ISSN 2084-1124

3 (53) MARZEC 2014

KRYTYKA LITERACKA
LITERATURA SZTUKA FILOZOFIA ESEJE RECENZJE FELIETONY WIERSZE OPOWIADANIA

OD REDAKCJI Hubert Vautrin Piotr Kosiski Wobec czowieka. Fotografie Dariusz Pawlicki Zauwaenia Lech M. Jakb Ciemna materia FELIETON Lech M. Jakb POWIE POETIKON JZEFA BARANA ALICJA RYBAKO POGRANICZA Alicja Kubiak LICZY SI TYLKO KASA SZKIC Igor Wieczorek STRACH PRZED IRONI ESEJ Krzysztof Jurecki NA NIEKOCZCEJ SI DRODZE. FOTOGRAFIA I WIDEO W KONCEPCJI ANDRZEJA DUDKA-DRERA FELIETON: Andrzej Walter MUSTANG SZTUKA Hokusai BSTWO MIOSNEJ SCHADZKI

Redakcja Tomasz M. Sobieraj, Witold Egerth, Janusz Najder Wsppraca Krzysztof Jurecki, Dariusz Pawlicki, Wioletta Sobieraj, Igor Wieczorek Strona internetowa http://krytykaliteracka.blogspot.com/ Kontakt editionssurner@wp.pl Adres ul. Szkutnicza 1, 93-469 d

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

OD REDAKCJI

Sowo na marzec Jeli za ktry z Polakw wyej stoi w hierarchii spoecznej, niszy stanem rzuca mu si do ng, cauje stopy albo podejmuje pod kolana, bd te pochyla si zaznaczajc tylko ten upokarzajcy gest i wypowiadajc formuk: upadam do ng Hubert Vautrin, L'observateur en Pologne

* Zapraszamy na wystaw Piotra Kosiskiego Wobec czowieka. Fotografie z lat 201214. Wernisa 20.03.2014 o godz. 17 w Galerii Bauckiej w odzi (Stary Rynek 2). Jest to pierwsza indywidualna wystawa artysty; znajd si na niej prace z dyplomu w WSSiP oraz portrety. Jak pisze Piotr Kosiski Najchtniej fotografuj ludzi, szczeglnie starszych. W staroci widz wielk warto, zawierajc w sobie przede wszystkim yciowe dowiadczenie oraz wiedz o wiecie i ludziach. Jest mi bliej do staroci ni do modoci, chocia mam dopiero 34 lata. Bardzo zaley mi na utrwalaniu wizerunkw ludzi, ktrych ju jutro moe nie by wrd nas. W obliczu kruchoci i przemijalnoci ycia dostrzegam szczegln warto czowieka. Interesuje mnie rwnie religia i tematyka sacrum. Wynika to z osobistego dowiadczenia i patrzenia na wiat poprzez pryzmat wiary. Zdjcia o tematyce sakralnej s rodzajem maego wiadectwa, a ludzie na nich przedstawieni s syntez wartoci ludzkich i duchowych. Staram si pokazywa twarze, ale rwnie podejmuj prb pokazania czego wicej poza cielesnoci.

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

ZWIZEK LITERATW POLSKICH ODDZIA DOLNOLSKI we WROCAWIU & KLUB MUZYKI I LITERATURY zapraszaj na prezentacj zbioru szkicw i esejw Dariusz Pawlickiego ZAUWAENIA
(wydawnictwo Miniatura, 2014)

13 marca (czwartek), godz. 18.oo KMiL, pl. T. Kociuszki 10, Wrocaw Spotkanie poprowadzi Leszek A. Nowak

Nowe ksiki Lech M. Jakb Ciemna materia. To historia dwch rozpadw: zwizku maeskiego oraz poprzedniej formacji ustrojowej naszego kraju. Wtek rozpadu PRLu autor wplata na gorco w swoj opowie, powstawaa bowiem w latach 90. minionego wieku i zostaa (wwczas pt. Sprawki tego wiata) wyrniona gwn nagrod w Pomorskim Konkursie Prozatorskim. Autor zrezygnowa wtedy z jej publikowania. Zdecydowa si na to dopiero teraz, po przeredagowaniu powieci, uzupenieniu i zmianie tytuu. Czytelnik dostaje zatem rzecz najnowsz w dorobku pisarza, a jednoczenie bardzo blisk opisywanym przez niego czasom, ktre ukazane s przez pryzmat losw mieszkajcego na Pomorzu architekta oraz jego ony, wykadajcej literatur na jednym z pomorskich uniwersytetw. Towarzyszy im caa galeria postaci uwikanych w wydarzenia porednio i bezporednio wpywajce na ycie
2

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

w paranormalnej rzeczywistoci tamtego okresu. Niejednokrotnie rodzi to skrajne emocje, odbijajce si w sposobie narracji narracji oddajcej wewntrzny niepokj protagonistw i idealnie dostosowanej do ich heroicznych prb ocalania tego, co skazane jest na rozpad, bez ktrego niemoliwe by jednak byo nowe otwarcie. Wydawnictwo Forma. Fundacja Literatury im. Henryka Berezy, Szczecin, Bezrzecze 2013 Ogoszenia

Internetowa pomoc literacka oferowana (odpatnie) przez Dariusza Pawlickiego dotyczy spraw zwizanych przede wszystkim z adiustacj tekstw majcych charakter literacki, zarwno prozatorskich jak i poetyckich (w gr wchodz jednak rwnie teksty innego rodzaju). Konkretne teksty, jak te pytania, prosz kierowa na adres: dariuszpawlicki@yahoo.com (temat: pomoc literacka). Dariusz Pawlicki autor esejw i szkicw literackich (zbiory Chwile, Miejsca, Nastroje i Zauwaenia), a take wierszy (wyda kilka zbiorw utworw poetyckich m. in. Haiku, 48 wierszy), ksiki dla dzieci (Bibikin w drodze do Kamienia ycia); teksty publikowa/publikuje w czasopismach krajowych (np. w Borussii, Krytyce Literackiej, Pisarzach.pl, Ricie Baum, Twrczoci) oraz polskojzycznych ukazujcych si w USA i Kanadzie (m. in. w Licie oceanicznym, Przegldzie Polskim); autor 100 hase w Encyklopedii Wrocawia; prowadzi Warsztaty poetyckie i Warsztaty literackie, wygasza prelekcje dotyczce literatury i sztuki; mieszka we Wrocawiu, ale w swej twrczoci wiele miejsca powica Suwalszczynie, a konkretnie jej fragmentowi midzy jeziorem Wigry a Sejnami; od 2001 r. naley do Zwizku Literatw Polskich.

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

FELIETON Lech M. Jakb POWIE Historia powieci, jako dojrzaego gatunku literackiego, jest krtka liczy ledwie kilka setek lat (jeli dzieo Cervantesa o Don Kichocie uznamy za punkt startowy). A jednak naroso i wci narasta wok niej tyle nieporozumie, e bywa staym przedmiotem ukontentowania. Przynajmniej dla mnie. Gdy ledz pojawiajce si dysputy na temat powieci lub prby nowych jej definicji. Gdy szerz si apodyktyczne teorie krachu sowa pisanego. Na przykad wci rozbawia usiowanie deprecjacji znaczenia powieciopisarstwa. A wrcz do ez mieszy wieszczenie koca tego gatunku, w czym celuj zwaszcza kolejne awangardy. By serio o tym rozmawia, nie unikniemy przynajmniej kilku pyta. A pierwszym z nich bdzie: czym w ogle jest powie? Jakie postulaty winna spenia? Czy moe jest tak, jak sugerowa B. Singer, e idzie w gruncie rzeczy wycznie o mniej lub bardziej udane zrelacjonowanie okrelonej historii, ktra to spenia oczekiwania odbiorcy? Tylko tyle? A co pjdmy dalej z moralnoci? Stwierdzi onegdaj Hermann Broch, e powie nie odkrywajca nieznanego dotd uamka egzystencji jest niemoralna. e jedyn moralno powieci stanowi poznanie. Z kolei Milan Kundera kadzie nacisk na ducha zoonoci tej formy prozy, postrzegajc powieciopisarzy jako wielkich penetratorw oryginalnych idei. Nie trzeba duej spostrzegawczoci, by doj do wniosku, e wszystkie z trzech powyszych uwag mog si dopeni. I ewolucyjnie si dopeniaj. Wicej. Trwajca od czasw nowoytnych (czyli od czasw Kartezjusza i Cervantesa) ewolucja powieci, niczym ywio lawiny anektuje i przysposabia dla swoich potrzeb inne formy literackie. Bdzie te czerpaa, jak czyni dotd, z filozofii, z religii, z psychologii, z historii, z biologii i kosmologii, wypije soki z obserwowanych faktw, doda ostrg kobyle fantazji. miao zatem mona rzec, i powie jest tworem dynamicznym, wci poszukujcym. Nic nie jest tu raz na zawsze dane. Co kojarzy mona z natur rzeczy ludzkich, opartych na niepewnoci i ruchu: wiecznym przemieszczaniem si w czasie i przestrzeni. Take w czasie i przestrzeni idei. Nie wspomniaem dotd o estetyce powieci, o jzyku, o typach narracji, o budowie. Nie wspominaem, gdy s to dla obecnych rozwaa sprawy drugorzdne. Natomiast niezaprzeczalnym faktem jest, i wizje wirtualnych wiatw Cervantesa, Prousta, Joyce'a, Kafki, Flauberta, Manna, Musila, Haska, Tostoja czy Gombrowicza wydaj si paradoksalnie rne, wrcz nieprzystajce. Lecz to tylko kolejny dowd ywotnej wielopostaciowoci omawianej formy prozatorskiej. Gdzie intelekt miesza si z emocj i bajdurzeniem, woda wiedzy z ogniem wyobrani, a sacrum z profanum. Jeszcze inaczej i kierujc uwag na oglniejszy poziom. Powie nie tyle identyfikuje nas ze wiatem (cho bywa, e tak w prostym wymiarze), co raczej pozwala na dociekanie jak moemy funkcjonowa zachowujc swoje ja. W tym kontekcie powie staje si szczeglnego rodzaju narzdziem rozpoznawania rzeczywistoci. Narzdziem albo i orem umoliwiajcym wewntrzny podbj. Wreszcie dochodzi do niepokojw fundamentalnych, midzy innymi takiego: czy jest, czy istnieje co, co nas, ludzi, uprawomocnia do stawiania pyta o byt? Czym jestemy nie tylko dla samych siebie, ale i dla tych, ktrzy by moe obserwuj nas z zewntrz? Jakich wreszcie relacji spodziewa si naley (jeli w ogle) midzy rzeczywistoci wykreowan a wiatem realnym i jak wpyn to moe na nasze ego? Oczywicie, wyej przytoczone pytania kryje w powieci paszcz fabuy. I nigdy w dobrze napisanej nie wynikn wprost. Podobnie jak nigdy od razu nie da si dostrzec drugiego (lub trzeciego) dna. A bez podanej zoonoci, obiecujcej duchow przygod, dzieo powieciowe bdzie
4

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

tylko prozatorsk grzechotk. Reasumujc. Nie widz ani wielokrotnie przepowiadanego schyku, ani tym bardziej mierci powieci. A jeli ju ma nastpi, to razem z kultur, ktra j stworzya. Co moliwe jest chyba tylko z kresem cywilizacji, w ramach ktrej istniejemy.

