ju nie yli"17. Znaczn cz energii i sil Mengelego pochaniay starania, by nie wypa z programu sterylizacji, jaki na osobiste polecenie Himmlera przeprowadzali w Auschwitz ginekolog Carl Clauberg i lekarz Luftwaffe, Horst Schumann. Chocia Mengele nie mia w tej dziedzinie kwalifikacji, nie przepuci adnej moliwoci dotyczcej sterylizacji kobiet i mczyzn czy kontroli tego typu zabiegw. Wczy si w zabiegi operacyjne zmierzajce do kastracji kobiet. Wyprbowywa je ze wszystkimi krwawymi skutkami i konsekwencjami i operowane przez niego winiarki pniej 16 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 28.1.1972, t. 7, s. 216 i n. 17ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, ae, . 27. Zbrodnicza medycyna 1 przez cale ycie borykay si z wielkimi problemami zdrowotnymi, jeli w ogle zabiegi te przeyy. Wyprbowywa te nieoperacyjne sposoby pozbawiania kobiet podnoci, wstrzykuj c im substancj zawierajc kwas do drg rodnych, ktry powodowa zrosty w jajowodach, lub podajc im hormony, majce powstrzyma menstruacj. Stosowa te, zarwno u kobiet, jak i u mczyzn, nawietlanie podbrzusza promieniami rentgena w tak wysokich dawkach, e dochodzio do znacznych oparze obejmujcych nie tylko skr, lecz i tkanki gbokie18. Operacyjne usuwanie jder wydao mu si - po kilku prbach - wobec tamtych metod zbyt czasochonne i skomplikowane. Eksperymenty z hiszpask much"19 i innymi afrodyzjakami, podnoszcymi libido i zdolno zapadniania zmczonych wojn niemieckich onierzy w okresie ich rzadkich urlopw w domu, dopeniay tematyki jego bada". Niektre wypowiedzi winiw biorcych udzia w tych nieludzkich eksperymentach lub osb, ktre mogy je obserwowa, pozwalaj wyobrazi sobie cierpienia, jakie przeszli ci, ktrych Mengele wybra do swoich dowiadcze. wczesny starszy obozowy w szpitalu w Auschwitz, Ludwik Wrl, zezna na ten temat: Doktor Mengele w cisej wsppracy [z Claubergiem i Schumannem] dokonywa-operacji jder na licznych modych, przede wszystkim ydowskich mczyznach. Najpierw usuwa jedno, potem take [sic!] drugie. Po zakoczeniu prb wysya swe ofiary do komr gazowych"20. Wgierska pisarka liga Lengyel: Po ich powrocie do naszego obozu opowiedziay mi [grupa polskich zakonnic], e Mengele podda je ekstremalnym nawietlaniom promieniami rengena, w efekcie czego doznay oparze. Napromieniowywano ich podbrzusza. Pokazyway mi, e brzuchy miay cakiem opuchnite wskutek tego zabiegu"21. Francuski lekarz Milo Horo: Mengele zada ode mnie, ebym upi Cygank w wieku okoo 25 lat, w dobrym zdrowiu, na ktrej chcia si wiczy w przeprowadzaniu 18 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie dra Rudolfa Weisskopfa alias Witek z

8.2.1967, t. 26, s. 112 i n. 19 Wysuszony insekt aplikowano w postaci proszku albo pasty na wzmocnienie potencji. 20 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.1, s. 157. 21 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 28.1.1972, t. 7, s. 214. Josef Mengele - doktor z Auschwitz kastracji. [...] W mojej obecnoci usun jej jajniki. [...] Usun te kilka macic"22. Byy pisarz obozowy doktor Heinrich Diirmayer zezna, e generalne zarzdzenia jak zakres bada, cel itd." dotyczce eksperymentw Mengelego i innych lekarzy SS przychodziy z Berlina. W sposobie przeprowadzania tych polece pozostawiano jednak lekarzom SS woln rk. Byo to wanie ich zadanie, by opracowa metody, pozwalajce na osignicie celu. W zadania ch badawczych obejmujcych sterylizacj chodzio o to, eby si przekona, czy moliwe jest przywrcenie podnoci po dokonaniu wczeniejszej sterylizacji. Tym tumaczy si fakt, e dokonujc prb, stosowano rne rodzaje sterylizacji, jak usunicie jajnikw, przecicie jajowodw i nawietlanie promieniami rentgena". Prby te, przypuszcza pisarz obozowy, bray si z rachub najwyszych przywdcw SS, e po ewentualnej klsce mona bdzie przeprowadzi Morgenthauplan, to znaczy sterylizacj niemieckich kobiet. Poza tym chodzio o wynalezienie taniej metody sterylizacji, eby w ten sposb doprowadzi do wymarcia caych narodw"23. Trudno udowodni, e w 1944 roku lekarze SS mieli wedug rozkazw przeprowadza eksperymenty mogce si przyda w wypadku klski N iemiec. O wiele bardziej prawdopodobne - i lepiej udokumentowane -jest natomiast, e czowka przywdztwa SS rzeczywicie poszukiwaa szybkiego, prostego i taniego oraz moliwego do przeprowadzania na masow skal sposobu czynienia bezpodnymi kobiet z krajw okupowanych przez III Rzesz, uznanych za nisze pod wzgldem wartoci rasy. Takie postawienie sprawy wpywao oczywicie na lekcewace traktowanie przez Mengelego ciarnych winiarek i matek, ktre w Auschwitz urodziy swoje dzieci. Lekarka -winiarka Janina Kociuszkowa informowaa o tym nastpujco: Krtko po moim przybyciu do Birkenau [lipiec 1944] opowiedziaa mi zatrudniona jako poona winiarka [...] Leszczyska [...], e w Birkenau przez pewien czas obowizywao zarzdzenie Mengelego, e wszystkie kobiety ciarne maj by zagazowane, co rzeczywicie przez pewien czas praktykowano"24. Pniej 22 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 18, s. 106. 23 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 8, s. 31a i n. 24 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 10, s. 65 i n. Zbrodnicza medycyna 16 zarzdzenie to zostao zmienione o tyle, e pozwalano kobietom urodzi, dzieci jednak natychmiast topiono25. Jeszcze pniej pozwalano narodzonym dzieciom pozosta przy yciu, odmawiano im jednak jakiejkolwiek opieki medycznej i poywienia, tak e miertelno wrd noworodkw bya bardzo wysoka; leay one z matkami na trzypitrowych pryczach bez ubranek, niedokarmione26. Najczciej te umieray po kilku dniach. Polskiej lekarce zapada w pami pewna matka i jej malestwo: W Auschwitz w budynku sztabu obozu bya pewna Sowaczka nazwiskiem Polak zatrudniona tam jako sia biurowa. Do obozu trafia, bdc w ciy. Kiedy si dowiedziaa, e dziecko po narodzeniu zostanie zniszczone [...] pogodzia si z t myl. Urodzia dziecko i przez pi miesicy chowaa je dziki pomocy winiarek. Mengele dowiedzia si jednak 0 niesubordynacji wobec jego zarzdzenia i kaza dziecko zagazowa. Matka owiadczya kiedy przyszy esesmanki, eby je od niej odebra - e nie odda dziecka i eby zabito j razem z nim. Wtedy wzito i j, 1 dziecko do szpitalnej sanitarki, ktr przewoono pojemniki z gazem i zawieziono do krematorium, gdzie oboje zginli"27. Rozkazy, ktre wydawa Mengele, i zasady przez niego wyznaczone, musiay by bezwzgldnie przestrzegane. Ten, kto je naruszy, naraa si, w lejszym przypadku, na wcieko lekarza obozowego, a w gorszym - ryzykowa ycie; w pojedynczych przypadkach bywaa to mier z rki

samego Mengelego. Bya sanitariuszka w obozie cygaskim" Zofia Hauswirt zeznaa, e w padzierniku 1943 w tamtejszym bloku 25 pewna kobieta urodzia dziecko. Podczas najbliszego apelu porannego starsza blokowa, sowacka ydwka imieniem Edyta, zameldowaa liczb winiarek i zwrcia uwag, e urodzi si adny chopczyk28. Mengele wpad we wcieko i rozkaza mi natychmiast i na blok i przynie mu dziecko. Przyniosam mu dziecko i poszam z nim do pomieszczenia, w ktrym stal Mengele i starsza blokowa Edyta. Mengele trzyma w rce 25 Potwierdzone przez Ibolya Mann, ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 22, s. 45 i n. 26 Tame. 27 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.10, s. 65 i n. 28 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 31, s. 205 i n. Zbrodnicza medycyna 15 zarzdzenie to zostao zmienione o tyle, e pozwalano kobietom urodzi, dzieci jednak natychmiast topiono25. Jeszcze pniej pozwalano narodzonym dzieciom pozosta przy yciu, odmawiano im jednak jakiejkolwiek opieki medycznej i poywienia, tak e miertelno wrd noworodkw bya bardzo wysoka; leay one z matkami na trzypitrowych pryczach bez ubranek, niedokarmione26. Najczciej te umieray po kilku dniach. Polskiej lekarce zapada w pami pewna matka i jej malestwo: W Auschwitz w budynku sztabu obozu bya pewna Sowaczka nazwiskiem Polak zatrudniona tam jako sia biurowa. Do obozu trafia, bdc w ciy. Kiedy si dowiedziaa, e dziecko po narodzeniu zostanie zniszczone [...] pogodzia si z t myl. Urodzia dziecko i przez pi miesicy chowaa je dziki pomocy winiarek. Mengele dowiedzia si jednak 0 niesubordynacji wobec jego zarzdzenia i kaza dziecko zagazowa. Matka owiadczya kiedy przyszy esesmanki, eby je od niej odebra - e nie odda dziecka i eby zabito j razem z nim. Wtedy wzito i j, 1 dziecko do szpitalnej sanitarki, ktr przewoono pojemniki z gazem i zawieziono do krematorium, gdzie oboje zginli"27. Rozkazy, ktre wydawa Mengele, i zasady przez niego wyznaczone, musiay by bezwzgldnie przestrzegane. Ten, kto je naruszy, naraa si, w lejszym przypadku, na wcieko lekarza obozowego, a w gorszym - ryzykowa ycie; w pojedynczych przypadkach bywaa to mier z rki samego Mengelego. Bya sanitariuszka w obozie cygaskim" Zofia Hauswirt zeznaa, e w padzierniku 1943 w tamtejszym bloku 25 pewna kobieta urodzia dziecko. Podczas najbliszego apelu porannego starsza blokowa, sowacka ydwka imieniem Edyta, zameldowaa liczb winiarek i zwrcia uwag, e urodzi si adny chopczyk28. Mengele wpad we wcieko i rozkaza mi natychmiast i na blok i przynie mu dziecko. Przyniosam mu dziecko i poszam z nim do pomieszczenia, w ktrym sta Mengele i starsza blokowa Edyta. Mengele trzyma w rce 25 Potwierdzone przez Ibolya Mann, ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 22, s . 45 i n. 26 Tame. 27 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 10, s. 65 i n. 28 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 31, s. 205 i n. Zbrodnicza medycyna zarzdzenie to zostao zmienione o tyle, e pozwalano kobietom urodzi, dzieci jednak natych miast topiono25. Jeszcze pniej pozwalano narodzonym dzieciom pozosta przy yciu, odmawiano im jednak jakiejkolwiek opieki medycznej i poywienia, tak e miertelno wrd noworodkw bya bardzo wysoka; leay one z matkami na trzypitrowych pryczach be z ubranek, niedokarmione26. Najczciej te umieray po kilku dniach. Polskiej lekarce zapada w pami pewna matka i jej malestwo: W Auschwitz w budynku sztabu obozu bya pewna Sowaczka nazwiskiem Polak zatrudniona tam jako sia biurowa. Do obozu trafia, bdc w ciy. Kiedy si dowiedziaa, e dziecko po narodzeniu zostanie zniszczone [...] pogodzia si z t myl. Urodzia dziecko i przez pi miesicy chowaa je dziki pomocy winiarek. Mengele dowiedzia si jednak

0 niesubordynacji wobec jego zarzdzenia i kaza dziecko zagazowa. Matka owiadczya kiedy przyszy esesmanki, eby je od niej odebra - e nie odda dziecka i eby zabito j razem z nim. Wtedy wzito i j, 1 dziecko do szpitalnej sanitarki, ktr przewoono pojemniki z gazem i zawiez iono do krematorium, gdzie oboje zginli"27. Rozkazy, ktre wydawa Mengele, i zasady przez niego wyznaczone, musiay by bezwzgldnie przestrzegane. Ten, kto je naruszy, naraa si, w lejszym przypadku, na wcieko lekarza obozowego, a w gorszym - ryzykowa ycie; w pojedynczych przypadkach bywaa to mier z rki samego Mengelego. Bya sanitariuszka w obozie cygaskim" Zofia Hauswirt zeznaa, e w padzierniku 1943 w tamtejszym bloku 25 pewna kobieta urodzia dziecko. Podczas najbliszego apelu porannego starsza blokowa, sowacka ydwka imieniem Edyta, zameldowaa liczb winiarek i zwrcia uwag, e urodzi si adny chopczyk28. Mengele wpad we wcieko i rozkaza mi natychmiast i na blok i przynie mu dziecko. Przyniosam mu dziecko i poszam z nim do pomieszczenia, w ktrym sta Mengele i starsza blokowa Edyta. Mengele trzyma w rce 25 Potwierdzone przez Ibolya Mann, ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 22, s. 45 i n. 26 Tame. 27 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.10, s. 65 i n. 28 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 31, s. 205 i n. 166 Josef Mengele - doktor z Auschwitz strzykawk. [...] Z dzieckiem na rku podeszam na rozkaz do Mengelego, a on unis kurteczk i koszulk niemowlcia i uku strzykawk w serce. [...] Dziecko zmaro na moich rkach. Jak powiedziaa mi potem Edyta, by to zastrzyk z fenolu". Z zezna lekarki-winiarki ze specjalnci ginekologa, doktor Giseli Perl, zapisanych w protokole przesucha, wynika, e Mengele poleci jej w czerwcu 1944, eby przygotowaa mu zestawienie wszystkich kobiet ciarnych z odcinka B lic. Miay by one przeniesione do innego bloku, do lepszych warunkw (chodzio o czysto i lesze odywianie). Lekarka wskazaa dwie kobiety bdce w dziewitym miesicu ciy. Zostay one zabrane z bloku, w ktrym dotychczas przebyway, i lekarka nie zobaczya ich ju nigdy. Na jej pene przeraenia pytanie, co si z nimi stao, starsza obozowa odpowiedziaa, e poszy albo na blok bada, ktrym kierowa Mengele, albo do krematorium"29. Doktor Perl nie zgosia wic ju nigdy potem kobiet ciarnych ze swego odcinka. Wasnymi rkami odbieraam porody dzieci w dzie i w nocy, nie meldujc o nich lekarzom SS, i stale yam w miertelnym lku, e szpicle [...] donios Mengelemu, co robi. Nigdy jednak nie zostaam zadenuncjowana. Kiedy Mengele podszed do mnie i z wciekoci uderzy mnie w twarz, pytajc, gdzie s kobiety w ciy. Odpowiedziaam, e nie wiem o adnej"30. W padzierniku 1944 doktor Gisela Perl zostaa przeniesiona do o bozu kobiet B la. Tam Mengele rozkaza jej, by poprzez sztucznie wywoywan prowokacj porodu uzyskaa ywy embrion, ktry w celach badawczych zostanie przesany do Berlina". Lekarka zeznaa: Musiaam przeprowadza wielk ilo aborcji, eby zdoby ywe embriony. Pewnej nocy, przeprowadzajc aborcj u modej dziewczyny, udao mi si uzyska embrion w bardzo dobrym stanie. W tym momencie na rewir wszed Mengele i odkry, e w piecu, ktry suy do sterylizacji, gotowalimy par ziemniakw. Dosta ataku wciekoci, rzuci mnie na podog i zacz mnie kopa i depta po plecach, tak e przez dwa czy trzy miesice miaam w moczu krew. Dziwne, e w ogle to przeyam. Kiedy z oporami, ostatnim wysikiem powiedziaam: Herr Obersturmfhrer, 29 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 15, s. 225 i n. 30 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 226 Zbrodnicza medycyna 167 mam dla pana co niezwykego, i podaam mu sj z embrionem, ten czowiek kompletnie si zmieni. Natychmiast si uspokoi i w widoczny sposb by uszczliwiony, opuci te rewir, nie przeprowadzajc adnej selekcji"31. Nie mniej bulwersujce ni zeznania na temat nieludzkiego stosunku Mengelego do winiarek w ciy s informacje, ktre opisuj jego udzia w eksperymentach medycznych majcych na celu

prby zmiany tczwki ludzkiego oka albo zabijanie winiw o nietypowym zabarwieniu tczwek po to, by wypreparowa ich gaki oczne i posa je zainteresowanym kolegom w Berlinie albo wzbogaci berlisk kolekcj zbiorw anatomicznych. Polski lekarz-wizie zatrudniony w obozie cygaskim" w Birkenau Rudolf Diem poda, e Mengele interesowa si przypadkami rnego zabarwienia tczwek oczu u pewnego winia. Wyda on Diemowi polecenie wkroplenia mu do oczu adrenaliny. Mengele liczy, e zastosowanie takich kropli doprowadzi do zmiany zabarwienia tczwki". Ani to, ani inna zmiana jednak nie nastpia32. W maju 1944 w obozie kobiet B la w Birkenau winiarka polityczna Irmgard Jantsch urodzia dziecko. Poniewa bya nie-Zydwk, moga je zachowa. W listopadzie niemowl zachorowao i zostao umieszczone w bloku szpitalnym na terenie byego obozu cygaskiego". Kiedy pod sam koniec roku 1944 nad Birkenau zaczy lata samoloty aliantw i ostrzeliwa obz, matka pobiega do szpitala, eby by przy dziecku. Znalazam je niepodobne do siebie. Nie miao ju oczu, tylko dwie czerwone kluski. Zaniosam dziecko [Mengelemu] i spytaam, co zrobi z moim dzieckiem. Mengele spojrza na mnie szyderczo i powiedzia co w tym sensie: C w tym dziwnego, jeli z niebieskich oczu chce si zrobi czarne"33. Dziecko umaro kilka dni po wyzwoleniu obozu. Efektem wszystkich tych pseudomedycznych prb byy tylko niewypowiedziane cierpienia dzieci, jeli nie ich mier. Antropoloka Martyna Puzynina zeznaa, e Mengele w drugiej poowie 1944 roku przekaza jej 31 Tame 32 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 29, s. 60 33 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 8, s. 21 i n.

168 Josef Mengele - doktor z Auschwitz drewnian skrzyni z wypreparowanymi gatkami ocznymi, ktr na jego polecenie miaa dostarczy nastpnego dnia na obozow poczt34. Szef oddziau Instytutu Antropologii, Dziedzicznoci i Eugeniki im. cesarza Wilhelma w Berlinie, profesor Hans Nachtsheim, potwierdzi w 1961 roku odbir tamtej przesyki: Musz wyzna, e by to dla mnie najwikszy szok, jaki przeyem w caym okresie nazizmu, kiedy pewnego dnia Mengele przysa oczy rodziny cygaskiej, jaka znajdowaa si w obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Rodzina ta miaa heterochromi tczwki* i jedna z pracownic Instytutu, zajmujca si problemem heterochromii, wczeniej okazywaa ju zainteresowanie takimi oczami"35., Mengele posya do Berlina nie tylko wypreparowane gaki oczne. Lista z yczeniami stamtd bya o wiele obszerniejsza. To, e prbki krwi bliniakw posyano specjalnie Otmarowi von Verschuerowi, wiemy ju z poprzedniego rozdziau. Gwny patolog w zespole Josefa Mengele, preparujcy ludzkie organy, dr Mikls Nyiszli, zezna, e tak samo chtnie widziano w Berlinie szkielety ludzi, w ktrych w budowie fizycznej istniay odstpstwa od normy. W tym celu zabijano rwnie wybranych winiw. Dokonywalimy ich pomiarw, a potem Oberscharfhrer Muszfeld [waciwe: Mussfeldt] zabija ich [...] strzaem w ty gowy z broni maokalibrowej. Nastpnie dostawalimy rozkaz wykonania sekcji i spisania bardzo dokadnego protokou sekcyjnego. Pniej wytrawialimy zwoki osb o anormalnej budowie chlorowanym wapnem i czyste koci zbieralimy do paczek, ktre wysyalimy do Instytutu Antropologii w Berlinie". Tam na najbardziej nietypowe eksponaty z Auschwitz oczekiway Centralne Zbiory Genetyki. Naleay do nich pody i noworodki blinit jedno - i dwujajowych, organy wewntrzne dzieci i dorosych, wszelkiego rodzaju anomalie polegajce na podwjnym wystpowaniu jakiego organu w ciele jednego czowieka, pody, noworodki i organy osb nalecych do jednego klanu rodzinnego, ktre wykazyway pewne dziedziczne cechy patologiczne, pody, noworodki i organy osb nalecych do rasy niemieckiej, do ras innych narodw Europy i do ydw. 34 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 31.10.1972, t.13, s.17. * Inaczej: rnobarwno tczwek. 35 List ten cytowany jest w przypisach do: Stephan Khl, Die internationale der Rassisten,

Frankfurt, 1997, s. 275. Zbrodnicza medycyna 169 To, czego w pracowniach genetyki dowiadywano si z trudem poprzez dowiadczenia przeprowadzane na zwierztach lub autodowiadczenia wykonywane na wasnym ciele przez naukowcw, Mengele mgt wyprbo-wywa bez ogranicze na tysicach ludzkich istnie w Auschwitz, w sposb dyletancki i niehumanitarny, doprowadzajc do masowych mierci. Poniewa jako lekarz przed wojn mial w tym wzgldzie dorobek wicej ni skromny, teraz wykorzystywa kad okazj. W prowadzonych przez niego dowiadczeniach zmuszony by pomaga mu jako asystent francuski chirurg-wizie pochodzcy ze Strasbourga, dr Levy. Wyuskiwanie jder, przecinanie jajowodw i resekcje jajnikw to jego pierwsze prby chirurgiczne. Potem Mengele odway si przeprowadza powaniejsze operacje, jak usuwanie macicy poprzez powoki brzuszne czy czciowe resekcje odkw w przypadkach wrzodw. Wielu pacjentw tych operacji nie przeyo, umierali na stole operacyjnym. Ale i ci, ktrzy przeyli, nie mieli duo wicej szczcia. Wszyscy chorzy bez wyjtku koczyli ycie w komorze gazowej"36. Jeden z winiw, ktrzy przeyli, Polak Jakw Freimark, by wiadkiem, jak Mengele w lecie 1944 w bloku szpitalnym obozu kobiet B la w Birkenau operowa jednemu winiowi ledzion. Przez drzwi, zezna Jakw, mogem widzie, jak Mengele eksperymentowa, stojc przy stole, ustawionym porodku prosektorium. Na stole lea wizie - mczyzna mocno zbudowany, lat okoo trzydziestu. Wizie ten mia z lewej strony krwawy wylew; SDG [esesman-sanitariusz] Klehr da temu winiowi zastrzyk, a ten, rzuciwszy gow w bok, natychmiast si uspokoi, to znaczy zmar albo straci przytomno, gdy wczeniej charcza i stka. Mengele otwar mu bok brzucha i wyci jaki organ; pniej syszaem od mojego kolegi, e usun mu ledzion. Po tej operacji mj przyjaciel musia wynie jego zwoki i rzuci je do innych zmarych."37 Wgierski wizie Jeno Frjed przey operacj transplantacji szpiku kostnego, jak na nim przeprowadzi Mengele. W padzierniku 1944 jako wizie trafi do obozowego szpitala. Mengele wyznaczy go do tej operacji 36 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie Milo Horeau z 8.7.1975, t. 22, s. 4. 37 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 4.10.1973,1.18, s. 106. 170 Josef Mengele - doktor z Auschwitz podczas pewnej szybkiej wizyty. Sanitariusz przywiza mnie do stou. Potem podszed Mengele i inni w biaych fartuchach i nacili w wielu miejscach moj zupenie zdrow ko podudzia. Dutem i podobnymi narzdziami wydubali czci mojej koci i przecignli przez podudzie jak rur. Ta operacja przeprowadzana bya bez znieczulenia. Cierpalem niewypowiedziane ble i kilkakrotnie traciem przytomno. Sanitariusz zaciska mi na ustach jak szmat, eby uciszy moje krzyki. Po operacji Mengele i jego towarzysz owinli moj ran bandaem, pozostawili w niej jednak rur"38. Przez ptora miesica co trzy, cztery dni Frieda dostarczano na sal operacyjn: Mengele i jego towarzysz za kadym razem cigali bandae i dokonywali dalszych zabiegw, co wywoywao straszliwe ble. Ja - poniewa byem przywizany do stou i miaem najczciej koc zarzucony na twarz - mogem tylko widzie, e strzykawk lekarsk cigali mi co z mojego otwartego podudzia. Sanitariusz powiedzia mi raz, e [...] z koci mojego podudzia Mengele i jego towarzysz pobieraj szpik kostny". Dla Wehrmachtu szczeglnie wane byo - wobec licznych przypadkw zachorowa onierzy niemieckich na tyfus plamisty na froncie wschodnim i malari na Bakanach - wynalezienie skutecznej szczepionki przeciwko tym chorobom. Wielkie firmy farmaceutyczne, przede wszystkim Behring--Werke, Hoechst i Bayer, wysyay due iloci nowo wyprodukowanych preparatw dla przetestowania ich na winiach. Mengele, ktry nie mia adnego powizania z tymi firmami, zaangaowany by w to tylko szcztkowo. Mimo to polski lekarz Stanisaw Czelny, zatrudniony jako sanitariusz w obozie cygaskim", opisa, jak zosta przez Mengelego wykorzystany jako obiekt dowiadcze i tylko dobremu stanowi zdrowia zawdzicza, e przey seri takich testw. Najpierw Mengele wywoa u niego sztucznie infekcj tyfusow: Pewnego dnia w czerwcu 1943 Mengele wezwa mnie do swego gabunetu lekarskiego. [...] Pobra ode mnie krew i mocz i da mi zastrzyk w lewy poladek. W zastrzyku zobaczyem pyn w kolorze czerwonym, ktry przypomina

krew; potem wysa mnie na blok chorych na tyfus. Jak dowiedziaem si pniej, dostaem wtedy 38 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.11.1968, t. 22, s. 7 i n. Zbrodnicza medycyna 171 od Mengelego zastrzyk z krwi chorego na tyfus"39. Wizie dosta wysokiej gorczki, blw gowy, znacznie schud, traci te czsto przytomno. Mengele przychodzi czsto na ten blok, sprawdza wykres temperatury, podawa mi ma bia tabletk o gorzkim smaku i jaki pyn do picia. Nie wiem, co to byy za tabletki i co to by za pyn. Po tych tabletkach czuem si coraz gorzej. Tabletki i pyn podawa mi Mengele osobicie. Byem wtedy chory na tyfus plamisty okoo dwch miesicy". Gorczka pacjenta wzrosa do czterdziestu stopni. Wspwiniowie, ktrzy podobnie zostali zainfekowani przez Mengelego, albo reagowali na podawane im lekarstwa, albo umierali lub te, jak doktor Stanisaw Czelny, przeywali dziki temu, e choroba miaa u nich agodniejszy przebieg, poniewa wskutek wczeniejszego zachorowania w ich organizmach zdyy wytworzy si substancje odpornociowe. Takich wanie winiw, ktrzy mieli za sob przebyt malari, szuka pewnego dnia w szpitalu obozu macierzystego Mengele. Twierdzi, e potrzebuje pobra ich krew do produkcji szczepionki. Jego perfidne postpowanie opisa tragarz zwok w szpitalu obozowym, warszawski yd Jakw Balabau: Przypominam sobie, e doktor Mengele przyszed raz na blok i zarzdzi, e wszyscy, ktrzy mieli kiedy malari, maj si zameldowa i zosta wpisani na list. Zameldowao si 48 takich osb. Po kilku dniach przyszed felczer z gestapo. Ci, ktrzy mieli kiedy malari, zostali ustawieni przed drzwiami w kolejce i pojedynczo wchodzili do poko ju. Tam kady dostawa zastrzyk i po tym zastrzyku kady z tych ludzi umar". Z jeszcze ciepych cia pobierano krew, dosownie j z nich wytaczajc. Na kocu tragarz zwok wynosi t ludzk padlin przez inne drzwi i nis a do masowego grobu pooonego na zewntrz ogrodzenia obozowego. w sanitariusz SS, zezna Balabau, opowiedzia mu, e dziaa z rozkazu Mengelego. Wszystko byo tak przygotowane, e wchodzcy yd nie wiedzia ani nie widzia, e wynosz zwoki i e on te idzie na mier"40. Krew i mocz tych winiw, ktrych Mengele wybra do swoich eksperymentw, badane byy najczciej w Instytucie Higieny w Rajsku. 39 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, wypowied z 19.5.1972, t. 24, s. 14 i n. 40 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 37, s. 105. 172 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Pracowa tam kolega Mengelego, Hans Miinch. Kultury bakterii, potrzebne do przeprowadzania mnstwa analiz, rosy najczyciej, jak stwierdzono w Rajsku, na wolnym od tuszczu misie ludzkich musku-w, pokrojonym w cieniutkie plastry. W jaki sposb ci bakteriolodzy po umwieniu si z lekarzem obozowym Wchodzili w posiadanie ludzkiego misa, opisa kierownik komand obozowych SS w Auschwitz Erich Mussfeldt: W lipcu 1944 byem wiadkiem, jak [kierownik komand obozo wych SS] Otto Moll w czwartym krematorium zastrzeli okoo dwudziestu ydw. Wybiegali oni bez ubra z drzwi krematorium. Moll sta na zewntrz blisko drzwi, strzela i zabija ich na miejscu. Zdumiao mnie to i zapytaem kapo, co si dzieje. Ten kapo, a pniej rwnie pewien dozorca SS pilnujcy winiw wyjanili, e czci ciaa zabitych zostay pobrane do Instytutu Higieny w Rajsku. Na tym terenie, gdzie doszo do tej masakry, czeka z ciarwk sanitariusz SS Zabel z lekarzem-winiem. Lekarz-wizie wycina z ud zwok fragmenty mini, uprzednio pozbawione skry. To ludzkie miso wrzucano do wiadra i Zabel pojecha z lekarzem-winiem do Rajska. Ten esesman i kapo wyjanili na moje zapytanie, e takie sceny rozgryway si czciej i e pobrane ludzkie ciao suyo w Instytucie w Rajsku jako poywka dla bakterii"41. Dla moralnoci i etyki zawodowej lekarzy z Auschwitz nie istniaa, jak wida, adna nieprzekraczalna granica. Zarwno oni, jak i ich sprzymierzecy w wojnie totalnej* na Wschodzie dziaali w stworzonej przez siebie wolnej od prawa przestrzeni42. Gwacili wszelkie prawa. Zadawanie mierci czy zgoda na mier czowieka w efekcie przeprowadzanych eksperymentw medycznych rwnie w tamtych czasach byy karalne. Lekarze SS nie obawiali si jednak adnych

sankcji. 41 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 19.8.1947, t. 41, s. 7 i n. ' W wojnie, w ktrej uywa si wszystkich dostpnych metod, dc do zniszczenia caego potencjau przeciwnika, z pominiciem wszelkich norm prawnych i moralnych; twrc pojcia by niemiecki genera von Ludendorf. 42 Wycig z zarzdzenia Hitlera na temat zniesienia wojennego wymiaru sprawiedliwoci na Wschodzie z 13.5.1941: Za dziaania podjte przez czonkw Wehrmachtu przeciwko osobie cywilnej ze strony wroga sprawcy nie grozi dochodzenie, co odnosi si rwnie do przypadku, gdy czyn bdzie jednoczenie przestpstwem wojennym albo wykroczeniem". Zbrodnicza medycyna 173 Hans Miinch relacjonowa rozmowy, jakie prowadzi z Mengelem na temat dowiadcze dokonywanych w Auschwitz na ludziach. Kiedy Mengele powiedzia mu, e rasa ydowska musi zosta zniszczona, jeli ma przetrwa rasa aryjska. Ta ostateczna walka wanie si rozpocza. A poniewa ydw w Auschwitz i tak czeka mier, mona ich wykorzystywa d o swoich dowiadcze, nie czynic sobie szczeglnych wyrzutw. Przeciwnie, w ten sposb ydzi wywiadcz ludzkoci ostatni przysug"43. /> 43 Dr Hans Miinch w rozmowie z autorem w czerwcu 1985. / Otcha zla System Auschwitz" to odczowieczona zagiada odcztowieczonych ofiar. Byi to nie tylko mord na wielk skal, lecz rwnie wielokrotno mordw pojedynczych. Zabijanie miao by zorganizowanie w sposb przemysowy, wedug ustalonej procedury i w swoim przebiegu stechnicyzowane, moliwie bez udziau uczu ze strony wykonawcw; nie powinni wic robi tego ludzie SS wasnymi rkami. I nie z wasnej decyzji. Kady esesman odkomenderowany do Owicimia musia podpisa nastpujc deklaracj: O yciu i mierci wroga decyduje Fhrer. aden narodowy socjalista nie ma prawa pooy rki na wrogu. Kady wizie moe by ukarany tylko przez komendanta". Jednak monopol na gwat tylko formalnie nalea wycznie do Hitlera i podlegajcych mu komendantw kacetw. W gruncie rzeczy w obozach bito, mczono i mordowano winiw codziennie, nie tylko w sposb przemysowy", masowy, podczas rozstrzeliwa i w komorach gazowych, lecz wszdzie, na obozowych ulicach, w barakach winiw, w zakadach, gdzie winiw zatrudniano, i w wiziennych szpitalach. Istniay te zakady przemysu zbrojeniowego synnych niemieckich koncernw, w ktrych winiowie obozowi musieli pracowa jak niewolnicy do granic si fizycznych. Nazywao si to mier przez prac". Istniay pseudomedyczne dowiadczenia lekarzy SS na ludziach, na ktre zgod wydao kierownictwo SS w Berlinie. Nazywao si to badania zuywajce". Istnia rwnie mord jako akt pojedynczy, jako niepohamowany, niesterowalny wybuch gwatu zrodzony z gbi, ktry w orzeczeniach sdowych w procesach powojennych okrelano mianem ekscesu", co miao go odrnia od zaplanowanego i przeprowadzanego przez Otcha zla 175 grupy operacyjne w obozach koncentracyjnych specjalnego traktowania" - Sonderbehandlung" kilku milionw ludzi. Jednak owe ekscesy" mwi czsto wicej o wykonawcach owego systemu Auschwitz" ni masowe mordy dokonywane w komorach gazowych lub egzekucje przeprowadzane przez specjalne grupy SS. Byy one przejawem rozadowywania niemoliwego do opanowania napicia, w jakim yli rwnie sprawcy. Ujawniaj te, e mordoway nie maszyny, lecz ludzie, ktrzy wskutek splotu okolicznoci, w jakich si znaleli, za spraw wasnej osobowoci i podatnego charakteru tracili nad sob kontrol. Te czyny, trudne do pojcia w swoim poraajcym okruciestwie, wymiarze i bezcelowoci, pozwalaj w ich sprawcach dostrzec ludzi -jakkolwiek zrazu paradoksalnie to zabrzmi. Nie byy to przecie jakie monstra ani osobnicy chorzy psychicznie, ktrzy w obozach koncentracyjnych -

tylko w godzinach suby - pozwalali dziaa przez siebie zu, lecz byli to ludzie cakowicie poddajcy si autorytetowi, cakowicie przystosowani, najczciej niepozorni, ktrzy po wojnie powrcili do swojej niepozornej egzystencji, jak wczeniej wiedli. Dotyczy to rwnie Josefa Mengele, ktrego winiowie opisywali jako czowieka raczej wycofanego, zdystansowanego, nieszukajcego adnej bliskoci ani z nimi - to oczywiste - ani z kolegami lekarzami SS. Wszystko wskazuje na to, e manifestowanie emocji byo mu obce. Tylko wtedy, kiedy amano jego polecenia, traci nad sob wszelk kontrol i stawa si nieobliczalny. ydwka Leja Spiro zeznaa ju w marcu 1947 w Oddziale Prawnym Komitetu ydowskiego w Heidenheim/Brenz: Jako ydwka przebywaam w obozie koncentracyjnym Auschwitz od roku 1943 (sierpie) do stycznia 1945. Doktor Mengele wysa wiele transportw ydw wprost do komr gazowych, a poza tym prawie co tydzie przeprowadza w obozie wrd winiw selekcje, podczas ktrych decydowa o yciu i mierci winiw [sic!] i ogromn ich liczb ruchem palca skazywa na mier w komorach gazowych. Ja sama widziaam, jak w 1943 roku doktor Mengele wasnorcznie zastrzeli szesnastoletni ydowsk dziewczyn, ktra, chcc ratowa si przed mierci w komorze gazowej," ucieka na dach budynku"1. 1 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, owiadczenie z 26.3.1947, t. 27, s. 160. 176 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Lekarz obozowy Mengele, jak opisa go Jakw Balabau, warszawski yd, jeden z tych, co przeyli, sprawia! wraenie czowieka spokojnego, uporzdkowanego". Nie by jednak zdolny do ludzkiego wspczucia czy gotowoci traktowania winia jako czowieka i to si u niego pogbiao w miar przebywania w obozie. W rewirze by mody ydowski chopak, ktry mia ropne zapalenie w nodze. Doktor Mengele przyszed na rewir i amputowa mu t nog. Po amputacji, kiedy ran opatrzono, doktor Mengele odda temu ydowi jego nog i powiedzia mu, e pjdzie teraz do lepszego szpitala. Sanitariuszom kaza zaadowa chopaka na samochd i zawie do krematorium"2. W zimie, zezna Balabau, Mengele czsto wydawa polecenie, eby winiowie jadcy do krematorium rozbierali si przed wyjazdem do naga. Dopiero potem adowano ich na ciarwki. Kiedy pewnego dnia winiowie krzyczeli z zimna, a jeden z nich powiedzia, e Niemcy zasuyli, eby kiedy w ten sposb pojecha do gazu, Mengele rozwcieczony wszed na platform ciarwki i zabi z pistoletu dwch ydw3. Balabau przydzielony by te do wynoszenia zwok. Gdy pewnego razu znosi z obozu zwoki na ciarwk, ktra miaa je zawie do krematorium, przyszed do niego Mengele i wyda mu polecenie, e ma przywiza do zwok ywego jeszcze yda i zabra ze wszystkimi innymi zwokami do spalenia. Balabau posucha jego rozkazu bez sprzeciwu. Co innego mg zrobi?!4 Na przeomie lat 1944-1945, jak zeznaa inna z winiarek, ktre przeyy, Dyna Mynek, Mengele pewnej nocy przy ostrym mrozie zarzdzi odwszawianie w jej baraku. Musiaymy ustawi si w uliczce obozowej i dokadnie pamitam, co powiedzia wtedy Mengele: Przekonamy si ter az, czy wszy oka si mocniejsze, czy ydzi. Bya to aluzja do odpornoci winiarek na mrz. Musiaymy wtedy [...] godzinami sta na ulicy a do wczesnych godzin rannych. Kiedy zrobio si jasno, na ulicy leay ciaa martwych winiarek. Mengele nie przej si tym. [...] Nie mog 2 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie niedatowane Jakova Balabau t. 37, s. 106. 3 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame. 4ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, ae. Otcha zla 177 poda liczby tych, ktre mona byo rano zobaczy. W kadym razie byo ich na pewno wicej ni dziesi"5. Nawet w najwiksze ydowskie wita Mengele nie rezygnowa z przeprowadzania selekcji w obozie. Prawdopodobnie odczuwa przy tym perwersyjn przyjemno, e dni, w ktrych ydzi wracali pamici do pamitnych wydarze swej biblijnej historii, staj si dniami ich mierci. Osiemnastego wrzenia 1944, w dzie Rosz Haszana* wysa on do gazu, jak wynika z zezna

bugarskiej ydwki, Imre Hercz, 400 starych, modych albo sabych ydwek, wskazujc kciukiem w lewo lub w prawo. Dwudziestego szstego wrzenia, w wito Jom Kippur**, Mengele wyszuka znowu kilka setek ofiar, ktre trzymano potem w zamkniciu przez trzy dni w dwch barakach, nie dajc im nic do jedzenia, a w kocu je zamordowano6. Tego samego dnia Mengele pojawi si w baraku zlikwidowanego w midzyczasie obozu cygaskiego" B Ile. To, co wwczas si zdarzyo, opisa trzynastoletni wwczas Zwi Klein: Ustawiono desk i ten, kto przechodzc, dosign jej gow, mg pozosta w bloku, podczas gdy my, pozostali, zostalimy przeniesieni na specjalny blok, gdzie zbierano mczyzn muzumanw. Tam spdzilimy dzie czy dwa. Potem zaadowano muzumanw na auta -wywrotki, a my wyselekcjonowane bliniaki - musielimy i, piewajc przed autami, ktre wiozy muzumanw do krematorium. Przy wyjciu z obozu B II sta nasz starszy blokowy ze stranikami z SS. Czy nasz starszy blokowy zrobi co dla nas, nie wiem, w kadym razie po pewnym czasie nasz kolumn dogoni na rowerze goniec z meldunkiem i my, bliniacy, nie musielimy i dalej do krematorium. Ciarwki z muzumanami pojechay dalej, do krematorium"7. Rwnie w lecie 1944 Mengele wyda rozkaz, eby orkiestra obozowa dala koncert przed budynkiem szpitala obozu kobiet B la. Wiele 5 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 30.10.1972,1.13, s. 11. ' Dzie Sdu, pierwszy dzie Nowego Roku w kalendarzu ydowskim, wypada zawsze na jesieni. " Dzie Pojednania, witowany w 10 dni po Rosz Haszana. 6 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, informacja Imre Hercz z 1.4.1947, t. 37, s. 63 i n. 7 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 27.5.1968, t. 22, s. 159. 178 Josef Mengele - doktor z Auschwitz winiarek - zeznaa jedna z nich, Zofia Paliska - wyszo na zewntrz, eby posucha muzyki"8. Nage otoczyli je ludzie z SS i zabrali do komr gazowych. Przy tej okazji syszaam, jak,doktor Mengele powiedzia, e osoby, ktre wyszy na zewntrz na koncert, to nie adne chore, tylko lenie, ktre w szpitalu chciay si przechowa". Pielgniarz Erwin Chroszcz przyszed z pocztkiem czerwca 1943 wraz z Mengelem do obozu cygaskiego" B Ile. Zna dobrze Mengelego, poniewa spotyka go codziennie na obchodach. Nie jest wic moliwe, eby w dwch przypadkach, ktre na zawsze wryy si w jego pami, mg pomyli Mengelego z innym lekarzem. Pewnej niedieli doktor Mengele przyprowadzi do swego gabinetu lekarskiego na bloku 28 maego, moe trzy-, moe czteroletniego chopca. Przez szpary w niedokadnie zamalowanej szybie widziaem razem z dwoma innymi winiami, [...], jak doktor Mengele pobiera chopcu krew z nosa i z uszu. Potem przeprowadza na nim jakie dziaania, w kocu poci go na kawaki, kawaki ciaa zapakowa w papier i kaza pokrojone ciao chopca wyrzuci w miejsce, gdzie [sic!] skadano zwoki. Chopiec krzycza podczas tych zabiegw, potem nagle ucich"9. Mengele wykorzystywa prawdopodobnie woln od pracy niedziel, eby podczas tej wiwisekcji - lub jak nazywa si to w fachowym jzyku medycznym: obdukcji chopca pozyska wiey ludzki materia". Druga obserwacja Erwina Chroszcza: W dniu likwidacji obozu cygaskiego do Mengelego przysza maa, okoo czteroletnia dziewczynka, nazywajc go wujkiem doktorem. Poniewa dziecko nie chciao odej od Mengelego, ten skinieniem gowy poleci! niemieckiemu kapo zatrudnionemu w krematorium, eby je zabra!. Kapo wzi dziecko za nog i uderzy jego gow o koa ciarwki. W efekcie tego uderzenia gowa tej maej dziewczynki roztrzaskaa si. Doktor Mengele patrzy na to, stojc cay czas obok ciarwki"10. Po inwazji Amerykanw i Brytyjczykw w pnocnej Francji w czerwcu 1944 i po zwycistwach Rosjan na froncie wschodnim Mengele musia zrozumie, e Niemcy t wojn przegraj i e czas jego pobytu w Auschwitz 8 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 19.4.1967, t. 27, s. 147. 9 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 15.4.1974, t. 28, s. 160 i n. 10 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 161. Otcha za 17

si koczy. Od tej chwili traktowa! winiw jeszcze bardziej brutalnie i nieobliczalnie. Teraz mordowa ju wasnorcznie i - o czym wiadczy mnogo zezna wiadkw - niemal rutynowo. Winiarka z Auschwitz Alina Szemiska zeznaa: W lipcu 1944 [...] doktor Mengele wyszed z pomieszczenia tak zwanego laboratorium, prowadzc za rce dwch bardzo adnych chopcw, wgierskich bliniakw. Szed z dziemi i wesoo z nimi rozmawia, co mona byo odczyta z jego twarzy i z twarzy dzieci. Dzieci mogy mie sze, siedem lat. Nagle Mengele puci ich rce i pokaza im gestem, e maj i przed nim. Kiedy dzieci wysuny si naprzd, on wycign pistolet i zabi ich strzaem w ty gowy".11 Po pewnej chwili przyszed esesman i usun zwoki. Antropoloka Puzynina opowiedziaa potem wiadkowi, e Mengele sam przeprowadzi sekcj zabitych przez siebie bliniakw. Od Rosjanek z rewiru chorych w obozie B la w Birkenau Szemiska dowiedziaa si ponadto, e Mengele odebra pewnej Rosjance bezporednio po porodzie jej dziecko i trzymajc je za gow, rzuci je na stos zwok, ktre leay przed barakiem".12 Lilii Majerczyk, winiarka z Auschwitz, ktra bya zatrudniona jako pisarka w wydziale politycznym komendantury obozu (gestapo) i z tej racji dobrze orientowaa si w przebiegu piekielnych procedur obozowych, opisaa Mengelego jako postawnego mczyzn, ktry robi wraenie niezwykle kulturalnego". Obok doktora Jekylla istniao wic drugie, rwnolege wcielenie Mengelego - Hyde. Co do traktowania ciarnych winiarek w obozie koncentracyjnym istnia rozkaz, e takie kobiety musz i na mier. Rozkaz ten by tajnym rozkazem Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy. Miaam dostp do tych rozkazw i byy mi one znane. Mog powiedzie z ca pewnoci, e nie znaam adnego rozkazu Gwnego Urzd u Bezpieczestwa Rzeszy, ktry by mwi, e naley zabija natychmiast narodzone w obozie dzieci. Jeli miao to miejsce, to byo dokonywane jedynie na odpowiedzialno tych czonkw SS, ktrzy takie morderstwo nakazali albo sami je przeprowadzali. W tym k ontekcie znany mi jest przypadek pani Sussmann z Wiednia. Urodzia ona w obozie dziecko i jak mi opowia 11 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, wypowied z 17.11.1973, t. 31, s. 240. 12 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 241. 180 Josel Mengele - doktor z Auschwitz dano, to Mengele by tym, ktry wrzuci noworodka, chopca, wasnymi rkami w ogie"13. Wizie Jakov Freimark zezna, e w maju 1944 mia wraz komandem zoonym z winiw z transportu przybywajcego do Auschwitz z Ruthenien wyciga bagae i zmarych: Otworzylimy - pod nadzorem esesmanw - wagon, na ktrym widnia napis Prowiant. Byo to noc. Usyszelimy charczenie. Zauwaylimy wtedy kobiet - leaa na pododze wagonu - a midzy jej nogami leao nowo narodzone dziecko. [...] Mengele owietli posta tej kobiety latark, zamieni kilka sw z oficerami SS, potem oderwa energicznie noworodka od ona matki, kobieta krzykna i krew wypyna obfitym strumieniem z jej ciaa. Musielimy pooy kobiet razem ze zwokami wycignitymi z wagonu obok torw i umy wagon z krwi"14. W tygodniach, kiedy Wehrmacht okupowa Wgry, co oznaczao eksterminacj ydw wgierskich jako ostatniej grupy narodowej wrd ydw Europy podczas II wojny wiatowej, do Auschwitz zjeday dzie i noc niekoczce si transporty pocigw. Z jednego wagonu wysiada pewnego dnia, jak opisa Jakov Freimark, moda kobieta ze swym wyranie bardzo sabym niemowlciem15. Wizie z Sonderkommanda odebra dziecko matce i pooy je koo tych, ktrzy nie byli w stanie sami si porusza, podczas gdy kobiet skierowano w szeregi tych, ktrych Mengele przeznaczy do pjcia do obozu. Nagle kobieta krzykna: Gdzie jest moje dziecko?!" Mengele wzi t kobiet na bok, po czym znalaz niemowl, ktre w midzyczasie przestao ju dawa oznaki ycia, posadzi kobiet obok dziecka i powiedzia uprzejmie: Tak, mamusia musi zosta z dzieckiem". Moda matka pojechaa ze swym dzieckiem i z chorymi do gazu. W lipcu albo sierpniu 1944, dokadnej daty byy wizie Efraim Stiebelmann nie potrafi sobie przypomnie, do Birkenau przyby transport z odzi. Podczas selekcji Mengele kierowa swoim leniwym ruchem rki 13 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, wypowied z 5.12.1972, t. 13, s. 40 i n.

