You are on page 1of 546

APOKRYFY NOWEGO TESTAMENTU

GGG EWANGELIE APOKRYFICZNE


cz 1

FRAGMENTY NARODZENIE I DZIECISTWO MARYI I JEZUSA

APOKRYFY NOWEGO TESTAMENTU


EWANGELIE APOKRYFICZNE
cz 1 FRAGMENTY NARODZENIE I DZIECISTWO MARYI I JEZUSA
ks. Marka Starowieyskiego
wsppraca:

GGG

Pod redakcj

Wodzimierz Appel, ks. Jerzy Banak, ks. Roman Bartnicki, ks. Krzysztof Bardski, Albertyna Dembska, Wojciech Dembski (), ks. Tomasz Hergesel, ks. Stanisaw Kur, ks. Rafa Markowski, ks. Wincenty Myszor, ks. abp Edward Nowak, w. archim. Grzegorz Peradze (), ks. Kazimierz Obrycki, Jzef Reczek (), ks. Mariusz Rosik, ks. Roman Szmuro, Witold Witakowski, ks. Marian Wittlieb, Micha Wojciechowski, ks. Rafa Zarzeczny SJ
Wydawnictwo WAM Krakw 2003

Wydawnictwo WAM, 2003

Redakcja:

Ks. Arkadiusz Baron Tomasz Grodecki


Projekt okadki:

Andrzej Sochacki

ISBN 83-7318-138-5

NIHIL OBSTAT: Prowincja Polski Poudniowej Towarzystwa Jezusowego, ks. Krzysztof Dyrek SJ, prowincja, Krakw, 26 luty 2003 r., l. dz. 55/03

WYDAWNICTWO WAM Kopernika 26 31-501 KRAKW tel. (012) 429 18 88 fax (012) 429 50 03 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl DZIA HANDLOWY tel. (012) 429 18 88 wew. 322, 348, 366 (012) 423 75 00 fax (012) 430 32 10 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIGARNI INTERNETOWEJ: http://WydawnictwoWam.pl Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika 26 31-501 Krakw

PRZEDMOWA

Gdy w 1978 roku oddawaem do druku I tom Apokryfw Nowego Testamentu, sdziem, e przedstawiaj one aktualny stan bada, to jest z 1978 roku. Jak wykazay recenzje, zarwno te pisane, jak i te ustne, tak te istotnie byo, a jedyn, poza drobnymi pomykami, powaniejsz wpadk byo przeoczenie pracy J. Gijsela, ktry zapowiada nowe wydanie Ewangelii Pseudo-Mateusza opracowane na innej bazie rkopimiennej ni wydanie Tischendorfa. A jednak zaledwie po dwudziestu latach, gdy przystpiem do przygotowywania nowego wydania Ewangelii apokryficznych, okazao si, e szereg rozdziaw wymaga gruntownego przerobienia lub uzupenienia, bd to na skutek odkrycia i wydania nowych tekstw, bd na skutek pojawienia si nowych wyda krytycznych, ktre ukazay now i pierwotn form apokryfu, bd te na skutek bada przeprowadzonych nad kompozycj i teologi tekstw. Koniec lat 70. znaczy przeom bada nad apokryfami: powstaa Association pour l'Etude de la Littrature Apocryphe Chrtienne (AELAC), ktra podja szereg inicjatyw: wydawanie biuletynu, tekstw apokryficznych w serii Corpus Christanorum (Series apocryphorum), czasopisma powiconego apokryfom ( Apocrypha), serii kieszonkowej tekstw apokryficznych (Apocryphes); ukazay si te dwa Claves: apokryfw NT i ST. Wydano rwnie szereg powanych studiw, np. nad Transitus (M. van Esbroeck, S. Mimouni), nad judeochrzecijastwem (Mimouni), nad Ewangeli Nikodema (Z. Izydorczyk, R. Gounelle), nad Ewangeli Bartomieja (J. D. Kaestli), nad Ewangeli Tomasza Dziecistwa (S. Voicu), nad Dziejami Apostolskimi (dzieo zbiorowe wydane w Genewie, F. Bovon i inni), by wskaza kilka tematw powanych bada. Wszystko to sprawio, e stao si rzecz niemoliw przedrukowanie Ewangelii apokryficznych, ale trzeba byo je na nowo opracowa, a niekie-

PRZEDMOWA

dy nawet na nowo przeoy. Niektre utwory pozostay prawie niezmienione, jak na przykad Protoewangelia Jakuba, po wydaniu PapBodmer V (E. de Strycker), czy Ewangelia Dziecistwa Armeska, natomiast struktura tekstu Ewangelii Ps. Mateusza, Dziecistwa Ps. Tomasza po badaniach, ktre opublikowali J. Gijsel i S. Voicu, ulegy cakowitym zmianom. Ewangeli Bartomieja naleao na nowo przeoy po badaniach J. D. Kaestli, a rozdzia o Ewangelii Hebrajczykw trzeba byo uzupeni na podstawie pracy Mimouni o judeochrzecijastwie i Klijn o Ewangeliach judeochrzecijaskich. Podobnie, na nowo przeoono Ewangeli Nikodema, a Transitus przepracowano na podstawie bada S. Mimouni i M. v. Esbroeck. Tom Ewangelii apokryficznych uleg wic zasadniczym zmianom. Dodano nowe fragmenty Ewangelii Hebrajczykw oraz nowy rozdzia o innych tradycjach o Chrystusie (gnostyckich, ydowskich, muzumaskich). Dodano te nowe utwory: greck Tajemn Ewangeli Marka, syryjskie: Legend o Trzech Krlach, dwa ywoty Jana Chrzciciela, List Longina, Opowiadania Kwadratusa i Ursyniusza oraz nowy apokryf aciski o dziecistwie (czciowo tylko wydany), poszerzono rozdziay o Ewangelii Barnaby i Jana. Rwnoczenie usunito szereg utworw: niektre wersje Ewangelii Dziecistwa Tomasza, Ewangelii Nikodema i Zstpienia do otchani, wersj bohairsk Opowiadania o Jzefie Cieli, fragmenty Ewangelii Dziecistwa Arabskiej, ktre wyda Burmester, Ewangeli Filipa; logia za z Oksyrhynchos umieszczono razem z Ewangeli Tomasza z Nag Hammadi. Zmienia si te koncepcja komentarza. Nie byo moliwe utrzymanie erudycyjnego komentarza umieszczonego w wydaniu pierwszym, po prostu ze wzgldu na brak si: zrobienie go spowodowaoby cakowite zahamowanie prac. Niestety, uznaj drug cz mickiewiczowskiego stwierdzenia: mierz zamiar podug si, co ju wyjaniem w przedmowie do III tomu. Podobnie zmienia si koncepcja bibliografii. Jeli w ANT z 1980 roku starano si poda ca bibliografi, co wtedy byo jeszcze moliwe (a dzi byoby ju niemoliwe), to w nowym wydaniu ograniczono si do podania tylko podstawowych dzie z dawnej oraz nowszej literatury. Jeli idzie o literatur starsz, bibliografia podana w ANT zachowuje sw warto. Dlatego pierwsze wydanie Ewangelii apokryficznych pozostaje tekstem uzupeniajcym wydanie obecne. Elementem porzdkujcym tom stanowi wspomniane ju podstawowe dzieo niedawno zmarego, nieodaowanego M. Geerarda Clavis Apocryphorum Novi Testamenti.

PRZEDMOWA

Nie mam najmniejszych zudze, e nowo opracowane Ewangelie apokryficzne, ktre oddaj do rki Czytelnika, za lat dwadziecia jaki nastpca niej podpisanego (bo autor, wedle wszystkich ludzkich przewidywa, bdzie si temu przedsiwziciu przyglda z zawiatw!) bdzie musia gruntownie przepracowa, do czego ju sam zaczynam zbiera dla niego materia i wskazwki. Badania bowiem nad apokryfami trwaj i cigle si rozwijaj, i wszystko wskazuje na to, e bd si dalej rozwija. Tom niniejszy powstawa w wielu gocinnych miejscach: w bibliotece Societe des Bollandistes w Brukseli, w ktrej pracuj w cigu wakacji od trzydziestu lat i ktrej tak wiele zawdziczam; w Bibliotece Instytutu Biblijnego w Rzymie i Instytutu Patrystycznego Augustinianum, w czasie moich pobytw w Rzymie jako visiting professor na Gregorianie i Augustinianum, oraz Instytutu Biblijnego Uniwersytetu w Lozannie, gdzie dziki stypendium tego Uniwersytetu mogem doprowadzi do ostatecznej wersji zarwno trzeci, jak i niniejszy tom Apokryfw. Dzikuj moim Kolegom z ALEAC za pomoc w postaci ksiek, artykuw, fotokopii ich prac oraz za informacje o stanie bada i wskazwki biograficzne, dziki ktrym mogem pracowa w Warszawie. Szczeglnie dzikuj za pomoc R. Gounelle z Lozanny, Z. Izydorczykowi z Winnipeg, J. D. Kaestli z Lozanny dziki ktremu mogem zakoczy prace nad tomem w Instytucie Biblijnym Uniwersytetu w Lozannie i korzysta ze wietnie wyposaonej i urzdzonej bibliotece Kantonalnej i Uniwersyteckiej w Lozannie, dr A. Frey z Instytutu Biblijnego w Lozannie, ks. dr K. Bardskiemu (USKW) i prof. M. Wojciechowskiemu (UKSW), ktrzy zechcieli przejrze tekst i udzielili szeregu sugestii, ks. proboszczowi B. Liniewskiemu, ktry goci mnie na plebanii w Meudon w czasie pracy w Lozannie i wielu innym ludziom, ktrzy mnie wspierali w tej pracy w rnorodny sposb, a quorum nomina Deus solus scit. Nie mog tu nie wspomnie z wdzicznoci o SS. Niepokalankach, ktre w Burakowie stworzyy mi doskonae warunki do pracy naukowej. Prace nad tomem drugim (apokryficzne Dzieje Apostolskie) s ju daleko posunite. Ufam, e wkrtce polscy Czytelnicy bd dysponowali kompletem podstawowych apokryfw NT.
ks. Marek Starowieyski omianki-Burakw, 26 lipca 2001 roku, we wspomnienie w. Joachima i Anny

WYKAZ SKRTW

1. Skrty apokryfw
ApEl ApEzdr ApJ ApM ApMoj ApMs ApPtEt ApPtGr ApPtNH ApPw ApPwNH ApSedr ApSof 1ApTm 2ApTm DzAnd DzJ DzPwTk DzTm EvVer EwBart EwDzArab EwDzArab (L) EwDzac EwDzOrm EwEb EwEg Apokalipsa Eliasza Apokalipsa Ezdrasza Apokalipsa Jana Apokalipsa Maryi Apokalipsa Mojesza Apokalipsa Maryi sowiaska Apokalipsa Piotra, tekst etiopski Apokalipsa Piotra grecki Apokalipsa Piotra z Nag Hammadi Apokalipsa Pawa Apokalipsa Pawa z Nag Hammadi Apokalipsa Sedracha Apokalipsa Sofoniasza I Apokalipsa Tomasza II Apokalipsa Tomasza Dzieje Andrzeja Dzieje Jana Dzieje Pawa i Tekli Dzieje Tomasza Evangelium Veritatis Ewangelia Bartomieja Ewangelia Dziecistwa Arabska Ewangelia Dziecistwa Arabska, kodeks Laurencjaski Ewangelia Dziecistwa aciska (ms. Arundel, Hereford) Ewangelia Dziecistwa Ormiaska Ewangelia Ebionitw Ewangelia Egipcjan

WYKAZ SKRTW

9 Ewangelia Filipa Ewangelia gruziska Ewangelia Hebrajczykw Ewangelia arabska Jana Ewangelia Nazarejczykw Ewangelia Nikodema Ewangelia Piotra Ewangelia Tomasza (z Nag Hammadi) Ewangelia Tomasza Dziecistwa Ewangelia T ajemna Marka III Ksiga Ezdrasza IV Ksiga Ezdrasza V Ksiga Ezdrasza VI Ksiga Ezdrasza Fragment Ujgurski Ksiga Henocha Dzieje Jzefa z Arymatei Dzieje Jzefa Cieli Ksiga Jubileuszw Korespondencja Longina z Augustem na temat Trzech Krli Ksiga Zmartwychwstania Bartomieja List Abgara List w. Pawa do Aleksandryjczykw List Apostow List Heroda do Piata List Jakuba do Kwadratusa List w. Pawa do Laodycejcykw List Lentulusa List Maryi do mieszkacw Florencji Korespondencja Maryi i Ignacego List Maryi do mieszkacw Messyny List o zachowaniu niedzieli spady z nieba List Piata do Heroda List Piata do Tyberiusza List Tytusa List Tyberiusza do Piata Mczestwo Piata Narodziny Maryi Ody Salomona

EwFlp EwGruz EwHbr EwJ EwNaz EwNik EwPt EwTm EwTmDz EwTMk 3Ezdr 4Ezdr 5Ezdr 6Ezdr FrgUjg Hen JzAr JzCie Jub KorLong KsZmB ListAbg ListAleks ListAp ListHerP ListJkKw ListLaod ListLen ListMFlor ListMIg ListMMes ListNieb ListPHer ListPTyb ListTt ListTybP MczPi NarMa OdSal

10 OpMag OrSib PisS PsMt ProtEwJ RapP RkpsPar SenPw mP wUrs TestAd TestAs TestBen TestDan TestLew TransAug TransJAr TransJEw TransMel TransR UzdrT WizEzdr WnbIz WydP WyrK WyrP ZapB ZapJ Zstp AdEw ac. J gr J syr Opowie o Magach syryjska Oracula Sibyllina Pistis Sophia Ewangelia Pseudo Mateusza Protewangelia Jakuba Raport Piata Rkopis Paryski nr 11867 Korespondencja Seneki i Pawa mier Piata wiadectwo Uryniusza Testament Adama Testament Asera Testament Beniamina Testament Dana Testament Lewiego Transitus Augiensis Transitus Jzefa z Arymatei Transitus Jana Teologa (Ewangelisty) Transitus Melitona z Sardes Transitus R Uzdrowienie Tyberiusza Wizja Ezdrasza Wniebowstpienie Izajasza Wydanie Piata Wyrok Kajfasza Wyrok Piata Zapytania Bartomieja Zapytania Jana Zstpienie do Otchani ycie Adama i Ewy, tekst aciski ycie Jana Chrzciciela, legenda grecka ycie Jana Chrzciciela, legenda syryjska

WYKAZ SKRTW

2. Skrty dzie serii i czasopism cytowanych


ABol Aland AlandP Analecta Bollandiana, Bruxelles 1882-. K. Aland, Synopsis quattuor Evangeliorum, Stutgart 199715. K. Aland, Repertorium der griechischen christlichen Papyri, I, Berlin 1976, cytuj strony.

WYKAZ SKRTW

11

Apokryfy Nowego Testamentu, Ewangelie, red. M. Starowieyski, t. 1/1-2, Lublin 1980. ANT 3 Apokryfy Nowego, Testamentu, Listy i Apokalipsy, t. 3, red. M. Starowieyski, Krakw 2000. ANRW Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt, ed. B. Temporini, Berlin 1970-. Apocr Apocrypha, Turnhout 1990-. Apok Apokriefen van het Neuve Testament, red. A. F. J. Klijn, 1-2, Kampen 1985. AST Apokryfy Starego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Warszawa 2000. Aug Augustinianum, Roma 1961-. Baldi D. Baldi, Enchiridion locorum sanctorum, Jerusalem 19822. Bb Biblica, Roma 1920-. Beskow P. Beskow, Strange Tales about Jesus, Philadelphia 1983. BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca, 1-3, ed. F. Halkin, Bruxelles 1957 (i Auctaria 1969, 1984). BHL Bibliotheca Hagiographica Latina, 1-2, Bruxelles 1898-1899 (1992). BHLns Bibliotheca Hagiographica Latina, Novum Supplementum, ed. H. Fros, Bruxelles 1986. BHO Bibliotheca Hagiographica Orientalis, Bruxelles 1910. Bielawski komentarz zawarty w jego przekadzie Koranu, Warszawa 1986. Bocian M. Bocian, Leksykon postaci biblijnych, Krakw 1998. Bonaccorsi G. Bonaccorsi, Vangeli apocrifi, 1, Firenze 1948. Cay wiat M. Adamczyk, W. R. Rzepka, W. Wydra, Cay wiat nie pomieciby ksig. Staropolskie opowiadania i przekazy apokryficzne, Warszawa-Pozna 1996. CCAp Corpus Christianorum, series apocryphorum, Turnhout 1983-. CCL Corpus Christanorum, series latina, Turnhout 1953-. ClAp Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, cura M.Geerard, Turnhout 1992. ClApVT Clavis Apocryphorum Veteris Testamenti, cura J. C. Haelewyck, Turnhout 1998. Charlesworth The Old Testament Pseudoepigrapha, 1-2, ed. J. H. Charlesworth, London 1983. CPG Clavis Patrum Graecorum, cura M. Geerard, 1-5, 6, Turnhout 1974-1998.

ANT

12 CPL CSCO

WYKAZ SKRTW

E. Dekkers, Ae. Gaar, Clavis Patrum Latinorum, Steenbrugis 19953. Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Paris-Louvain 1903-. CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vindobonnae 1866-. DACL Dictionnaire d'Archeologie Chrtienne et Liturgie, 1-15, red. H. Leclercq i inni, Paris 1907-1953. Denis M. Denis, Introduction aux Pseudopigraphes grecs d'Ancien Testament, Leiden 1970. EAC Ecrits apocryphes chrtiens, dir. F. Bovon, P. Geoltrain, Paris 1998. Elliott J. K. Elliott, The Apocryphal New Testament, Oxford 1993. EK Encyklopedia katolicka, Lublin 1973-. Erbetta M. Erbetta, Gli apocrifi del NT, 1(1-2)-3, b.m.w. 1966-1981. Fabricius J. A. Fabricius, Codex Apocryphus Novi Testamenti , Hamburgi 1703. FS Festschrift (Ksiga pamitkowa, z podaniem nazwiska). Faggin G. Faggin, Logia agrapha, 1-2, Firenze [1948]. GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderts, Berlin-Leipzig 1897-. HE Historia Ecclesiastica (Historia Kocioa) James M. R. James, The Apocryphal NT, Oxford 1924, 1972. JThS Journal of Theological Studies, London 1899-. Kaestli Le mystre apocryphe, red. J. D. Kaestli, D. Marguerat, Lausanne 1995. Klijn A. F. J. Klijn, Jewish-Christian Gospel Tradition (Suppl. Vig. Chr. 17), Leiden 1992. LXX Septuaginta. LChrIk Lexikon fr christliche Ikonographie , red E. Kirchbaum, W. Branfels, 1-8, Freiburg 1967-1975. Lipsius-Bonnet R. Lipsius, M. Bonnet, Acta Apostolorum Apocrypha, Lipsiae 1891-1903 (Hildesheim 1972). McNamara M. McNamara, The Apocrypha in the Irish Church, Dublin 1975. Migne, Ap J. P. Migne, Dictionnaire des apocr yphes, 1-2, Paris 1856, Turnhout 1989. Mimouni S. C. Mimouni, Dormition et l'Assomption de Marie, Thologie Historique 98, Paris 1995. Moraldi L. Moraldi, Apocrifi del Nuovo Testamento, 1-2, Torino 1971.