Felieton pochodzi z przygotowywanej do druku ksiki Poradnik grafomana, ktra wkrtce ukae si nakadem Wydawnictwa FORMA

POETIKON JZEFA BARANA ALICJA RYBAKO Z Niemiec przysaa mi swj nowy tomik Przyzwyczaja si do odlotu (w internetowym maszynopisie) Alicja Rybako Polka z Litwy, ktra emigrowaa do RFN, ale pozostaa poetk polsk, gdy pisze tylko w tym, dla niej macierzystym, jzyku. Urodzona i wychowana w Wilnie, gdzie staa si w latach 90. nie tylko w rodowisku Polonii objawieniem poetyckim. Poznalimy si jakie 20 lat temu (jak ten czas leci Alicjo) w okolicznociach do nietypowych, mianowicie braem udzia w Warszawskiej Jesieni Poezji, gocilimy jako zaproszeni uczestnicy na zamku w Kurniku, niestety ja gociem poowicznie, bo zmoony trudami alkoholowymi poprzedniego dnia musiaem duo i dugo chodzi po tamtejszym parku, eby po dwu godzinach d o j do siebie na tyle, by mc wzi udzia w biesiadzie przy suto zastawionych stoach i mie pewno, e nie puszcz tak zwanego pawika. W pewnym momencie, w trakcie mojego d o c h o d z e n i a do siebie (po parku), doczya do mnie Alicja o wzrocie koszykarki i tak razem spacerowalimy w kko opowiadajc sobie o sobie, wiecie i oczywicie poezji Alicja bya wysza o gow, wic w trakcie dialogowania musiaem zadziera gow, bo jeszcze nigdy nie spotkaem tak wielkiej poetki. Kiedy otrzymaem od niej dwujzyczny, polskolitewski tom Wierszy wybranych okazao si, e jest rwnie wielka w poezji, czyli prawdziwa, majca swj wasny styl, swoj problematyk i dykcj, swj rytm wiersza i tematy do poetyckiego obrobienia. Po wielu latach czyli niedawno, zgosia si do mnie drog mejlow, przysyajc najnowsze niepublikowane utwory, tym ciekawsze, e w midzyczasie staa si te autork dwjki pociech, bo w Niemczech wysza za m Jakie s jej najnowsze wiersze? Przejmujce i z najwyszej pki. Opowiadaj m.in. o dowiadczeniu macierzystwa, o yciu wrd obcych, przemijaniu, wierze. W licie Alicja troch narzeka na swj los poetki pogranicza ktra nikogo nie obchodzi. Wiersze s autentyczne, przecierpiane, wasne, nie poyczane od nikogo, tak e mam nadziej, i uda si Alicji wyda tomik w ktrym z polskich wydawnictw i dostanie za niego ktr z wanych nagrd, bo zasuguje na to, czego jej ycz oczywicie z caego serca.
5

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

A e z czytaniem wierszy u nas, jak i gdzie indziej jest tak jak jest c zrobi?: Im trudniejsza rola, tym zaszczytniejsza odpowiedziabym, cho wiem, e brzmi to jak frazes

Bg wchodzi do swego domu Parafii St. Gottfrieda Bg wchodzi do swego domu i dziwi si pustkom na cianach: ani aktw strzelistych, ani rozmodlenia. Godzinki zapomniane, wisi tylko zegar. Pod nogami szeleszcz przywide pacierze. Tylko si awki rozsiady wygodnie na poduszkach koniecznych bez nich nie ma domu. Ziele modlitewnikw udaje nadziej. Bg wychodzi ze swego. Bg wychodzi z domu powoli, zamykajc za sob bezszelestne drzwi. Bawcie si tu sami. Bawcie si beze mnie. 2002

Piosenka na balkonie Pawimy si w szczciu jak konie. Popijamy wino i koniak. Ty siedzisz na moim balkonie. Ja siedz na twojej doni. W grze niebo, a w d cztery pitra. W rodku ycie tak bywa zawsze. Ty stuknity i ja stuknita. Niech nam niebo bdzie askawsze. 1998

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

Odkd jestem matk kobieta z telewizora szuka w ruinach dziecka siedz w wygodnym fotelu i rozumiem j trzy razy lepiej ni przedtem facet w garniturze na luzie bez krawata rozprawia o korzyciach wojny boli mnie kade jego sowo 2003 Dziecko z gbi wiekw Dziecko zaczerpnite z gbi wiekw ma smutne oczy. Tyle widziao. Tyle niedobrych rzeczy: poary, gwaty, rozboje. Rzadko zdarzay mu si zabawki, Zgrzyt yew po lnicym lodzie. Rzadko matczyne rce ubieray je do lubu. Ju czciej do trumienki pod przekrzywionym krzyem. 2009 Westchnienie do Matki Boskiej, kobiety Matko Boska, czy miewaa kopoty z hormonami? Z nag zmian nastrojw, depresj, wybuchami zmarszczek? Czy upadaa pod krzyem
7

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

wasnej kobiecoci? W Ewangelii o tym ani sowa. Kto by si przejmowa starzejcymi kobietami, gdy chodzi o zbawienie ludzkoci Wygldam na tak co wie Wygldam na tak, co wie. Czasem nawet sama myl, e wiem. Za kilka lat wzrusz ramionami: co ja tam wiedziaam.

Nowa definicja ojczyzny Pytasz gdzie moja ojczyzna: Litwa, Polska czy Niemcy? Tam ojczyzna, gdzie boli najwicej. 24.12.2007

Jak by Polakiem By Polakiem, tak jak si oddycha. Tak jak las jest lasem i sam nie wie o tym. Robi wszystko jak Polak, tylko niewiadomie. ni po polsku bez zdziwienia, e si po polsku nio. Przyklka i zdejmowa czapk w odpowiednim miejscu, tak automatycznie. Dobrze jest by Polakiem. Dobrze jest oddycha. 2010
8

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

Alicja Rybako (ur. 4 lipca 1960 w Wilnie) polska poetka oraz tumaczka literatury litewskiej i szwedzkiej. Ukoczya biologi na Uniwersytecie Wileskim. Debiutowaa w 1976 roku na amach polskiej prasy wileskiej. Bya Pracownikiem naukowym w Centrum Genetyki Czowieka w Wilnie. Obecnie pracuje w uniwersyteckiej klinice Charit w Berlinie. W 1991 roku otrzymaa nagrod ZLP im. Juliusza Sowackiego. Tumaczya z jzyka litewskiego wybory wierszy takich poetw jak Marcelijus Martinaitis, Vytautas Blo, czy G. Grajauskas. Przekadaa take powieci Jurgisa Kuninasa i Renaty erelyt. Jej dzieem jest rwnie opracowanie antologii wspczesnej literatury litewskiej Sen Mendoga. Z jzyka szwedzkiego przeoya wybr wierszy Edith Sdergran. W prasie polskiej na Litwie, w Polsce i w Niemczech opublikowaa dotychczas ponad 450 wierszy, ok. 120 felietonw, reportay i recenzji. Od 1995 roku naley do Zwizku Pisarzy Litewskich. Twrczo: Wilno, ojczyzno moja... (poezje, 1990), Opuszczam ten czas (poezje, 1991), Listy z Arki Noego (poezje, 1991), Bd musiaa by przeliczna, Warszawa, Oficyna Literatw i Dziennikarzy, Pod Wiatr 1992, Moim wierszem niech bdzie milczenie, Krakw, Cracovia 1995, Wiersze (wybr wierszy, wydanie dwujzyczne w tum. V. Braziunasa), Wilno, Wydawnictwo Zwizku Pisarzy Litewskich 2003.

POGRANICZA Alicja Kubiak LICZY SI TYLKO KASA Kiedy spotkaam si z opini o duej szorstkoci i lekcewacym podejciu Stefana Pastuszewskiego do nazbyt aktywnej roli kobiety w yciu spoecznym, gospodarczym i politycznym. Potwierdzeniem tego mog by liczne artykuy pojawiajce si w Akancie pod hasem Wobec szalejcego feminizmu. Zjawisko to znane jest ju od dawna, przecie wszystko si zmienia i o ile mi wiadomo, same kobiety nie mogyby wiele zdziaa bez askawego przyzwolenia dnych wadzy absolutnej mczyzn. Jednak ycie z marudzc on, ktra czuje si niedoceniana (panom za to piknie dzikujemy) przy stosie garw, brudnego prania, wiecznego kurzu, ryczcych dzieciakw szantaystw i potworw staje si piekem, ktre miao by po mierci a nie ju za ycia na ziemi! Jeli tak jczy i narzeka, to niech sobie idzie do pracy, niech si pouczy i zobaczy, jaki to ciki trud trzeba woy, aby potem zdoby marne grosze, ktre maj utrzyma rodzin. I co? No nieche zobaczy jak to jest i wrci z paczem i skruch do ma. Przyzna si do bdu i ju wicej nie bdzie mu zawraca gowy jakimi babskimi fanaberiami. Jakie zdziwienie ogarno mski rd, gdy ony, crki, kochanki day rad, zaczy osiga sukcesy i w krtkim stosunkowo czasie dostosoway si do nowych warunkw, nierzadko nie porzucajc swoich dotychczasowych obowizkw domowych i maeskich. Czyli s lepiej zorganizowane. Umoliwili im to kochajcy je mczyni swoimi wspaniaymi wynalazkami, jak elektryczno (elazka, pralki, lodwki, roboty kuchenne), mechanika (samochody kobiety te je lubi, ale nie do cigania si na niebezpiecznie wskich drogach), syntetyki i wiele innych, ktre to wynalazki zajy im mnstwo czasu na rzecz rnego rodzaju udogodnie w pracach i yciu codziennym. Wkad kobiet by nieznaczny, poniewa miay by i byy niewyksztacone, takie bezuyteczne tumoki. Ale one chciay mie swj wkad w rozwj cywilizacji i dopiy tego celu. Dlaczego wic teraz si zoci?! Moe to jest jednak zazdro ze strony mczyzn? Przecie nie tak miao by, tylko zy, upokorzenie i aska. Stefan Pastuszewski prbuje w swoich opowiadaniach pokaza kobiet drapien i bezwzgldn w deniach do osigania zamierzonych celw, kobiet, ktra nie zawaha si wykorzystywa swoich wdzikw w starciu z mskimi argumentami. Barbara w Tancerce jest wyrachowan, zdecydowan i pewn swoich oczekiwa kobiet zmierzajc po trupach do celu, porzucajc niepotrzebnego po kontuzji kochanka, jako niezdolnego do spenienia niegdy
9

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

danych obietnic. Z kolei w opowiadaniu On z ksiki pt. Trumna nie ma kieszeni zestawia rnice interesw pci w odpowiedzialnoci za potomstwo. Mczyzna nie moe by pewien, jeli chodzi o ojcostwo, czuje z tego tytuu dyskomfort i niepokj. U kobiet zacieraj si granice midzy moje a twoje dziecko. Natura wyposaya kobiet w ten sposb, e zaopiekuje si kadym dzieckiem tak jak swoim. Zdrada maeska dla naturalnej potrzeby posiadania dziecka wydaje si czym normalnym, zgodnym z bijcym zegarem biologicznym dopominajcym si rozadowania rosncych potrzeb macierzyskich.
Potwierdzia si stara prawda, e kobiety pisz tylko o sobie... (Trumna nie ma kieszeni, opowiadanie On s. 58)

Dotychczas mczyni prbowali opisa zoono kobiet, jednak nieudolnie musiao to wychodzi, poniewa kobiety doszy do wniosku, i naley zabra si do rzeczy u samego rda. Najwidoczniej literatura w wykonaniu mskim (dewiacyjnie nachalna ze swoim wybujaym seksem) nie oddaje caej zoonoci psyche kobiet. Nie seks i spkowanie jest tutaj najwaniejsze, lecz to, czego pe przeciwna nie jest w stanie zrozumie zoono uczu i zachowa, zalena od poziomu hormonw, wieku, fazy cyklu miesicznego. Zoono tematu objawia si lakonicznym zaoeniem, e biay puszysty dywan i mahoniowe biurko wystarcz do dziesicioprocentowej obniki ze spkowaniem wcznie (Dzi, Z Krystyn O. byo, jak miao by... s. 17). W istocie przeczy to naturze kobiety, o ktr wci trzeba zabiega, walczy, zwaszcza o dojrza kobiet, znajc swoj warto i wynikajc z mskich stara przyjemno. Sama natura: samiec stroi si w kolorowe pirka, stroszy, taczy, pracuje piewnym gardziokiem, natomiast samica przyglda si, ocenia, czy delikwent nadaje si, czy wart jest tej krtkiej chwili, aby potem straci mnstwo czasu i energii dla efektu kocowego. Czyby cywilizacja, (po)pd za pienidzem i dobrami materialnymi a tak wypatrzyy naturalne instynkty, e role zaczynaj si odwraca? Kto dyktuje warunki? Kobieta w wyobrani mczyzny (sdzc na podstawie tego, co panowie pisz o paniach) jawi si jako naczynie chtne i gotowe, poza tymi dwoma, trzema dniami w miesicu, (ktry mdry optymista to wymyli?!) na przyjcie jego niepohamowanej i sterczcej potrzeby, w imi rzekomego strachu (o co?) o utrat (czego?) jego chuci lub zainteresowania (nie zaspokajasz mnie, to id do kogo? do ssiadki?, koleanki?, kochanki?, dziwki? Na co to straszenie? Id, tylko mi czego do domu nie przywlecz, zosta tam i nie wracaj!), jego czuoci (ile jej daj? 510 minut przed seksem? powiao optymizmem), jego opieki (przecie nie poluje, nawet zakupw nie robi), jego pienidzy (przecie wyzwolona z pieleszy domowych kobieta, dbajca o swj rozwj zawodowy, czasami zarabia wicej od mczyzny). Czego wic kobieta ma si dzisiaj ba? Jedn odwan decyzj pozbywa si zbdnego balastu, mogc odda si wychowaniu dzieci, pracy zawodowej i wyksztaceniu, bez tej samolubnej i egoistycznej siy cigncej j w d. Czowieka odrnia od wikszoci zwierzt czciowo kontrolowany popd seksualny, zmierzajcy do maksymalizacji przyjemnoci a jednoczenie do minimalizacji przeduania gatunku. Wedug statystyk tendencja ta zaczyna si nieznacznie zmienia, rednia drgna w gr jednak, jak to z krzywymi bywa, znw si zaamie pod naporem rosncej potrzeby konsumpcjonizmu i zacznie spada w d. * wiadomo spoeczna winowajca buszujcy we wszystkich rodkach masowego przekazu,
10