14 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.11.1968, t. 22, s. 8 i n. 15 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 9. 180 Jose Mengele - doktor z Auschwitz dano, to Mengele by tym, ktry wrzuci! noworodka, chopca, wasnymi rkami w ogie"13. Wizie Jakov Freimark zezna, e w maju 1944 mia wraz komandem zoonym z winiw z transportu przybywajcego do Auschwitz z Ruthenien wyciga bagae i zmarych: Otworzylimy - pod nadzorem esesmanw - wagon, na ktrym widnia napis Prowiant. Byo to noc. Usyszelimy charczenie. Zauwaylimy wtedy kobiet - leaa na pododze wagonu - a midzy jej nogami leao nowo narodzone dziecko. [...] Mengele owietli posta tej kobiety latark, zamieni kilka sw z oficerami SS, potem oderwa energicznie noworodka od ona matki, kobieta krzykna i krew wypyna obfitym strumieniem z jej ciaa. Musielimy pooy kobiet razem ze zwokami wycignitymi z wagonu obok torw i umy wagon z krwi"14. W tygodniach, kiedy Wehrmacht okupowa Wgry, co oznaczao eksterminacj ydw wgier skich jako ostatniej grupy narodowej wrd ydw Europy podczas II wojny wiatowej, do Auschwitz zjeday dzie i noc niekoczce si transporty pocigw. Z jednego wagonu wysiada pewnego dnia, jak opisa Jakov Freimark, moda kobieta ze swym wyranie bardzo sabym niemowlciem15. Wizie z Sonderkommanda odebra dziecko matce i pooy je koo tych, ktrzy nie byli w stanie sami si porusza, podczas gdy kobiet skierowano w szeregi tych, ktrych Mengele przeznaczy do pjcia do obozu. Nagle kobieta krzykna: Gdzie jest moje dziecko?!" Mengele wzi t kobiet na bok, po czym znalaz niemowl, ktre w midzyczasie przestao ju dawa oznaki ycia, posadzi kobiet obok dziecka i powiedzia uprzejmie: Tak, mamusia musi zosta z dzieckiem". Moda matka pojechaa ze swym dzieckiem i z chorymi do gazu. W lipcu albo sierpniu 1944, dokadnej daty byy wizie Efraim Stiebelmann nie potrafi sobie przypomnie, do Birkenau przyby transport z odzi. Podczas selekcji Mengele kierowa swoim leniwym ruchem rki 13 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, wypowied z 5.12.1972,1.13, s. 40 i n. 14 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 20.11.1968, t. 22, s. 8 i n. 15 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. . Otcha zla 181 ludzi na mier: Nagle Mengele chcia rozczy pewn matk od jej dziecka, trzynastoletniej dziewczynki, kac matce pj na lewo, podczas gdy dziecko miao pj na prawo. Matka nie chciaa odczy si od crki, wtedy Mengele poleci stranikowi, eby je oddzieli od siebie si. Ku naszemu przeraeniu matka rzucia si na stranika i rozdrapaa mu twarz. W tym momencie Mengele wyj pistolet i na miejscu zastrzeli matk i crk. By tak wcieky, e winiom, ktrych pierwotnie przeznaczy na stron oznaczajc ycie, kaza wrci i cay transport liczcy kilka setek ludzi zosta poprowadzony do krematorium II na mier"16. Dla Mengelego nie istniay ju adne granice. Adolf Lindenbaum poda, e w bloku 11 obozu macierzystego Auschwitz I spotka pewnego dnia Mengelego i es esmana nazwiskiem Kaduk. Stali oni obok dwch lecych na ziemi, martwych mczyzn: Byli nadzy, a ja nie miaem najmniejszych wtpliwoci, e Mengele zamordowa obu tych mczyzn zastrzykiem. Do tego doszo jeszcze, e Mengele, ktry rozmawia wanie z Kadukiem, nie czu najmniejszego dyskomfortu z powodu swego czynu [...] miejc si, mwi, e jednego z zabitych winiw potrzebowa, eby zdoby jego szkielet, a z drugiego bdzie mia prezent. Dostalimy rozkaz, eby zaadowa obu zabitych winiw na sanie [...] przy tej okazji spostrzegem, e w jednym wypadku zabitym byl mczyzna garbaty, a drugim mczyzna z tatuaem na piersiach"17. Kaleki mczyzna mia zosta, wedug relacji byego tragarza zwok, wypreparowany do postaci szkieletu, prawdopodobnie na potrzeby jakich zbiorw anatomicznych, podczas gdy drugi z zabitych zosta pomylany jako prezent ze wzgldu na tatua na skrze, ktra w tym celu miaa zosta ostronie

zdjta i wygarbowana. Mengele zachowywa si w obozie, jakby postrada rozum. Albo jakby wiedzia, e nie bdzie musia odpowiada za swoje zachowanie lub jakby to wszystko byo mu obojtne. Lindenbaum opisa jeszcze inne morderstwo, jakiego Mengele dopuci si na pocztku lata 1944. Z jego opisu mona wycign wniosek, e lagerartz z Auschwitz straci nad sob zupenie kontrol18. Wizie Lindenbaum mia przywie z zakadu ogrodniczego w Rajsku roliny do obozu Monowitz III. Tam usysza, jak 16 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, wypowied z 4.12.1968, t. 22, s. 5. 17 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, wypowied z 29.11,1968, t. 22, s. 37. 18 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 38. 182 Josef Mengele - doktor z Auschwitz oddalony od niego zaledwie kilka metrw Mengele wrzeszczy na innego winia, ktry przypadkowo zaszed mu drog: Ty przeklty ydzie, nie umiesz patrze?!". Potem wycign pistolet i strzeli do winia. Kiedy ten upad, kocem buta odwrci na bok jego gow i odda do niego jeszcze jeden strza, strza aski". Mengelego ogarn amok morderczej brutalnoci. Zeznanie polskiej ydwki Feigi Horovitz wydaje si niewiarygodne, nawet jak na realia Auschwitz, zostao ono jednak potwierdzone przez innych wiadkw: Rano Mengele wchodzi do baraku i krzycza: Teraz was wykocz. Zawsze musiay podej do niego trzy kobiety. Mengele decydowa po wygldzie kadej z osobna, czy pjdzie do komory gazowej, czy do eksperymentw medycznych. Podczas badania kada z kobiet musiaa si schyla, a oskarony wpycha jej (sic!) metalow rurk w odbyt. Byo to tak brutalne, e wszystkie kobiety krwawiy. Mengele mia si przy tym i kpi. Kobiety w ciy musiay ka si na plecach i Mengele depta im brzuchy butami tak dugo, a nastpowao poronienie. Wiele ciarnych kobiet poszo do komr gazowych. Mnie i mojej siostrze, jak rwnie innym kobietom, ktre miay na sobie troch ciaa, chwyta je brutalnie i skrcajc w rkach, wyrywa kawaki. Moje ciao do dzi nosi po tym blizny"19. Zgodno zezna innych kobiet wiadkw z tym, co opisaa Feiga Horovitz, nie jest pena. Inne kobiety twierdziy bowiem, e Mengele wkada endoskop nie do odbytu, lecz do pochwy, sprawdzajc brutalnie i nieodpowiedzialnie, czy winiarka nie jest w ciy. Faktu, e Mengele podczas tej tortury wyrywa z ciaa winiarek kawaki misa", adna z kobiet nie potwierdzia. Trudno go te wyjani w powizaniu z tym badaniem". By moe Feiga Horovitz, wadajca tylko czciowo jzykiem niemieckim, chciaa w ten sposb zwrci uwag na brutalny charakter tego zabiegu i to, e w jego rezultacie zostaa okaleczona. Cho w procesie sdowym ustalenie w szczegach zarzucanych Mengelemu przestpczych czynw byoby rzecz niezbdn, nie ma wtpliwoci, e w swej istocie opisy s jednak przeraajco zgodne, a przez to maj swj ciar. Mengele byt lekarzem obozowym, ktremu przy19 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, wyjanienie z 20.5.1960, t. 4, s.733. Otcha za 1 pisuje si dokonanie w Auschwitz rnego rodzaju przestpstw: byy to brutalne mordy, sadystyczne zncanie si nad winiami, codzienne selekcje za rampie i w szpitalach obozowych, przeprowadzanie pseudo-medycznych eksperymentw i pseudonaukowych bada. Mengele nie by zapewne morderc, ktry zabija z czystej potrzeby mordowania. Nie odnosi si te do niego to, co stwierdzono w wypadku innej kategorii przestpcw spod flagi narodowego socjalizmu, ktrzy mogli w sposb aprobowany przez wadze zwierzchnie dawa upust swojej potrzebie zadawania gwatu i wyadowywania patologicznej energii w obozach koncentracyjnych, wic w zwykym spoeczestwie" nie wyrniali si ju brutalnoci. Mengele nie by kryminalist ani czowiekiem psychicznie chorym; by lekarzem i naukowcem, ktry okolicznoci i realia istniejce w Auschwitz wykorzysta dla wasnej kariery. Do tej aprobowanej przez sieb ie i wsptworzonej rzeczywistoci obozu koncentracyjnego dostosowa swoje pojmowanie wartoci, depczc zasady moralne przekazane mu przez konserwatywno -mieszczaskie rodowisko domu rodzinnego i szkoy. W kocu on, lekarz obozowy, ktry tak wag przykada do swego wizerunku zewntrznego i zachowania wasnej odrbnoci, nie rni si niczym od innych funkcjonariuszy SS

w oczach swoich ofiar. Czy Mengele, ktry potrafi urzdzi si w piekle Auschwitz, by w sensie psychicznym jeszcze czowiekiem normalnym, czy te w jakim stopniu zaburzonym? Jako lekarz w obozie koncentracyjnym okaza nieludzk twarz. Jednak wiele podobnych cech charakterystycznych, lkw i obsesji przejawiali te - w rnym, rzecz jasna, stopniu - inni jego koledzy z SS. Tym, co sprawio, e to wanie z Mengelego wysza tak straszliwa bestia, bya okoliczno, e Auschwitz wyzwolio najciemniejsz stron jego osobowowci. Gdyby nie narodowy socjalizm, wojna i Auschwitz, Mengele byby najprawdopodobniej wytrwaym i pedantycznym, a nawet uznanym naukowcem, zajmujcym si badaniami nad blinitami. W czasach narodowego socjalizmu, wojny i w Auschwitz czowiek ten, odznaczajcy si potnymi brakami osobowoci, stopniowo si zmienia. Jego saboci i defekty charakterologiczne okazay si nagle przydatne, a nawet stay si warunkiem codziennego funkcjonowania. Tylko tacy jak Mengele mogli sta si doktorem z Auschwitz. Rwnie w tej roli by on tosamy 18 Josef Mengele - doktor z Auschwitz z sob. Tylko w tej roli Mengele-czowiek i Mengele-monstrum stanowili w przeraajcy sposb jedno20. Nie byo potrzebne rozdzielanie prywtnego, ludzkiego, lekarskiego ja" Mengelego od pozbawionego sumienia, prymitywnego uczuciowo i wrogiego ludziom ja", uksztatowanego w Auschwitz, eby w jednej osobie zczy obydwa wcielenia lekarza SS - dobrego ojca bliniakw i Cyganw" i zego diabla z Birkenau". Dwadziecia miesicy dziaalnoci Mengelego w obozie koncentracyjnym day efekt krwawego upojenia, na ktry skadao si poczucie wszechmocy i niszczenie ludzkich istnie. Zapewne obdne poczucie omnipotencji i zadawanie gwatu Ssiadowao w jego yciu bezporednio z chwilami nalecymi do sfery prywatnej, rodzinnej czy towarzyskiej w zespole kolegw lekarzy. Lecz Josef Mengele jako pierwszy lekarz obozowy, SShauptsturmfiihrer i m by w kadej z tych rl tym samym Josefem Mengele. Czy sta na rampie kolejowej, czy w barakach szpitalnych, kierujc ofiary na mier, czy kiedy okalecza lub zabija tysice ludzi, podniecony wizj pseudonaukowych bada i nieograniczonymi moliwociami ludzkiego laboratorium Auschwitz, albo gdy czyta dla pocieszenia swojej chorej onie, bdcej wanie u niego w obozie z wizyt Diamenty Balzaka, albo kiedy w dobrym samopoczuciu, przekonany o wasnym znaczeniu, wygasza w gronie kolegw lekarzy referat nt. Prace antropologiczne nad dziedzicznoci w obozie koncentracyjnym Auschwitz" - Josef Mengele w tych wszystkich sytuacjach nie by czowiekiem wewntrznie rozdartym. Nie dowiadcza rozdarcia, by sprosta rzeczywistoci Auschwitz i w niej wytrwa. By zawsze w peni sob: przed Auschwitz, w Auschwitz i po Auschwitz. Wszystkie yciowe role, jakie odegra, i wszystkie przestpstwa, jakich dokona, mieciy si w nim rwnoczenie. 20 Nie trzeba byto podwjnoci" jego struktury psychicznej, ktr na odlego zdiagnozowat amerykaski psychiatra, Robert Jay Lifton w swojej wartociowej zreszt poza tym publikacji Arzte im Dritten Reich, Stuttgart 1993, s. 393 i n. Ucieczka z Auschwitz Kiedy na wiosn 1985 w miecie Embu niedaleko Sao Paulo brazylijska policja dokonaa ekshumacji szcztkw Josefa Mengele, czemu towarzyszyy dziesitki stacji telewizyjnych i setki dziennikarzy z caego wiata, jedyny potomek Mengelego, freiburski adwokat Rolf Mengele1, udzieli czasopismu Bunte" ekskluzywnego wywiadu pod tytuem Tak uciek mj ojciec. W wywiadzie tym, ktry zosta opublikowany w lecie tego roku w piciu odcinkach, Rolf Mengele zdradzi informacje na temat zniknicia swego ojca, nie obciajc przy tym ani tych, ktrzy mu w tym pomogli, ani rodziny, zaspokajajc jednak rwnoczenie ciekawo mediw. W jego kalkulacji pojawia si rysa: blisze okolicznoci pospiesznego zniknicia lekarza obozowego w poowie stycznia 1945 z Auschwitz a do jego pojawienia si w gospodarstwie wiejskim w Grnej Bawarii dziewi miesicy pniej pozostaj niejasne. Co opowiedzia dziennikarzom syn Mengelego urodzony we Freiburgu w 1944 roku? Ojciec pozostawi za sob Auschwitz w styczniu 1945, dosta si do niewoli amerykaskiej pod

nazwiskiem Fritz Hollmann, ale ju krtko po zakoczeniu wojny zosta zwolniony i z pomoc przyjaci przedosta si do Chiemgau. Tam znalaz schronienie u pewnego gospodarza. Dziennikarz Bunte" uzna, e ten manewr, majcy na celu ukrywanie si, byl zbdny, bo nawet, gdyby Josef Mengele poda wtedy swoje prawdziwe dane, nie stanowioby to dla niego zagroenia, poniewa _/ 1 Rolf Mengele nosi obecnie, ze wzgldu na swoje dzieci, inne nazwisko, ktre z tego powodu nie zostanie tu wymienione. Rolf Mengele nie zgodzi si na rozmow z autorem. 18 Josef Mengele - doktor z Auschwitz w tamtym czasie nie by jeszcze wpisany na amerykask list poszukiwanych przestpcw wojennych. Zaoenie to byo bdne. Josef Mengele by poszukiwany ju od maja 1945 przez amerykask komisj War Crimes jako przestpca wojenny na wniosek pastwa polskiego. Znajdowa si na smej licie goczej, ktra -jak wszystkie pozostae 72 listy zestawione pniej - zostaa rozesana do wszystkich obozw internowa i jecw wojennych, pozostajcych w rkach aliantw. Chodzio o to, by winiowie mogli zweryfikowa dane figurujce na listach. Pod pozycj 240, z adnotacj do aresztowania" widniao: Mengele, Joseph, Dr., SS Hauptsturmfiihrer and Lagerartzt, Owicim KI, June 1940 to January 1945, Mass murder and other crimes [masowe mordy i inne zbrodnie]"2. Bez wtpienia trafne byo jednak stwierdzenie autorki Bunte", Inge Byhan, e dla Mengelego szczliw okolicznoci okazao si, i nie mia on, jak wszyscy oficerowie SS, wytatuowanej grupy krwi na wewntrznej stronie przedramienia. Alianci rozpoznawali po tatuau przynaleno onierzy niemieckich do formacji SS i wtedy zaczynali dokadniej bada przeszo wojenn niemieckiego jeca. Gdy Mengele w pocztkach sierpnia zosta przeniesiony do inspekcji sanitar nej Waffen-SS, jego poczucie estetyki zmobilizowao go do skutecznej obrony przeciwko noszeniu tatuau. W ogle, jak wyzna jego syn, ktry dowiedzia si tego od swojej matki - Mengele przykada wielk wag do wygldu zewntrznego, zawsze nosi garnitury szyte na miar, potrafi sta godzinami przed lustrem i analizowa swj wygld. W lipcu 1945, opowiedzia Rolf Mengele dziennikarce Bunte", ojciec dotar do domu w Giinzburgu. Przez kilka tygodni ukrywa si w lasach wok swego rodzinnego miasta, zaopatrywany przez rodzin w ywno i najniezbdniejsze rzeczy. Jak udao si mu dotrze cao i zdrowo z Grnego lska, gdzie przechodzi front, do Szwabii i pokona przy tym odcinek ponad tysica kilometrw, syn nie wspomnia. We wrzeniu 1945 przed dom gospodarza Schimpfle w lecym w pobliu Autenried, gdzie chwilowo mieszkaa ona Mengelego z syn2 Kopia tego dokumentu znajduje si w posiadaniu autora. Pocztek suby w Auschwitz wymieniony jako czerwiec 1940, podany jest bdnie. Prawdziwa jest data 30.5. 1940. Ucieczka z Auschwitz 187 kiem, zajecha jeep amerykaskiej policji wojskowej. Amerykanie pytali o Josefa Mengele. Jego ona odpowiedziaa, e najprawdopodobniej nie yje - poleg na Wschodzie podczas wycofywania si wojsk niemieckich. W tym czasie, mwi dalej Rolf Mengele, ojciec ukrywa si w Grnej Bawarii u aptekarza, folksdojcza, ktry take suy w Waffen-SS. Jak ojcu udao si przedosta stamtd do gospodarstwa wiejskiego w pobliu Rosenheim, w ktrym ukrywa si przez kolejne trzy lata, nigdy mu nie opowiedziano. Ta relacja o losach Mengelego po jego pospiesznym opuszczeniu Auschwitz i ukrywaniu si na poudniu Niemiec ma w sobie wiele luk. Suy ochronie tych, ktrzy pomagali lekarzowi z Auschwitz istnie w sposb nielegalny. W rzeczywistoci akcja powrotu do domu przebiega inaczej ni w opisie syna Mengelego. Po drodze zdarzyo si kilka przystankw porednich, koniecznych dla dalszego przeycia i bezpieczestwa. W kocu listopada 1944 Heinrich Himmler rozkaza rozebra komory gazowe i krema toria w Auschwitz-Birkenau i zatrze po nich lad. Nic nie miao przypomina o tym kombinacie mierci,

istniejcym tu przez dwa lata i dziesi miesicy, w ktrym zgadzono ponad milion ludzi. Teraz tworzono z winiw grupy robocze dla oczyszczania rozlegego terenu obozu i zasypywania dow, w ktrych - w celu odcienia krematoriw - hitlerowcy palili pod goym niebem zwoki zamordowanych w komorach gazowych. Josef Mengele nadal z zawzit wciekoci prowadzi swoje pseudomedyczne dowiadczenia. Wykorzystywa kady dzie, jaki mu jeszcze pozosta. wiadkowie potwierdzaj, e jego eksperymenty trway do 8 grudnia 19443. 17 stycznia oddziay armii sowieckiej zbliyy si do lecego na wschd od Auschwitz Krakowa, przez 5 lat siedziby niemieckiej administracji w okupowanej Polsce, tak zwanego Generalnego Gubernatorstwa. Podczas ostatniego posiedzenia wadz niemieckich na wzgrzu wawelskim generalny gubernator Hans Frank zapewni, e Krakw - wspaniae 3 Archiwum Auschwitz, D-AuII-3a/6gb i D-AuII-3a/107a, 108a w: Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz 1939-1945, Hamburg 1989, s. 934 i s. 943 i n. Opis ostatnich dni w obozie w styczniu 1945 do chwili wyzwolenia obozu przez armi rosyjsk 27.1.1945 opieram na wiarygodnym przedstawieniu tyc h faktw, zaczerpnitym z tego archiwum. Jose Mengele - doktor z Auschwitz i niemal nietknite wojn miasto jego rezydowania - nigdy nie zostanie przez Niemcw poddane. Dwie godziny pniej je opuci, uciekajc w kierunku lska z bagaem penym zrabowan ych skarbw. W Auschwitz tego dnia winiowie stanli po raz ostatni na wieczornym apelu. Wedug oblicze SS w obozie przebywao jeszcze 10 030 mczyzn i 6196 kobiet, a w Birkenau 473 mczyzn i 10 381 kobiet. Komendant obozu, Sturmbannfhrer Richard Baer 4 ustanowi komendantw poszczeglnych kolumn ewakuacyjnych i wyda rozkaz rozstrzeliwania wszystkich winiw, ktrzy w trakcie marszu usiowaliby pozosta w obozach przejciowych na poudniu, zachodzie czy pnocnym zachodzie albo prbowa ucieczki. . Obaj winiowie, Jzef Cyrankiewicz5 i Stanisaw Kodziski, pisali ostatni list do towarzyszy z grupy oporu w Krakowie przekazany na skrzynk kontaktow: Kochani! Teraz przeywamy ewakuacj. Chaos. Panika wrd SS - pijani. [...] Maszerujemy najpierw w kierunku Bielska. Potem cz idzie w stron Sudetw (Leitmeritz), cz do Gross-Rosen. Jedyny pocig jedzie z lej chorymi do Hanoweru. Plany zmieniaj si z godziny na godzin, bo oni sami nie wiedz, jakie dostan rozkazy. [...] Tego rodzaju ewakuacja oznacza mier co najmniej poowy winiw. Kontrola ze strony Czerwonego Krzya jest potrzebna, a w czasach interregnum w obozie w Auschwitz absolutnie konieczna, eby jaka jednostka specjalna SS nie wyrna pozostaych tam chorych [...]". Josef Mengele tego samego dnia zapakowa w najwikszym popiechu w swoim gabinecie lekarskim znajdujcym si w szpitalu na terenie dawnego obozu cygaskiego" w Birkenau zebrane materiay i dane z bada nad blinitami i innymi winiami i autem osobowym opuci obz, udajc si w kierunku pooonego w odlegoci okoo trzystu kilometrw obozu pomocniczego Gross-Rosen na Dolnym lsku6. Podoficerowie dostali wczeniej rozkaz spalenia wszystkich akt obozowych i dokumentacji szpitalnej zarwno w obozie macierzystym, jak i w pozostaych obozach. Akcja usuwania obciajcych materiaw 4 Baer jako nastpca Hossa zosta mianowany komendantem obozu 25.2.1944. 5 Cyrankiewicz by premierem Polski w latach 1957-1970 i prezydentem w latach 1970-1972. 6 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 31.10.1972, t. 13, s. 19. Ucieczka z Auschwitz 189 powioda si tylko czciowo, poniewa odgosy nadcigajcych wojsk rosyjskich sprawiy, e esesmani woleli raczej ucieczk ni bohatersk mier wrd stosw obozowych akt. 19 stycznia 1945 o godzinie pierwszej w nocy z Auschwitz wyruszya na poudniowy wschd, w kierunku Brzeszcza, ostatnia kolumna 2500 winiw eskortowana przez stra zoon z esesmanw. W Rajsku doczya do niej kolumna -1000 winiw z Birkenau. W obu obozach pozostali tylko ciko chorzy, niezdatni do marszu oraz lekarze-wi-niowie i pielgniarze. A do 26 stycznia w Auschwitz i w pobliskich obozach pojawiay si jeszcze pojedyncze komanda

SS, ktre chaotycznie strzelay do winiw bdcych w agonii, krady prze dmioty osobiste winiw skadowane w osobnych barakach i wysadzay w powietrze rozebrane krematoria I, III i V w Birkenau, by w kocu uciec ostatnimi wolnymi ulicami w kierunku zachodnim. W sobot, 27 stycznia 1945, okoo 9 rano, w drzwiach szpitala obozu zewntrznego IG-Farben w Monowicach stan pierwszy rosyjski onierz -by to pierwszy tak dugo oczekiwany wyzwoliciel. onierz nalea do 100. dywizjonu piechoty. O godzinie 15 jednostki wywiadowcze sowieckiej armii weszy bez walki na teren obozu w Auschwitz i w Birkenau. 7600 miertelnie chorych i cakowicie wycieczonych winiw znalezionych w tych trzech obozach uwaanych jest za tych, ktrzy przeyli mord masowy. Cho bliej im byo do mierci ni do ycia, informowali natychmiast rosyjskich ofice rw i lekarzy o wielomiesicznych katuszach, jakie tu przechodzili, opisywali mechanizm funkcjonowania tej najwikszej nazistowskiej fabryki mierci i wymieniali nazwiska niemieckich oprawcw. Josef Mengele dotar tymczasem ze swoj zabezpieczon dokumentacj do KZ Gross-Rosen, lecego w poowie drogi pomidzy dolnolskimi miasteczkami Jauer i Striegau. Od 18 stycznia 1945 pracowa tam jako lekarz obozowy7. Z Gross-Rosen wybra si przynajmniej raz do ssiedniego obozu Oberhohenelbe (Vrachlabi), pooonego na poudniowym stoku nieki. Chawa Kraemerj jedna z bliniaczek, ktr w obozie inte7 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, akta ledztwa Prokuratury Krajowej we Frankfurcie nad Menem. Postanowienie o zamkniciu ledztwa z 14.7.1986, s. 33. 1 Josef Mengele - doktor z Auschwitz resowa si Mengele, zeznaa, e w listopadzie 1944 zostaa przeniesiona z Birkenau wraz ze sw siostr do pracy w obozie Oberhohenelbe. By to may obz pracy przymusowej z okoo 400 winiami, ktrzy ulokowani byli w pewnej fabryce i tam te musieli pracowa. Chawa Kraemer zachorowaa na tyfus. Podczas wizyty w tym obozie Mengele wyselekcjonowa chorych: kto nie by ju zdatny do pracy, tego zabijano. Chawa Kraemer bya tak saba, e z trudem utrzymywaa si na nogach. Starsza obozu zaaranowaa jednak t sytuacj tak, e dziewczynka moga oprze si o cian, czego Mengele nie widzia. Mengele mnie wprawdzie nie rozpozna, ale nie wybra mnie przy tej selekcji. O ile sobie przypominam, mogo to by od dziesiciu do pitnastu winiw, ktrych wyselekcjonowa. Wyselekcjonowani winiowie mieli zosta przewiezieni do obozu ssiedniego, ktrego nazwy nie pamitam. W kadym razie mwio si, e w tamtym obozie byo krematorium"8. Prawdopodobnie Josef Mengele przyby do lazaretu wojennego 2/591 w pnocnych Czechach na przeomie stycznia i lutego 1945 i przebywa w nim potem przez kilka tygodni pod faszywym nazwiskiem w uniformie Wehrmachtu. Lazaret ten nalea do 17. Armii, ktra bronia Grnego lska w styczniu przed I Frontem Ukraiskim i ktrej drogi - podczas odwrotu przez Dolny lsk i Sudety do pnocnych Czech - przecinay si wielokrotnie z drogami Mengelego. Wiele przemawia za tym, e ju w tym czasie nawiza on kontakt ze swoim dawnym koleg z instytutu we Frankfurcie, doktorem Ottonem Hansem Kahlerem, ktry jako lekarz wojskowy zatrudniony by w tym lazarecie. W przeciwnym bowiem razie, bez pomocy osb wtajemniczonych, Mengele nie zdoaby w niedugim czasie znikn i zacz egzystowa nielegalnie. Jest jednak pewne, e Mengele, kiedy do KZ Gross-Rosen zbliay si wojska sowieckie, uda si z ostatnim transportem winiw z Dolnego lska do obozu koncentracyjnego Ravensbriick, na pnoc od Berlina. W Ravensbriick rozpoznaa go zatrudniona w Birkenau jako pisarka rewiro wa Judith Guttman: Oskarony rozdziela znajdujcych si tam winiw do innych obozw. Obz Ravensbriick mia wtedy jeszcze krematorium. Oskarony przeprowadza, co sama widziaam, selekcje wrd winiw. Z tego powodu zwrciam si do niego z pytaniem, czy sobie 8 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 16.10.72, t. 23, s. 51. Ucieczka z Auschwitz 1 przypomina: ja i moja siostra byymy bliniaczkami. To oskaronego ju nie interesowao. Nie jestem pewna, ale zdaje mi si, e oskarony przy tej okazji potraktowa mnie pejczem"9. Mengele przeprowadza selekcje codziennie, mwia Judith Guttman, i za kadym razem jego niedbae skinienie doni oznaczao mier dla setek ofiar.

Magdalena Gsiorowska, Polka, ktra bya starsz blokow na bloku zakanym 24 obozu kobiet B la w Birkenau, po likwidacji Auschwitz natkna si ponownie na Mengelego w meklenburskim obozie Neustadt--Glewe (jednym z podobozw KZ Ravensbriick). Podana w jej zeznaniach data spotkania to 2 maja 1945"10. W tym czasie Mengele ukrywa si jednak, o czym wiadcz inne rda, w lazarecie Wehrmachtu 2/591 w Czechosowacji. Poniewa Gsiorowska stykaa si z Mengelem w Auschwitz od lipca 1943, jest rzecz mao prawdopodobn, e pomylia go z innym oficerem SS. Chodzi zapewne o bd w dacie spotkania. Musiao doj do niego kilka dni wczeniej. wiadek rozpoznaa rwnie oprcz Mengelego SS-obersturmfiihrera Hansa Schwarzhubera, ktry by w Birkenau kierownikiem obozu i aresztowany po wojnie11 przez Anglikw zosta skazany w Anglii na kar mierci; wyrok wykonano. Widziaam tych dwch [...] przy okazji zastrzelenia dwch Ukrainek przez pewnego esesmana, kiedy te Ukrainki rzuciy si z noem na padlin kosk i wtedy zostay zastrzelone. Na odgos strzaw wybiego kilku esesmanw i kilka esesmanek, a z nimi te wymieniony Mengele". Martyna Puzynina, ktra codziennie, a do jego wyjazdu, wsppracowaa z Mengelem w Auschwitz, podczas ewakuacji obozu rwnie dostaa si do Neustadt -Glewe, pozostajc tam a do chwili wyzwolenia go przez Brytyjczykw 2 maja 1945. Zeznaa, e ostatni raz widziaa Mengelego w Birkenau: Od tej pory go nie widziaam". Pewne okolicznoci przemawiaj za tym, e Mengele przyby do Neustadt -Glewe w poowie kwietnia 1945. Obz koncentracyjny w Gross-Rosen na Dolnym lsku zosta wyzwolony przez Rosjan 25 lutego 1945. Mengele nie mg raczej dotrze przed kocem lutego 9 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 21.1.1972, t. 7, s.166 i n. 10 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 14.4.1972,1.10, s. 177 i n. 11 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, zeznanie z 31.10.1972, t.13, s.19. 2 Jose Mengele - doktor z Auschwitz do oddalonego o 400 km Ravensbriick. Poniewa KZ Ravensbriick likwidowano od pocztku kwietnia w obliczu zbliajcego si frontu i pojedyncze kolumny kompletnie wyczerpanych winiw pokonyway piechot pod obstrzaem samolotw koszcych odcinek 120 km, zmierzajc przez Miiritzsee, Plau i Parchim w kierunku obozu Neustadt-Glewe, jest mao prawdopodobne, e Mengele natkn si na ewakuowanych przed polow kwietnia. Spotkanie takie nie mogo te mie miejsca duo pniej, bo koniec wojny zasta Mengelego w Czechosowacji, a po 25 kwietnia, kiedy formacje amerykaskie i sowieckie poczyy si koo Torgau nad Elb, droga z Meklemburgii na poudnie zostaa zamknita. Przypuszczalnie wic Magdalena Gsiorowska sza z Ravensbriick z jedn z pierwszych kolumn winiw, a ksina Puzynina z ostatni, Mengele natomiast znalaz si w Neustadt -Glewe pomidzy nimi i stamtd uda si szybko w kierunku Czechosowacji. 30 kwietnia 1945 Mengele, bdc w mundurze oficera Wehrmachtu, natkn si w miejscu nieznanym z nazwy na lazaret wojskowy 2/591, ktry ewakuowa si z terenu Sudetw. Informacj t przekaza byy lekarz Wehrmachtu doktor Otto Hans Kahler w 1985 roku amerykaskiemu historykowi Davidowi Marwellowi, ktry dziaajc na polecenie Office of Special Investigation przy Ministerstwie Sprawiedliwoci USA, prowadzcego ledztwa w sprawach zbiegych przestpcw hitlerowskich, podj swoje dochodzenie po ekshumacji szkieletu Mengelego w Brazylii12. Dat tego przypadkowego" spotkania doktor Kahler zapamita dokadnie, poniewa Mengele, rozmawiajc z nim, nie chcia uwierzy w informacj, podan tego dnia przez radio, e Hitler wanie odebra sobie ycie. To owiadczenie, ktremu Marwell dal wiar, zawiera jednak dwa bdy. Po pierwsze, wiadomo o mierci Hitlera radio podao nie 30 kwietnia, lecz 24 godziny pniej, a wic 1 maja, a po drugie, komunikat radiowy nie mwi o samobjczej mierci. Ta niedokadno jest wana, poniewa rodzi pytanie o wiarygodno tej wypowiedzi. Kiedy zacz si odwrt wojsk Wehrmachtu w Rudawy Czeskie, drogi Kahlera i Mengelego znowu si rozeszy. Oddziay 12 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, akta ledcze Prokuratury Krajowej we Frankfurcie nad Menem, decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego przez izraelski Orodek Badania Zbrodni

Nazistowskich, s. 6. Ucieczka z Auschwitz 193 Wehrmachtu, z ktrymi szedi Kahler, ukryway si w lesie przez sze tygodni, zanim poszy w kierunku zachodnim, by w nieznanej z nazwy miejscowoci podda si armii amerykaskiej. Byoby to wic w poowie czerwca 1945, dobry miesic po bezwarunkowej kapitulacji Wehrmachtu, ktra nastpia 8 maja 1945. Zaoga lazaretu Wehrmachtu dostaa si do nieznanego bliej obozu dla jecw wojennych armii USA, gdzie Kahler spotka znowu Mengelego i mieszka z nim w jednym pokoju. Mengele nosi wwczas nazwisko Josef Memling. W owych tygodniach Mengele cierpia na cik depresj, tak w kadym razie ocenia t o Kahler, a nawet rozwaa moliwo odebrania sobie ycia, uwaajc, e Niemcy nie maj przed sob adnej przyszoci. Tym, kto pomg Mengelemu w owym krytycznym okresie, by doktor Fritz Ulmann, bdcy winiem w tym samym obozie". Po dalszych szeciu tygodniach, a wic w kocu lipca 1945, wszyscy zostali przeniesieni do innego obozu i po dwch tygodniach wypuszczeni. W poowie sierpnia poegnali si z sob. Kahler wyzna niejasno, w zagmatwany sposb: Mengele [poprosi] doktora Ulmanna, eby ten pojecha najpierw do Freiburga i zawiadomi krewnych, ktrzy mieli tam sklep misny, e yje. Mengele pojecha z doktorem Ulmannem w kierunku Monachium". Miaby wic doktor Ulmann na prob nieznanego mu bliej Josefa Memlinga jecha do Freiburga przez Monachium, eby u jego krewnych o nazwisku Mengele zostawi wiadomo, e czowiek nazwiskiem Memling jeszcze yje? Takie zadanie byo trudne do zrozumienia i w tamtych miesicach, kiedy istniay znaczne ograniczenia w poruszaniu si pomidzy poszczeglnymi strefami okupacyjnymi wprowadzonymi przez aliantw, zupenie niemoliwe do przeprowadzenia. O wiele bardziej prawdopodobne jest to, co Izraelczycy odkryli na temat tej ucieczki w rozmowie z neurologiem, doktorem Fritzem Ulmannem13. By on kierownikiem lazaretu Wehrmachtu 2/591. Od dziecka kula w nastpstwie przebytego w dziecistwie zapalenia szpiku kostnego i fakt ten zbliy go do Mengelego, ktry przyzna mu si, e on rwnie cierpia w modoci na t chorob. Obaj zobaczyli si po raz pierwszy, gdy Mengele, jak zezna 13 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 7. Jose Mengele - doktor z Auschwitz Ulmann, gdzie pod koniec wojny" natkn si w pobliu Saaz [Satec] w Sudetach na lazaret kierowany przez Ulmanna, a wkrtce potem poddali si wojskom amerykaskim, eby nie dosta si do niewoli rosyjskiej. Kiedy oficer amerykaski zawiadomi! ich, e armia USA wycofa si z zachodniego terenu Czechosowacji i przekae go Rosjanom, lazaret przenis si rwnie w poowie czerwca 1945, za wspaniaomylnym przyzwoleniem Amerykanw, na zachd i zosta! urzdzony w pooonym kilka kilometrw na poudnie od grnofrankijskiego miasta Naila jenieckim obozie wojennym Schauenstein14. Mniej wicej pi tygodni pniej, jak wynika ze wspomnie doktora Ulmanna, zostali oni przeniesieni do innego obozu, w oddalonym o sze kilometrw miasteczku Helmbrechts. Tam przebywali jeszcze-czternacie dni i, wyposaeni jako jecy wojenni w amerykaskie dokumenty mwice o zwolnieniu z obozu, zostali przetransportowani ciarwkami do miejsc, skd pochodzili, w obrbie amerykaskiej strefy okupacyjnej. Mengele, ktry przyzna si Ulmannowi, e wystpuje pod faszywym nazwiskiem, lecz z braku innych papierw potrzebuje legalnego dokumentu zwolnienia z obozu, otrzyma od Ulmanna jego wasne dokumenty potwierdzajce zwolnienie. Niewielkim wysikiem Mengele zmieni w nim dane z Fritz Ulmann na Fritz Hollmann i w ten sposb naby nowy, niemal urzdowy dowd tosamoci15. Waciwy Fritz Ulmann, ktry potem zawsze podkrela, e nie wiedzia, kto kry si za nazwiskiem Josef Memling, nie mia adnych trudnoci, by na podstawie swoich papierw z Wehrmachtu otrzyma nowo wystawiony dokument zwolnienia z niewoli jenieckiej. Wsplnie pojechali wic dalej, jak zezna doktor Ulmann, w polowie sierp nia 1945 w jednym z ostatnich

transportw w kierunku Monachium. Mengele wysiad w pobliu Ingolstadt nad Dunajem. W swoich pisanych rcznie wspomnieniach, powstaych w latach siedemdziesitych, Mengele potwierdzi istotne treci zezna Ulmanna16. 14 Postanowienie o zamkniciu ledztwa Prokuratury Krajowej we Frankfurcie nad Menem, ibid., s. 35 i n. 15 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, tame, s. 36. 16 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, akta ledztwa Prokuratury Krajowej we Frankfurcie nad Menem, zeszyty 1-5, cznie 264 strony skryptu pisanego na maszynie. Ucieczka z Auschwitz 195 Pod koniec wojny moja jednostka stacjonowaa w Czechach. [...] W nocy, kiedy ogoszono zawieszenie bronin, wyjechalimy w kierunku wschodnim18 i dotarlimy do Saksonii, w ktrej schwytali nas wprawdzie Amerykanie, ale nie byo Rosjan. W ten sposb znalelimy si na ziemi niczyjej. Dokd dostawalimy utrzymanie, dokuczaa nam tylko niepewno, komu ze zwycizcw przypadnie ten region. W kocu jednak przydziay ywnoci zaczy stawa si coraz bardziej skpe i coraz powszechniej powtarzano, e tereny te obejm Rosjanie, tote postanowilimy dziaa. W kilka samochodw sanitarnych stworzylimy kolumn i przez pewne jezioro udao si nam przejecha stref amerykask i dotrze do Bawarii. W pobliu pierwszego wikszego miasta zostalimy oczywicie zatrzymani i zabrani do ametykaskiego obozu jenieckiego". W ten sposb, i to jest niewtpliwie spostrzeenie celne, Mengele i jego towarzysze osignli swj cel. Nie musieli obawia si o ycie w niewoli rosyjskiej i zostao im oszczdzone szczegowe badanie niedawnej wojennej przeszoci ze strony o wiele mniej wnikliwych Amerykanw. Ulga okazaa si jednak chwilowa. Amerykanie wlok nas z jednego obozu do drugiego", skary si Mengele, gdzie racje ywnociowe staj si coraz mniejsze, a ronie beznadzieja". W kocu jednak jako reszta obozu, ktry zosta rozwizany, zostali zwolnieni, mogc porusza si w ramach amerykaskiej strefy okupacyjnej". Na pytanie, jak to si stao, e w cigu kilku miesicy udao mu si przemierzy, odcinek z pnocnej Bawarii do gospodarstwa wiejskiego na poudniowym brzegu jeziora Chiemsee, we wspomnieniach Mengelego nie znajdziemy dokadnej odpowiedzi. Pewien niespotkany osobicie towarzysz wojenny z Monachium" wyznaczy kierunek dalszego ukrywania si i nadzieja znalezienia pracy i zatrzymania si prowadzia konsekwentnie dalej w kierunku Alp". Rzeczywisto wygldaa inaczej. Kiedy Mengele poegna si w Ingolstadt w poowie sierpnia 1945 z Fritzem Ulmannem, ktremu zawdzicza swoje nowe nazwisko, poszed piechot wzdu Dunaju do oddalonego o szedziesit kilometrw Donauwrth, gdzie spo 17 A wic w nocy z 8 na 9 maja 1945, poniewa kapitulacja Wehrmachtu nastpia 9 maja o pnocy. 18 Jest to bd, poniewa Saaz (Satec) ley na poudnie od Saksonii. 1 Josef Mengele - doktor z Auschwitz dziewa si zasta swojego koleg z lat szkolnych, doktora weterynarii, Alberta Millera. Po drodze spotka pewnego gospodarza, ktry majc dwa rowery, zaproponowa mu jeden z nich, i tras t pokonali razem. Mengele obawia si, e w razie kontroli zwrci na siebie uwag posiadaniem dwch dokumentw osobistych wystawionych na dwa rne nazwiska, wic jeden, prawdziwy, ukry we wntrzu pustej kierownicy roweru, a kiedy dojechali do Donauwrth, oddajc rower wacicielowi, zapomnia w dokument wyj, tak e nie pozostao mu nic innego, jak wystpowa pod nazwiskiem Fritz Hollmann. Bez wtpienia jednake Mengele przedstawi si onie swego kolegi ze szkoy w Donauwrth swoim wasnym nazwiskiem i zapewni oboje maonkw, e to, co o nim syszeli czy czytali, nie jest prawd. Mengele poprosi te Millerw, by zawiadomili jego rodzin w Gnzburgu, e powrci zdrowo, a take, by mg si schroni w ich domu do czasu, a zostanie przygotowane nastpne miejsce, gdzie bdzie bezpieczny19. Jednak zanim kolega zdy speni prob Mengelego, sam zosta aresztowany przez Amerykanw z powodu swojej przynalenoci do NSDAP. Mengele, ktry podczas jego aresztowania siedzia w

drugim pokoju, opuci jego dom jeszcze tego samego dnia. Bardzo ostronie przemierza drog do oddalonego o pidziesit kilometrw Gunzbrga, eby nie wpa w rce patrolu amerykaskiego. Idc, unika spotkania kogokolwiek - jego dawna przynaleno do SS nie bya w tych okolicach tajemnic. W Gnzburgu yo niewtpliwie sporo ludzi, ktrzy w czasach nazizmu ucierpieli tak bardzo, e teraz wydanie Josefa Mengele nowym wadzom nie wydaoby im si zapewne aktem denuncjacji. Dotarszy w rodzinne strony, Mengele ukrywa si w lasach, ktre zna dobrze jeszcze z czasw modoci20. Nawiza kontakt z rodzin, ktra w midzyczasie zostaa powiadomiona przez on kolegi weterynarza o jego powrocie21 i czeka z lkiem, lecz jednak bez skruchy na to, co przyniesie przyszo. 19 Wypowied pani Miller w filmie dokumentalnym nadanym przez stacj telewizyjn Westdeutscher Rundfunk Gesucht wird... Josef Mengele [Poszukiwany... Josef Mengele\ wyemitowanym 27.6.1985. 20 Rolf Mengele w czasopimie Bunte" 27.6.1985. 21 Wypowied pani Miller w Gesund wird... Josef Mengele [Zdrowy jest... Josef Mengele], Kryjwka w Grnej Bawarii Wspomnienia Josefa Mengele, ktre obejmuj jego dziecistwo, lata modoci i pierwszy semestr studiw w Monachium i w Bonn, urywaj si z chwil dojcia do wadzy nazistw w styczniu 1933 (o czym zreszt autor wspomnie nie napomyka) i kontynuowane s od padziernika 1945. Nie zawieraj one oczywicie adnych informacji na temat osobistego udziau w przestpstwach dokonywanych na przestrzeni tych dwunastu lat1. Zamiast tego Mengele rozwodzi si w sposb nieznonie aosny na temat szczegw dnia codziennego czowieka, ktry wrciwszy z wojny do ojczyzny, zmuszony jest si ukrywa, poniewa, bdc umieszczony na listach goczych krzyowcw" - zwycizcw tej wojny - jest przez nich intensywnie poszukiwany. Wanie 3 maja 1945, zanotowaa Irene Mengele w swoim pamitniku, w audycji nadanej w radiu przez aliantw, po raz pierwszy publicznie podano oskarenia pod adresem jej ma, lekarza obozowego w KZ Auschwitz2. W poowie 1945 sierpnia Mengele po raz pierwszy pojawi si u rodziny3. Swego ojca w Giinzburgu nie zasta. Zgodnie z zarzdzeniem 1 Mengele spisa te wspomnienia w latach szedziesitych i siedemdziesitych w swojej brazylijskiej kryjwce. Cz opisujca pierwsze lata powojenne zawiera cztery zeszyty o cznej liczbie 198 kartek zadrukowanych pismem maszynowym, zatytuowane Bauernzeit [Lata na wsi]. Zostay one wczone do akt ledztwa prowadzonego przez Prokuratur Krajow we Frankfurcie nad Menem 2 Pisze o tym Posner/Ware w: Mengele: DieJagd aufdie Todesengel. s. 91. 3 Posner/Ware, ibid., s. 90 podaj, e Mengele pojecha wczeniej do Gery, pooonej w obrbie rosyjskiej strefy okupacyjnej, do zaprzyjanionej pielgniarki, u ktrej przed ko cem wojny zdeponowa zebran w Auschwitz dokumentacj medyczn. Brak jednak wskazwek, mogcych potwierdzi tak niezwykle niebezpieczn wypraw, oprcz kilku 18 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Amerykanw, ktrzy teraz na tym terenie stanowili prawo, pr zebywa on - jako byy kierownik wydziau obronnoci i gospodarki NSDAP, podobnie jak wielu innych funkcjonariuszy nazistowskich z okolicy -w areszcie automatycznym" w pobliskim Crailsheim, a nastpnie by internowany w amerykaskim obozie w Ludwigsburgu. Na brata Karla Amerykanie naoyli czasowo zakaz pracy z tego powodu, e pracowa w fabryce swego ojca, ktra widniaa na licie zakadw wanych dla celw militarnych Ministerstwa Uzbrojenia i Amunicji Rzeszy*. Brat nie mg nawet wchodzi na teren firmy. Biec produkcj nadzorowa ustanowiony przez wadze komisarz. Trzeci, najmodszy z braci, Alois, by jeszcze w niewoli w Jugosawii. Z informacji nielicznych jego towarzyszy, ktrym udao si stamtd powrci, trudno byo przewidzie, czy wrci ywy. Sytuacja nie bya w adnym wypadku bezpieczna ani pewna, kiedy Josef Mengele wrci do domu. Nie mg si rwnie ujawni publicznie w Giinzburgu. Take w maej wsi Autenried roztropniej byo trzyma swj powrt w tajemnicy. Dlatego wedug informacji syna Rolfa, ojciec do wrzenia

kryl si w lasach otaczajcych tamte okolice. Potem amerykascy policjanci pojawili si znowu przed domem bauera Schimpfle w Autenried, by sprawdzi, czy nie zastan tu Josefa Mengele. Irene Mengele powtrzya im, e m musia zgin, poniewa nie ma o nim wiadomoci. Wskazaa na swj aobny ubir i powiedziaa, e w miejscowym kociele zamwia ju msz za zmarego maonka4. Najpniej wic w tym momencie Josef Mengele musia uzna, e czas najwyszy znale pewniejsze schronienie, tym bardziej e zbliaa si jesie. Przypomnia sobie pewnego aptekarza, poznanego podczas suby w dywizjonie SS Wiking", ktry pochodzi z Rumunii, a mieszka niejasnych wzmianek we wspomnieniach Mengelego, ktre suyy jednak odwrceniu uwagi od faktu, e wrci wwczas w rodzinne strony i by wspierany przez rodzin, ukrywajc si w okolicach Gnzburga. * W gabinecie Hitlera ministerstwo to, powoane do istnienia 17.3.1940, nosio najpierw nazw Reichsministerium fr Bewaffnung und Munition, a od 2.6.1943 Reichsministerium fr Rstung und Kriegsproduktion. Jego zadaniem bya poprawa zaopatrzenia Wehrmachtu w bro i amunicj. Zatrudniao 500 osb. 4 To relacja Irene i Rolfa Mengele opublikowana przez Bunte" 27.6.1985, a przeciwko Posner/Ware, ibid., s. 91 i n. Kryjwka w Grnej Bawarii 199 w Monachium. Wielkie miasto mogo zapewni wiksz anonimowo, tu natomiast, na wsi w Grnej Szwabii, obcy natychmiast rzuca si w oczy. Z kocem wrzenia Mengele dotar do stolicy Bawarii. Zmczony i wycieczo ny, jak pisze we wspomnieniach, zapuka do drzwi byego towarzysza z SS. Rodzina znajomego aptekarza przyja go do siebie i ukrywaa przez kilka tygodni5. Prawdopodobnie zwierzy si im ze swojej przeszoci. W kadym razie przekazali oni potem Rolfowi Mengele, e jego ojciec opowiada im, i w Auschwitz by naczelnym lekarzem. Dziay si tam straszne rzeczy, za ktre jednak on nie ponosi adnej odpowiedzialnoci. Przeciwnie, zawsze prbowa zapobiega jeszcze gorszym wypadkom. Nigdy nikogo nie zabi ani nawet nie zada nikomu niepotrzebnego blu. Nic, co mu si zarzuca, nie jest zgodne z prawd. Dlatego szuka wiadkw, ktrzy go na pewno wybroni. Wtedy si ujawni, a kady sd go uniewinni6. Aptekarz i jego ona zdawali si mu wierzy. Mimo wszystko poradzili mu, by nie wystawia sprawiedliwoci na zbyt cik prb i raczej si ukry, czekajc na lepsze czasy. Nie przychodzio im jednak do gowy, gdzie bezpiecznie mgby si schroni i nie umieli mu wskaza adnego adresu. Dlatego Mengele ponownie nawiza kontakt z Fritzem Ulmannem. On jednak te by bezradny. Dopiero szwagier Ulmanna lekarz, ktry mieszka w gminie Riedering nad jeziorem Simsee i od czasu do czasu odwiedza Monachium, wpad na dobry pomys7. Doktor Johann Weigl, ktrego Mengele nazywa we wspomnieniach Wielandem", zaproponowa, e byy lekarz KZ jako uciekinier, podobnie jak wiele innych ofiar wojny, powinien pyta o prac z mieszkaniem 5 Relacja Rolfa Mengele wobec Posner/Ware, ibid., s. 92. 6 Rolf Mengele wobec Posner/Ware, ibid., tame. 7 Posner/Ware, ibid., s. 92 i n. uwaaj tego lekarza, ktrego waciwego nazwiska nie znaj, za znajomego aptekarza z Monachium. Jako lekarz wiejski mial on pracowa wsplnie z on, rwnie lekark, w maym bawarskim miecie, Riedering. Dopiero tam Mengele zmieni nazwisko w otrzymanym od doktora Fritza Ulmanna dokumencie zwolnienia z amerykaskiego obozu wojennego na Fritz Hollmann. Ta rekonstrukcja faktw jest faszywa. Lekarz z Riedering nazywa si Johann Weigl. Jego ona nie bya lekark. Dokument zwolnienia z obozu amerykaskiego sfaszowa Mengele, jak sam pisze w swych wspomnieniach, ju w sierpniu 1945. Dowodw na to, e doktor Weigl znal aptekarza SS z Monachium, nie ma. Jose Mengele - doktor z Auschwitz w jednym z samotnych gospodarstw w Grne j Bawarii. Tam na pewno Amerykanie nie bd go szuka i tam z pewnoci znajdzie dach nad gow, poniewa wielu gospodarzy i ich parobkw zgino na wojnie albo przebywaj cigle w obozach jenieckich i kada para rk do pracy jest na