WYKAZ SKRTW

13

Nag Hammadi Codex. Nowy Testament. Orientalia Christiana Periodica, Roma 1935-. Ojcowie ywi, Krakw 1978-. J. B. Migne, Patrologia Graeca, 1-161, Paris 1857-1866. J. B. Migne, Patrologia Latina, 1-227, Paris 1841-1864. A. Hamman, Patrologiae Latinae Supplementum, 1-5, Paris 1958-1970. PO Patrologia Orientalis, Paris 1907-. POC Proche Orient Chrtien, Jrusalem 1951-. PSP Pisma wczesnochrzecijaskich Pisarzy, Warszawa 1969-. PTS Patristische Texte und Studien, Berlin 1964-. RAC Reallexikon fr Antike und Christentum, ed. T. Klauser i inni, Stuttgart 1950-. RBen Revue bndictine, Maredsous 1884-. RBib Revue biblique, Paris 1895-. Riessler P. Riessler, Altjdisches Schrifttum ausserhalb der Bibel, Heidelberg 19753. Rubinkiewicz R. Rubinkiewicz, Wprowadzenie do apokryfw Starego Testamentu, Lublin 1987. Santos Otero, Hand . A. de Santos Otero, Die handschriftliche berlieferung der altslawischen Apokryphen, 1-2, PTS 20, 23, Berlin 1978, 1981. Santos Otero A. de Santos Otero, Los evangelios apocrifos, Madrid 19886. SCh Sources Chrtiennes, Paris 1941-. Schneider G. Schneider, Evangelia infantiae apocrypha, Fontes Christiani 18, Freiburg 1995 SH Subsidia hagiographica, Buxelles 1886-. Schneemelcher W. Schneemelcher, Neutestamentliche Apokryphen, 1-2, Tbingen, 19976. Schneemelcher ang. The NT Apocrypha, 1-2, ed. W. Schneemelcher, trans. R. Mc L. Wilson, Cambridge 1991-1992. Sidersky D. Sidersky, Les origines des lgendes musulmanes dans le Coran et dans les Vies des Prophtes, Paris 1932. Sparks The Apocryphal Old Testament, ed. H. F. D. Sparks, Oxford 1984. ST Stary Testament. SteT Studia e Testi, Citt del Vaticano 1900-. STV Studia Theologica V arsaviensia, Warszawa 1983-.

NHC NT OCP O PG PL PLS

14 SWP

WYKAZ SKRTW

J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Sownik wczesnochrzecijaskiego pimiennictwa, Pozna 1971. SWPW M. Starowieyski, Sownik wczesnochrzecijaskiego pimiennictwa Wschodu, Warszawa 1999. Tabar Tabar, La Chronique, Histoire des Prophtes et des Rois, trad. H. Zotenberg, 1-5, Paris 2001. Thomson 1, 2 F. J. Thomson, recenzja Santos Otero Hand., w: The Slavonic and East Review, 58(1980) 256-268; 63(1985) 73-98. Tischendorf, Apocalypses C. Tichendorf, Apocalypses apocryphae, Lipsiae 1866 (Hildesheim 1966). Tischendorf, Evangelia C. Tischendorf, Evangelia apocrypha , Lipsiae 18762 (Hildesheim 1966). ThQ Theologisce Quartalschrift, Tbingen 1819-. TRE Theologiche Realezyklopdie, Berlin 1977-. TU Texte und Untersuchungen, Leipzig 1882-. Van Haelst J. van Haelst, Catalogue des papyrus littraires juifs et chrtiens, Paris 1976, cytuj numery. VoxP Vox Patrum Lublin 1981-. W wtpliwy. WST Warszawskie Studia Teologiczne, W arszawa 1982-. VT Vetus Testamentum (Stary Testament). ZKG Zeitschrift fr Kirchengeschichte, Stuttgart 1876-. ZNW Zeitschrift fr Neutestamentliche Wissenschaft, Giessen 1900-. Zowczak M. Zowczak, Biblia ludowa. Interpretacje wtkw biblijnych w kulturze ludowej, Wrocaw 2000. rM rda monastyczne, Krakw-Tyniec 1993-. rMT rda myli teologicznej, Krakw 1996-.

15

WSPPRACOWNICY TOMU

Appel Wodzimierz (ur. 1951), profesor Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, filolog klasyczny, autor licznych prac z dziedziny literatury i epigrafiki greckiej oraz przekadw (Kamiennik Orfeusza, Wojna abiomysia, Hymny homeryckie). OrSib. Banak Jerzy, ks. (ur. 1946), mgr teologii. Teksty w: Apokryfy w ocenie pisarzy chrzecijaskich. Bartnicki Roman, ks.(ur. 1943), Prof. zwyczajny, Rektor UKSW. Biblista, autor licznych prac z dziedziny biblistyki (NT, Ewangelie), m. in. Ewangelie w analizie strukturalno-semiotycznej, Ewangelie synoptyczne geneza i interpretacja, Przesanie Ewangelii i innych. ZapBart. Bardski Krzysztof, ks. (ur. 1962), dr nauk biblijnych, lic. teologii. Adiunkt na UKSW. Biblista, autor szeregu prac z dziedziny patrologii (przekad Dzie Pacjana, Komentarza do Koheleta w. Hieronima) i historii egzegezy. Chrystus w Talmudzie. Dembska Alber tyna (ur. 1934), prof. Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu w Biaymstoku, egiptolog. EwTm. Dembski Wojciech (1934-1995) Mgr. orientalistyki, arabista. EwDzArab. Hergesel Tomasz, ks. (ur. 1943), Prof. dr hab. teologii, lic. nauk biblijnych, profesor NT Papieskiego Fakultetu Teologicznego we Wrocawiu. JzCie Kur Stanisaw (ur. 1929), dr hab. teologii. Mgr semitystyki (etiopologia). Profesor Starego Testamentu na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie i w Warszawskim Seminarium Duchownym. Wydawca tekstw etiopskich w CSCO. EwPt(etiop.) WnbIz, ListAp (etiop.). Markowski Rafa (ur. 1958), dr teologii (historia religii), adiunkt na UKSW, wykadowca Warszawskiego Seminarium Duchownego, dyrektor Radia Archiediecezji Warszawskiej. Koran.

16

WSPPRACOWNICY TOMU

Myszor Wincenty (ur. 1941), Profesor zwyczajny UKSW w Warszawie, Dziekan Wydziau Teologicznego na U. Autor licznych prac z dziedziny gnozy i j. koptyjskiego, tumacz tekstw koptyjskich z Nag Hammadi, czonek redakcji Pism starochrzecijaskich pisarzy i redaktor Studia Antiquitatis Christianae. EwTmDz. Nowak Edward, ks. abp. (ur. 1940), dr teologii (Gregorianum), autor pracy o cierpieniu w dzieach Jana Chryzostoma wydanej po francusku. Bp tyt. Luni. Sekretarz Kongregacji do Spraw witych w Watykanie. EwDzOrm, Zem Zb. Peradze Grzegorz, w., archimandryta (ur. 13. 9. 1899 ), w Bakurciche (Gruzja) jako syn proboszcza wiejskiej parafii. Ukoczy seminarium duchowne w Tbilisi i w 1918 wstpi na wydzia filozoficzny tamtejszego uniwersytetu. Po przerwie wojennej (1919-1921) pracowa jako nauczyciel wiejski, a nastpnie zosta wysany przez Koci gruziski na studia (teologia i filologia orient.) do Berlina i Bonn (1922-1925), gdzie doktoryzowa si na podstawie pracy o pocztkach monastycyzmu gruziskiego. Studia uzupenia w Louvain i Brukseli u bollandysty P. Peetersa. W bibliotekach Anglii prowadzi poszukiwania rkopisw gruziskich, ktrych wynikiem byo odnalezienie szeregu interesujcych utworw, np. EwGruz, Nauki Dwunastu Apostow, Kroniki monasteru w. Jana Chrzciciela, Listu apokryficznego Dionizego Pseudo Areopagity i innych. W latach 1927-1932 wykada literatur starogruzisk i j. gruziski w Bonn jako Privatdozent. W 1931 zoy luby zakonne, przyj wicenia kapaskie i zosta proboszczem parafii gruziskiej w Paryu. W 1932 i 1933 gosi cykle wykadw o literaturze starogruziskiej w Oksfordzie, Krakowie, Paryu i Dublinie. W 1933 zosta powoany na stanowisko profesora patrologii na Studium Teologii Prawosawnej UW. W 1934 zosta podniesiony do godnoci archimandryty i suy jako doradca metropolicie Dionizemu Waledyskiemu. W 1935 r. odby podr naukow na Wschd (Rumunia, Grecja, Bugaria), a w 1936 na Bliski Wschd (Ziemia wita, Synaj, Syria) w poszukiwaniu rkopisw gruziskich. Aresztowany przez Niemcw w maju 1942 r. na podstawie faszywego donosu, zgin w Owicimiu 6 grudnia 1942 roku. 18 wrzenia 1995 zosta kanonizowany przez Gruziski Koci prawosawny. wito liturgiczne 6. 12. Por. ks. Prof. H. Paprocki, Wiadomoci Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego 16(1986), z. 3-4, 7-20 (yciorys); 22-27 (bibliografia). Not opracowano na podstawie danych przekazanych przez ks. Prof. H. Paprockiego, za ktre Mu dzikujemy. EwDzGruz. Obrycki Kazimierz, ks. (ur. 1941), Dr filologii klasycznej, starszy wykadowca na UKSW. Autor licznych przekadw z j. aciskiego, np. Eugipiusza, w. Augustyna, Tertuliana, Orozjusza. PsMt; NarM, KsNarZb.

WSPPRACOWNICY TOMU

17

Reczek Jzef (1936-1988), prof. dr jzykoznawca. Frg. Ujgurski Rosik Mariusz, ks. (ur. 1968), Dr teologii, Adiunkt Papieskiego Fakultetu Teoologicznego we Wrocawiu, J syr. Starowieyski Marek, ks. (ur. 1937), Prof. dr hab. Profesor UW oraz Papieskiego Wydziau Teologicznego i Warszawskiego Seminarium Duchownego. Patrolog i tumacz tekstw patrystycznych. Redaktor serii rda monastyczne (Tyniec) i Ojcowie ywi (WAM). Waniejsze prace: Sownik wczesnochrzecijaskiego pimiennictwa (wsplnie z J. M. Szymusiakiem); Sownik wczesnochrzecijaskiego pimiennictwa Wschodu; Apokryfy Nowego Testamentu-Listy i Apokalipsy; Muza chrzecijaska (3 tomy) i inne. Szmuro Roman, ks. (ur. 1967), koptolog, dr historii, adiunkt na UKSW, wykadowca w WSD w Drohiczynie nad Bugiem. PisS Witakowski Witold (ur. 1949), dr orientalistyki, docent na Uniwersytecie w Uppsali i Visiting Professor UW, specjalista od jzyka syryjskiego i etiopskiego. KorLong, OpMag, wUrs. Wittlieb Marian (ur. 1946), dr teologii (Angelicum), Biblista, profesor Seminarium Szczeciskiego. JzAr, wst. Wojciechowski Micha (ur. 1953), prof. dr hab., profesor UWM i UKSW, biblista, autor ksiek biblijnych: Jezus jako wity w pismach NT, Synopsa czterech Ewangelii, wspautor przekadu interlinearnego NT, przekady pism w. Atanazego i apokryfw ST. EwTMk. Zarzeczny Rafa SJ, ks. (ur. 1969), doktorant patrologii na UKSW. J gr. MczPi.

19

Rozdzia I

WSTP
1. Wstp oglny do apokryfw Nowego Testamentu (s. 19): a. Nazwa (s. 19); b. Apokryfy, nowy gatunek literacki? (s. 27); c. Cel powstawania apokryfw (s. 31); d. ycie apokryfw (s. 39); e. Znaczenie apokryfw (s. 43); f. Badania nad apokryfami (s. 53). 2. Ewangelie apokryficzne wstp oglny (s. 60): a. Ewangelie apokryficzne (s. 60); b. Stan zachowania ewangelii apokryficznych i ukad niniejszego tomu (s. 64); 3. Apokryfy w ocenie pisarzy wczesnochrzecijaskich (s. 70).

1. Wstp oglny do apokryfw Nowego Testamentu


a. Nazwa
Sowo apokryf jest terminem uywanym w mowie potocznej zazwyczaj w sposb nieprecyzyjny1. Na rwni nieprecyzyjnie i w sposb dwuznaczny uywane jest w literaturze teologicznej pomimo licznych prac i dyskusji na temat jego znaczenia2 . Wprawiao ono w kopot take pisarzy kocielnych staroytnoci. Wynika to z ich wypowiedzi, ktre przytaczamy poniej (s. 70). W cigu wiekw przyjo ono znaczenie zdecydowanie negatywne. Sprbujmy wic najpierw rozplta, o ile to jest moliwe przy obecnym stanie nauki, do skomplikowany i obrosy rnymi przesdami problem nazwy.
1 Por. A. Oepke, R. Meyer, krypto itd., w: Grande Lessico del NT (G. Kittel), 5, Brescia 1969, 1117-1234 (III, 958-999). 2 E. Junod, Apocryphes du Nouveau Testament: une appelation errone et une collection artificielle. Discussion de la nouvelle dfinition propose par W. Schneemelcher, Apocr 2(1992) 17-46.

20

ROZDZ. I. WSTP

Sowo apokryf ma zasadniczo dwa znaczenia: biblijne i oglne. Pierwsze, techniczno-kocielne lub te biblijne, jest przeciwstawiane pojciu kanonu ksig witych, a wic oznacza utwr w nich nie zawarty (tak w Biblii, jak i w zbiorach ksig witych innych religii). Drugie oglnie mwic, wskazuje na utwr nieautentyczny, faszywy, nieprawdziwy a upozorowany na autentyczny; czsto idzie tu o utwr literacki o tematyce zblionej do Biblii. Znaczenie biblijne jest dwojakie: po pierwsze, utwr o tematyce biblijnej, nie zawarty w kanonie Starego i Nowego Testamentu takie znaczenie jest wsplne dla literatury katolickiej i czsto protestanckiej3, lub, po drugie, okrela si nim w literaturze protestanckiej (szczeglnie anglosaskiej) ksigi ST znajdujce si w Septuagincie i Wulgacie, a ktrych brak w kanonie ydowskim. S to przede wszystkim Tb, Jd, 1 i 2 Mch, Syr, Bar, Mdr. Te siedem ksig w katolicyzmie zalicza si do kanonu i nazywa deuterokanonicznymi. Do tej grupy zalicza si utwory pozakanoniczne zawarte w niektrych rkopisach Septuaginty i Wulgaty: 3 4 Mch, 3 4 Ezdr, Ps 151 i Modlitw Manassesa. Wiadomo ta jest szczeglnie wana dla posugujcych si anglosask literatur naukow. W tym drugim sensie powinno si je pisa z duej litery Apokryfy. Znaczenie drugie, oglne, to faszywy, szczeglnie za odnoszcy si do ksig nieautentycznych, przypisywanych rnym autorom i rnym epokom. Czsto takie ksigi byway odkrywane, jak sawne Pieni Osjana Macphersona i traktowane z ca powag lub z przymrueniem oka jak Ksiga apokryfw Karela apka. Std te okrelenie apokryfu jako utwr rzekomo wydobyty z ukrycia i ogoszony jako autentyczny dokument pimienniczy4. Sowo apokryf pochodzi od greckiego czasownika apokrypto ukrywam; apokryphos znaczy wic ukryty. Terminu tego jednak nie spotykamy w samych apokryfach, z wyjtkiem dwch utworw gnostyckich maj3 Na przykad najnowsze tumaczenie angielskie apokryfw NT J. K. Elliotta nosi tytu The Apocryphal New Testament, Oxford 1993, cho A. Schindler, Apokryphen zum Alten und Neuen T estament, Zurich 1998, podaje zarwno 1-2 Ksig Machabejsk i Tb, jak i ProtEwJk, EwNik. Jednake protestanci apokryfy w naszym znaczeniu zwykle nazywaj pseudoepigrafami. 4 Sownik jzyka polskiego , 1, Warszawa 1978, 70. Zestaw takich utworw odkrytych podaje W. Speyer, Die literarische Flschungen im Altertum, Mnchen 1971, 315324; na s. 323 znajdujemy interesujce polonicum, niejaki A. Bielowski wyda w 1853 fragmenty Pompeiusa Trogusa znalezione w lwowskim Ossolineum oraz u kronikarzy polskich!

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

21

cych to sowo w tytule: Apokryfon Jana i List apokryficzny Jakuba. W innych apokryfach nie wystpuje ono ani w tytule, ani w samym dziele. Jest jednak znane w greckiej literaturze klasycznej, od czasw presokratykw; wystpuje w greckiej literaturze judaistycznej, na przykad u Filona i Jzefa Flawiusza, spotykamy je rwnie w Nowym Testamencie (Kol 2, 3). Podane wytumaczenia nie wyjaniaj jednak zastosowania sowa apokryf do grupy pism zwanych dzi apokryfami, ktre to utwory bynajmniej nie byy ukryte, ale powszechnie znane i czytane. By moe pochodzi ono od hebrajskiego sowa ganuz ukryty, wyczony w dwch znaczeniach: wyczony z kultu przez zuycie wite ksigi wyczone z kultu ze wzgldu na ich zniszczenie skadano w genizie, czyli schowku, znajdujcym si przy synagodze albo te wyczony jako szkodliwy (jakby wprowadzenie danego utworu na indeks ksig zakazanych). Moliwe, e termin apokryphos pochodzi od gnostykw, ktrzy przyjmowali ksigi ezoteryczne, a wic w jaki sposb ukryte lub te by zwizany z ksigami magicznymi, a magia, jak wierzono, miaa zowieszcze skutki dla czowieka. Jak wic widzimy, sprawa genezy tego sowa daleka jest od wyjanienia. By moe, te negatywne oceny judaistyczna, gnostycka czy magiczna wpyny na to, e najstarsi pisarze kocielni, poczwszy od Tertuliana, a wic II/III wieku, odnosili si do apokryfw negatywnie (na przykad Tertulian 5, Orygenes, Hieronim, Augustyn czy Dekret Ps. Gelazjaski w VI wieku, w ktrym wymieniono nie tylko utwory dzi nazywane apokryfami, ale te utwory nie zaaprobowane przez Koci). Euzebiusz z Cezarei w IV wieku okrela je greckim terminem notha [ksigi] podsunite, ale take bkarty, dzieci nieprawego oa6. Nic wic dziwnego, e znajdujemy kopoty z okreleniem zakresu sowa apokryf, skoro nie mniejsze zakopotanie w ocenie apokryfw spotykamy u Ojcw. Widzimy u nich wyran polaryzacj dwch postaw. Pierwsza agodniejsza charakterystyczna dla pisarzy starszych, szczeglnie aleksandryjczykw (Klemens, Orygenes, ktrych postaw przyjmie Pryscylian, twrca zblionej do gnostycyzmu sekty dziaajcy w Hiszpanii i Galii w IV w.); stosunkowo czsto uywali oni apokryfw ST, a czasami i NT oraz uwaali, e mog je czyta ludzie do tego przygotowani, co nawet moe przynie im pewien poytek.