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

gwny powd cigle malejcej liczby wiernych na mszy. Zbyt wiele informacji prasowych i medialnych, zmuszajcych do wycigania wnioskw, atwy dostp do wyszego wyksztacenia, internetu.
Obrazkowodwikowa bryja wlewaa si w mzgi i niczym kwas wchodzia z nimi w reakcj, dajc w efekcie gbczast, otwart, aknc wci tej bryi, mas. Uzalenienie od niej byo podobne do uzalenienia od alkoholu. (Dzi, s. 173)

Z drugiej strony, po takiej papce mzg si lasuje i atwiejszy staje si proces manipulowania masami lepo wpatrzonymi w szklane oko z przejaskrawionymi informacjami, aosnymi serialami, dziwnymi teleturniejami, zawodami opatrzonymi zoliwymi i poniajcymi uczestnikw komentarzami. Poklask mas dla szyderstwa jest widoczny. Brak wasnej woli, wasnego wyraania pogldw, przyjmowanie przesianych informacji przedstawionych w odpowiedniej poprawnoci politycznej, w zalenoci od rzdzcej partii, gowy pastwa, popularnoci. Najwiksza tragedia nie jest w stanie tego zmieni, papka podawana jest nadal bezzbnemu spoeczestwu przez wszystkich tych, ktrzy pragn wypyn na wierzch, nawet tym bardziej, jeli przed nieszczsn sobot opluwali i szydzili ze wszystkich dzisiaj ju pozostaych tylko we wspomnieniach. W takim momencie patrzymy na ludzi, nie na ich profesje. A polityka wci chce pywa po wierzchu toni szarej masy. Nie o to chodzio. Pki wyksztacenie i napyw informacji byy trudno dostpne, trudniej byo manipulowa spoeczestwem, narzuca wartoci i zniewala umysy. Chocia szklana sieczka miaa swj pocztek w tym wanie okresie. Osignicie perfekcji na tym polu zajo mnstwo czasu ekranowego. Nie brako bibuowej propagandy, atwiej za to byo zastraszy ludzi w imi posuszestwa dla jedynej susznej sprawy wsplnej. Spoeczestwo nie wpadao w odrtwiajc bezmylno, buntowano si, ponoszc niejednokrotnie krwaw ofiar. Ofiara zawsze jest ponoszona w imi prawdy. yo si bardziej! yo si solidarnie! A dzi? Kiedy byo wicej dzieci (chrztw), wicej zwizkw maeskich (lubw), wicej pogrzebw (pienidzy na tacy). Kasa tylko to si liczy, ju nie tylko w wieckim wiecie biznesu.
Jest przyjemnie. Ale potem, za godzin, albo dwie, nie, nie ma co patrze na zegarek, ta godzina albo dwie i tak nieuchronnie przemin, wszystko si rozsypie, ludzie sobie pjd i znw bdzie chaos, przeraliwy chaos, pustka i bezsens.( praat w Dzi, s. 5051)

Zwtpienie i utrata wiary rwnie id w parze z informacj. Nauka nie przystaje na chwil, pdzi do przyszoci nie ogldajc si wstecz. Informacja prbuje za ni nady, cho zawsze pozostaje lekko w tyle. Postp musi by, bo jest nieodcznym elementem rozwoju cywilizacji, ktr coraz czciej kojarz z samozagad. Ale to nie nastpi dzi. Wiedzieli o tym hierarchowie kocielni, kiedy zabraniali czytania postpowych dzie w przeszoci, ogaszali herezj, rozprawiali si z nieposusznymi w kategoryczny i haniebny sposb. Czas dziaa na niekorzy wiary. Przez to kady zostaje wystawiony na prb zwtpienia. Co to jest wiara? To znaczy uwierzy w istnienie czego, czego nie mona zobaczy, dotkn, poczu wchem czyli jest poza zasigiem zmysw. Uwierzy, to dopuci do myli i serca. Kt to dzisiaj potrafi? Te mechanicznie bezmylne masy z powybijanymi zbami na szklanym oku z papk?

11

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

* Mimo cigej pogoni za ekonomicznym wymiarem dobrobytu i mocn walut, majc napdza gospodark rynkow, pada oskarycielski zarzut doprowadzenia do kryzysu przez z polityk kredytow i opcje walutowe bankw. Kryzys? Dlaczego uywamy tego sowa, ktre zabroni wymawia na wykadach swoim studentom pewien znany z licznych publikacji ekonomista? Nadal uwaa, e w Polsce nie byo i nie ma adnego kryzysu, to tylko sztucznie napdzana propaganda dla osignicia lepszych wynikw gospodarczych kosztem przeraonego konsumenta.
Kryzys siedzi przede wszystkim w naszych konsumenckich gowach, to przede wszystkim stan naszego ducha. Na rynku nie wskaniki spadku produkcji s najwaniejsze, ale stan umysu ludzi. Od ludzi zaley, jaki wymiar przyjmie kryzys. Czy przestan kupowa, a przesta dla naszego i swego interesu, ktry przecie powizany jest z naszym, nie powinni. (prelegent w Dzi, s. 110)

Nie mona dopuci do stagnacji lub zaamania gospodarki, dlatego za wszelk cen trzeba wmwi komu, e powinien postpowa wedug schematw ekonomicznych, aby ratowa pastwo i gospodark przed niekorzystnymi wskanikami i niskim PKB. Powizania, ukady i globalizacja, a gdzie jest miejsce w tej machinie dla zwykego, znajdujcego si na szarym kocu acucha ekonomicznego konsumenta?
Bieda musi by. eby co na tym wiecie si dziao musz by dwa bieguny i napicie midzy nimi. Dopiero wtedy jest ruch, a jak ruch to ycie. To, e ludzie s biedni nie jest wcale win bogatych. Szczeglnie teraz, kiedy pienidz dostpny jest dla kadego. Bieda bya, jest i bdzie (...) To rodzaj wyboru (...) (Rafa w Dzi, s. 179)

Przytocz teraz fragment z mojego eseju pt. Komu wdk? z 30 kwietnia 2008 roku, poniewa oddaje on w peni moje zapatrywania na temat ubstwa.
Przegldajc artykuy o biedzie, ubstwie, globalizacji i filantropii (...) dochodz do wniosku, e biedy nikt tak do koca nie chce zlikwidowa. Gdyby nie byo biedy, to nie byoby rwnie bogactwa, bez tego podziau wiat nie moe istnie, strac swoj warto niektre prawa ekonomii, politycy nie mieliby racji bytu, bo co mogliby nam obiecywa w nastpnej kampanii wyborczej, jeli hasa likwidacji ubstwa i zwikszenia pomocy dla biednych, to sztandarowe obietnice wielu partii politycznych? Prawd mwic, komu zaley na likwidacji biedy? Mona usysze wiele sw oburzenia na obojtno dla tego problemu, krzyki antyglobalistw, ktrzy nie wiadomo co zrobili (poza sownym i demonstracyjnym wystpieniem przeciwko globalizacji) dla najuboszych, obietnice politykw bez pniejszych efektw. Kto zauway, e nie naley biednemu dawa ryb, lecz wdk, aby t ryb mg sam zowi. Kiedy znajdzie si mdry czowiek, ktry bdzie wiedzia co jest t wdk, ktra pomoe biednemu polepszy swj byt, bez potrzeby obciania caego spoeczestwa? Kto, kto bdzie na tyle odwany, e pomoe zdoby lub wskaza t wdk?

Icie prometejskie rozwizanie sprawy do dzisiejszego dnia nie doczekao i chyba nie doczeka si zbyt szybko swojego herosa. Nikomu na tym nie zaley.
Tu chodzi o to, eby co wygra, co zarobi, by lepszym od innych (Wincenty W. w Dzi, s. 188)
Przemylenia na podstawie ksiki Stefana Pastuszewskiego Dzi; Instytut Wydawniczy wiadectwo, Bydgoszcz 2009.

12

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

SZKIC Igor Wieczorek STRACH PRZED IRONI Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy nieznani sprawcy przewrcili i uamali nog jednej z bezgowych figur, skadajcych si na projekt Nierozpoznani autorstwa Magdaleny Abakanowicz, znana pisarka i popularyzatorka surrealizmu, Agnieszka Taborska, na amach Gazety Wyborczej wyrazia niepokj i szczere ubolewanie z powodu miertelnej powagi odbiorcw wspczesnej sztuki. I wcale si jej nie dziwi, bo kryzys recepcji ironii i czarnego humoru zawartych w surrealizmie pogbia si z roku na rok, a jego stara wykadnia pozostaje niezmienna. Wikszo historykw sztuki zgadza si co do tego, e na pocztku lat 20, kiedy surrealizm si rodzi, pastwo polskie byo mode i sabe, a przecie jednym z gwnych postulatw surrealizmu by bunt przeciwko pastwu. Sabo pastwa polskiego zobowizaa artystw do obrony tosamoci narodowej, a owo zobowizanie wzbudzio w nich wielk powag, jake dalek od szyderstw i makabrycznych artw zachodnich surrealistw. I mona by na tym poprzesta, gdyby nie pewien szkopu. Bo jak wytumaczy fakt, e ten historyczny konflikt midzy mierteln powag bojownikw o wolno w jej politycznym wymiarze a wiecznie mod ironi bojownikw o wolno w wymiarze psychologicznym, cignie si blisko sto lat? Czy pastwo nie moe by silne zarwno powag tradycji, jak i gorzk ironi modych obywateli, a nie ich stuletnim rozbratem? A moe prawdziwych przyczyn coraz gbszego kryzysu recepcji gorzkiej ironii i czarnego humoru naley szuka gdzie indziej, na przykad w panicznym strachu przed si podwiadomoci, ktr surrealici wiadomie eksploatuj i prezentuj widzom w swych onirycznych obrazach? Wybitny historyk sztuki, Hans Belting, od dawna lansuje tez, e obraz zrodzi si i zagwarantowasobie miejsce w przestrzeni publicznej dziki kultowi zmarych, jako swoiste medium ciaa, co musi prowadzi do wniosku, e obraz dopiero wtedy staje si obrazem, gdy jest oywiony przez widza. Tak rozumiany obraz jest bytem ponadczasowym, ale nie bezczasowym, czyli innymi sowy jest bytem nadrzeczywistym. To pewnie wanie dlatego tak trudno si z nim upora bez odniesienia do jakiej uniwersalnej zasady, ktra z natury rzeczy nie mieci si w adnym obrazie. H. Belting uwaa ponadto, e zarwno kult obrazw zwany ikonoduli, jak i jego zjawisko przeciwne, czyli niszczenie obrazw zwane ikonoklazj, s tylko dwiema stronami tego samego medalu wadzy obrazu nad czowiekiem. Jestemy we wadzy obrazw, ktrych nie rozumiemy, bo postrzegamy je rnie, zalenie od punktu widzenia. A jake znamienny jest fakt, e wanie ta nasza odrbno w postrzeganiu obrazw, ktrych w rzeczonym sensie wspautorami jestemy, jest leitmotivem nikczemnie uszkodzonego zespou wyniosych, bezgowych figur autorstwa M. Abakanowicz. Te pompatyczne figury zmierzaj w rnych kierunkach, lecz maj wsplny krgosup. Nie widz siebie nawzajem, a jednak stanowi tum, anonimowy tum. Komu zagraa ten tum? Prawdopodobnie komu, kto nie wie, czym jest ironia. Ten kto jest normalnym czowiekiem, lecz sdzi, e staje si rzeb, na domiar zego, bezgow. Widzi, e tum go pochania, wic stawia zacieky opr. Nie jest ikonoklast ani ikonoduem, ale ikonofobem. Uzdrowi go moe jedynie solidna dawka ironii, a problem polega na tym, e trudno j zaaplikowa. Gdyby nieszczsny wandal by uzdolnionym rzebiarzem, to mgby wyleczy si sam, tak jak Jean Tinguely, wybitny szwajcarski twrca samoniszczcych si rzeb. Ten niepospolity czowiek dugo cierpia z powodu powszechnej, gbokiej wiary w ponadczasow moc rzeb.
13