wag zota. Rada Weigla okazaa si trafna. Mengele zosta przyjty do pracy ju w pierwszym gospodarstwie, w ktrym zdecydowa si zapyta o zatrudnienie. Byo to gospodarstwo Lechnerhof Georga i Marii Fischerw w przysiku Mangolding pooonym na wschd od miasta powiatowego Rosenheim. Mengele pisa w swoich wspomnieniach: Od kilku niedziel / f przed Wszystkimi witymi", a wic pomidzy pocztkiem a poow padziernika 1945, wrd wiernych obecnych w kociele w Lehnerhof wida now twarz"8. Lece na uboczu parafii Sllhuben gospodarstwo, w ktrym y jeszcze brat gospodarza, Alois, a ktre w nastpnych latach miao przyj do pracy wielu jeszcze uciekinierw i tych, ktrzy wskutek dziaa wojennych stracili dach nad gow, naleao do gminy Pietzing. Zamieszkujcy je podle gali opiece lekarza wiejskiego, doktora Weigla. Doktor Weigl nie by czonkiem NSDAP, nawet jeli jego pogldy nie odbiegay zbytnio od tych, jakie gosili nazici. Jako czowiek oczekujcy dopiero na wejcie w szeregi partii, po zakoczeniu wojny zosta uznany przez szefa Okrgowej Izby Lekarskiej w Monachium za nieobcionego i otrzyma prawo osiedlenia si w Riedering i uprawiania zawodu, podczas gdy na dotychczasowego lekarza wiejskiego, doktora B., naoono - z powodu jego przynalenoci do NSDAP - zakaz wykonywania zawodu. Lechnerhof jest jeszcze dzisiaj jednym z wielu gospodarstw typowych dla krajobrazu Grnej Bawarii. Stoi tu kilkupitrowy dom, ktrego fronton zdobi skrzynki z kwiatami umieszczone pod oknami i balkon na pierwszym pitrze ze zbyt ozdobnie wycit balustrad. Gboki dach z wykuszem chroni budynek przed niegiem i deszczem. Gospodarstwo miao po wojnie dwanacie krw, byka i trzy konie, o ktre dba gospodarz, 8 W swoich wspomnieniach Mengele celowo zmienia nazwy miejsc i nazwiska. I tak: Fischerowie wystpuj tam jako Jgerowie, Lechnerhof - Lehnerhof, Mangolding - Mangharding, Rosenheim Rotenstein, Sllhuben - Sielhofen, a Pietzing - Pimming. Kryjwka w Grnej Bawarii 201 do gospodyni naleaa troska o tuczne winie i kury. Wsplnie natomiast pracowali w lesie i na szeciu hektarach pl, na ktrych, wedug reguy podozmianu, uprawiali kolejno ziemniaki, zboa, koniczyn i siano. Nowy pomocnik Josef Mengele vel Fritz Hollmann zosta przyjty do pracy za dziesi marek tygodniowo z utrzymaniem i kwater. Pokj, ktry dzieli wsplnie z bratem gospodarza, znajdowa si na pierwszym pitrze domu i by wyposaony tylko w sprzty niezbdnie konieczne: ko, szaf i st. Lecz Mengele jako nowy pomocnik, rzekomy zawodowy onierz z Gorlic, rwnie nie przywiz z sob wiele. Jak w poowie lat osiemdziesitych powiedzia Alois Fischer, ktry dzieli z nim pokj, nie mia on nic poza tym, co nosi na sobie: garnitur i stary paszcz wojskowy9. Mengele opisa w swoich wspomnieniach moment przyjcia do gospodarstwa Fischerw. Pojawi si tam w godzinach poudniowych pewnego padziernikowego dnia 1945 roku. Gospodarz koczy wanie obiad i odmawia modlitw po jedzeniu. Na pytanie Mengelego o prac odpowiedzia bez dugiego namysu: O tym mona porozmawia, ale ty pewnie jeste godny, wic najpierw siadaj i jedz". Mengele chtnie skorzysta z zaproszenia do stou. Swj wielki apetyt uwiadomi sobie z pewnym zawstydzeniem w chwili, kiedy gospodarz zwrci si do niego ze sowami: Jeli w polu okaesz si tak pracowity jak przy jedzeniu, to bdziesz swj chop". Mengele, ktry w tej czci swoich wspomnie dla zatarcia ladw pisa o sobie - Hans, odpowiedzia: Hans chce zaryzykowa i zgadza si zaraz zacz robot". Gospodarz, jak si zdaje, zadowoli si lakonicznymi informacjami na temat tego, kim jest i co robi! w minionych latach nowo zatrudniony pomocnik. Jego zadbane rce wiadczyy o tym, e w przeszoci nie mia do czynienia z cik prac. To, e pochodzi ze lska, a w kadym razie nie byl bawarczykiem, potwierdza literacki jzyk, jakim mwi. Wyjanienie, e nie odnalaz ony, ktra podczas wojny ze wzgldu na obowizki subowe zostaa przeniesiona gdzie do rodkowych Niemiec, byo tylko potwierdzeniem losu wielu rodzin w tamtych latach. Rwnie wzmianka 9 Opis dotyczcy czasu spdzonego przez Mengelego w gospodarstwie w Grnej Bawarii opiera si

na wspomnieniach samego Mengelego oraz szczegach podanych przez Aloisa Fischera i innych wiadkw w rozmowie z autorem tej ksiki. 202 Josei Mengele - doktor z Auschwitz_ 0 towarzyszu z wojny mieszkajcym w Monachium, ktry poradzi mu, eby poszuka dla siebie zakwaterowania i pracy na terenach Grnej Bawarii, dopki sytuacja w Niemczech si troch nie wyjani, brzmiaa dla bauera Fischera przekonujco. Wielu ludzi pozbawionych swych domw dzielio podobny los. Pierwsza praca, jak bauer wyznaczy Mengelemu, uruchomia w nim dawne predyspozycje, ktre niedawno uatwiay mu przeprowadzanie selekcji w obozie Auschwitz-Birkenau. Tym razem chodzio o kartofle. Zoon na podwrzu gr ziemniakw o wadze okoo 200 cetnarw Mengele mia powrzuca wedug wielkoci do trzech okien piwnicznych w domu Fischerw: najwiksze byy przeznaczone do jedzenia, rednie do sadzenia, a najmniejsze na pasz dla wi. Mengele w swoich wspomnieniach opisa to zadanie w sposb, ktrego mona byo si po nim spodziewa: Wymyli szybko odpowiedni metod sortowania 1 transportu ziemniakw do trzech otworw piwnicznych i rwnie szybko zauway, e [...] czstotliwo wystpowania rnych wielkoci odpowiada dwudzielnemu rozoeniu krzywej Gaussa. Ziemniaki rednie stanowi wikszo, natomiast cakiem mae, podobnie jak te najwiksze, wystpuj o wiele rzadziej. Poniewa jednak do sadzenia nie potrzeba byo ich a tyle, wikszo za to potrzebna bya do jedzenia, Hans przesun troch granic selekcji ziemniakw przeznaczonych do jedzenia bliej ziemniakw redniej wielkoci". Po trzech dniach prac wykona, wykazujc tym samym tak zrczno, e bauer Fischer uzna okres prbny za zakoczony i poleci nowemu pomocnikowi zarejestrowa si" u burmistrza w Pietzing. Mengele mia nadziej, e reprezentant nowego porzdku, ktry by tu ju burmistrzem przed nastaniem nazistw, nie bdzie wnika zbyt drobiazgowo w jego papiery. Tak te si stao. Brat bauera Fischera odczuwa najwyraniej rado, patrzc na gorliwo byego oficera idc w parze z brakiem dowiadczenia, poniewa Mengelemu z trudnoci przychodzio wykonywanie wikszoci cikich prac, a z drugiej strony maomwnego Aloisa Fischera dranio, e ten nowicjusz przejawia wszdzie i we wszystkim pomysy na usprawnienie pracy. W ramach drobnej zemsty przydziela mu wic takie zajcia, ktre musiay skoczy si klap, jak koszenie kos i sierpem, dojenie krw, toczenie trzpieni do grabi, obsuga sieczkarni i tokarni. Mengele nie zniy tm J Kryjwka w Grnej Bawarii 20 si do pytania o rad, by nie przyzna, e nie zna si na rzeczy. Zamiast tego zaciska zby, chcc udowodni, e sobie poradzi. Chcia zdoby szacunek swego pracodawcy, jak czyni to take wczeniej, i dawa z siebie wszystko, dopki pracy nie wykona. Lepiej je kurz, to byo jedyne wyjcie z tego zauka", skary si we wspomnieniach. Albo kiedy mia przesiewa podci-k dla koni: Po tamtej pracy w kurzu musz teraz wykonywa najgupsz robot, jak mog sobie wyobrazi". Czy, kiedy z gorycz uwiadomi sobie banalno rozmw z rodzin bauera, ktra to rodzina przez najblisze lata miaa stanowi jego codzienne i jedyne otoczenie. Czy nie powiedziae, e nie boisz si niczego, co przyniesie ycie, pyta samego siebie. A wic nie moesz przestraszy si gupoty. To gupota jest wanie najgorszym i najczstszym zem, jakie wystpuje w wiecie". Mengele nigdy nie szuka przyczyn reakcji innych ludzi we wasnym zachowaniu. To nie on by przyczyn, lecz zawsze inni, ci, ktrzy go nie rozumieli, ktrzy nie nadali za jego przemyleniami, ktrzy le mu yczyli. W takich sytuacjach, pisa w swoich wspomnieniach, jego wyniosy spokj zmienia si w sarkazm i zaczyna pisa wiersze, autoironiczne i impertynenckie". Dwa przykady wystarcz, by oceni pene litoci nad samym sob wersy byego lekarza z Auschwitz: Bl brzucha w sercu I niebieska plama na tyku Od upadku z wysoka. Dwanacie godzin pracy

I jeszcze wicej nagniotkw, zadrani i pkni, Dla ducha jednak pustka. Lepsze dni, Te niech przyniesie czas! Lecz kiedy? To pytanie jest mi teraz obojtne. Jeszcze bardziej kiczowaty, a jednak z dum przytaczany przez niego we wspomnieniach, bez poczucia, i popeni bezgucie, jest pniejszy o kilka lat drugi wiersz Mengelego: 20 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Kwiaty, cisi przyjaciele, Mniszku i jaskrze, Widz was o wczesnej godzinie Dzie dobry mwi wam. Poyskujc srebrn ros Dzwonek i koniczyna zielona cite ze wistem lnicej kosy Upadaj, umieraj. Nie bjcie si przecie mierci, Orliku i margerytko, Kwiaty widn, przemijaj, Lecz korzenie ich zostaj. Bardziej ni niewiadoma przyszo i cika praca fizyczna w gospodarstwie Lechnerhof dokuczaa Josefowi Mengele samotno. Jego wasna rodzina postanowia nie kontaktowa si z nim w aden sposb, eby nie zdradzi Amerykanom miejsca jego pobytu. Dlatego w wita Boego Narodzenia 1945 Mengele nie mia adnych wieci na temat ony ani rodzicw. Tak, dzisiaj jest Wigilia", pisa kilka lat pniej w swoich wspomnieniach i myli biegn daleko, na schody domu rodzinnego, na ktrych stoi matka, korpulentna posta i na drog daje mu takie sowa: Mj drogi chopcze, tym razem dugo to potrwa. Gdzie ona dzisiaj jest?" Mengele widzia matk po raz ostatni w padzierniku 1944, kiedy odwozi on, ktra go odwiedzia w Auschwitz, do Giinzburga. I dalej uala si na wasny los: Po raz pierwszy Robert10, syn, zapamita sobie choink, a dzielna mama na pewno kupi mu jak zabawk. [...] Tak myli sobie i snuje wyobraenia w pustce, ktra go otacza, ten samotny czowiek. Zbyt wiele niewiadomych sprowadza jego myli na powrt do rzeczywistoci, w ktrej yje. Realia s twarde i nie ma w nich pocieszenia, ale mona je znie, jeli bdzie si twardszym od nich, mwi sobie i w jednym momencie dusi w sobie wszystkie marzenia, jakie wyzwolia 10 Syn Josefa Mengele, Rolf, otrzyma we wspomnieniach ojca pseudonim Robert. Kryjwka w Grnej Bawarii 20 atmosfera wit. Kady musi znosi swj los, czy jest w wizieniu amerykaskim, czy rosyjskim, czy jest pomocnikiem bauera, czy kim, kto odpowiada za egzystencj wasnej rodziny". W tej nieustannej skardze Mengelego na wasny los nie wida refleksji ani waenia wasnych czynw i wasnej odpowiedzialnoci za to, co stao si w Auschwitz, sycha natomiast nieustanne zarzuty pod adresem otoczenia i tych, ktrzy naprawd czy pozornie znajduj si teraz w lepszej sytuacji. W ostatecznym rozrachunku jest to wic spychanie faktw i wasnej winy w czelucie podwiadomoci. Uskarajcy si zbrodniarz wchodzi w rol ofiary. Na uwag zasuguje tylko wasny, obecny los. Przeszo zostaa wycita. Bauer Fischer na wiosn 1946 przydzieli Mengelemu obowizek rozrzucania widiami nawozu ze stajni na wieo zoranym polu. Rce puchn Mengelemu od pracy, do ktrej nie jest przyzwyczajony, zaczynaj bole stawy i cigna. Pisa! o tym we wspomnieniach: Nie ma jednak adnego wymigiwania si, adnej ucieczki i adnego zastanawiania; chodzi o ycie. Bezlitonie zbliaj si bruzdy i nie oszczdzajc si, Hans11 rozrzuca widami nawz, a czujc piekielny bl w stawie rki, zaciska z blu zby. zy ciekn po policzkach starego onierza, odwraca si tyem do puga, kiedy ten przejeda, by nikt nie dostrzeg tej kobiecej saboci". Bezlitonie, piekielny bl, stary onierz, ktry nie chce okaza kobiecej saboci - to jest jzyk nazistw, ktrzy mieli by twardzi jak stal Kruppa i ylaci jak skra", a potem - czy to kogo zdziwi? - okazywali si zwykymi tchrzami, w niczym nieprzypominajcymi dumnych nadludzi. Lekarz obozu koncentracyjnego i masowy morderca Mengele, ktry w Auschwitz przyczyni si do mierci niezliczonej iloci ludzi, unika starannie w nastpnych latach wspomnie o wasnym udziale w zbrodniach obozu zagady. Zamiast tego usiowa przywdziewa posta starego onierza", ktry, nie szukajc wasnych korzyci, podczas wojny czyni, co nakazywaa suba, a

teraz, zamiast dowiadcza obiecanej wdzicznoci ojczyzny, sta si kim zepchnitym na spoeczny margines - parobkiem u bauera. Mengelemu udao si doprowadzi przed samym sob do rozszczepienia wasnej przeszoci. Zostawi j za sob. Hans powtarza sobie: mona przey pod warunkiem, e jest si tward11 Pseudonim, pod jakim wystpuje Josef Mengele we wasnych wspomnieniach. 20 Jose Mengele - doktor z Auschwitz szym od tego, co przynosi to nieubagane ycie. Chodzi o przetrwanie i dlatego jest bezsensowne i bezcelowe martwi si sytuacj obecn. Nie pytae przecie, po co studiujesz, po co powicie si badaniom naukowym, po co zaangaowae si w umacnianie twego kraju. [...] Nie chodzio ci nigdy o gony, widoczny sukcs, a ju zupenie nie o sukces materialny". Niekiedy wprawdzie Mengele wydawa si zbyt wyczerpany, zbyt rozczarowany, eby mc prowadzi dalej t gr w chowanego: Czasami, kiedy ktrego dnia cika praca zmczya go do granic i samotno zdawaa si wprost przygniata, opadaa go przemona obojtno, od ktrej do rezygnacji z siebie by tylko krok". Wanie wtpdy jednak wyczerpany zmusza si do skrupulatnego przestrzegania zabiegw higienicznych i dobrej lektury. Mycie si i czytanie stay si rodkiem samodyscypliny". A wic zimne prysznice i czytada takie jak Lady Hamilton i Madame Bo vary albo opowiadania E.T.A. Hoffmanna, w ktre zaopatrywa go regularnie kuzyn gospodarza z miasteczka Rosenheim, stay si dla Mengelego w chwilach gorszego nastroju wyprbowan metod obrony przed poczuciem winy. Urozmaicenie i rozrywk znajdowa te w rozmowach z doktorem Weiglem, ktrego odwiedza w niedzielne popoudnia i dni wolne. Dla yjcego na gbokiej wsi Mengelego Weigl by cznikiem ze wiatem. Mia radio, sucha wiadomoci i czyta gazety, a z rozmw z pacjentami dowiadywa si rzeczy, ktre dla Mengelego mogy mie istotne znaczenie. Weigl, ktry - jak wyrazi si Mengele - nie waha si wzi z sob samotnego czowieka" z Monachium do Riedering pnym latem 1945, eby ten znalaz w okolicy prac i dach nad gow, nie mg wszelako by pewien niezmiennego uznania swego protegowanego. Wieland", jak nazywa go Mengele w swoich wspomnieniach, by mczyzn o drobnej i wtej postaci z du gow" i przede wszystkim szybki w rzucaniu na innych twardych sw, ktrymi oskara ich o wasne trudnoci, zwaszcza gdy ci inni go nie syszeli". Poza tym jednak, przyznawa Mengele, by to przecie czowiek uczciwy, ktremu nie brakowao odwagi cywilnej". Jego przekonania polityczne nie byy dalekie od pogldw Mengelego, jednak od ideologicznej ostroci tego ostatniego rnia go dobroduszna prostota. 20 Jose Mengele - doktor z Auschwitz szym od tego, co przynosi to nieubagane ycie. Chodzi o przetrwanie i dlatego jest bezsensowne i bezcelowe martwi si sytuacj obecn. Nie pytae przecie, po co studiujesz, po co powicie si badaniom naukowym, po co zaangaowae si w umacnianie twego kraju. [...] Nie chodzio ci nigdy o gony, widoczny sukces, a ju zupenie nie o sukces materialny". Niekiedy wprawdzie Mengele wydawa si zbyt wyczerpany, zbyt rozczarowany, eby mc prowadzi dalej t gr w chowanego: Czasami, kiedy ktrego dnia cika praca zmczya go do granic i samotno zdawaa si wprost przygniata, opadaa go przemona obojtno, od ktrej do rezygnacji z siebie by tylko krok". Wanie wtedy jednak wyczerpany zmusza si do skrupulatnego przestrzegania zabiegw higienicznych i dobrej lektury. Mycie si i czytanie stay si rodkiem samodyscypliny". A wic zimne prysznice i czytada takie jak Lady Hamilton i Madame Bovary albo opowiadania E.T.A. Hoffmanna, w ktre zaopatrywa go regularnie kuzyn gospodarza z miasteczka Rosenheim, stay si dla Mengelego w chwilach gorszego nastroju wyprbowan metod obrony przed poczuciem winy. Urozmaicenie i rozrywk znajdowa te w rozmowach z doktorem Weiglem, ktrego odwiedza w niedzielne popoudnia i dni wolne. Dla yjcego na gbokiej wsi Mengelego Weigl by cznikiem ze wiatem. Mia radio, sucha wiadomoci i czyta gazety, a z rozmw z pacjentami dowiadywa si rzeczy, ktre dla Mengelego mogy mie istotne znaczenie. Weigl, ktry - jak wyrazi si Mengele - nie waha si wzi z sob samotnego czowieka" z Monachium do Riedering pnym latem 1945, eby ten znalaz w okolicy prac i dach nad gow,

nie mg wszelako by pewien niezmiennego uznania swego protegowanego. Wieland", jak nazywa go Mengele w swoich wspomnieniach, by mczyzn o drobnej i wtej postaci z du gow" i przede wszystkim szybki w rzucaniu na innych twardych sw, ktrymi oskara ich o wasne trudnoci, zwaszcza gdy ci inni go nie syszeli". Poza tym jednak, przyznawa Mengele, by to przecie czowiek uczciwy, ktremu nie brakowao odwagi cywilnej". Jego przekonania polityczne nie byy dalekie od pogldw Mengelego, jednak od ideologicznej ostroci tego ostatniego rnia go dobroduszna prostota. Kryjwka w Grnej Bawarii 20 Czy sysza pan ju o najnowszym zdarzeniu w Norymberdze?" -zapyta lekarz z Riedering swego podopiecznego w Niedziel Wielkanocn 1946 i opowiedzia mu, e rosyjski oskaryciel przy Midzynarodowym Trybunale Wojskowym Roman Rudenko strzeli do Hermanna Gringa, lecz nie trafi. W miertelnej ciszy, jaka zapada w sali sdowej po tym wystrzale, Gring mia powiedzie: A ja bym trafi, moe by pan pewien". Takiego wypadku w Norymberdze jeszcze nie byo. Przekazy oddaj jednak trafnie nastrj sprzeciwu i oporu panujcy wwczas w spoeczestwie niemieckim. Wyranie odczuwali go ci, ktrzy prbowali uwiadomi Niemcom ich osobisty udzia w zbrodniach nacjonalizmu, nawet jeli bya to tylko wspwina - odwracanie wzroku i bierno, poniewa nie tylko nie utrudniao to masowych mordw czy terroryzowania inaczej mylcych, lecz akty te wanie umoliwiao. Sposobem tego uwiadamiania byy upubliczniane i relacjonowane przez pras i radio proc esy przeciwko gwnym zbrodniarzom wojennym, oparte na tysicach dokumentw, a take nowo wychodzce gazety i kroniki filmowe wywietlane w kinach, ktre pokazyway oryginalne zdjcia i zeznania ofiar obozw koncentracyjnych i innych miejsc, w ktrych doko nay si potwornoci. Wida wyranie, e takie pokazy, ktre Mengele oglda u swego znajomego lekarza z Riedering podczas swoich wizyt, nie poruszyy go gboko. Artykuy prasowe nie byy w stanie rozbi faryzeuszowskiego pancerza, jaki przywdzia. Oto co pisa o tym w swoich wspomnieniach: Poniewa pastwa zwyciskie postanowiy wychowa Niemcw nie tylko godem, ale te sprytn propagand robion przez sprytnych ludzi, niemiecka prasa i radio [...] s ju tylko organami samooczerniania. W ten sposb Nie miec, ktrego cikie pooenie uczynio ju i tak apatycznym, czyta i sucha o strasznych przestpstwach wojennych, jakie mia popeni, o obozach koncentracyjnych, o obozach przymusowej pracy, o cierpieniach narodw na terenach zdobytych przez niemiecki Wehrmacht i w ogle o podoci swoich byych narodowosocjalistycznych przywdcw". Mengele nie okrela jednak tych wiadomoci mianem faszywych. Nie sprzyjaoby to zreszt jego zamiarowi wybielenia si, poniewa w powojennym spoeczestwie niemieckim wied za na temat zbrodni wojennych poparta dowodami, ktre zbierali alianci, staa si szybko 20 Jose Mengele - doktor z Auschwitz dobrem oglnym. Lecz Mengele relatywizowa zarzuty tkwice w tych doniesieniach, porwnujc je z niesprawiedliwymi postpkami, jakich Niemcy dowiadczyli na swojej skrze tu po wojnie: Na wasnym ciele przeywa [Niemiec] to, co zarzuca mu gazeta, zwaszcza w strefie rosyjskiej, we Freudenstadt12 albo w miejscach stacjonowania czarnych jednostek armii amerykaskiej. W porwnaniu z dramatem dokonujcym si w okupowanych, powojennych Niemczech okupacja na terenach zajmowanych w czasie wojny przez Wehrmacht przypominaa lekko podchmielony nastrj antraktw w kiepskich operetkach. Trzeba podnosi larum na temat warunkw w niemieckich obozach, eby setki tysicy on i matek onierzy - jak bawarska chopka z Zelle, ktrej dwaj modzi synowie umieraj z godu w niewoli rosyjskiej - mogy przypisa win nazistom". Mengele uwaa, e rozzuchwalona wroga propaganda wylewa Niemcom na gowy p omyje" - w kocu bya to dugo hamowana zemsta za wszystko, co w cigu tych szeciu lat wojny [...] trzeba byo w sobie dusi [...] byo to usprawiedliwianie si z gry za to, co czyni si teraz z narodem niemieckim i co w przyszoci bdzie si jeszcze czyni". Ca swoj wcieko zwrci wobec tych swoich wspziomkw, ktrzy okazywali gotowo politycznej wsppracy z aliantami. Tym, co uwaa za naprawd bolesne, ranice i niepojte", by bezwstyd, z jakim Niemcy wczali si we wszystkie polityczne opcje tej skandalicznej propagandy". Do krgu takich osb

pozbawionych godnoci" doczya rzesza denuncjatorw, ktrych podo zasadzaa si na tym, e w czasach nazizmu, czy to z powodw politycznych, czy z braku wasnych uzdolnie, nie zostali docenieni. Mengele nie mg znie, e jego wasne, niemieszczce si w adnych granicach zbrodnicze czyny z czasw wojny byy wystarczajcym uzasadnieniem dla wszelkich stara, jakie podejmowano po wojnie, eby dokadnie owe czyny spisa i uj go jako ich sprawc. Musia wic dewaluowa motywy dziaania swoich politycznych i osobistych przeciwnikw, eby nie mie potrzeby kwestionowania popenionych przez siebie czynw. Ucieczka w miejsca oddalone od wiata, ktrych adresu nikt nie znal, oszczdzia mu konfrontacji z rzeczywistoci, kt12 Miay tam miejsce gwaty, dokonane przez onierzy francuskich. Kryjwka w Grnej Bawarii 20 rej w peni by wiadom, oraz poniesienia odpowiedzialnoci za czyny przeszych lat. Z zarzutami, jakie gono formuowa, nie polemizowa, jak si zdaje, nikt - ani rodzina jego gospodarzy z Lechnerhof, ani znajomy lekarz z Riedering. W kadym razie nie ma o tym wzmianki w jego wspomnieniach. Zamiast tego znajduje si tam, zaprotokoowana niemal dosownie, rozmowa z doktorem Weiglem, w ktrej obaj zgodnie uznali kroniki filmowe aliantw pokazujce wyniszczonych godem i prac winiw oraz stosy zwok znajdowanych podczas wyzwalania obozw koncentracyjnych za faszerstwo. Rozmow zacz Wieland, ktry powiedzia, e ostatnio oglda w Monachium w kinie film o obozie koncentracyjnym: Panoway tam straszliwe warunki. Nawet jeliby pomin, e pewne sekwencje filmu nie byy autentyczne, lecz - jak uwaa Weigl - pokazyway stosy zwok, ktre operatorzy kroniki filmowej sfilmowali po bombardowaniach alianckich, film pokaza bez wtpliwoci, e ludzie dostawali tam katastrofalne racje ywnociowe i umierali". Mengele zapyta koleg, kiedy w film zosta nakrcony. Po zdobyciu obozu przez aliantw, odpowiedzia doktor Weigl. To pewne, e nie wczeniej", stwierdzi Mengele i mwi dalej: I w ten sposb informuj tylko o warunkach, jakie istniay w momencie krcenia uj. Albo kilka tygodni czy miesicy wczeniej, kiedy rozgrywa si ostatni akt wojny". Wtedy Mengele wcza swj trik umniejszania winy, ktrego i dzi jeszcze uywaj w podobny sposb dawni nazici i neonazici, gdy mowa o kamstwie komr gazowych": Waciwie niczego nie trzeba do tego dodawa. Kady czowiek, ktry przey wojenn katastrof, wie, jak nieprzezwycione trudnoci zaopatrzeniowe panoway w ostatnich miesicach. To naturalne i zrozumiae, e w tym chaotycznym okresie, kiedy wszystko si walio, szczeglnie ucierpiay obozy, co doprowadzio do stanu, jaki pokaza film". A wic za przyczyn mierci milionw ludzi w obozach uwaa Mengele nie wyniszczanie poprzez prac", realizowane przez nazistw do ostatniego dnia wojny, niezalenie od sytuacji na frontach, ani nie przeprowadzan przez nich z zimn krwi eksterminacj narodw, lecz przejciowe problemy z transpo rtem i zaopatrzeniem w ostatnich tygodniach wojny. Cynicznie podkrela, e przecie bya wojna. A wtedy zdarza si godowa. Zdarza si chorowa. I niektrzy od tego umieraj. 20 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Wojny, dowodzi ten antropolog i znawca ras ludzkich, stanowi biologicznie konieczn i nieuniknion konfrontacj ludzkich ras, ktra gwarantuje ich dopasowanie si do sytuacji na planecie". S to procesy selekcji w wolnej grze biologicznych sil, ktremu podlegaj wszystkie ywe istoty, take ludzie". Ten, kto w tym procesie poleg, by saby, mao ywotny i nieprzydatny. S to odwieczne prawa ycia. Mengele nie przekona w caej rozcigoci swojego partnera rozmowy, doktora Weigla, poniewa ten zakwestionowa fakt nieuniknionej koniecznoci istnienia obozw koncentracyjnych. Byy lekarz KZ odpowiedzia: W wypadku wojny kady kraj musi mie przecie miejsca, w ktrych bdzie mg zamkn niebezpieczne dla pastwa elementy, osoby innych narodowoci podejrzane o sabota, hoot skonn do szpiegowania, jak prostytutki, Cyganie i zawodowi przestpcy. Niemcy miay do tego celu obozy koncentracyjne". A dlaczego wsadzano ydw do tych obozw?" - kontynuowa doktor Weigl t wymian zda,

ktra bd naprawd przebiegaa w tej formie, bd zostaa wprowadzona fikcyjnie we wspomnieniach Mengelego dla wyprbowania umiejtnoci argumentacji i obrony swego punktu widzenia. Mengele odpar: Ot naleeli zapewne do tej grupy potencjalnych wrogw pastwa, ktrych trzeba byo sprawdzi". Odpowiadajc na pytanie Weigla, czy uwaa powizania midzynarodowe, organizacj oglnowiatow i kontakty z wywiadem obcych pastw za wystarczajce uzasadnienie dla poddania ydw naznaczeniu spoecznemu, nadzorowi, a w kocu deportacji, Mengele ujawni sedno swoich pogldw: Jeli najwysze wadze tej midzynarodowej organizacji, czyli Oglnowiatowego Kongresu ydw, wyday oficjalnie wojn Rzeszy Niemieckiej 13, nie ma potrzeby dyskutowania o prawie spdzania i przetrzymywania ydw w obozach. Zaniechanie takich dziaa zostaoby uznane w kadym kraju za zaniedbanie wasnego bezpieczestwa". Poniewa w marcu 1939 Hitler ostrzeg zdecydowanie ydostwo", by nie nastawiali innych 13 Nie istnia aden Oglnowiatowy Kongres ydw, ktry wydal wojn Niemieckiej Rzeszy, lecz co najwyej chodzio o wezwania mao wpywowego amerykaskiego World Jewish Congres (1933-1939). Metody represji stosowane przez nazistw wobec ydw wywoay protesty rodowisk ydowskich w caym wiecie. Ich zdecydowanie i niegasnca sia miay rzekomo zapowiada bliskie wypowiedzenie Niemcom wojny. Kryjwka w Grnej Bawarii 1 narodw do wojny z Niemcami", poniewa le na tym wyjd", wywodzi dalej Mengele, ydzi zawdziczaj sobie samym konsekwencje swojej knbrnoci. Na zakoczenie tej rozmowy o niemal koniecznoci istnienia obozw koncentracyjnych Mengele na kartach swoich wspomnie woy w usta doktora Weigla zdanie, e wojna ta bya zapewne pierwsz midzy narodami aryjskimi, w ktrej rwnie ydzi, podobnie jak inne narodowoci, musieli zoy ofiar". Weigl doprowadzi tyrad nienawici pen historycznych aluzji do punktu, o ktry chodzio Mengelemu: Czy nie jest to te jaki punkt widzenia na to zdarzenie historyczne?". Mengelemu byo bardzo na rk to przenoszenie winy ze sprawcw na ofiary. Jego wasne czyny traciy przez to znamiona czynw zbrodniczych, a staway si dziaaniem wojennym, onierskim, usankcjonowanym oglnym prawem wojennym. ydostwo - jak chcia widzie Mengele przyczynow kolejno zdarze - wykorzystujc midzynarodowe powizania, podburzao nacje aryjskie do walki na mier i ycie z Trzeci Rzesz i dlatego tylko sobie zawdzicza wszystkie skutki tych dziaa, z eksterminacj wcznie. Mengele nie dopuszcza w swych dziwacznych wywodach historycznych niczego, co popsuoby jego obraz we wasnych oczach. Przypisywa Hitlerowi ch podboju caego wiata jest tak samo gupie, jak mieszne, wystarczy tylko pomyle o jego programie wiatopogldowym, ktry mg by realizowany rwnie w warunkach pokoju. By moe ten autentyczny i zd rowy narodowy socjalizm przekonaby wszystkie narody i w ten oto najbardziej pokojowy sposb - jeli ju - Hitler podbiby wiat". T pokojow prb si uniemoliwi jednak wielki kapita, za ktrym stali ydzi ze swoimi midzynarodowymi powizaniami. Wojna, do ktrej zmusio Niemcy midzynarodowe ydostwo, udaremnia pokojowe rozwizanie kwestii ydowskiej. W czasie wojny bowiem doszo do takich konfliktw, e przybray one formy wojenne, na ktre wpyw miaa oglnie zmieniona sytuacja, a w kocq take i reakcje psychologiczne". Co faktycznie znaczyo jednak dla ydw owo niepokojowe rozwizanie kwestii ydowskiej", Mengele nie wspomina ani sowem w adnym miejscu swoich wspomnie ani w innych swoich zapiskach. I, oczywicie, po poznaniu wszystkich jego krtych wywodw chciaoby si powiedzie, i przemilcza te przed swoj rodzin i najbliszymi 22 Jose Mengele - doktor z Auschwitz przyjacimi wasny, konkretny udzia w tej konfrontacji z ydami w wojennej formie". Mengele wcign nawet swojego syna Rolfa w ten zamknity system cakowitego wyparcia prawdy, nawet jeli nie bya to z jego strony wiadoma manipulacja. Po wielu latach zapewni go bowiem, biorc na wiadka wasn matk", e nigdy nikogo nie zamordowa, nigdy nikomu

osobicie nie wyrzdzi cierpienia"14. Postawiwszy siebie i sobie podobnych nie w roli sprawcw, lecz wspuczestnikw zdarze, na kocu swoich wspomnie przedstawi si jako ten, ktry by jednym z wielu maych pionkw wojennej sceny, ktry w przeciwiestwie do bezgranicznej mo cy najznaczniejszych nie rzuca si waciwie w oczy, a w kadym razie nie odpowiada za bdy, saboci i pomyki". Usprawiedliwiony przed sob w takim stopniu, mg si teraz odda rozdzieraniom szat nad wasnym losem. Uczyni! ostatni krok i - poczu si wycznie ofiar: ofiar Fuhrera, ofiar wojny, ofiar jej zwycizcw, ofiar rodziny bauera wreszcie i - przynajmniej potencjalnie - ofiar powojennego wymiaru sprawiedliwoci, w ktrym pracowali, jak uwaa, tylko mciciele, nie byo natomiast sdziw"15. W miejscowej gazecie Rosenheimer Anzeiger" liczcej osiem stron, ktr czytaa rodzina bauera, informowano regularnie o sankcjach podejmowanych przeciwko miejscowym nazistowskim bonzom, o przebiegu procesu norymberskiego i o przeprowadzanej wanie d enazyfikacji. Do wiadomoci Mengelego dociera powoli fakt, e on i inni powanie obcieni nie wyjd z tego bez szwanku i e to nie tylko zwycizcy poszukuj i sdz podejrzanych. Narodowy socjalizm zbyt ponuro obszed si ze swoimi przeciwnikami, a ciar, jaki musieli ponie nawet ci, ktrzy tylko patrzyli z boku albo sympatyzowali z reimem, by tak dotkliwy, e nie brakowao Niemcw, ktrzy domagali si rozliczenia i publicznego ogaszania zbrodniczych faktw i nazwisk, by w ten sposb przezwyciy haniebn przeszo i umoliwi budowanie bardziej ludzkiej przyszoci. Mengele nie chcia tego zrozumie. By moe nie potrafi. Byo to bowiem wymierzone nie tylko przeciwko wielu jemu podobnym, lecz 14 Rolf Mengele w wywiadzie dla Bunte" z 27.6.1985. 15 Rolf Mengele w wywiadzie dla Bunte" z 20.6.1985. Kryjwka w Grnej Bawarii 21 dla niego samego stanowio bezporednie i fundamentalne zagroenie. Czy istnieje co bardziej niezrozumiaego", pyta w swoich wspomnieniach, od zachowania narodu niemieckiego po jego tak wiadomym wyzwoleniu si z pt traktatu wersalskiego, po wietnym podniesieniu si w krtkim czasie, po penej sukcesw wojnie - tym gigantycznym mocowaniu si ze wiatem zoonym z 48 pastw i po zjednoczeniu si w jedn narodow wsplnot, ktra to wszystko umoliwia?" Rany, ktre zadaa wojna i okupacja na zagarnitych terenach, jeszcze krwawiy. Przeraenie bezlitosnym i bezwzgldnym dziaaniem brunatnego aparatu terroru byo zbyt wiee. Pami miertelnego strachu na froncie, w piwnic ach bombardowanych domw i w nazistowskich katowniach nie zblada ani wrd tych, ktrzy tego dowiadczali, ani wrd przeciwnikw narodowego socjalizmu. Mimo to gotowo znacznej grupy Niemcw do otwartej konfrontacji z przeszoci wydaa si Mengelemu dziaaniem owych sprytnych ludzi, ktrzy chcieli w nowy sposb wychowa nard niemiecki, a w midzyczasie ju mu wmwili, e to tylko li nazici s winni tej wojny i teraz musz ponie za to kar". Krtko mwic, Mengele notowa, e spodziewane s wyroki w procesie norymberskim, a pniej, jak zauway z sarkazmem, zostan wdroone kolejne rodki i cay nard niemiecki, cznie z tymi, ktrzy w chwili gdy Hitler przejmowa wadz, byli oseskami", bdzie musia podda si denazyfikacji. Proces denazyfikacji ten fachowiec od zagazo-wywania ludzi w Auschwitz uzna za stosowne nazwa odwszawianiem sumie". Mengele rozdziera szaty, e obecnie Rosjanie ciemi nard niemiecki przy pomocy komunistw, ktrzy wrcili albo si obudzili", natomiast zachodni demokraci uczynili z dawnych towarzyszy partyjnych kozy ofiarne, winne wszystkim nieszczciom, i zaczli na nich napada. W sytuacji kiedy - i tu ocena Mengelego jest trafna prawie wszyscy Niemcy piastujcy obecnie wysokie stanowiska naleeli wczeniej do NSDAP, alianci i ich doradcy - i tu Mengele si myli - dziki trikowi" denazyfikacji oczyszczaj najpierw nard niemiecki i oskaraj wikszo elit niemieckich o obecn sytuacj". W amerykaskiej strefie okupacyjnej od pocztku marca 1946 wszyscy urodz eni przed rokiem 1919 musieli wypenia wielostronicowy kwestionariusz, w ktrym trzeba byo poda szczegowe informacje na temat wasnej politycznej przeszoci. Potem tak zwane izby orzekajce zoone 2 Jose Mengele - doktor z Auschwitz

z politycznych przeciwnikw narodowego socjalizmu okrelay przynaleno przewietlanej" na podstawie takiego kwestionariusza osoby do jednej z piciu grup: gwnych oskaronych, obcionych, rednio obcionych, sympatykw i uwolnionych od podejrze. cznie w trzech zachodnich strefach aliantw odbyo si do pocztku lat pidziesitych ponad sze milinw tego typu postpowa, z czego cztery miliony ludzi wyszo z orzeczeniem uwolniony", ponad milion byych nazistw zaliczono do grupy sympatykw", a tylko 1700 zostao uznanych za gwnych oskaronych" i 23 000 za obcionych". Na 150 000 rednio obcionych" naoono niewielkie kary16. W przekonaniu Mengelego celem denazyfikacji nie bya ch samooczyszczenia narodu niemieckiego, lecz to, e rozdziela si Niemcw na dwa obozy i rozbija narodow solidarno". Kiedy kwestionariusze dotary do gospodarstwa Fischerw, Mengele podj si je wypeni w imieniu nienawykych do pisania gospodarzy. Wszyscy czonkowie rodziny bauera uchodzili za czystych", bo aden z nich nie nalea do NSDAP. Take Mengele alias Fritz Hollmann okreli si jako czysty", poniewa jako byy oficer zawodowy nie mg by czonkiem partii. Podanie faszywych danych w ankiecie kosztowao Hansa17 niemao", pisa nieprzekonujco Mengele w swoich wspomnieniach, lecz ten przegld zwierzyny uwaa za rzecz najbardziej niegodn, jak mona byo uczyni narodowi, nastawiajc jednych na drugich i czynic jednych towarzyszy partyjnych sdziami przekona innych w przeszoci". Mengele, ktiy od dziesiciu miesicy nie mia wiadomoci od swojej rodziny, zapragn z pocztkiem sierpnia nawiza kontakt z Giinzburgiem. Doktor Weigl powiedzia mu, e wkrtce wybierze si do swoich rodzicw w Karlsruhe i e jadc pocigiem w tamtym kierunku, moe zrobi sobie przerw w podry w rodzinnym miecie Mengelego. Mengele opisa mu, jak znajdzie jego brata Karla, nie cigajc na siebie uwagi osb trzecich, i jak uwierzytelni swoj wiarygodno. Do tego spotkania rzeczywicie doszo. Po powrocie Weigl opowiedzia Mengelemu nowiny, jakie przekaza mu Karl. Produkcja w rodzinnej fabryce w Giinzburgu sza znowu dawnym trybem. Zona i syn Mengelego 16 Friedemann Bedrftig: Lexikon III. Reich, Hamburg 1944, s. 109 i n. 17 Kryptonim Mengele. Kryjwka w Grnej Bawarii 215 mieszkali nadal w Autenried, ojciec natomiast przebywa nadal w amerykaskim areszcie, a brat Alois cigle jeszcze pozostawa w niewoli w Jugosawii, ale wiadomo byo, e yje. Matka Mengelego natomiast zmara na serce 28 stycznia 1946 roku. Ta wiadomo poruszya Josefa Mengele bardziej ni wszystkie inne. A wic matka nie yje" opisywa wasn reakcj, na pewno bardzo martwia si o mnie, o Alberta18 i ojca. O tym, e ja yj, wiedziaa od ony Alfonsa19. Ale moe dotaro do niej to boto propagandy nienawici i te hece w radiu? Oczywicie nie uwierzya, matko, w to wszystko, przecie mnie znasz. Ale ci, ktrzy mnie nie znaj, patrzyli na Ciebie krzywo". Ale nie o tych ludzi" - tego Mengele by pewien - szo jego matce. Nigdy nie zwracaa szczeglnej uwagi na to, co mwi inni. Rodzina Mengele, nienaleca do starych niemieckich rodzin, lecz do tych, ktre wspiy si na wyszy szczebel drabiny spoecznej prowincjonalnego miasteczka nad Dunajem, bya bardzo skupiona na sobie. Dla matki Mengelego liczya si opinia ksidza i reguy moralne, jakie gosi Koci katolicki. Mengele, ktry pozosta w Kociele katolickim nawet jako czonek NSDAP i SS, mimo swojej zbrodniczej dziaalnoci w Auschwitz, nie odczuwa jako blunierstwa wobec Boga swej matki faktu, e czyni go teraz adresatem swoich wynurze: Poniewa Ty [matka] stoisz teraz przed swoim Bogiem i bdziesz skada rachunek z ycia, jak zawsze powtarzaa, cikie wtpliwoci mog Ci przyprawia o niepokj sumienia. Ale poniewa Twoi synowie s tac y, jak ich wychowaa, nie istnieje nic, za co musiaaby czu si winna". W istocie, matka nie ponosia tu adnej odpowiedzialnoci. Niestety, jej syn rwnie czul si od niej zwolniony, odkd kiedy, ju w Auschwitz, a moe jeszcze wczeniej, odrzuci kierowanie si gosem sumienia, by nie musie odczuwa moralnego ciaru wasnych czynw.

Krtko po powrocie doktora Weigla do Riedering Mengelego odwiedzi brat Karl. Do spotkania doszo za wsi, pod oson rozoystych drzew. Obaj byli niezwykle wzruszeni. Warunki, w ktrych si ponownie 18 Kryptonim brata Aloisa. 19 Alfons to kryptonim doktora Alberta Millera, kolegi z lat szkolnych, a potem weterynarza z Donauwrth. 216 Josef Mengele - doktor z Auschwitz zobaczyli, byy szczeglne. Starszy brat byl poszukiwany jako przestpca wojenny, ukrywa si pod faszywym nazwiskiem, obciajc zarwno swoj rodzin, jak i dobre imi prowadzonej przez ni firmy, modszy natomiast mia zakaz wykonywania zawodu z powodu swego czonkostwa w NSDAP, a rwnoczenie by jedynym mczyzn, ktry z powodu internowania ojca przez Amerykanw i niewoli jugosowiaskiej modszego brata musia troszczy si o byt rodziny i rodzinnej firmy. Josef Mengele opisa napicie towarzyszce temu spotkaniu: Przy tym Hans20 pozna szczegy dotyczce mierci matki, do ktrej w pewnym stopniu przyczynia si nieudolno lekarzy, zajmujcych w szpitalach miejsca suspendowanych kolegw. Jego [...] zachowanie zostao mu pniej wytknite jako brak wspczucia, bo wiadomo o mierci matki przyj bez poruszenia, nie pytajc o szczegy. Hans opowiedzia mu potem krtko o wasnych przeyciach. Jakie wraenie relacja ta wywara na suchajcym nieruchomo bracie, nie mg si zorientowa. Nie byo midzy nimi zwyczaju, by ujawnia przed sob emocje. Zbyt te byli przejci pytaniem, jak dalej uo si ich losy. Hans dozna te pewnego rozczarowania, gdy Franz21 nadmieni, e nie mogli zawiadomi Irmgard22, ktra w tym czasie przebywaa na urlopie w Allgu". Kilka dni po tym spotkaniu z bratem do Lchnerhof przybya ona doktora Weigla, z informacj, e Mengele ma gocia. Zosta! przysany przez on Mengelego, Irene. W specyficznym nastroju, bdcym mieszanin irytacji, ciekawoci, obaw, ostronoci i zdecydowania", pisa! Mengele, Hans podszed do nieznajomego. redniego wzrostu pan Seckler 23 przywozi pozdrowienia od pani Irmgard z Aulersried24, gdzie rwnie mieszka sam jako ewakuowany i przekazuje ma! paczuszk, ktra zawiera lekarstwo, o ktre prosi!. [...] Z natarczyw intensywnoci prbuje przekona Hansa, e ten nie powinien duej zosta u bauera i radzi mu za wszelk cen prbowa wydosta si za granic, najlepiej w kierunku bersee. Jak to zorganizowa, on oczywicie nie wie. Te 20 Kryptonim Mengelego. 21 Kryptonim brata Karla. 22 Kryptonim ony Mengelego, Irene. 23 Jest to kryptonim, pod ktrym Mengele ukry nieznanego bliej znajomego jego ony. 24 Aulersried to kryptonim Autenried. Jp /i, Kryjwka w Grnej Bawarii 217 rady wypywajce z niewtpliwej yczliwoci Hans przyjmuje bez irytacji i cieszy si z wiadomoci, e jego ona chce wkrtce go odwiedzi". Lekarstwem tym bya zapewne przechowywana przez Irene Mengele od czasu jej widzenia z mem w lecie 1945 roku trucizna. Mengele, jak wikszo funkcjonariuszy nazizmu pod koniec wojny, zaopatrzy! si prawdopodobnie w cyjanek, eby w razie aresztowania mc popeni samobjstwo. Josef Mengele skwitowa wrczenie mu tego lekarstwa z ulg: Posiadanie tego medykamentu uspokaja go. [...] Daje mu pozytywne poczucie bezpieczestwa. Jakiego bezpieczestwa? Poczucia moliwoci prowadzenia tej gry do koca, podjcia ryzyka odsunicia w czasie tej ostatniej konsekwencji cznie z nieuchronnie muszcym nadej momentem. By moe jest to oszukiwanie samego siebie, ale daje mu to wewntrzn sil i wiksz pewno siebie". Pewnego jesiennego dnia ona odwaya si odwiedzi go w Riedering po raz pierwszy. W swoich zapiskach Mengele redukuje te spotkania z on, ktre wedug informacji jego rodziny, miay miejsce prawie co dwa miesice"25 do jednego, prawdopodobnie dlatego, by lepiej wydoby napicia i nieporozumienia, jakie pojawiy si w jego maestwie po wojnie.