5 6

W dziele De pudicitia 10, pisze, e apokryf rwna si faszywy. HE, 3, 25,

22

ROZDZ. I. WSTP

Druga bardziej radykalna, potpiajca apokryfy jako utwory szkodliwe i heretyckie. Wybr cytatw Ojcw Kocioa na temat apokryfw prezentujemy poniej (s. 70). Sowem apokryf obejmujemy wic rne utwory: ksigi biblijne, tzw. Ksigi Deuterokanoniczne (w tym znaczeniu terminu apokryf nie uywamy na og w jzyku polskim) oraz ksigi poza kanonem: apokryfy Starego Testamentu i Nowego Testamentu, ktre czsto znacznie rni si od siebie. Nas oczywicie interesuj tu tylko te ostatnie utwory, poniewa apokryfy ST, zaliczone do literatury midzytestamentalnej7, powstae w innych czasach i warunkach, wymagaj innej techniki bada i siatki poj dla ich opisania, cho czasami utwory tych dwch grup s do zblione do siebie. Dodajmy, e apokryfy ST s cytowane kilkakrotnie w Nowym Testamencie, co pilnie odnotowa w swej apologii apokryfw Pryscylian8. Sprbujmy teraz okreli zakres pojcia apokryf Nowego Testamentu. Jest to utwr o charakterze biblijnym, to znaczy zawiera tre zwizan z okresem i z osobami Nowego Testamentu, a wic ich bohaterem moe by Chrystus (np. Akta Piata), Maryja (np. Transitus), jeden z Apostow, np. w. Piotr (np. Apokalipsa Piotra czy Dzieje Piotra) lub inna osoba wystpujca w NT (np. Dzieje Jzefa z Arymatei). Czsto autor podaje si za naocznego wiadka, a wic jedn z postaci wystpujcych (lub nie) w ksigach Nowego Testamentu, jak np. Protoewangelia, ktrej autorem mia by Aposto Jakub, Akta Jana, ktre mia napisa Prochor lub Dzieje Piotra, ktre mia spisa nieznany nam bliej Marcellus. W takich wypadkach apokryf bywa napisany w caoci lub we fragmentach w pierwszej osobie. Czsto uzupenia wydarzenia biblijne lub je wyjania opowiadajc zdarzenia nie wystpujce na przykad w Ewangeliach (ycie Maryi, czyny Pana Jezusa jako dziecka, ywoty Apostow, itd.). Autor apokryfu naladuje gatunki wystpujce w Nowym Testamencie (cho nie uywa takich samych), lub nawizuje do tematyki biblijnej; apokryf pisany jest stylem biblijnym, uywa zwrotw i obrazw biblijnych; w podobny sposb opisuje

7 A. M. Denis, Introduction la littrature judo-hellnique , Turnhout 2000; R. Rubinkiewicz Wprowadzenie do apokr yfw Starego Testamentu, Lublin 1987; S. Mdala, Wprowadzenie do literatury midzytestamentalnej, Krakw 1994; M. Wojciechowski, Apokryfy Biblii greckiej, Warszawa 2001(wstp). 8 Jud 14; 1 Kor 2, 9; Ga 6, 5; Ef 5, 14; 2 Tm 3, 8; Jk 4, 5; J 7, 38; k 11, 49 (?). Por. A. Oepke, dz. cyt. 1201-1212. Pryscylian, CSEL 16, 1889, 44-66.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

23

cuda i wydarzenia. Czasem jednak klimat religijny jest odmienny od np. Ewangelii: co ma wsplnego utwr o znamiennym tytule Zemsta Zbawiciela z penym mioci i przebaczenia Kazaniem na grze, czy cuda Jezusa bogate w tre teologiczn i dokonywane przez Niego z wielk dyskrecj z haaliwymi fajerwerkami cudw zdziaanych przez Apostow w apokryficznych dziejach. Okrelenie powysze jest dalekie od jasnoci, jakiej wymaga si od definicji, ale te nie jest definicj, a jedynie prb opisania zjawiska. To okrelenie ulego ostatnio zasadniczej modyfikacji: mwi si raczej o apokryfach chrzecijaskich ni o apokryfach Nowego Testamentu. Nie jest to bynajmniej problem sowny, ale do istotna zmiana. Pojcie pierwsze jest szersze i zastpuje chwilami zbyt ciasne okrelenie drugie. Do apokryfw chrzecijaskich wcza si bowiem wszystkie utwory istniejce dzi w formie chrzecijaskiej, a wic take utwory, ktrych bohaterami czy autorami s postaci Starego Testamentu (np. Ody Salomona lub Wniebowstpienie Izajasza), ktre dawniej zaliczano w sposb sztuczny do apokryfw Starego Testamentu, biorc jako kryterium osoby a nie tre. Te dwa okrelenia staramy si poczy w niniejszym zbiorze: jeeli zachowujemy szacowny i powszechnie przyjty tytu Apokryfy Nowego Testamentu i stosujemy go w praktyce dzielc utwory przekadane na ewangelie, dzieje, listy i apokalipsy, to jednak rozumiemy go w sensie apokryfy chrzecijaskie, co wida w wydanym ju tomie III, gdzie podajemy przekad np. Wniebowstpienia Izajasza. W okreleniu pojcia apokryf nie zakadamy ich staroytnoci. Utwory, ktre nazywamy dzi apokryfami chrzecijaskimi powstaway od czasw przedchrzecijaskich, np. ksigi Ezdrasza czy Sybilliskie, i zostay przyjte i przerobione przez chrzecijan. S to jednak przypadki wyjtkowe. Wikszo posiadanych apokryfw powstawaa w czasach chrzecijaskich, od I w.: niektre spord nich lub te tradycje w nich zawarte pochodz z tego czasu, a wic z epoki powstawania ksig NT. To stwierdzenie wymaga od teologw i biblistw do zasadniczej zmiany stosunku do apokryfw. Najbardziej bogate w apokryfy s wieki II i III. Powstaj wtedy utwory gste pod wzgldem teologicznym jak Protoewangelia Jakuba czy Ewangelia Piotra , szereg Ewangelii judeochrzecijaskich i gnostyckich, pi wielkich dziejw apostolskich (Piotra, Pawa, Andrzeja, Jana i Tomasza) oraz niektre apokalipsy jak Apokalipsa Piotra. Takie apokryfy powstaj w staroytnoci chrzecijaskiej. W redniowieczu w ich treci zaczyna coraz bardziej przewaa narracja, tre staje si

24

ROZDZ. I. WSTP

coraz bardziej sensacyjna, podczas gdy stopniowo zanika (cho nie zupenie) tre teologiczna. Apokryfy powstaj rwnie w czasach nowoytnych, kiedy to pisarze uywaj wiadomie, w celach artystycznych, formy apokryfu, by poda przykad Listw Nikodema J. Dobraczyskiego. Obok apokryfw literackich powstaj inne, suce propagowaniu pewnych nowych religii (islam Ewangelia Barnaby) czy ideologii (wegetarianie Ewangelia pokoju, New Age Ewangelia akwarian). W formie apokryfw bywaj podawane sensacyjne fakty, np. historia pobytu Jezusa w Tybecie. Jeeli wic proces tworzenia si apokryfw trwa cigle, trudno przyj ograniczenia czasowe, jak to czyni zasuony dla bada nad apokryfami W. Schneemelcher. Apokryfy bowiem odegray swoj wan rol i w staroytnoci, i w redniowieczu (np. wpyw na powstanie Koranu i tradycji islamu czy na ikonografi niektrych wydarze biblijnych) czy w mniejszym stopniu, w czasach nowoytnych. Std te w peni podzielamy pogld J. C. Picard, ktry pisze o caoci tradycji apokryficznych biblijnych rozprzestrzenionych w wiecie staroytnym, potem redniowiecznym poprzez judaizm, chrzecijastwo i islam9. Jest to prawdziwy kontynent apokryfw by uy stwierdzenia tego zasuonego badacza apokryfw cigle ewoluujcy, w cigym ruchu i rozwoju. Koniecznym jest podjcie jeszcze jednego z wanych problemw zwizanych z autorstwem apokryfw: s to bowiem utwory bd anonimowe, bd pseudoepigraficzne. Imi prawdziwego autora apokryfu NT wystpuje bardzo rzadko (np. Ewangelia Bazylidesa czy Marcjona): s one najczciej anonimowe, bd nosz imi jednej z wanych postaci ST (rzadziej) lub NT, a wic Apostow (np. Protewangelia Jakuba, Ewangelia Pseudo Mateusza, Apokalipsa Jana, Apokalipsa Tomasza, itd.), uczniw Paskich lub Apostolskich (np. List Ps. Tytusa , Dzieje Jana pira Prochora , itd.) lub postaci ST, np. Ezdrasza. Dla czowieka czasw nowoytnych prawo autorskie jest rzecz zrozumia. Inaczej byo w wiecie staroytnym, gdzie podpisywanie si innym imieniem byo czste i Diogenes Laertios daje nam tego interesujce przykady10, cho rwnoczenie wiemy o protestach pisarzy przeciwko naduywaniu ich imienia, np. lekarz Galen, wobec notorycznego faszowania jego dzie, poda ich oficjaln list. Tego rodzaju faszerstwa nie byy karane,

9 10

J. C. Picard, Le continent apocryphe, Steenbrugge 1999, XX i 211. ywoty i pogldy synnych filozofw V, 92.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

25

o ile nie przynosiy szkd11. Natomiast czsto uczniowie wydawali swe dziea pod imieniem mistrza, jak np. pitagorejczycy, i taki proceder by uwaany nie tylko za dozwolony, ale i chwalebny, jako e pokazywa pokor uczniw wobec wielkoci mistrza i ich szacunek wzgldem niego. Taka pseudoepigrafika bya znana zarwno w literaturze klasycznej, jak i ydowskiej, gdzie powstaway utwory pod imieniem sawnych postaci ST (Henocha, Abrahama, itd.) lub autorw pogaskich (np. Fokilidesa). Nie dziwimy si wic, e t procedur stosowano rwnie w literaturze chrzecijaskiej. Tytuy apokryfw s zrnicowane. Cz pism nosi nazw grup, ktre ich uyway: mamy wic Ewangeli Ebionitw, Egipcjan, itd.), inne nosz tytuy dotyczce ich gwnej postaci: Dzieje Pawa, Piotra , Wniebowstpienie Izajasza. Inne jeszcze maj tytuy sformuowane na podstawie ich tematu: Ewangelia Prawdy, Ksiga czterech ktw i czterech zawiasw wiata, itd. Czasami w tytule wystpuje ich prawdziwy autor, np. Ewangelia Bazylidesa czy Marcjona. Cz z nich nie wymienia autora, taka jest wikszo apokryficznych Dziejw Apostolskich. Wielka jednak cz utworw podaje fikcyjnych autorw. Problem utworw faszywych istnia ju w czasach apostolskich, skoro w. Pawe ostrzega mieszkacw Tesalonik przed listem od niego rzekomo pochodzcym (2 Tes 2, 2). W Licie do Kolosan jest wspomniany napisany przez w. Pawa List do Laodycejczykw (Kol 4, 16). Skoro ten list si nie zachowa, trzeba byo go napisa. O faszywych listach w. Pawa wspomina Tertulian12. Powoywanie si na postaci ST miao swe uzasadnienie w pogldzie tak sformuowanym przez Tertuliana: im starsze pismo, tym lepsze13. Std ksigi Henocha, ktrych autentycznoci broni tene Tertulian14 czy Ezdrasza. Tak wic pseudonimia wizaa si cile z antydatacj utworu, czsto nawet o wiele wiekw. Tym te uzasadniano powoywanie si na wielki wtedy autorytet Apostow. Tak podpisane dzieo mogo liczy na szeroki i powszechny oddwik. Powoanie si na autorytet Apostoa mogo znaczy jeszcze co innego, a mianowicie, e autor uwaa si za jego duchowego spadkobierc. Mwienie wic w takim przypadku o faszerstwie, o kamstwach tych autorw i o moralnym aspekcie takiego postpowania
11

Por. Suetonius, Augustus, 51, 1, szczeglnie 55. De baptismo 17. 13 Adv. Marcionem 5, 5, 1 14 De cultu feminarum 1, 3
12

26

ROZDZ. I. WSTP

oznacza po prostu niezrozumienie tych czasw15 . Dodajmy, e problem pseudonimii istnieje rwnie w Nowym Testamencie. List do Hebrajczykw, z pewnoci nie pawowy, uchodzi za jego dzieo; niektrzy uczeni uwaaj, e Listy Pasterskie nie pochodz od w. Pawa, a zostay mu przypisane przez jego uczniw. Rodzio si jednak pytanie: jeeli autorem utworu jest posta Starego Testamentu czy nawet jeden z Apostow, dlaczego te utwory pojawiy si w obiegu tak pno. Odpowiedzi na to pytanie byy cudowne odkrycia apokryfw dokonywane czsto poprzez objawienie, jak np. ma miejsce w Apokalipsie Pawa , ktr odnaleziono w fundamentach jego domu w Tarsie16 . Mnoyy si opisy odnalezie apokryfw. Szczytowym chyba osigniciem opisu odkrycia jest historia odnalezienia listu w. ukasza. Odkrywc mia by w. Bazyli Wielki: utwr za odnalaz w czasie pielgrzymki do Jerozolimy, gdy uda si do domu Maryi. Poczuwszy cudowny zapach wszed do pokoju, gdzie zobaczy mnstwo ksig, m. in. dziea Jzefa Flawiusza, Gamaliela (tzw. Ewangeli Gamaliela?), Nikodema (Ewangeli Nikodema?) oraz pismo w. ukasza. Ten List zachowa si w jzyku koptyjskim i powsta przed X w. (z tego wieku pochodzi rkopis)17 . A jednak, jak wida ze wiadectw podanych niej Ojcw Kocioa, powoywanie si na te autorytety wywoywao ich zaniepokojenie, o ile za tym tytuem krya si nieortodoksyjna tre. Ciekawa jest tu opinia mnicha galijskiego, Salwiana, ktry stwierdza, e nie wana jest osoba (podanie innej jest dowodem pokory), ale tylko tre18 . Jeeli w. Hieronim tak ostro potpia pseudoepigrafi, to z tych samych powodw co cesarz August: nie imi, ale tre jest szkodliwa. Jeeli baczniej przyjrzymy si imionom Apostow, domniemanych autorw, to rzadko kiedy moemy okreli powd wybrania danego Apo-

15 Np. F. Torm, Die Psychologie der Pseudonymitt im Hinblick auf die Literatur des Urchristentums, Gtersloch 1932 i inne, por. Penna, art. cyt. s. 323. 16 Por. ANT 3, 246n. 17 Por. M. Chaine, ROC 23(1922-1923) 159 (opis odkrycia) i 288nn. (tekst listu). 18 List 9, SChr 178, 1971, 119-133. Salwian nie mwi bezporednio o apokryfach jako takich, ale usprawiedliwia si z opublikowania pod imieniem Tymoteusza swojego traktatu Ad Ecclesiam. Bardzo mocno podkrela pokor tego, ktry nie chce wiatowej sawy, stwierdza, e wany jest nie autor, ale tre (Cum enim nullus sit profectus in nomine, qui profectum in scriptis invenit superflue nomen scriptoris inquirit, 4), powouje si na posta Teofila w Ewangelii ukasza, do niejasno tumaczy, dlaczego przyj imi ucznia w. Pawa.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

27

stoa. Gnostycy chtnie wybierali postacie drugoplanowe, Apostow Filipa, Tomasza czy Macieja lub Mari Magdalen, natomiast wybr Jana jako powiernika Jezusa w manichejskich Pytaniach Jana jest wyjaniony we wstpie: poniewa spoczywa on na Jego piersi, wic zna jego myli19. Apokalipsa Pawa znajduje swoje uzasadnienie w 2 Kor 12, 2nn., gdzie Pawe mwi o swoich objawieniach. Natomiast trudno jest wyjani, dlaczego wybrano Jakuba na autora Protoewangelii, Tytusa listu-homilii figurujcego pod jego imieniem, Mateusza czy Tomasza na autorw Ewangelii dziecistwa, itd. Czsto wic powody wybrania autora pozostaj nieznane i moemy tylko formuowa hipotezy. Utwory rwnie chtnie przypisywano wielkim pisarzom, jak na przykad w. Hieronimowi (PsMt, NarMar). Podawano rwnie imiona fikcyjnych tumaczy z jzyka hebrajskiego czy greckiego (PsAbdiasz, EwNik, wstp). S to oczywicie znane toposy literackie. Fragmenty biblijne, ktrych nie mona byo zidentyfikowa, chtnie przypisywano Ewangelii Hebrajczykw. Ten zabieg wystpowa czsto w literaturze wczesnochrzecijaskiej: gdy spotykano pikn anonimow homili greck, przypisywano j w. Janowi Chryzostomowi, w razie aciskiej w. Augustynowi. Podobnie zreszt rzecz si miaa ze spraw ortodoksji rne herezje posugiway si pseudoepigrafami, np. apolinaryci z predylekcj puszczali w obieg swoje utwory pod imieniem arcyortodoksyjnego w. Atanazego.

b. Apokryfy, nowy gatunek literacki?


Nie wynika z tego jednak, e apokryfy stanowi jaki odrbny gatunek literacki, poniewa oznacza si je raczej poprzez ich tre ni poprzez ich form. W III tomie niniejszego zbioru omawiamy epistolografi apokryficzn, poniewa list stanowi jeden z gatunkw literackich, w ktrych s pisane apokryfy20, gdy jednoczenie stwierdzamy, e trudno jest mwi o gatunku literackim apokalipsy, jako e treci apokaliptyczne wyraaj si w wielu gatunkach literackich 21. To samo moemy stwierdzi tu, omawiajc apokryfy w sposb oglny: tre apokryficzna zostaa wyraona w wielu gatunkach literackich:
19 20

Por. ANT 3, 314. Por. ANT 3, 21-117. 21 Por. ANT 3, 121-353, szczeglnie 122n.

28

ROZDZ. I. WSTP

w opowiadaniu, opisie podry, licie, poezji, pimie urzdowym, zbiorze sentencji, itd. Wiele z tych utworw nawizuje do kwitncych w wczesnym wiecie gatunkw literackich, np. do opisw przygd, do romansu hellenistycznego, do ywotw filozofw. Badania porwnawcze apokryfw i literatury wczesnej s dopiero w powijakach. Sowem apokryf obejmujemy wic przerne utwory pochodzce z rnych czasw, z rnych rodowisk intelektualnych i religijnych, ortodoksyjnych i nieortodoksyjnych, utwory odzwierciedlajce bardzo odmienne orientacje teologiczne, ascetyczne, pisane przez ludzi o bardzo rnym poziomie intelektualnym i religijnym, w niemale wszystkich jzykach wiata rdziemnomorskiego (i nie tylko!), ktre oczywicie naley interpretowa w kontekcie ycia tych rodowisk. Wszystkie jednak utwory zaliczane do apokryfw powinny spenia warunki treciowe zawarte w wyej podanym okreleniu apokryfu. Czy jednak mona powiedzie, e apokryfy Nowego Testamentu da si okreli poprzez zwizek z Nowym Testamentem? Wprowadzone przez nas pojcie apokryfy chrzecijaskie uzasadnione jest istnieniem apokryfw chrzecijaskich majcych do lune zwizki z Nowym Testamentem: jak np. zamieszczone w tomie III ksigi cyklu Ezdrasza, Wniebowstpienie Izajasza czy Oracula Sibyllina . A wic kwalifikuj je do naszego zbioru rnorakie zwizki z Bibli (a nie szczeglnie z Nowym Testamentem) oraz ich charakter chrzecijaski. Std te rodz si trudnoci zwizane z zakwalifikowaniem danego utworu do zbioru uoonego wedle schematu: Ewangelie, Dzieje, Listy i Apokalipsy, a wic wedle podziau Nowego Testamentu. Czsto bowiem tylko z trudem znajdujemy dla nich miejsce. Niektre utwory kwalifikujemy na podstawie kryteriw treciowych nieco sztucznie, np. Wniebowstpienie Izajasza zaliczylimy do Apokalips, List Apostow do listw (ze wzgldu na tradycyjn nazw), cho nie jest listem, lecz dialogiem. Czsto zawodz rwnie kryteria treciowe, np. mier Jzefa i Maryi, ktrym powiconych jest szereg apokryfw, nie s wspomniane w Nowym Testamencie. Nie dziaaj tu nawet ramy czasowe: narodzenie Maryi ma miejsce przed wydarzeniami opisywanymi w Ewangeliach, a jej odejcie po nich. Inne kopoty mamy z tzw. apokryficznymi dziejami apostolskimi, opisujcymi czyny Apostow i uczniw Paskich. Jeli idzie o ich rodzaj literacki, maj one niewiele wsplnego z kanonicznymi Dziejami Apostolskimi. Opowiadaj dzieje poszczeglnych Apostow i skadaj si zazwyczaj z dwch czci: opis dziaalnoci Apostow ich podry, cudw,

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

29

itd. (gesta ) oraz ich mierci (passio ), ktry to schemat do zasadniczo rni si od ukadu kanonicznych Dziejw. Dodajmy, e nawet tytu nie oddaje podobiestwa: w kanonicznych Dziejach zosta on dodany pniej, po mierci ich autora, w. ukasza, za apokryficzne Dzieje, jak zobaczymy, nosz bardzo rne tytuy (Czyny, Podre, i inne). Apokryficzne listy s do przypadkow grup utworw nie majcych zazwyczaj wikszego zwizku z listami kanonicznymi i nie zawsze s nawet listami (jak widzielimy w przypadku Listu Apostow22). Cz z nich powstaa w formie listu (korespondencja Pawa i Seneki23), inne stanowi fragmenty lub cao homilii jak List Ps. Tytusa24 czy dziea historycznego, jak tzw. List Lentulusa25 . I znowu bierzemy jako podstaw powszechnie uywan nazw danego utworu. Jeli idzie o apokalipsy, to zazwyczaj maj one znikomy zwizek z Apokalips NT. Zaliczamy je jednak do apokalips ze wzgldu na ich apokaliptyczn tre, ktra je czy z kanoniczn Apokalips Janow26. Jak wic widzimy, stosunek apokryfw do pism kanonicznych jest do luny i zrnicowany, poniewa apokryfy, szczeglnie najstarsze, nie powstaway bynajmniej jako utwory konkurencyjne do ksztatujcego si wtedy kanonu Pism witych, nie naladoway ich, ale stosoway formy powszechnie wwczas przyjte i tylko nieliczne z nich wedle naszej wiedzy pretendoway do roli pism kanonicznych. I jeeli nawet istniej w nich zazwyczaj do liczne cytaty i nawizania do ksig Starego i Nowego Testamentu, to same utwory maj czasem niewiele wsplnego z ksigami Nowego Testamentu. Wiadomo, e od I w. powstawaa literatura chrzecijaska. Niektre jej utwory miay szczeglne miejsce, jak cztery Ewangelie czy Listy w. Pawa: byy czytane oficjalnie w Kociele i przechowywane pod kontrol gminy. Byy te inne utwory: co do niektrych byway wtpliwoci, czy naley je czyta, czy nie, np. z jednej strony Apokalipsa Jana czy II List w. Piotra, ktre ostatecznie zaliczono do kanonu NT, lub te Apokalipsa Piotra czy Pasterz Hermasa, ktre nie zostay w kocu do niego przyjte. Kanon biblijny ksztatowa si wolno: w miar zgodny i po22 23

Por. ANT 3, 26-50. Por. ANT 3, 55-66. 24 Por. ANT 3, 67-96. 25 Por. ANT 3, 112-114. 26 Por. ANT 3, 121nn.