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

Drania go pycha twrcw konkurujcych ze mierci i ujarzmiajcych czas. Po wielu latach udrki sprbowa si im sprzeciwi. Z podziwu godn finezj da upust swojej frustracji a jednoczenie ambicji, tworzc autodestrukty, czyli zabawne maszyny o artystycznych ksztatach, ktre wzbijay si w niebo, apotem spaday na ziemi i bardzo spektakularnie, czsto z ogromnym hukiem, obracay si w proch. Dziki autodestruktom J. Tinguely wrci do zdrowia i co szczeglnie ciekawe zrobi wiatow karier jako wybitny rzebiarz, piewca tymczasowoci. A jednak min si z celem, ktry sobie postawi, bo wielki adunek ironii zawartej w autodestruktach nie obrci si wniwecz i nadal szybuje w przestworzach ponowoczesnej kultury. Jak j sprowadzi na ziemi? Tego niestety nie wiemy, bo dry nas strach przed lataniem. ESEJ Krzysztof Jurecki NA NIEKOCZCEJ SI DRODZE. FOTOGRAFIA I WIDEO W KONCEPCJI ANDRZEJA DUDKA-DRERA
...Jestemy istotami niematerialnymi, mimo pozoru materialnoci. Czowiek jest pewnego rodzaju SKUPIENIEM ENERGII, ktra na czas naszego ycia suy w tym wymiarze, w tej czasoprzestrzeni. DRER to taki potny modu, ktry pochania pozostae obszary. REINKARNACJA jest nadrzdn przestrzeni. Nastpnie wchodzi w to ANDRZEJ DUDEKDRER JAKO YWA RZEBA, a potem pojawiaj si rne MEDIA, ktre towarzysz i dokumentuj WIDEO, FOTOGRAFIA, GRAFIKA, MALARSTWO, PERFORMANCE."1

Jaka dziedzina sztuki jest istot dziaa artystycznych Andrzeja DudkaDrera, ktry jest znany, ale przede wszystkim postrzegany przez krytyk artystyczn, jako ekscentryk? Czy performance jest gwn osi jego twrczoci? Jak oceniaj go krytycy sztuki i obserwatorzy jego dziaalnoci? Jaki sens ma uprawianie przez niego take tradycyjnych technik, takich jak grafika? Czy jego sztuka naley do zakresu tradycji neoawangardy, czy te przeciwnie rozwija si w dawnym paradygmacie sztuki? Moje rozwaania powicone s przede wszystkim mao znanym pracom z zakresu fotografii i wideo, a w konsekwencji posu do odpowiedzi na niektre postawione powyej pytania.2 I. Fotografia lustrem duszy i jani Punktem wyjcia dla jego twrczoci byy traumatyczne przeycia osobiste z koca lat 60. wzmiankowane i opisywane w wielu tekstach o artycie, oraz poszukiwanie drogi wyjcia z pustki duchowej. W tym czasie zainteresowa si filozofi Dalekiego Wschodu, zacz uprawia jog, potem gra na wasnorcznie wykonanym sitarze (1974). Pomoga mu, jak twierdzi, gwnie medytacja, ktra, co podkrela sam artysta, jest synkretycznym poczeniem aspektw duchowych kilku wielkich religii wiata. Wanie medytacja jest zwornikiem i si oywiaj jego osobowo i nierozerwalnie z nim zwizan aktywno wszdzie i w kadym miejscu. Na pytanie czy jest chrzecijaninem, z pewnoci odpowiedziaby jestem prawdziwym chrzecijaninem.3 Joga w jego wydaniu dotyczy caego jego ycia, take takich aspektw jak
14

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

ubir, jedzenie, pielgnacja rolin. Wanym zaoeniem jego twrczoci jest koncentracja na wasnej osobie, co mona by okreli mianem egocentryzmu, a nawet narcyzmu.4 Ca sw fotograficzn twrczo skupia na autoportrecie, ktry do lat 90. by rodzajem lustra, w ktrym odbija si jego realny obraz, otwierajcy si na obszar psychiki i podwiadomoci. Twrczo fotograficzna wrocawskiego artysty komunikuje nam nie tylko zmian physis, bo nie o bios tu toczy si gra, ale nieustanne zmaganie si z wasnymi lkami, obsesjami, czy demonami, ktre czaj si w mrokach podwiadomoci. Pojawiaj si aluzje i nawizania nie tylko do postaci Albrechta Drera, ale take do ukrzyowanego Chrystusa! Czy w takim przekazie nie ma aktu przekroczenia i odrobiny blunierstwa? Wszystko zaley od pobudek i intencji. W tym przypadku s one religijne, w przeciwiestwie np. do twrczoci z lat 80. i 90. Czecha Jana Saudka. 1. W cieniu piktorializmu Zanim artysta zbliy si do formacji modernistycznej, w udany sposb bada moliwoci medialne tzw. technik szlachetnych, w ktrych stara si realizowa, bdc po czci twrc nowoczesnym, korzystajcym z zasady fotomontau. Dlaczego tak si dziao? Od poowy lat 60. i na pocztku 70. artysta wykonywa prace w tych technikach, ktre w tym czasie we Wrocawiu byy kontynuowane jako pokosie dowiadcze z okresu midzywojennego, gwnie z krgu Lwowskiego Towarzystwa Fotograficznego, a w szczeglnoci naukowej dziaalnoci Witolda Romera. W latach 50. i 60. Wrocaw sta si polskim centrum uprawiania technik piktorialnych, gdy wielu twrcom takim jak Bronisaw Kupiec, Kazimierz Czobaniuk czy Henryk Derczyski, wydawao si, ze jest to zasadnicza moliwo rozwijania prawdziwej fotografii. Brakowao im jednak idei, ktre ju wwczas posiada DudekDrer. W 1965 roku powstaa pierwsza praca DudkaDrera AutoportretyPrzeksztacenia, w ktrej uyte zostay techniki solaryzacji i izohelii. Modziecza twarz artysty przypomina troch dziewczc, co w tej chwili, przynajmniej przez moment, moe wydawa si zaskakujce. Ale przypomina te o innym stereotypie urody, tak cenionej przez surrealistw, polega na eksplorowaniu dziecicej jeszcze kobiecoci, jednoczenie zbliajcej si do wyobraenia mskiego, czego przykadem jest sama Claude Cahun, dziaajca w krgu Bretona w latach 30. W autorskiej technice chromianowej w kleju, gdzie baz jest klej tzw. stolarski wykona bardzo wane realizacje, do dzi powszechnie nieznane. Myl, e s one take z perspektywy teorii i sztuki ponowoczesnej istotne, poniewa pokazuj nie tylko niekonwencjonalnie fotografowane akty, wyobraenia mniej lub bardziej erotyczne, ale i namitne pragnienia, z ktrymi kady musi si zmaga. Dziwne s te akty, a nawet w sensie teorii surrealizmu i symbolizmu niesamowite, gdy ukazuj jak blisko moe istnie obok siebie erotyzm i religia, interpretowane przez artyst jako pragnienie posiadania... Kolejn cech tych prac jest niezwyke poczenie tego, co tradycyjne, z tym, co nowoczesne, a nawet obrazoburcze. Auto... Destrukcje (1971) pokazuj, e problemy religijne, a take dylematy wasnej tosamoci i duszy(jani) w poczeniu z bolesnymi wydarzeniami osobistymi, mog by grone dla psychiki. Wida to np. w pracy z tej serii przedstawiajcej ekspresyjn sylwetk artysty, dla ktrej ocaleniem moe by tylko ycie duchowe i modlitwa. W zwizku z powyszym ju w 1973 roku wykona performance Autoukrzyowanie, ktre miao pomc przede wszystkim jemu samemu, a w dalszej kolejnoci caemu wiatu. Kontekst tej pracy jest dramatyczny, zwizany ze mierci brata Jzefa, ktry zgina rwnie w wypadku, podobnie jak wczeniej ojciec. Z drugiej strony w twrczoci DudkaDrera pojawia si jungowski motyw cienia, istoty diabolicznej, co
15

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

moe by wynikiem potgowania si rnych ciemnych si w samym artycie. Wida to dokadnie w zaginionym obiekcie przestrzennym z cyklu Kto miuje ycie swe..., 70 x 70 cm x 12 cm, (obiekt przestrzenny, fotografia brom; 1974), w ktrym wykorzystana bya fotografia a sam ich ukad stwarza, co interesujce szczeglnie w zakresie tradycji opartu i sztuki kinetycznej, iluzj uycia soczewek. Inne realizacje w technice kleju przedstawiaj fantastyczny i jednoczenie apokaliptyczny pejza miasta (Modlitwa o co). Stara, zabytkowa architektura bdca nonikiem okrelonych znacze, poczona zostaa z ywioow i kakofoniczn kolorystyk fioletw i czerwieni. Prace te s wane take z innych powodw s potwierdzeniem chci poszukiwania nowych rozwiza technicznoformalnych, czc w sobie pojcie tradycji i nowoczesnoci, co stanie si jedn z waniejszych cech jego intermedialnej twrczoci. W Odczynianiach (1976) o niezwykej piekielnej wrcz kolorystce, walczy za pomoc modlitwy, niczym redniowieczny wity, z infernum, ktre przenika ca przestrze, niczym w Jdrze ciemnoci synnym opowiadaniu Josepha Conrada. Kilka zdj z tej serii posiada niezwyk moc obrazu, wynikajc z realnoci sceny, mimo jej onirycznej atmosfery. Gest modlitwy, ukrzyowania uczyniony wrd dominujcych fragmentw rzebiarskich ng, pokazujcych lady po czowieku i jego humanistycznym dziedzictwie Ale nie wszystko zostao stracone..., taka refleksja take pojawia si po odczytaniu/zrozumieniu tych niezwykych prac. W tym religijnym kontekcie pojawia si kolejna seria Kuszenie nie witego Andrzeja, w ktrej posta nagiego artysty w gecie modlitewnym, na podobiestwo redniowiecznego w. Antoniego Pustelnika, wystawiona zostaa na pokusy materialnego wiata. Tylko modlitwa daje schronienie i moliwo ocalenia. W ten sposb artysta kontynuuje autentyczne poszukiwania istniejce w religijnoci od pnej staroytnoci, a ktre zostay zniwelowane lub wrcz uniewanione w nowoytnoci i nowoczesnoci. W 1977 roku wykona trzy wybitne fotomontae w technice czarnobiaej przedstawiajce ucite wasne gowy, przypominajce kamienne, zastyge w bezczasie rzeby, jakby odcite od ciaa, spoczywajce wrd trawy. S one staym elementem powtarzajcym si na kadym zdjciu.5 Ta seria skada si z trzech elementw, motywem czcym s przedstawienia gw z zamknitymi oczami. Dlaczego ten tryptyk jest niezwyky? Praca zaczyna si romantycznym, lecz troch apokaliptycznym zachodem soca nad Wrocawiem. W nastpnej fotografii dominujcym elementem s rce w gecie modlitewnym, wyraajce akt pokory i zarazem proby. Na ostatniej nogi artysty symbolizuj ukrzyowanego Chrystusa. Czy mog by one nogami DudkaDrera i Chrystusa jednoczenie? Z pozoru moe to by sprzeczno, ale myl, e w tym przypadku jej nie ma. Nastpio poczenie dwch wyobrae i poj o religijnym znaczeniu. W kocu Chrystus sta si czowiekiem, aby zrozumie jego dol i bl istnienia, pozna pieko na ziemi. Prace artysty z lat 60. i 70. pozwalaj po raz kolejny zrewidowa pogldy na polsk fotografi tego okresu. Do artystw podejmujcych w interesujcy sposb problematyk religijn, jak Adam Bujak, zaliczy naley take DudkaDrera. Jestem przekonany, e dla dokona polskiej fotografii tego czasu s to prace jedne z najwaniejszych, w pewien sposb bliskie take fotomontaom Zofii Rydet z koca lat 60. i pocztku lat 70., pokazanych m.in. na Wystawie fotografii subiektywnej i Fotografowie poszukujcy. Ale prace DudkaDrera po pierwsze: pokazywane w wskim gronie odbiorcw nie byy szerzej znane, po drugie: czonkowie ZPAFu, kontynuatorzy idei Jana Buhaka i Witolda Romera nie chcieli wiedzie, e sztuka moe wyraa ekstremalne stany psychiczne, sigajce do najskrytszych pokadw podwiadomoci.