Opisy Mengelego rzucaj wiato bardziej na jego wasn kondycj psychiczn ni faktyczny przebieg tych spotka. Niemiay umiech przyblia tych dwoje do siebie", pisa Mengele. Powitanie nie jest bynajmniej namitne, raczej pene obaw i powcigliwoci. Dzieli ich wicej ni tylko te dwa lata, przez ktre si nie widzieli i nic nie wiedzieli o sobie26. Moe i dobrze, bo w powietrzu wisi nowa wiadomo, ktra burzy marzenia i iluzje. Hans27 jeszcze o niej nie wie". Jego ona powiedziaa do niego w tej rozmowie: Musisz wyjecha z kraju, najlepiej do Ameryki Poudniowej. [...] Potem rozmowa toczya si dalej o beznadziejnoci obecnej sytuacji Ha nsa, ktra czyni dalsze ycie niemoliwym. Pado wtedy pytanie: Moe bymy si rozwiedli? - Moe pniej, odpowiedzia Hans, ze wzgldw bezpieczestwa". 25 Posner/Ware, ibid. s. 101. 26 Jest to zapewne informacja wiadomie wprowadzajca w btd, e po raz ostatni widzia swoj on na jesieni 1944. Wszystko przemawia za tym, e tych dwoje zobaczyo si w sierpniu 1945 po powrocie Mengelego z amerykaskiego obozu dla jecw wojennych w pobliu Giinzburga. 27 Kryptonim Mengelego. 21 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Mengele nie chcia dostrzec, e propozycja rozwodu ze strony jego ony nie wynikaa z troski o jego bezpieczestwo i e to nie wzajemna odlego ani samotno byy tym, z czym trudno jej si byo upora. W rzeczywistoci Irene Mengele zrozumiaa, e polubia czowieka, ktry zawsze bdzie dla niej obcy i przeraajcy, po wszystkim, czego dowiedziaa si o jego zaangaowaniu w Auschwitz. 7 padziernika 1945 Irene Mengele zapisaa w swoim dzienniku. W lokalnej gazecie pojawio si jego nazwisko w takim kontekcie: Ze zwierzc przyjemnoci patrzy, jak umieraj ludzie. Chciao mi si mia. [...] Co by pomyla, gdyby przeczyta tak szmir?"28 Rok pniej, po wielu kolejnych informacjach, jakie dotary do niej na temat obozw koncentracyjnych i roli jej ma w najwikszym z nich, musiaa jednak zrozumie, e jednak nie wszystko, co o nim pisano, byo szmi-r". Zaakceptowanie nowego obrazu ma przekraczao najwyraniej jej siy. Szukaa odskoczni i z wdzicznoci przyja wsparcie nowego znajomego, jakim by Seckler29. Jej zwizek z Mengelem, ktry z powodu wojny nigdy nie by normalnym maestwem, rozpad si. Najwyraniej zbyt rne i niemoliwe do pogodzenia z sob byy nie tylko osobowoci i zainteresowania maonkw, lecz przede wszystkim nastawienie ideologiczne i ciar, ktry spad na kade z nich po zakoczeniu wojny. Mengele wiedzia, e nigdy nie bdzie mg wrci do ojczyzny i osiedli si tam, gdzie mieszka ani przed swoim przeniesieniem do Auschwitz w 1943, ani przed dobro wolnym przystpieniem do Waffen-SS, ani przed rozpoczciem pracy w Instytucie Dziedzicznoci i Higieny Rasowej na uniwersytecie we Frankfurcie. Jego powrt do rodziny, do ycia cywilnego w ogle, do zawodu - to wszystko dla niego, poszukiwanego jako przest pca wojenny, stao si niemoliwe. Mg albo odda si w rce aliantw, albo ukrywa si w nieskoczono, w kadym momencie ryzykujc, e jaki przypadek sprawi w kocu, e zostanie odkryty i schwytany. To Mengele zapewne poj w trakcie rozmw z on. Zrozumia te, a przynajmniej zaczyna rozumie, e sugestia rozwodu z jej strony oznaczaa zakwestionowanie wsplnego charakteru ich politycznej przeszoci i stanowia danie, eby teraz wzi na siebie to, za co on, 28 Cytowane przez Posner/Ware, ibid. s. 99. 29 W tym sensie wypowiedzia si Rolf Mengele dla Bunte" 27.6.1985. Kryjwka w Grnej Bawarii 21 lecz nie ona, ponosi odpowiedzialno. Mengele: Czy uwaa, e jestem odpowiedzialny za swj los? Nie, z pewnoci nie, a moe jednak tak, ale tylko w sensie konsekwencji wynikajcych z mojego charakteru. Nie chce jednak zaakceptowa faktu, e to rwnie jej los. [...] A wic mnie nie kocha. Nie, owszem, kocha mnie, ale nie chce za sw mio ponie adnych ofiar. Wpada w konflikt midzy mioci do mnie a wasnym egoizmem. Jej egoizm jest tak wielki, e powicia mu wszystkie wartoci i zobowizania". Kilka tygodni pniej Mengele podj, o czym wspomina w swoich wspomnieniach, ostatni prb

ratowania swego maestwa. Mimo ostrzee lekarza z Riedering odway si na podr kolej do Sonthofen, majc przy sobie jedynie faszywe dokumenty zwolnienia z obozu i adnych innych papierw potwierdzajcych tosamo. Jego ona zatrzymaa si w hotelu w pobliskiej miejscowoci Altstadten30. Kiedy Mengele tam dotar (bya pna jesie 1946), pocztkowo nie zasta swojej ony. Zobaczy j na ciece spacerowej wiodcej wzdu rzeczki Iller. Wyranie go nie poznaa, idc niespiesznym krokiem z naprzeciwka i rozkoszujc si niemal tym spacerem. Dopiero gdy dzielio ich ju tylko kilka metrw, zorientowaa si, kogo ma przed sob. Przestraszona, zatrzymaa si i zblada jak kreda, kiedy Hans31, milczc, podszed do niej". Najblisza noc przynosi pewno, ktr Hans ju przeczuwa, lecz nie chcia przyj do wiadomoci, e w tej caej katastrofie ofiar pado rwnie jego maestwo". Mengele tumaczy to po swojemu, przesuwajc przyczyny znowu w kierunku historii: Razem z upadkiem Trzeciej Rzeszy przestao istnie jego maestwo, po prostu skoczyo si, jak wiele innych spraw. Pozostay ruiny, rwnie z jego maestwa. Trzeba je byo sprztn i zacz nowy rozdzia". Na razie Mengele umniejszy! znacznie swoje szanse na dalsze skuteczne ukrywanie si przed subami amerykaskimi i niemieckimi poprzez konflikt, w jaki popad z tymi, ktrzy do tej pory pomagali mu si ukrywa. Spotkawszy si bowiem po powrocie z doktorem Weiglem w Riedering, do ktrego przyjecha te byy lekarz Wehrmachtu, doktor Ullmann, usysz! od nich ostre wyrzuty, e podejmujc nieprzemylan 30 Mengele nazywa t miejscowo w swych wspomnieniach Altbergen. 31 Kryptonim Mengelego. 22 Jose Mengele - doktor z Auschwitz podr narazi siebie i ich na due niebezpieczestwo. W odpowiedzi na to zdenerwowany Mengele wycign z teczki sfaaszowany dokument i odda do Weiglowi, a ten podar go i spali32. Bez waciwych papierw Mengele straci waciwie moliwo poruszania si. Nie mg opuszcza nawet gospodarstwa Lehnerhof w Mangolding. Nawet wizyty w u maestwa lekarzy w Riedering stay si ryzykowne, poniewa mg wpa podczas kontroli niemieckich policjantw albo onierzy amerykaskich. Jego kontakty ograniczyy si wic do rodziny bauera. Informacje na temat sytuacji politycznej w kraju czerpa z prasy, a take od odwiedzajcego go niekied y brata Karla i przyjaciela z lat szkolnych, Hansa Sedlmeiera, ktry pracowa w firmie jego ojca i ktry w najbliszych latach mia sta si jedn z najwaniejszych osb umoliwiajcych kontakt Mengelemu ze wiatem33. To, co dostarczaa lektura prasy i rozmowy z ludmi, do ktrych mia zaufanie, nie nastrajao optymistycznie. W pocztkach padziernika 1946 Mengele dowiedzia si o wyrokach, jakie zapady w procesie norymberskim. Proces przeciwko gwnym zbrodniarzom wojennym zakoczy si orzeczeniem dwunastu wyrokw mierci (Bormann pod nieobecno, Frank, Frick, Goring, Jodl, Kaltenbrunner, Keitel, Ribbentrop, Rosenberg, Sauckel, Seyss-Inquart, Streicher), trzech wyrokw doywotniego wizienia (Funk, Hess, Raeder), czterech wyrokw czasowego ograniczenia wolnoci (Dnitz, Neurath, Schirach, Speer) i trzech orzecze uniewinniajcych (Fritzsche, Papen, Schacht). Teatrem politycznym", fars niewart dyskusji" i novum w najnowszej historii wiata" nazwa Mengele aresztowanie politykw i wojskowych NSDAP za t o, e zaplanowali i przeprowadzili wojn zaczepn, popenili morze zbrodni i przestpstw przeciwko ludzkoci. 20 sierpnia 1947 amerykaski sd wojskowy w Norymberdze ogosi wyroki w tak zwanym procesie lekarzy. W procesie oskaronych byo dwudziestu medykw z powodu popenienia przestpstw przeciwko ludzkoci, przeprowadzania 32 Posner/Ware, ibid., s. 100 pisz bez podania rde, e Mengele w kocu 1946 przedsiwzi dwie jednotygodniowe podre do Autenried do swojej ony i syna oraz, e na kocu w przypywie ataku wciekoci podar na oczach doktora Weigla papiery Ulmanna". Oba te fakty nie s potwierdzone. 33 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengele, ibid., s. 51. Kryjwka w Grnej Bawarii 1

eksperymentw medycznych ze skutkiem miertelnym i mordowania chorych psychicznie. Szesnastu z nich otrzymao wyroki, z tego siedmiu wyroki mierci (Brack, Karl Brandt, Rudolf Brandt, Gebhardt, Hoven, Mrugowsky, Sievers), piciu wyroki doywotniego wizienia (Fischer, Genzken, Handloser, Rose, Schrder), a czterech czasowego ograniczenia wolnoci (BeckerFreyseng, Beiglblck, Oberheuser, Poppendick). Niektrzy z oskaronych dziaali w obozach koncentracyjnych i tam -jak Mengele - w trakcie pseudomedycznych eksperymentw zamordowali niezliczon ilo winiw. Josef Meng ele, jego udzia w podobnych zbrodniach i jego konkretne czyny byy w obu procesach podnoszone zarwno przez oskarycieli, jak i przez kilku oskaronych. Ukrywajcy si w Grnej Bawarii Mengele nie mg wiedzie, e gwny oskaryciel amerykaski, genera brygady Telford Taylor, opierajc si na zeznaniach zoonych przez rodzin lekarza obozowego z Auschwitz przed ledczymi amerykaskimi i nie dysponujc innymi informacjami, uwaa w styczniu 1948 roku, e Mengele nie yje34. Mengele przyjmowa raczej jako pewnik, e bdzie cigany przez Amerykanw i e w razie procesu grozi mu najwyszy wymiar kary. Lekarz KZ Auschwitz zda sobie spraw, e w Niemczech nie ma dla niego przyszoci. _/ 34 Posner/Ware, ibid., s. 109 i Gerald Astor: The last Nazi, New York 1 985, s. 159 cytuj relacj Telforda Taylora z 19.1.1948 przekazan do Waszyngtonu, nastpujcej treci: Chcemy Pastwa powiadomi, e wedug materiaw, jakimi dysponujemy, doktor Mengerle [sic] od padziernika 1946 uchodzi za zmarego". / Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowej W lecie 1948 roku, a wic po trzech latach1, Josef Mengele opuci! potajemnie swoj kryjwk w gospodarstwie Lechnerhof w Mangolding2. Gdy 20 czerwca dokonaa si w Niemczech wymiana pienidza i twarda marka niemiecka zastapia bezwartociow mark Rzeszy, bauer Fischer nie by w stanie opaca w dalszym cigu swojego parobka3. Mengele musia rozejrze si za nowym schronieniem. Jego maestwo rozpado si bezpowrotnie. Zona poznaa w tym czasie swojego pniejszego, drugiego ma, Alfonsa Hackenjosa4. Nie majc dokumentw, Mengele nie mg liczy na to, e zostanie przyjty pod dach przez ktrego ze swoich dotychczas mu yczliwych i pomocnych znajomych. Nie pozostao wic nic innego, jak powrt do lasw w okolicach Giinzburga, w ktrych ukrywa si ju latem 1945, po zwolnieniu z amerykaskiego obozu dla jecw wojennych. Lecz i tam nie mia szans, by y przez wiele lat jako pustelnik, nie bdc przez nikogo odkryty. W interesie caej rodziny Mengele leao 1 W Postanowieniu o zamkniciu ledztwa Prokuratury we Frankfurcie nad Menem, s. 36, obecno Mengelego w gospodarstwie Lechnerhof potwiedzona jest do 1.8.1948 roku. 2 Opis ucieczki do Argentyny zaczerpnity jest z 76-stronicowych, przepisanych na maszynie wspomnie Mengelego, ktry jako zeszyt numer pi, zatytuowany Leseabschft [Odpis do czytania], znajduje si w aktach ledczych prokuratury we Frankfurcie nad Menem. 3 Alois Fischer w lecie 1985 wobec autora. 4 Rolf Mengele wobec Posner/Ware, ibid., s. 116. Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowej 223 wic, by uwolni si od tego problemu. Nikt nie chcia lekkomylnie ryzykowa rysujcych si na horyzoncie lepszych perspektyw: z obozu internowania uwolniono ojca rodziny, z niewoli w Jugosawii wrci szczliwie najmodszy syn Alois, a produkcja taczek i wzkw transportowych w rodzinnej firmie Karl Mengele i Synowie ledwo moga nady za zamwieniami, ktre zaczy si sypa wraz z pocztkiem odbudowy kraju po wojnie. Oczywicie rodzina bya gotowa wyoy odpowiedni sum jako zapat za rozwizanie problemu. Dlatego zainwestowaa znaczc sum siedmiu tysicy nowych marek, by zdoby faszywy paszport. Robota zostaa wykonana jednak tak dyletancko, e Josef Mengele nie mgby, jak wyrazi si jego syn, nabra na ten paszport nawet zaspanego onierza sub granicznych5. Wdziczny Mengele w ramach rekompensaty za faszywe dokumenty zrezygnowa w pocztkach

1949 roku z przysugujcej mu czci spadku, eby w razie swego ewentualnego aresztowania i skazania roszczenia odszkodowa ze strony tych, ktrzy przeyli Auschwitz, nie musiay by pokrywane z majtku rodzinnej firmy6. Jak drog jednak mia Mengele wydosta si z kraju? I gdzie w wiecie byo takie miejsce, w ktrym on, poszukiwany nazista, znalazby bezpieczne schronienie? Jesieni 1948 Mengele zdecydowa si wyjecha do Argentyny7, gdzie przywdca faszystw Juan Domingo Peron, piastujcy tam wad, ktr przej w 1943 roku na drodze puczu, po II wojnie wiatowej zapewnia bezpieczestwo wielu przestpcom reimu faszystowskiego z Niemiec. W Argentynie istniaa te organizacja pomocowa, Kameradenwerk, ktr Mengele nazywa w swoich zapiskach zwizkiem koleeskim". Skupiaa ona sympatyzujcych z NSDAP Niemcw yjcych poza granicami kraju oraz byych czonkw SS i NSDAP. Jej dziaalno polegaa na organizowaniu i pilotowaniu ucieczek z Niemiec, wyrabianiu faszywych dokumentw, zapewnianiu pienidzy, rodkw ywnoci i opieki prawnej. Droga ucieczki faszystowskich przestpcw z Niemiec prowadzia najczciej poprzez przecz Bremmer do poudniowego 5 Sowa Rolfa Mengele cytowane przez Die Bunte" z 27.6.1985. 6 Tame. 7 Posner/Ware, ibid., s. 115, wedug informacji Roberta Mengele. 22 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Tyrolu w Austrii, a pniej do Genui we Woszech, a nastpnie poprzez Atlantyk do Buenos Aires. Jak Mengele, ukrywajc si w lasach wok Giinzburga, zdoa nawiza kontakt z siatk Kameradenwerk, tego ani z jego pamitnikw, ani z akt ledczych dowiedzie si nie mona. Policja izraelska przypuszcza, e kolega szkolny Mengelego, Hans Sedlmeier, mia kontakty z asem pilotw niemieckich czasu II wojny wiatowej, Hansem Ulrichem Rudlem (1916 -1982), jednym z najwaniejszych ludzi kierujcych dziaalnoci Kameradenwerk, ktry zaraz po wojnie wywdrowa do Argentyny i tam, a do chwilowego powrotu w 1951 roku do Niemiec, organizowa naro-dowosocjalistyczn scen, zoon z emigrantw o podobnej do siebie politycznej przeszoci8. Pomidzy Morzem Pnocnym i rdziemnym funcjonowaa sie kolegw, niemieckich i woskich faszystw, popieranych przez nastawionych w czci antysemicko, w czci antykomunistycznie duchownych, zwaszcza Kocioa katolickiego, a take przez Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya, ktry licznym uciekinierom z Niemiec dostarcza pas zporty tej organizacji jako dokumenty zastpcze w zamian za rzekomo zagubione dowody tosamoci, nie wnikajc zbyt dokadnie w pochodzenie starajcych si o taki paszport i nie badajc ich prawdziwej tosamoci9. Poprzez starannie ukrywane stacje porednie na drodze ucieczki z Europy do Ameryki aciskiej, nazwanej przez wywiad amerykaski szlakiem szczurw", wydostao si kilku znaczcych nazistowskich zbrodniarzy: doktor Kurt Christmann, szef Einsatzkommando SS, ktry wymordowa na terenie Rosji dziesitki tysicy ludzi, Adolf Eichmann odpowiedzialny za masowe deportacje, SS-standartenfiihrer Walther Rauff, sprawca masowych mordw przez zagazowywanie w ciarwkach, a take Eduard Roschmann, zastpca komendanta getta w Rydze, Josef Schwammberger, komendant getta w Przemylu, oraz komendanci 8 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 51. 9 Dalsze informacje na temat tej trasy ucieczki przestpcw SS z Europy do Ameryki Poudniowej, nazywanej potem lini watykask" albo szczurzym szlakiem": Chris topher Simpson, Der amerikanische Bumerang, Wien 1988; Rena u. Thomas Giefer: Die Rattenlinie, Frankfurt am Main 1991; Holger M. Meding, Flucht vor Nrnberg?, Kln 1992. Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowej 22 obozw koncentracyjnych Sobibr i Treblinka, Franz Stangl i Gustav Wagner. Do tego krgu masowych mordercw mia doczy w Ameryce Poudniowej Josef Mengele. Wyruszy on w 1949 roku w Wielki Pitek takswk z Innsbrucku z towarzyszcym mu, nieopisanym bliej we wspomnieniach mczyzn w kierunku Steinach, ostatniej wikszej austriackiej miejscowoci lecej przy granicy z Wochami w okolicach przeczy Brenner. w towarzysz Mengelego by pierwszym z tuzina pomocnikw, bez ktrych ucieczka Mengelego z

Niemiec do Argentyny byaby niemoliwa. Okoo poudnia w kawiarni w Steinach nastpio spotkanie Mengelego z kolejnym umwionym tam towarzyszem Erwinem"10. Byl to miejscowy student medycyny, ktry, wedug relacji Mengelego, obmyli plan przekroczenia granicy i poczyni! odpowiednie przygotowania". Pnym popoudniem tego samego dnia, kiedy zapada! zmrok, poegna! si z Mengelem pierwszy towarzysz, kasujc za sw pomoc okrg sumk dolarw". Mengele sam pojecha takswk w kierunku oddalonej o niespena dziesi kilometrw granicy. Wysiad koo g ospody Kerschbaum, czterysta metrw od granicy, wyznaczonej barierami. Kiedy zastuka do gospody, drzwi otworzya kobieta w rednim wieku, ktra na pytanie, czy mgby rozmawia z panem Xaverem", wpucia go do rodka i kazaa czeka. Po mniej wicej pgodzinie do izby wszed niemody, krpy mczyzna. Obrzuci gocia bacznym wzrokiem, wypyta o fizyczn wytrzymao (Mengele chodzi! w przeszoci po grach i jedzi na nartach), a take o baga (dwie walizki) i wyranie zadowolony z odpowiedzi uprzedzi coraz bardziej podenerwowanego Mengelego, e teraz trzeba zaczeka do zapadnicia ciemnoci. Potem do izby wszed inny mczyzna, ktry, jak si okazao, mia prawo wielokrotnego przekraczania granicy. Mia on by przewodnikiem Mengelego podczas 10 Rolf Mengele w wywiadzie dla Bunte" z 4.7.1985 uzna Erwina za pseudonim Hansa Sedlmeiera. W aktach ledztwa ani w zapiskach Mengelego nie ma jednak adnych uwag, ktre by to potwierdzay. Bardziej prawdopodobne jest, e Erwin to byy czonek SS ze Steinach, kt ry na polecenie organizacji byych nazistw przygotowywa i pomaga w ucieczce funkcjonariuszy SS przez granic do Woch. Taki stan rzeczy potwierdzili starsi mieszkacy Steinach w rozmowie z autorem, nie puszczajc jednak pary z ust na temat tosamoci Er wina. 22 Jose Mengele - doktor z Auschwitz przeprawy przez gry i doprowadzi go do znajdujcego si po drugiej stronie granicy baru, przy ktrym umwiony by poudniowotyrolski takswkarz. Okoo godziny smej wieczorem w izbie pojawi si jeszcze raz Erwin, ktry poinstruowa Mengelego, eby w wypadku gdyby natknli si na patrol graniczny, tumaczy, e pochodzi z poudniowotyrolskiego Brixen, a drog przez zielon granic wybra dlatego, e zgubi paszport. Jego ubranie - kapelusz i paszcz narzucony na modny, ciemny garnitur - miao stwarza wraenie, e nie jest to kto, kto nielegalnie przekracza granic; tacy osobnicy ubierali si najczciej w rzeczy sportowe. Baga obieca Erwin dostarczy pniej. Po tych ostatnich pouczeniach Mengele i Xaver opucili gospod przez okno w bocznej cianie domu. Po kilku minutach szybkiej wspinaczki dotarli do linii lasu, przez ktry po dzi dzie przebiega granica. Tam, w gbi lasu, przy kilku samotnych skalach, umwieni byli o dziesitej wieczorem z czowiekiem, ktry mia z kolei przeprowadzi Mengelego przez granic. Kiedy mina jedenasta, a umwiony towarzysz si nie pojawi, Xaver zacz si denerwowa. Chcia wraca z powrotem do siebie. Wytumaczy Mengelemu, jak doj do drogi w najbliszej woskiej miejscowoci, i zaznaczy, e idc ni, trzeba min dwa bloki mieszkalne, nalece do woskiej stray granicznej, by wreszcie dotrze do miejscowego baru. Potem podzikowa za pienidze, ktre wrczy mu Mengele, i odszed. Mengele zszed ostronie zboczem w d i ukry si, co opisa ze szczegami w swych wspomnieniach, za potem tu przed lini graniczn, cignc si wzdu owietlonej latarniami drogi. Zblia si patrol stray granicznej. Mengele odczeka, a patrol przejdzie, po czym wyskoczy na ulic. Samotny mczyzna z aktwk, w paszczu i kapeluszu, maszerujcy spokojnie w wietle lamp w kierunku baru, nie wzbudzi zainteresowania patrolu. Nieniepokojony wic przez nikogo, Mengele osign cel - dotar do baru. Kiedy wszed do rodka, przy kontuarze siedziao zaledwie kilku policjantw ze stray. Nie byo jednak umwionego takswkarza - odjecha przed nadejciem Mengelego, sdzc, e si go nie doczeka. Nie byo te Nina, syna wacicielki baru, ktrego Erwin wymieni jako kolejnego czowieka z siatki k ontaktowej, w razie gdyby Menele z jakich powodw nie spotka si z innymi umwionymi towarzyszami. Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowej 227 Mengele zamwi u kelnera p litra czerwonego wina i wtedy usysza, e za kilka minut bar zostanie zamknity. Wpad w popoch. Jak przyzna we wspomnieniach, czu kompletn

bezradno. Z tej niebezpiecznej sytuacji, kiedy bardzo atwo mg cign na siebie uwag stray granicznej, uratowa go kelner, proponujc mu przy paceniu rachunku, eby Mengele poszed z nim po pracy do jego domu. W tym samym domu mieszka wanie Nino. Ju pitnacie minut pniej szli razem do oddalonego o jakie trzysta metrw drewnianego budynku z piterkiem pod spadzistym dachem i z przybudwk od frontu, pooonego nieco w gb od drogi. Rzut oka w okna na poddaszu upewni obu mczyzn, e Nino jeszcze nie wrci. Kelner podpowiedzia Mengelemu, by ten poszed do ssiedniej wsi Brennero, wynaj sobie pokj w hoteliku Zur Post" i przyszed tu znowu nastpnego dnia rano. W jego domu nie moe si zatrzyma, by zaczeka na Nina. Poniewa Mengele nie mia przy sobie adnych dokumentw, poza bezwartociowym w tej sytuacji powiadczeniem zameldowania w Grnej Bawarii na nazwisko Fritz Hollmann, nie mg ryzykowa wynajcia pokoju w hotelu. Musiaby przy tym pokaza, a by moe pozostawi przez noc, legalny dowd tosamoci. Nie pozostao mu wic nic innego, jak poczeka na powrt Nina pod goym niebem, w zimnie wiosennej grskiej nocy. O wp do trzeciej Mengele usysza odgos krokw. Jaki czowiek zblia si szybko w jego kierunku. By to Nino. Po kilku pierwszych wyjanieniach nieufny pocztkowo Nino wtajemniczy Mengelego w dalszy plan ucieczki. Poniewa Mengele nie dotar o umwionym czasie do baru Zur Post" i czekajcy takswkar z odjecha, musia teraz zdy na najwczeniejszy pocig, eby dosta si do Sterzing. Nino przekaza Mengelemu piset woskich lirw na bilet i pokrycie najpilnieszych potrzeb i znik w gbi domu. Najblisze dwie godziny spdzi Mengele w pobliskiej szopie. Wyszed z ukrycia o wp do pitej i poszed w kierunku dworca labiryntem torw, szlabanw, nastawni i skadw. Kilka minut przed odjazdem pocigu dotar do okienka i kupi bilet do Sterzing. Wsiad do pocigu wraz z wiksz grup woskich policjantw granicznych, celnikw i onierzy, ktrzy tego sobotniego poranka jechali na urlop z okazji wit Wielkanocnych. Usiad w kcie ostatniego przedziau i udawa, e pi. Moe zreszt zasn naprawd, bo na nastpnej stacji, w Terme 228 Josef Mengele - doktor z Auschwitz di Brennero (Brennerbad), w najwikszym popiechu opuci! pocig, sdzc, e to ju Sterzing. Swj bd zobaczy dopiero na peronie, gdy spojrza na szyld widniejcy na budynku stacji. Do Sterzing dotar nastpnym pocigiem. Przed dworcem przypadkowo natkn si na takswkarza, ktry powinien by go poprzedniego wieczora zabra z baru przy granicy, i kaza si zawie do hoteliku Goldenes Kreuz" w centrum miasta, gdzie czeka na niego pokj zamwiony na nazwisko Fritz Hollmann. W Goldenes Kreuz" zatrzymywao si w owych latach wielu funkcjonariuszy SS uciekajcych na poudnie, w kierunku Rzymu i Genui. Wacicielka gospody zdawaa sobie spraw, kim byli owi stronicy od innych gocie. Pomocnik pracujcy w gospodzie, imieniem Franz, przedstawi! si jako towarzysz", zapisa w swoich wspomnieniach Mengele, i Franz zorganizowa ca reszt. Dal Mengelemu kontakt do bladego Hansa", a ten zaofiarowa si, e zdobdzie dla niego dokument tosamoci, z rodzaju tych, jakie wystawiano we Woszech jeszcze w czasach niemieckiej okupacji pomidzy rokiem 1943 i kocem wojny. Poszuka! te fotografa, ktry zrobi! potrzebne do dokumentu zdjcia. I powiadomi Erwina o tym, e Mengele dotar szczliwie do Sterzing. Kilka dni pniej Erwin przywiz baga Meng elego - dwie walizki pozostawione przez niego po austriackiej stronie. To przez niego - pisa! w swojej relacji z ucieczki przez Alpy Mengele moliwy by! kontakt z innymi czonkami siatki [...], pniej ten zawsze skory do pomocy czowiek przedsiwzi jeszcze podr do granicy niemiecko -austriackiej, gdzie spotka si z nimi, zda im relacj z przebiegu zdarze w poudniowym Tyrolu, a w kocu wrczy! gotowemu ju do podry adn sum pienidzy na drog w twardej walucie". Wprawdzie Mengele musia opaci przyjacielowi z dawnych czasw jedynie koszty noclegu w hotelu po cenie wasnej, ale w perspektywie dalszej ucieczki rysoway si nowe, wiksze wydatki. Poza tym, jak pisa Mengele: Posiadanie grosza na wszelki wypadek w obcym kraju na trudny pocztek byo krzepice"11. 11 Jak dua byta suma, wrczona przez Erwina, ktra stanowia kapita startowy" Mengelego, nie wiadomo. Musia to by jednak wicej ni grosz w potrzebie", biorc pod uwag wydatki, jakie

czekay Mengelego w najbliszym czasie. Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowe 22 Oprcz wasnego niewielkiego bagau Mengele mia zabra z sob jeszcze skrzynk z preparatami naukowymi". O t przysug, napisa Mengele w swoich wspomnieniach, prosili go jego przyjaciele z Innsbrucku, z ktrych jednym by Erwin". Czy Mengele, jak uwaa jego syn, Rolf12, chcia t uwag przysoni fakt, e to jemu samemu zaleao na zabraniu z sob swoich notatek i materiaw, nie mona rozstrzygn ani na podstawie jego wspomnie, ani akt dochodzeniowych prokuratury we Frankfurcie. Jest to jednak bardziej prawdopodobne ni opisana przez Mengelego zawarto skrzynki. Preparatw naukowych" Mengele nie mia przy sobie ani w amerykaskiej niewoli, ani pniej. A tumaczenie, e przyjaciele z Innsbrucku" dali nieznajomemu rzeczywicie bliej nieopisane preparaty naukowe jako przesyk kuriersk dla pewnego kolegi", o ktrym Mengele nigdy ju w swych zapiskach nie wspomina, nie brzmi zbyt przekonujco. Mengele spdzi w zajedzie Sterzing cztery tygodnie, do czasu, a skompletowano wszystkie dokumenty niezbdne na dalsz drog przez Bolzano i Mediolan do Genui, a potem statkiem do Argentyny i gdy jego opiekunowie uznali, e ryzyko kontroli przez wosk policj czy innych urzdnikw zmalao do minimum. Blady Hans" dostarczy Mengelemu obiecany dokument tosamoci, wystawiony z dat 4 kwietnia 1944 w Bressanone (Brixen). Od tej chwili Mengele nie nosi ju nazwiska Fritz Hollmann, tylko Helmut Gregor i -jak gosi dokument - urodzi si 6 sierpnia 1911 w Termeno/Oberet sch, a z zawodu by inynierem13. W rodku maja Franz, czonek siatki nazistowskich kolegw ze Sterzing, odprowadzi Mengelego na dworzec i wsadzi do pocigu jadcego do Bolzano. Tam mia go odebra blady Hans" i pilotowa w nastpnym etapie ucieczki. 12 Posner/Ware, ibid. s. 118. 13 Posner/Ware, ibid., s. 119 podaj bdnie dat i miejsce wydania dowodu tosamoci. Wedug nich zosta on wystawiony w 1948 roku w Termeno. Fakt ten nie zgadza si ju choby z tego powodu, e tych dokumentw niemieckich wadz okupacyjnych we Woszech po zakoczeniu wojny ju nie wydawano. Poza tym w paszporcie (nr 100501) wystawionym Josefowi Mengele alias Gregorowi przez Czerwony Krzy w 1949 roku w Genui widniej daty wymienione w zapiskach Mengelego. 20 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Okoo poudnia blady Hans" czeka rzeczywicie na peronie w Bolzano. Uprzedzi on Mengelego, e po zapadniciu zmroku zo wizyt pewnej wpywowej osobistoci, z rk ktrej Mengele otrzyma argentysk wiz wjazdow, parmisso da libero. Wczeniej spotkaj si w pewnej kawiarni z mczyzn, ktry bdzie towarzyszy Mengelemu w podry do Genui. Pocig wyjedzie z Bolzano wieczorem o dwudziestej drugiej, a do Genui dotrze nastpnego przedpoudnia". Mengele przywoa w swoich wspomnieniach sowa Hansa: Paski opiekun postara si o bilety, o papiery potrzebne do wyjazdu z Woch i na wjazd do Argentyny, a take o bilet okrtowy i bdzie panu towarzyszy a na statek, eby wszystko poszo gadko". Nowy towarzysz podry oczekiwa na Mengelego na peronie nocnego pocigu pospiesznego. Mengele poegna si z bladym Hansem" i poszuka dla siebie i swego towarzysza miejsca w sabo owietlonym przedziale. Kurt, nowy, mao rozmowny przewodnik w tym ostatnim etapie podry, zosta przez Mengelego opisany jako mczyzna may i okrglawy, ktry w zachowaniu i dziaaniach, w chodzeniu i mwieniu mia jak niespokojn ruchliwo i przymus cigego zajmowania si czym". Mengele, ktry mia wraenie, i kilkakrotnie dostrzeg w reakcjach Kurta rodzaj tumionej wrogoci", podda si niemal bezwolnie propozycjom i planom tego czowieka niewielkiego wzrostu". Pierwsz rzecz, jak zrobi! przewodnik Mengelego, przybywszy do Genui, by zakup biletu na statek do Argentyny za 120 000 lirw. Parowiec, ktrym Mengele najwczeniej mg opuci Itali, nazywa si North King" i mia odpyn za pi dni. Nastpnie obaj udali si do konsulatu Szwajcarii, gdzie Mengele, przedstawiajc swj sfaszowany dowd tosamoci, zoy! prob o

wystawienie paszportu Czerwonego Krz ya. Posiadanie aktualnego paszportu byo warunkiem zarwno wyjazdu z Woch, jak i wjazdu do Argentyny. Starszy urzdnik konsulatu wprowadzi Mengelego do subowego pomieszczenia, w ktrym pewna niemoda ju dama przyja prob, wspart argumentami szytymi grubymi nimi". Wyraz jej dobrodusznych oczu, pisa Mengele, mwi, e syszaa ju nieraz recytowany przez niego tekst. W swoich wspomnieniach przytoczy potem uzasadnienie swej usilnej proby o paszport: A wic prosi pan o paszport Czerwonego Krzya do Argentyny, poniewa jako obywatel poudniowego Tyrolu, ktry podczas wojny y w Niemczech, z powodu niejasnej narodowoci nie mg pan otrzyma paszportu ani Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowej 23 od Wochw, ani od Niemcw. Jako podstawa suy paska karta identyfikacyjna, wystawiona w Brixen". Pracownica konsulatu poprosia petenta o dwie fotografie i po chwili Mengele trzyma w rkach gotowy paszport Czerwonego Krzya w piciu jzykach. W zamian zosta mu odebrany dowd tosamoci wystawiony niedawno w Brixen. W popiechu urzdniczka Czerwonego Krzya pomykowo wpisaa dat wystawienia paszportu w miejsce daty wanoci tego dokumentu. Dzie pniej zauwayli to urzdnicy konsulatu argentyskiego podczas uwierzytelniania wizy wjazdowej, tak e Mengele raz jeszcze musia wrci do konsulatu szwajcarskiego, proszc o sprostowanie bdu. Na koniec Mengele musia podda si badaniu medycznemu przez argentyskich lekarzy. Odbywao si ono w jednym z barakw na terenie portu. Lekarze szukali u badanych zwaszcza jaglicy, zaraliwej choroby luzwki oka, mogcej prowadzi do lepoty. Ju ze wiadectwem zdrowia w kieszeni, Mengele musia zdoby jeszcze wiadectwo szczepienia przeciw ospie i orzeczenie lekarskie, e efekt tego szczepienia nie pozostawia adnych wtpliwoci co do uzyskanej przez pacjenta odpornoci. Takie orzeczenie zdoby Mengele po koleeskiej cenie" od pewnego chorwackiego lekarza, ktry pozosta po wojnie we Woszech, a ktrego dobrym znajomym i wyprbowanym partnerem w interesach by Kurt, opiekun Mengelego. Nastpnego dnia rano obaj poszli do prefektury portowej w celu uzyskania woskiej wizy wyjazdowej. Taki dokument wystawia regularnie jeden z przekupionych tam urzdnikw, gdy tylko Kurt pojawia si w prefekturze z ktrym ze starych przyjaci". Tego dnia jednak owego yczliwego komisarza do spraw cudzoziemcw nie zastali. Kiedy mia by w pracy, nie udao si im dowiedzie. Kurt przekaza wic swemu podopiecznemu teczk z potrzebnymi dokumentami i poradzi, eby ten wsun dyskretnie pomidzy papiery dwudziestotysicznolirowy banknot. Urzdnik, do ktrego poszed Mengele na drugie pitro prefektury, okaza si jednak nieprzekupny. Zdecydowanym gestem wyj banknot spomidzy zawiadcze i odda go Mengelemu. Potem zaprowadzi petenta wyej, do swego kierownika, ktry przyjrza si uwanie dokumentowi potwierdzajcemu zgod na pobyt Mengelego we Woszech i stwierdzi, 22 Jose Mengele - doktor z Auschwitz e dokument wystawiony w Brixen jest faszywy. Owiadczy, e wszczyna w tej sprawie dochodzenie, a do czasu wyjanienia wszystkich okolicznoci zamyka Mengelego w areszcie. Tak te si stao. Mengele zosta! zaprowadzony do piwnicy, gdzie byy cele dla aresztantw, i umieszczony w celi zbiorowej. Po czterech dniach, wspomina Me ngele w swoich pamitnikach, drzwi celi otwary si dla niego ponownie. Widzi w nich optymistyczn, rozemian twarz. To naprawd on - Kurt. Podaje mu rk i zapewnia, e przykroci wkrtce si skocz; zaufany urzdnik wrci i rozmawia w tej chwili na grze z signorem commissario, wyjaniajc zaistnia sytuacj". Chwil pniej Mengelego wezwano rzeczywicie do komisarza, tego, ktry przyjmowa go na pocztku. By zupenie odmieniony", zauway Mengele we wspomnieniach, przywita go z wyszukan uprzejmoci i poinformowa, e niezwocznie postara si dla Mengelego o miejsce na statku". Kiedy agentura biletw okrtowych zawiadomia Mengelego, e na statku pozostay ju tylko miejsca w drugiej klasie, za wielokrotno ceny biletu zreszt, komisarz wczy si do akcji i uzyska dla Mengelego miejsce w klasie turystycznej po znikowej cenie w czteroosobowej

kabinie". Spdziwszy ostatni noc w Hotelu Szwajcarskim [...] o dobrej renomie, z du restauracj, w nieco staroniemieckim stylu, nie cakiem tanim", Mengele, z pomoc bagaowego, uda si z walizkami do portu14. Kilka 14 Dokadnej daty wyjazdu z Europy nie uda si ju ustali ze stuprocentow pewnoci. Wedug dziennikw Mengelego, w poowie maja 1949 wyjecha on ze Sterzing, zatrzyma si na jeden dzie w Bolzano, na kolejnych siedem dni w Genui, z czego cztery spdzi w areszcie. Statek z Genui musia wic odpyn w kocu maja. Posner/ Ware, ibid., s. 121 i n. podaj, nie majc na poparcie swej tezy adnych dowodw, e Mengele przebywa w areszcie przez trzy tygodnie i e wyjecha statkiem z Genui dopiero w polowie lipca. Izraelska policja w Decyzji o zakoczeniu sprawy Mengelego, s. 9, wymienia 20 czerwca jako dzie, w ktrym statek z Mengelem na pokadzie znalaz si na morzu. Dla odmiany Prokurat ura we Frankfurcie w Postanowieniu o zamkniciu ledztwa przeciwko Mengelemu, ibid. s. 37, uznaje 20 czerwca za dzie przyjazdu Mengelego do Argentyny. Termin ten jest prawdopodobny, bowiem statki pynce z Wioch do Argentyny z jednym postojem w Hiszpanii pokonyway Atlantyk z prdkoci 8 wzw na godzin i potrzeboway na pokonanie caej trasy okoo czterech tygodni. Informacja podana przez Bunte" z 11.7.1985, e North Queen" (w rzeczywistoci North King") przybi do Buenos Aires 17.9.1949 roku, oparta rzekomo na dziennikach Mengelego, naprawd w dziennikach nie istnieje. Na szczurzym szlaku" do Ameryki Poudniowej 2 godzin zaja jeszcze kontrola bagay i dokumentw podrnych przed wejciem na statek. Potem tum pasaerw ruszy w kierunku pomostu i zacz zajmowa miejsca na statku. Mengele, stojc przy barierkach na pokadzie, zapamita ten moment tak: Bezszelestnie i bezdwicznie wypywa stary pasaerski frachtowiec w Morze Liguryjskie w gstej mgle szarego pnego popoudnia. [...] Kiedy kapitan statku ogasza, e statek przeby trzy mile, ogarnia go nagy lk. A wic tak to jest, kiedy wszystko si za sob zostawia - przebiega mu przez myl - i wchodzi do swojej kabiny". / V/ Spokojne lata w Buenos Airs North King" dopyn! do Buenos Aires 20 czerwca 1949. W trakcie czterotygodniowej podry statkiem Mengele zdoa odpocz po trudach ucieczki. Czas spdzony wygodnie na statku, upragniony brzeg innego kontynentu, subtropikalny klimat, ywy jzyk o mikkim brzmieniu, mie warunki codziennego ycia tak rne od dotychczasowych - to wszystko pozwalao mie nadziej, e zamkn za sob i pogrzeba sw europejsk przeszo1. Koniec lku o to, e zostanie si odkrytym! Koniec troski o prawdziwe dokumenty i problemy bytowe! Wszystko wydawao si uregulowane i przygotowane. Argentyna Juana Domingo Perona bya dla kogo takiego jak on krajem pewnym i przyjaznym. Tak twierdzili pomocnicy i opiekunowie Mengelego w ucieczce, z ktrych kilku zaraz po zakoczeniu wojny ukryo si w Ameryce Poudniowej. Na Mengelego mia czeka w Pier Rolf Nuckert2 lekarz, poznany przez niego w 1939 roku. Nuckert jednak nie przyszed. Nie pojawi si take pniej. Zamiast tego argentyscy urzdnicy zainteresowali si bagaem Mengelego, a przede wszystkim licznymi notatkami, ktre wiz z sob. Mengele tumaczy, e s to notatki o tematyce biologicznej". Przywoany lekarz portowy, ktry mia przyjrze si ich treci, nie zna niemieckiego i zwrci je ich wacicielowi. Z jednej strony Mengele zazna uczucia ulgi, z drugiej jednak po kontroli celnej poczu si odstawiony midzy wasne bagae. Nuckert mia 1 Dziennik Mengelego, akta ledcze Prokuratury we Frankfurcie nad Menem. 2 Jest to przypuszczalnie pseudonim. Sam Mengele nazywa si w tej czci swoich zapiskw Hermann Grobert. W Spokojne lata w Buenos Aires 235

zadba w Buenos Aires o kwater. Mial go wprowadzi w rodowisko byiych niemieckich nazistw w stolicy Argentyny. I mial mu pomc odnale si w nieznanym otoczeniu. Mengele zwrci! si w tej sytuacji do dwch Wochw, ktrych pozna w czasie podry na statku. Ci zaprowadzili go do hotelu Palermo", gdzie Mengele dosta! tani pokj. Pokj trzeciej klasy", skary! si w swoich dziennikach, z azienk i toalet na kocu korytarza. Mimo wszystko byo to jakie miejsce, w ktrym mg spdzi pierwsz noc. Nastpnego dnia Mengele uda si do doktora Schotta, ktrego adres otrzyma na wszelki wypadek, gdyby nie wypaliy inne umwione kontakty. Biuro doktora Schotta miecio si w centrum miasta, na Paca Constitution 23 de Mayo. Idc piechot w tamtym kierunku, Mengele min! Casa Rosado, paac prezydencki Perona. Wypreni na baczno onierze gwardii, ktrzy penili sub przed wejciem do paacu we wspaniaych uniformach, wywarli na nim tak wielkie wraenie, e zanotowa: Tym zaufanym klamotem [sic] polityki pastwa [...] jest cigle jeszcze tradycja, zwaszcza militarna. Tylko nowi Niemcy powicili j na otarzu kolektywnej winy i tchrzliwego serwilizmu". Mniej zachwycony byt Mengele przebiegiem swej rozmowy z d oktorem Schottern. Schott pracowa od czasu do czasu jako inynier-konsultant dla tkalni Armantex Ltda w stolicy Argentyny. Zaproponowa, e mgby pomc Mengelemu na pocztek zdoby w tej tkalni zatrudnienie jako grplarz. Kiedy Mengele dat mu do zrozumienia, e liczy na bardziej eksponowan posad, doktor Schott poinformowa go, e najlepszy czowiek" w jego oddziale, wnuk pewnego dawnego politycznego prominenta", pracuje rwnie na niskim stanowisku. Dla Mengelego bya to niewielka pociecha. Postanowi sprbowa szczcia jako pomocnik hotelowy u pewnego Niemco-Argentyczyka, zwaszcza e plfisem tego zajcia by!o zagwarantowane miejsce do spania. Ostatecznie tym gwarantowanym miejscem okazao si ko w znajdujcym si na pensji pani Gonlow w dzielnicy Vincente Lopez pomieszczeniu bez okien, ktre to pomieszczenie musia dzieli z pewnym inynierem. Relacja z nowym wsptowarzyszem z pokoju ukadaa si bardziej le ni dobrze. Mengele nie mg si pogodzi z tym, e nieoczekiwanie skromne warunki ycia w Argentynie nie rni si tak bardzo od tych, Jose Mengele - doktor z Auschwitz w jakich przebywa przez trzy lata w gospodarstwie Lechnerhof w Grnej Bawarii. Prowizorka ta skoczya si na szczcie szybciej i w inny sposb, ni sam si spodziewa: zachorowaa,crka jego wsptowarzysza z pokoju. Dziewczynki, ktra mieszkaa ze sw matk, nie chcia przyj Szpital Niemiecki w Buenos Aires. Jej ojciec, ktry ju wczeniej zauway w bagau Mengelego utensylia lekarskie, a syszc staranny jzyk i widzc jego wypielgnowane rce, nabra przekonania, e nie ma do czynienia z prostym czowiekiem, poprosi go o pomoc. Mengele najpierw si broni, w kocu przyzna si jednak do tego, e jest lekarzem. Zobowiza ojca dziewczynki do milczenia i zbada chor. Jak napisa we wspomnieniach, porzuci wahanie, poniewa pierwsz zasad Hipokratesa jest niesienie pomocy"... Dziewczynka miaa szkarlatyn. Mengele podj si jej leczenia. W skadziku hotelowym zorganizowa izolatk", zimnymi okadami na uda zredukowa u pacjentki gorczk i zarzdzi lekk diet. Do picia zaordynowa herbat z rymianku, a przeciw bakteriom, ktre wywoay chorob, podawa tabletki z sulfonamidu. Zapiski Mengelego urywaj si na ujawnieniu faktu, e przyzna si, i jego prawdziwym zawodem by zawd lekarza. W przeszoci w jego notatkach rwnie istniaa przerwa - nie ma na przykad jego wspomnie od poowy lat trzydziestych do koca wojny. Tym razem Mengele podejmie znowu prowadzenie dziennika w roku 1960, kiedy w jego yciu zacznie si etap brazylijski". Trudno jednoznacznie rozstrzygn, czy w okresach, z ktrych do naszych czasw nie zachoway si adne zapiski, Mengele prowadzi dziennik, czy te nie. By moe tak, lecz w swych wspomnieniach pomin wiadomie tamten czas, nie chcc naraa osb, ktre pomagay mu si ukrywa, a po jego mierci zapiski te zostay zniszczone, poniewa zawieray informacje mogce kogo obciy. By moe te po prostu ta cz dziennikw zagina. Wprawdzie Mengele poinformowa w licie do swego syna Rolfa w 1975 roku, e opisa czas spdzony w Argentynie", lecz rodzina utrzymuje, e do jej rk nie dotary dzienniki dotyczce tego

okresu3. 3 Posner/Ware, ibid. s. 125. Nie istniej take listy Mengelego do rodziny z czasu jego ukrywania si w Argentynie do roku 1973. Zostay one zniszczone przez rodzin. Spokojne lata w Buenos Aires 23 Poniewa jednak Mengele w swej pozostaej wspomnieniowej spu -einie zarwno wymienia nazwiska swoich pomocnikw z Niemiec, Wioch i Ameryki Poudniowej, jak rwnie opisa trwajc kilkadziesit lat pomoc wasnej rodziny, teza, e tamta cz jego notatek znika ze wzgldu na ochron danych osobistych, wydaje si pozbawiona logiki. Jeli tak, to powinna zosta zniszczona cao jego wspomnie. Bardziej prawdopodobnym w yjanieniem braku cigoci w zapiskach wydaje si to, e po mierci Josefa Mengele nie odnaleziono niektrych fragmentw albo zaginy one, przechodzc z rk do rk w czasie wieloetapowej drogi powrotnej do Niemiec. Mimo wszystko dziki wynikom ledztwa prowadzonego przez niemiecki wymiar sprawiedliwoci i policj izraelsk mona opisa dosy dokadnie dziesi lat, jakie Mengelemu przyszo spdzi w Argentynie. Dziesiciolecie to byo bez wtpienia najprzyjemniejszym okresem w caym jego powojennym yciu. Po pierwszych trudnych tygodniach na poudniowoamerykaskim kontynencie, zgoa innych od wyobrae o wasnej przyszoci, udao mu si jednak nawiza kontakt zarwno z ludmi z siatki nazistw w Buenos Aires, jak i z rodzin w Niemczech. Opuci wwczas niewygodn kwater na pensji pani Gonlow w dzielnicy Vicente Lpez. Udzielajc pomocy lekarskiej crce swego towarzysza z pokoju, odkry czciowo swoj prawdziw tosamo. Niemiecki lekarz, ktry rezygnuje z wykonywania zawodu, opuszcza wasn ojczyzn i yje w prymitywnych warunkach na obczynie - to musiaoby da do mylenia ojcu wyleczonej dziewczynki, gdyby dowiedzia si z radia czy z prasy o pewnym lekarzu KZ, poszukiwanym na caym wiecie za wysok nagrod z powodu zbrodni dokonanych w czasie wojny. Kiedy Mengele zosta przyjty do domu Gerarda Malbranca, ktry mieszka w dzielnicy Buenos Airos o nazwie Floryda przy Calle Arenales 24604, poczu w kadym razie ulg. Przeprowadzka musiaa nastpi najpniej w poowie'wrzenia 1949, poniewa kiedy pre zydium policji w Buenos Aires 17 wrzenia wystawio Mengelemu jako cudzoziemcowi argentyski dowd tosamoci z numerem 394048 na nazwisko 4 Posner/Ware, ibid. s. 131. 28 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Helmut Gregor, w dowodzie wpisano ju nowy adres jako stale miejsce pobytu5. Z wprowadzeniem si do sympatyzujcego z ideami narodowego socjalizmu Malbranca rozpoczy si dla Mengelego w Argentynie dobre lata. Przez dom Malbranca przewijali si prominenci niemieckiej kolonii w Buenos Aires i aktorzy tamte jszej sceny nazistowskiej. Mengele poznawa ich stopniowo. Jako pierwszego, i, jak si okazao, najwaniejszego z nich, pozna pukownika Hansa Ulricha Rudla, asa Luftwaffe, majcego na koncie 2530 wykonanych lotw bojowych i odznaczonego najwyszym orderem Wehrmachtu - Krzyem Rycerskim Krzya elaznego z Limi Dbu, Mieczami i Brylantami, ktry w ostatnich miesicach wojny, w pocztkach stycznia 1945, wrczy mu sam Hitler w berliskiej Kancelarii III Rzeszy. Rudel jako ranny6 zosta zwolniony w kilka tygodni po zakoczeniu wojny z amerykaskiego wizienia i wywdrowa do Argentyny, gdzie zosta zaangaowany, z nominacji samego prezydenta tego kraju, jako doradca w Narodowym Instytucie Aeronautyki w Cordobie. Dziki owej wysokiej protekcji zdoa tak rozbudowa argentysk ga Kameradenwerk, e kilku niemieckich przestpcw wojennych i aktywistw narodowego socjalizmu mogo znale w Ameryce Poudniowej pewn przysta. Poprzez kierowan przez siebie organizacj oraz Niemieckie Kluby, powstae w wikszych miastach Argentyny, Rudel, wyjedajc od roku 1950 do Brazylii, nawiza tam kontakt z Austriakiem, Wolfgangiem Gerhardem, z niemiecko-wgiersk rodzin Wilhelma i Evy Henssw, jak rwnie z bratem Evy Henss, Lazo Saurerem, i Gitt Stammer. Wszystko to byy osoby, ktre

w pniejszym yciu Mengelego miay odegra znaczc rol. Pocztkowo najbardziej poyteczna okazaa si dla Mengelego znajomo z byym oficerem SS, Willemem Sassenem. Ten Holender z urodzenia, poszukiwany z powodu przestpstw popenionyc h w Belgii, siedzia jak 5 Pismo World Jewish Congres z 23.8.1969 do centrali Krajowej Administracji Wymiaru Sprawiedliwoci w Ludwigsburgu, akta ledztwa w sprawie przeciw Mengelemu, t. 4, s. 95. 6 W 1945 roku Rudel zosta! zestrzelony i musia si podda amputacji prawego podudzia. Spokojne lata w Buenos Aires 23 gdyby nigdy nic w Argentynie niczym pajk w swojej sieci. Sassen zna wszystko i wszystkich. Umoliwia nawizywanie interesw i kontaktw, poredniczy i doradza - za pienidze, jeli jego zleceniodawcami byy niemieckie firmy, ktre chciay dziaa w Ameryce Poudniowej, i za darmo, jeli chodzio dawnych znajomych. To Sassen da rad Mengelemu, e nie powinien duej si ukrywa, lecz budowa swoj now egzystencj -nawet pod nazwiskiem Helmut Gregor - w sposb jawny. Ten, kto si ukrywa, ciga na siebie podejrzenia, brzmiaa zasada, jak wyznawa Sassen, nauczony dowiadczeniem wasnego ycia. Jeli wrodzone usposobienie Mengelego nie stao w sprzecznoci z takim aktywnym, zwrconym na zewntrz kamuflaem, sprawa miaa si zupenie inaczej z innym podopiecznym Sassena. Adolf Eichmann, ktry w 1946 roku wyszed z amerykaskiego wizienia i dziki wsparciu Kameradenwerk oraz pewnego katolickiego ksidza z Rzymu poprzez lini watykask" mg znale si w Argentynie7, yl tam pod nazwiskiem Ricardo Klement w bardzo skromnych warunkach na przedmieciach Buenos Aires. Posner i Ware opisali tego czowieka jako zamknitego w sobie i zalknionego, podejrzliwego i zawsze gotowego do ucieczki8. Mengele, ktry spotyka si z Eichmannem od czasu do czasu w kawiarni ABC w centrum miasta", nie mg znie tego podskrnie wyczuwanego fluidu lku, jaki Eichmann w sobie nosi". Dla obojtnej wyszoci, z jak Mengele traktowa Eichmanna, bardziej istotne ni rnica charakterw byy rnica pochodzenia spoecznego, dzielca obu dawnych czonkw SS, a w kwestii politycznej to, e Mengele wykorzystywa ideologi nazistowsk dla zrobienia naukowej kariery, 7 Hans Safrian: Die Eichmann-Mnner, Wien 1933, s. 322. Safrian uywa nazwy ODESSA" (Organisation der Ehemaligen SS-Angehrigen) na okrelenie tej faszystowskiej siatki pomocowej dawnych czonkw SS. Nazw t wprowadzi do literatury przedmiotu Simon Wiesenthal, Doch die Mrderleben, Miinchen 1967, nie udokumentowa jej jednak. Kameradenwerk nie posiadaa nigdy struktury formalnej, co sugeruje nazwa podana przez Wiesenthala. W wczesnej sytuacji midzynarodowy i ponadkontynentalny charakter tej siatki nie by moliwy. 8 Posner/Ware, ibid., s. 133. Jako rdo autorzy podaj rozmow z Sassenem. Mengele wprawdzie wymienia! w rny sposb Eichmanna na kartach swoich dziennikw z czasw brazylijskich, nigdy jednak nie wspomnia o osobistym z nim spotkaniu. Okoliczno t mg celowo przemilcze, nie chcc si zdradzi znajomoci z tym funcjonariuszem SS. 2 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Eichmann natomiast byi jedynie czystym biurokrat. Dla Mengelego, pochodzcego z rodziny fabrykantw i wiadomego swej przynalenoci do wyksztaconego, zamonego mieszczastwa, Eichmann by czowiekiem spoza rodowiska". Poza tym znany jest fakt, e Mengele nawet rwnych sobie traktowa z wyszoci. Wyjtek pod tym wzgldem stanowi Frederico Haase, synny architekt niemieckiego pochodzenia, ktrego w Buenos Aires zetkn z Mengelem Sassen. Haase nalea do lokalnych prominentw w stolicy Argentyny, by wyksztacony i interesowa si niemieck klasyk w muzyce i literaturze oraz by, w kadym razie tak przedstawi go Sassen, antysemit. Swj antysemityzm uzasadnia podobnym do Mengelego twardym przekonaniem - e w historii ludzkoci istnieje jakby naturalne wspzawodnictwo, konkurencja midzy rasami, prowadzce do tego, e na kocu bdzie moga zwyciy albo rasa aryjska, albo ydowska, z ktrych obie odznaczaj si podobnym zdecydowaniem i gotowoci walki, rasa ydowska jednak jest bardziej bezwzgldna i nie posiada waciwego Germanom honoru.