30

ROZDZ. I. WSTP

wszechny sensus catholicus gmin chrzecijaskich na caym wiecie przyjmowa albo odrzuca ksigi bdce w obiegu wrd wiernych, co potwierdza Koci; stopniowo ksztatoway si prby teoretycznego opisania tych faktw poprzez pojcie natchnienia i kanonicznoci. Stopniowo te powstaway spisy apokryfw 27. Natomiast utwory rozwijajce si bez kontroli gmin czasem si degeneroway, zmieniay lub po prostu giny, o czym jeszcze bdzie mowa. Nie moemy wic definiowa apokryfw wedle kryterium stosunku do kanonu, jak to moe sugerowa tytu Apokryfy Nowego Testamentu. Pomimo tych wszystkich niedogodnoci zachowalimy ten tytu, nie tylko dlatego, e ma on swoj dug tradycj, funkcjonuje w powszechnej wiadomoci i jest oglnie przyjty przez wszystkich niemale wydawcw apokryfw, ale dlatego, e mimo wszystkich wspomnianych wyej niedoskonaoci i niecisoci daje on nam najlepsze ramy, by w sposb wzgldnie jasny i prosty uoy tumaczone przez nas utwory. Wydawcy francuscy odstpili od niego: powsta zbir bardzo dobrze opracowanych tekstw rozoonych na dwa tomy, jednak o do niejasnym ukadzie28. Wobec czsto stawianego pytania, czy zbir niniejszy zawiera wszystkie apokryfy, stwierdzi naley, e wszystkie zbiory apokryfw, choby te najlepsze, podaj zaledwie cz wielkiej iloci utworw, ktre zaliczamy do kategorii apokryfw (a kryteria zaliczania do tej grupy bywaj pynne) i powstaj wskutek rnych zaoe ich twrcw. Dla przykadu W. Schneemelcher podaje zasadniczo utwory powstae do 300 roku, a Fabricius stara si zestawi zbir wszystkich znanych w XVIII w. legend dotyczcych Nowego Testamentu. Nie istnieje zamknity zbir apokryfw chrzecijaskich Nowego Testamentu na wzr zbioru ksig Starego i Nowego Testamentu. W niniejszym zbiorze kadziemy szczeglny nacisk na rol kulturotwrcz apokryfw, to jest zwracamy uwag na utwory, ktre w jaki sposb oddziaay na tworzenie si kultury w szerokim tego sowa znaczeniu: std te w naszym zbiorze zawarlimy utwory znajdujce si na granicy tego pojcia, zebrane dla wygody czytelnika, np. zbiory opinii ydowskich czy muzumaskich o Panu Jezusie, oparte na apokryfach; podobnie wczamy do Dziejw apokryficznych redniowieczn legend hiszpask o w. Jakubie.
Por. ANT 37-64. Ecrits apocryphes chrtiens, red. F. Bovon, P. Geoltrain, Paris 1997, tom drugi w przygotowaniu.
28 27

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

31

W tym miejscu naley jeszcze okreli stosunek apokryfw do hagiografii. Stwierdzenie, e od V w. apokryfy przechodz w hagiografi, nie ma potwierdzenia w faktach. Po pierwsze dlatego, e jak widzielimy, apokryf jako taki rozwija si a do naszych czasw, a po drugie, granica midzy hagiografi i apokryfami jest bardzo pynna. Apokryfy s zazwyczaj utworami o witych, a wic stanowi przedmiot hagiografii. Wiele wic spord apokryfw jest utworami hagiograficznymi, niektre utwory hagiograficzne s apokryfami. Wydaje si, e najlepsz drog jest nie bawi si tu w definicje i okrelanie tego, czego okreli si nie da, natomiast pj w lady Bollandystw, ktrzy w Bibliotheca Hagiographica Latina, Bibliotheca Hagiograpghica Graeca oraz Bibliotheca Hagiographica Orientalis wymieniaj t grup apokryfw, ktra wchodzi w zakres ich zainteresowa. Stoj bowiem apokryfy na granicy historii, hagiografii, legendy, folkloru i bani, ale take, jak zobaczymy niej, teologii.

c. Cel powstawania apokryfw


Apokryfy Nowego Testamentu powstaway niemale od pocztku chrzecijastwa, to jest od I wieku. Prawdopodobnie, niektre z nich, np. niektre z Ewangelii judeochrzecijaskich, powstay jeszcze w I wieku, a wic w epoce tworzenia si pism Nowego Testamentu. lady twrczoci apokryficznej dostrzegamy ju w Nowym Testamencie, kiedy to w. Pawe ostrzega mieszkacw Tesalonik przed tymi, ktrzy powouj si na natchnienia Ducha, na mowy prorockie lub na list od niego pono pochodzcy (2 Tes 2, 3): jak wida, ju wtedy istniay utwory przypisywane w. Pawowi. Jeeli Didache zawierajca nauk, ktr miao przekaza dwunastu Apostow, a wic w jaki sposb uchodzca za apokryf typu prawnego (o ktrych bdzie jeszcze mowa), powstaa w latach 60 do 120, to moga ona zosta napisana wczeniej ni niektre ksigi Nowego Testamentu, jak Ewangelia czy Apokalipsa Janowa. Z pierwszej poowy II wieku pochodz ewangelie judeochrzecijaskie jak Ewangelia Hebrajczykw czy Ebionitw i, by moe, Ody Salomona i Wniebowstpienie Izajasza. Z drugiej poowy II wieku pochodzi szereg takich utworw, jak Narodziny Maryi (niesusznie nazywane Protoewangeli Jakuba) i niektre z piciu wielkich dziejw Apostow, ktre powstay na przeomie II i III wieku (Dzieje Piotra, Pawa , Jana, Andrzeja i Tomasza). W dwch pierwszych wiekach powstaa wielka liczba ewangelii apokryficznych uoonych przez rne gru-

32

ROZDZ. I. WSTP

py heretykw. Czsto znamy zaledwie ich tytuy a czasami kilka cytatw ( Ewangelia Marii, Apellesa, Ewy, Judasza i inne). Za najbardziej twrczy okres w dziedzinie powstania apokryfw mona uzna II i III wiek, cho w czasach pniejszych kade pokolenie do ju istniejcych dorzucao gar nowych apokryfw i to nieraz hojn i szczodr rk. W dzisiejszym tego sowa znaczeniu apokryf jest przeciwstawiany terminowi kanoniczny. Zwrmy uwag na fakt, e kanon dwudziestu siedmiu ksig Nowego Testamentu formowa si w cigu trzech pierwszych wiekw Kocioa i uksztatowa si definitywnie dopiero w wieku IV, natomiast w poprzednich wiekach istniaa pewnego rodzaju pynno. Na og nie byo wtpliwoci, e cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie i Listy Pawowe oraz pierwszy List w. Jana i Piotra stanowi Pismo, podobnie jak Stary Testament. wiadomo t utwierdzi spr spowodowany wystpieniem Marcjona w poowie II w., ktry przeprowadzi rewizj Nowego Testamentu, zachowujc z niego jedynie Ewangeli w. ukasza oraz dziesi listw w. Pawa, i to w formie ocenzurowanej, odrzucajc jednoczenie w caoci Stary Testament. Reakcj na to bya obrona przez chrzecijan Starego Testamentu oraz gruntowne przemylenie problematyki Nowego. Spr jednak si nie zakoczy, i w kocioach lokalnych cigle rodziy si wtpliwoci, ktre ksigi mog by czytane w czasie liturgii. Ustalanie kanonu ksig Pisma witego stanowio form samoobrony Kocioa nie tylko przed nauk Marcjona, ale i innych grup, mniej lub bardziej zwizanych z Kocioem, ktre poprzez apokryfy nie tylko propagoway swoj nauk, ale take kompromitoway nauk Kocioa. Koci, w myl zasady lex orandi est lex credendi ( prawo modlitwy jest prawem wiary), w szczeglny sposb broni liturgii, w naszym wypadku czyta liturgicznych, przed obcymi wtrtami. Wiemy, e gdzieniegdzie na zebraniach liturgicznych czytano Pasterza Hermasa, Didache , List Klemensa Rzymskiego, Ewangeli Piotra i inne utwory. Stopniowo jednak zniky one z list ksig Nowego Testamentu, rozwieway si wtpliwoci co do niektrych pism, i pojawiay si spisy ksig Nowego Testamentu coraz bardziej zblione do obecnego. Synod w Laodycei (360 r.) podaje nasz kanon ksig Pisma witego bez Apokalipsy, w. Atanazy ( 373 r.), synody w Hipponie (393 r.) i w Kartaginie (393 i 419 r.) podaj list ksig Nowego Testamentu tak, jakiej uywamy dzisiaj w Kociele Katolickim. Wspczesny biblista tak opisuje powstanie agrafw, o ktrych bdzie jeszcze mowa:

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

33

Tradycja ustna poprzedzaa, a przez jaki czas towarzyszya pisanej tradycji. Dlatego, przynajmniej w zasadzie, nie mona wykluczy, e niektre staroytne powiedzenia mogy przetrwa w formie ustnej nawet po spisaniu Ewangelii, a pniejsi autorzy mogli je wczy do swoich dzie. Istnieje jednak te moliwo, i taka wana posta jak Jezus, staa si orodkiem twrczej tradycji. Przypisywano Mu wypowiedzi innych osb i zupenie inne powiedzenia29. Te sowa mona rwnie odnie do powstania apokryfw. To, co zostao zapisane w Nowym Testamencie, nie stanowio bowiem caoci tradycji o Jezusie, ale bya to cz tradycji pilnie przechowana i zachowana pod kontrol Kocioa, odczytywana w czasie liturgii, przekazywana w katechezie. Istniay jednak i inne tradycje, nie poddane tej kontroli, ktre stopniowo deformoway si, wprowadzay do opowiadania o Jezusie elementy lokalnych opowiada, tradycji, mitologii i folkloru. Te tradycje wdroway z ust do ust, stopniowo zmieniajc si i w ten sposb tworzc materia do powstania apokryfw. Pierwotne tradycje znajdujemy wic nie tylko w utworach kanonicznych, ale take w najstarszych utworach niekanonicznych, jak rwnie w pniejszych; w tych ostatnich s jednak zazwyczaj tak dobrze ukryte pod warstw opowiada, legend, elementw folklorystycznych i innych, e bardzo trudno je odnale i oddzieli od nich. I jednym z niewtpliwie pasjonujcych zada uczonego jest je odszuka, o ile tylko w nich si znajduj i s moliwe do wydzielenia. Jak wic widzimy, apokryfy powstaway w cigu caej historii Kocioa. Nas oczywicie najbardziej interesuj te najstarsze, uoone w czasach wczesnochrzecijaskich. Jaka bya przyczyna ich powstawania? Zacznijmy od stwierdzenia najbardziej brzemiennego w skutki. Niektre z ewangelii apokryficznych, dzi zachowane fragmentarycznie, powstaway wspczenie albo bardzo krtko po naszych Ewangeliach kanonicznych i w tym samym celu, co one: zbierano w nich tradycje o Jezusie bdce w obiegu w rodowisku, w ktrych powstaway i w ktrych spisywano je jako podstaw do goszenia nauki o Jezusie i do uytku podczas liturgii a wic w tym samym celu, co nasze Ewangelie kanoniczne i, co jest prawdopodobne, rociy sobie w tych grupach prawo do kanonicznoci. Co wicej, wydaje si, e w niektrych utworach apokryficznych mona stwierdzi istnienie tradycji o Jezusie odrbnych od tych, ktre mamy w Ewangeliach kanonicznych, np. dotyczcych zwiastowania zawartych
29

J. Delobel, w: Sownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, 9n.

34

ROZDZ. I. WSTP

w WniebIz i ListAp30 . Badania na ten temat s dopiero w powijakach, niemniej jednak wydaje si, e biblici zajmujcy si Ewangeliami powinni zwrci baczniejsz uwag na apokryfy Nowego Testamentu. Obok tego pragnienia przekazania staroytnych tradycji o Jezusie widzimy jeszcze inny cel: przekazanie prawd teologicznych przy pomocy utworw nawizujcych w pewien sposb (treci czy form) do utworw kanonicznych. Mogo si to dokonywa w dwojaki sposb: albo byy to narzdzia przekazywania treci heretyckich takich grup jak ebionici, manichejczycy, pryscylianie, itd., ktrzy podpierajc si autorytetem postaci biblijnych przekazywali w nich swoj nauk oparcie swoich pogldw o posta Jezusa, Jego Apostow czy innych postaci biblijnych, w utworach podobnych lub przynajmniej nawizujcych form do ewangelii, stanowio element ich propagandy religijnej; albo te przez teologi zwart w obrazach i opowiadaniach a wic nawizujc do teologii judaistycznej przekazywano pewne treci, mniej lub bardziej ortodoksyjne, jak np. surowy enkratyzm i pochwa dziewictwa w najstarszych Dziejach Apostolskich. Powszechnie wiadomo, e ydzi przekazywali teologi na sposb narracyjny i obrazowy. Tak teologi wyraon w obrazach s zarwno przypowieci Jezusa, jak i opis stworzenia wiata w Ksidze Rodzaju. Takimi obrazami teologicznymi s opowiadania apokryfw, ktre za pomoc barwnych historii przekazuj proponowane prawdy wiary. Podstawowym wic zagadnieniem jest odczytanie treci teologicznej przekazanej za porednictwem tych obrazw. Przeplatane s one mowami-kazaniami, w ktrych autor w sposb czsto bardzo skomplikowany, przynajmniej dla nas, prbuje przekaza zasady nauki Jezusowej tak, jak j rozumie. Apokryfy s wic utworami teologicznymi, wyrazem pierwotnej teologii chrzecijaskiej, zazwyczaj judeochrzecijaskiej, czasami (ale nie zawsze!) nieortodoksyjnej, jeszcze nie przepuszczonej przez sita myli greckiej i nie uporzdkowanej przy pomocy cisych terminw teologicznych. Jeli jednak niesychanie wanym dzieem Ojcw Kocioa byo stworzenie gmachu cile logicznej i uporzdkowanej teologii, budzcego do dzi dnia nasz podziw, i wycignicie z tych poj konsekwencji dla ycia moralnego, ascezy i mistyki (a dziao si to w wirze niejednokrotnie bardzo burzliwych dyskusji),
30 Por. interesujcy artyku E. Norelli, La Vergine Maria negli apocrifi, w: Maria. Vergine, Madre, Regina, a cura di C. Leonardi, A. deglInnocenti, b.m.w., bd. [Roma 2000], 21-42.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

35

to rwnoczenie ogromn strat stanowi fakt, e zagubili t obrazow teologi judeochrzecijask, na pewno mniej cis i doskona, ale za to chwilami blisz czowiekowi od wycyzelowanych do ostatnich granic abstrakcyjnych poj teologii greckiej i omiel si powiedzie, czstokro bogatsz od niej, bo obraz zawiera tre bogatsz od cisych poj, cho jest wieloznaczny. Moemy postawi sobie pytanie, czy przypadkiem nie wygldayby inaczej nasze trudne dzisiaj kontakty z ydami, przynajmniej na paszczynie intelektualnej, gdyby opieray si na tej wanie teologii judeochrzecijaskiej? T teologi prbowali rekonstruowa na podstawie apokryfw, innych utworw literatury wczesnochrzecijaskiej i pomnikw archeologii teolog Jean Danilou SJ, pniejszy kardyna31 , O. Bellarmino Bagatti OFM i uczeni ze Szkoy Biblijnej w Jerozolimie czy Georg Strecker, by powoa si na kilku najbardziej zasuonych uczonych. Tu koniecznie trzeba podkreli, e nie wszystkie apokryfy i nie zawsze byy nonikami treci heretyckich; jeli to czynimy dobitnie i wielokrotnie, to dlatego, e panuje pogld, cigle i nieustannie podkrelany w niektrych, szczeglnie starszych pracach teologicznych, e apokryfy s utworami heretyckimi32. Rzecz si ma wrcz przeciwnie wikszo posiadanych przez nas utworw jest zupenie ortodoksyjna, cho czsto przekazuj do jeszcze prymitywn, ale ortodoksyjn, teologi judeochrzecijask. Jeeli wic te utwory funkcjonoway bez przeszkd w wieku II, to w miar rozwoju teologii w pniejszych czasach staway si utworami anachronicznymi i wywoyway gwatowny sprzeciw u teologw i intelektualistw takich, jak na przykad w. Hieronim. Stopniowo staway si one utworami coraz bardziej fantastyczno-sensacyjnymi, ktre w pniejszych wiekach chtnie przedrukowywano w ludowych kalendarzach lub ksieczkach sprzedawanych na odpustach. W pierwotnym Kociele nie tylko poprzez apokryfy starano si odpowiedzie na pytania natury teologicznej, ale domagano si rwnie rozwiza prawnych, dyscyplinarnych oraz liturgicznych. Tak powstaa grupa pism,

Por. F. Szulc, Struktura teologii judeochrzecijaskiej w wietle bada Jeana Danilou, Lublin 1982. 32 Problem ortodoksji i herezji w najstarszym Kociele stanowi do dzi problem dyskutowany od kiedy W. Bauer w dziele Rechtglubigkeit und Ketzerei im ltesten Christentum, Tbingen 19642 postawi tez o pierwszestwie herezji przez ortodoksj. Por. H. D. Altendorf, E. Junod, J. P. Mahe, W . Rordorf, G. Strecker, Orthodoxie et hrsie dans l'Eglise ancienne, Genve, Lausanne, Neuchtel 1993.