16

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

2. Bycie nowoczesnym. W krgu fotomedializmu W latach 70. i 80. twrczo DudkaDrera w zdecydowanie wikszym stopniu ulega zblieniu do silnej we Wrocawiu formacji neoawangardowej, w ktrej centrum stanowia grupa i galeria Permafo, cho ilo wybitnych artystw zwizanych z t formacj neoawangardow budzi podziw. Mona wskaza bliskie jej idee pojawiajce si w latach 70. w twrczoci Jerzego Rosoowicza, Zdzisawa Jurkiewicza, a zwaszcza Kryspina Sawicza, ktrego interesoway problemy tautologii autoportretu. Blisk DudkowiDurerowi postaw duchowej samorealizacji z akcentowaniem wasnej fizjonomii reprezentuje twrczo z lat 80. Wacawa Ropieckiego, ktra w Polsce pokazywana bya a do pocztku lat 90. kiedy artysta by komiwojaerem wasnej sztuki. W latach 80. i 90. fotografia w koncepcji DudkaDrera penia wielorak rol: 1) autonomicznej koncepcji rozwijajcej idee wok wizerunku, tosamoci, psychicznej przemiany, a take sztuki o fotomedialnym znaczeniu; 2) skadnika performance, w ktrym fotografie artysty zapeniay przestrze galerii, zastpujc nagrania magnetofonowe. Funkcj fotografii zajo pniej wideo. Tutaj take naley umieci wszystkie zdjcia powstajce w aspekcie ywej rzeby i bdcych jej pochodn, jak sztuka butw, sztuka spodni, etc., najczciej zamienianych w kostium druku cyfrowego, ktry od koca lat 90. jako forma utrwalenia obrazu zajmuje coraz powaniejsze miejsce;6 3) skadnika grafik druku cyfrowego, poddawanego, podobnie jak filmy wideo, obrbce wykorzystujcej specyfik medium, w tym upodobanie do geometrycznych form, jak koo, prostokt, kwadrat, np. bardzo interesujc prac jest Cisza a po grb (1996); 4) istotne jest take posugiwanie si reprodukcjami obrazw z wizerunkami Albrechta Drera malarskimi autoportretami uzupenionymi czsto wasnymi interwencjami, zmieniajcymi ich pierwotny wyraz (np. Apokalipsa w tczowej spirali,1990). Najwaniejsze prace powstay w ramach pierwszej koncepcji. Reprezentuj ja statyczne i proste w sensie inscenizacji autoportrety.7 Autoportret zmultiplikowany skada si ze statycznych obrazw przypominajcych kadry z filmu Mental Steps. Te wyobraenia s niepokojce, wiadcz o moliwoci rozpadu kadej tosamoci i psychiki. Proces dezintegracji tosamoci znany z medytacji dalekowschodniej, moe by jednak grony, o czym pisa kiedy w opowiadaniu Tajemnica doktora Honnenbegera Mircea Eliade. W latach 70. powstay take fotomontae, bdce rezultatem oddziaywania konceptualizmu poetyckiego (np. Zdzisaw Jurkiewcz) czy poezji wizualnej, ktrej wybitnym przedstawicielem okaza si Stanisaw Drd. Przykadem jest realizacja skadajca si z trzech fotografii Ingerencja, ktra posiada w sobie rwnie skadnik czenia i nieokrelonej podry po czasie i przestrzeni. Z tego okresu pochodzi przynajmniej kilkadziesit autoportretw, zapisujcych powoln lub szybk przemian swej fizycznoci. Artysta oglda si w obiektywie aparatu niczym w lustrze. S to zdjcia bez pretensji do bycia progresywnym, bulwersujcym, ironicznym. Ich cech jest prostota i autentyczno przedstawionych sytuacji, mimo, e pokazuj rne odcinki czasu, zestawione na kolejnych zdjciach. Tego typu postawa pojawia si w fotografii polskiej pocztkowo u Wiesawa Hudona, potem u Andrzeja i Natalii Lachowiczw. Ale w przypadku DudkaDrera mamy do czynienia z now jakoci, z pewnoci przypominajc take postaw Josepha Beuysa, ktry kad sytuacj i chwil umia wykorzysta do wasnej, oryginalnej
17

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

koncepcji sztuki. Swych kulturoworeligijnych rde poszukiwa nie w Bonn czy w Nowym Jorku, ale na obrzeach Europy, a take w szamanizmie. Za pomoc kadego dosownie rodka i kadej formy moga si dowolnie materializowa we wasn formu. 3. Czasy postmodernizmu Postmodernizm to refleksja teoretyczna polegajca na zmianie patrzenia na sztuk i kultur, polegajca na ujawnieniu nowych aspektw (feminizm, homoseksualizm), czy regu, ktre z racji represyjnoci pastwa nie mogy by wczeniej zauwaone, czy waciwie interpretowane. To take twrczo odwoujca si do akceptacji innego i multikulturowej rwnoci wszelkich kultur. Fotografia DudkaDrera jest do pewnego stopnia niezalena od md i konwencji, jakie zapanoway w latach 90. i rozwijajcych si w chwili obecnej. Ale nie do koca. Jeli postmodernizm interpretowany bdzie rwnie jako twrczo najnowszych technologii w zakresie cyfrowego opracowania fotografii i wideo, to mona wskaza jego oddziaywanie widoczne take w aktywnoci wrocawskiego artysty. W latach 90. i obecnie wiadomie eksploruje nowe moliwoci montau komputerowego (np. Autoobserwato I ver. III) Interesuje go nie tylko twarz, ale take poszczeglne ywe formy geometryczne, w tym proces powstania i zanikania obrazu, jako potencjalnie kadej wyobraonej formie. Tego typu realizacje s konsekwencj dziaalnoci graficznej Eschera a wczeniej malarskiej Salvadore Dali, a take malarzy epoki baroku (Momper), a nawet renesansu (Hans Holbein m., Andrea Mantegna). Ale w obecnych czasach jest to take popularna rozrywka propagowana prze magazyny ilustrowane, gdzie mona znale tzw. figury niemoliwe, badajce nasz percepcj wzrokow. Ale wrocawskiemu artycie suy to do przekazania idei cigej transformacji, nieustajcego dziaania prawa karmy (Analogie II, III, IV). Tak wic w udany sposb nie tylko czy rne realnoci (Apokaliptyczna identyfikacja I, 2002 a zwaszcza Apokaliptyczna identyfikacja IV), ale wychodzi poza schematyzm tradycji abstrakcji geometrycznej i penetruje w rejony graniczne fotografii, przechodzc pod wzgldem technologicznym do grafiki, cho punktem wyjcia, czy, precyzujc, jednym z punktw bya fotografia. II. Wideo zapisem niekoczcej si drogi po meandrach ycia i sztuki 1. Wczesne filmy (lata 80. ok. 2000). Twrczo wideo DudkaDrera nie ma do tej pory swego omwienia cho artysta na tym polu dziaa ju od pocztku lat 80. Nie jest te umieszczana w podstawowych opracowaniach nt. polskiego wideo.8 Wynika to z podobnych uwarunkowa, jak ma to miejsce w przypadku fotografii. DudekDrer poda wycznie wasn drog, tworzy wasn konwencj w ramach jzyka wizualnego wideo, ktra wykazuje zwizki przede wszystkim z fotografi, a take z grafik. Co bardzo istotne jego utwory filmowe nie pasuj do adnego nurtu sztuki polskiej, dlatego w wikszoci pozostaj nieznane. Zainteresowanie wideo pocztkowo wizao si z dokumentacj performance (Meditation on Copyright 4, 1983) i odbywaniem podry, z ktrych szczeglnie istotna bya wyprawa do Australii w 1989 roku. Od tego czasu powstay pierwsze samodzielne filmy. Dla
18

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

mnie istotny jest Nothing; obraz jest bardzo statyczny, pozwala inaczej spojrze na upywajcy czas, ktry bardzo powoli mija. Wyznaczaj go wolno przesuwajce si chmury na niebie. Ten motyw pojawi si take w innych realizacjach powstaych ju na pocztku XXI wieku. Sensitive Rail... oraz Stairs poruszaj motyw wdrwki, chyba najbardziej charakterystyczny temat jego twrczoci. Jest on wdrowcem typu romantycznego, ktry odkrywa wizualne stany, pikne, cho mogce skrywa nie tylko przemijanie, ale take mier, jak widzimy to w penym melancholii filmie Cemetary, ktry wykorzystuje moliwoci technicznego zwielokrotnienia obrazu i jego pomniejszanie. Wszystko skupia si w formie prostokta, ktry wedug teorii Carla Gustava Junga, wyraonej w ksice Archetypy i symbole, jest form symboliczn, do ktrej adoptowane zostao Zo, do tej pory w religii i sztuce chrzecijaskiej odrzucone lub zepchnite na margines, co wyraa forma trjkta jako idei Trjcy wietej.9 W utworach tych dominuje motyw drogi, zwizany z podrami, zmienno i nieuchwytno wiata. Wszystko jest ulotne, nie ma dramatycznych zdarze i wydarze. Wszystkie powyej opisane elementy wiata widzianego i zapisanego na tamie magnetycznej, pojawiaj si w nastpnym okresie. 2. Sztuka jest form medytacji.10 Wideo z XXI wieku. Sztuka zwizana z medytacj lub jako forma medytacji jest niepopularna, nawet wrd artystw zwizanych z Zen, cho miaa wielu wielkich przedstawicieli, jak malarz Marc Tobey czy fotograf Minor White. Take w niektrych pracach i przede wszystkim w wystpieniach Josepha Beuysa mona wskaza prb takiej postawy (akcje: Jak wytumaczy obrazy martwemu zajcowi, Kojot). Przykadem tego typu postawy artystycznej jest film DudkaDrera pt. Border. Czym jest tytuowa granica? A moe znikna w wyniku zacierania si konturw wiata, ktry opiera si na reprodukcji i kulturowej fikcji, czego przejawem jest pojawiajca si na pocztku i kocu filmu synna Statua Wolnoci z 1886 roku. O jej fikcyjnoci wiadczy te fakt, e niewielu ludzi wie, e jej twrc jest francuski rzebiarz F. Bartholdi. Nie reprezentuje ona tak naprawd idei wolnoci, gdy jest tworem sztucznym. Wolno i wyzwolenie zdobywa si poprzez medytacj. Widzimy posta artysty, ktry przenika cay wiat, take miejsca nierealne i nieprawdziwe, bo pojawiajce si z filmowania reprodukcji fotograficznej. Jest to utwr refleksyjny, oparty na zasadzie rozbijania i scalania obrazu oraz przenikania si kilku realnoci. Mental Steps to jakby zmienna w czasoprzestrzeni fotografia, cho take przenikajca si z innymi realnociami. Film prezentuje portret zwielokrotniony i zmultiplikowany, w znaczeniu rozpadu jednej tosamoci (osobowoci), ktra wypala sw materialn powok. Trans Trip traktuje o potrzebie medytacji w kadych warunkach i okolicznociach, take w czasie picia herbaty czy podczas wizyty w toalecie. Medytowa mona nad kad form, take nad filiank herbaty z wyobraaniem ryby. Wtedy zacznie znika jedyna realno tego wiata, ktry do pewnego stopnia jest uud, i mog pojawia si inne wyobraenia, inne realnoci. Velocity rozczonkowanie i czenie wszelkich form na tym wiecie jest odwieczn zasad . Take artysta jest elementem niesychanie szybko zmieniajcej si rzeczywistoci. To najbardziej dynamiczny i abstrakcyjny w formie film artysty. Tylko czasami widzimy w nim elementy znanej nam rzeczywistoci w postaci muru z graffiti czy widoku nieba. Transfer of Energy to film przedstawiajcy w symboliczny sposb zmian energii, wsysanie realnych istnie ludzkich i ich rzeczywistoci do koa ycia i mierci podstawowego
19