Haase zaspokaja w latach argentyskich potrzeb Mengelego rozmw o sprawach wyszych i dotyczcych kultury. Wsplnie uczszczali w Buenos Aires na koncerty, chodzili do teatru i suchali wykadw organizowanych w Klubie Niemieckim. Zona Haasego bya poza tym crk pniejszego ministra finansw Paragwaju, co dla Mengelego stao si okolicznoci istotn, kiedy w 1959 roku wyjecha z Argentyny i przejciowo ukry si w kraju dyktatora Alfredo Stroessnera. Na pocztku Mengele y w Ameryce Poudniowej, wspierany finansowo przez rodzin. Potem, jak utrzymuje wywiad izraelski, by przedstawicielem firmy Mengele" na tamtym terenie, podobnie jak Hans Ulrich Rudel9. Jest to jednak teza mao przekonujca, przynajmniej jeli chodzi o Argentyn, poniewa poparta jedynie informacjami" anonimowych osb. Gdyby w istocie tak byo, stwarzaoby to dla Mangelego na pocztku lat pidziesitych zbyt due niebezpieczestewo bycia skojarzonym z wasn rodzin i z wasn przeszoci, czego przecie chcia za wszelk cen unikn, przyjmujc inne nazwisko. 9 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 10 i 22. Spokojne lata w Buenos Aires 2 Bardziej prawdopodobne jest rdo dochodw, ktre jego syn Rolf poda! w 1985 roku, ju po mierci ojca10: dziadek wysya! do Argentyny cikie maszyny do obrbki drewna, nie bezporednio na adres syna, lecz drog okrn, majc stacje porednie. Byy to frezarki, piy i heblarki. Te sprzedawa Mengele poleconym mu przez niemieckich znajomych odbiorcom zajmujcym si handlem drewnem i budownictwem. Poza tym zaoy w Buenos Aires stolarni przy skrzyowaniu Avenida Constituente i Avenida San Martin, zakad, ktry wytwarza drewniane zabawki. W tym czasie zmieni te mieszkanie: z pocztkiem 1953 roku wyprowadzi si od Gerarda Malbranca do centrum stolicy, do apartamentu przy Calle Tacuari 431 na drugim pitrze11. Nowe miejsce nie spenio jednak, jak si zdaje, jego oczekiwa, bo ju zim 1954/55 wynaj co bardziej reprezentacyjnego: poow domu w willowej dzielnicy Olivos na przedmieciach Buenos Aires12. W tym wybudowanym w stylu kolonialnym domu przy Calle Sarmiento 1875 wida byo mil oku Mengelego zamono. Przed domem sta! borgward* isabella. Moliwe w kadym razie, e Mengele chcia w ssiednim Paragwaju zdoby klientw dla firmy swego ojca. Oficjalnym przedstawicielem firmy Mengele i innych niemieckich zakadw i fabryk produkujcych maszyny bya od roku 1950 Ferretera Paraguay SA13. Jej poudniowoamerykaski przedstawiciel Werner Jung - rwnie jeden z sympatykw nazistowskich - powiadczy w kadym razie, e Mengele od 1954 roku osobicie prbowa rodzinn firm wprowadzi na rynek"14. Prbowa przede wszystkim sprzedawa siewniki i taczki". 10 Bunte", 11.7.1985. 11 Posner/Ware, ibid., s. 138. Rolf Mengele w rozmowie z Bunte" poda! inny adres swego ojca, pod jakim ten mieszka! w roku 1954, rwnie w centrum miasta na drugim pitrze: 140 Parana. 12 Posner/Ware, ibid., s. 139 i n. Bunte", 11.7.1985, wymienia rok 1952 jako dat przeprowadzki do Olivos. ' Niemiecka marka samochodw produkowanych w latach 1929-1962 przez firm Carl Borgward w Bremie, a Isabella to model, ktry wszed na rynek w latach pidziesitych. 13 Der Spiegel" nr 32/1964 uwaa, e rwnie przez t firm sz!y z Giinzburga pienidze dla Mengelego. 14 Posner/Ware, ibid. s. 136. Spokojne lata w Buenos Aires 2 Bardziej prawdopodobne jest rdo dochodw, ktre jego syn Rolf poda! w 1985 roku, ju po mierci ojca10: dziadek wysya do Argentyny cikie maszyny do obrbki drewna, nie bezporednio na adres syna, lecz drog okrn, majc stacje porednie. Byy to frezarki, piy i heblarki. Te sprzedawa Mengele poleconym mu przez niemieckich znajomych odbiorcom zajmujcym si handlem drewnem i budownictwem. Poza tym zaoy w Buenos Aires stolarni przy skrzyowaniu Avenida Constituente i Avenida San Martin, zakad, ktry wytwarza drewniane zabawki.

W tym czasie zmieni te mieszkanie: z pocztkiem 1953 roku wyprowadzi si od Gerarda Malbranca do centrum stolicy, do apartamentu przy Calle Tacuari 431 na drugim pitrze11. Nowe miejsce nie spenio jednak, jak si zdaje, jego oczekiwa, bo ju zim 1954/55 wynaj co bardziej reprezentacyjnego: poow domu w willowej dzielnicy Olivos na przedmieciach Buenos Aires12. W tym wybudowanym w stylu kolonialnym domu przy Calle Sarmiento 1875 wida byo mi oku Mengelego zamono. Przed domem sta borgward* isabella. Moliwe w kadym razie, e Mengele chcia w ssiednim Paragwaju zdoby klientw dla firmy swego ojca. Oficjalnym przedstawicielem firmy Mengele i innych niemieckich zakadw i fabryk produkujcych maszyny bya od roku 1950 Ferretera Paraguay SA13. Jej poudniowoamerykaski przedstawiciel Werner Jung - rwnie jeden z sympatykw nazistowskich - powiadczy w kadym razie, e Mengele od 1954 roku osobicie prbowa rodzinn firm wprowadzi na rynek"14. Prbowa przede wszystkim sprzedawa siewniki i taczki". 10 Bunte", 11.7.1985. 11 Posner/Ware, ibid., s. 138. Rolf Mengele w rozmowie z Bunte" poda inny adres swego ojca, pod jakim ten mieszka w roku 1954, rwnie w centrum miasta na drugim pitrze: 140 Parana. 12 Posner/Ware, ibid., s. 139 i n. Bunte", 11.7.1985, wymienia rok 1952 jako dat przeprowadzki do Olivos. " Niemiecka marka samochodw produkowanych w latach 1929-1962 przez firm Carl Borgward w Bremie, a Isabella to model, ktry wszed na rynek w latach pidziesitych. 13 Der Spiegel" nr 32/1964 uwaa, e rwnie przez t firm szy z Giinzburga pienidze dla Mengelego. 14 Posner/Ware, ibid. s. 136. Jose Mengele - doktor z Auschwitz W trakcie podry do Paragwaju Mengele poza Wernerem Jungiem pozna kapitana Alejandro von Ecksteina, dawnego towarzysza walki dyktatora Alfredo Stroessnera, ktry w najbliszych latach mia odda mu jeszcze wiele przysug. I znowu krg si zamkn. Eckstein: Doktor Mengele by przyjacielem Rudla i Junga, a Rudel i Jung byli moimi przyjacimi. I przypadkowo nas sobie przedstawiono. Od tego czasu spotykalimy si waciwie regularnie. Mengele nawiza z nami kontakt dziki Rudlowi, poznanemu w Argentynie, ktry robi tam nieze interesy. A Mengele postanowi sprbowa szczcia w interesach w Paragwaju"15. Czy Mengele przyjecha wtedy do Paragwaju, eby osobicie pozyska nowych klientw dla firmy swego ojca, czy te prowadzi rozmowy z oficjalnymi przedstawicielami tej firmy, mobilizujc ich do intensywniejszej dziaalnoci, trudno rozstrzygn. Wiadomo na pewno, e Mengele nie odczuwa adnych brakw w sferze materialnej, przeciwnie - y na wysokiej stopie, utrzymujc szerokie kontakty z wieloma osobami. W dziesi lat po wojnie odeszy nocne mary i mczce sny. Nic nie przypominao mu ju o obozie koncentracyjnym. Z doktora w Auschwitz sta si na powrt nienagannym mieszczaninem, uznanym czonkiem niemieckiej kolonii w Buenos Aires. Stosunki rodzinne Mengelego ukaday si natomiast mniej szczliwie. Ju zanim opuci Europ, jego ona daa mu do zrozumienia, e nie zamierza z nim wyjecha i prowadzi ycia na emigracji. Kiedy przed witami wielkanocnymi 1949 opuszcza Niemcy, nawizaa wanie znajomo z pniejszym mem, freiburskim handlowcem Alfonsem Hachenjosem. Na pocztku lat pidziesitych zadaa ostatecznie rozwodu. Mengele zdecydowa wic przyjecha do Niemiec, eby omwi konieczne kwestie. Szczegy jego przyjazdu opisa w trakcie przesuchania prowadzonego przez prokuratur we Frankfurcie nad Menem w grudniu 1984 najlepszy przyjaciel Mengelego, Hans Sedlmeier z Gnzburga16. Mengele, jak mwi! ledczym Sedlmeier, przylecia samolotem do Zurychu, nie zdradzi 15 Przytoczone przez Posner/Ware, ibid. s. 126 i n. 16 Obszernie na ten temat w Decyzji o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid. s. 41 i n. Spokojne lata w Buenos Aires jednak wczeniej daty swego przybycia. Z Zurychu zosta zawieziony samochodem do rodzinnego

miasta, gdzie zamieszka w domu Marthy Mengele, wdowy po zmarym w grudniu 1949 bracie Karlu. Wkrtce pojecha dalej, do Wiesbaden, i w najdroszym hotelu w miecie, Nassau er Hotel", zarezerwowa pokj. Po co pojecha do Wiesbaden? Wedug zezna Sedlmeiera Mengele spotka si tam z przedwojennymi kolegami z Instytutu Biologii Dziedziczenia i Higieny Rasowej z Frankfurtu. Verschuerowi, dyrektorowi tego instytutu, zrekompensowano w roku 1951 lata przymusowego urlopu w czasach powojennych i niemi etykiet nazistowskiego badacza cech dziedzicznych i ras ludzkich, jaka do niego przylgna po wojnie, przyznaniem mu katedry genetyki czowieka na uniwersytecie w Mnster. Wczeniejszy wsppracownik Verschuera, Hans Nachtsheim, obj stanowisko profesora w katedrze genetyki czowieka na nowo powstaym uniwersytecie zachodnioberliskim, Freie Universitt. Dugoletni asystent Verschuera, Heinrich Schade, za wierno swemu szefowi zosta nagrodzony tytuem profesora nadzwyczajnego w Mnster, a drugiego asystenta, Hansa Grebe, pocieszono posad wykadowcy na uniwersytecie w Marburgu. Dla Mengelego musiao by to gorzkie spotkanie. Przed wojn, jako mody asystent, czyni takie samo zo, jakie mona zarzuci wszystkim antropologom i badaczom genetyki SS, ktrzy nie pozostawali przy wtpliwych pomiarach i szufladkowaniu wedug nich ludzi, lecz sortowali typy ludzkie, dzielc je z penym przekonaniem na wartociowe i bezwartociowe, dobre i ze. W czasie wojny Mengele poszed jednak dalej: hojnie zaopatrywa swoich kolegw z cechu badaczy ras ludzkich w wiee preparaty i szkielety z obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Jednak jeli tamci mogli potem bez ogranicze, z krtk zaledwie przerw tu po wojnie, kontynuowa swoj dawn karier, on od tej pory musia y w ukryciu, zlekcewaony i wyrzucony poza nawias normalnego spoeczestwa. On, wydawao si moe Mengelemu, kiedy o tym myla, uczyni tylko o krok wicej ni jego koledzy z instytutu - krok do Auschwitz. I ten krok, jeden krok za duo, naznaczy! go i wykluczy!. Ci natomiast, ktrzy z czystego przypadku, a w kadym razie bez koniecznoci podejmowania wasnej decyzji, nie wyjechali na badania do obozw koncentracyjnych, nie doznali adny ch przeszkd w dalszej karierze zawodowej i akademickiej. 244 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Hans Sedlmeier podczas skadania zezna we frankfurckiej prokuraturze zrelacjonowa rozmow, jak przeprowadzi z Mengelem po jego powrocie z Wiesbaden. Zapyta ! wwczas Mengelego o co, czego rwnie chcia dowiedzie si od niego jego brat, Alois - czy oskarenia pod jego adresem s uzasadnione jego dziaalnoci w Auschwitz". Mengele odpowiedzi! Sedlmeierowi, przysigajc na swj honor i sumienie oraz pami matki, e zarzuty te nie maj podstaw". Doda te, e jak wszystkim wiadomo, ju we Frankfurcie zajmowa si badaniami nad blinitami, a w Auschwitz znalaz okazj, eby je kontynuowa". Mengele ujawni rwnie w tej rozmowie, e pocztkowo do Auschwitz mia zosta wysany bratanek Verschuera. Jednak ten mia wtpliwoci i w ostatnim momencie si wycofa". Poniewa on, Mengele, koczy! wanie w Niemczech urlop, wybr pad! na niego. To wyjanienie zoone w ledztwie przez Sedlmeiera naprowadza na myl, e pojawienie si Mengelego w Auschwitz w kocu maja 1943 nie obyo si bez inicjatywy wczesnego dyrektora Instytutu Biologii Dziedziczenia i Higieny Rasowej Verschuera, ktry mia w tym interes, eby jeden z jego wsppracownikw dostarcza do Berlina ludzki materia! biologiczny z obozu koncentracyjnego na lsku. Tej roli Verschuera nie powiadcza jednak aden dokument ani aden wiadek, nigdy te nie potwierdzi! jej sam Mengele. Nie da si wic wykluczy, e Verschuer byl wspinicjatorem tego pomysu, ale i nie da si tego udowodni. Mengele zapewni poza tym Sedlmeiera, e wykonujc badania na blinitach w Auschwitz, nie dokonywa na nich adnych operacji, lecz e prowadzi wycznie pomiary", a wszystko, co oprcz tego mu zarzucano, jest oszczerstwem ze strony ydowskiej". Prawd natomiast byo, przyzna Mengele w tej rozmowie, e zajmowa si w Auschwitz razem z 35 innymi lekarzami selekcj tych, ktrych przywoono do obozu w transportach", czyni to jednak tylko po to, eby oddzieli niezdolnych do pracy". Wykonywania tego zadania nie mg odmwi. Co dziao si potem z tymi ludmi, nie leao w jego kompetencjach".

Mengele zwierzy si swemu rozmwcy, e raz specjalnie pojecha z Auschwitz do Berlina, eby uratowa Cyganw, gdy usysza o zaplanowanej ich likwidacji". Nie mg tam jednak wiele zdziaa". Sedlmeier poinformowa nastpnie frankfurck prokuratur, e zgosio si do niego kilku byych winiw z Auschwitz, ktrzy opowiadali mu Spokojne lata w Buenos Aires 245 o okolicznociach odciajcych Mengelego. Wypowiedzi te spisa i przekaza je adwokatowi Mengelego, doktorowi Hansowi Laternserowi. Uratowawszy w ten sposb swj wizerunek, przynajmniej w oczach przyjaciela i wasnej rodziny, Mengele mg liczy na pene wsparcie Sedlmeiera i na stosunkowo skromniejsz pomoc swoich bliskich. Bya ono finansowo raz hojniejsza, a innym razem znw, po szwabsku, do skpa. Waniejszy jednak od comiesicznego zastrzyku pienidzy by dla Mengelego stay kontakt z rodzin poprzez listy i odwiedziny oraz poczucie, e nie zosta odrzucony i zapomniany, lecz e jest jak dawniej szanowany i moe suy rodzinie choby rad. Jego ona, Irene Mengele, owiadczya mu jednak podczas ich spotkania w Giinzburgu, e po tylu latach rozki nie widzi moliwoci wsplnego ycia, i zadaa rozwodu. Kiedy w licie wysanym do rodziny Mengelego zrzeka si wszelkich roszcze finansowych, Mengele zgodzi si na rozwd. Zosta on orzeczony 25 marca 1954 przez Sd Krajowy w Dusseldorfie. Pitego padziernika 1954 Irene Mengele wzia we Freiburgu lub ze swoim dugoletnim przyjacielem Alfonsem Hackenjosem. Hackenjos jednak nie adoptowa dwunastoletniego wwczas syna Ireny, Rolfa. Chopiec by przekonany, e jego wasny ojciec zgin w Rosji jako oficer podczas dziaa wojennych. Mczyzn z wsami i luk midzy grnymi zbami, ktry tak gorliwie sa listy z Argentyny, uwaa za jednego z wielu wujkw swojej rozgazionej rodziny.17 Martha Mengele, szwagierka, u ktrej mieszka Mengele podczas pobytu w Giinzburgu, bya kobiet niezwykle atrakcyjn. Urodzia si w 1920 roku w Monachium, z pierwszego maestwa miaa syna, a potem, na pocztku roku 1939, wysza za m za modszego brata Josefa Mengele, Karla. Z tego zwizku pochodzi urodzony w 1944 roku w Giinzburgu syn, Karl-Heinz. Po mierci Karla, w kocu 1949 roku, moda kobieta zostaa sama. Bya wprawdzie zabezpieczona i miaa zapewnione udziay w majtku rodziny Mengele, mona si byo jednak spodziewa, e jej wdowiestwo nie potrwa dugo. W tych okolicznociach klan Mengele postanowi z dwch powek stworzy cao, zwaszcza e w ten sposb rodzina obroniaby si 17 Bunte", 27.6.1985. 246 Josef Mengele - doktor z Auschwitz przed wejciem do niej i do firmy nowych osb z zewntrz. W trakcie pobytu Mengelego w Niemczech doszo do oczekiwanego zblienia midzy Marth i Josefem. W kolejnych dwch latach ich zwizek rozwija si listownie. Posacami mioci byli poza tym regularni gocie z ojczyzny", ktrych Mengele mg teraz podejmowa w swoim domu w wytwornej dz ielnicy Buenos Aires, Olivos. Kiedy odwiedzi go ojciec, czsto bywa u niego Hans Sedlmeier, a od czasu do czasu przyjeda brat Alois, raz nawet z on Ruth". Chocia dzisiaj rodzina zaprzecza, jakoby tyle razy wizytowaa syna i brata, w mocy pozostaje zeznanie Sedlmeiera zoone we frankfurckiej prokuraturze w grudniu 1984, e sam odwiedzi Mengelego okoo szeciu razy, gwnie w Argentynie. Interesy Josefa Mengele rozwijay si tymczasem wspaniale. Stolarnia przeksztacia si w ma fabryk, ktra produkowaa rwnie czci maszyn stosowanych w przemyle tekstylnym i zatrudniaa szeciu pracownikw. Poza tym uboczne zyski cign te Mengele z prowizji od sprzeday wyrobw firmy [...] z Gnzburga"18. Nic nie stao na przeszkodzie, by spdzi ekskluzywny urlop zimowy w Szwajcarii, ktry mia pogbi relacj z Marth Mengele. Nastpi on w marcu 1956. Mengele polecia samolotem, jak zawsze pod nazwiskiem Helmut Gregor, przez Nowy Jork do Genewy, gdzie powita go Hans Sedlmeier. Potem uda si dalej, do wiatowego kurortu zimowego Engelberg, gdzie w Engel", najbardziej reprezentacyjnym hotelu w caej miejscowoci, czekali na niego Martha Mengele, jej

syn Karl-Heinz i jego rwnolatek, Rolf, przywieziony tu od matki z Freiburga przez uczynnego Sedlmeiera. Dla Rolfa Mengele to spotkanie z wujkiem Fritzem" naleao do najmocniejszych przey z dziecistwa. Nie bya to jedynie zasuga luksusowego hotelu, w ktrym zatrzymywaa si mietanka najbogatszych ludzi wiata. Bardziej imponowa mu ten obcy mczyzna , ktry dobrze wyglda, a jeszcze lepiej jedzi na nartach i by bardzo opiekuczy wobec niego i jego kuzyna. Chopcom wolno byo spa w osobnym pokoju, dostawali kieszonkowe, a przy stole mogli zamawia wszystko, co im si spodobao. Kadego ranka Rolf wsuwa si do ka wujka 18 Posner/Ware, ibid., s. 140. Spokojne lata w Buenos Aires 247 Fritza" i sucha z otwartymi oczami bohaterskich opowieci z II wojny wiatowej i przygd gauchos* z Ameryki Poudniowej"19. Wujek Fritz" by mczyzn, w jakim Rolf zapewne chtnie widziaby swego ojca. Jego ojciec zagin, powtarzano mu, nie wrci z wojny, jak wielu. Dla Rolfa ojcem zastpczym sta si wic Hacki"', nowy m jego matki, i teraz wanie wujek Fritz". W kadym razie przez dziesi dni, ktre mia spdzi z nim w Szwajcarii. Potem Rolf wrci do matki i ojczyma do Freiburga, podczas gdy tamci pojechali do Giinzburga. Zauway oczywicie, e midzy cioci Marth i wujkiem Fritzem" istniao co wicej ni zayo krewnych, ale tym si nie przejmowa. Oboje dobrze do siebie pasowali, bo ciocia Martha bya przepikn kobiet". Po skoczonym urlopie, uskrzydlony uczuciem, Mengele wrci do Argentyny. Chcia oeni si ze sw szwagierk i kupi dom. Jedno i drugie wymagao uporzdkowania wasnych doku mentw. eby naby dom pod hipotek, musia udowodni, e posiada do tego finansowe zdolnoci, czego nie mg uczyni Helmut Gregor, lecz Josef Mengele tak. eby zawrze zwizek maeski w Buenos Aires, potrzebny by nie tylko aktualny dowd tosamoci, lecz i wiadectwo urodzenia, a tego Helmut Gregor nie posiada. Po powrocie do Buenos Aires Josef Mengele alias Helmut Gregor wystpi do ambasady niemieckiej o wydanie urzdowego dowodu tosamoci. Okaza swoje wiadectwo urodzenia, wiadectwo lubu, orzeczenie o rozwodzie z Iren Mengele i owiadczenie, e w 1949 roku wjecha do Argentyny pod faszywym nazwiskiem i odtd yje tu jako Helmut Gregor. Dowodem tego by wystawiony mu we wrzeniu 1949 argentyski paszport dla cudzoziemcw. Poniewa ani w ambasadzie niemieckej w Buenos Aires, ani w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Bonn, do ktrego w lecie 1956 roku wpyno do rozpatrzenia podanie Mengelego, nie wiedziano [sic!], e Josef Mengele poszukiwany jest od roku 1945 przez Komisj Narodw Zjednoczonych do spraw Zbrodni Wojennych, proba o wystawienie dokumentw na waciwe nazwisko nie wzbudzia podejrze. Nie istniay 19 Posner/Ware, ibid. ' Gauchos - pasterze bydta. Ich etos byt zbliony do etosu pnocnoamerykaskich kowbojw. Jose Mengele - doktor z Auschwitz adne instrukcje subowe, eby przy tego rodzaju wnioskach sprawdza nazwiska wnioskodawcw z tymi, jakie figuroway na jednej z osiemnastu list stanowicych wykaz nazwisk osb poszukiwanych. Wykazy takie powoli pokryway si kurzem, zoone w archiwum federalnym, lecz byy nieosigalne w oddziaach konsulatw i ambasad niemieckich. Boscy urzdnicy zadowolili si porwnaniem nazwiska z listami osb poszukiwanych przez niemieck policj. A poniewa Mengele przez policj poszukiwany nie by, 11 wrzenia 1956 wszed w posiadanie legalnego dowodu tosamoci i paszportu niemieckiego z numerem 3415576. Ju w padzierniku do Buenos Aires przyleciaa Martha Mengele z synem, Karlem-Heinzem. Josef Mengele wybra do zamieszkania nowy, biay dom zdobiony sztukateriami w willowej dzielnicy Olivos przy Virrey Vertiz 970. Umowa kupna wystawiona zostaa na nazwisko Karl-Heinz Mengele20, a do ksig wieczystych jako dunika hipotecznego wpisano firm Karl Mengele & Shne z Giinzburga"21. Teraz Josefowi Mengele brakowao ju tylko argentyskiego dowodu osobistego na prawdziwe nazwisko. I podobnie jak ambasada niemiecka nie czynia adnego problemu z wystawieniem mu

nowego dokumentu tosamoci, tak prezydium policji w Buenos Aires bez przeszkd wystawio Mengelemu w listopadzie 1956 roku nowy dowd osobisty z tym samym numerem, ktry widnia na jego dotychczasowym: 39404822. Pytanie, dlaczego wjecha do Argentyny pod faszywym nazwiskiem i przez siedem lat ukrywa przed urzdnikami swoj prawdziw tosamo, nie interesowao wyszych urzdnikw policji, poniewa Mengele znajdowa si pod ochron zausznikw reakcyjnego prezydenta. W ten oto sposb koczyy si dla Mengelego lata lku, ucieczki i ukrywania si, jeli jeszcze niezupenie wymazane z jego pamici, to w kadym razie zamknite tym aktem oficjalnej urzdowej decyzji. Mengele mg teraz myle o zmianie zawodu, moe nawet o zajciu bliskim charakterem jego prawdziwemu wyksztaceniu, czyli medycynie teoretycznej i eksperymentalnej. Ju przed kilkoma laty pozna 20 Bunte", 11.7.1985. 21 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s.10. 22 Posner/Ware, ibid. s.146 i n. Akta ledztwa w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 43, s. 69. Spokojne lata w Buenos Aires 249 w niemieckiej kolonii w Buenos Aires doktora Ernesto Timmermanna, ktry w padzierniku 1957 zaoy wsplnie z Heinzem Truppelem firm Fadro Farm KGSA produkujc preparaty tuberkulozy23. Tym dwm brakowao jednak kapitau, eby zbudowa przedsibiorstwo na mocnych podstawach i rozszerzy produkcj. Timmermann zaproponowa Mengelemu udzia w firmie na zasadzie rwnego partnerstwa. Po pertraktacjach z rodzin w Giinzburgu, prowadzonych poprzez Hansa Sedlmeiera, ktry w kocu listopada 1957 przyby do Argentyny24, Mengele dosta zielone wiato na wejcie do nowej firmy. 1 czerwca 1958 sta si wic jednym z trzech wspwacicieli firmy Fadro Farm, wnoszc wkad wysokoci p miliona pesos, co rwnao si w przyblieniu podobnej kwocie w markach niemieckich25. Wczeniej sprzeda zaoon w 1953 roku fabryk zabawek. Mengele by szczliwy. Po przyjedzie Marthy i Karla-Heinza nie by ju sam. Warunki ycia mia doskonae, a praca nie bya ju zajciem prowizorycznym. Mg si, jak relacjonowa jego wsplnik, Heinz Truppel, zagbia w literatur medyczn i farmaceutyczn, eksperymentowa w laboratorium, krtko mwic, by znowu w swoim ywiole, wyobraajc sobie, e wyprbuje nowe medykamenty na ludziach, jak niegdy w Auschwitz. Faktowi przeprowadzania takich eksperymentw Truppel jednak kategorycznie pniej zaprzeczy26. Mengele kupi dom, sta si wspudziaowcem w nowej firmie; teraz mg zawrze lub z tyle atrakcyjn, co majtn - dziki spadkowi przypadajcemu na ni po zmarym mu, Karlu Mengele - Marth. Josef i Martha stali si maestwem 25 lipca 1958 w Nueva Helvecia w Urugwaju27. Jednak ju w trakcie miodowego miesica Mengele musia przeczu albo si dowiedzie, e jego szczcie nie potrwa dugo, bowiem 29 wrzenia odwiedzi wraz z on w Buenos Aires notariusza, Jorge 23 Akta ledcze, t. 43, s. 70. 24 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 40. 25 Bunte", 11.7.1985 podaje nawet, e rodzina w Giinzburgu miaa wnie milion marek". Jest to moliwe, przy czym trzeba zauway, e wedug danych przedstawionych przez Posner/Ware, ibid., s.147, kapita spki wynosi milion pesos, z czego Mengele wpaci poow. 26 Posner/Ware, ibid., s. 148. 27 Akta ledcze, t. 43, s. 70. Jose Mengele - doktor z Auschwitz H. Guerrico, przed ktrym udzieli! jej penomocnictwa generalnego, umoliwiajcego jej regulowanie wszystkich spraw majtkowych i wykonywanie czynnoci prawnych w razie jego nieobecnoci28. Mengele uzna wic co najmniej za moliwe, e w bliskiej przyszoci bdzie musia znowu si ukrywa. Na t sytuacj chcia by z gry przygotowany - co leao rwnie w interesie jego rodziny w Giinzburgu - poniewa ze wzgldu na firm w Niemczech naleao zapewni onie pen mono dysponowania czci udziaw wniesion przez ni w nowe maestwo. Josef Mengele

ze swej strony zrezygnowa jeszcze przed ucieczk z Europy w umowie sporzdzonej przed notariuszem z Gnzburga, doktorem Ortnerem, z ewentualnego dziedziczenia rodzinnego majtku przez siebie i swoje potomstwo29. Jakie byy to okolicznoci, ktre w lecie 1958 roku pchny Josefa Mengele do dziaania, wyjaniaj akta ledcze niemieckiego wymiaru sprawiedliwoci. Na wiosn tego roku mianowicie hamburski pisarz Ernst Schnabel opublikowa ksik Anne Frank - Spur eines Kindes. Relacja losw ydowskiej dziewczynki, ktra ze swymi rodzicami ucieka do Holandii, lecz ostatecznie zostaa jednak zamordowana w obozie koncentracyjnym, zawieraa opisy morderczych warunkw w obozie zagady Auschwirz-Birkenau oraz nazwisko lekarza KZ, Josefa Mengele. Rozmaite stacje radiowe omawiay t ksik, a wiele gazet, midzy innymi Ulmer Nachrichten", publikowao j w odcinkach. W odcinku z 1 lipca 1958 mona byo przeczyta, e spord wikszoci amsterdamskich ydw deportowanych na wschd nie ocala nikt, ale te spord ludzi SS obsugujcych" Auschwitz po wojnie wielu zniko: Nikt nie wie na przykad, gdzie jest doktor Mengele, czy zmar, czy te gdzie jeszcze yje". Czego nie udao si dokona ledczym si alianckich ani wiadkom Auschwitz po trzynastu latach od zakoczenia wojny i po niemal dziewiciu latach od powstania Republiki Federalnej Niemiec, to sprawia moda czytelniczka tej gazety. Napisaa mianowicie w licie do szefa 28 Akta ledcze, t. 30, s. 204. 29 Adnotacja Sdu Spadkowego w Giinzburgu z 8.12.1959, Az VI 463/1959, ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta ledcze Josefa Mengele Prokuratury we Frankfurcie nad Menem. Spokojne lata w Buenos Aires redakcji, nie podajc zreszt swego nazwiska, e niektrzy wiedz, jak si wydaje", gdzie znajduje si Mengele. Midzy innymi bya pomocnica domowa rodziny Mengele, Angela I., ktrej starszy pan Mengele w Giinzburgu" opowiada, e jego syn by lekarzem SS i teraz pod zmienionym nazwiskiem ma w Ameryce Poudniowej praktyk lekarsk". A poniewa tskni za ojczyzn, pan Mengele wysa do niego wdow po innym swoim synu". Redakcja gazety w Ulm przesaa ten list do Ernsta Schnabla, a ten poinformowa natychmiast prokuratur w Ulm. Co prawda, Schnablowi nie podoba si anonimowy charakter tego doniesienia. Komentowa jednak: Tu nie idzie jednak o to, czy owa moda czytelniczka, ktra si do mnie zwrcia, jest osob mi, czy nie; jeli jej informacja pomoe w tym, by taki potwr jak doktor Mengele z Auschwitz nie mg pracowa ju w wiecie jako lekarz, to bdzie to dobro wywiadczone ludzkoci oraz nam, Niemcom i naszemu tak ju obcionemu imieniu"30. Schiile, prokurator naczelny z Ulm, potraktowa pismo Schnabla jako doniesienie o przestpstwie i po osobistym przyjrzeniu si sprawie 12 sierpnia 1958 przesa zebran przez siebie dokumentacj do prokuratury w Memmingen, waciwej miejscowo dla tej sprawy: Wedug wiarygodnych informacji ojciec doktora Mengelego mia wysa w ostatnim czasie z Gunzburga ciarwk swojemu synowi w Argentynie. Aktualny adres doktora Mengelego da si by moe uzyska od urzdnikw celnych w Giinzburgu, nie informujc na razie czonkw rodziny o prowadzonym postpowaniu przygotowawczym"31. Zdarzenia potoczyy si jednak inaczej. Gdy prokuratorzy w Memmingen poprosili policj miejsk o pomoc z urzdu, rodzina z Gunzburga zostaa niezwocznie uprzedzona, jakie chmury zbieraj si nad najstarszym synem: dochodzenie w sprawie popenionych morderstw, prawdopodobne poszukiwania prowadzone w caym wiecie, spektakularne aresztowanie w Ameryce Poudniowej, proces, na ktry bdzie patrzy cay wiat, odkrycie siatki pomocnikw w ucieczce i faktu nieustannego wspierania go przez klan rodzinny nadweryyby uznanie, jakim cieszya si rodzina, i z pewnoci zaszkodziy firmie Mengele. 30 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.1, s. 3 i n. 31 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.1, s. 1. 252 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Trzeba dziaa szybko, postanowia rada rodzinna, bo niemiecki wymiar sprawiedliwoci, ktry przez dziesi lat nie widzia powodu podjcia postpowania przeciwko Josefowi, teraz si obudzi

i zacz by bardzo aktywny. Josef musia znikn, za wszelk cen naleao zapobiec publicznemu skandalowi. Kiedy zapytanie ledczych o adres Mengelego skierowane do policji i jednostki celnej w Gnzburgu nie przynioso podanej odpowiedzi, a zwaszcza gdy wskutek niezaoenia wczeniejszej kontroli poczty i telefonu ledczy zaniedbali moliwo ustalenia drg kontaktowych biegncych midzy Gnzburgiem i Argentyn, okazao si, e po pierwsze rodzina Mengele zostaa ju ostrzeona, a po drugie dalsze ledztwo w Gnzburgu przestao by moliwe. Bo w Gnzburgu wszyscy trzymali si razem, a gnzburczycy od pocztku traktowali ledztwo jak przeladowanie. Znali tam w kocu Beppo", podziwiali wczeniej jego sukcesy, a te raz w jego upadku przeczuwali wstrzs mogcy okaza si grony i dla nich. W to, e mg popeni takie zbrodnie, o jakich mwi ham-burski pisarz, w Gnzburgu i tak nikt waciwie nie wierzy. Prokuratura w Memmingen, ktrej dziaania ledcze spezy na niczym i ktra ustalia jedynie, e ostatnim urzdowym miejscem pobytu Mengelego w czasie wojny by Freiburg/Breisgau, Sonnhalde 87, przekazaa dalsze postpowanie kolegom z Freiburga. 25 lutego 1959 Sd Rejonowy we Freiburgu wyda nakaz aresztowania przeciwko nieznanemu z miejsca pobytu, rozwiedzionemu lekarzowi, doktorowi filozofii i nauk lekarskich, Josefowi Mengele"32. Mengelemu postawiono zarzut, e od 30 maja 1943 do koca wojny kierowa w Auschwitz Birkenau selekcjami i majc wiadomo konsekwencji swoich czynnoci, wyznacza winiw na mier przez zagazowanie". Oprcz tego wasnymi rkami zabi w sposb zaplanowany nieznan jeszcze bliej liczb winiw zastrzykami z fenolu". Tydzie pniej prokuratura freiburska zwrcia si do Ministerstwa S praw Zagranicznych w Bonn o pomoc w ustaleniu miejsca pobytu Mengelego w Argentynie. Przy zaatwianiu formalnoci rozwodowych w 1954 roku adwokat Mengelego wpisa jako jego adres: Buenos Aires, Argentinien, 32 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.1, s. 277. Spokojne lata w Buenos Aires 253 Sarmiento 1875, Olivos"33. Prokuratura upraszaa niemieck ambasad w Buenos Aires o dyskretne ustalenie, czy adres ten jest tylko przykrywk, czy te Mengele naprawd wwczas tam mieszka, a moe mieszka nadal. Inaczej ni poprzednio, kiedy to zadania ledcze zlecano gnzburskiej andarmerii, wskutek czego rodzina Mengele o wszystkim szybko si dowiadywaa, prokuratura we Freiburgu uznaa za niewskazane prowadzenie dalszego ledztwa na drodze policyjnej, na przykad przez Interpol, poniewa, jak uzasadniaa, bdc w Niemczech, nie mona przewidzie, czy argentyskie organa policyjne zachowaj dyskrecj i nie uprzedz podejrzanego". Poza tym prokuratura prosia Ministerstwo Spraw Zagranicznych o zorientowanie si, czy bdzie moliwe wydanie Mengelego przez rzd argentyski, poniewa pomidzy Niemcami i Argentyn nie istniaa tego rodzaju umowa formalna. Urzdnicy boscy odpowiedzieli, e w wypadku przestpstw politycznych lub dokonanych na tle politycznym na wydanie takie ze strony Argentyny liczy nie mona. Poza tym jednak potwierdzili prawdziwo adresu Mengelego z roku 1954, jaki wpisa adwokat Mengelego w Dsseldorfie w jego dokumentach rozwodowych, i poinformowali, e obecnie Mengele mieszka pod adresem: Vittey Ortiz 970, Vincente Lpez, prowincja Buenos Aires34. Tak podana informacja zawieraa bd, ktry pocign za sob cay szereg daleko idcych skutkw: w istocie bowiem Mengele mieszka w Virrey Vrtiz, nie w Virrey Ortiz. Ten bd boskiej ambasady da argentyskim urzdnikom do rki argument, by proby o wydanie poszukiwanego kwitowa uwag, e Josef Mengele, zamieszkay w Virrey Ortiz 970, Vincente Lpez, pozostaje nieznany35. Uwaga ta jednak uprzedza fakty. Najpierw Sd Rejonowy we Freiburgu 5 czerwca 1959 wydal nowy nakaz aresztowania36, poszerzony o bdne 33 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.1, s. 282 i n. 34 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 1.1, s. 493. 35 Informacja OstA Klein, Frankfurt nad Menem, udzielona autorowi w styczniu 1998. 36 Postpowanie to, przeciwko dwudziestu oskaronym, zostao wszczte 20.12.1963 przed

Sdem Przysigych we Frankfurcie. Trwao ono dwa lata i zakoczyo si licznymi wyrokami doywotniego ograniczenia wolnoci za popenienie morderstw. Mengele, przeciwko kt remu ledztwo toczyo si rwnie, nie zosta wcignity na list oskaronych w tym postpowaniu, poniewa nieznane pozostawao miejsce jego pobytu. Jose Mengele - doktor z Auschwitz dane dotyczce aktualnego miejsca pobytu Mengelego i o oskarenia, ska dane przez licznych wiadkw przed frankfurckim wymiarem sprawiedliwoci w trakcie przygotowywania wielkiego procesu w sprawie Auschwitz, rozpocztego w roku 1958. wiadkowie zeznali, e Mengele brai udzia w selekcjach i zabija winiw zastrzykami z fen olu, benzyny lub powietrza. Zabija te ydw w ten sposb, e wasnorcznie, wraz z innymi funcjonariusza-mi SS, wrzuca przez zakratowane okna do komr gazowych, gdzie byli winiowie, metalowe pojemniki z gazem zawierajcym cyjanek". Przeprowadza eksp erymenty medyczne na licznych winiach koczce si czsto mierci i by odpowiedzialny za brutalne mordowanie wielu z nich. Nowo narodzone dziecko rzuci na oczach matki w ogie i zabi je w ten sposb"; zabi czternastoletni dziewczynk, rozupujc jej gow swoj szpad czy sztyletem"; co najmniej szeciu winiw kaza zabi innym winiom"; rozkaza rozstrzela winiw ydowskich, ktrzy nie chcieli napisa pod jego dyktando, e yje im si dobrze i e przyjechali do przyjemnego obozu pracy"37. W jakim stopniu moliwe byo udowodnienie Josefowi Mengele tych czynw, trudno rozsztrzygn. Frankfurcki prokurator naczelny Hans Eberhard Klein, ktry jako ostatni z dugiego szeregu prokuratorw i sdziw ledczych prowadzi ledztwo przeciwko Mengelemu, wtpi w moliwo zebrania niepodwaalnych dowodw na kady z zarzucanych oskaronemu przestpstw38. Bezsporny jednak dziki tym nakazom aresztowania z lat 1958-1959 sta si rozmiar zbrodni dokonanych przez Mengelego, ktre teraz naleao udowodni. Mengele tymczasem ukry si znowu. Poradzili mu to jego przyjaciele w Argentynie i w Paragwaju, niemieccy i miejscowi faszyci, jak Hans Ulrich Rudel, Frederico Haase, Werner Jung, Alejandro von Eckstein, a take rodzina i przyjaciel Sedlmeier z Gnzburga. W marcu 1959, w kilka dni po wydaniu pierwszego nakazu aresztowania Mengelego przez Sd Rejonowy we Freiburgu, wspwaciciel 37 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 3, s. 493 i n. 38 Informacja OstA Klein, Frankfurt nad Menem, przekazana autorowi w styczniu 1998. Spokojne lata w Buenos Aires firmy Fadro Farm Heinz Truppel otrzyma zaskakujcy telefon od swojego wsplnika Mengelego. Ten zawiadamia! go, e natychmiast zostawia firm i opuszcza Argentyn. Odrbne przekonania", jak wyrazi! si malo przekonujco, s przyczyn tego nagego manewru wycofania si39. Sekretarce Elsie Haverich wytumaczy, e musi si ukry z powodw politycznych". Nie bdzie im ju dane si zobaczy40. Istotnie, Mengele sprzeda w kocu marca, wedle informacji zdobytych pr zez wywiad izraelski, swj udzia w firmie41 Argentyczykowi Ernesto Niebuhrowi za 200 000 dolarw amerykaskich42. Czy Martha Mengele i jej syn Karl-Heinz, ktrzy oficjalnie byli wacicielami willi przy Virrey Vertiz 970, sprzedali j rwnie w tamtym czasie, nie wiadomo. Pewne jest tylko, e oboje wyprowadzili si z willi i zamieszkali w dzielnicy Buenos Aires San Isidro w pensjonacie Bergildy Jurmann, przy Calle 5 de Julio 107443. Josef Mengele znalaz - wedug sw syna Rolfa - schronienie najpierw u swego belgijskiego przyjaciela nazisty, Armanda Reinaertsa w Paragwaju. Prowadzi on w miecie Encarnacin w prowincji Alto Parana, pooonej na poudniu kraju, szczeglnie lubianej przez Niemcw z powodu wyjtkowo agodnego klimatu, pensjonat Tirol"44. Od maja 1959 Mengele ukrywa si przez nastpne 16 miesicy na lepiej odizolowanej pod wzgldem pooenia farmie przyjaciela Rudla, Albana Kruga, w pobliu wioseczki Hohenau, okoo 65 kilometrw na poudniowy wschd od Encarnacin, w trjkcie pomidzy Paragwajem, Urugwajem 39 Posner/Ware, ibid., s. 155.