31

36

ROZDZ. I. WSTP

ktrej zazwyczaj nie podaje si w zbiorach pism apokryficznych, a ktra jednak do tej kategorii jako si zalicza; s to pisma prawne czy liturgiczne wydawane pod imionami Apostow, a wic w pierwszym rzdzie Didache (Nauka Dwunastu Apostow), Konstytucje Apostolskie, Didaskalia Apostolskie, Kanony Apostolskie, itd. Te pisma nas tu oczywicie nie interesuj, naleao je jednak wymieni jako ciekawy przykad wykorzystania autorytetu Apostow w pierwszych wiekach Kocioa oraz pseudoepigrafii apostolskiej. Innym powodem powstania apokryfw byy prby wyjanienia Pisma witego apokryfy stanowi wic jedne z pierwszych utworw egzegetycznych. Oczywicie, to wyjanianie odbywao si za pomoc obrazw. Apokryficzne Dzieje Apostolskie, opisujce nauczanie Apostow na kracach wiata, stanowi ilustracj sw Jezusa: Bdziecie moimi wiadkami w Jerozolimie, w Judei, i Samarii, i a po krace ziemi (Dz 1, 7). Dzieje Jana staraj si wyjani tajemnicze sowa Jezusa o mierci Jana (J 21, 2023), w Ewangelii Ps. Mateusza i w innych Ewangeliach dziecistwa znajdujemy opowiadanie o posgach, ktre upady, gdy Jezus wchodzi do miasta egipskiego i potrzaskay si, co stanowi obrazowe wyjanienie sw Izajasza: Zadr przed nim boki egipskie i wszystkie posgi jego bokw jego strzaskane na ziemi 33. Takich obrazowych wyjanie w apokryfach znajdziemy bardzo wiele. Innym jeszcze motywem apokryfw, szczeglnie pniejszych, byo uzupenienie utworw kanonicznych, w ktrych brakowao caych wielkich obszarw tematycznych budzcych zainteresowanie ludzi w rnych epokach. Jak wiemy, Nowy Testament podaje tylko niewielk cz epizodw z ycia Chrystusa, Apostow i pierwotnego Kocioa i znajdujemy w nim liczne biae plamy. Tu dochodzi do gosu ciekawo ludzka: Kim bya Maryja? Jakie byo jej pochodzenie i jaki kres? Kim by w. Jzef ? Jakie byo dziecistwo Jezusa? Jak wygldaa ucieczka do Egiptu i co On tam porabia? Jakie byy okolicznoci mierci Jzefa? Jak to byo ze zstpieniem do otchani Jezusa wspomnianym w Pierwszym Licie w. Piotra (3, 19nn.)? Jakie byy dalsze losy Apostow? Jakie byy dalsze losy postaci wystpujcych w Nowym Testamencie? W pewnym okresie interesowao ludzi, jak wyglda Chrystus std zawarty w tzw. Licie Lentulusa34
33

34

PsMt 23; por. Iz 19, 1; 21, 9. Por. ANT 3, 112-114.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

37

rysopis Chrystusa. Mamy take opisy poszczeglnych Apostow: opis wygldu w. Pawa w Aktach Pawa i Tekli35 czy w. Bartomieja w Dziejach Bartomieja wczonych do zbioru Ps. Abdiasza36. Takich niewyjanionych spraw byo bardzo wiele. Zreszt sam Ewangelista pisa: I wiele innych znakw, ktrych nie zapisano w tej ksice, uczyni Jezus wobec uczniw Jest ponadto wiele innych rzeczy, ktrych Jezus dokona, a ktre, gdyby je szczegowo opisa, to sdz, e cay wiat nie pomieciby ksig, ktre by trzeba napisa (J 20, 30; 21, 25). Do tych pyta dochodziy inne, natury teologicznej, na ktre nie znajdowano odpowiedzi w ksigach kanonicznych. Wobec wzrostu zainteresowa eschatologi zapytywano, jaki jest los duszy po mierci, na co odpowiaday w barwnych i chwilami makabrycznych opisach apokalipsy (np. w. Piotra lub Pawa), w ktrych Apostoowie wdruj po zawiatach i widz mki potpionych i szczcie zbawionych. Ezdrasz uniesiony do nieba stawia Bogu trudne i bolesne pytania, ktre nurtoway ludzi mu wspczesnych. Takich spraw niejasnych byo bardzo wiele i trzeba je byo wyjani37. Niema rol odgryway rwnie ambicje lokalne gmin chrzecijaskich i miast: moliwo wskazania na Apostoa lub ktrkolwiek z osb, ktrych imiona wystpuj w Nowym Testamencie, jako na zaoyciela Kocioa lokalnego czy te posiadanie jego relikwii uchodzio za szczeglny zaszczyt taki by prawdopodobnie powd powstania korespondencji Chrystusa i krla Abgara, ktrym chlubia si Edessa, czy listw Maryi do mieszkacw Messyny czy Florencji38 . W pnej staroytnoci rozdzielono w ten sposb wszystkie postacie wystpujce w Nowym Testamencie, nawet te, ktrych imiona wymienia w swych listach w. Pawe, i zrobiono z nich biskupw poszczeglnych miast w wiecie rdziemnomorskim; by za to potwierdzi, powstay listy zaoycieli poszczeglnych miast i dokadne rozpiski, co robiy poszczeglne postacie, ktrych imiona wystpuj w Nowym Testamencie; okrelono nawet, kto od kogo otrzyma chrzest39 .
Acta Pauli et Theclae 3, Lipsius-Bonnet 1, 237n. 8, 2, w: Dwunastu, O 11, 1995. 37 Utwory te znajduj si w ANT 3. 38 ANT 3, 114-117. 39 Np. rnego rodzaju listy Apostow, por. M. Starowieyski, ywoty i spisy Apostow, Bobolanum 6(1995) 132-154 oraz Tene, Legenda o powstaniu Skadu Apostolskiego, w: R. Knapiski, Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kocioa a do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, 51-62.
36 35

38

ROZDZ. I. WSTP

Tak powstaway wielopaszczyznowe uzupenienia tekstw kanonicznych w apokryfach, ktre z jednej strony oddzielay apokryfy od tekstw kanonicznych, ale rwnoczenie je z nimi czyy poprzez ich swoistego rodzaju wyjanianie. Obrazami rwnie starano si objania problemy, ktrych rozwizania domagay si wczesne czasy. Tak wic gdy obchodzenie niedzieli stao si problemem w Nowym Testamencie mamy na ten temat wzmianki bardzo oglne powsta List spady z nieba nakazujcy wicenie niedzieli40. Korespondencja Seneki i w. Pawa powstaa w celu wyranie apologetycznym chrzecijanie byli uwaani przez pogan za ludzi prostych i niekulturalnych, natomiast w tych listach wielki Seneka, stoik, przyjaciel i nauczyciel cesarza, chwali w. Pawa i odnosi si do z najwyszym szacunkiem41. Utwory apokryficzne zmieniay cel: w czasach sporw ariaskich jednej z wersji korespondencji Abgara i Jezusa nadano charakter wybitnie antyariaski. Sia apokryfw bya tak wielka, e jak donosi Euzebiusz z Cezarei ( 339) uywali ich nawet poganie: Maksymin Daja w swojej walce przeciw chrzecijanom sfaszowa istniejce apokryficzne Akta Piata i dzieci w szkoach musiay si ich uczy na pami42. Niestety, nie zachowa si tekst tego apokryfu. Byy jeszcze inne powody powstawania apokryfw. C. Paupert podejrzewa, e dziwne utwory dotyczce dziecistwa Jezusa przekazujce opowiadania o jego cudach powstay w celach katechetycznych pokazujc wszechmoc dziecka-Boga43 . Apokryficzne dzieje Apostolskie opowiadajce barwne przygody Apostow powstaway w okresie rozwoju romansu greckiego, ktry przedstawia przygody swoich bohaterw w rwnie barwnych i fantastycznych epizodach. Czy wic dzieje apokryficzne nie stanowiy literatury zastpczej, budujcej, dla namitnych czytelnikw romansw?44 Wyranie wic widzimy, e wiele byo powodw powstawania tej literatury, ktra speniaa tak bardzo wielorakie funkcje. Ich gbsze opraco-

ANT 3, 96-112. ANT 3, 55-66. 42 Euzebiusz, HE 9, 4, 1; 7, 1. 43 L'apocryphe, fable catchetique, Apocr 7(1996) 249-251. 44 Por. R. Sder, Die apokryphen Apostelgeschichten und die romanhafte Literatur der Antike, Stuttgart 1932 (1969).
41

40

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

39

wanie pozwolioby lepiej pozna mentalno ludzi epok, w ktrych apokryfy powstaway i byy powszechnie czytane.

d. ycie apokryfw
Apokryfy zachoway si we wszystkich niemale jzykach wczesnochrzecijaskiego wiata, a wic arabskim, celtyckim (staroirlandzkim), etiopskim, greckim, gruziskim, koptyjskim, aciskim, ormiaskim, starosowiaskim, syryjskim, a nawet w jzykach krajw tak dalekich od basenu Morza rdziemnego, jak ujgurski czy sogdyjski, a wic w jzykach rodkowej Azji. Oczywicie nie wszystkie te dziea stanowi teksty oryginalne, zazwyczaj s to przerbki i parafrazy, najczciej pism greckich, czasami take aciskich, cho w wielu z tych grup jzykowych znajduj si utwory oryginalne, a w przekadach i parafrazach odkrywamy interesujce warianty o kolorycie wybitnie lokalnym. Tu dotykamy sprawy bardzo charakterystycznej dla apokryfw, czego, co mona by nazwa yciem apokryfu. Jeli bowiem wemiemy jakikolwiek inny tekst staroytny, spotykamy si z pewnego rodzaju stabilnoci w jego przekazie utwr w tradycji rkopimiennej zachowuje swoj tosamo, a wic jest wprawdzie przekazywany w wielu rkopisach, ktre posiadaj oczywicie swoje cechy specyficzne, mniej lub wicej znaczce zmiany, przestawienie sw, wypadnicie pewnych czci, ale utwr pozostaje zasadniczo ten sam. Inaczej ma si sprawa z apokryfami. Przepisywacze uznawali za swoje wite i niezbywalne prawo co w nich zmienia, dodawa, odejmowa, wyjania epizody swoimi sowami, dodawa mowy, zmienia imiona osb i miejsc, poprawia teologi czy przystosowywa j do swoich pogldw, itd. Ponadto czono epizody z rnych utworw, dodawano elementy mitologiczne lub folklorystyczne, jak epizod z chopcem przemienionym w osa w Ewangelii Dziecistwa Arabskiej 45. Ponadto z tych utworw wybierano fragmenty do kaza sawne exempla dostosowujc je do tekstu, w ktRozdzia 20n. To opowiadanie znamy z dziea Lucjusza z Patraj (por. Focjusz, Biblioteka 129, t. O. Jurewicz, 1, Warszawa 1986, 201); z dziea Lukiana z Samosaty, Przygody Lukiosa w osa zamienionego, t. M. K. Bogucki, Dialogi 2, Wrocaw 1962, 211-233; z dziea Apulejusza, Metamorfozy albo zoty osio, t. E. Jdrkiewicz, BN II, 79, Wrocaw 1953; oraz z Palladiusza, Opowiadania dla Lausosa, t. S. Kalinkowski, rM 12, 1996, 109-113 (Makary).
45

40

ROZDZ. I. WSTP

rym miay by uyte. Tak np. powikszaa si coraz bardziej ilo cudw w Ewangelii Tomasza Dziecistwa. Niektre z tych elementw raz oderwane od caoci, funkcjonoway samodzielnie, np. dla uytku liturgicznego odrywano passio od caoci ycia danego Apostoa. Ponadto skracano i streszczano zbyt dugie utwory (tak powstaway wersje krtsze i dusze, epitome, itd.). Tak wic, o ile moemy powiedzie, e mamy szereg rkopisw jednego dziea jakiego pisarza staroytnego (np. Cycerona czy Demostenesa), w przypadku apokryfw czsto bywa tak, e kady rkopis jest odrbnym utworem, znacznie rnicym si od tego, ktry jest uwaany za orygina lub przynajmniej bliski oryginau. Ten element twrczy widzimy jeszcze dobitniej w przekadach na obce jzyki a tych przekadw byo, jak mona stwierdzi przy pomocy Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, bardzo wiele gdzie utwr zostaje nie tylko sparafrazowany, ale i przystosowany do wymogw danej kultury. Tak wic utwory przeoone na rne jzyki mog si od siebie znacznie rni, ale take by do dalekie od oryginau, z ktrego je przeoono. Z apokryfami cz si agrafa , czyli sowa Jezusa znajdujce si poza Ewangeliami; we wstpie do nich pokazujemy, jakim ulegay przemianom i jak powstaway. Podobnie rzecz ma si z cytatami z Ewangelii Hebrajczykw, ktrych ilo w naszym tomie znacznie wzrosa w stosunku do poprzedniego wydania Ewangelii apokryficznych, a co do ktrych autentycznoci mamy (i nie tylko my) powane wtpliwoci, poniewa w redniowieczu, gdy natrafiano na jakie teksty odnoszce si do NT (sowa czy opowiadania), przypisywano je Ewangelii Hebrajczykw, na ktr czsto powoywa si i ktr mia przeoy w. Hieronim46 . Tego rodzaju sytuacja sprawia szczeglne trudnoci przy wydawaniu tekstw apokryficznych. T sytuacj, mutatis mutandis, znajdujemy rwnie w wiecie midraszw, tak bardzo podobnych do apokryfw. Std te bardzo dugie wstpy kodykologiczne w tomach apokryficznych serii Corpus Christianorum oraz znajdujcy si w nich bardzo obszerny aparat krytyczny podajcy rne warianty tekstu; poszczeglne utwory s opracowywane przez zespoy specjalistw od rnych jzykw, np. Wniebowstpienie Izajasza opracowywali etiopici, koptologowie, grecyci i slawici, jako e podstawowe wersje tego utworu posiadamy w tych wanie jzykach.

46

Zob. poniej s. 99.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

41

Bya jeszcze inna przyczyna zmian zachodzcych w apokryfach, a mianowicie ich ortodoksja. Apokryfy, cho potpiane przez Koci, kryy bez przeszkd na jego marginesie, co wicej, nawet wchodziy w serce Kocioa, jakim jest liturgia: fragmentw V Ksigi Ezdrasza uywano w liturgii47 , a Transitus czy wspomniane Passiones byy uywane jako czytania liturgiczne. Wiele utworw apokryficznych, jak widzielimy, zawierao elementy archaicznej teologii II wieku, elementy gnostyckie czy judeochrzecijaskie; inne za powstaway w sektach lub byy dostosowywane do ich uytku. Prosta i archaiczna teologia tych utworw z II czy III wieku i jej charakter gnostycyzujcy nie odpowiadaa ju rozwinitej teologii V czy VI wieku. Niezrczne sformuowania teologiczne zawarte w apokryfach, ortodoksyjne w czasie ich powstania, raziy ludzi Kocioa pniejszych epok, a czasami byy dla nich wprost nie do przyjcia. Z drugiej jednak strony apokryfy cieszyy si ogromnym powodzeniem i byy powszechnie czytane ze wzgldu na barwne i ciekawe opowiadania. I na nic nie zdaway si anatemy Ojcw Kocioa, zwalczajcych bredzenie apokryfw jak dosadnie okrela je w. Hieronim ( 419)48, a Euzebiusz z Cezarei ( 339) nazywa je po prostu notha, podstawione, czy brutalniej: dzieci z nieprawego oa, bkarty49. Nie dziwimy si, e apokryfy wzbudzay ich sprzeciw. Najpierw ze wzgldu na ich tre, czasami do dziwn, np. cuda Jezusa w tzw. Ewangelii Tomasza nie tylko wypaczay nauk Pisma witego, ale te nie byy zgodne ze zdrowym rozsdkiem, a przedstawienie postaci Jezusa jako dziecka postpujcego czsto wrcz zoliwie byo wprost bluniercze. Dalej, ze wzgldu na nie zawsze ortodoksyjn tre teologiczn, czsto jeszcze podrysowan wedle nauki uywajcych ich heretykw, ktra bya niezgodna z nauczaniem Kocioa. I w kocu ze wzgldu na zawarte w nich niejednokrotnie nowe objawienia, ktre podryway autorytet Kocioa nauczajcego. Poniewa mimo to apokryfy cieszyy si wielkim powodzeniem, czsto nawet sami Ojcowie musieli zrezygnowa z walki i, by utrzyma kontakt z ludem, nawizywali do nich w swoich utworach50 . W tej sytuacji podejmowano prby oczyszczenia apokryfw z elementw heterodoksyjnych. Mona przytoczy liczne przykady takich zabiegw. Dzieje Tomasza posiadamy w dwch wersjach: syryjskiej oczyszANT 3, 173. In Mt 2, 12, 47, CCL 77, 100. 49 HE, 3, 25. Zob. powyej s. 21. 50 M. Starowieyski, Les apocryphes chez les crivans du IVe s., w: Miscellanea historico-ecclesiastica 6, Warszawa-Louvain-la-Neuve 1983, 132-141.
48 47

42

ROZDZ. I. WSTP

czonej z elementw gnostyckich oraz w greckiej bardziej zblionej do prawdopodobnie syryjskiego oryginau. Dzieje Andrzeja uywane w aciskim przekadzie caego tekstu przez manichejczykw i zblionych do nich pryscylian (hiszpaska sekta o odcieniu gnostyckim z IV/V w.), zachoway si w aciskim skrcie, inaczej wycigu, dokonanym przez biskupa z VI wieku, Grzegorza z Tours ( 594), ktry wyci z tekstu dugie mowy zawierajce elementy gnostyckie i prawdopodobnie niektre epizody, ktre wydaway mu si nieprzyzwoite (rwnie z takimi elementami spotykamy si w apokryfach, np. Dziejach Jana !) dajc w ten sposb czytelnikom aciskim atrakcyjny, a zarazem ortodoksyjny ywot witego Andrzeja niesychanie popularny w redniowieczu51. Ten proces nie by tylko jednokierunkowy. Wydaje si, e rne grupy religijne obok swoich wasnych apokryfw przerabiay take ortodoksyjne utwory i przystosowyway je do swojej nauki, co byo tym atwiejsze, e apokryfy te zawieray czsto stwierdzenia archaicznej teologii, ktre daway si bez trudu zmieni. Z kolei utwory o tendencji enkratycznej, szczeglnie czstej wrd apokryficznych Dziejw apostolskich, wystarczyo tylko podradykalizowa, by uczyni je wykadami np. nauki manichejczykw, ktrzy obficie korzystali z apokryfw. I robili to nie tylko heretycy: wiemy, e poganie spreparowali Ewangeli Nikodema dla walki z chrzecijanami52. Z kolei utwory przerobione przez heretykw znowu byway przywracane ortodoksji. Nietrudno sobie wyobrazi stan historii tekstu tych wielokrotnie przerabianych utworw! W tej sytuacji bardzo trudno jest ustali czas napisania danego apokryfu. Niezwykle rzadko moemy okreli go dziki danym zawartym w apokryfie zazwyczaj prbuje si okreli wiek dziki cytowaniu danego utworu przez inne, ktre moemy datowa. Czasami, cho bardzo rzadko, moemy okreli czas ich powstania dziki temu, e kto wspomina o napisaniu danego utworu. Przykadowo Tertulian ( ok. 220) opowiada, e Dzieje Pawa mia napisa jaki prezbiter w Azji Mniejszej, za co zosta zoony z urzdu; moemy wic okreli powstanie tego utworu na koniec II w. lub pocztek III53 . Wiek najstarszego rkopisu stanowi terminus ante quem (termin, przed ktrym powsta utwr), ale rkopisy nawet w utworach bardzo wczesnych, bywaj do pnego pochodzenia i rzadko zdarza si odnalezienie
51 52

WST 9(1996) 49-73. Euzebiusz, HE 9, 4, 1; 7, 1. 53 De baptismo 17.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

43

palimpsestu z V wieku, jak to stao si w przypadku Ewangelii Nikodema. Wan rol odgrywa teologia apokryfu i uyte w nim pojcia teologiczne, jak np. terminy stosowane w wielkich sporach teologicznych V wieku (np. uycie pojcia Theotokos Matka Boga, okrelone na Soborze Efeskim w 431 roku, czy terminologii Cyryla ( 444) lub Leona Wielkiego ( 460) uywanej dla opisania relacji osoby i natury w Chrystusie), lub te wspomniana archaiczna teologia judeochrzecijaska. Ale w wypadku apokryfw yjcych sytuacja si wyranie komplikuje. Poniewa Ewangelia gruziska, ktr posiadamy w rkopisie z XIX wieku, zawiera elementy prymitywnej teologii wystpujcej w II w., a zarazem aluzje do sporw chrystologicznych w V w., do przybycia muzumanw oraz do wypraw krzyowych, to ostateczne powstanie utworu datujemy na XII-XIII wiek, czyli po ostatnim elemencie rozeznanym, a przed dat przepisania rkopisu, czyli przed XIX wiekiem. W muzumaskiej Ewangelii Barnaby, powstaej w pierwszej poowie XIV wieku, znajduj si elementy teologii z II/III wieku. Na przykadzie tych apokryfw widzimy, jak teksty apokryfw stopniowo narastay i obrastay w elementy z rnych okresw.

e. Znaczenie apokryfw
Wielokrotnie podkrelalimy znaczenie apokryfw w kulturze europejskiej. Sprbujmy przedstawi to oglne sformuowanie bardziej szczegowo. Jakie jest znaczenie apokryfw z punktu widzenia ich wartoci artystycznej? Nie ciesz si one najlepsz opini. Jest to opinia chyba suszna, ale tylko do pewnego stopnia. Mwi si o nich jako o utworach przepenionych cudami w nie najlepszym gucie; cytuje si przykad tzw. Ewangelii Tomasza Dziecistwa , gdzie Jezus wystpuje jako enfant terrible, dokonujc cudw, czsto okrutnych, byleby tylko pokaza sw moc. Takie cuda wystpuj i w innych utworach, choby w Dziejach Piotra. Dochodz do tego mowy dugie, nudne, niesychanie pokrtne, prawdziwy koszmar dla tumaczy. Autorzy dziea staraj si w nich w jaki sposb wyoy nauk swojej grupy religijnej lub wasn. Kompozycja apokryfw zazwyczaj nie jest najlepsza, a jzyk grecki czy aciski czasami wprost barbarzyski (ale bardzo ciekawy dla specjalistw od gramatyki historycznej tak greckiej, jak i aciskiej oraz dla badaczy greki czy aciny ludowej tamtych czasw, jak jest na przykad z Aktami Andrzeja u ludoercw). I to wszystko jest