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

pojcia formuy dalekowschodniej. Rozpoczyna si odrealnionym kolorystycznie widokiem miasta. Znw nakadaj si rzeczywistoci, jeden ze skadnikw jest nawet surrealny, gdy takie jest te codzienne ycie. Widzimy modzieca noszcego na gowie rzeb to nie jest teatralna inscenizacja lecz rytua. Do Tendency punktem wyjcia byo Biennale w Wenecji 2003. W idcym tumie ludzi nie wiadomo kto idzie do przodu, a kto si cofa. DudekDrer konfrontuje si tu z rzeb znanego amerykaskiego artysty Charlesa Raya. Stawia pytanie, co jest prawdziwsz form sztuki? On jako ywa rzeba czy realistyczna w formule naga kobieta z rzeby Raya? Dudek Drer nie ma wtpliwoci to on jest waciw form sztuki! Film zaczyna si od pomienia wiecy i koczy identycznym kadrem, co przypomina klimat fotografii z cyklu ywioy Zygmunta Rytki, ktry sfotografowa ponc wieczk na tle doni. Bardzo piknie zaczyna si film Trans Wishes I. Widzimy widok wzgrza, sup i chmury, ktre tworz idealny porzdek klasyczny w znaczeniu dziedzictwa staroytnej Grecji. Nie zakcaj go nawet oboki, ktre nagle (si kreacji artysty) zmieniaj swj bieg i pyn w odwrotn stron. Wszystko skupia si w renicy oka DudkaDrera, to ono wyznacza struktur wiata. Wszystko jest relatywne, zmienne, podporzdkowane czy te zwizane z muzyk, cho ta powstaa pniej jako forma konstruujca wiat widzialny. Jaki film jest rodzajem klamry spinajcej cao jego zainteresowa w wideo? Wydaje mi si, ze takie postulaty najlepiej wypenia Invisible Time, ktrego muzyka w odrnieniu od innych tego typu utworw jest bardziej apokaliptyczna. Film ten pokazuje tych ktrzy id do przodu i cofaj si i vice versa. Nie wiadomo jaki jest prawdziwy porzdek czy forma ruchu. Czy jest linearny czy eliptyczny etc. Wyjcie z tej sytuacji, ktrej pojawia si napis Last Minute jest pozostawienie, jak sam uradowany DudekDrer czasie wiecznym w medytacji, wytyczonej form koa, wok ktrego krci si artysta. Artysta w delikatny sposb zdaje si mwi pamitaj, kada chwila jest ostateczna, moe zadecydowa o twej formie przyszego bytu. Intoduction to pokazuje walk wszystkiego ze wszystkim, nawet ywiou ognia, ktry si materializuje w najrniejszych wizualizacjach. Sam artysta w wielu swych filmach stara si pokaza inn moliwo, ktr wyznacza medytacja twrcze podtrzymywanie struktury wiata, gdy tylko to moe uczyni. 3. Co jest kamer? Oczywicie umys artysty, ktry wykorzystuje oprogramowanie elektronicznych kamer cyfrowych. Z pozoru jego filmy s nuce, z powtarzajcymi si motywami. Wielu odbiorcw nie moe przedrze si przez ich specyficzn form, dodatkowo nie rozumiejc ich problematyki. Jest przykadem artysty, ktry doskonale kontroluje narzdzie, jakim jest kamera, cho posuguje si troch monotonn form, pozbawion narracji i mocnych akcentw dramaturgicznych, co nie w peni odpowiada typowej strukturze filmowej. Struktura Bardzo interesujca jest struktura jego filmw z drugiego okresu twrczoci, ktra przypomina zasad znan z obrazw unistycznych Wadysawa Strzemiskiego, a potem dziaalnoci amerykaskich action painters z lat 50. Jest to wychodzenie poza ram (over All), nie tylko naszego umysu, ale zasad narracji filmowej. Forma jego filmw jest nie tyle kolaowa, co fotomontaowa, ze skonnoci do geometryzacji wielu form. Struktura jest swobodna, nie linearna, przywodzca na myl wiat oniryczny, w ktrym rzadko widzimy realno motyww, bdcych tylko dopenieniem.
20

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

Symbolika Kady twrczy artysta poszukuje nowych form symbolicznych, oczywicie w ramach uprawianego dyskursu artystycznego. Inny bdzie w schemacie malarstwa abstrakcyjnego (np. Leon Tarasewicz), inny w jzyku fotografii (Zygmunt Rytka), jeszcze inny w okrelonej formule zwizanej z wasn egzystencj (Roman Opaka). Czy tak formu wasnego jzyka symbolicznego znalaz DudekDrer? Jestem przekonany, e tak. Jego symbolika odnosi si do uzmysawiania idei drogi ycia, poszukiwania peni, pokazywania problemu wypalania si materialnej formy ciaa. Takimi wasnymi symbolami s: oko, ogie, motyw drogi, podry, przemiany energii. W ten jzyk wczone s inne wczeniejsze formy, jak sztuka butw, sztuka spodni etc. Czym jest sztuka wedug DudkaDrera? Czy warto zastanawia si, jaka forma jego twrczoci jest najwaniejsza? Myl, e jej cech jest intermedialno (multimedialno), o ktrej Franciszek Chmielowski pisa: Sztuka od dawna bya multimedialna w sensie synkretyzmu rodkw przedstawienia i taka nadal pozostaa, najbardziej w dziedzinie okrelanej nazw sztuk widowiskowych. [...] Moliwe jest, e nowa, multimedialna sztuka przejawia tendencj powrotu do ideaw sztuki jako ywioowego, oddziaujcego na wiele zmysowych receptorw para religijnego procesu, jakim bya sztuka u zarania europejskiej kultury. [...]Sdz, napisa Chmielowski e natura sztuki multimedialnej w porwnaniu z natur sztuki dawniejszej nie ulega zbyt daleko idcym zmianom oraz e zmiany maj charakter raczej ewolucyjny ni rewolucyjny. W dalszym cigu gwn sprawnoci sztuki pozostaa gotowo postaciowania, nadawania ksztatu nowym, pojawiajcym si znaczeniom w ludzkim wiecie. Jest to chyba stae i niezbywalne zadanie sztuki, funkcja, w ktrej realizuje si to, co dla niej istotne. Jeeli bowiem wemiemy w nawias lub uniewanimy jej filozoficzn (ontologiczn i epistemologiczn) medialno i zwizan z ni funkcj prezentowania nowych sensw to c pozostanie nam z jej dzie? Tylko sama materialna naoczno, konkretna rzecz, ktra w Ingardenowskiej estetyce bya okrelana jako podstawa bytowa. Okrelenie to zachowuje wano take w przypadku dzie sztuki nowych mediw, ktre pozbawione funkcji przenoszenia znacze zostaj zredukowane do poziomu elektronicznych zabawek lub gadetw.11 Trudno odpowiedzie na pytanie, co jest istot jego twrczoci performance, fotografia, grafika, wideo? Moe on sam jako idea ywej rzeby, ktra czy wszystkie formy multimedialnej aktywnoci. Jego postawa moralna, nastawienie na transcendencj godne s najwyszego uznania. Z pewnoci w wielu dziedzinach artystycznych, jak performance, grafika, fotografia czy wideo artysta znalazo nowe aspekty wypeniajce wiat jego sztuki, take formalne aspekty.12 W udany sposb rozwija odwieczne zagadnienia dyskursu artystycznego nt. powinnoci sztuki i artysty. Czym jest sztuka wedug DudkaDrera? Nim samym i materializowanymi przez niego formami artystycznymi lub okooartystycznymi, gdy w kadej sytuacji moe wykona dzieo z przypadkowych przedmiotw, np. pudeka po zjedzonej pizzy. Ale czy to jest dzieo sztuki? Sytuacje te, krelone w wielu miejscach jego pobytu przypominaj o micie zwizanym z krlem Midasem, a take postulaty oraz praktyk Josepha Beuysa, ktry stosowa podobn metod pracy twrczej, polegajc na maksymalnym rozplenieniu swej energii
21

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

twrczej.13 Ale dorobek artystyczny, z jakim mamy do czynienia w przypadku DudkaDrera wzbudza najwysze uznanie. Czasami jego tropami podaj nieliczni modzi adepci wideo i performance, jak np. medytujcy Marek Zygmunt. W tym samym kierunku ju od pocztku lat 60. XX wieku zdaje si zmierza malarz Andrzej Urbanowicz. Ta droga godna jest nie tylko uwagi, ale take pielgnacji, gdy kady ogrd jest te Twoim ogrodem.

Przypisy: 1 A. DudekDrer, [tekst bez tytuu], Andrzej DudekDrer: Meta...Przestrzenie X, kwiecie maj 1995, Galeria 526, Poleski Orodek Sztuki, d s. nlb, (druk ksero). W przytoczonym fragmencie zachowano oryginaln pisowni. 2 Jednym z nielicznych wydawnictw, gdzie przedstawiono twrczo A. DudkaDrera na tle wrocawskiego rodowiska fotograficznego jest album Fotografia we Wrocawiu 19451997, Wrocaw 1997. Sdz, e jego twrczo fotograficzn i wideo, nie mwic o performance i muzyce, naley sytuowa na tle sztuki polskiej, cho z rnych powodw, nie bdzie ona naleaa do dominujcego nurtu. Jest twrc osobnym, poza problemami konceptualizmu (lata 70.), nowej ekspresji (lata 80.), sztuki krytycznej (lata 90.). Dla niektrych polskich artystw, poszukujcych w medytacji swej duchowej realizacji, moe speni rol podobn nieco do roli, jak speni w Niemczech w latach 70. i 80., a potem na caym wiecie Jospeh Beuys. 3 Takie pytanie mona stawia tym, ktrzy reprezentuj popularny, lecz take niebezpieczny w swej materii synkretyzm religijny. Czy najprostsza droga w naszej cywilizacji i kulturze nie prowadzi do katolicyzmu (C. Gustaw Jung) lub prawosawia (Jerzy Nowosielski, Mircea Eliade)? Czy pojecie karmy nie zostao zniszczone i ostatecznie unicestwione w wiecie zachodnim przez mier i zmartwychwstanie Chrystusa, ktry sta si czowiekiem i cierpia? 4 Ten aspekt analizuje dokadnie w swym tekcie A. Kostoowski, Zmiana nawozu sztuki, w: Andrzej DudekDrer , Meta... Trips... Arts II , West Berlin 1986 [wyd. prywatne artysty] . 5 Ciekawe skd pojawio si w twrczoci DudkaDrera zainteresowanie fotomontaem. By moe jest ono efektem wystawy Aleksandra Krzywobockiego z 1975 roku z Muzeum Narodowego we Wrocawiu. W jednej, jak dotychczas, monograficznej wystawie tego wybitnego artysty, pokazano jego wyjtkowe wyczulenie na stany surrealistycznej podwiadomoci. 6 W ramach tej formuy performance naley wspomnie o wyjtkowej pracy, ktra zapisana zostaa na fotografii w postaci rysunku wietlnego pt. Projekt MetafizycznoTelepatyczny w 524 rocznic rodzin Albrechta Drera (1995). Istot performance DudkaDrera jest medytacja poczona z duchow muzyk gran na sitarze, unicestwiajc fizyczne superego. Wan jej form jest niszczenie, a take nakadanie poszczeglnych wizerunkw artysty i jego archetypw, jak Albrecht Drer, co szczeglnie widoczne byo w wystpieniu Meta...Relacja (Muzeum Narodowe we Wrocawiu, 2003), a miao swych antenatw w kwestionujcym pozycj fotomedializmu performance Andrzeja Ryckiego z 1973 roku pt. Identyfikacja pozorna. Notabene postawa Ryckiego poprzez poszukiwanie sacrum w desakralizowanym wiecie jest bliska DudkaDrera, ale podstawowa rnica polega na fakcie, ze Rycki czy sw sztuk z twrczoci chrzecijask, w wersji katolickiej, cho o neoawangardowym rysie. 7 Takie prace po raz pierwszy od wielu lat pokaza Andrzej Saj na ekspozycji Autoportrety (2005). Z pewnoci prace DudkaDrera wrd klasykw polskiej fotografii nie tylko naleay do interesujcych, ale najbardziej udanych, gdy podobnie jak Markowi Gardulskiemu, chodzio mu autentyczny zapis swej fizjonomii i psychiki. 8 Do wyjtkw naley katalog Video, instalacje, performance, Muzeum Sztuki i Muzeum Narodowe w Poznaniu, d 1994, w ktrym zaprezentowano artyst. 9 Oczywicie powstaje problem interpretacyjny polegajcy na fakcie, e DudekDrer odwouje si do synkretyzmu religijnego, w ktrym jednak czynnik dalekowschodni, w tym pojcie reinkarnacji, odgrywa waniejsz rol od tradycji chrzecijaskiej. Z tego powodu mog pojawi si wtpliwoci stosowania psychologii gbi Junga do interpretacji sztuki wrocawskiego artysty. 10 Nie tylko oczywicie, ale tak funkcj penia od swego pocztku do XIX wieku. Rozejcie si drogi sztuki i religii zaczo si od czasw renesansu, doprowadzio do jej zbytniej ornamentalizacji (np. barok), zaniku (awangarda) czy zmiany funkcji, cho w XX wieku i obecnie mona wskaza takich artystw, ktrzy wierzyli lub wierz w jej sakralny wymiar, np. Andriej Tarkowski. Nawizuj take do swych przemyle zawartych w tekcie pod tym samym tytuem, patrz: K. Jurecki, Sztuka jest form medytacji, Exit, 2005 nr 3. 22

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

11 F. Chmielowski, Medialno jako problem filozoficzny, w: Pikno w sieci, red. K. Wilkoszewska, Universitas, Krakw 1999, s. 129/130 12 Niniejsza wystawa prezentuje przede wszystkim problematyk fotografii, wideo oraz czciowo druku cyfrowego. 13 Problem ten rozwinem w tekcie Joseph Beyus szaman czy nauczyciel?, w: Documenta Kasel./ Joseph Beuys szaman czy nauczyciel?, Muzeum Okrgowe w Toruniu, 1996, (kat. wyst).