40 Posner/Ware, ibid., tame. 41 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s.ll. 42 Posner/Ware, ibid., s. 155. Jeli ta informacja jest prawdziwa, udzia Mengelego w wysokoci pl miliona marek podnisby si znacznie w cigu 9 miesicy. Jeden dolar amerykaski wart by wwczas 4,2 marki niemieckiej. Cytowany przez Posner/Ware dokument, majcy powiadcza ten wzrost wartoci udziau Mengelego, nie zawiera jednak adnych danych na ten temat. 43 Nakaz aresztowania argentyskiej policji z 19.7.1960, ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta ledcze Prokuratury we Frankfurcie nad Menem. 44 Bunte" 18.7.1985; podobie jak: Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 41. Niemcy mieszkajcy w Paragwaju nazywali t prowincj, z powodu uksztatowania terenu, Nueva Bavaria. 256 Josef Mengele - doktor z Auschwitz i Brazyli45. Trudno o lepszy punkt, na wypadek gdyby jeszcze kiedy w przyszoci musia znowu znikn. Po upadku dyktatora Juana Perona we wrzeniu 1955 Mengele, oceniajc rzdy jego nastpcw generaw Eduardo Lonardiego, Pedro Aramburu i Arturo Fondiziego - mia wprawdzie uzasadnion nadziej, e rzd Argentyny odmwi wydania go w rce rzdu niemieckiego, jeli kiedy, co prawdopodobne, niemiecki wymiar sprawiedliwoci zwrci si z tak prob. Polityka generaw nie odbiegaa pod tym wzgldem od polityki Perona. Lecz protekcji, ktrej dowiadcza dziki swojemu strowi", Ulrichowi Rudlowi, bdcemu przyjacielem domu Perona, nie mg by ju zupenie pewien. Zmiana miejsca pobytu na Paragwaj bya wic czym niemal spontanicznym, zwaszcza e Rudel i Mengele ju od lat mieli w tym kraju wpywowych znajomych - Wernera Junga i Alejandro von Ecksteina - wsppracownikw generaa Alfredo Stroessnera, ktry doszed do wadzy w 1954 roku. Poza tym okolicznoci przemawiajc za wyborem Paragwaju byo to, e midzy Paragwajem a Republik Federaln Niemiec nie tylko nie istniaa umowa o ekstradycj, lecz konstytucja Paragwaju wyranie zabraniaa wydawania wasnych obywateli pod jurysdykcj innych pastw. Gdyby wic Mengele udao si zdoby obywatelstwo Paragwaju, niemiecki wymiar sprawiedliwoci nigdy by ju go nie dosign. Warunkiem otrzymania obywatelstwa w tym kraju byo udowodnienie nieprzerwanego zamieszkiwania na jego terenie przez pi lat. Zawiadczenie tego rodzaju dostarczyli mu bez trudnoci dwaj kompani, Jung i von Eckstein, tak e adwokat, doktor Caesar Augusto Sanabria ze stolicy, Asuncin, mg wystpi w lecie 1959 do Sdu Najwyszego w Pa ragwaju najpierw o paszport cudzoziemski dla swego klienta, Jose Mengele", a pniej o nadanie mu obywatelstwa46. Dowd tosamoci z numerem 293347 otrzyma! Mengele bez dalszych formalnoci i koniecznoci skadania dodatkowych wyjanie w niemieckej 45 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengele, ibid., s. 11, podobnie jak: Postanowienie o zamkniciu ledztwa przez Prokuratur we Frankfurcie nad Menem, ibid. s. 37. 46 Akta Interpolu dotyczce Josefa Mengele, Akta ledcze Prokuratury we Frankfurcie nad Menem. 47 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 11; Posner/Ware, ibid. s. 160 in. Spokojne lata w Buenos Aires ambasadzie w Asuncin 24 padziernika 1959. Kiedy 17 listopada tego roku zmar w Giinzburgu ojciec Mengelego, jego syn nie byl jeszcze obywatelem Paragwaju. Dokument powiadczajcy naturalizacj Mengelego z numerem 809 wrczony mu zosta dziesi dni pniej48. Gdyby wic Mengele mg przyjecha na pogrzeb ojca do Giinzburga do 21 listopada, zakoczyoby to trwajce dziesitki lat ledztwo i poszukiwania. 20 listopada bowiem frankfurcki adwokat Henry Ormond (reprezentujcy niektre ofiary z Auschwitz w procesie o odszkodowanie i bdcy oskarycielem posikowym w wielkim procesie toczcym si przed frankfurckim sdem przysigych w sprawie Auschwitz) poinformowa prokuratur freibursk, e Mengele

przypuszczalnie wemie udzia w uroczystociach pogrzebowych swego ojca49. Informacja ta postawia na nogi bawarski Krajowy Urzd Kryminalny i suby graniczne. Policja miejska w Giinzburgu przeja dozr nad - przebiegiem pogrzebu50. Mengele zdecydowa jednak, e nie pojedzie. Poleci zoy w swoim imieniu wieniec na grobie z bia wstg i napisem Pozdrowienia z daleka" 51. Czy policj i niemiecki wymiar sprawiedliwoci odstraszyby dowd tosamoci wydany przez reim Stroessnera i zrezygnowayby one z aresztowania Mengelego, jest rzecz wtpliw, lecz nie niemoliw. Kiedy niemiecka ambasada zadaa od rzdu w Paragwaju ekstradycji Mengelego, proba ta zostaa natychmiast odparta uzasadnieniem, e Meng ele jako obywatel Paragwaju ekstradycji nie podlega i nie popeni tam adnego wykroczenia, ktre mogoby uzasadni ciganie karne52. Dopiero 8 sierpnia 1979 Sd Najwyszy w Asuncin, ktry dwadziecia lat wczeniej nada Mengelemu obywatelstwo, odebra mu je, uzasadniajc to prostym faktem, e Mengele ponad dwa lata znajdowa si poza terytorium kraju". W rzeczywistoci Mengele opuci Paragwaj ju w padzierniku 1960. Do tego czasu Mengele przebywa na farmie Albana Kruga w Hohenau. Czy to tam od czasu do czasu" odwiedzaa go ona i przybrany syn, -/ 48 Akta Interpolu dotyczce Josefa Mengele, Akta ledcze Prokuratury we Frankfurcie nad Menem. 49 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 3. s. 619. 50 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 3, s. 631. 51 Posner/Ware, ibid., s. 165. 52 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 13. 25 8 Jose! Mengele - doktor z Auschwitz czy w posiadoci Wernera Junga w Asuncin53, czy moe on sam jedzi po caym Paragwaju w poszukiwaniu intratnego kontraktu handlowego54, sprzedajc produkty firmy swego ojca, pozostaje rzecz dyskusyjn. Zarwno Karl-Heinz, jak i Hans Sedlmeier zdecydowanie zaprzeczaj jednemu i drugiemu55. W istocie, takie demonstracyjne ujawnianie swojej obecnoci nie byoby rzecz rozsdn, a poza tym narazioby niepotrzebnie wadze Paragwaju, ktre - po wydaniu drugiego nakazu aresztowania przez Sd Rejonowy we Freiburgu w czerwcu 1959 - nie miay adnego interesu w tym, by kompromitowa si w oczach opinii wiatowej, uchodzc za sprzymierzeca poszukiwanego na caym wiecie masowego mordercy i zbrodniarza wojennego. Jest prawdopodobne, e Mengele nie tylko wiadomie wybra schronienie na oddalonej od wiata farmie Albana Kruga, ale te tej farmy nie opuszcza. Wyjtkiem bya wizyta Hansa Sedlmeiera w pocztkach 1960 roku [...] w Grand Hotel Paraguay w Asuncin", gdzie mieszka on z Josefem i Marth Mengele56. Spotkanie to byo niezbdne, eby omwi dalsz finansow pomoc dla Mengelego pync z domu rodzinnego i zorganizowa bezpieczny sp osb dalszego komunikowania si ze star ojczyzn. Sedlmeier zastrzeg sobie pocztkowo wyczno na przeprowadzanie transakcji finansowych, do czasu znalezienia innych zaufanych osb. Listy natomiast miay by wysyane w obu kierunkach na skrytki pocztow e albo pod umwione adresy. W kocu caa trjka, wedug ustale izraelskiego wywiadu, spdzia jeszcze kilka dni w hotelu Tirol" Armanda Reinaertsa, a potem Sedlmeier i Martha Mengele polecieli samolotem przez Asuncin do Buenos Aires, gdzie czeka syn Marthy i przybrany syn Mengelego, Karl-Heinz. Martha Mengele nigdy wicej nie spokaa si ju ze swoim mem. Do Europy powrcia wraz z synem w lutym 1961 roku. Przed wczesnym obroc swego ma, doktorem Hansem Laternserem, zarczya z moc 53 Posner/Ware, ibid., s. 158. 54 Posner/Ware, ibid., s. 159. 55 Wypowied Karla-Heinza Mengele wobec autora w styczniu 1998; wypowied Sedlmeiera z 9.12.1971; ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, t. 7, s. 82. 56 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 41. Spokojne lata w Buenos Aires

przyrzeczenia, e ostatni raz osobicie widziaa Mengelego i rozmawiaa z nim w kwietniu 1960 roku w Paragwaju"57. Wwczas, w roku 1961, nie byo koniecznoci, by Martha Mengele musiaa skada faszywe owiadczenia pod przysig. Powodem zerwania wszelkich kontaktw Mengelego z otoczeniem byo niewtpliwie porwanie Adolfa Eichmanna przez izraelskich agentw w maju 1960 w Buenos Aires58. Ju we wrzeniu 1957 roku Generalny Prokurator Hesji, dr Fritz Bauer, zawiadomi wadze Izraela, e Eichmann ukrywa si w stolicy Argentyny. Poszukiwania prowadzone przez izraelskie suby wywiadowcze, Mossad, pozwoliy ustali, e na pocztku 1960 roku Eichmann mieszka wraz z rodzin pod faszywym nazwiskiem Ricardo Klement przy ulicy Chacabu co 4261 w dzielnicy Olivos, a potem przenis si na ulic Garibaldiego. Czterdziestoczteroletni wwczas Eichmann y po cichu, zarabiajc na ycie jako montaysta na tamie kocowej w argentyskiej filii zakadw Mercedes Benz. Kiedy 11 maja 1960 roku wieczorem Eichmann wraca do domu autobusem z pracy, zosta przez ludzi Mossadu schwytany przed wasnym domem i przewieziony autem do kryjwki wywiadu izraelskiego w dzielnicy Florencio Varela. Nie broni si. Poddaj si swemu losowi", mia powiedzie, kiedy go zatrzymano. 20 maja agenci Mossadu przemycili upionego Eichmanna przez punkt kontrolny na lotnisku w Buenos Aires do specjalnego samolotu izraelskich linii lotniczych El Al., leccego do Te Awiwu. Mengele dowiedzia si wkrtce o schwytaniu Eichmanna. 10 czerwca 1960 zanotowa w swoim dzienniku (do jego prowadzenia powrci po jedenastu latach przerwy), e cieszy si, i zdy si wyprowadzi z Buenos Aires, wbrew zdaniu swojej ony i, by moe, kryjwka w Paragwaju rwnie nie jest dostatecznie pewna: Mam wraenie, e sprawy nabrzmiewaj i domagaj si radykalnych rozwiza. W kocu wszyscy rozumiej, e postpiem waciwie i e po czci doradzali mi posunicia bezsensowne, ktrych odwrci by moe by si ju nie dao. [...] Mam nadziej, e moi bliscy zachowaj si teraz umiejtnie, rozumiejc sytuacj, i nie 57 Zeznanie z 1.8.1961, Akta ledztwa Prokuratury w Frankfurcie nad Menem. 58 Akcja ta opisana jest we wspomnieniach szefa Mossadu, Issera Harela: Das Haus in der Garibaldi-Strasse, Frankfurt 1976. 260 Josef Mengele - doktor z Auschwitz zagro nowemu, ktre nadchodzi. Przygnbiajce jest to, jak nieprzewidywalna jest cala obecna sytuacja"59. Martha Mengele zaakceptowaa rozstanie z mem. Nie chciaa zgodzi si na ycie w ukryciu, w nieustannej gotowoci do ucieczki -podobnie jak przed dziesicioma laty pierwsza ona Mengelego, Irene - a zwaszcza nie chciaa takiego losu dla swojego syna, Karla -Heinza. Na pocztku stycznia 1961 Martha poleciaa z synem do Genewy i tam umiecia go w internacie w Montreau. Dla siebie wynaja apartament w Zurich-Kloten60. We wrzeniu 1961 wprowadzia si do najdroszej dzielicy Meranu, pooonej obok parku zdrojowego61. Nigdy nie zobaczya ju swojego ma. Mona by sdzi, e po rozstaniu z pierwsz on, Irene, poegnanie z drug on Marth w kwietniu 1960 roku byo dla Mengelego kolejnym ciosem i nastpnym, nie mniej bolesnym rozczarowaniem. Jednak Mengele nie zanotowa w swym dzienniku takich emocji. Zamiast tego opakiwa w tamtych dniach, gboko wstrznity, mier swojego przyjaciela, Frederica Haasego, ktry w pocztkach lat pidziesitych pozna go w Argentynie z wieloma wanymi osobistociami. Pod dat 31 lipca pisa: Jak deszcz padajcy na ziemi, tak gboki smutek opad mj umys. Opuci mnie na zawsze dobry, stary, bezinteresowny przyjaciel. Jego utrata jest dla mnie niepowetowana w kadym wymiarze. [...] To on w kocu dodawa mi si, ebym wytrzyma, i dodawa mi si, kiedy wtpiem w dalszy sens mego ycia. Nie moesz teraz da si podporzdkowa ani traci nerww. To jest wanie to, co oni, urzdzajc swoje hece, chc osign, mwi mi, kiedy egnaem si z nim pno w noc. Twoje sowo, kochany, drogi przyjacielu, niech bdzie mi teraz Twoim testamentem i moim najgbszym obowizkiem"6 2. Skoczyo si dziesi dobrych lat Mengelego w Argentynie. Niemiecki wymiar sprawiedliwoci wyda wobec niego nakaz aresztowania i zacz depta mu po pitach. Argentyna przestaa by, w zwizku z sytuacj

59 Dziennik Mengelego. 60 ledztwo prowadzone przez reportera Sterna" Giinthera Schwarberga w marcu 1961 w Zurychu; notatki ze ledztwa w posiadaniu autora. 61 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 11. 62 Dziennik Mengelego. _Spokojne lata w Buenos Aires 261 prawn i z powodu uprowadzenia Eichmanna przez wywiad izraelski, bezpiecznym schronieniem. Inn sytuacj mia Mengele w Paragwaju, zwaszcza po przyjciu paragwajskiego obywatelstwa. Ale kto mg mu da gwarancj, e dyktator Alfredo Stroessner go nie wyda, jeli bdzie to korzystne dla jego politycznych interesw? W lipcu 1960 argentyska policja federalna oficjalnie ogosia, e Mengele jest czowiekiem ciganym, po tym gdy Niemcy 11 marca zawary w argentyskim konsulacie generalnym w Monachium umow o ekstradycji63. Kiedy Mengele dowiedzia si o wydanym na siebie nakazie aresztowania, zrozumia, e bdzie musia te znikn z farmy Albana Kruga. Zbyt wielu wiedziao o istnieniu tej kryjwki. I nawet gdyby zdoa uj przed wywiadem izraelskim, nie uda mu si to w wypadku paragwajskiej policji, jeli pewnego dnia Stroessner zechce go dopa. W poowie padziernika 1960 Mengele opuszcza gocinny dom Albana Kruga. Do Hohenau przyjecha specjalnie Hans Ulrich Rudel, eby da przyjacielowi ostatnie instrukcje przed przekroczeniem granicy z Brazyli oraz wrczy mu brazylijski dowd tosamoci na nazwisko Peter Hochbichler. Alban Krug, egnajc si z Mengelem i ciskajc mu rk, powiedzia: Dla ciebie wojna jeszcze si nie skoczya, uwaaj!".64 / 63 Posner/Ware ibid., s. 189. 64 Dziennik Mengelego. / Brazylijskie kryjwki Pierwszym adresem, pod jaki Josef Mengele trafi! w ssiedniej Brazylii dziki porednictwu Hansa Ulricha Rudla, by! dom szefa stowarzyszenia koleeskiego Kameradenwerk w Sao Paulo, Wolfganga Gerharda, przydomek Diugi". Gerhard urodzi si w Austrii, w Leibnitz, w 1925 roku. Pochodzi z rodziny mieszczaskiej o zdecydowanie narodowosocjali-stycznej orientacji, pod koniec lat trzydziestych zosta szefem miejscowej Hitleijugend i z powodu swej politycznej przeszoci w pierwszych latach po wojnie mia zakaz studiowania. Skoczy wic edukacj na zdobyciu zawodu technika i w 1949 wyjecha ze sw matk i z narzeczon Ruth Kleyer do Brazylii. Od roku 1950 zamieszkali, ju jako maestwo, wraz z matk w Sao Paulo. Maestwo doczekao si czwrki dzieci, a najstarszemu synowi, ktry przyszed na wiat w 1958 roku, rodzice nadali imi Adolf1. Gerhard pracowa ze zmiennym szczciem raz jako spawacz i technik w rnych przedsibiorstwach, raz znowu jako samodzielny przedsibiorca w rnych branach. W roku 1960 prowadzi may zakad wykonujcy nadruki na tekstyliach. Jego pogldy polityczne nie zmieniy si wiele od czasw modoci. Dobrze si czu w krgu przyjaci skupionych wok Hansa Ulricha Rudla i rozprowadza w Brazylii gazet Reichsruf", organ Socjalistycznej Partii Rzeszy, zdelegalizowanej przez niemiecki Federalny Trybuna Konstytucyjny w roku 1952, lecz istniejcej w dalszym cigu pod now nazw. Hans Ulrich Rudel kandydowa do tej 1 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 20. Brazylijskie kryjwki 263 narodowosocjalistycznej organizacji podczas wyborw do Parlamentu Federalnego2. Gerhard, ktry w czasie II wojny nie zosta! przyjty do wojska ze wzgldw zdrowotnych, cho zgosi! si jako wolontariusz, a ktry teraz wid skromne ycie poniej swoich ambicji, co wywoywao w nim pewien kompleks, teraz z caym oddaniem przyj Mengelego pod swj dach, nie zwracajc uwagi na kopoty materialne wasnej rodziny. Mono goszczenia w swym domu i bycia do dyspozycji pana doktora Mengele" uwaa nie tylko za dowd zaufania ze strony szanownego pana pukownika Rudla", lecz za osobiste wyrnienie3.

Mengele by rwnie bardzo rad z nowego przyjaciela. Zawsze marzy! 0 tym, jak notowa! w swoim dzienniku pod dat 24 padziernika 1960, eby mie partnera do rozmowy, ktry o astronomii i fizyce bdzie wiedzia wicej ni przecitne kompendium wiedzy". Teraz moje marzenie, z powodu nietypowego miejsca i otoczenia, niespodziewanie si spenio 1 do tego w szczeglnie interesujcej formie, poniewa mj instruktor jest mylicielem absolutnie samodzielnym, ktry nieraz broni pogldw przeciwnych do tych, jakie oficjalnie obowizuj w nauce. To sprawia, e nasze rozmowy s tak ywe i inspirujce". Mengelemu przeszkadzao jedynie pooenie jego nowego lokum: Dziesi metrw od mojego okna, sabo osaniany rzadkim ywopotem, pulsuje najbardziej intensywny ruch podmiejskiej dzielnicy, z autami, ciarwkami i wszelkimi moliwymi odgosami, ktre s najintensywniejsze wanie we wczesnych godzinach rannych". Przede wszystkim jednak w caej rozcigoci aprobowa klimat nowego miejsca, znajdujcego si w niedalekiej odlegoci od wybrzea: Znaczna wysoko nad poziomem morza, bogactwo lasw, pagrkowaty krajobraz i z pewnoci wpyw nieodlegego morza w przeciwiestwie do potnych przestrzeni kontynentu tworz klimat jedyny w swoim rodzaju, ktry na pewno mona okreli oglnie jako przyjemny". Jeli w Paragwaju cech charakterystyczn krajobrazu bya rozle2 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, tame. Wedug ustale dokonanych przez Prokuratur we Frankfurcie Gerhard wydawa jeszcze Reichsbrief", pismo informacyjne stowarzyszenia koleeskiego Kameradenwerk. 3 List Gerharda do Rudla z 30.12.1960. 264 Josef Mengele - doktor z Auschwitz go przestrzeni, to tutaj okazaa si ni pagrkowato terenu. Las eukaliptusowy podchodzi pod drzwi domu. Do spacerw nie byo jeszcze okazji, lecz wkrtce si nadarzy, gdy tylko zagoi si zamanie kostki u starszej pani"4. Dobre samopoczucie Mengelego nie miao trwa dugo. 23 listopada dowiedzia si, e obciaj go zeznania wiadkw z Birkenau, ktrzy opisali jego obozow dziaalno: Niektre nowe informacje przynosiy listy, wrd nich byy te mao optymistyczne z kierunku B. Moje ob awy zdaj si cakowicie potwierdza, a ograbianie zwok [sic] bierze swj pocztek tam, gdzie koczy si - praktykowane od dawna - zodziejstwo kolegw. Trzeba bdzie si broni, jak tylko si da, ale wistw nie brao si pod uwag, bo wwczas dziaaoby si inaczej"5. Mengele przekona si, e oskareni w procesach narodowi socjalici w wikszoci nie zachowuj si, jak przystao - jego zdaniem - na oskaronych przed trybunaem politycznym, czyli milczc po msku", lecz duo i chtnie mwi, usprawiedliwiajc si i zrzucajc win na wsptowarzyszy, ktrzy nie yj albo si ukrywaj. Tylko nieliczni z nich odmawiali zezna, wielu wdawao si w dyskusj na temat popenionych czynw, i to najczciej nie wasnych6. W kadym razie podane przez przesuchiwanych wstrzsajce fakty wystarczyy dziennikarzom - sprawozdawcom sdowym, by wyrobi sobie waciwy pogld na rol, jak Mengele odegra w Auschwitz7. Od tego momentu Mengele sta si obiektem zainteresowania opinii publicznej. Gdzie za fakty nie czyy si w spjn cao, tam niektrzy piszcy nadrabiali fantazj. W niedugim czasie ukazaa si masa artykuw, reportay prasowych i ksiek powiconych Mengelemu i poszukiwaniom tego nazistowskiego przestpcy prowadzonym w wielu krajach i dotd zakoczon ych fiaskiem. Lekarz 4 Dziennik z 27.10.1960. Starsza pani" to matka Wolfganga Gerharda. 5 Dziennik z 23.11.1960. 6 Dobry przegld zachowa oskaronych dal Hermann Langbein, jeden z winiw, ktrzy przeyli obz w Auschwitz, w swojej dokumentacyjnej prac y: Der Auschwitz-Prozess, Wien 1965. 7 Midzy innymi Frankfurter Rundschau" publikowaa od 21.12.1963 niemal codziennie bardzo szczegowe relacje z procesu dotyczcego Auschwitz, jaki toczy si we Frankfurcie nad Menem. jr. Brazylijskie kryjwki 265 obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau sta si osob medialn, a nawet postaci legendarn.

Poszukiwali go w caym wiecie nawet dziennikarze. Ich uwaga szybko zwrcia si ku Ameryce Poudniowej. Amatorscy tropiciele nazistw odkrywali Mengelego raz w Me ksyku, a raz w Boliwii. Najpierw mieli wpa na jego lad w Chile, pniej w Brazylii. Najczciej za utrzymywali, e prawie depcz mu po pitach w Argentynie, lecz ju w Paragwaju tracili go jednak z oczu8. Nie byy to publikacje powane, lecz wywoay w Mengelem, a take wrd jego rodziny w Giinzburgu i w krgu jego przyjaci w Ameryce Poudniowej zrozumiay lk. Przynajmniej jednak brat Alois, ktrego Mengele w swoich dziennikach nazywa w skrcie Lolo" albo L.", i przyjaciel Hans Sedlmeier, nazywany przez Mengelego H." lub Messerle", nie dali si zbi z tropu tymi publikacjami. Zobaczymy, jak dalej rozwinie si ta gra, kiedy H. napisa bardzo zdecydowanie i jednoznacznie. L. napisa bardzo mocno i pewnie. Jego wierno wiele dla mnie znaczy. Wiem przez to rwnie, e nie musz zamartwia si o moich bliskich - w kadym razie nie w sensie finansowym"9. Bardzo przygnbiaa jednak Mengelego wiadomo, e jego syn, Rolf i jego przybrany syn, Karl-Heinz, ktry mieszka ze swoj matk jeszcze do koca 1960 roku w Buenos Aires, nie zachowaj go w pamici takim, jakim chcia by zapamitany. Bardzo mu zaleao na waciwym wizerunku w oczach obu chopcw: Co za nieszczcie, e kompletnie nie mog troszczy si o wychowanie i wprowadzenie w ycie moich dwch chopakw. Zwaszcza mgbym wprowadzi pewne korekty w wychowaniu R., na ile tylko to moliwe poprzez korespondencj. O K. -H. martwi si mniej, jeli chodzi o wiatopogld, cho yje on teraz w obcym narodowociowo otoczeniu. Wydaje mi si, e ma o mnie wyobraenie jako o mocnym i penym ycia mczynie i e wydarzenia -/ 8 O kilku przykadach takich spektakularnych akcji poszukiwawczych, ktre zakoczyy si fiaskiem, wprowadzajc po drodze w bd ledczych lub te niepotrzebnie zaprztajc ich uwag, mona przeczyta w: Simon Wiesenthal, Doch die Mrder Leben, Miinchen 1967; Michael Bar Zohar, The Avengers, London 1968; Ladislas Farago, Aftermath: Martin Bormann and the Fourth Reich, New York 1974; Efraim Zuroff, Occupation: Nazi-Hunter, Southampton 1988. 9 Dziennik z 23.11.1960. 266 Josef Mengele - doktor z Auschwitz tego lata stay si dla niego gbokim przeyciem, ktre bdzie dla niego zobowizaniem na przyszo"10. Przede wszystkim niepokoi Mengelego dalszy rozwj Rolfa, gdy nie mieszkajc z nim nigdy pod jednym dachem, nie mg mie na niego wpywu. Po rozwodzie w 1954 roku bya ona Mengelego, Irene, nie utrzymywaa z nim adnych kontaktw. Wyjanienie synowi prawdziwej przeszoci rodzonego ojca pozostawia za,swojemu drugiemu mowi, co nastpio w 1960 roku, tu przed powrotem Marthy Mengele z synem z Ameryki Poudniowej do Niemiec. Mengele napisa o tym w swoim dzienniku 23 listopada 1960: Bolesne, e nie mam najmniejszego pojcia o tym, jak R. przyj wyjanienie. By to - dzisiaj widz to jasno - bez wtpienia bd, czeka z tym, a wymusia je ta draliwa sytuacja. Wanie teraz bliszy kontakt - nawet jeli tylko listowny - byby szczeglnie cenny. (Ta uwaga dotyczy oczywicie tylko mnie i jegb! Druga strona" nie okazuje, tak jak przedtem, adnego zainteresowania bliszym kontaktem.) Kiedy wyobraam sobie ten mieszczaski i pseudokosmo -polityczny wiat, w ktrym musi dorasta mj syn, krci mi si w gowie na myl o tym wyjanieniu, jakie otrzyma w tamtej chwili. Kt miaby zreszt rozmwi si z nim swobodnie, zdecydowanie, jednoznacznie i po msku". Dla Rolfa Mengele rozmowa z ojczymem bya katastrof. Przez cae swoje dotychczasowe ycie powtarzano mu, e jego ojciec zagin lub poleg na wojnie. Dotd sdzi, e wakacje w 1956 roku w luksusowym hotelu w Szwajcarii spdzi z wujkiem Fritzem", cioci Marth i kuzynem Karlem Heinzem. Teraz dowiedzia si, e wujek Fritz" by jego ojcem i e przez te lata nie y z nim, swoim rodzonym synem, lecz z ciotk i jej synem w Ameryce Poudniowej, a przede wszystkim nie by adnym zasuonym oficerem, lecz jednym z lekarzy-przestpcw z Auschwitz, za ktrymi po caym wiecie rozsyano listy gocze.

Okoliczno, e to wyjanienie" musiao w jego synu wywoa szok, nie przygnbiaa Me ngelego. Cierpia wycznie z tego powodu, e nawietlenie wasnej przeszoci i wasnej osoby musia powierzy czowiekowi, ktrego nie ceni. Co wmwiby synowi i co sam powiedziaby, gdyby 10 Dziennik z 23.11.1960. Brazylijskie kryjwki 267 mia ku temu moliwo? Z pewnoci ani sowa o Auschwitz. Zamiast tego: Jestem peen nadziei, mylc o niemieckiej modziey, ktra -jak zawsze w niemieckiej historii - (od roku 1812 poprzez 1848 i 1914 do 1933 i 1939) pewnego dnia znowu powstanie i z powiewajcymi flagami lonego niemieckiego idealizmu utoruje drog ostatniemu i potnemu podniesieniu si narodu"11. Co do tego nie ma adnych wtpliwoci, pisa dalej Mengele w swoim pamitniku, e pewnego dnia zacznie si narodowe powstanie wiadomej swojej rasy niemieckiej modziey; ju on wyuszczy synowi t kwesti. Do tego czasu naszym zadaniem, jaki wyznacza nam los w tej epoce historycznej, jest tylko przetrwanie albo zachowanie substancji naszego narodu". Na generacj wojenn, ktra dzi jest u wadzy, nie mona ju liczy, zwaszcza e wywodzca si z niej warstwa przywdcza w wikszoci rekrutuje si ze zdrajcw ojczyzny i zdrajcw stanu, separatystw, dezerterw, oportunistw i klerykalnych obskurantw". Generacja ta musi wymrze, eby zrobi miejsce idealistycznie nastawionej modziey niemieckiej. Trudno uwierzy w to, pisa Mengele z grzmicym patosem, e niemiecka modzie zadowoli si na trwae wszystkimi tymi materialnymi rzeczami, jakie przynis Niemcom cud gospodarczy. Mengele nie mia te najmniejszych wtpliwoci, e w odpowiedzi na przecenianie wartoci materialnych, ktre pojawio si z odbudow Niemiec, nastpi potna reakcja" i dopiero wtedy bdzie moliwe, [...] przeoenie gospodarczej siy Niemiec na si polityczn". Tak orientacj, blagowa Mengele w listopadzie 1960, przekazaby swojemu synowi. Wybiegi i puste roszczenia. Szczucie i mylowy bekot. Nic, co mogoby wzbudzi zaufanie jego szesnastoletniego syna i co mogoby stworzy jakkolwiek z nim relacj. Nie sposb doj, jak bardzo zaleao Mengelemu na prawdziwej wymianie myli z synem, a ile miejsca oddawa tu swojej skonnoci do eksponowania siebie i do litowania si nad samym sob. Uderza bowiem, jak szczegowo zajmowa si Mengele w swych dziennikach, a do mierci, wasnymi nastrojami psychicznymi, wasnym zdrowiem, brakiem wsparcia z domu, przykrociami z powodu zbyt ciasnego umysowo, jak na jego potrzeby, krgu przyjaci i wielkimi 11 Dziennik z 23.11.1960. 268 Josef Mengele - doktor z Auschwitz niemieckimi problemami", a jak rzadko cierpieniami, ktre sprawi najbliszym czonkom rodziny czy znajomym. Dla niego liczyy si tylko wasne odczucia. W poowie stycznia 1961 Mengele skary si na gupi prac w drukarni Wolfganga Gerharda: Praca nie cieszy; tylko klejenie papierowych torebek jest od niej gorsze, ale dla mojego przyjaciela jest wana, bo przynosi mu sporo pienidzy". Ale nie tylko praca dawaa si Mengelemu we znaki: Istnienie tutaj wydaje mi si trudne, nie tylko z powodu nawau pracy - w yciu nieraz musiaem pracowa o wiele ciej lecz z powodu oglnej sytuacji: ciasnoty, monotonii, prymitywizmu, niepokoju, braku form towarzyskich, ktre nie daj w zamian poczucia bezpieczestwa". Mengele mia jeszcze tylko jeden cel"; zmieni sytuacj, ktra bya dla niego przykra. Tego, e sytuacja ta moga dawa si we znaki rwnie jego yczliwym gospodarzom, nie by sobie w stanie wyobrazi. Skary si na obojtno, niedbao i brak zapau u innych; Nikt si tu nie spieszy, a wasne, nigdy nierozwizane problemy sprawiaj, e nie ma si czasu dla innych"12. Ale rwnie dla Gerharda ycie pod jednym dachem z Mengelem stao si wkrtce nie do wytrzymania. Kiedy pewnego razu w Niemieckim Klubie w Sao Paulo spotka poznane przed dwoma laty pewne wgierskie maestwo o podobnych do wasnych przekonaniach, poleci im gorco Mengelego vel Petera Hochbichlera. Gitta i Geza Stammer, rocznik 1920 i 1923, po II wojnie wyemigrowali z powodw politycznych do Austrii i wzili lub w Grazu. W 1948 wyruszyli do Brazylii. Tu Geza Stammer zatrudni si pocztkowo jako inynier w rnych firmach w Rio de Janeiro i Sao Paulo, a potem zosta geodet pracujcym na wasny rachunek. W 1959 roku Stammerowie razem z dwoma synami przenieli si

na 15-hektarow farm koo Araraquara, 350 kilometrw na pnocny zachd od Sao Paulo. Farmie nadali nazw Nova Europa. Uprawiali na niej owoce, ziemniaki i ry i oprcz tego mieli mae stado byda. Poniewa Geza Stammer ze wzgldu na swj zawd czsto by poza domem, wikszo prac spadaa na Gitt13. 12 Dziennik z 15.1.1961. 13 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 22. Brazylijskie kryjwki 269 Kiedy Gerhard ponownie zobaczy si ze Stammerami, a oni opowiedzieli mu o tym, jak duo zaj jest na farmie, podsun im myl 0 zaangaowaniu do pracy jego dobrego znajomego, Petera Hochbichlera, ktry zna si na hodowli byda, a ponadto chciaby zainwestowa troch grosza w ziemi. Maestwo od razu na to przystao, zwaszcza e Peter Hochbichler by gotw pracowa jedynie w zamian za dach nad gow i utrzymanie. W drugiej poowie 1961 roku Mengele sprowadzi si na farm, nie zdradzajc przed gospodarzami swojej prawdziwej tosamoci14. Obj nadzr nad wszystkimi pracami. y, stronic od otoczenia, unika kontaktu z ludmi z zewntrz i przyjmowa jedynie wizyty Wolfganga Gerharda, ktry dostarcza mu regularnie pienidze, korespondencj i gazety. 27 stycznia 1962, w rocznic wyzwolenia Auschwitz przez wojska sowieckie, Gitta Stammer zobaczya w gazecie zdjcie, przedstawiajce mczyzn uderzajco podobnego do Petera Hochbichlera. Zgadzao si wysokie czoo, a przerwa midzy grnymi siekaczami bya wprost identyczna. Zagadna wic zarzdc o jego sobowtra" i zadaa wyjanie. Przy kolacji Mengele przyzna si do swego prawdziwego nazwiska, podkrelajc jednoczenie, e nie ma nic wsplnego z przestpstwami, jakie przypisuje mu prasa. W swoim dzienniku fakt zdemaskowania przez gospodyni wyrazi w formie najkrtszej z moliwych: Pamitny dzie! Wszystkiego bym si spodziewa! Niemia wiadomo!"15 Stammerowie nie zamierzali jednak usun Mengelego ze swojej farmy. Zamiast tego zastanawiali si, jak z wiedzy, ktr teraz posiedli, wycign dla siebie najwiksz korzy. Najpierw Geza Stammer pojecha do Wolfganga Gerharda w Sao Paulo, wyrzucajc mu, e on 1 jego ona zostali oszukani. Jeli Mengele ma z nimi pozosta, musz poszuka farmy pooonej na uboczu i najlepiej bliej Sao Paulo, eby w razie grocego mu aresztowania mia szans si ukry. Stammer uzna te, e Mengele powinien partycypowa w kosztach kupna nowej farmy. Gerhard obieca, e zawiadomi rodzin Mengele w Niemczech oraz Hansa Ulricha Rudla. (Tego ostatniego Stammerowie poznali ju 14 Gitta Stammer w rozmowie z autorem w lipcu 1985. 15 Dziennik z 27.1.1962. 270 Josef Mengele - doktor z Auschwitz w 1950 roku u wgierskiej rodziny Saurerw.) W polowie kwietnia zaczy si wic rozmowy na temat sprzeday farmy16. Zmiana miejsca za kadym razem wywoywaa w Mengelem potny niepokj: Wok domu dmie zimny wiatr i w mojej duszy nie ma najsabszego choby promienia soca. Planuje si zmiany, a potem plany si zmienia. Wszystko ugrzzo w martwym punkcie. Najlepiej odczeka"17. Hans Sedlmeier zapowiedzia swj przyjazd w poowie czerwca, eby w tej kryzysowej sytuacji omwi z Mengelem dalszy plan dziaania. Czekajc na niego, Mengele pisa: Pewne plany trzeba byo zmieni. [...] Oczekuje si wizyty. Co przyniesie? Co do przewidywanych nowych ustale mam wielkie obawy, ale zmuszam si do tego, eby ten nastrj mn nie zawadn. J estem przeciwny nowym porzdkom, jeli nie mona przewidzie do koca, co z sob pocign. Ale kto w tej sytuacji moe to powiedzie?"18 Problem znalezienia nowej kwatery spdza mu sen z oczu. Tak jak wiadomo o wykonaniu wyroku na Eichmannie 1 czerwca w wizieniu Ramleh koo Te Awiwu: Spniona wie z I/VI/62. Bardzo przygnbiajca, lecz nie zaskakujca. Wielu Twoim synom bardzo utrudniasz ycie, wita ojczyzno! Ale nie zostawimy ci i zawsze, zawsze bdziemy ci kocha!"19 Mengele zarzuca rzdowi w Bonn, e ten nie zaangaowa si w obron Eichmanna: Nard straszliwie go zdradzi. To dla niego, od strony czysto ludzkiej, byo z pewnoci najcisze. I w tym wanie tkwi

istota problemu! Kiedy nard niemiecki bdzie si musia za to wstydzi! Albo ju w ogle nigdy nie bdzie si wstydzi!" Dwa tygodnie pniej rozpocza si przeprowadzka na now farm Santa Luzia w Serra Negra, okoo 200 kilometrw na pnocny zachd od Sao Paulo. Mengele wyoy 25 000 dolarw amerykaskich w kupno 45-hektarowej plantacji kawy20. Hans Sedlmeier, ktry na dwa dni przy16 Dziennik z 15.4.1962. 17 Dziennik z 29.5.1962. 18 Dziennik z 7.6.1962. 19 Dziennik z 7.6.1962. 20 Dziennik z 31.12.1967 Brazylijskie kryjwki 271 jecha na farm Serra Negra, ubaga Stammerw, by Mengele mg nadal z nimi mieszka. Jego rodzina odpaci im wdzicznoci. Sedlmeier przywiz z sob pokan sum dolarw i uspokoi Stammerw, zapewniajc ich, e opowieci na temat ponurych czynw Mengelego w obozie podczas wojny nie s prawd". Na poparcie swoich sw zwrci im uwag na to, e Mengele przez cae lata y w Argentynie i w Paragwaju pod prawdziwym nazwiskiem"21. W poowie sierpnia Mengele urzdzi si ju w nowym miejscu. Jestem tu ju prawie cztery tygodnie", pisa w dzienniku, i znakomicie si zaadaptowaem. O ile wczeniej czuem silny opr przed przyjazdem tutaj, tak teraz czuj si doskonale w tej znacznie oddalonej od innych miejscowoci. Ale te jest w niej wszystko, by niespokojna dusza znalaza tu ojczyzn i schronienie"22. Tym, co sprawio, e Mengele odzyska spokj, byo niezwykle korzystne pooenie nowo zasiedlonej farmy. Z jej terytorium rozcignitego samotnie na wzgrzu jak na doni wida byo jedyn drog prowadzc do oddalonego o 10 kilometrw miasteczka Lindonia. Kiedy robotnicy wiejscy postawili jeszcze obok domu szeciometrow wie widokow, a sfora psw ujadaniem dawaa zna, e do zabudowa zblia si obcy, Mengele poczu si bezpiecznie. Do tego dosza te okoliczno, e pomidzy Gitt Stammer a nim zacza powoli rodzi si blisza wi. W okresach nieobecnoci Gezy Stammera w domu, kiedy musia wyjecha, zmuszony obowizkami zawodowymi, Mengele zastpowa w pewnym sensie ojca obu synom Stammerw, Michaelowi i Peterowi. Czy zwizek z Gitt mia rwnie charaker seksualny, jak uwaao wielu po mierci Mengelego, trudno rozstrzygn na podstawie zapiskw w dzienniku23. Bez wtpienia, istnia wymiar erotyczny tego zwizku. wiadcz o tym wiersze, w ktrych Mengele opisywa czc go z Gitt relacj, ktra sytuowaa si gdzie pomidzy marzeniami i rzeczywistoci. 21 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 26. 22 Dziennik z 15.8.1962. 23 Tak mniej wicej Posner/Ware, ibid., s. 221 i n. Rwnie inne relacje", z robotnicami wiejskimi, pomocami domowymi i pewn niemieck lekark, nie zostay powiadczone. 272 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Zapytaem powiedziaa nie wiem. Jasna bya cicha noc ktra to przyniosa Czy to by sen? Nie wiemy prawie, co si nam przydarzyo. Jednak blisko w p niewiadomie rozpyno si w rozkoszy. Przyszed ranek, odebra szczcie. Czy atwo si rozprynie? Nie wiem Powiedziaa Zapytaem24. Z dziennikw Mengelego mona raczej wnioskowa, e z tej, prawdopodobnie przelotnej afery uczuciowej, nie rozwina si nigdy trwaa relacja erotyczna. aden zapisek na to nie wskazuje. Istniej tylko niejasne aluzje. Na przykad ta z 2 maja 1963: Ry [...] zosta zebrany. Po gorcej kpieli, dobrze ubrany, peen nadziei - co przyniesie noc? Odoone!"; albo ta z 3 maja 1963: Czeka!"; z 4 i 5 maja - bez wpisu; 6 maja 1963 jedno sowo: Spotkanie", cokolwiek ono znaczyo. A na kocu rozczarowanie: Gitta wyjeda ju wczenie rano!". Wiele uwag Mengelego w jego dziennikach wiadczy natomiast o czym przeciwnym, e Gitta Stammer - jeli w ogle - bardziej z litoci ni z uczucia zbliya si do Mengelego 25. Wydaje si zreszt, e waniejsze 24 Ten wiersz napisa Mengele 28 maja 1972. W jego dzienniku prno jednak szuka w

okolicach tej daty wzmianki o zwizku z Gitt Stammer. 25 Tak np. w dzienniku z 18.8.1966. / Brazylijskie kryjwki 273 od romansu z Gitt byy dla fizycznie ciko pracujcego, lecz umysowo wygodzonego mczyzny, regularne spotkania z Wolfgangiem Gerhardem - moliwo prowadzenia zajmujcych rozmw na temat wydarze politycznych i historycznych, a take dyskusji dotyczcych techniki i problemw przyrodniczych, a nawet kwestii filozoficznych. Dla odprenia i zaspokojenia potrzeb artystycznych Mengele w 1963 roku sprowadzi na farm pianino26. A jednak nie czu si zadowolony. Codzienna praca w polu, w stajniach czy przy remoncie zabudowa na farmie sprawia, e by u kresu si. Skary si w dziennikach: Praca w ogrodzie lumbago - obrzk. Drzewo cite! Nieciekawe rozmowy"27 albo: Min rok i jeli by wspaniay, to by to trud i praca. Mnstwo, mnstwo pracy!!!".28 Tym, co dokuczao mu bardziej ni fizyczna harwka, by brak uznania ze strony Stammerw. Nie mia poczucia, e doceniali to, co robi. A przecie to on dzie w dzie po czternacie godzin odrabia paszczyzn"29. On pilnowa prac w polu. On nadzorowa hodowl byda. On pracowa przy zbiorach kawy i potem j sprzedawa. I to on ratowa Gez Stammera, notorycznie potrzebujcego pienidzy, mniejszymi i wikszymi kwotami. Ju w kilka tygodni po ostatecznej przeprowadzce na farm koo Serra Negra skary si na postpowanie swoich wspmieszkacw: Jak zwykle nierozsdna opieszao i gupie tumaczenia". Tydzie pniej zarzuci Gezie: W poudnie gwatowna wymiana zda po jedzeniu. Najpierw w mocnych sowach, potem troch bardziej umiarkowana. Moje podejrzenia potwierdzaj si co do joty". Tak mija czas, miesic za miesicem, rok za rokiem. W yciu Mengelego pojawiy si teraz dwa nowe dominujce stany: uczucie litoci nad samym sob i poczucie przecienia prac. Codzienno rujnowaa jego siy. Do tego doszed jeszcze cios w poczucie wasnej wartoci. Oto 23 wrzenia 1964 roku dwa niemieckie uniwesytety - w Monachium i we Frankfurcie - ogosiy, e pozbawiaj Mengelego tytuw doktorskich, ktre zostay mu niegdy przez nie przyznane 26 Dziennik z 20.4.1963. 27 Dziennik z 19.5.1962. 28 Dziennik z 31.12.1963. 29 Dziennik z 27.6.1963. 274 Josef Mengele - doktor z Auschwitz i z ktrych by tak dumny. Swoj decyzj wadze obu uczelni uzasadniy argumentem, e Mengele nie jest godny nosi tytuw akademickich, gdy ci na nim zarzuty zbrodni, a jego ucieczka z kraju rwna si przyznaniu si do winy i nawet gdyby nie udowodniono mu nic innego, to przez sam tylko dziaalno w Auschwitz zama ju przysig Hipokratesa, ktr kiedy zoy30. W prasie pojawiay si publikacje na temat procesu dotyczcego Auschwitz i innych ledztw, jakie toczyy si przed niemieckimi sdami, zwizanych ze zbrodniami narodowych socjalistw. Wywoyway one w Mengelem nieustanny niepokj i napicie. Ich lektura cigle na nowo uzmysawiaa mu niemono ucieczki przed wasn przeszoci. Wielkie kamstwa wypowiadane w majestacie prawa maj krtkie nogi!! Jeszcze si przekonamy!", pisa w swoim dzienniku w trwonym oczekiwaniu niewiadomego rozwoju sytuacji w poowie wrzenia 1966. Chocia od czasu jego ucieczki z Paragwaju nic nie wskazywao na to, e niemiecki wymiar sprawiedliwoci czy wywiad izraelski albo urzdnicy brazylijscy depcz mu po pitach, Mengele w roku 1967 uzna, e powinien zmieni miejsce pobytu. Zbiego si to rwnie z planami Stammerw, ktrzy chcieli da swoim synom, po skoczeniu przez nich szk, lepsze moliwoci ksztacenia w Sao Paulo. W sierpniu zaczto wic konkretnie rozwaa t spraw. Stammerowie dostali propozycj kupna hektarowej posiadoci ze redniej wielkoci domem w Jardin Luciana na wzgrzu koo Caieiras, 40 kilometrw na pnocny zachd od Sao Paulo. Mengele zadeklarowa gotowo wyoenia czci kwoty pienidzy. 28 sierpnia spisa wsplnie ze Stammerami nowy plan". Plan ten mia pojecha ze starszym panem", tj. Lazo Saurerem, do Giinzburga, skd drog

odwrotn miay nadej pienidze. W poowie wrzenia przyjecha Wolfgang Gerhard, w ktrego obecnoci prowadzono dugie i burzliwe rozmowy z Gitt, majce wyjani sytuacj". Chodzio przy tym po pierwsze, o sprecyzowanie oczekiwa obu stron co do przyszego zamieszkania pod jednym dachem, po drugie, o nieufno Mengelego co do finansowej uczciwoci Gezy. Wyniki tych rozmw opisa Mengele w listach do Lo. i Ro." czyli brata Aloisa i syna 30 Informacja uniwerytetu we Frankfurcie nad Menem przysana autorowi 28.6.1985. Brazylijskie kryjwki 275 Rolfa. Lustracja przyszego miejsca zamieszkania - jazda do nowego Sitio" - miaa miejsce 7 padziernika31. Do przeprowadzki, ktra nastpia w kocu kwietnia, pozosta miao jeszcze dobre p roku. Byy to miesice, kiedy nieporozumienia midzy Mengelem i Stammerami nasiliy si tak bardzo, e waciwie dalsze zamieszkiwanie we wsplnym domu stao si trudne do wyobraenia. Wolfgang Gerhard, ktrego maestwo Stammerw poprosio o pomoc, daremnie zacz szuka dla Mengelego nowej kwatery32.1 o ile nie mia ju ochoty naraa siebie i swojej rodziny na nieustanne narzekania upartego Mengelego, o tyle nie mg te wystawia na to obcych ludzi, rwnie ze wzgldu na bezpieczestwo swego podopiecznego. Poinformowa wic rodzin Mengele w Giinzburgu o tej sytuacji i poprosi Stammerw, eby jeszcze troch wytrzymali. W kocu bez finansowego udziau Mengelego plan zakupu domu w Caieiras musiaby upa, poza tym Stammerowie dostali ju od niego w prezencie auto i zostay zapowiedziane kolejne gesty finansowego wsparcia. Ulg w napitej sytuacji okazaa si nowa znajomo. Wolfgang Gerhard pozna Mengelego z Wolframem i Liselott Bossertami. Ona bya przedszkolank, a on technikiem jak Gerhard i oboje sympatyzowali z narodowymi socjalistami. Oboje pochodzili z Bruck an der Mur, gdzie on urodzi si w 1925, a ona w 1927 roku. Wolfram ju w wieku 17 lat wstpi do NS DAP, w czasie wojny suy najpierw w regularnych oddziaach Wehrmachtu, a pniej w jednostce obsugujcej rakiety V-2. Pobrali si w 1952 roku i wyjechali do Brazylii. Mieli dwoje dzieci: w 1964 roku urodzia si Sabin, a w 1966 Andreas. Mieszkali w Sao Paulo33. Wolfram Bossert nazywany by przez przyjaci Muzykusem". Kocha niemieck muzyk klasyczn i poezj, sam prbowa swych si jako pisarz i zdoby sympati Gerharda, poznanego w 1965 w Niemieckim Klubie w Sao Paulo, nie tylko jako rodak, lecz tak e zajmujcy towarzysz rozmw. Gerhard oceni szybko, e Muzykus" i Mengele bd znakomicie do siebie pasowa, jeli tylko Bossert okae nieco ulegoci 31 Dziennik z 20.8., 28.8., 19.9., 7.10.1967. 32 Dziennik z 4.1.1968. 33 Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego, ibid., s. 26. 276 Josef Mengele - doktor z Auschwitz i pojtnoci. Nie wyjawi jednak Muzykusowi" rzeczywistej tosamoci Petera Hochbichlera". Pierwsze spotkanie Bosserta z Mengelem nastpio w padzierniku 1967, bo 30 padziernika zapisa Mengele w swym dzienniku: Bardzo miy wieczr u Mu. Muzyka - Liszt, Bach, Hndel. Akwarele, mineray, insekty!" Radosny charakter wpisw w kolejnych dniach wiadczy o zmianie nastroju, jaki dokona si u Mengelego: Miy wieczr, rkopis"; Przyjemna wizyta; rozmowy na temat rkopisu"; P poudniu mie odwiedziny"; Wizyta u Mu. Uroczy wieczr. Deszczowy dzie. Po poudniu wizyta Gezy. Ostra wymiana zda. Ostatecznie spokojne rozstanie". Mengele, ktrego w najwyszym stopniu irytowaa lekkomylno Gezy Stammera, szuka odskoczni w rozmowach z Muzykusem" i we wsplnym suchaniu koncerw z pyt. Wolfram Bossert sta si ulubionym towarzyszem, z ktrym Mengele spdza czas wolny. Wkrtce ju nie mg si obej bez wsplnych rozmw i dugich spacerw, wsplneg o studiowania natury, filozoficznych dyskusji, a take cierpliwoci, z jak Bosser przyjmowa jego pouczenia i wywody: O drugiej odwiedzi mnie Mu., ktry zosta przez godzink i wysucha moich tyrad. Zostawi do przejrzenia dwie strony swego rkopisu. Oglnie dobre. Jego mocn stron wydaje si refleksja nad

zjawiskami natury. Potrafi to dobrze wyrazi i plastycznie przedstawi"34. Mniejsze uznanie budzia w Mengelem strona ortograficzna i stylistyczna jego pisania, ale pod tym wzgldem mg mu si po belfersku przyda. Pokrzepiony now przyjani, mg Mengele znosi lepiej nierzetelno Stammerw i wahania wasnych stanw psychicznych. 16 marca 1968, w dzie swoich urodzin, zanotowa w dzienniku: Dobra kolacja i prezenty: dwie koszule i wieczne piro. Atmosfera dobra, lecz pozbawiona ciepa. Gitta gra na pianinie! Geza pi!" Kolejny wpis z 28 marca utrzymany jest ju w tonacji molowej: A trudno si przyzna, jak dziaa na mnie ta wyjca ndza. Nerwy kompletnie odmawiaj posuszestwa!" Nastpny dzie przynosi znowu kolejn zmian tonacji: Wizyta Gitty: duga, otwarta rozmowa. Wyjanienie wszystkich niejasnych kwestii. Wszystko w porzdku: tak!" A w kocu miesica znowu przygnbienie: Mglisto, pochmurnie, deszczowo. Dzie do rozmyla. Wracaj wszystk ie 34 Dziennik Mengelego, wpis z 7.4.1978. Brazylijskie kryjwki 277 rozmowy poprzednich dni. Dlaczego zapis na jednego ze wskazanych przeze mnie powiernikw jest (w polowie) odrzucony?"35 Zmiany nastroju, rezonerstwo, ciga skonno do wtrcania si we wszystko, niech, by w sobie szuka przyczyn problemw, krtko mwic - osobowo Mengelego sprawiaa, e nawet w sprzyjajcej atmosferze, kiedy znajdowa si w dobrej formie psychicznej, nie by czowiekiem, z ktrym atwo byo wytrzyma. Zycie w ukryciu na ograniczonym terytorium, gdzie nie mona zej sobie nawzajem z drogi ani wesprze si yczliw rad kogo z boku, sprawio, e cechy charakteru Mengelego musiay zaprowadzi albo do wybuchu, albo do agresji skierowanej wobec siebie. Napicie Mengelego skierowao si przeciw niemu samemu: Wczorajszy dzie [...] przynis straszn, bezsenn noc i najczarniejsze myli. Nerwy napite do ostatecznoci! Rozczarowany, uraony, dotknity uwagami (po czci przyjaci), wpadem w lkliwy stan wycofania, maskujcy wewntrzne wzburzenie. [...] Dlaczego jestem tak traktowany, nie wiem. Siedz tu sam, usiujc daremnie wywry z fusw, o co chodzi. Co zego robi, e traktuje si mnie jak psa, do ktrego czasami wypada tylko zajrze! Jakby tego byo mao, wczoraj zgubiem piro (to typowe dla sytuacji, kiedy jest si wewntrznie tak poruszonym), jeden z nielicznych przedmiotw - wiadkw moich najciszych czasw"36. Zaaranowana w najwyszym popiechu przez Gerharda wizyta Hansa Sedlmeiera w Brazylii nie rozadowaa sytuacji i nie zadowolia ani Mengelego, ani Stammerw. Sedlmeier przyjecha tym razem bez pienidzy. Chcia uzdrowi powsta sytuacj. Plan, ktry przedstawi, obmylony wsplnie z Hansem Ulrichem Rudlem, przewidywa, e Mengele, by zakoczy konflikt ze Stammerami, przeniesie si do Klausa Barbiego [byego rhordercy SS z Lyonu], do jego kryjwki w Boliwii. Kiedy Mengele i Gerhard zauwayli, e zarwno Rudel, jak i Barbie s obserwowani przez konkurencj", czyli wywiad izraelski, propozycja Seldmeiera wydaa si nawet jemu samemu zbyt niepewna. 35 Mengele chcia, wnoszc swj udzia finansowy w kupno nowego domu w Caieiras, zapewni sobie tym samym prawo do jego wspwasnoci. 36 Dziennik, 30.6.1968. 278 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Poza tym Mengele zdecydowanie nie godzi si na przymusowe oddalenie od Gerharda i Bosserta. Sedlmeier napisa do Bosserta 24 czerwca 1968: Piotra37 bdzie interesowa, e w midzyczasie rozmawiaem z dobrym koleg38, i to zaraz po powrocie. Musiaem poinformowa go o naszej decyzji i powiedzie, dlaczego przygotowana przez niego akcja si nie powioda. Mia wysa natychmiast odpowiedni list do swoich przyjaci do Boliwii [...] Mimo e dokadnie opisaem sytuacj i przedstawiem swoje zastrzeenia, nie bardzo podobao mu si nasze rozwizanie39; nie jest te dla mnie zrozumiae, dlaczego upiera si przy poprzednim pomyle, chocia moje argumenty musiay go przekona, e po pierwsze, jest to pomys nie do przeprowadzenia, a po drugie, poniewa istnieje nowe [...] rozwizanie - i jego rozwizanie nie jest ju potrzebne. Z dugiego milczenia wnosz, e jest troch nie w humorze. Postanowiem, e przy nastpnej okazji