44

ROZDZ. I. WSTP

prawda. Nie tworzyli ich bowiem mistrzowie sowa, ale ludzie bardzo przecitni, ktrzy jednak miewali pewne ambicje literackie. Niewtpliwie w apokryfach wystpuj fragmenty pikne, jak niektre opowiadania w Dziejach Tomasza (opowiadanie o paacu Gundafora) czy nawet w przysowiowo ganionej, wspomnianej ju tzw. Ewangelii Tomasza. Obok nich mamy utwory dobre pod wzgldem literackim, jak Protoewangelia Jakuba i Ewangelia Ps. Mateusza czy napisane eleganck acin redniowieczn Narodziny Maryi. W niektrych apokryfach znajdujemy wspaniae fragmenty, szczeglnie teksty poetyckie: np. w Protoewangelii Jakuba (opis narodzenia Jezusa i ciszy kosmicznej w tej chwili); w Dziejach Tomasza (kilka fragmentw poetyckich, spord ktrych Pie o perle naley do arcydzie wiatowej liryki)54 lub w Dziejach Jana (ciekawa Pie Chrystusa taczcego)55 . Dodajmy, e te fragmenty syryjskie wywodz si z poetyckiej tradycji tego kraju, ktra wydaa takie arcydziea liryki religijnej jak Ody Salomona oraz pniejsze utwory Efrema czy Cyrylonasa56 . I jeszcze jedno: utwory, z ktrych jak zobaczymy czerpaa natchnienie czowka wiatowej literatury oraz malarze i rzebiarze klasy Giotta czy Wita Stwosza, maj w sobie jak iskr stanowic natchnienie dla tych artystw. Apokryfy weszy do kultury europejskiej rnorodnymi drogami: poprzez literatur pobonociow, do ktrej nale w pierwszym rzdzie ywoty witych, poprzez objawienia (np. Katarzyny Emmerich), poprzez literatur pikn, poprzez legend i zwyczaj ludowy; ich lady spotykamy w wielu dziedzinach kultury, czsto najbardziej niespodziewanych. Wszystkie te tematy s dopiero opracowywane, a niektre z nich zupenie nietknite. Do wczenie apokryfy zaczto czy razem. Takimi zbiorami apokryficznych dziejw apostolskich s aciskie dzieje Apostow Ps. Abdiasza57 oraz pniejsze etiopskie Zmagania Apostow. Pniejsze ewangelie apokryficzne, szczeglnie dziecistwa, skadaj si z elementw wzitych ze starszych utworw; tak si ma take rzecz z ywotami Maryi, ktre po-

Przekady w: Muza chrzecijaska 1, O 6, 1985, 185-190. Przekad w: Muza chrzecijaska 3, O 121995, 53-56. 56 Wybr tych tekstw poetyckich w: Muza chrzecijaska 1, O 6, 1985, w dziale poezja syryjska. 57 Przekad: O 11, 1995.
55

54

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

45

jawiaj si od VII wieku. Elementy apokryfw lub cae utwory o Maryi, Jezusie, Apostoach i innych witych postaciach Biblii weszy do popularnych w redniowieczu zbiorw hagiograficznych. Pisarz bizantyski Symeon Metafrastes (X w.) wczy opowiadania apokryficzne do swojego ogromnego zbioru zrewidowanych ywotw witych. W redniowieczu weszy one do Zotej legendy Jakuba de Voragine (XIII w.), do Speculum historiae Wincentego z Beauvais (XIII w.) i do licznych innych zbiorw. Wspomniane ju Historie Apostolskie Ps. Abdiasza cieszyy si ogromnym powodzeniem, jak wiadcz liczne wydania i przekady a do XIX wieku oraz lady pozostawione w ikonografii Apostow. Niektre z tekstw apokryficznych byy uywane w czytaniach liturgicznych w czasie wit (o czym wiadcz proby o bogosawiestwo zawarte w szeregu apokryfw, np. Transitus R), co zwikszao znacznie ich znajomo i wpyw na powstawanie typw ikonograficznych. Obok starych apokryfw i tych nowszych, powstaych ze zoenia kilku dawnych utworw, oraz zbiorw apokryfw, cigle powstaway (i powstaj) nowe, z ktrych niektre zamiecilimy w III tomie niniejszego zbioru. Ambicj bogatych miast byo posiadanie cennych relikwii, do ktrych zaliczano rwnie listy postaci biblijnych do ich mieszkacw58. Zainteresowanie osob Jezusa zaowocowao powstaniem opisu Jego wygldu zewntrznego59 . Powstaway te cigle nowe wersje i to w najrniejszych jzykach Listu z nieba o wiceniu niedzieli 60. Powstawanie apokryfw nie jest bynajmniej procesem zamknitym. Ostatnie wieki przyniosy nam wspomniane ju nowe apokryfy, w ktrych w ciekawy sposb odbijaj si wspczesne prdy mylenia: mamy apokryfy powstae pod wpywem deizmu, wolnomularstwa, wolnomylicielstwa, a ostatnio wegetarianizmu (Ewangelia wegetarian) czy New Age ( Ewangelia akwarian)61 . Niektre z nich staray si obedrze Jezusa z nimbu nadprzyrodzonoci, inne wznawiaj podanie o tym, e Jezus nie umar na krzyu, ale uczniowie ukradli Jego ciao, inne znw opowiadaj o jego

Por. ANT 3, 115-117. Por. ANT 3, 112-114. 60 Por. ANT 3, 96-111. 61 Doskona analiz tych utworw daj dwie prace, starsza: E. J. Goodspeed, Modern Apocrypha, Boston 1956 i szczeglnie nowsza: P . Beskow, Strange Tales about Jesus. A Survey of Unfamiliar Gospels , Philadelphia 1983 (ksika ta ukae si prawdopodobnie w polskim przekadzie).
59

58

46

ROZDZ. I. WSTP

podry i pobycie w Indiach czy Tybecie, inne jeszcze robi z Niego mionika zwierzt i zwolennika wegetarianizmu, itd. Na ich powstanie wpyny nie tylko rne kierunki religijne i mylowe, ale rwnie rozwijajca si wtedy literatura. Autor autentycznego Raportu Piata bez adnej enady ciga z Ben Hura Wallace'a i mniej znanej noweli J. Mry, Ponce Pilate Vienne, (wydanej w 1837 roku). Inni te nie gardz wiadomociami zawartymi w niedawno wydanych ksikach. Apokryfy te oczywicie s odkrywane i przekadane. Jednym z ulubionych miejsc odkry jest oczywicie Biblioteka Watykaska, ktrej strzeg zazdroni kardynaowie i perfidni jezuici, a przepisuj je dla autora ludzie, ktrych nazwiska s zawsze skrztnie notowane, a ktrzy albo w ogle nie istnieli, albo te przekazali swoje odkrycie autorowi, o ktrym nigdy w Rzymie nie syszano, gdzie nigdy si nie pojawi! Czasami bywaj to fanatyczni mnisi, take prawosawni. Apokryfy odkrywane s np. w Bibliotece Wiedeskiej oraz w miejscach bardziej egzotycznych: w Konstantynopolu, Jerozolimie, Indiach lub Tybecie. Oczywicie s one pisane zazwyczaj w egzotycznych jzykach; pomimy tak banalne jak grecki czy acina, zazwyczaj jest to hebrajski, koptyjski, starosowiaski (dla mieszkacw Stanw Zjednoczonych jest to jzyk wybitnie egzotyczny), czy wreszcie sanskryt, czy tybetaski. Czasami utwr bywa wykradziony, np. z Masady, gdzie Jezus mia przebywa do pnych lat. Utwory te miewaj za autorw Apostow, jak jest w wypadku Ewangelii Pokoju, ktrej autorem mia by Jan Aposto. Przekada je autor albo uczeni wiatowej sawy, ktrzy, jeli istnieli, o takich tekstach nic nie wiedz albo w ogle s postaciami nieznanymi. O ile topos literacki odkrycia i przekadu funkcjonujcy od staroytnoci jest zjawiskiem normalnym, o tyle krtactwa i oszustwa odkrywcw, do szybko demaskowane, nie bawi, ale budz zwyczajny niesmak, tym bardziej, e ich autorzy zbijali na tym nieze majtki. Typowa jest tu historia odkrycia Mikoaja Notowicza Historii witego Issy odnalezionej w klasztorze Henis w Tybecie przez rosyjskiego podrnika (a moe szpiega?) z XIX wieku. Utwr ten mwicy o pobycie Jezusa w Tybecie odczyta mu i przetumaczy przeoony tego klasztoru. Po ukazaniu si tego utworu, ktry wywoa sensacj, rozpoczto dokadniejsze badania. Notowicz wprawdzie by w tym klasztorze, a przeoony nie tylko nie odczyta mu tego tekstu, ale stwierdzi, e takiej ksiki w klasztorze nie byo odkd w nim jest, to jest od czterdziestu lat i dziwowa si, e za takie kamstwa nie karze si na Zachodzie. Te wiadomoci opubliko-

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

47

wano, Notowicz si wykrca, ale jego tekst raz wydany publikuje si lub omawia cigle na nowo, take i w Polsce62. Historie opisane w tych utworach zawieraj czsto nie mniejsze nonsensy ni najbardziej obdne apokryfy i cieszyy si, i ciesz ogromnym powodzeniem, wydawane w setkach tysicy egzemplarzy, tumaczone na rne jzyki i sprzedawane gwnie w rnego rodzaju ksigarniach ezoterycznych. Inn drog wchodzenia apokryfw do kultury europejskiej s rnego rodzaju objawienia takie jak Marii z Agredy ( 1602), Katarzyny Emmerich ( 1824) czy popularnej u nas Marii Valtorta. Niestety ten do delikatny temat jak dotd pozostaje nie opracowany. Stwierdzenie, e apokryfy wywary wielki wpyw na literatur rnych narodw, jest truizmem. Nawet pobieny przegld historii literatury jakiegokolwiek narodu Europy pokazuje nam to dobitnie. Odgryway one szczegln rol w kulturze redniowiecza, ale nie tylko. Jeli jednak fakt ten jest powszechnie znany, to sposoby przenikania apokryfu do literatury pozostaj dotd nie opracowane. Jeli idzie o literatur starsz, epok powszechnej lektury ywotw witych i apokryfw, byy one do powszechnie znane. Na apokryfach opieraa swe dramaty sawna mniszka Hrothswitha z Gandersheim (X w.). Rzecz o chwalebnym zmartwychwstaniu Mikoaja z Wilkowiecka zbudowana jest na podstawie Akt Piata oraz Zstpienia do otchani. Apokalipsa Pawa staje si podstaw dla Boskiej Komedii Dantego, w ktrej znajduj si rwnie aluzje do Zemsty Zbawiciela, by wymieni tylko kilka przykadw. Pikna antologia polskich apokryfw redniowiecznych przygotowana przez ekip uczonych z Uniwersytetu Poznaskiego 63 pokazuje dobitnie wpyw apokryfw na literatur staropolsk. Stopniowo jednak literatura ta staje si coraz mniej znana i wydaje si, e nowsi pisarze tylko z rzadka znaj apokryfy. Typowym przykadem jest tu Quo vadis?, w ktrej to po62 W. Korabiewicz, Tajemnica modoci i mierci Jezusa, Warszawa 1992; por. recenzja K. Bardski, Sowo, nr 86, 25. 5. 1993. Korabiewicz oburza si, e A. Schweitzer stwierdzi, e jak wykazali eksperci, caa ta sprawa jest bezczelnym szwindlem i bezpodstawnym wymysem i dodaje: niestety, mimo bardzo gorliwych stara, nie zdoaem natrafi na aden lad owych znawcw (s. 50). Nie musiay by to bardzo znowu gorliwe starania, skoro dwie wyej podane ksiki nie tylko omawiaj obszernie t spraw (i inne podobne), ale podaj obszern bibliografi dotyczc tych mistyfikacji. 63 M. Adamczyk, W. R. Rzepka, W. Wydra, Cay wiat nie pomieciby ksig. Staropolskie opowieci i przekazy apokryficzne, Warszawa-Pozna 1996.

48

ROZDZ. I. WSTP

wieci epizod tytularny jest wzity z apokryficznych Dziejw Piotra, ktrych jednak Sienkiewicz nigdy nie czyta, opowie natomiast zaczerpn z rzymskiej tradycji64 . Jeeli zanika znajomo samych apokryfw, to ywa pozostaje metoda apokryficzna, a wic uzupenienie danych Biblii, przydanie historii osobom w niej zaledwie wzmiankowanym, dokadna rekonstrukcja krtko zarysowanych wydarze, opis realiw (domu, wityni), krajobrazu itd. Porwnajmy zwizy opis cicia w. Jana Chrzciciela czy Boego Narodzenia zawarte w Ewangeliach kanonicznych i odpowiednie rozdziay Listw Nikodema Jana Dobraczyskiego lub skromne dane Ewangelii o w. Jzefie z bogatym jego wizerunkiem w Cieniu ojca tego pisarza, lub te zwize dane Ksigi Rodzaju z penym dramatyzmu opisem drogi Abrahama w Przymierzu Zofii Kossak. Wydaje si wic, e trudno jest mwi dzi o wpywie apokryfw, natomiast w peni funkcjonuje to, co mona by nazwa apokryficznym odczytywaniem Biblii przez pisarzy. Obok tego istniej apokryfy biblijno-niebiblijne, to jest utwory literackie, ktre wprawdzie czerpi temat z Biblii, ale rozwijaj go w obcy dla niej sposb. Jako przykad mona poda wszystkie fantastyczne opisy ycia Jezusa, ktre czy z Bibli jedynie Jego imi. Bd to pikne i barwne opowiadania o Panu Jezusie Selmy Lagerlf, Lisa Gawalewicza, opisy zawarte w Mistrzu i Magorzacie M. Bugakowa oraz opowiadania lub nauki wzite z nowych apokryfw, ktre w usta Jezusa wciskaj sowa nie majce z Ewangeli nic wsplnego. Niebezpieczn jest wic rzecz wylicza szeregi autorw, ktrzy pisali pod wpywem apokryfw, dopki nie zbada si dokadnie, czy czerpali oni z nich, czy te tworzyli wasne apokryfy bez jakiegokolwiek zwizku z istniejcymi ju apokryfami. Ile wic zawdziczaj apokryfom autorzy piszcy na tematy biblijne, tacy jak J. Dobraczyski, R. Brandstaetter, P. Lagerkvist, by wymieni tylko najwybitniejszych, nie wspominajc o wszystkich Pamitnikach Piata, Judasza, Apostow , ktrych liczba ronie z dnia na dzie? Wydaje si, e i tu przedmiot jest otwarty dla dokadniejszego zbadania. Podobnie rzecz ma si w sztuce. Ikonografi Maryi i Apostow trudno zrozumie bez znajomoci apokryfw, a Apokryfy Nowego Testamentu wraz z ywotami witych s najlepszym przewodnikiem po kocioach
64 M. Starowieyski, Scena Quo vadis? (Acta Petri 6), V oxP 17(1997), 32-33, 382-390; tene L'pisode Quo vadis? (Acta Petri, Martyrium 6), Humanitas 50(1998) 257-262.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

49

redniowiecznych Zachodu i Wschodu, jak to sam miaem mono przekona si zwiedzajc pikne kocioy bizantyjskie w Mistras mimo, e byem tam pierwszy raz, znajdowaem si w wiecie dobrze znanych motyww. Ikonografia Capella degli Scrovegni w Padwie, dzieo Giotta, oparta jest na Protoewangelii Jakuba; przedstawienia odejcia (zanicia) Maryi, np. Wita Stwosza, opieraj si na rnych wersjach Transitus Mariae. Motyw ikony zmartwychwstania Chrystusa, na ktrej prowadzi On dwie postaci Adama i Ewy, obok ktrych le potrzaskane bramy piekie t ikon spotykamy w kadej cerkwi jest zaczerpnity ze Zstpienia do otchani. To tylko kilka przykadw, mona by ich podawa setki; znajdziemy je w kadym sowniku ikonografii chrzecijaskiej, np. w Lexikon fr christliche Ikonographie. Apokryfy oddziayway wic na sztuk chrzecijaskiego Wschodu i Zachodu: pikne ksiki E. Mle o sztuce religijnej Francji i o towarzyszach Chrystusa pokazuj dobitnie rol apokryfw w sztuce europejskiej. Tak wic w kulturze Europy, nie tylko redniowiecznej, znajdujemy liczne elementy zaczerpnite z apokryfw, bez ich znajomoci jest ona niezrozumiaa. Lektura nie zawsze atwych do zrozumienia apokryfw, stanowi jeden z kluczy do zrozumienia naszej kultury. Czy tylko naszej, europejskiej? Rozdziay powicone Ewangelii Barnaby czy tradycjom muzumaskim pokazuj, mimo wiadomoci, e zawieraj one zaledwie zarys tego cigle nie zbadanego tematu, jak wiele elementw apokryficznych znajduje si w kulturze islamu. I znowu, jest to temat czekajcy na peniejsze opracowanie. Apokryfy odegray wan rol w tworzeniu si kultury ludowej Polski i narodw ociennych (Litwy, Biaorusi, Ukrainy), jak to dobitnie wykazay prace prof. M. Zowczak (UW)65, i do dnia dzisiejszego stanowi jej wany komponent. Opowiadania z Ewangelii Tomasza do ostatnich lat przed wojn byy wydawane w kalendarzach ludowych. Ale nie tylko wpyw na kultur Europy jest powodem wzmoenia zainteresowania starodawnymi apokryfami Nowego Testamentu. Stanowi nieocenione rdo poznania mentalnoci chrzecijan staroytnych i wczesnego redniowiecza. Pokazuj, jak chrzecijastwo odbiera i interpretowa przecitny czowiek, niekoniecznie genialny teolog. Jestemy przyzwyczajeni do ogldania chrzecijastwa staroytnego oczyma elity Ojcw Kocioa, wybitnych intelektualistw-teologw: czsto witych, zazwyczaj bisku65 Biblia ludowa. Interpretacje wtkw biblijnych w kulturze ludowej, Wrocaw 2000, cenna bibliografia.