FELIETON: Andrzej Walter MUSTANG Mam ju dosy buty, arogancji i zarozumialstwa, ktre na swoim blogu stosuje Leszek uliski. Czas, kiedy byo nam po drodze i Leszek pisa posowia do mojej poezji skoczy si nieodwoalnie. I nieodwracalnie. To by wtedy inny czowiek. Peen chci odkupienia win oraz peen pokory za wistwa, ktre ludziom wyrzdzi. Peen zapau do tworzenia nowego. Nowe jednak nadeszo szybciej i z innej strony, ni nam si wydawao, a Leszek odczyta je na swoj korzy. Poczu si uwolniony przez grupki neofitw, dla ktrych nard i historia znaczy mao, albo nic. Przez grupki (enklawy), ktre zadowalaj si ekstaz swego wystpienia przy mikrofonie i ktre pisz swoje neofickie liryki na bliej nieokrelony temat. To obd. Arogancja Leszka znalaza swj fina w wyrzuceniu go z redakcji portalu Pisarze.pl. Sam na to zapracowa, kalajc gniazdo, w ktrym znalaz schronienie, kiedy tego najbardziej potrzebowa. To wanie te dowodzi przywoanej arogancji. Wiem, e stawiam spraw ostro. Pisz tekstem otwartym i nie owijam w bawen. Bez tych wszystkich zabiegw, kamuflay, podchodw, ktre stosuje uliski. Mam po prostu do. Przecigana struna pka. Tak, jak na portalu Pisarze.pl. Skoczya si, po ktrej tam zaczepce, moja cierpliwo i to stae sformuowanie pewien publicysta. Proponowaem zakoczenie tych zaczepie, ale wida zainteresowany na innych metodach wychowany. Skoro mu wolno, to bdzie do upadego. Uwypukla si oto cay wachlarz cech okrelajcy system wartoci. Jaki on jest wiemy. Nielojalno wobec bliskich i przyjaci. Czasem da si odkupi swoj postaw. Czasem a zwaszcza z potgujc si arogancj nie. Na portalu Pisarze.pl ukaza si tekst Andrzeja Woosewicza pod tytuem Czy mamy obowizki wobec literatury?. Autor niby to rozwaa cae nasze literackie jestestwo, a pod oson nocy aduje odamkowym, piszc o Krliku i znajomych tego krlika. Krlikiem jest mj przyjaciel Andrzej Gnarowski, a znajomym krlika ja. Nie mam pretensji do Woosewicza. Stoimy raczej jak sam przyznaje po jednej stronie barykady. W dalszej czci tego tekstu, ukadank mentaln domyka: zgoda z pogldami Leszka uliskiego, ktry wszem i wobec wyraa zachwyt nad poezjami kolejnych modych pontnych, raczkujcych, krlic. Rozmnoyy si nam oj, rozmnoyy Leszek reformom nie podlega. Wpisuje si w jednolity front wielkich krytykw ex cathedra, ktrym wilk podsowieci (lat temu kilka) (ale, ponieli i wilka) koron, a zgoa askawy nie zjad, lecz pokaza, idc z powrotem do Lasu goy tyek. uliski spuci wzrok, zebra zabawki i szybko wrci do swojego odwiecznego mitomaskiego credo. Podkrela zawsze i wszdzie dziarsko siedz w literaturze od lat. eby nikt nie mia wtpliwoci o potdze majestatu. Siedzi zatem, janie pan, w tej literaturze, od lat, a zmian nie widzi. Ale nie. Widzi. Widzi zmiany. Na lepsze. Moe, na swoje lepsze. asi si pan L. . do Wilka Wrocawskiego
23

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

Bohdana, ktry jakoby mozolnie pozytywistycznie, wbrew wszystkim i wszystkiemu prowadzi portal Pisarze.pl. I nawet jeeli tak jest, jeli Bogu W. wykonuje fenomenaln robot Don Kichota szerzc kultur wysok, to przywoany mustang deklarujc poparcie (wicie, rozumicie) a mlaska w swej hipokryzji klakiera, bodaj nic, z Dziea i pogldw na wiat Redaktora portalu nie pojmujc. Jego prawo. Nie kady moe by pikny jak mawiaj. I nie kady zostanie Sancho Pans. A ju z pewnoci nie bdzie to uliski. Niech zajmie si swoj hodowl krlic, swoj wdziczno-ksztatn trzdk i przestane wygasza swoje wielce przemylane, epokowe mdroci. Tam chyba jego miejsce. To miejsce pachnce siankiem i wielce urokliwym zapachem bicia piany, ktra wylewa si z maych enklaw niepodlegoci poetycznej, ktr samozwaczo ogasza dla tych i owych, zwaszcza pci piknej (a dla nich najpikniejszej). Problem w tym, e to nikogo dzisiaj nie interesuje. Piszc nikogo mam na myli najbardziej czytelnikw. A e tych coraz mniej, to koo si domyka. Pisane przez uliskiego napuszonym, mglistym jzykiem wynurzenia Satyra, nie daj bladego pojcia o literaturze wspczesnej generalnie, a ju o wspczesnej poezji w szczeglnoci. To s jedynie ruchy pozorowane i chwyty groteskowe, ktre maj na celu popraw samopoczucia, zarwno jego jak i wianuszka wzajemnej adoracji, o ktrym raczyem jaki czas temu wspomnie w pewnym felietonie. Nadano mi po nim miano kucyka. Dlatego te nie ma to jak podziwia wyczyny szalonego mustanga. Mustang, co prawda, chyba nie za bardzo wie, i sam siebie okrela mianem potocznie nazwanego, zdziczaego konika prerii. Wanie to jego zdziczenie obserwujemy ostatnimi czasy i pokana cz hodowcw dziwi si, e wystpuje ono tak spotgowane Jak inaczej odreagowa swe troski i ble. C. Mustangi wtapiaj si w pogmatwany pejza naszego coraz bardziej wyizolowanego rodowiska literackiego. rodowisko to umiera mierci naturaln w kraju braku czytelnictwa. A skoro ludzie ksiek nie czytaj, to i krytyk janie wielmonych tym bardziej. Czytamy je jedynie my i zby nam zgrzytaj, ale od czeg zby od zgrzytu wanie. Nasze pikne, niewinne, nienobiae krlicze siekacze, albo kieki znajomych krlika. I zastanawiam si jak z takim czowiekiem polemizowa, skoro nic nie rozumie. Skoro umiechajc si syczy. Sczy ten swj jad zdetronizowanego krytyka i swj pseudowiatopogld. Tylko las, krliki, kucyki i caa ta przypowie o przyrodzie. Zdzicza i basta. My chyba te dziczejemy, czytajc te brednie i rewelacje o poetce X bd Y, ktrej teksty s po prostu sabe. Tak wielki krytyk roztrwania swj dorobek. Swego czasu mnie, jako nademocjonalnego po lekturze kolejnych wynurze L. . ponioso do napisania tekstu, ktrego w kocu nie opublikowaem, gdy sdziem, e moemy obaj da sobie spokj. Niestety widz, e mj oponent wci syczy i prowokuje. Wci w swoich tekstach czyni prywatne wycieczki i wplata niedwuznaczne aluzje. Nadszed oto czas, by mu odpowiedzie publicznie, by zarazem w mj tekst ujrza wiato dzienne. Moe i daremne teksty pisz, ale szczere. Na czym mi zaley, o co walcz, czego szukam. Nie dla siebie. Ci, co w to nie wierz, mierz swymi miarami. To miary karier, lansowania nazwiska i tym podobnych bzdur. Usiuj by ponad tym. A e kto tego nie pojmuje jego problem. e zarzuci mi hipokryzj te jego problem, wart zastanowienia, ale zastanawianie si to ostatnia rzecz, jak taki zarzucajcy czyni. Nie zjadem wszystkich rozumw, nie mam na celu pouczania innych. Wygaszam swoje zdanie Tyle!

24

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

Oto tekst z 11 stycznia 2014 roku. AFRONT Mielimy czowieka z marmuru, mielimy czowieka z elaza. Potem pojawi si czowiek z teczki. Powinnimy teraz przyjrze si czowiekowi bez krgosupa. Czy wanie on nie jest efektem i produktem naszej transformacji? Czowiek Zelig manipulowana zabawka, przypadek koniunkturalny. Czowiek kameleon. Faktem jest, e ju totalne lata siedemdziesite charakteryzoway si popularnoci takich postaw, podszyte propagand sukcesu i sytoci na kredyt. Dzi przeywamy swoiste dj vu, a jednym z jego jaskrawszych przykadw jest krytyk literacki, Leszek uliski. Na jednym z ostatnio zamieszczonych wpisw swojego internetowego bloga, 9 stycznia 2014 roku Leszek okreli swoj postaw, pogld na wspczesn Polsk oraz caoksztat wasnej reakcji na ostatnie dwadziecia pi lat. Znamy przypadek Feniksa, ktry unis si z popiow, lecz akurat on takim przypadkiem nie jest, i choby chcia, nigdy nie bdzie. Tekst zatytuowany jest Fronda czyli afront i zawiera kilka pereek ideologiczno-mylowych. Dowiadujemy si na przykad, e: Jak wida, proces asenizacji postkomuszej (brrr, co za sowo) trwa w najlepsze! Tylko, gdy patrz na okadk tej ksiki, to zgroza mnie ogarnia. Na niej zdjcia: Jerzego Baczyskiego, Roberta Kwiatkowskiego, Tomasza Lisa, Adama Michnika, Moniki Olejnik, Janiny Paradowskiej i Jacka akowskiego. Pytam si: do ktrego pokolenia wstecz bdziemy lustrowa osoby publiczne? Do jakiego stopnia bdziemy je obwinia winami ich rodzin? I jak trzeba by lepym oraz gupim, by chociaby tych wymienionych wyej, a przecie znakomitych dziennikarzy, chocia ciut nie ceni i nie szanowa? Musz najpierw pogratulowa jzyka. Wytworny. Wanie taki, o jakim sam krytycznie si wypowiada na rnych amach. Rozumiem jego niech do opublikowanej ksiki, a teje niechci przyczyny s ju raczej powszechnie znane. Jednak komu jak komu, ale wanie jemu raczej nie wypada wypowiada si w tym tonie, na Ten akurat, specyficzny Temat. Asenizacja albo osawiona lustracja nigdy si w tym kraju na powanie nie zaczy. Wszelkie chci jej porzdnego przeprowadzenia odgrnie przez lata bombardowano. Wikszo teczek spalono czy zniszczono. Nasz wiat wzbogaci si o kilku ludzi honoru. Kilku inspiratorom tego oczyszczania nie przyszo jednak do gowy, e w tym, co zostao, jest a tyle wanych faktw, ktre pozwalaj jednak, cho w czci, przeszo odtworzy. A na pytanie po c j odtwarza odpowiem: aby wybacza wiadomie wiedzc, co i komu si wybacza. (jeli da si wybaczy). Tumaczenia a ja mylaem, e si to nie wyda te wiadcz o tumaczcym. Nie wiem, czy wanie takiego tumaczenia nie mona nazwa gupot. S jednak w takim tumaczeniu, ktrego ty, Leszku, bye autorem, i inne warstwy postaw. Naiwno, cwaniactwo i wanie okruch przywoanego na wstpie koniunkturalizmu. e nam si upiecze. e nam si uda i pyniemy dalej. Zmieniamy bander, mundury, dystynkcje i eglujemy a gdzie by indziej na zachd. W nowy wiat. Dlaczego mam czelno teraz to pisa i wypomina? Ot odpowied na to pytanie jest esencj tego tekstu. Dlatego, e ci, ktrzy powinni pokornie przyzna si, przeprosi i pyn dalej wspln odzi zrobili si dzi butni, zarozumiali, wzgardzajcy i bardzo, ale to bardzo wani. Sami stosujc przemys pogardy i wyklucze dla pokanej czci spoeczestwa, odmawiaj tej wanie czci prawa do sprawiedliwoci choby poprzez opisanie faktw. Gdy opisanie faktw, dotarcie do rde, genezy postaw i atmosfery domw i dorastania w nich pewnych ludzi jest potrzebne. Daje nam jaki obraz dlaczego niszczy si histori, tradycj, edukacj czy postawy patriotyczne. Przecie w domach dziaaczy KPP nie za bardzo cenio si
25