postaram si z nim porozmawia"40. Dla Bosserta list Sedlmeiera sta si pretekstem dugiej, wyczerpujce j odpowiedzi41. Bossert odpisa, e los zetkn z sob, niestety, osoby o bardzo rnych osobowociach". Po jednej stronie, w osobie Mengelego jest olbrzymia energia, potrzeba ycia w zaplanowanych ramach, porzdku i planowania wprzd, ch dominacji", a do tego ukrywana, lecz silna potrzeba kontaktw z ludmi i niezmienny, pozytywny wiatopogld oraz - czstokro irytujca - niespoyta pracowito i aktywno". Po przeciwnej stronie jest Geza Stammer, ktry praktykuje niepozbawione pewnego uroku, w czeskim typie, niefrasobliwe ycie dniem dzisiejszym, lekceway wszelkie planowanie i wyznaje materia-listyczny wiatopogld pozbawiony jakichkolwiek ideaw, poczony z niedbaym stosunkiem do pracy". Zrozumiae, e w takiej sytaucji aden kontakt midzy tymi dwoma mczyznami w zwykej, ludzkiej paszczynie i w sferze interesw nie moe obej si bez tar". Bossert ostrzega, e kada prba miesza37 Pseudonim Mengelego. 38 Pseudonim Barbiego. 39 Przeprowadzka do Caieiras. 40 Kopia listu w posiadaniu autora. 41 Kopia listu w posiadaniu autora. Brazylijskie kryjwki 279 nia si z zewntrz", moe przynie tylko negatywne skutki, poniewa narusza ustalone ju zasady gry". Midzy Stammerami bowiem a Mengelem wytworzyy si rytuay jak w starych maestwach, ktre wprawdzie prowadziy do gwatownych niesnasek, ale potem rwnie do pojednania". Perspektywa rozstania, przyzna Bossert, jest jednak, patrzc na czsto i ostro nieporozumie midzy obiema stronami, cakiem realna. Ale bardzo trudno, jak pokazao rozwaanie wariantu Boliwii", znale odpowiedniego partnera w interesach". Poza tym tego rodzaju przedsiwzicie podjte w tajemnicy i planowane w takim oddaleniu od wszystkich zirytuje wyprbowanych przyjaci, ktrzy s potrzebni, kiedy ziemia pali si pod nogami. Bossert, dowiedziawszy si przy okazji wizyty Sedlmeiera, kim jest naprawd jego przyjaciel, ktry przedstawia si i by dotd zwany Peterem, nie przestraszy si i nie uciek, przeciwnie - poczu si w szczeglny sposb wezwany do chronienia nadszarpnitej psychiki czowieka, ktrego wkrtce jako wujka" przygarn do swojej rodziny. Informowa Sedlmeiera: P. jest bardzo zmienny, bywa czasem pogodny i spokojny, ale w midzyczasie ma fazy depresji i wtedy widzi przyszo w najczarniejszych barwach". Od planowanej akcji Boliwia" sta si jeszcze bardziej podejrzliwy i w kadej wypowiedzi i dziaaniu dopatruje si jakich niejasnych, a w kadym razie wymierzonych przeciw niemu krokw". Korzystna jest natomiast sytuacja finansowa, uspokaja Bossert Sedlmeiera.-Nowa nieruchomo kolo Caieiras staa si bardziej przystosowana do zamieszkania", zapewniajc obecnie wygody i odpowiedni porzdek", i jej uytkownicy nie mieszkaj ju prymitywnie jak wtedy, kiedy pan to widzia". Jest to efekt cikiej pracy, jak w remont posiadoci woy Mengele, a z drugiej strony lepszych zarobkw Stammera jako geodety. Lepsza sytuacja finansowa sprawia, e nie byo trzeba w trybie przymusowym sprzedawa starej farmy kolo Serra Negra, co niedawno jeszcze jawio si jako jeden z powodw konfliktw midzy Mengelem a Stammerami. Bossert zainicjowa ywsz korespondencj pomidzy Mengelem a jego synami, eby przeciwdziaa dalszemu poczuciu osamotnienia swego przyjaciela. Listy do Europy i z powrotem szy ustalonymi i sprawdzonymi drogami: Mog sobie wyobrazi, e bdzie milo, jeli ci modzi 280 Josef Mengele - doktor z Auschwitz mczyni od czasu do czasu napisz do firmy. Z drugiej strony obawiam si, e intensywna wymiana myli moe doprowadzi nie do zblienia, lecz przeciwnie, pogbi wzajemn obco. Rnice w czasie i w yciu s przecie bardzo due i z obu stron potrzeba wiele zrozumienia". Listy z Brazylii byty wysyane w podwjnej kopercie pod umwione adresy kontaktowe na poudniu Niemiec, a stamtd odbiera je Hans Sedlmeier i przesya waciwym adresatom. W drug

stron natomiast, zebrane w Niemczech od nadawcw listy przewoono do Szwajcarii albo do Francji i wysyano stamtd na adres skrytki pocztowej w Sao Paulo, specjalnie do tego celu zaoonej przez Bosserta. Mwic o tym, e listy nie zastpi ywych rozmw i mog przyczyni si raczej do okopywania si obu stron na wyjciowych pozycjach ni do zbliania stanowisk, Bossert powoa si na list, jaki do swego ojca napisa Rolf Mengele, wwczas ju student prawa. Dugi list od R.", pisa Bossert do Sedlmeiera w poowie wrzenia 1968, wywoa u adresata powane kopoty trawienne. Ma nawet trudnoci z napisaniem i wysaniem jakiej, choby fragmentarycznej, odpowiedzi. Obawia si bowiem w dalszej korespondencji nowych bolesnych opinii i poucze. Czy nie byoby moe lepiej zaprzesta wymiany listw, ktra prowadzi do przykrych nieporozumie?"42. Oczywicie nie byo to tak, e syn Mengelego domaga si od ojca wyjanie jego roli w Auschwitz czy go wrcz oskary. Nie da te od ojca, by ten opuci swoj kryjwk i po latach ucieczki odda si w rce wymiaru sprawiedliwoci. Nie krytykowa nawet zaniedba Mengelego w sferze rodzicielskiej. W tym i w innych listach Rolf dzieli si jedynie z ojcem, i to raczej mimochodem, swoj opini na temat skostniaych profesorw prawa, pisa o tym, czym yj studenci, artowa sobie z fili-sterskiej czci rodziny z Giinzburga i da ojcu do zrozumienia, e jego namitnoci jest nie sucha nauka, lecz lekka muzyka, adne dziewczta i przyjemne ycie. Ta gadanina" sprawia, e Mengele zacz wtpi w to, e jego syn jest powanym modym czowiekiem, i irytowaa go rwnie mocno jak dugie okresy milczenia, ktre zapaday, gdy syn, przywoany przez ojca listownie do porzdku, przestawa odpisywa. Dopiero w poowie marca 1969 Sedlmeier odpowiedzia na list Bosserta z wrzenia poprzedniego roku. Pisa! w nim, i przekaza Rolfowi uwag na temat 42 Kopia listu w posiadaniu autora. Brazylijskie kryjwki 281 problemw trawiennych, na jakie zacz si skary [Mengele] po przeczytaniu jego listu"43. Stwierdzi, e byoby rzecz o wiele waciwsz, gdyby Mengele sam otwarcie i jasno napisa do synw o swoich odczuciach, a nie szuka porednictwa osb trzecich. Sedlmeier doda, e wymiana listw, jeli ma trwa, nie moe by jednostronna. Korespondowanie wymaga bodcw z obu stron. Dalszym warunkiem dla tamtej strony" jest oczywicie zrozumienie dzisiejszej sytuacji u nas i wszystkich zmian, ktre tu si w midzyczasie dokonay". Nie byo specjalnoci Mengelego rozumienie nikogo innego poza samym sob. Dlatego Sedlmeier - rwnie ojciec dwch studentw -apelowa do Bosserta w nadziei, e ten wpynie na swojego przyjaciela: pomidzy wczoraj a dzi, pisa Sedlmeier, le - nie tylko w sensie politycznym - dwa zupenie rne wiaty i tak odmienne zapatrywania, e trzeba woy wiele wysiku, eby znale wsplny mianownik". Ten trud musi podj te Mengele, jeli pomidzy nim a synami nie ma zapa ostateczna obco". Wydaje si, e nawet Hansa Sedlmeiera zmczyy nieustanne skargi Mengelego, ciasnota jego mylenia, zapieczenie w politycznych pogldach, marno jego ideologii i chd, z jakim dawny przyjaciel z lat szkolnych traktowa obecnie swoje otoczenie. Nadzieja, e uda si Mengelemu, w sytuacji wieloletnego oddalenia, zbudowa pomost czcy go z teraniejszoci i z jego wasnymi synami, bya raczej nika. Po fiasku planw zwizanych z Boliwi Sedlmeier poinformowa na wiosn 1969, e nie ma ju kontaktu z Rudlem. Pisa te, e rwnie nasza wsppraca w sferze interesw", ktrej istnienia zreszt firma rodzinna Mengele zdecydowanie zaprzeczaa w publicznych owiadczeniach, zostaa rozwizana, poniewa [Rudel] nie osiga w swoich firmach naleytych wynikw". Sedlmeier zaprzesta te kontakw z krewnymi Lazo Saurera w Rosenheim, poniewa obecnie, dziki pomocy Bosserta, potrzeby finansowe i problem przesyania korespondencji mona byo rozwiza w atwiejszy sposb. W kwestii Gunzburga stowarzyszenie koleeskie Kameradenwerk spenio swoj funkcj. Sedlmeier podsumowa: Do tego celu nie jest nam ju potrzebne". Odpowiedzi na list Sedlmeiera, a raczej rodzajem obrachunku, byl trzynastostronicowy list Mengelego z kwietnia 1969, rozpoczty apostrof 43 Kopia listu w posiadaniu autora.

282 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Mj drogi" i gsto zapisany pismem maszynowym. Mengele, w ktrym gotoway si emocje, po raz pierwszy w tym wanie licie zdj mask z twarzy i ujawni, co si pod ni kryje. Ndz moraln naszych czasw" nazwa sytuacj, gdy starsza generacja cierpliwie patrzy na to, jak zdradza si wiadome i konieczne zasady wyprbowanego porzdku na rzecz atwiejszej, dotyczcej dnia dzisiejszego, prymitywniejszej, taniej i bardziej powierzchownej postawy w obec ycia". W caym wiecie kto stara si o to, eby zniszczy wspaniae wzory modziey, zmiesza z botem cnoty wyszego czowieczestwa, zburzy dojrzae relacje, i - przeinaczajc i znieksztacajc w sposb wrcz satanistyczny pojcie wolnoci - tworzy poywk dla wszystkich tak zwanych praw wspczesnego czowieka". To, co objawio si w formie ruchw studenckich jako niepokoje i protesty modziey akademickiej", jest w rzeczywistoci przygotowanym dug rk i strategicznie przemylanym manewrem opaconych agentw". To pod ich dyktando tacz jak lalki studenccy przywdcy, podsycajc konflikt midzy pokoleniami, niszczc dawne wartoci i nie potrafic da w zamian adnych nowych zasad. Kt jest jednak zleceniodawc tych agentw, kto kryje si za tymi manewrami, kto jest tym nihilistycznym wrogiem caej ludzkoci? Tu Mengele robi tajemnicz min i powstrzymujc si od wskazania expressis verbis, pozostawia wycignicie wniosku przenikliwoci czytelnika". Dalsze wywody, ktre rozwija w licie, wiadcz o tym, e od czasw narodowego socjalizmu niczego si nie nauczy. Jego myleniem steroway uprzedzenia, bdce czci idei przesyconych piekielnymi lkami: Im wicej czowiek zagbia si w te problemy, tym bardziej przeraajce jawi mu si odpowiedzi. [...] Niewidoczne kanay i orodki pozostaj w ukryciu, a ich wpywu mona si tylko domyla. [...] Wikszo wszystkich psychoanalitykw w USA, ktrzy maj dzi ogromny wpyw na ycie tamtejszego spoeczestwa [naley] do tej samej szlachetnej ras y, co twrca teorii podwiadomoci i wypierania seksualnych kompleksw. Wicej nie musz dodawa. Kto si nad tym zastanowi, sam dojdzie do zadziwiajcych wnioskw. Jest to jednak konieczne, jeli chce si poj obecny czas. Moralny chaos tej zej epoki produkuje maa grupa ludzi, zawiadujca rwnie rodkami masowego przekazu, poprzez ktre manipuluje si ca ludzkoci". Brazylijskie kryjwki 283 To yd jest wrogiem ludzkoci. yd jest panem wiata. yda trzeba zdemaskowa i zniszczy. Takie byo ordzie Mengelego. Wiele lat ycia w ukryciu, samotno, bieda44, rozka z rodzin, brak zawodowych wyzwa i uznania, cakowite wyparcie wasnej przeszoci, to wszystko doprowadzio Mengelego do gorzkiej oceny wasnego ycia i potgowao tylko cechy, ktre w zalku tkwiy w nim zawsze. Ten mczyzna o psychice narcyza i ubogiej uczuciowoci, majcy trudnoci we wspyciu z otoczeniem, sta si wrogiem ludzkoci w sensie najbardziej pierwotnym: zioncym agresj i nastawionym na niszczenie zarwno innych, jak i samego siebie. Zapiski z jego dziennika od poowy lat szedziesitych s wiadectwem takiego zamknicia, osamotnienia i autoagresji - procesu psychicznego, w ktrym najpierw obawa przed innymi prowadzi do depresji, a ta nastpnie przeradza si w maniakalne podejrzenie, e wszyscy wok s wrogami. Te czsto krtkie, codzienne wpisy do dziennika daj bardziej wiarygodne pojcie o psychice Mengelego ni jego listy, poniewa ich autor prowadzi dziennik wycznie na wasny uytek, nie chcc nikogo urabia, ani nie zamierza swoich zapiskw opublikowa czy da do przechowania rodzinie. Wybr takich uwag na temat wasnego samopoczucia, ktrego przyczyn nie byy wydarzenia zewntrzne, choroba czy konflikty z otoczeniem, potwierdza beznadziej, z jak Mengele ocenia swoje ycie w okresie pobytu w Brazylii i ktra miaa mu nieodcznie towarzyszy a do mierci. 18.6.1968: Mj nastrj jest bardzo zmienny! Czuj lk przed przyszoci!" 15.7.1968: W niedobrym nastroju, cho fizycznie nic nie dolega. Wszystko takie smtne i beznadziejne! Poczucie opuszczenia odbiera siy yciowe". 4.2.1968: Nastrj bardzo depresyjny, waciwie bez powodu". 19.1.1969: Mj bardzo wahliwy nastrj bierze si z poczucia beznadziei - nie da si zmieni mojej sytuacji ani otoczenia". 21.3.1970: Bardzo 44 Wedug starannych wpisw dotyczcych przekazw bankowych, jakie widniej w dziennikach,

Mengele otrzymywa od rodziny z Giinzburga comiesiczne sumy w wysokoci: 300 dolarw w latach szedziesitych, 400 dolarw na pocztku lat siedemdziesitych i 500 dolarw w roku 1978. Pienidze nie pyny z kasy firmy, lecz z prywatnego konta brata Aloisa, a po jego mierci w lutym 1974 roku przesya je przybrany syn Mengelego, Karl-Heinz. 284 Josef Mengele - doktor z Auschwitz za noc, w ktrej jasno zdaem sobie spraw z caej mojej sytuacji, to jest z wewntrzego i zewntrznego braku wolnoci! Zawsze pod naciskiem!!!!!" 17.2.1970: Rozmylanie nad wasn sytuacj! Wszystko jak w zym filmie! Albo jak zwierz w klatce!" 31.12.1970: Znowu koczy si rok! Brak perspektyw i beznadziejno nigdy nie byy tak wielkie!" 21.1.1971: Wieczorem z Gitt dyskusja na temat, ktra zapewne wkrtce osignie swj ostateczny cel. [...] Sytuacja wymaga nieprawdopodobnej siy nerww wobec tej hecy na zewntrz i koniecznoci bronienia si od kadej strony". 7.3.1971: Spacer po dugim graniu na pianinie, do ktrego brakuje wprawy, bo rce zbyt spracowane i artretyczne. Bycie samotnym czy raczej -opuszczonym prowadzi do najbardziej pospnych myli. Czytanie listw-wasnych i otrzymanych czyni jeszcze smutniejszym. I cigle stare pytanie: po co jeszcze?" 15.4.1971: Z Ge.45 napicie bez sw: reakcje, ktrych nie mog znie. Groba katastrofy. Nikt nie zniesie takiego gnbienia i udrk". 12.5.1971: Sprzeczka z Gi.46, ktrej uderzenia seksualno-histeryczne47 doprowadzaj mnie do rozpaczy i zmuszaj do odejcia. Tu prowokuje si skandal. [...] Za wiele tej opresji. Ju lepiej std odej, inaczej takie gwatowne wybuchy s nie do uniknicia. Niech przyjdzie, co ma przyj, jestem nerwowo wykoczony". 6.10.1971: Z Gi.48 rozmowa o karcie S49. Zwierzyem jej si z moich obaw. Istnieje tendencja, eby si ode mnie dystansowa, z rnych powodw. Dla tego towarzystwa z zewntrz staem si, jak wida, ciarem. Moe ulegli w kocu propagandzie. Nie chciabym tylko, eby zachowali si tak, by pewnego dnia musieli wstydzi si a do koci". 31.12.1971: Grb 321 (Embu)"50. Jeli w pierwszych latach pobytu w Brazylii Mengele pozytywnie ocenia w swoich dziennikach tamtejszy klimat i krajobraz, prac na wsi i rozbu45 Chodzi o Gez Stammera. 46 Chodzi o Gitt Stammer. 47 Mengele przypisywa 51-letniej wwczas Gitcie Stammer erotyczne zainteresowanie jego osob. Jej fantazje, zasadzki na niego i ch podporzdkowania go sobie uzna! z a objawy wieku przejciowego, wystpujce u kobiet w tym wieku. By moe jednak przenosi na ni swoje wasne potrzeby i braki w tej dziedzinie. 48 Chodzi o Gitt Stammer. 49 Chodzi o Lazo Saurera. 50 W 1971 roku pochowano w podwjnym grobie w Embu zmar matk Wolfganga Gerharda. Drugie miejsce w tym grobie przewidziane byo dla Mengelego. Mengele czsto odwiedza ten grb, co zdawao mu si przynosi wewntrzne ukojenie. Brazylijskie kryjwki 285 dow farmy, ktr nadzorowa, i ludzi, z ktrymi si styka, to w drugiej poowie lat szedziesitych jego stosunek do otoczenia wyranie si zmieni. Byo to z jednej strony wywoane wieloletnim przebywaniem w ograniczonej przestrzeni z tymi samymi ludmi, z drugiej strony jednak rwnie niekorzystn dla niego atmosfer polityczn w Niemczech i naciskami z zewntrz. Obszerne materiay dowodowe zebrane w sprawie Auschwitz i w sprawach innych obozw koncentracyjnych oraz liczne filmy dokumentalne, fabularne, opracowania historyczne, popularnonaukowe i literackie, pokazujce groz obozw koncentracyjnych, a take protesty studenckie z koca lat szedziesitych, skierowane przeciwko wielkiej zmowie milczenia oraz niosce ze sob pytanie o polityczn przeszo nauczycieli akademickich, politykw i znaczcych przemysowcw, zasadniczo zaway szans zmiany yciowej sytuacji Mengelego. Mengele musia uzna, e jest moliwe, i jego rodzina i przyjaciele w Niemczech, a take w Brazylii wyrobili sobie wasn, niezalen od jego interpretacji, opini na temat zbrodni narodowego socjalizmu. Musia wreszcie dojrze prawd, e jego aktywno w obozie zagady Auschwitz-Birkenau zaprzeczaa powoaniu lekarza i naukowca, na ktre kiedy bezwarunkowo

przysiga. Musia poj, sam przed sob, e nie ucieknie przed prawd. Mechanizm spychania w podwiadomo i zaprzeczania wasnej przeszoci, ktry funkcjonowa w jego psychice od czasw wojny, teraz si zaama. Wieczorem 31 grudnia 1971 zapisa w dzienniku: Koczy si kolejny rok, a ja znw le w ku. Myl o podobnym sylwestrze, kiedy leaem chory na tyfus!51 Ubiegy rok przynis wprawdzie pozytywne przeprowadzenie problemu Sitio II52, lecz nie oszczdzi innych nieprzyjemnoci. [...] Wszystko razem biorc: do optymizmu nie ma powodw". Wyraniej czy bardziej obszernie na temat Auschwitz Mengele nie wypowiada si nigdy w zapiskach, ktre pozostawi. W jednym tylko licie, z lata 1972, do swego przyjaciela Sedlmeiera raz jeszcze broni si zdecydowanie przed opini, jakoby zgosi si do Auschwitz dobrowolnie: 51 Przeom lat 1943/44 Mengele spdzi w lazarecie SS w Auschwitz z powodu infekcji tyfusu plamistego. 52 Sitio II - nowy dom koo Careiras. 286 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Ostatnio dotarta tutaj, przekazana przez a.H.53 wersja mojego udziau w drugiej polowie w ojny, ktra podobno pochodzi od was. Musz od razu zwrci uwag, e do rozpowszechniania takich wiadomoci przyczyniy si nieporozumienia jzykowe i narodowociowe54, jeli nie co gorszego. Ot miaem rzekomo - wedug tego, co twierdzi L.55 i podobno rwnie wy -zgosi si wtedy na ochotnika, a nawet o to usilnie zabiega. Jest to zarzut tak idiotyczny, e nie chce mi si nawet w tej sprawie otwiera ust. Jestem przekonany, e to podejrzenie nie mogo wyj od was, bo sami bylicie onierzami i wiecie, e zada nie mona byo sobie wtedy wybiera". Mengele wiedzia, e dla oceny jego roli w Auschwitz nie ma znaczenia, czy znalaz si w obozie dobrowolnie, majc wiedz, co go bdzie czekao, czy dopiero na miejscu zaakceptowa i zacz gorliwie wykonywa obowizki lekarza obozowego. Dla wymiaru sprawiedliwoci jedyn rnic byoby, gdyby, zasaniajc si koniecznoci wypenienia rozkazw w sytuacji wojny, usiowa zrzuci odpowiedzialno za popenione czyny na swoich przeoonych. Na taki wybieg, do ktrego posuwao si zreszt wielu oskaronych funkcjonariuszy SS, nie pozwolia jednak Mengelemu prno. To dlatego te Mengele nie uy nawet argumentu, e wszystko, co czyni w Auschwitz, czyni jako drugorzdny pionek w hierarchii SS. Mimo wszystko Mengele podkrela z uporem - nie tylko w owym licie do Sedlmeiera, lecz przy rnych innych okazjach - e nie przyby do Auschwitz z wasnego wyboru: To prawda, e z wasnej woli doczyem do tej zaogi56, ale skadaa si ona wycznie z ochotnikw57. P odczas mojej suby kilkakrotnie przenoszono mnie i kierowano w nowe miejsca i nikt przy tym nie pyta mnie o zdanie, a kiedy przyszedszy bezporednio z frontu58, otrzymaem ostatni rozkaz przeniesienia, nie 53 a.H. to alter Herr"; tak nazywano Lazo Saurera. 54 Saurer by narodowoci wgierskiej. 55 Chodzi o Lolo", czyli brata Mengelego, Aloisa. 56 Chodzi o Waffen-SS. 57 Od 1944 roku wszystkich poborowych zacigano do Waffen-SS. 58 W kwietniu 1943 roku Mengele nie zosta odwoany z dziaa frontowych, lecz nalea w Berlinie do batalionu zastpczego Ost" Waffen-SS, przydzielonego do wysania na front wschodni. Brazylijskie kryjwki 287 znalem ani celu przemarszu, ani mojej nowej jednostki59. Obiektywnie przyznaj, e cale to bioto, ktrym od lat si mnie obrzuca, mao mnie obchodzi, zadaj sobie tylko pytanie, co znaczy takie urabianie opinii publicznej przez mojego prawego przyjaciela?".60 Trudno zatem przyj, e Mengele, wracajc pamici do sylwestra 1943/44 spdzonego w Auschwitz w lazarecie SS z po wodu tyfusu, wymaza wszystko, czym przede wszystkim zajmowa si w Auschwitz. atwiej poj, i jego zapieke milczenie wok Auschwitz brao si std, e kada wzmianka na temat tamtego miejsca i czasu niosa ze sob ryzyko pltania si w sprzecznociach i niewtpliwie rodziaby wicej pyta, ni dawaa odpowiedzi. Poza tym byy lagerarzt SS musiaby dopuci do tego, eby na wiato dzienne wyszo to, co chcia pogrzeba, by mc uwolni si od

nkajcych go obrazw przeszoci. Nocne mary, przeraajce sny, nad ktrymi nie mia wadzy i ktre przeladoway go a do mierci, pozbawiay go, jak wiadcz zapiski w jego dziennikach, nie tylko snu. Pod dat 10 czerwca 1974 przyzna sam przed sob: Pne godziny popoudnia s najtrudniejsze. Samotny, wydany beznadziei wasnego istnienia, zbyt zmczony, by sprawnie pracowa. A pniej lk przed pjciem spa, bo przez wikszo nocnych godzin to mka bez snu. Bezsenno przywouje duchy". /* 59 Jest to niezgodne z prawd, gdy rozkaz przeniesienia, jaki otrzyma ! Mengele, zawiera! informacj o miejscu, do ktrego mia si uda, i o funkcji, jak mial obj -lekarza obozowego. 60 Kopia tego listu w posiadaniu autora. / Poegnania Kiedy latem 1971 roku w zwizku z chorob nowotworow syna Wolfgang Gerhard postanowi! wrci z rodzin do Austrii, pozostawi! Josefowi Mengele swoje brazylijskie dokumenty. W ten sposb by!y lekarz obozowy wszed! wreszcie w posiadanie pewnych papierw". Niestety, wraz z wyjazdem Gerharda zacz si te dla Mengelego dugi czas poegna. W lutym 1979 roku jego mier opakiwali ju tylko Wolfram Bossert i jego ona. W pierwszym okresie pobytu Josefa Mengele w Brazylii Gerhard by dla niego wszystkim: w 1960 roku przyj go do swojego domu w Sao Paulo, pozna ze Stammerami, skojarzy z Boss ertami. Za jego porednictwem Mengele przez dugi czas utrzymywa kontakty ze wiatem zewntrznym. Gerhard odgrywa rol jego posaca - przekazywa listy i pienidze - oraz politycznego powiernika. Przez wiele lat by te jedynym przyjacielem - o ile w ogle Mengele by! zdolny do przyjani. Pustk, jaka pozostaa po wyjedzie Gerharda, musieli wypeni Bossertowie. To z nimi Mengele spdza urlopy w puszczy lub nad oceanem. Byli jego skrzynk pocztow w kontaktach z Europ i u nich szuka! pociechy, gdy sto sunki ze Stammerami staway si coraz bardziej burzliwe. Raz w tygodniu, zwykle w rod, Mengele zjawia si u Muzykusa" na niemieckim wieczorze kulturalnym". Pani domu przygotowywaa kolacj, dzieci - Sabin i Andreas - musiay si zachowywa cicho, a panowie spdzali czas na miej pogawdce. Oprniali butelk wina, suchali muzyki klasycznej, czytali sobie nawzajem fragmenty wasnych prb literackich, wierszy i listw Mengele perorowa, a Bossert podziwia. Jeli chodzi o ycie codzienne Josefa Mengele, wszystko pozostao po staremu, przy czym samotniczy tryb ycia oraz pogbiajca si niePoegnanie 289 ufno i niech do kontaktw towarzyskich sprawiy, e sta si jeszcze bardziej uciliwy - i dla samego siebie, i dla otoczenia. W swoim dzienniku wci aja Stammerw: niepochlebnie ocenia wychowanie synw, Michaela i Petera, powtarza! stare zarzuty wobec ich ojca (wstrt do pracy i rozrzutno"), a matce wytyka! brak manier i swarliwo". Przyczyn scysji z pani Stammer nigdy nie szuka! we wasnym zachowaniu, tylko upatrywa w chwiejnych nastrojach, jakim Gitta miaa rzekomo ulega w okresie przekwitania. Kiedy sam niedomaga! - czsto miewa mdoci, migreny, ble reumatyczne, ble zbw, a raz nawet skrt kiszek - caa rodzina Stammerw musiaa si nim opiekowa i mu usugiwa. Kiedy za proszono go o przysug lub wsparcie finansowe, najpierw szczegowo wylicza, ile to ju woy we wsplne gospodarstwo od chwili, gdy si poznali, i kolejny raz przypomina, e nawet jego zasoby maj swoje granice. W 1975 roku Stammerowie byli ju u kresu si. Geza Stammer od pewnego czasu wola mieszka w hotelu ni w domu, gdzie Mengele na kadym kroku nim pomiata. Synowie zagldali do rodzicw z rzadka. Nawet wizyta Hansa Sedlmeiera, ktry pod koniec stycznia 1975 roku przywiz pi tysicy dolarw od Karla-Heinza Mengele, nie moga ju odwrci nieuchronnego biegu spraw. Stammerowie postanowili wyprowadzi si z Caieiras - bez Josefa Mengele. W tym celu zakupili dom w Sao Paulo, w dzielnicy Santana. Zapiski w dzienniku dowodz, e Mengele jak zwykle nie by w stanie dostrzec wasnej winy i

odpowiedzialnoci za rozpad domowej wsplnoty obarczy wycznie Stammerw. To oni byli nieznoni, po swojej za stronie nie widzia nawet cienia winy. W jego oczach win zawsze ponosili inni": Nie wstydz si swoich lez. S one rwnie prawdziwe i szczere, jak wszelkie moje starania i najlepsza wola wobec wszystkich, z ktrymi dzieliem ten dom. Brutalno, z jak zrywa si t wsplnot, jest dla mnie zupenie niezrozumiaa". 17 marca 1975 roku Geza Stammer przyjecha do Caieiras samochodem do przewozu mebli. Towarzyszyo mu czterech tragarzy. Mengele zapisa: S to do trudni ludzie. Nie chc zabra psw, ale ostatecznie stawiam na swoim. [..] Duga podr do nowe go celu, gdzie tragarze niedbale wyadowuj [meble], Ge. natychmiast si ulatnia, poniewa ma rzekomo jakie spotkanie. Nowy dom sprawia depryJose Mengele - doktor z Auschwitz mujce wraenie. Wilgo! Fuszerka! Wszdzie usterki! [...] Pierwsza noc be zsenna". Bya to ostatnia przeprowadzka w yciu Josefa Mengele. Ubogi dom przy Estrada Alvarenga 5555 w dzielnicy Eldorado w Sao Paulo, niedaleko od siedziby Bossertw, sta si ostatnim portem najstarszego syna giinzburskiego fabrykanta. Zakup posiadoci pochon lwi cz pienidzy uzyskanych ze sprzeday farmy - dwadziecia pi tysicy dolarw. Za pozosta sum, to jest siedem tysicy dolarw, Mengele kupi wasnociowe mieszkanie w centrum Sao Paulo. Obie nieruchomoci ze wzgldw bezpieczestwa zapisa na syna Stammerw, Michaela. Transakcja ta zamkna w yciu Mengelego rozdzia zatytuowany Stammerowie". Z grona przyjaci pozostali mu ju tylko niezawodni Bossertowie. Lecz nawet oni - zapewne z powodu nieznonego charakteru Mengelego - nie zamierzali przyjmowa go pod swj dach1. Ostatni rzecz, jaka trzymaa Mengelego przy yciu, bya nadzieja na spotkanie z synem Rolfem, ktrego ostatni raz widzia w 1956 roku w szwajcarskich Alpach. Korespondencja midzy ojcem a synem2 oraz zapiski w dzienniku dowodz, jak trudna bya to relacja. Obaj panowie nie potrafili znale wsplnego jzyka ani paszczyzny porozumienia. Poniewa - nie liczc owych kilku dni w Szwajcarii - nigdy nie mieszkali pod jednym dachem i nie mieli okazji ze sob rozmawia, ich stosunki byy pozbawione naturalnego fundamentu w postaci wsplnych przey i wspomnie. Byli sobie zupenie obcy. 24 marca 1972 roku Mengele zanotowa w swoim dzienniku, e wanie kolejny raz przeczyta Winnetou Karola Maya i pod wpywem tej lektury postanowi napisa list do Rolfa: Pisanie tego listu przychodzio mi z nieprawdopodobnym trudem. Nie potrafi przezwyciy swoich zahamowa. Kim jest? Na kogo wyrs? Trudno mi przej do porzdku 1 Wypowied Wolframa Bosserta dla tygodnika Stern" (czerwiec 1985 roku). 2 Listw Rolfa Mengele nie udao si odnale. Wedug Wolframa Bosserta Rolf Mengele podczas wizyty zoonej po mierci ojca pieczoowicie wyszuka je wrd dokumentw Josefa Mengele i zabra ze sob. Nie ma ich rwnie w aktach niemieckiego wymiaru sprawiedliwoci. Ich tre mona czciowo zrekonstruowa na podstawie listw Josefa Mengele do syna, ktrych kopie zachoway si w zbiorach Bosserta, zabezpieczonych w 1985 roku przez reporterw tygodnika Stern". Poegnanie 291 dziennego nad tym wszystkim, co budzi moj dezaprobat". Kiedy co mu nie odpowiadao, Josef Mengele nie by w stanie powstrzyma si od komentowania, napominania, udzielania nagan. Byl typem czowieka, ktry nie potrafi sucha ani powcign jzyka. W centrum jego zainteresowania zawsze stay wasne potrzeby i to one miay skupia uwag innych osb. W kocu lipca 1972 roku Mengele wysa do Sedlmeiera list z prob 0 przysanie mu caej listy ksiek3. Prosi o biografi Bacha, leksykon muzyczny oraz kilka prac badawczych z zakresu socjologii, antropologii kulturowej i filozofii, w tym midzy innymi dziea Alexandra Mitscherlicha, Konrada Lorenza, Irenausa Eibl-Eibesfeldta, Hanny Arendt i Martina Heideggera. Niestety, nie wyjani w licie, dlaczego wybra akurat te ksiki4 i jakie nadzieje wiza z ich lektur. Swoje zamwienie opatrzy -jak sam si ironicznie wyrazi niedorzeczn refleksj: Zdumiewajce, jak mao moim synom zaley na takiej, e si tak wyra,

moliwoci duchowego kontaktu. Naprawd adnemu z nich nie przyjdzie do gowy, eby przysa mi ksik, ktra mu si spodobaa, i poprosi mnie o opini na jej temat. Niedorzeczna myl, nieprawda?". Wiele wskazuje na to, e Mengele nie zdawa sobie sprawy z sensu 1 brzmienia wasnych sw, skoro ju dwa ustpy dalej arogancko napomnia Sedlmeiera: Jestem pewien, e tym razem nie przegapisz okazji i uszczliwisz mnie wielk liczb fotografii wszystkich interesujcych mnie osb, domw, mieszka, krajobrazw, miejsc, budowli, pojazdw, produktw itd." I doda: Z przesyk t mog zapewne wiza rwnie nadziej na ca seri listownych odpowiedzi. Cieszybym si, gdyby modzi panowie powicili na nie troch wicej czasu i dooyli nalenego starania. Moe Ty byby w stanie zwrci im uwag - z odpowiednim wyprzedzeniem - na termin wysyki, eby mogli unikn popiechu, ktry w nieunikniony sposb wpywa na powierzchowny charakter [ich listw]". 3 Kopia listu w posiadaniu autora ksiki. 4 Alexander Mitseherlich, Bis hierher und nicht weiter. Ist die menschliche Aggression unbefriedbar?; Konrad Lorenz, Das sogenannte Bse. Zur Naturgeschichte der Aggression; Irenaus Eibl-Eibersfeldt, Liebe und Hass; Hannah Arendt, Macht und Gewalt; Martin Heidegger, Einfhrung in die Methaphysik. Jose Mengele - doktor z Auschwitz Sedlmeier najwyraniej speni probMengelego. Wykona fotografie, doda do listu wycinki prasowe powicone jubileuszowi stulecia firmy - no i osobne listy napisali synowie. Wszystko to jednak dalece nie satysfakcjonowao Josefa Mengele, skoro 31 padziernika 1972 roku zapisa w dzienniku: Przedpoudnie spdziem, znowu delektujc si listami i fotografiami. Lektura artykuu z gazety wraz ze zdjciami sprawia, e wszystko jako ywo stano mi przed oczami. Pozostaje smutek z powodu tak wielkiej indolencji, emocjonalnego chodu i materializmu5. R.6 oeni si i nie znalaz okazji, eby [mnie] o tym poinformowa. Czy nie przyjdzie taki dzie, e bdzie si wstydzi sam przed sob? K.H.7 pisze niewiele obszerniej [...] Jestem raczej zasmucony ni uradowany t przesyk!". , Wrodzony egocentryzm nie pozwala Josefowi Mengele zrozumie stylu ycia i uczu swoich synw. Nie by on zdolny do partnerskiej wymiany myli. Na pocztku 1973 roku zoy Rolfowi yczenia lubne. W prezencie obieca mu mieszkanie w Sao Paulo - miao przej na wasno syna, gdy ojciec nie bdzie ju potrzebowa na ycie dochodw z wynajmu. Poza tym doczy may duchowy dar", zapewniajc Rolfa, e pragnie puci w niepami bl i rozgoryczenie" pynce z wieloletniego milczenia syna. Mengele nie omieszka te wytkn Rolfowi, e - nie liczc kilku zdj - praktycznie nie zna jego narzeczonej. Zreszt zaraz doda: Ale czy syna znam duo lepiej?" Smutek z powodu ceny, jak przyszo mu zapaci za rozk, szybko ustpi miejsca kolejnej przyganie: Mgby sobie zada wicej trudu, jeli chodzi o komentarze do fotografii. Sam doszedbym do tego, e udajesz si do urzdu stanu cywilnego ze swoimi przyjacimi, a nie z wrogami". Waciwie za kad wyraon w licie pochwa krya si przygana. W oczach Mengelego osobista wi nie bya wcale warunkiem skutecznego wychowania, a mio fundamentem, ktry pozwala ojcu stawia wymagania bez naruszania ludzkiej godnoci i psychicznej integralnoci 5 Wczeniej Alois Mengele za porednictwem Sedlmeiera przekaza bratu, e rezygnuje z zaproponowanego przez niego artykuu do pamitkowej ksigi, ktr przygotowywano z okazji jubileuszu firmy. 6 Rolf Mengele. 7 Karl-Heinz Mengele. Poegnanie 293 dziecka. Zaleao mu raczej - i w tym zakresie doskonale naladowa wasnego ojca - by synowie realizowali jego aspiracje, echtali ojcowsk dum i godnie reprezentowali rodzin. Kiedy Rolf zda egzamin pastwowy, Mengele zoy mu lakoniczne gratulacje: Zatem we wrzeniu lub grudniu zdae egzamin i tym samym otrzymae tytu asesora. Bardzo si z tego ciesz i jestem z Ciebie tak dumny, jak tylko [dumny] moe by ojciec, ktry rwnie zda w

swoim yciu pewn liczb egzaminw". Swej radoci i ojcowskiej dumie da upust" w tym jednym jedynym zdaniu. Ju w nastpnym pojawia si bowiem zachta" do otwarcia przewodu doktorskiego: Pozostaa zatem do pokonania ostatnia akademicka przeszkoda i mam nadziej, e wkrtce usysz o tym, e i j pokonae". Korespondencja midzy ojcem a synem nigdy nie nabraa osobistego charakteru i nie przerodzia si w szczer wymian myli. A to wanie na niej z wiekiem coraz bardziej zaleao Rolfowi Mengele. Ojciec ukry si przed nim w skorupie milczenia. Nie tylko przemilcza swoj przeszo i uciek na koniec wiata, ale waciwie od samego pocztku by nieobecny w yciu syna. Istnia wycznie jako legendarna posta z matczynych opowieci, jako wytwr wyobrani, sen o mdrym lekarzu i naukowcu, dzielnym oficerze i czuym ojcu, ktry zagin gdzie na terenie Rosji. Prawdziwy obraz Josefa Mengele: oficera SS i lekarza obozu w Auschwitz-Birkenau, ktrego oskarano o to, e zamordowa i okaleczy setki tysicy ludzi, odkry przed szesnastoletnim Rolfem Alfons Hackenjos, drugi m matki. Od ojca Rolf nie usysza na ten temat ani sowa. Nie dosta adnego listu, w ktrym Josef Mengele wyjaniby, dlaczego prez tyle lat milcza i dlaczego w 1956 roku przedstawi mu si jako wujek Fritz" - i w ktrym poprosiby o wybaczenie. Ze strony ojca nie doczeka si jakiejkolwiek reakcji na oskarenia padajce ze strony wymiaru sprawiedliwoci, mediw oraz byych winiw obozu Auschwitz-Birkenau: ani sowa o subie na stanowisku lagerarzta, o ktrej czyta przecie w gazetach i uczy si w szkole. adnej obrony przed publicznymi oskareniami o niewyobraalne, bestialskie zbrodnie - tak potworne, e nie mwiono o nich nawet w gronie rodziny, gdy najblisi krewni nie byli w stanie znie myli, e ich syn, brat i m mgby z zimn krwi dopuci si takiego okruciestwa. 294 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Rolf Mengele musia to wszystko znosi w przeraliwej samotnoci. By jedynym synem Josefa Mengele. Od 1960 roku wiedzia, e jego ojciec yje - lecz bya to dla niego figura pozbawiona twarzy i wntrza. Dostawa wprawdzie listy, a w nich pouczenia, napomnienia, skargi, suche gratulacje i surowe zachty - ale nigdy nie doczeka si odpowiedzi na pytanie: Kim jest w Josef Mengele, ktry jest moim ojcem? Ojciec by daleko. Nieobecny. Nierzeczywisty. Syn w aden sposb nie mg nawiza z nim kontaktu, pokocha go lub znienawidzi. Po prostu go nie byo. To, e w 1973 roku Rolf Mengele podj prb nawizania z ojcem dialogu, poznania go, wypenienia owej czarnej dziury i nawizania jakiejkolwiek osobistej relacji, najlepiej wiadczy o stanie ducha, w jakim znajdowa si mody Mengele. Rolf nie mg duej znie tego, e jest mentalnym zakadnikiem czowieka, ktry bdc jego ojcem, nie raczy odpowiedzie na adne ze stawianych przez syna pyta. Napisa do niego, e chciaby si z nim zobaczy i porozmawia, zrozumie jego dawne dziaania i ich obecne skutki. W poowie 1973 roku ojciec przysta na propozycj syna, cho jego odpowied bya tak sucha i powcigliwa, e mona by odnie wraenie, i odczu paniczny lk przed tym spotkaniem: Pragniesz dialogu ze mn, zabawy w pytania i odpowiedzi. Oczywicie rozmowa zawsze stanowi najlepsz form wymiany myli, nawet jeli podczas dyskusji ze wzgldw prestiowych broni si wasnego stanowiska [...] W wymianie listownej nie zwyko si tego czyni, co stanowi zalet [tej formy kontaktu]". List ten musia by dla syna cikim ciosem. Zrozumia, e tak naprawd ojciec nie jest skonny przerwa milczenia. Tymczasem Rolfowi nie chodzio wcale o zabaw w pytania i odpowiedzi" ani o wymian myli". Chcia nawiza z ojcem osobisty kontakt, jak czowiek z czowiekiem, a nie policjant ze zbiegym przestpc lub myliwy ze cigan zwierzyn. Chcia stan przed nim jako rozczarowany, zawiedziony syn i szczerze przyj ojca, ktry najpierw porzuci dziecko, a nastpnie przez lata nie chcia mu wyjawi motyww swego postpowania. Nie musz chyba podkrela, jak wag miaoby dla mnie takie spotkanie - pisa Mengele w swoim suchym, kancelaryjnym stylu, starannie unikajc wyraania uczu, ktre mogyby choby uchyli furtk jego duszy. - Skoro jednak nie byo takiej moliwoci, zawsze si staraem nawiza z Tob pisemnie tak cisy kontakt, jak to tylko byo moliwe. Gdyby teraz do niego [tj. spotkania] doszo, nikogo by ono nie uszczliwio bardziej ni mnie". Poegnanie 295

Rwnoczenie jednak Mengele podkreli, e jego otwarto ma swoje granice - rwnie w kontakcie z dwudziestodziewicioletnim wwczas synem. Jest czym naturalnym i jak najbardziej zrozumiaym, e chciaby mnie pozna i nawiza osobisty kontakt, aby niezalenie od tego, co usyszae i przeczytae, samemu sobie wyrobi opini na mj temat". Mengele zapewni syna, e pragnie tego samego - spotkania bez szablonowych uprzedze, pobonych ycze, bezkrytycznych uproszcze, taniego resentymentu i moralizatorskiego poczucia wyszoci". Od pocztku jednak zaznaczy - chciaby postawi spraw jasno: Bez odpowiedniej dojrzaoci, wielkoci i zdolnoci oceny pewne zdarzenia z przeszoci naley pozostawi w spokoju". Mengele chcia zatem nadal, jak to czyni przez lata w swoich listach, poucza i napomina syna, a wszystko to, co spdzao sen z powiek Rolfa: ludobjstwo, akademick pych, zbrodnicz medycyn, ideologiczne zalepienie, szalone pryncypia, ktre przerodziy si w bezprzykadn orgi zniszczenia - jednym sowem, wszystkie zdarzenia z przeszoci" - wola pomin milczeniem. Ju wczeniej, w licie napisanym z okazji Boego Narodzenia, Josef Mengele wyjani synowi, jak rozumie ich wzajemne relacje: Poniewa [...] nie mog liczy na to, e zrozumiesz mj yciorys, nie mam te najmniejszej wewntrznej potrzeby usprawiedliwia [przed Tob] adnych swoich decyzji, dziaa czy zachowa [...]. Moja tolerancja ma doprawdy dokadnie wytyczone granice tam mianowicie, gdzie chodzi o niepodlegajce dyskusji tradycyjne wartoci i gdzie zaczynam si obawia moich bliskich albo moj wsplnot narodow"8. Rolf Mengele potrzebowa czasu, by to wszystko przetrawi. Jaki sens miaoby spotkanie z czowiekiem, ktry nie chcia si przed nim otworzy? Czowiekiem, ktry nie by w stanie zakwestionowa tak brzemiennego w skutki - i dla niego samego, i dla syna - okresu swego ycia. Rolf Mengele mia na gowie duo waniejsze sprawy: pocztki pracy zawodowej i maestwo, ktre zreszt rozpado si zaledwie rok po lubie. W tym samym okresie Mengele rozsta si ze Stammerami, co jeszcze bardziej pogbio jego depresj. Nie by w stanie znie samotnoci w ndznej chacie, do ktrej wprowadzi si w marcu 1975 roku. Bez przerwy ,Bunte" z 20 czerwca 1985 roku. Jose Mengele - doktor z Auschwitz kici si ze sucymi i ssiadami. Gdy zabrako wok niego tych, ktrzy dotd hamowali jego wybuchy zoci, sta si apodyktycznym i swarliwym starcem. Schud, a jego nerwy byy napite do ostatecznoci. 15 lipca 1975 roku Mengele zanotowa w dzienniku: Wieczorem wizyta Mu.9, ktremu opowiadam o swoich troskach. Kiedy znw zaczyna bredzi o moim trudnym charakterze, mwi mu wreszcie, e moe powinien mnie zastrzeli, skoro jestem takim strasznym, nieznonym, agresywnym, zym czowiekiem, z ktrym nikt nie moe wytrzyma". W maju 1976 roku Mengele przeszed lekki wylew krwi do mzgu. Trafi do szpitala, lecz wkrtce jego zdolno mowy i poruszania si wrciy do normy. Od tej pory nie opuszcza go jednak lk, e moe umrze, nie doczekawszy spotkania z synem. Rwnie po stronie Rolfa Mengele w ostatnim czasie wzrosa gotowo do spotkania z ojcem. Chcia go zobaczy i zada mu kilka pyta, cho zgasa ju w nim nadzieja, e uzyska na nie odpowiedzi, na ktrych tak bardzo mu kiedy zaleao. Dziennikarzom tygodnika Bunte" wyzna, e tak naprawd pojecha do ojca kierowany wspczuciem"10. W padzierniku 1977 roku Rolf Mengele polecia do Rio de Janeiro, uywajc paszportu i nazwiska bardzo do siebie podobnego przyjaciela, Wilfrieda B. Nastpngo dnia polecia do Sao Paulo. Aby zgubi potencjalny ogon", pojecha trzema takswkami do dzielnicy Brooklin Paulista Novo, do domu Bossertw. Std Wolfram Bossert zawiz go swoim starym volkswagenem busem na Estrada Alvarenga 5555, gdzie dotar - jak dokadnie zapisa Mengele w swoim dzienniku - o godzinie dziesitej trzydzieci: Pukanie do okna. Wchodz Mu. i Wilfried. Powitanie! W. rozpakowuje si, podczas gdy Mu. opowiada. Mu. wnosi do domu gr prezentw i zostaje mniej wicej do jedenastej11. Jeszcze przez chwil rozmawiamy. W ku czytam list od Die.12, ktry sprawia 9 Chodzi o Muzykusa", to znaczy Bosserta.