50

ROZDZ. I. WSTP

pw i kapanw lub mnichw, a ich wiar poprzez podrczniki patrologii czy historii dogmatw. Poprzez apokryfy natomiast widzimy je oczyma zwyczajnego, szarego czowieka66 . Zwrmy uwag na fakt, e apokryfy stanowi raczej literatur prowincji, std liczne tumaczenia na jzyki narodw wymienionych wyej, rzadziej spotykamy apokryfy powstae w centrach kulturalnych, w Rzymie, w Antiochii czy w Konstantynopolu. Ta literatura rozwijaa si w szczeglny sposb pord mnichw i byoby ciekawym zadaniem dokadne przebadanie zwizkw wiata apokryfw i wiata mnichw67. W kadym razie badacz przyzwyczajony do wschodniej literatury monastycznej, szczeglnie do hagiografii i do apoftegmatw Ojcw Pustyni, czuje si swojsko w wiecie apokryfw. Ciekawy jest take zwizek apokryfw z prdami jeli nie wprost heretyckimi, to w kadym razie do nich zblionymi, znajdujcymi si na marginesie nauki chrzecijaskiej. Czytelnik wchodzcy w wiat apokryfw wkracza rwnie w te do mao znane dotd regiony wiata staroytnego. Czy jednak apokryfy maj rwnie znaczenie dla teologii? Teologowie, pamitni na anatemy rzucane na apokryfy przez Ojcw Kocioa, od wiekw odegnuj si gwatownie od jakiejkolwiek uytecznoci tych utworw dla teologii i uznania ich wpywu na liturgi. Postpuj jednak niesusznie, poniewa anatemy naley interpretowa w ich kontekcie historycznym i przyj do wiadomoci, e mimo wszystko Ojcowie Kocioa nie zawsze mieli racj. W tym wypadku tylko czciowo.
Uwagi T. Rychlewskiej na temat czytelnikw staroytnego romansu mona odnie, mutatis mutandis, do naszego tematu: Wiadomo, e obok wskich krgw elity intelektualnej skupionej wok wspaniaych orodkw kultury ze szkoami i znakomicie wyposaonymi bibliotekami istniay w tym czasie szerokie masy bardzo przecitnych ludzi: kupcw, rzemielnikw, eglarzy, na poy wyksztaconych, a czsto ledwie umiejcych czyta. Tamci mogli si delektowa powan literatur i uczon poezj, dla tych trzeba byo stworzy co atwo przyswajalnego. Tak cech odznacza si wanie romans. Wolny od powanej problematyki [tego akurat nie mona powiedzie o apokryfach uwaga M. Starowieyskiego], nie przeciony jakkolwiek erudycj, nasycony znanymi z tradycji motywami, podajcy w prostym przewanie opowiadaniu sensacyjn nieraz fabu, by lektur prost i pasjonujc. W dodatku przez opisy dalekich wypraw i niezwykych, ale szczliwie koczcych si przygd bohaterw, przenosi czytelnikw w krain innego wiata, czasem wiata bani czy nawet utopii. Jeli tak, to pierwszy romans (nie wiemy, ktry) by wiadomym aktem autora, utworem o wyranej intencji i o nieskomplikowanym, okrelonym ksztacie literackim, Wstp do Opowieci efeskich Ksenofonta z Efezu, Biblioteka Narodowa 2, 163, Wrocaw 1970, XVI. 67 Pierwsze wprowadzenie daa C. Paupert, Prsence des apocryphes dans la littrature monastique occidentale ancienne, Apocr 4(1993) 113-123.
66

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

51

Zanim zagbimy si w szczegy, wypada poda kilka uwag oglnych, ktre winny przywieca teologicznej lekturze apokryfw. 1. Jak ju widzielimy, istnieje zasadnicza rnica pomidzy apokryfami starszymi, czsto bogatymi pod wzgldem teologicznym, i apokryfami nowszymi, skupionymi na fabule. Ot pretensje teologw odnosz si, susznie, zazwyczaj do tych ostatnich, podczas gdy naley podj dokadniejsze badania nad tymi starszymi. 2. Przystpujc do badania starszych apokryfw teolog musi sobie zdawa spraw, e przedstawiaj one zazwyczaj bardzo jeszcze archaiczny poziom rozwoju teologii, ktry jednak jest punktem wyjcia dla teologii chrzecijaskiej. 3. Wiele z nich przynosi rwnie ciekawe pogldy zaczerpnite z teologii judeochrzecijaskiej i s jakby teologicznym i literackim wprowadzeniem w wiat chrzecijan pochodzenia judaistycznego; pokrewiestwa z midraszami s tego dowodem. Teologia judeochrzecijaska nie jest kluczem do staroytnoci chrzecijaskiej, jak chcieliby niektrzy badacze, niemniej wyjania bardzo wiele w teologii patrystycznej. 4. Teolog przyzwyczajony jest do utworw zbudowanych wedug zasad rzdzcych literatur greck czy acisk, a wic do teologii dedukcyjnej, natomiast tu mamy do czynienia z teologi narratywn, obrazow, w ktrej narzdzia intelektualne uywane w tej poprzedniej s bezuyteczne, waniejsze natomiast s zasady stosowane w teologii biblijnej. Naley lojalnie stwierdzi, e jak dotd nie dopracowano si metodologii, ktra pozwoliaby na dokadniejsze rozpracowanie i jednoznaczne odczytanie, o ile mona i naley tak odczytywa (a moe po prostu nie naley ich tak odczytywa?) te, jake proste, a rwnoczenie trudne nieraz do interpretacji utwory. 5. Nie wszystkie utwory apokryficzne byy utworami heretyckimi, cho wiele z nich na pewno byo takimi, przynajmniej w niektrych wersjach. Walka Ojcw Kocioa z apokryfami bya walk z herezj, walk z wykorzystywaniem autorytetu Apostow przeciw nauce Kocioa. Gwatowno ich atakw bya spowodowana ogromn popularnoci tych utworw i ich wpywem na ludzi. Przejdmy do szczegw. Biblista dostrzee w tych chrzecijaskich midraszach68 pierwociny egzegezy biblijnej, tyle e wyraonej w obrazach, niejednokrotnie bar68 M. McNamara, Midrash, Apocrypha, Culture Medium and Developement of Doctrina, Apocr 6(1995) 127-164.

52

ROZDZ. I. WSTP

dzo ciekawej, ukazujcej wczesn metod wzajemnego wyjaniania tekstw obydwu Testamentw; przynios one take wane dla historii tekstu Biblii i krytyki tekstualnej potwierdzenia tych czy innych wariantw tekstu; ponadto pozwol mu lepiej pozna histori kanonu Nowego Testamentu. Najwaniejszym jest jednak fakt, e coraz dobitniej podkrela si uyteczno apokryfw dla rekonstrukcji najstarszej tradycji chrzecijaskiej, a mianowicie tej jej czci, ktra znajduje si w Nowym Testamencie. Lekcewaenie wczesnych apokryfw powstaych rwnoczenie lub tylko nieco pniej od utworw Nowego Testamentu byoby karygodn lekkomylnoci. Liturgista znajdzie w nich ciekawe wiadomoci o najstarszych hymnach i modlitwach oraz o zwyczajach liturgicznych, szczeglnie za na temat sprawowania Eucharystii (np. w Dziejach Jana) oraz dowody arliwej pobonoci maryjnej w wieku II oraz stwierdzi, e czy nam si podoba, czy nie wita Joachima i Anny, Ofiarowania Maryi w wityni (oraz inne, ktre nastpnie zaniky lub ktre skrelono z kalendarza, jak np. w. Jana w Oleju) wywodziy si wprost z apokryfw i, dodajmy, tych wszystkich apokryficznych wit bynajmniej nie zniesiono po reformie liturgii. Nawet w odnowionej liturgii znajduj si cytowane fragmenty apokryfw, choby te z V Ksigi Ezdrasza69 . Dokadna lektura apokryfw uywanych jako czytania liturgiczne pozwoli na lepsze zrozumienie teologii wit, podczas ktrych byy one czytane. Najstarsze apokryfy, szczeglnie najstarsze apokryficzne Dzieje Apostolskie, przynosz kilkadziesit kaza przypisywanych Apostoom. Ot z II wieku posiadamy tylko dwie samodzielne homilie: tzw. II List Klemensa i Homili paschaln Melitona z Sardes. Jak dotychczas historycy homiletyki nie zwrcili uwagi na ogrom materiau, jakiego dostarczaj te utwory. Apokryfy maj te wiksze, ni to si powszechnie wydaje, znaczenie dla rozwoju teologii dogmatycznej i moralnej. W apokryfach bowiem widzimy, jak rozwijaa si teologiczna wiadomo prostych chrzecijan, ktra niejednokrotnie wyprzedzaa teologi uczon. Przykadem tu moe by tzw. Protoewangelia Jakuba, wielka apologia czystoci, bezgrzesznoci i dziewictwa Maryi, wyprzedzajca nie zawsze ortodoksyjne pogldy w tej dziedzinie wielkiego Orygenesa ( 256) czy nie mniej wielkiego Doktora Kocioa, w. Jana Chryzostoma ( 407); pniejsza refleksja teologiczna te pogldy tylko pogbia.
69

Por. ANT 3, 173.

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

53

Grupa apokryfw, tzw. Transitus, stanowi najstarsze pomniki wiary we wniebowzicie Maryi i pokazuje rozwj teologii asumpcjonistycznej na kilka wiekw przed Janem Damasceskim ( 749), ktry pierwszy podj si szerszego opracowania teologicznego tego tematu 70. Apokalipsy przynios ciekawe dane dla historii eschatologii chrzecijaskiej, a zawarte w nich zestawy grzechw i kar za nie przynosz wany materia dla historyka teologii moralnej. Przykady mona mnoy. Ponadto niektre apokryfy stanowiy, na co si rzadko zwraca uwag, utwory apologetyczne, bronice nauki chrzecijaskiej przed atakami zarwno pogan, jak i ydw71 ; celem ich byo rwnie nawrcenie pogan i ydw na chrzecijastwo. Tak wic wydaje si, e teologowie powinni przeama swoje uprzedzenia i pilniej przyjrze si tej tak bardzo dotd lekcewaonej grupie pism starochrzecijaskich, w ktrej, jak si wydaje, mog znale wiele interesujcych i niespodziewanych elementw dotyczcych najstarszej teologii chrzecijaskiej. Na zakoczenie trzeba dobitnie stwierdzi: apokryfy stanowi pomniki tradycji chrzecijaskiej, jak wszystkie inne pisma starochrzecijaskie i musz zacz by traktowane w historii teologii jako takie, a wic jak normalne rda do jej poznania, tyle e czsto trudniejsze do interpretacji. Jedne z nich s bogatsze teologicznie, inne mniej, jedne bardziej wartociowe, inne mniej, jedne wedle naszych kategorii normalne, inne nienormalne. Nie mona jednak zakada, e s to utwory gorsze, podczas gdy inne utwory literatury patrystycznej uchodz za lepsze. Usuwanie ich z pola widzenia teologa, jak si to obecnie dzieje, stanowi pogwacenie najbardziej elementarnych zasad metodologii nauk historycznych.

f. Badania nad apokryfami72


Badania nad apokryfami s bardzo zapnione. Mimo niesabncego zainteresowania nimi szerokich rzesz, anatemy rzucane na nie przez pisarzy wczesnochrzecijaskich spowodoway znaczn nieufno do nich
O mariologii apokryfw por. Bibliografia oglna, Mariologia. M. Starowieyski, Apokryfy jako utwory apologetyczne, WST 10(1997) 357-365. 72 J. C. Picard, L'apocryphe l'troit. Notes historiographiques sur le corpus d'apocr yphs bibliques, Apocr 1 (1990) 69-117 = Tene, Le continent apocryphe, Steenbrugis 1999,
71 70

54

ROZDZ. I. WSTP

w krgach teologw, tak e dopiero w XVI w. pojawiaj si pierwsi wydawcy apokryfw: H. Lefvre dEtaples wyda kolejno Recognitiones (1504), Dzieje Piotra Ps. Linusa, List do Laodycejczykw oraz Korespondencj Pawa i Seneki (1512) i mimo obiekcji humanistw takich, jak L. Valla, by przekonany o ich autentycznoci. W 1531 Lazius wyda Dzieje Ps. Abdiasza. Jednak zarwno niech katolikw (dekrety Soboru Trydenckiego definiujce kanon Pisma witego), jak i protestantw (synne haso sola Scriptura samo Pismo Marcina Lutra) spowodoway, e nie interesowano si nimi dostatecznie i nie uwzgldniano ich w badaniach teologicznych. W okresie wielkich wyda pism Ojcw Kocioa w XVI czy XVII wieku nie znajdujemy waniejszych wyda tekstw apokryficznych Pierwsze wane wydania zbiorw tekstw apokryfw, ktre stoj u podstaw nowoczesnych bada nad nimi, podjto w XVIII i XIX wieku w krgach protestanckich. Pierwszy wielki zbir apokryfw Nowego Testamentu wyda uczony z Hamburga J. A. Fabricius (1703, 17192); tene uczony wyda rwnie zbir apokryfw Starego Testamentu (1913)73. Wydanie apokryfw NT uzupeniali kolejno duski biskup z Aarhus, A. Birch (1804) i J. C. Thilo (1832). Zasadnicza rnica metody pracy pomidzy Fabriciusem a jego kontynuatorami polegaa na tym, e korzysta on z tekstw ju wydanych, podczas gdy jego nastpcy rozpoczli wydawanie tekstw z rkopisw. Wielki przeom nastpi wraz z pracami uczonego niemieckiego na subie rosyjskiej, K. von Tischendorfa. Wyda on kolejno apokryficzne Dzieje Apostolskie (1851), apokryficzne Ewangelie (1852, 1876 2) i w kocu Apokalipsy apokryficzne (1866); Ewangelie i Apokalipsy s przedrukowywane i do dzi powszechnie uywane. Wydania Tischendorfa stanowi dalszy krok w rozwoju techniki wydawniczej, a baza rkopimiennicza tego uczonego jest duo obszerniejsza ni jego poprzednikw. Wydanie Tischendorfa w dziedzinie apokryficznych Dziejw Apostolskich kontynuowali R. Lipsius i profesor w Montpellier, M. Bonnet (1891-

13-51; F. Schmidt, John Toland critique diste de la littrature apocryphe, Apocr 191990)120145; I. Backus, Guillaume Postel, Thodor Bibliander et le Protvangile de Jacques , Apocr 6(1995) 7-65; I. Backus, Christoph Scherl and his Anthology of New Testament Apocrypha, Apocr 9(1998) 133-156. 73 Por. G. Poupon, Les Actes Apocryphes des Aptres de Lefbre Fabricius, w: F. Bovon et alii, Les Actes apocr yphes des Aptres, Genve 1981, 25-46 (tam rwnie mowa o pierwszych wydaniach tekstw apokryfw).

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

55

1903). R. Lipsiusowi zawdziczamy ponadto znakomite, do dzi podstawowe, trzytomowe omwienie apokryficznych Dziejw Apostolskich. W 1904 roku E. Hennecke74 wydaje zbir apokryfw NT w przekadzie niemieckim, ktry staje si klasycznym zestawem apokryfw NT; jego drugie wydanie ukazuje si w 1924 roku; pod koniec ycia E. Hennecke powierzy kontynuowanie zbioru W. Schneemelcherowi, ktry zmieniajc cao utworu, wyda go kilka razy (w latach 1990-1998 wydano wydanie sidme) we wsppracy z zespoem filologw i teologw. Na pocztek XX wieku przypada dziaalno wielkiego wydawcy apokryfw M. R. Jamesa, ktry obok standardowego angielskiego przekadu wyboru apokryfw NT wyda szereg innych tekstw apokryficznych75. Jego dzieo kontynuuje J. K. Elliott, wydawca jednotomowego przekadu angielskiego apokryfw NT. Katoliccy uczeni doczyli niemiao do tego grona w XX wieku, cho ju w latach 1856-1858 niestrudzony wydawca J. P. Migne wyda dwutomowy Dictionnaire des apocryphes opracowany przez erudyt, P. G. Brunnet. Jest to dzieo, ktre mimo licznych usterek, przynosi jeszcze dzi wane wiadomoci na tematy apokryfw zarwno Starego, jak i Nowego Testamentu, ostatnio nawet wydano jego przedruk. Na pocztku XX wieku ks. L. Vouaux wydaje Dzieje Piotra i Dzieje Pawa, J. Flamion publikuje prace o Dziejach Andrzeja. Podstawowym do dzi przekadem jest czterotomowe tumaczenie woskie apokryfw NT dokonane przez profesora Urbanianum w Rzymie, O. M. Erbetta; podrczne za wydanie Ewangelii apokryficznych z przekadem hiszpaskim A. de Santos Otero, wsppracownika W. Schneemelchera oraz wydawcy prac o apokryfach sowiaskich, jest wzorem dobrze wydanego zbioru apokryfw. Dotd jednak na katolickich uczelniach istnieje pewnego rodzaju nieufno wzgldem apokryfw, ktrych nie wykada si niemale nigdzie na wydziaach teologicznych; nie ma ich nawet w programie renomowanego Instytutu Biblijnego w Rzymie.

74 Por. C. Markschies, Neutestamentliche Apokryphen Bemerkungen zur Geschichte und Zukunft einer von E. Hennecke im Jahr 1904 begrndeten Quellensammlung, Apocr 9(1998) 97-133; E. Junod, Apocryphes du Nouveau Testament: une appelation errone et une collection artificielle. Discussion de la nouvelle dfinition propose par W. Schneemelcher, Apocr 2(1992) 17-46. 75 R. W. Pfaff, Montague Rhodes James , London 1980.

56

ROZDZ. I. WSTP

W ostatnim trzydziestoleciu wydano szereg wanych przekadw apokryfw Nowego Testamentu. Spord nich warto wspomnie o jednym z kilku przekadw woskich, pira L. Moraldiego, autora szeregu tomikw przekadw apokryfw NT. Wanym elementem bada nad apokryfami byo odkrycie ich orientalnych wersji, ktrych wydawanie zaczo si, nie liczc kilku dawniejszych wyda, w poowie XIX w. Mona tu wymieni, dla przykadu tylko, wybitnych uczonych-wydawcw: I. Guidi i O. von Lemm, C. Schmidt, T. Lefort, E. A. W. Budge w dziedzinie literatury koptyjskiej, W. Wright, A. Mingana w dziedzinie literatury syryjskiej, Mechitaryci w Wenecji i L. Leloir OSB w dziedzinie literatury ormiaskiej, E. A. W. Budge, R. Basset w dziedzinie literatury etiopskiej, A. Smith Lewis w dziedzinie literatury arabskiej, M. van Esbroeck w dziedzinie literatury gruziskiej oraz innych jzykw orientalnych. Wydawcy ci poprzez swoje edycje tekstw orientalnych apokryfw poszerzyli nasz znajomo tych pism w chrzecijastwie wschodnim. Do nich doczyli wybitni slawici, szczeglnie rosyjscy sprzed Rewolucji: Tichonrawow, Pypin, Speranskij czy Franko, ktrych dziea stanowi do dzi podstaw bada nad apokryfami sowiaskimi. Dokadniejsze dane znajdziemy w pierwszej czci Bibliografii niniejszego tomu. Od drugiej poowy XX wieku rozpocz si okres szczeglnie wzmoonych prac nad apokryfami, odkd w latach 70. grupa uczonych francuskich i pochodzcych ze Szwajcarii Romaskiej (z uniwersytetw w Paryu, Lozannie i Genewie) zaoya midzynarodowe stowarzyszenie do bada apokryfw chrzecijaskich AELAC (Association Internationale des Etudes sur les Apocryphes Chrtiens), ktre odbywa swoje doroczne spotkania naukowo-robocze w Dole, i podja prac nad wydaniem krytycznym poszczeglnych apokryfw Nowego Testamentu. Pierwszy tom monumentalnego wydania krytycznego w Serii apokryficznej w ramach Corpus Christanorum ukaza si w 1983 roku (w 2001 wydano tom trzynasty). Nad ich wydaniem pracuj ekipy specjalistw od wielu jzykw. W 1990 roku ukaza si pierwszy numer midzynarodowego pisma powiconego apokryfom Apocrypha wydawanego w Paryu, prawie rwnoczenie zaczto wydawa seri popularn przekadw francuskich wyda apokryfw Apocryphes. Wydarzeniem byo wydanie w 1995 roku Clavis Apocryphorum Novi Testamenti przez M. Geerard, ktry podj si pracy usystematyzowania bogatej dziedziny apokryfw NT; wkrtce potem, w 1998 roku, ukaza si Clavis Apocryphorum Veteris Testamenti opracowany przez J. C. Haelewyck, ktry dokona

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

57

tego samego dziea w dziedzinie apokryfw ST. Wszystkie te dziea wydaje zasuone dla bada patrystycznych wydawnictwo Brepols w Turnhout (Belgia)76. Wynikiem tych prac byo wydanie pierwszego tomu wietnego, dzi ju klasycznego przekadu francuskiego apokryfw Nowego Testamentu pod red. P. Geoltrain i F. Bovon (1999), ktre poprzedzio wydanie podobnego zbioru apokryfw Starego Testamentu pod red. A. Dupont Sommer i M. Philonenko (1987). Ilo publikacji powiconych apokryfom NT ronie z dnia na dzie. Odbyy si kongresy powicone apokryfom: na Instytucie Patrystycznym Augustinianum w Rzymie, w Genewie i Lozannie oraz powicony apokryfom armeskim w Lozannie. Na razie podstawowym zadaniem jest wydanie krytyczne jak najwikszej iloci tekstw opatrzonych dobrymi komentarzami. Prace te zmieniy spojrzenie na apokryfy, ktre przestay by marginesem bada nad literatur patrystyczn i biblijn oraz zyskay status normalnego przedmiotu bada. Nowe wydania odsaniaj stopniowo prawdziwe oblicze apokryfw. Odkryto nowe teksty czy fragmenty tekstw, tak e dzi dysponujemy szersz baz dla bada ni ta, jak mielimy jeszcze kilkanacie lat temu. Std koniecznym stao si przeredagowanie tego pierwszego tomu Apokryfw Nowego Testamentu, wzbogaconego o wyniki dwudziestu lat bada w tej dziedzinie. A jednak apokryfy pozostaj dziedzin nieznan i jeden z zasuonych badaczy apokryfw, W. Rordorf, stwierdzi na Konferencji Patrystycznej w Oksfordzie, ze pozostaj one cigle mimo wszystko terra incognita. Jeeli tak jest w nauce wiatowej, to tym bardziej w Polsce, gdzie nie istnieje tradycja bada nad apokryfami, jak u naszych ssiadw Rosjan (M. N. Speranskij, N. S. Tichonrawow i inni), Ukraicw (I. Franko), czy Chorwatw (B. Grabar). Dodajmy polskie apokryfy s ubosze ni te, ktre posiadaj inni Sowianie, choby Rosjanie czy Bugarzy. Prace nad apokryfami podejmowa I. Radliski (z pozycji antychrzecijaskich) i wielki slawista A. Brckner, ostatnio A. Naumow (apokryfy sowiaskie), M. Adamczyk, W. Rzepka i W. Wydra, autorzy wspomnianego ju zbioru polskich apokryfw, ktrzy wykazali, jak niesuszna jest teza wielkiego rosyjskiego wydawcy apokryfw, M. N. Speranskiego, e w Polsce w ogle nie byo apokryfw. A przecie apokryfy Nowego Testamentu

76

Dane bibliograficzne odnoszce si do tych dzie zostay podane w Bibliografii.