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

opatki, stajenki czy misteria wielkanocne. A czym Ja za modu nie nasika, to w dorosoci swej ju nie nasiknie. Dzisiejszy za wiat pienino-kapitalistyczny z ogromn wadz i upadkiem wikszoci wartoci pozwala tym nie nasiknitym Jasiom gosi swoje wynaturzone pprawdy wszem i wobec, naganiajc je skutecznie, psujc kolejne pokolenia Jakw i rozwalajc to, na czym Polska zawsze staa: wartoci, rodzin, chrzecijaskie dziedzictwo sowem rozwalajc normalno. W tym te miejscu rozwaa pojawiasz si ty: czowiek kameleon, czowiek bez krgosupa, czowiek, ktry koniunkturalnie przyklanie kadej opcji dajcej spokj, ciepeko urzdzenia si i moliwoci dorobienia. Klaszczesz tym paniom i tym panom, kaesz chwali za ich osignicia, ktrych ja osobicie nie dostrzegam. Dostrzegam za to to, co ludzie ci zniszczyli, czego ty (i tobie podobni) widzie nie chc. Piszesz: No, ale dobrze Jest Polska prawicowa i jest lewicowa. Jest Polska pisowska i antypisowska. Spr historyczny potrzebuje czasu, by si ostudzi. Pytam tylko: co robi reklama tej ksiki na portalu czysto literackim? Czy to jest miejsce na takie ksiki? To mocne sowa. Co robi reklama ksiki na portalu literackim? Doprawdy nie wiem. Przecie na portalu literackim powinno by jak w empikach. Prcz ksiek: cukierki, miki, gry komputerowe, nie? Szwarc-mydo-i-powido. Wybaczcie kpin. C jednak pozostaje, skoro sam sobie strzelasz w kolano. Potem ju jest groniej: Czy to jest miejsce na takie ksiki? Na TAKIE ksiki. Staje przed oczami Berlin 1936 Tam te zabrako miejsca na PEWNE ksiki. Przykadnie (i z pomp oraz mistern opraw) je spalono. Mam wylicza jakie? A czy to wane jakie? Takie Musz te doda, e mam ju do podziaw na lewic i prawic, PiS i antyPiS To ju zgrana melodia. Obecny rzd przez lata skupia si bardziej na dokopaniu opozycji, ni na rzdzeniu. Efekty tych reform odczuwamy w portfelach. Widz jednak Polsk podzielon na mylc samodzielnie i niemylc wcale. To smutny podzia. Do tego podziau zasuyli si jednak dziennikarze (ktrych tak podziwiasz) opisywani w tej alergennej ksice. Zasuyli si i to bardzo. Doceniamy to, a jake. Potem piszesz ju osobicie do mnie. (Dlatego te ci odpowiadam): Na dodatek jeden z publicystw portalu ju zacz ksik czyta i chwali jej ukazanie si. M.in. pisze: Istniej jednak jeszcze wydawnictwa, ktre utrzymuj poziom i chwaa im za to. Z pewnoci nale do nich: Wydawnictwo Literackie, Znak oraz Fronda. Zagospodaroway one rynek grupy ludzi mylcych. No, jeli Fronda utrzymuje poziom ludzi mylcych, to zwicie mnie pasami bezpieczestwa. W kadym razie nie yczybym red. Tomaszowi Terlikowskiemu, jednemu z najskrajniej prawicowych i przykocielnych dziennikarzy polskich, by za ile lat ukazaa si podobna ksika, w ktrej jego dzieci zostan opisane poprzez swj dom rodzinny. Coraz czciej ostatnio widz w naszym narodzie brak podstawowej umiejtnoci. Czytania ze zrozumieniem. Ale eby problemy mia z tym wyksztacony krytyk literacki. Tego ju nie rozumiem. Moe i pochwaliem (w tekcie, do ktrego si odnosisz) ukazanie si takiej pozycji, ale nie zaczem jej czyta. Napisaem, i boj si tego czytania. Co do dalszego wywodu Leszka, c, chyba, na twoj prob naley ci zwiza pasami bezpieczestwa. Dla twojego wasnego dobra, aby sobie krzywdy nie uczyni. Sdz poza tym, e red. Terlikowski, za te ile tam lat, byby dumny, jakby si ukazaa ksika, w ktrej zostan opisane jego dzieci poprzez swj dom rodzinny. Normalny dom, normalna rodzina, normalny system wyznawanych wartoci i stosowanych w yciu. Prawda, szlachetno, uczciwo. Takie domy istniay wrcz powszechnie przed wojn i, by moe wanie dlatego, nawet gdyby Naczelne Dowdztwo nie zdecydowao si na taki krok Powstanie Warszawskie i tak by wybucho. Poziom niemonoci utrzymania w ryzach patriotycznie wychowanej modziey i jej determinacja do walki
26

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

w okupantem byy ogromne. Z drugiej strony poziom karnoci tej modziey te by wielki. To inny temat. Obawiam si, e dzi nie byoby adnego powstania (gdyby zaistniaa taka sytuacja, a gupcem jest ten, ktry uwaa, e zaistnie nie moe). Dzi raczej powszechnie zoono by deklaracj lojalnoci okupantowi, lecz obym si myli. Wci, naiwny, w tak pomyk wbrew rozsdkowi wierz. Jeli za masz zastrzeenia do dziaalnoci wydawniczej Frondy, to musz sparafrazowa tytu twojego blogowego wpisu. Nie Fronda to afront. Twj tekst to afront. Dla wielu ludzi mylcej inaczej ni ty. To te przyczyna twojego odejcia z Redakcji Tygodnika Pisarze.pl. Wbrew temu, co pomylisz po przeczytaniu tego tekstu to wielka szkoda, e nie bdzie ci tu nadal. Krytykiem literackim jeste dobrym. Poet te. Nie mog jednak poj twojego zajmowania stanowiska w kwestii lustracji i zblionych zagadnie, biorc pod uwag twoj wasn histori. Pamitam ci jako czowieka, ktry aowa tego, co uczyni. Publikacja Siedleckiej odsonia nam prawd. Twoja postawa alu i chci naprawy moga by wzorem do naladowania. Do pokazania co stao si w Polsce w latach 1945-1989. Zdumiewa mnie twoja kompletna wolta i diametralna zmiana. Cho wanie przyzwolenie na to tworzyo atmosfer ostatnich dwudziestu piciu lat wolnej Polski. Bya to atmosfera grubej kreski. Jeden motyw jest tu istotny. Aby tak decyzj podjli wszyscy pokrzywdzeni. Niestety owa kreska zostaa nam wszystkim nowoczenie narzucona. Wmwiono nam jej dobrodziejstwa. Sowem oszukano nas. To jest wanie przyczyna, e omawiana ksika powstaa. Mwic w duym skrcie mylowym, ktry jednak kady pojmie. Tak naprawd smutno mi, e musiaem to wszystko napisa i wyrazi. Napisaem to dlatego, i wiem, e wielu ludzi dookoa nas myli tak samo jak ja. To pokana grupa, ktra wedug ciebie jest sfrustrowana, lamentuje, uprawia fatalizm, destrukcj i kasandryczno. Powiem nic podobnego. Domagamy si wolnoci wypowiedzi, prawa gosu, prawa pogldw, domagamy si samodzielnego mylenia, zachowania wartoci, nie obraania nas oraz rzdzenia nami w sposb godny, honorowy, uczciwy i z wyobrani. Czy to tak wiele? Czy to fatalizm? Nie! To logiczne i konsekwentne domaganie si NORMALNOCI. Kiedy w kocu, w tym kraju rozpocznie si normalny Dialog. Bez kamstwa, manipulacji medialnej, bez md, trendw i cwaniactwa. Bez pogardy i jzyka upokorze. e obie strony stosuj czasem taki jzyk? To naley ustali kto zacz. Tylko po co? Aby si jako pogodzi trzeba najpierw to przyzna, e nie wane kto zacz. Trzeba pokory i agodnoci, ale przede wszystkim wiadomoci i chci tworzenia nowego, lecz w solidarnoci z innymi. Aby wywiesi bia flag trzeba przypomnie sobie prawdziwy sens tekstu piosenki Grzegorza Ciechowskiego: Gdzie oni s? Ci wszyscy moi przyjaciele Zabrako ich Cho zawsze byo ich niewielu Schowali si Po rnych mrocznych instytucjach Poara ich Galopujca prostytucja Gdzie s moi przyjaciele Bojownicy z tamtych lat Zawsze byo ich niewielu Teraz jestem sam Co to za pan Tak kulturalnie opowiada
27

Krytyka Literacka 3 (53) 2014

Jak si stara adnie siedzie i wysawia Ach co za ton co za ukon Co za miara w kadym zdaniu I jakie mdre przekonania Gdzie s moi przyjaciele Bojownicy z tamtych lat Zawsze byo ich niewielu Teraz jestem sam Oto s oto wszyscy s Przyjaciele moi z wielu stron Co za pochd co za pikny krok Maszeruj ramie w ramie wprost I w bamboszach, w garniturach Z pidamami pod pachami Z posadami, podatkami i z biaymi chorgwiami Id tumy ich tumy ich Tumy ich tumy ich Gdzie oni s? Oto s, oto wszyscy s. Kady skupiony na swoim wasnym interesie i ukierunkowany na obron wasnej wypracowanej pozycji. Tum jednostek samodzielnych, samo ustanowionych, rzdzcych si koniecznoci zrobienia sobie dobrze. Wyznajcych zasad: pieko to inni. W to wszystko, w cay ten zgiek, wpisuj si tacy, jak ty, obrocy tych medialnych gwiazdek i qui pro quo A e kiedy, c, po nas choby i potop. I to wanie stanowi w Afront. Ludzie bez krgosupa, dla ktrych wspczesna Polska to kraj wspaniay. Dzieje si tak dlatego, e dno czyni niewidzialnym. I wtedy nie wida tej ich koniunkturalnej postawy, ktrej si jednak wstydz. Tylko e dzi takie pojcia jak grzech czy wstyd skutecznie zdewaluowano. To z kolei stanowi podwalin ich buty, zarozumialstwa i pogardy dla nas mylcych inaczej. Jak nas nazywacie?: Oszoomy, mohery, faszyci? I wiele innych inwektyw ju pado Taki jest los woajcego na puszczy. Taki jest los domagajcego si normalnoci. Czynienia afrontw i ich doznawania. Do. Koczymy. Wemy si w kocu do jakiej sensownej pracy zamiast obrzucania si botem. Koczc, jednak prosz wpisa sobie w wyszukiwark internetow Wydawnictwo Fronda i zapozna si z jego histori oraz statystykami wydawniczymi czy nagrodami. Wtedy mona zdecydowa czy trzeba przychyli si do proby Leszka uliskiego i zwiza go pasami bezpieczestwa.

28

Hokusai Bstwo miosnej schadzki piro, tusz, ok. 1821 kolekcja prywatna