10 Rolf Mengele w rozmowie z dziennikarzami tygodnika Bunte", 18 lipca 1985 roku. 11 Wieczorem. 12 Dieter Mengele jest synem zmarego w lutym 1974 roku Aloisa, brata Josefa Mengele. Po mierci ojca Dieter Mengele prowadzi firm wsplnie z Karlem-Heinzem Mengele, synem Karla i pasierbem Josefa. Poegnanie 297 mi wiele radoci. Zegarek jego ojca13 jest dla mnie bardzo cennym prezentem. Ciesz si te ze wszystkich pozostaych prezentw14. Jestem podekscytowany i szczliwy! Nareszcie!". Porwnujc zapiski Josefa Mengele z pniejsz opowieci jego syna, trudno doprawdy uwierzy, e obie relacje dotycz tego samego zdarzenia. Na pocztek przytoczmy datowany na 12 padziernika wpis z dziennika Josefa Mengele: Sonecznie, piknie, bardzo ciepo, mglicie. Po wasnorcznie przygotowanym niadaniu zoonym z jaj i szynki jedziemy omnibusem do Samy. Wizyt a u okulisty celem odebrania recepty i zakupienia okularw. Monta prysznica Lorenzetti,15 ktry pocztkowo dziaa, ale potem przestaje. Sprowadzenie lusarza do metalowych drzwi [...]. Wieczorem zjawia si Mu. W. opowiada o stanie [zdrowia] matki, ojca i byej ony czy te przyjaciki - zwaszcza po tym, jak Mu. si poegna". Midzy 13 a 16 padziernika Mengele nie zapisa w dzienniku ani jednej wypowiedzi syna - nawet na temat pogody czy straszliwego" poksania przez owady. 17 padziernika pojawia si kolejny wpis: Pochmurnie, deszcz, ciepo. Po niadaniu rozmowy o moich pisemnych pracach i lektura fragmentw16. Ocena jest dla mnie bardzo interesujca i typowa dla modego, nowoczesnego [sowo nieczytelne]. Wicej akcji, wicej zdarze zamiast opisw i rozwaa, wicej napicia! Po poudniu wyjazd do centrum, gdzie ogldamy kamienie, skamieliny (ryby) oraz statki. Luis i Marco17 kupuj jeden i czyszcz buty. Wieczorem wizyta - dona Daloa18 - i otwarcie drzwi na pitro. Potem wizyta u ssiadw (senhor Hans i dona Frieda), bardzo mia rozmowa o psach, autach i kawie". 18 padziernika: Mawka, piknie, sonecznie, deszcz, ciepo. O szstej przed drzwiami zjawia si Ge.19, aby nas zabra na przejadk do S.N.20 13 Chodzi o cenny zloty zegarek marki Breitling. 14 Sownik lacisko-angielski, egzemplarze Zali i Listw z Pontu Owidiusza, czci zamienne do maszynki do golenia oraz kilka tam magnetofonowych. 15 By moe chodzi o opatentowany przez firm Lorenzetti prysznic z zamontowanym w suchawce" elektrycznym ogrzewaczem wody. 16 Z jego wspomnie. 17 Synowie gosposi, Elsy Gulpian de 01iveira. 18 Znajoma Josefa Mengele. 19 Geza Stammer. 20 Serra Negra. Jose Mengele - doktor z Auschwitz Okoo dziesitej jestemy na miejscu; rozmawiajc z Cesarino zwiedzamy Sitio. Po przejadce obiad w Agna de L. Dalsza podr przez Soc. do Repressy21 [sowo nieczytelne] Sitio II22.Tam bardzo, bardzo serdecznie przyjmuj nas senhor Laetas, jego ona i senhorita Leila. Posiado rozbudowano i wykoczono w sposb absolutnie odpowiadajcy moim gustom i wyobraeniom. [...] droga powrotna przez Santa Ines - Santana - Metro. Wieczorem rozmowa z W. na temat jego stosunkw domowych. Napomnienie, by nie zaniedbywa pierwiastka duchowego". 19 padziernika: Pochmurno, ciepo, mawka. Rozmowy o sztuce (nowoczesnej, abstrakcyjnej). Spacer do Rancho Grand i piekarni. Kiedy wracamy, ona i dzieci Mu. s ju na miejscu. Po obiedzie ogldanie zdj, dziki czemu wczorajsze wydarzenia nabieraj nowej perspektywy. Relacja z wizyt w S.N. i Sit io II. [...] W. opowiada troch o Gzbg.23 (matka, dziadek, jego matka, Ma24, KH25). Opis z perspektywy Frbger26. Okoo szstej trzydzieci przyjeda Mu. Krtka rozmowa na tematy polityczne i pakowanie do wyjazdu; W. ju si przygotowa. Wymiana aparatw fotograficznych. Potem do Mus., maa przekska. Podsumowujce rozmowy na temat ostatnich omiu dni. Przekazanie zotego zegarka od Die. i trzech tysicy dolarw27".

Niezorientowany czytelnik w aden sposb nie domyliby si, e oto po kilkudziesiciu latac h rozki doszo wreszcie do spotkania ojca i syna, w trakcie ktrego ten drugi - wedle wasnych deklaracji wyznajcy pogldy lewicowo-liberalne - pierwszy raz w yciu prbowa rozliczy ojca ukrywajcego si nazistowskiego zbrodniarza - z jego mrocznej przeszoci. Tymczasem wedug relacji Rolfa Mengele - potwierdzonej po mierci byego lagerarzta przez Wolframa Bosserta - byy to dni wypenione oywionymi dyskusjami i prbami zblienia z gruntu sprzecznych stanowisk. 21 Mae sztuczne jeziorko. 22 Dawna posiado w Caieiras. 23 Giinzburgu. 24 Druga ona Mengelego, Martha. 25 Pasierb Josefa Mengele, Karl-Heinz. 26 Fryburskiej. 27 Na przechowanie, po tym, jak w lipcu 1976 roku wamano si do domu Mengelego. Poegnanie 299 Josef Mengele by niezwykle wzburzony, ale stara si nad sob panowa, aby zbyt gwatowna ktnia przedwczenie nie przerwaa wytsknionych przez niego odwiedzin syna28. Przeledmy zatem opis tych dni, przedstawiony przez Rolfa Mengele latem 1985 roku w tygodniku Bunte"29. Rolf Mengele stwierdzi wwczas midzy innymi: W pierwszej chwili poczuem si nieswojo. Potem jednak zobaczyem, e ojciec dry ze wzruszenia. W jego oczach dostrzegem zy. Wykonaem wic kilka gestw, ktre miay rozwia moje oniemielenie i jego wzruszenie. [...] Mczyzna, ktry sta przede mn w 1977 roku, by jak sposzone zwierz. [...] Dom by may i naprawd ubogi. Ojciec spa na kamiennej posadzce. Swoje ko odda do mojej dyspozycji. Byo tylko jedno ko, st, kilka krzese i szafa". Josef Mengele, kt rego Rolf spotka w ubogiej dzielnicy So Paulo, na pierwszy rzut oka nie mia nic wsplnego z tym dumnym mczyzn, ktrego zna z fotografii: wyniosym oficerem SS, wysportowanym modziecem we fraku, ktrego w 1939 roku polubia matka Rolfa, czy modym naukowcem w biaym lekarskim kitlu, ktry w tym samym roku stan w dumnej pozie przed wejciem do Instytutu Genetyki i Higieny Rasowej Uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem. Josef Mengele bez wtpienia zblia si do kresu swego ycia. Jego prawa rka draa, a lewa wci nie odzyskaa penej sprawnoci po wylewie. Rolf zapyta ojca, dlaczego nie chce stan przed sdem. Mengele odpowiedzia, e dla niego nie ma sdziw, tylko mciciele. Nie okazywa skruchy, nie uznawa adnych sdziw i najwyraniej w ogle nie poczuwa si do winy. Nadal mwi o yciu pozbawionym wartoci" i wartoci genetycznej", o zasadach selekcji naturalnej, doborze i wymieraniu gatunkw, o koniecznoci prowadzenia polityki eugenicznej i sterylizacji w przypadku obcienia chorobami dziedzicznymi. Ojciec - opowiada Rolf Mengele - by w wietnej formie intelektualnej. Wci potrafi! cytowa z pamici oryginalne teksty aciskich i greckich klasykw i caymi nocami opowiada o swoim yciu, przyj a-/ 28 Wypowied Bosserta podczas rozmowy z poudniowoamerykaskim korespondentem tygodnika Stern", Manfredem von Conta (czerwiec 1985 roku). 29 Bunte" z 20 czerwca i 18 lipca 1985 roku. 300 Josef Mengele - doktor z Auschwitz ciotach, tych, ktrzy mu pomogli w ucieczce - ale nigdy o zbrodniach dokonanych w Auschwitz. Na zarzuty syna odpowiada ze szczerym zdumieniem: Chyba nie wierzysz w to, co o mnie wypisuj?". A kiedy syn mimo to omiela si wyraa jakie wtpliwoci, przysiga na ycie swej matki, e nigdy nikomu osobicie nie zada cierpienia". Po kilku kompletnie nieudanych rozmowach, na ktre Rolf Mengele tak dugo czeka i z ktrymi wiza tak wielkie nadzieje, a ktre z winy ojca i z powodu jego wewntrznej blokady nie przeksztaciy si w szczere wyznania, panowie zgodnie uznali, e naley zostawi przeszo w spokoju. Rolf Mengele spakowa swoj walizk i cierpliwie czeka na dzie wyjazdu. Jedynym

pozytywnym skutkiem tej wizyty byo to, e wreszcie dane mu byo spotka si z ojcem twarz twarz. Byo to jednak ich ostatnie spotkanie. Ostatni dzie Jest 7 lutego 1979 roku. W pooonym sto kilometrw od Sao Paulo kurorcie Bertioga na brazylijskim wybrzeu Atlantyku panuje wyjtkowy upal. Letnie wakacje powoli dobiegaj koca. Urlopowicze szukaj schronienia przed palcym soce m w cieniu letniskowych domkw, z utsknieniem czekajc na wieczorny wiatr, ktry niesie ze sob obietnic ochody. Pnym popoudniem pierwsi wczasowicze wyruszaj na pla, by szuka orzewienia w morzu. Jest wrd nich maestwo Bossertw z dwjk dzieci i przybranym wujkiem" - Josefem Mengele1. Czternastoletnia Sabin i modszy o dwa lata Andreas biegn przodem i natychmiast rzucaj si do wody. Zostaje z nimi matka i pocztkowo wujek. Potem obaj mczyni odpywaj na bok, z dala od rozbrykanych dzieci, i leniwie pawi si w wodach oceanu. Morze jest spokojne, lecz Wolfram Bossert do szybko spostrzega, e pocztkowo niewyczuwalny, a potem coraz silniejszy prd znosi go coraz dalej od brzegu, tak e nie siga ju dna. Zmagajc si z falami, pynie do miejsca, w ktrym moe stan po pier w wodzie. Wtedy syszy 1 Wolfram Bossert opisa ostatni dzie ycia Josefa Mengele w obszernej relacji: ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, 50/4 Js 340/68, Akta poszukiwania Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, osobiste zapiski Wolframa Bosserta. Przedstawion przez Bosserta wersj wydarze potwierdzaj inne dowody: ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwania Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, Postanowienie o zamkniciu ledztwa z 14 lipca 1986 roku oraz ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwania Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, Decyzja o zakoczeniu sprawy Mengelego przez izraelski Orodek Badania Zbrodni Nazistowskich z grudnia 1986 roku. 302 Josef Mengele - doktor z Auschwitz glos zaniepokojonej ony: Pom wujkowi, bo chyba sobie nie radzi!" - krzyczy Liselotte i czym prdzej zabiera dzieci na brzeg. Mengele, ktry jest przecie znakomitym pywakiem, ley na boku i bezskutecznie prbuje pyn kraulem, uywajc prawej rki. Z trudem utrzymuje gow ponad falami i przy kadym ruchu wydaje gbokie westchnienie. Bossert szybko dociera do przyjaciela i chwyta go pod rami. Widzi, e sparaliowana lewa cz ciaa Mengelego opada bezwadnie w wodzie. Potem wyczuwa, e przyjaciel przesta si rusza. Gowa leci mu na bok. Walczc z falami, Bossert holuje omdlae ciao w stron brzegu, przedziera si przez fale przyboju i wreszcie oddaje przyjaciela pod opiek ratownika i jego syna, ktrzy tymczasem dotarli na miejsce wypadku. Ci chwytaj Mengelego za ramiona i wycigaj z wody. Pidziesiciotrzyletni Bossert zatacza si za nimi i po kilku krokach upada. Ley na mokrym piasku, ciko dyszc. Ratownik Jos Salinas natychmiast rozpoczyna u Mengelego masa serca i sztuczne oddychanie, podczas gdy jego syn zajmuje si zupenie wyczerpanym Bossertem. Zon i crk Bosserta wysya do plaowej restauracji, by wezway pogotowie. Po chwili Jos Salinas przerywa reanimacj. Mengele nie daje adnych oznak ycia. Jest tu przed dziewitnast. Wkrtce przybywa karetka pogotowia. Sanitariusze stwierdzaj zgon. Zamiast Mengelego chc zabra do szpitala zupenie wyczerpanego Bosserta, lecz ten odmawia. Czuje mdoci, ale tumi odruch wymiotny i wyczerpany kadzie si na piasku obok zmarego przyjaciela. Pani Bossert jest zrozpaczona. Prosi sanitariuszy, aby przewieli ciao zmarego do siedziby zakadu pogrzebowego w centrum miasta. Ci jednak stanowczo odmawiaj. Zwoki musz pozosta na miejscu a do momentu zakoczenia policyjnych ogldzin. Liselotte Bossert wie, e nie moe teraz oczekiwa od ma adnego wsparcia. Jest zdana wycznie na siebie i tylko od przytomnoci jej umysu zaley, czy poradzi sobie w tej arcy-trudnej sytuacji. Problem w tym, e szedziesicioomioletni Mengele posugiwa si dokumentami modszego o czternacie lat Wolfganga Gerharda. Jeli policjanci spostrzeg, e siwowosy mczyzna w aden sposb nie

moe mie pidziesiciu czterech lat, runie caa misterna konstrukcja, ktr Mengele ze swoimi przyjacimi z powodzeniem wznieli w cigu ostatnich dziesicioleci. ostatni dzie 303 Liselotte uznaje, e policjanci w adnym wypadku nie mog zobaczy zwok za dnia, i jak tylko si da, przeciga rozmow z ratownikami i zaog karetki. Potem prosi ssiadk z letniskowej kolonii, by zawioza jej ma na stacj pogotowia. Umieszczenie kompletnie wyczerpanego mczyzny w samochodzie zajmuje sporo czasu. Wolfram Bossert wymiotuje, auto musi by sprztnite. Znw mija troch czasu. Innej ssiadce Liselotte powierza opiek nad dziemi. Ratownik, ktry czeka, by spisa personalia zmarego, zaczyna si niecierpliwi. Pani Bossert musi mu wreszcie poda nazwisko i pozostae dane, lecz zanim to uczyni, zrcznie ustawia ciekawskich urlopowiczw w ciasnym krgu wok zwok, opowiadajc im, jak doszo do tego strasznego wypadku. W ten sposb uniemoliwia ratownikowi obejrzenie z bliska ciaa zmarego. Tymczasem nad pla zapada zmrok. Kiedy na miejsce wypadku dociera wreszcie miejscowy str prawa Espedito Dias Romao, jest ju niemal zupenie ciemno. Podobnie jak pozostali aobnicy, wysoki, ciemnoskry policjant zapala wiec i wbija j w piasek obok ciaa Josefa Mengele. Skada Liselotte Bossert wyrazy wspczucia z powodu miertelnego wypadku w rodzinie i przepisuje do subowego notesu dane z dokumentw zmarego. Jest dziewita wieczr. Wok zwok zgromadzio si tymczasem okoo dwudziestu osb, ktre ze wiecami w rkach chralnie odmawiaj raniec. W sabym blasku wiec nie wida twarzy zmarego i nie da si okreli jego wieku. Policjant dowiaduje si przez radio, e zamwiony karawan mial w drodze awari i wkrtce zostanie wysany samochd zastpczy. Swoim radiowozem zawozi denata i Liselotte Bossert na stacj pogotowia, gdzie lekarze zdyli ju udzieli jej mowi pierwszej pomocy: Wolfram dosta tlen i zastrzyk wzmacniajcy serce. Ciao Josefa Mengele zostaje pooone na stole w oddzielnym pomieszczeniu. Pani Bossert moe przez chwil zosta przy zmarym i nieco ochon. Potem musi si jeszcze raz stawi na komisariacie policji, poniewa trzeba uzupeni kilka danych. Funkcjonariusz ponownie prosi o dokument denata. Pani Bossert nie chce go wypuci z rk, tumaczc, e zdjcie w rodku jest jedyn pamitk po zmarym. Policjant uspokaja j i zapewnia, e po sporzdzeniu tej notatki nikt ju nie bdzie od niej da! okazywania dokumentw. 304 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Liselotte moe si wreszcie zatroszczy o ma, ktrego stan tymczasem nieco si poprawi. Sanitariusze radz jej, by spdzia przy nim noc na stacji pogotowia, gdzie sama rwnie bdzie moga odzyska siy, lecz niepokj Bossertw nie ustpuje i oboje wol wrci do domu. Uprzejmy policjant odwozi ich do letniskowego domku. Wolfram Bossert natychmiast zapada w gbok i sen, ona za czuwa przy nim do chwili, gdy przyjeda karawan. Gdy dociera do siedziby zakadu pogrzebowego Organizaao Social de Atades Nvoa w Santos, jest ju pierwsza w nocy. Zacz si nowy dzie: 8 lutego 1979 roku. Liselotte Bossert da powoujc si na wol zmarego - by dokonano kremacji zwok. Chce w ten sposb zatrze wszelkie lady obecnoci Josefa Mengele w Brazylii. Kierowniczka zakadu pogrzebowego odmawia. Brazylia to katolicki kraj i kremacja jest moliwa wycznie po przedoeniu potwierdzonego notarialnie owiadczenia woli osoby zmarej albo przynajmniej pisemnej zgody bezporedniego potomka. Liselotte Bossert nie moe przedstawi adnego z tych dokumentw, a jej sowo nie wystarcza, by przekona kierowniczk. O wp do trzeciej nad ranem dzwonek u drzwi domu przy Avenida Almirante Saldanha da Gama w Santos wyrywa ze snu doktora Jaime Mendon, do ktrego obowizkw naley dokonywanie urzdowych ogldzin zwok. Zbudzony w rodku nocy doktor Mendona jest w zym humorze i chce jak najszybciej wrci do ka. Nie przygldajc si specjalnie zmaremu - wci ubranemu w same tylko kpielwki - stwierdza przyczyn zgonu: mier przez utonicie. Poniewa personalia denata s znane, doktor Mendona nie robi adnych zdj ani nie pobiera odciskw palcw. Zwoki zostaj wydane firmie pogrzebowej. Pani Bossert wraca do Bertiogi, gdzie tymczasem rozszala si sztorm. Kierowca ostronie

przedziera si przez gste ciemnoci. Docieraj do kurortu dopiero o pitej rano. Mimo skrajnego zmczenia Liselotte nie moe zasn. Za trzy godziny - o czym poinformowano j poprzedniego wieczora na stacji pogotowia - musi by w ratuszu, by odebra akt zgonu, bez ktrego nie mona pochowa zmarego. Punktualnie o smej Liselotte stoi przed drzwiami urzdu, lecz na ich otwarcie musi poczeka jeszcze godzin. Wtedy te dowiaduje si, e urzdnik zajmujcy si wydawaniem aktw zgonu jest nieobecny i tego dnia ostatni dzie 305 na pewno si nie pojawi. Pozostali urzdnicy spokojnie stwierdzaj, e pani Bossert moe sprbowa szczcia za kilka dni. Liselotte jest jednak u kresu wytrzymaoci nerwowej. Zaczyna paka i krzycze - i wtedy nagle znajduje si podpisany ju przez urzdnika stosowny formularz, w ktrym trzeba tylko wpisa personalia zmarego. Kiedy sprawa zostaje zaatwiona, znika ostatnia formalna przeszkoda i przyjaciele mog wreszcie pochowa Josefa Mengele. Zmary ma spocz na cmentarzu Nossa Senhora do Rosario w Embu na przedmieciach Sao Paulo, w grobie numer 321/TPV - podwjnej kwaterze, ktr prawdziwy" Wolfgang Gerhard wykupi w 1971 roku, po mierci swojej matki Friederike. Gerhard ju dawno zaproponowa, by po mierci wujka" pochowano go wanie w rodzinnym grobie, obok Friederike. Pani Bossert towarzyszy Josefowi Mengele w ostatniej drodze. Fragment ulicy przed cmentarzem jest wanie remontowany. Gbokie wykopy, rowy i kamienie czyni drog prawie nieprzejezdn. Obawiajc si uszkodzenia auta, kierowca odmawia dalszej jazdy. Chce wyadowa ozdobion kwiatami trumn wprost na ulic. Zrozpaczona Liselotte wybucha paczem. Jedyne, czego pragnie, to zoy wreszcie trumn przyjaciela w grobie. Kierowca ulega zom kobiety i samochd, mocno koyszc si na boki, powoli rusza w stron cmentarza. Aby znale grb, ktrego numer wylecia jej z pamici, Liselotte musi porozmawia z administratorem cmentarza, Ginem Carit: przypomina mu potn posta Gerharda, jego matk i jej pogrzeb przed omiu laty. Ku rozpaczy pani Bossert okazuje si, e zarzdca dysponuje nie tylko znakomit pamici do nazwisk, ale pamita dosownie wszystko: nazwisko, zawd, a nawet wygld Wolfganga Gerharda. Carita bez wahania podaje numer grobu i wyjania, w ktrej czci cmentarza naley go szuka. Potem za prosi pani Bossert, by pozwolia mu osobicie poegna starego znajomego. Jak kae brazylijska tradycja przy otwartej trumnie. Wtedy nerwy ostatecznie odmawiaj Liselotte posuszestwa. W ostatniej chwili, po tym, jak dziki zimnej krwi i caej masie szczcia udao jej si omin wszystkie niebezpieczestwa, wszystko zawiso na wosku. Gwatowny wybuch rozpaczy, z jak prbuje udaremni otwarcie trumny tumaczc, e nie jest w stanie znie widoku zmarego - wcale nie jest 306 Josef Mengele - doktor z Auschwitz udawany i zapewne dlatego przynosi podany skutek. Zarzdca cmentarza rezygnuje z poegnania znajomego i kae grabarzom natychmiast przygotowa kwater do pochwku. Kiedy trumna zostaje zoona w grobie i przykryta ziemi, Liselotte ukada na wieym kopczyku kwiaty i - jak zwierzya si mowi po powrocie do domu - z blem uwiadamia sobie, e czas i okolicznoci nie pozwoliy powiadomi wszystkich, ktrym losy wujka nie byy obojtne". Na pogrzeb z pewnoci przybyaby liczna grupa aobnikw: rodzina i przyjaciele z Niemiec, ktrzy wspierali Josefa Mengele i naw et po jego mierci nadal wodzili za nos niemiecki wymiar sprawiedliwoci, nazistowski agitator Hans Ulrich Rudel, ktry pilotowa" Mengelego na argentyskich wodach i otworzy mu drzwi na salony najbardziej wpywowych i potnych ludzi w Ameryce Poudniowej, nazistowscy przyjaciele z Paragwaju: Werner Jung, Alejandro von Eckstein, Armand-Reinaerts i Alban Krug, i wreszcie cay tuzin ludzi, ktrzy znajc jego przeszo -ale nie prawd o jego zbrodniach - ukrywali go w Brazylii. Po mierci i pogrzebie Josefa Mengele Wolfram Bossert napisa: Ponadto powinni teraz nad jego grobem stan i poegna go krewni i wszyscy ludzie, ktrych w rnych krajach spotyka na swej

drodze i ktrzy mu pomagali, jak rwnie liczne grono tych, ktrym on w cigu swego dugiego i burzliwego ycia w jakikolwiek sposb pomg". Kto wie, moe na grb Josefa Mengele wybrayby si rwnie niektre z jego ofiar? Moe po tym caym cierpieniu, jakiego dowiadczyy, poczuyby jak ulg na wie, e ich oprawca, lagerarzt z obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, doktor filozofii i medycyny Josef Mengele, nie yje. O tym nie pomyla aden z przyjaci zmarego. Przeciwnie - uczynili wszystko, by poszukiwania ludobjcy z Auschwitz byy kontynuowane, jakby nic si nie wydarzyo. Kilka dni po mierci Josefa Mengele Wolfram Bossert cynicznie pisa w licie do Hansa Sedlmeiera: Podobnie jak Pan uwaamy, e naley nadal zachowywa tajemnic. Nie tylko dla uniknicia politycznych nieprzyjemnoci, ale rwnie po to, aby pozwoli drugiej stronie marnowa pienidze i siy na to, co ju jest nieaktualne". W rozmowie z dziennikarzami tygodnikw Bunte" i Stern" Rolf Mengele wyzna, e wiadomo o mierci ojca, ktra dotara do niego na pocztku marca 1979 roku, zrodzia w nim uczucie ulgi. Dziennikarze, ostatni dzie 307 ktrzy byli wiadkami tego wyznania, poczuli w pierwszej chwili niesmak, uznajc, e tego rodzaju reakcja - zwaszcza na wie o mierci bd co bd bliskiego krewnego - jest czym wybitnie niestosownym2. Ulga? Tak, wanie ulga. Wiadomo ta wyzwolia bowiem Rolfa Mengele z trwajcego wiele lat, a w ostatnim okresie wrcz nieznonego konfliktu sumienia. Syn Josefa Mengele by rozdarty midzy wiadomoci popenionych przez ojca zbrodni oraz wiedz, gdzie si ukrywa i kto mu w tym pomaga, a tragiczn niemonoci podjcia stosownych w tej sytuacji dziaa. Byy lekarz obozowy z Auschwitz by mimo wszystko jego ojcem. Formalnie, jako syn ciganego, Rolf Mengele nie mia obowizku informowania wymiaru sprawiedliwoci o miejscu pobytu zbiega. Rwnie jako adwokat mia prawo zachowa w tajemnicy to wszystko, czego si dowiedzia w trakcie rozmw ze swoim klientem". Z drugiej jednak strony jako czowiek mylcy kategoriami prawnymi, Rolf Mengele powinien by wzi pod uwag zarwno prawo ofiar do zadouczynienia, jak i konstytucyjne prawo wasnego ojca do odpowiadania wycznie za udowodnione mu zbrodnie - i w tej sytuacji nie powinien by milcze. Powinien by - a przynajmniej przez pewien czas tak uwaa - posucha gosu sumienia i wyda ojca wymiarowi sprawiedliwoci, by w toku uczciwego procesu zmusi go do tego, na co ten nie by gotw i nie potrafi si zdoby podczas nocnych rozmw w Brazylii: do zaprzestania ucieczki przed odpowiedzialnoci za wasne czyny i poszukiwania prawdy o wasnym yciu. Tej prawdy, ktrej najstraszliwsz czci byy zbrodnie, jakich dopuci si w Auschwitz. List, w ktrym Hans Sedlmeier poinformowa Rolfa Mengele o mierci ojca, sprawi, e dylemat sta si bezprzedmiotowy. Josef Mengele, lagerarzt obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, umar, uwalniajc syna od brzemienia swej - co prawda wycznie duchowej - obecnoci. Decyzja o utrzymaniu mierci Josefa Mengele w tajemnicy zapada w Giinzburgu w sposb zupenie naturalny, przy czym decydujcym motywem nie bya wcale bezinteresowna satysfakcja z wyprowadzenia w pole niemieckiego wymiaru sprawiedliwoci, lecz obawa przed pocigniciem do odpowiedzialnoci karnej za udzielanie pomocy zbiegowi. 2 Rolf Mengele w rozmowie z dziennikarzami tygodnikw Bunte" i Stern" (czerwiec 1985 roku). 308 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Z prawnego punktu widzenia pomaganie osobie oskaronej o ludobjstwo byo przestpstwem. Krewni Josefa Mengele pod adnym pozorem nie chcieli naraa na odpowiedzialno karn osb, ktre mu pomagay, z drugiej za strony - woleli unikn skandalu, ktry zaszkodziby i tak ju nadwtlonej reputacji rodzinnej firmy. Na pocztku lat osiemdziesitych, gdy zblia si okres przedawnienia, wzmoga si te gadatliwo - skdind wyjtkowo zdyscyplinowanych - przyjaci i pomocnikw" Josefa Mengele. W 1983 roku Hans Sedlmeier, podochocony kilkoma kieliszkami wina i urlopow atmosfer, zdradzi pewnemu nauczycielowi akademickiemu z Giessen, e przez lata regularnie podrowa do Ameryki Poudniowej, by zaopatrywa w pienidze ukrywajcego si tam Josefa Mengele. Profesor

przez ptora roku zachowywa t sensacyjn wiadomo dla siebie, nim ostatecznie zdecydowa si przekaza j frankfurckim organom cigania3. 14 marca 1985 roku niejaki Gerd Lucka, urodzony w 1929 roku w Gdasku, wtedy za zamieszkay w Asuncin, napisa list do byego ultraprawicowego adwokata Manfreda Roedera, ktry odsiadywa w heskim wizieniu Butzbach kar pozbawienia wolnoci za przestpstwa o charakterze polityczno-terrorystycznym. W licie tym Lucka napisa midzy innymi: Wci ledzimy tragikomedi wok poszukiwa Josefa Mengele, znalimy tutaj czowieka4, ktry przez cztery lata ukrywa Mengelego u siebie w domu5. [...] Jego zdaniem sprawy, jakie mu si zarzuca, w a dnym razie go nie dotycz, czowiek nie moe si tak zmieni. Czsto te bywamy w hotelu6, w ktrym i on bywa - okoo czterystu kilometrw std - rwnie tutaj [sycha] same pozytywne opinie na temat charakteru i zachowania tego czowieka"7. 3 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, Postanowienie o zamkniciu ledztwa z 14 lipca 1986 roku, s. 10. 4 Chodzi o Albana Kruga. 5 W rzeczywistoci Krug nie udziela Josefowi Mengele staego schr onienia, tylko okazjonalnie goci go w swoim domu. 6 Chodzi o hotel Tirol" w Encarnacin. 7 Cyt. za: Raport Federalnego Urzdu Kryminalnego z 8 lipca 1985 roku, TB 23 -4 na temat poszukiwa Josefa Mengele, s. 2, ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akt a poszukiwania Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem. ostatni dzie 309 Kluczowe zdanie listu brzmiao: Poza tym ju dawno nie yje, uton podczas kpieli, mniej wicej cztery lata temu". Urzdnicy, ktrzy odpowiadali w wizieniu Butzbach za cenzur korespondencji, bezzwocznie przekazali t sensacyjn informacj policji w Wiesbaden oraz organom cigania we Frankfurcie. Niedugo pniej mieszkajcy w Paragwaju Belg Alfonz Dierckx udzieli wydawanemu w Asuncin dziennikowi Hoy" wywiadu, w ktrym potwierdzi informacj o mierci Mengelego. W opublikowanej 25 maja 1985 roku rozmowie Dierckx wyzna, e pozna Mengelego na pocztku lat szedziesitych w Hohenau nad Grn Paran, a ostatnio dowiedzia si od Albana Kruga, ktry udziela tam Josefowi Mengele gociny, e ten nie yje - mia jakoby mieszka w jakiej niemieckiej kolonii w Brazylii i tam podobno uton. Niemiecka ambasada w Asuncin niezwocznie przetelegrafowaa tekst artykuu do boskiego Urzdu Spraw Zagranicznych. Dysponujc tak powanymi informacjami na temat ostatniego miejsca pobytu oraz faktu i okolicznoci mierci Josefa Mengele, frankfurccy prokuratorzy uzyskali stosowny nakaz przeszukania i 31 maja 1985 roku zjawili si w domu Sedlmeiera w giinzburskiej dzielnicy Denzingen. Urzdnicy prokuratury i Federalnego Urzdu Kryminalnego, Krajowych Urzdw Kryminalnych Hesji i Bawarii oraz komisariatu policji kryminalnej w Neu-Ulm przez kilka godzin przetrzsali kady zakamarek domu. W garderobie przy sypialni pani Sedlmeier znaleli oryginay oraz kopie listw, wiadczce o oywionej korespondencji midzy panem Sedlmeierem a Josefem Mengele, trwajcej a do koca lat siedemdziesitych. Ponadto zarekwirowano ksik adresow Sedlmeiera, w ktrej znajdowaa si lista osb z Republiki Federalnej Niemiec i rnych krajw Ameryki Poudniowej, jakie nietrudno byo powiza z Josefem Mengele. Na pocztku czerwca 1985 roku niemieccy urzdnicy kryminalni przyjechali do Brazylii, aby wsplnie z tutejsz policj federaln odby podr szlakiem namierzonych w Giinzburgu adresw i przesucha wiadkw, ktrych personalia znalazy si w ksice adresowej Hansa Sedlmeiera. 5 czerwca przeszukano mieszkanie Bossertw w nalecej do Sao Paulo dzielnicy Brooklin. 310 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Podczas przesuchania maonkowie przyznali si do znajomoci z Josefem Mengele. Potwierdzili rwnie dat i okolicznoci mierci poszukiwanego oraz wyjawili, gdzie zosta pochowany8. 6 czerwca 1985 roku brazylijscy policjanci otworzyli grb w Embu. Niemiecc y urzdnicy, ktrzy uczestniczyli w ekshumacji jako wiadkowie, narzekali w swoim raporcie na nieprofesjonaln prac brazylijskich kolegw: Mimo wielokrotnie ponawianej proby do obecnego [przy ekshumacji]

szefa policji federalnej w Sao Paulo podczas ekshumacji nie przestrzegano zwykych regu (odkopanie i - o ile to moliwe - wydobycie caej trumny). Odkryto jedynie trumn, zebrano poszczeglne czci szkieletu i wrzucono je do blaszanej wanny. Wiele mniejszych koci i zbw pozostao w grobie. Grabarze, ktrzy odkopywali grb, stali butami bezporednio na szkielecie, czego skutkiem byo midzy innymi uszkodzenie twarzoczaszki"9. W latach 1985-1986 przeprowadzono kilka bada, w ktrych oprcz brazylijskich ekspertw uczestniczyli rwnie amerykascy, izraelscy i niemieccy specjalici z zakresu medycyny sdowej. Midzynarodowe grono rzeczoznawcw jednoznacznie orzeko, e ekshumowany w Embu szkielet faktycznie stanowi doczesne szcztki Josefa Mengele. Stosownie do tego orzeczenia prokuratura we Frankfurcie stwierdzia w datowanym na 14 lipca 1986 roku Postanowieniu o zakoczeniu ledztwa w sprawie przeciwko Josefowi Mengele", i prowadzone na szerok skal ledztwo, mianowicie przeprowadzone w kraju i za granic przesuchania [oraz] badania z zakresu techniki kryminalistycznej i medycyny sdowej, prowadzi do jednoznacznego wniosku, e Josef Mengele zmar 7 lutego 1979 roku o godzinie 17.45 czasu miejscowego (21.45 czasu rodkowoeuropejskiego) w Bertiodze (Santos) w stanie Sao Paulo w Brazylii i 8 lutego 1979 roku zosta pochowany na cmentarzu Nossa Senhora [do] Rosario w Embu"10. 8 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, Postanowienie o zamkniciu ledztwa z 14 lipca 1986 roku, s. Min. 9 Raport Federalnego Urzdu Kryminalnego z 8 lipca 1985 roku, TB 23 -4 na temat poszukiwa Josefa Mengele, s. 8 i n. ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwania Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem. 10 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, Postanowienie o zamkniciu ledztwa z 14 lipca 1986 roku, s. 58. ostatni dzie 311 Poniewa mimo przeprowadzonych bada i orzeczenia potwierdzajcego tosamo zwtok wielu byych winiw obozu Auschwitz-Birkenau zwaszcza w Izraelu - nadal wyraao wtpliwoci, podejrzewajc, i ekshumowane szcztki mogy nalee do sobowtra Josefa Mengele, a ich odnalezienie jest wynikiem intrygi wci ukrywajcego si zbiega, prokuratura we Frankfurcie zlecia przeprowadzenie w Wielkiej Brytanii analizy genetycznej odnalezionych w Embu koci. Profesor Alec Jeffreys z Uniwersytetu Leicester oraz doktor Erika Hagelberg z Instytutu Medycyny Molekularnej Uniwersytetu Oksfordzkiego porwnali informacje genetyczne odczytane z prbek pobranych z koci udowej i ramieniowej szkieletu z Embu z prbkami krwi pochodzcymi od Rolfa Mengele oraz Irene Hackenjos. Rwnie ta ekspertyza wykazaa, e ponad wszelk uzasadnion wtpliwo odnalezione szcztki naleay do ojca Rolfa Mengele"11. Wci bez odpowiedzi pozostaje natomiast pytanie, jak to moliwe, e Josef Mengele, ktrego nakaz aresztowania wydano ju w 1959 roku i ktry od tego momentu by poszukiwany przez niemiecki wymiar sprawiedliwoci, izraelski wywiad oraz wielu niezalenych owcw nazistw" przez dwadziecia lat wodzi za nos organy cigania? W ocenie frankfurckich prokuratorw, ktrzy jako ostatni cigali Josefa Mengele, zbieg mg si skutecznie ukrywa z kilku powodw. Po pierwsze dlatego, e dysponowa niezwykle wskim i hermetycznym krgiem przyjaci i pomocnikw w Niemczech i Ameryce Poudniowej - ludzi, ktrzy go chronili, zaopatrywali i wspierali finansowo. Po drugie - poniewa obraca si w towarzystwie, ktre sytuowao si duo poniej poziomu wynikajcego z jego pochodzenia i wyksztacenia, podczas gdy organy cigania prowadziy poszukiwania w rodowiskach lepiej sytuowanych. I wreszcie po trzecie -poniewa jego tryb ycia (zwaszcza radykalne odcicie od wiata) nijak nie przystawa do obrazu dawnego Josefa Mengele - czowieka wyniosego i chorobliwie wrcz uzalenionego od podziwu innych ludzi12. 11 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwania Josefa Mengele, Prokuratura we Frankfurcie nad Menem, Postanowienie o za mkniciu ledztwa z 14 lipca 1986 roku, adnotacja uzupeniajca z 1 lipca 1992 roku, s. 60 i n. 12 ledztwo w sprawie przeciwko Mengelemu, Akta poszukiwa Josefa Mengele, Prokuratura

we Frankfurcie nad Menem, Postanowienie o zamkniciu ledztwa z 14 lipca 1986 roku, s. 55 i n. Jose Mengele - doktor z Auschwitz Mimo i w sprawie Josefa Mengele wymiar sprawiedliwoci ponis bez wtpienia klsk, w 1998 roku emerytowany nadprokurator Hans Eberhard Klein z Frankfurtu stwierdzi, e bezowocno dziaa prokuratury w ostatecznym rozrachunku okazaa si dla Mengelego najdotkliwsz kar. Od 1945 roku a do mierci w 19.79 roku Mengele musia si ukrywa. y w nieustannym strachu przed aresztowaniem. W ostatnich latach ycia nie mia adnego kontaktu z rodzin. By osamotniony i udrczony przez wasne furie i wspomnienia. Tymczasem - kontynuowa swj wywd nadprokurator Klein - wystarczyo, by w 1959 roku, to znaczy po wydaniu nakazu aresztowania, Josef Mengele stawi si przed sdem, a zapewne mgby doy swych dni w dobrobycie, otoczony przez bliskich. Wprawdzie sd skazaby go najpewniej na kar doywotniego wizienia, ale istniaa spora szansa, e -podobnie jak wielu innych nazistowskich zbrodniarzy - przy dobrym sprawowaniu po pitnastu latach wyszedby na wolno. Lata, jakie pozostay mu do mierci, mgby przey wrd nas, jako wolny czowiek, szanowany przez przyjaci i podziwiany przez tych, ktrzy nigdy niczego si nie naucz. I ta myl wydaje mi si najbardziej nieznona". Wykaz bibliograficzny Ponisza lista zawiera jedynie wybrane publikacje z trzech fundamentalnych dla niniejszej ksiki dziedzin: medycyna w okresie narodowego socjalizmu", obozy koncentracyjne i polityka eksterminacji" oraz powojenne losy nazistowskich zbrodniarzy". Kada z propo nowanych tu ksiek w jaki sposb dotyka wszystkich trzech wyej wymienionych tematw. Dlatego uznaem, e s to publikacje szczeglnie godne polecenia czytelnikom, ktrzy chcieliby si bliej zaznajomi z problematyk poruszan w niniejszej ksice. Hans G. Adler, Hermann Langbein, Ella Lingens-Reiner, Auschwitz. Zeugnisse und Berichte, Frankfurt am Main 1962 Zvi Aharoni, Wilhelm Dietl, Der Jger. Operation Eichmann: was wirklich geschah, Stuttgart 1996 (polskie wydanie: Operacja Eichmann: jak to byo naprawd, Warszawa 1998) Gerald Astor, The last" Nazi, New York 1985 Auschwitz. Faschistisches Vernichtungslager, Warschau 1978 Michael Bar-Zohar, The Avengers, London 1968 Peter E. Becker, Zur Geschichte der Rassenhygiene. Wege ins Dritte Reich, Stuttgart 1988 Tom Bewer, The Pledge Betrayed. America and Britain and the Denazification ofPost-War Germany, Garden City 1982 Tom Bewer, Verschwrung Paperclip. NS-Wissenschaftler im Dienst der Siegermchte, Mnchen 1987 (wydanie oryginalne: The Paperclip Conspiracy. The Hunt for the Nazi Scientists, Boston 1987) Ulrich Brochhagen, Nach Nrnberg. Vergangenheitsbewltigung und Westintegration in der ra Adenauer, Berlin 1999 Wykaz bibliograficzny Ponisza lista zawiera jedynie wybrane publikacje z trzech fundamentalnych dla niniejszej ksiki dziedzin: medycyna w okresie narodowego socjalizmu", obozy koncentracyjne i polityka eksterminacji" oraz powojenne losy nazistowskich zbrodniarzy". Kada z proponowanych tu ksiek w jaki sposb dotyka wszystkich trzech wyej wymienionych tematw. Dlatego uznaem, e s to publikacje szczeglnie godne polecenia czytelnikom, ktrzy chcieliby si bliej zaznajomi z problematyk poruszan w niniejszej ksice. Hans G. Adler, Hermann Langbein, Ella Lingens-Reiner, Auschwitz. Zeugnisse und Berichte, Frankfurt am Main 1962 Zvi Aharoni, Wilhelm Dietl, Der Jger. Operation Eichmann: was wirklich geschah, Stuttgart 1996 (polskie wydanie: Operacja Eichmann: jak to byo naprawd, Warszawa 1998) Gerald Astr, The last" Nazi, New York 1985 Auschwitz. Faschistisches Vernichtungslager, Warschau 1978 Michael Bar-Zohar, The Avengers, London 1968 Peter E. Becker, Zur Geschichte der Rassenhygiene. Wege ins Dritte Reich, Stuttgart 1988 Tom Bewer, The Pledge Betrayed. America and Britain and the Denazification ofPost-War.Germany, Garden City 1982 Tom Bewer, Verschwrung Paperclip. NS-Wissenschaftler im Dienst der Siegermchte, Mnchen 1987 (wydanie oryginalne: The Paperclip Conspiracy. The Hunt for the Nazi Scientists, Boston 1987) Ulrich Brochhagen, Nach Nrnberg. Vergangenheitsbewltigung und Westintegration in der ra Adenauer, Berlin 1999

Josef Mengele - doktor z Auschwitz Martin Broszat, Hartmut Mehringer (red.), Bayern in der NS-Zeit. Soziale Lage und politisches Verhalten der Bevlkerung im Spiegel vertraulicher Berichte, Mnchen 1977 Danuta Czech (red.), Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939 -1945, Reinbek 1989 (wydanie polskie: Kalendarz wydarze w KL Auschwitz, Owicim-Brzezinka 1992) Jrgen Danyel (red.), Die geteilte Vergangenheit. Zum Umgang mit Nationalsozialismus und Widerstand in den beiden deutschen Staaten, Berlin 1995 Die Auschwitz-Hefte. Texte der polnischen Zeitschrift Przeglqd'Lekarski" ber historische, psychische und medizinische Aspekte des Lebens und Sterbens in Auschwitz, Weinheim 1987 Ladisias Farago, Aftermath: Martin Bormann and the Fourth Reich, New York 1974 Michael Frank, Die letzte Bastion. Nazis in Argentinien, Hamburg 1962 Norbert Frei, Vergangenheitspolitik. Die Anfnge der Bundesrepublik und die NS-Vergangenheit, Mnchen 1996 (wydanie polskie: Polityka wobec przeszoci. Pocztki Republiki Federalnej i przeszo nazistowska, Warszawa 1999) Norbert Frei, Medizin und Gesundheitspolitik in der NS Zeit, Mnchen 1991 Jrg Friedrich, Die kalte Amnestie. NS-Tter in der Bundesrepublik, Frankfurt 1985 Gedenkbuch. Die Sinti und Roma im Konzentrationslager AuschwitzBirkenau, Mnchen 1993 Rena Giefer, Thomas Giefer, Die Rattenlinie. Fluchtwege der Nazis. Eine Dokumentation, Frankfurt 1991 Yisrael Gutman, Michael Berenbaum, Anatomy oft he Auschwitz DeathCamp, Bloomington 1994 Walter Hagen, Die geheime Front. Organisation, Personen und Aktionen des deutschen Geheimdienstes, Linz 1954 Isser Harrel, Das Haus in der Garibaldistrasse, Frankfurt 1976 (wydanie oryginalne: The house on Garibaldi Street: the first fll account of the capture of Adolf Eichmann, New York 1975) Wykaz biblograficzny 315 Raul Hilberg,i'e Vernichtung der europischen Juden. Die Gesamtgeschichte des Holocaust, Frankfurt 1990 (wydanie oryginalne: The destruction ofthe European Jews, Chicago 1961) Raul Hilberg, Tter, Opfer, Zuschauer. Die Vernichtung der Juden 1933--1945, Frankfurt 1992 (wydanie oryginalne: Perpetrators, Victims, Bystanders: The Jewish catastrophe, 1933 -1945 New York 1992; wydanie polskie: Sprawcy, ofiary, wiadkowie. Zagada ydw, 1933 --1945, Warszawa 2006) Rudolf Hss, Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen, Stuttgart 1963 (wydanie polskie: Wspomnienia Rudolfa Hoessa komendanta obozu owicimskiego, Warszawa 1956) Alois Hudal, Rmische Tagebcher. Lebensbeichte eines alten Bischofs, Graz 1976 Eberhard Jckel, Jrgen Rohwer (red.), Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Entschlussbildung und Verwirklichung, Frankfurt 1987 Friedrich Karl Kaul, rzte in Auschwitz, Berlin (DDR) 1968 (polskie wydanie: Wytworni ludzie: sensacyjne procesy w NRF i Berlinie Zachodnim, Katowice 1970) Peter Kielmannsegg, Lange Schatten. Vom Umgang der Deutschen mit der nationalsozialistischen Vergangenheit, Berlin 1989 Mieczysaw Kieta, Das Hygiene-Institut der Waffen-SS und Polizei in Auschwitz, Weinheim 1987 Ernst Klee, Auschwitz. Die NS-Medizin und ihre Opfer, Frankfurt 1997 (wydanie polskie: Auschwitz. Medycyna III Rzeszy i jej ofiary, Krakw 2001) Ernst Klee, Was sie taten - Was sie wurden. rzte, Juristen und andere Beteiligte am Kranken- oder Judenmord, Frankfurt 1992 Ernst Klee, Persilscheine und flsche Psse. Wie die Kirchen den Nazis halfen, Frankfurt 1991 Ernst Klee, Euthanasie im NS-Staat. Die Vernichtung lebensunwerten Lebens, Frankfurt 1985 Kurt-Georg Klietmann, Die Waffen-SS. Eine Dokumentation, Osnabrck 1965 Jose Mengele - doktor z Auschwitz Eugen Kogon, Der SS-Staat. Das System der deutschen Konzentrationslager, Mnchen 1974 Ota Kraus, Erich Kulka, Die Todesfabrik Auschwitz, Berlin 1957 (wydanie oryginalne: Tovdrna na smrt, Praha 1947) Helmut Krausnick, Hans-Heinrich Wilhelm, Die Truppe

des Weltanschauungskrieges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD 1938 -1942, Stuttgart 1981 Fridolf Kudlien (red.), rzte im Nationalsozialismus, Kln 1985 Stefan Khl, Die Internationale der Rassisten. Aufstieg und Niedergang der internationalen Bewegung fr Eugenik und Rassenhygiene im 20. Jahrhundert, Frankfurt 1997 Hermann Langbein, Menschen in Auschwitz, Wien - Mnhen 1996 (wydanie polskie: Ludzie w Auschwitz, Oswi^cim-Brzezinka 1994) Hermann Langbein, Der Auschwitz-Prozess. Eine Dokumentation, Frankfurt am Main 1965 Olga Lengyel, Five Chimneys, London 1972 Robert Jay Lifton, rzte im Dritten Reich, Stuttgart 1993 (wydanie oryginalne: The Nazi doctors: medical killing and the psychology of genocide, New York 1986) Wilfried Loth (red.), Verwandlungspolitik. NS-Eliten in der westdeutschen Nachkriegsgesellschaft, Frankfurt 1998 Lucette Matalon Lagnado, Sheila Cohn Dekel, Die Zwillinge des Dr. Mengele. Der Arzt von Auschwitz und seine Opfer, Reinbek 1994 (wydanie oryginalne: Children of the flames: Dr. Josef Mengele and the untold story of the twins of Auschwitz, New York 1991) Holger M. Meding, Flucht vor Nrnberg! Deutsche und sterreichische Einwanderung in Argentinien 1945-1955, Kln 1992 Wanda Michalak (red.), Auschwitz. Geschichte und Wirklichkeit des Vernichtungslagers, Reinbek 1982 Alexander Mitscherlich, Fred Mielke (red.), Medizin ohne Menschlichkeit. Dokumente des Nrnberger rzteprozesses, Frankfurt 1985 Benno Mller-Hill, Tdliche Wissenschaft. Die Aussonderung von Juden, Zigeunern und Geisteskranken 1933-1945, Reinbek 1984 Miklos Nyiszli, Auschwitz. A Doctors Eyewitness Account, London 1973 (wydania polskie: Pracownia doktora Mengele. Wspomnienia lekarza Wykaz biblograficzny 317 z Owicimia, Warszawa 1966; Byem asystentem doktora Mengele. Wspomnienia lekarza z Owicimia, Warszawa 1996; Owicim 2000) Karin Orth, Die KZ-SS. Sozialstrukturelle Analysen und biographische Studien einer nationalsozialistischen Funktionselite, Hamburg 1997 Rainer Osnowski, Menschenversuche. Wahnsinn und Wirklichkeit, Kln 1988 Robert Jan van Pelt, Debrah Dwork, Auschwitz - Von 1270 bis heute, Zrich 1998 Gisella Perl, I was a Doctor in Auschwitz, New York 1948 Gerald L. Posner, John Ware, Mengele. Die Jagd auf den Todesengel, Berlin 1993 (wydanie oryginalne: Mengele. The complete history, London 2006; wydanie polskie: Mengele. Polowanie na anioa mierci, Krakw 2000) Christian Pross, Gtz Aly, Der Wert des Menschen. Medizin in Deutschland 1918-1945, Berlin 1989 Hans - Ulrich Rudel, Zwischen Deutschland und Argentinien. Fnf Jahre in bersee, Gttingen 1954 Hans-Ulrich Rudel, Aus Krieg und Frieden. Aus den Jahren 1945 bis 1952, Gttingen 1953 Adalbert Rckerl, NS-Verbrechen vor Gericht. Versuch einer Vergangenheitsbewltigung, Heidelberg 1982 Adalbert Rckerl, NS-Vernichtungslager im Spiegel deutscher Strafprozesse, Mncheri 1977 Christopher Simpson, Der amerikanische Bumerang. NS-Kriegsverbrecher im Sold der USA, Wien 1988 (wydanie oryginalne: Blowback: America's recruitment of Nazis and its effects on the Cold War, New York 1988) Hans-Walter Schmuhl, Rassenhygiene. Nationalsozialismus. Euthanasie, Gttingen 1987 Gudrun Schwarz, Eine Frau an seiner Seite. Ehefrauen in der SS-Sippengemeinschaft, Hamburg 1997 Jan Sehn, Konzentrationslager Owicim-Brzezinka (Auschwitz-Birkenau), Warschau 1957 (wydanie polskie: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka [Auschwitz-Birkenau], Warszawa 1957)

318 Josef Mengele - doktor z Auschwitz Gitta Sereny, Am Abgrund. Gesprche mit dem Henker, Mnchen 1995 Hans-Erich Volkmann (red.), Ende des Dritten Reiches - Ende des Zweiten Weltkrieges, Mnchen 1995 Simon Wiesenthal, Recht, nicht Rache. Erinnerungen Frankfurt 1991 (wydania polskie: Prawo, nie zemsta. Wspomnienia, Warszawa 1992; Krakw 2010) Simon Wiesenthal, Doch die Mrder leben, Mnchen 1967 Zdenek Zofka, Der KZ-Arzt Josef Mengele, w: Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, Mnchen 1986