58

ROZDZ. I. WSTP

maj swoje miejsce w kulturze polskiej. Pisze Z. Romanowiczowa, tumaczka francuskiego zbiorku apokryfw NT autorstwa F. Amiot: Niekiedy apokryficzne elementy tak dokadnie zostay przyswojone, e trudno je rozpozna i zidentyfikowa. Roztopiy si w fantazji ludu zasyciwszy j. Tak czste u nas przydzielanie komicznej roli diabu ma swoje rdo pewnie w czartowskiej porace z Ewangelii Nikodema. Madej ze swoj zakwitajc pak zapatrzy si moe na witego Jzefa [z Protoewangelii Jakuba z uwaga M. Starowieyskiego]. Sybilii na Sywilij pod Wieliczk przechrzczonej, nie wolno prz w Gody, eby nie przyspiesza koca wiata. Nie mwic ju o gwiedzie koldnikw, o przemawianiu zwierzt ludzkim gosem w noc Boego Narodzenia. Wszystkie te tradycje tak nam drogie, wczaj, poprzez apokryfy, dziecistwo naszej kultury do dziecistwa tradycji caego chrzecijastwa, wedug sw Daniel-Ropsa77 . Badania nad tradycj apokryficzn w twrczoci ludowej prowadzi prof. Magdalena Zowczak (UW) opracowujc bibli ludow polskiego pogranicza (Polska Wschodnia, Ukraina, Biaoru, Litwa) pokazujc, jak funkcjonoway i funkcjonuj apokryfy w kulturze ludowej78 . aden, o ile mi wiadomo, orodek akademicki, katolicki czy pastwowy (poza poznaskim wydziaem polonistyki UAM), nie zajmuje si systematycznymi badaniami nad apokryfami Nowego Testamentu. Poza krajem badaniami nad apokryfami Nowego Testamentu zajmuj si Z. Izydorczyk z Winnipeg (Ewangelia Nikodema), W. Witakowski z Uppsali (apokryfy syryjskie i etiopskie) oraz O. A. Strus SDB, Rzym-Salesianum (apokryfy zwizane ze w. Szczepanem). Podjte na KUL-u wydawanie przekadw Apokryfw Nowego Testamentu utkno na dwch pierwszych tomach, co wyjaniem we wstpie do tomu III Apokryfw. Lepiej si ma rzecz z apokryfami Starego Testamentu, cho zapowiedziane przez KUL wydanie Apokryfw Starego Testamentu dotd si nie ukazao. Wydano natomiast zbir kilkunastu, skdind wanych, tekstw apokryfw Starego Testamentu pod redakcj ks. prof. R. Rubinkiewicza SDB (KUL)79, bez komentarza i z bardzo zwizymi wstpami ograniczajcymi

Dz. cyt. XXIX. Biblia ludowa. Interpretacja wtkw biblijnych w kulturze ludowej, Wrocaw 2000 oraz artykuy w III t. ANT. 79 Warszawa 1999.
78

77

1. WSTP OGLNY DO APOKRYFW NOWEGO TESTAMENTU

59

si zasadniczo do danych wzitych z wielce skdind cennego Wprowadzenia do Apokryfw Starego Testamentu tego Autora80. W dziedzinie apokryfw Starego Testamentu naley jeszcze wymieni doskonale opracowany przekad apokryfw z Septuaginty pira prof. M. Wojciechowskiego (UKSW)81 oraz wprowadzenie do literatury midzytestamentalnej ks. prof. S. Mdali (UKSW)82. By moe wydanie caoci apokryfw NT oraz przynajmniej czstkowe apokryfw Starego zainteresuje polskich badaczy i pobudzi do podjcia prac w tej trudnej, cho bardzo interesujcej dziedzinie.

80 Lublin 1987. Autor jest wysoko cenionym badaczem apokryfw ST, wydawc sowiaskiej Apokalipsy Abrahama w Wydawnictwie KUL, wsppracownikiem prestiowego przekadu angielskiego Apokryfw ST Charleswortha i podstawowego dzi opracowania apokryfw greckich A. M. Denis (dane znajdziemy w Bibliografii) 81 M. Wojciechowski, Apokryfy Biblii greckiej, Warszawa 2001. 82 S. Mdala, Wprowadzenie do literatury midzytestamentalnej, Krakw 1994.

60

2. Ewangelie apokryficzne Wstp oglny

a. Ewangelie apokryficzne
Jak widzielimy, bardzo trudno okreli, czym jest apokryf jako taki. Na nie mniejsze trudnoci napotykamy prbujc opisa, czym s Ewangelie apokryficzne, tym bardziej, e sama definicja Ewangelii jako takiej niesie ju z sob niemae problemy. Na pocztku wic naley stwierdzi, e termin Ewangelia w stosunku do apokryfw jest stosowany w sposb przybliony i analogiczny. Sprbujmy opisa materia zazwyczaj publikowany w zbiorach Ewangelii apokryficznych, a wic take w niniejszym tomie, aby na jego podstawie sprecyzowa, co rozumiemy pod tym pojciem i jakie s cechy utworw, ktre nazywamy Ewangeliami apokryficznymi. To, co uderza na pierwszy rzut oka w zgromadzonym materiale, to fragmentaryczno podanych utworw i to w dwojakim sensie tego sowa. Po pierwsze, powan cz zgromadzonego materiau stanowi fragmenty (por. rozdzia II). Dua bowiem cz najstarszych utworw sklasyfikowanych jako Ewangelie apokryficzne zachowaa si w formie fragmentw duszych czy krtszych. Czasami s one do dugie, jak w wypadku Ewangelii Piotra, czasami jest to kilkadziesit fragmentw, jak w przypadku Ewangelii Hebrajczykw, czsto jednak jest to zaledwie kilka wierszy a nawet jedno czy dwa zdania na temat tej Ewangelii, np. w przypadku Ewangelii Judasza. Te fragmenty pochodz z rnych dzie lub stanowi fragmenty zawarte na papirusach. W takim stanie posiadamy niestety wikszo Ewangelii najstarszych, a wic tych, ktre pochodz z pierwszych dwch wiekw chrzecijastwa. S to Ewangelie judeochrzecijaskie (ortodoksyjne lub nie), gnostyckie czy gnostycyzujce, uywane w grupach

2. EWANGELIE APOKRYFICZNE WSTP OGLNY

61

heretyckich, wreszcie fragmenty papirusowe, z ktrych tylko trzy udao si zidentyfikowa po odkryciu Ewangelii Tomasza z Nag Hammadi. Takich utworw podobnych do Ewangelii byo wiele. Ju Celsus wiedzia o wielu rnorodnych ewangeliach, kiedy pisa: Niektrzy chrzecijanie, niczym ludzie, ktrzy po pijanemu dziaaj na wasn zgub, zmienili trzy, cztery czy wicej razy oryginalny tekst Ewangelii i sfaszowali go, aby mie odpowied na stawiane zarzuty83. Z tych utworw zachowao si w caoci niewiele (np. Protoewangelia Jakuba), natomiast sporo we fragmentach przekazanych przez pisarzy wczesnochrzecijaskich czy te przez nich wspomnianych. Spord tych licznych utworw ywa tradycja Kocioa, a nie jaki jego dekret normatywny, wybraa cztery, ktre uznaa za natchnione, odrzucajc natomiast inne, ktre doszy do nas w stanie fragmentarycznym. Innego rodzaju fragmentami s sowa przypisywane Jezusowi, rnego rodzaju agrapha, chrzecijaskie i niechrzecijaskie. Kursoway one samodzielnie lub w zbiorach; o takich zbiorach wiemy, e powstaway ju w pocztku II w., jak nie zachowany zbir Papiasza84 czy zachowany zbir 114 logiw w Ewangelii Tomasza. Prawdopodobnie wikszo z nich nigdy nie byo czci jakichkolwiek zbiorw i funkcjonoway od nich niezalenie. I w kocu trzeci grup fragmentw stanowi fragmenty dawnych tradycji zawarte w rnych dzieach: ortodoksyjnych, gnostyckich, ale rwnie ydowskich (w Talmudzie) i muzumaskich (w Koranie oraz w legendach muzumaskich, jak te zawarte w Historii Tabarego czy u mistykw islamskich). Wszystkie trzy grupy mona by nazwa fragmentarycznymi na skutek okolicznoci niezaplanowanych przez ich autorw a wynikajcego tylko ze stanu zachowania rde. Mona jednak mwi o innej fragmentarycznoci, wynikajcej z zaoe samych autorw tekstw. Apokryfy te bowiem podaj tylko jak konkretn cz, jaki wycinek z ycia Jezusa, Maryi, w. Jzefa czy innej postaci ewangelicznej. Mamy utwory opisujce dziecistwo Jezusa, Jego proces czy zstpienie do otchani, narodziny i dziecistwo Maryi lub jej odejcie, opis mierci w. Jzefa, uwolnienie Jzefa z Arymatei, dalsze losy Piata i innych osb zwizanych z mk Chrystusa, itd. Wystpuje tu frag83 Przeciw Celsusowi II, 27, t. S. Kalinkowski, Warszawa 1986, 108. Orygenes odpowiada mu, e wie o zmianach dokonanych przez Marcjona i Walentyniana. 84 Euzebiusz, HE 3, 39, 1n.

62

ROZDZ. I. WSTP

mentaryczno zaplanowana, i z tak zaoon fragmentarycznoci mamy do czynienia czsto, by nie powiedzie, e jest ona dominujca w Ewangeliach apokryficznych, cho nie jest to ich cecha wyczna. Posiadamy rwnie utwory kompletne to znaczy, obejmujce cao ycia Jezusa, Maryi czy Jana Chrzciciela z tym jednak, e s one zazwyczaj pniejsze. I tak mamy trzy Ewangelie, wszystkie z okresu nowszego, podajce mniej wicej cao ycia Jezusa (EwJ, EwBarn, EwGruz). Rzecz bardzo prawdopodobn jest, e tzw. Ewangelia Arabska Dziecistwa w swojej wersji pierwotnej opisywaa cae ycie Jezusa. Podano take w naszym zbiorze dwa ywoty w. Jana Chrzciciela obejmujce cae jego ycie. Na podstawie legend o Maryi, zawartych szczeglnie w Protoewangelii Jakuba i w Transitus, zaczy powstawa ju w pnej staroytnoci ywoty Maryi. Najstarszym ich przykadem jest niedawno odkryty w gruziskim przekadzie Eutymiusza Hagioryty (XI w.) ywot Maryi pira w. Maksyma Wyznawcy ( 666), jednego z najwikszych teologw wczesnobizantyskich. Gatunek ten rozwinie si obficie w redniowieczu. Tych utworw w niniejszym tomie nie podajemy; by moe kiedy zostanie im powicony oddzielny tom. O ile utwory pierwszej grupy fragmentw odnosz si z wszelkim prawdopodobiestwem do ycia publicznego Jezusa, o tyle utwory drugiej grupy opisuj narodzenie i dziecistwo Maryi, narodzenie i dziecistwo Pana Jezusa, Jego mier i zmartwychwstanie, losy ludzi zwizanych z mk, odejcie Maryi, mier w. Jzefa, a wic wydarzenia nie opisane lub opisane w sposb bardzo zwizy w Ewangeliach kanonicznych. Utwory te zawieraj zazwyczaj dwa elementy: biograficzny, a wic fragment ycia Jezusa, Maryi, Jzefa, itd., oraz sowa Jezusa. Fragmentaryczno apokryfw stoi w sprzecznoci z zaoeniami Ewangelii kanonicznych, ktre nie ograniczaj si do jednego tylko wycinka ycia Jezusa, ale opowiadaj o Jego czynach i sowach, o Jego mce, mierci i zmartwychwstaniu, a niektre z nich dodaj opis dziecistwa (Mt, k) oraz wniebowstpienia (Mk, k). Chocia wic Ewangelie kanoniczne nie stanowi biografii Jezusa, to jednak ich zaoeniem jest potraktowanie Jego ycia w sposb caociowy. Inny podzia podawano w dawnych zbiorach Ewangelii apokryficznych. Dzielono je na trzy grupy: utwory typu Ewangelii kanonicznych, szczeglnie synoptycznych, utwory gnostyckie, utwory anegdotyczno-legendarne. Nie jest to podzia zbyt precyzyjny, pomaga jednak wydoby jeszcze inne cechy charakterystyczne dla tej grupy utworw.

2. EWANGELIE APOKRYFICZNE WSTP OGLNY

63

1. Podstawowym mankamentem oceny pierwszej grupy pism, utworw najstarszych (z I-II w.; np. EwEg, EwHbr, EwPt, EwEb, niektrych fragmentw papirusowych) jest ich fragmentaryczny stan zachowania, std trudno ich interpretacji. Z duym prawdopodobiestwem moemy powiedzie, e niektre z nich speniay rol naszych Ewangelii kanonicznych, e przypisyway sobie rang normatywn, e zbierano w nich tradycje o Jezusie, e byy uywane w liturgii (wiemy to o EwPt w gminie w Rhessos)85. Nie jest jednak wykluczone, e i one zawieray elementy anegdotyczne (por. frg. Ewangelii Hebrajczykw w Komentarzu do Mt Orygenesa, ktry w jaki sposb mgby potwierdza autentyczno innych, redniowiecznych fragmentw anegdotycznych teje Ewangelii)86 i e zawieray elementy gnostycyzujce. Wszystko to s jednak hipotezy, gdy stan ich zachowania pozwala tylko na formuowanie przypuszcze. 2. Ewangelie o charakterze gnostyckim zawieraj objawienia Zbawiciela dane uczniom po zmartwychwstaniu, czsto sformuowane w formie dialogu majcego miejsce na grze (zazwyczaj Oliwnej), dotyczcego gbokich tajemnic (np. o wiecie). Ich autorw w bardzo niewielkim stopniu interesuje Jezus historyczny. Ten typ utworw, nazwany tylko umownie Ewangeliami apokryficznymi, odbiega od narracji Ewangelii i dlatego nie umieszczamy ich w naszym zbiorze, odsyajc do utworw opublikowanych w tomie Pism z Nag Hammadi 87 . Jedyn ewangeli gnostyck opublikowan w niniejszym tomie jest EwTm zbir logiw Jezusa o umiarkowanym charakterze gnostyckim. 3. Trzecia grupa utworw, a wic tych o charakterze anegdotycznolegendarnym, stanowi podstaw niniejszego tomu. Byoby jednak bdem sprowadza je tylko do anegdoty i legendy. S to utwory bardzo zrnicowane pod wzgldem formy (opowiadanie, korespondencja, dialog) i czstokro bogate pod wzgldem treci teologicznej. I znowu nie forma zewntrzna, ale tre (opowiadania zwizane z treci Ewangelii) stanowi o zakwalifikowaniu ich do grupy Ewangelii apokryficznych. Mona by podzieli je jeszcze w inny sposb. Do wyranie mona wyrni Ewangelie najstarsze, w ktrych element anegdotyczny spenia w szczeglny sposb rol nonikw treci teologicznych s to wic utwory
85 86

Zob. poniej s. 616 (cz. 2). Zob. poniej s. 99. 87 PSP 20, 1979.

64

ROZDZ. I. WSTP

mniej lub bardziej gste pod wzgldem teologicznym, oraz Ewangelie modsze, powstae ju po okreleniu kanonu, ktre wyranie czerpi z poprzedniej grupy (np. opisujc ycie Maryi) i staraj si uzupeni Ewangelie kanoniczne. W tej grupie utworw element anegdotyczny wyranie dominuje nad elementem teologicznym, cho byoby przesad stwierdzi, e brak w nich tego ostatniego. Sprbujmy to wszystko, co zostao wyej powiedziane, skonfrontowa z okreleniem Ewangelii kanonicznej. Za Ewangeli uwaamy utwr zawierajcy ywe wspomnienie wydarze o yciu i mierci Jezusa, przekazane przez naocznych wiadkw, odczytane w wietle zmartwychwstania i danych Starego Testamentu oraz dowiadcze modych gmin, sformuowane w celu goszenia Chrystusa (element dydaktyczno-katechetyczny) oraz czytania w czasie nabo estw (element liturgiczny). Wyczenie utworw fragmentarycznych, o ktrych nie jestemy w stanie stwierdzi, czy speniaj te warunki, pozwala powiedzie, e nasze Ewangelie apokryficzne nie mog by w sensie cisym nazwane Ewangeliami, a tylko, jak zaznaczylimy na pocztku, w sensie przenonym czy analogicznym, szczeglnie Ewangelie pniejsze. Jeli za idzie o utwory zawarte w pierwszej grupie, nie mona wykluczy, e niektre z nich mogy przekazywa yw tradycj gmin i by uywane w czasie liturgii i w katechezie. Mimo e tezy te pozostaj cigle w sferze hipotez, utwory zawarte w II rozdziale niniejszego tomu, a przynajmniej niektre z nich, powinny sta si przedmiotem uwanych bada zarwno teologw, jak i biblistw, tym bardziej, e wanie z tej grupy pism zostay wybrane przez chrzecijan pierwszych wiekw a wybr ten potwierdzi Koci nasze Ewangelie kanoniczne. Std te K. Aland umieci wiele z tych wanie fragmentw w swojej synopsie greckiej czterech Ewangelii.

b. Stan zachowania Ewangelii apokryficznych i ukad niniejszego tomu


Jak wyglda stan zachowania tych utworw i ile z nich przetrwao? Utwory zaliczane do Ewangelii apokryficznych podaje M. Geerard w Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, przy kadym utworze wyliczajc ich rnojzyczne wersje, czsto bardzo liczne. Jest to niemal kompletne zestawienie Ewangelii apokryficznych (cho nie zawsze odznacza si jasnoci), ktre si zachoway (caociowo lub fragmentarycznie) lub o ktrych co wiemy,

2. EWANGELIE APOKRYFICZNE WSTP OGLNY

65

czyli utworw traktujcych o osobach wystpujcych w Ewangeliach kanonicznych, cho jak zobaczymy, spis ten wymaga dzi ju uzupenie. Utwory przeoone (take fragmentarycznie) zaznaczamy gwiazdk. M. Geerard dzieli Ewangelie apokryficzne na kilka grup: Teksty dotyczce ycia publicznego Jezusa, a wic fragmenty Ewangelii (m. in. papirusy* i Ewangelia Piotra*), agrafa*, Ewangelia Tomasza* i Filipa, dialogi Zbawiciela (np. Logion Freer*, List Apostow*, por. III tom ANT, koptyjski Dialog Jana z Jezusem, teksty z Nag Hammadi: List Jakuba, Ksiga Tomasza Atlety, Dialog Zbawiciela, List Piotra do Filipa), Ewangelie gnostyckie (Pistis Sophia* frg., Ksiga Jeu, Ewangelia Marii Magdaleny, Wspomnienia Apostow, Pytania Marii, Genna Marias), Ewangelie zaginione lub fikcyjne (10 utworw, o ktrych wspominaj staroytni pisarze*), Ewangelie nowsze tu autor wymienia Ewangeli Arabsk Jana*, etiopskie Cuda Jezusa, Ewangeli Barnaby*, Ewangeli gruzisk* oraz Ewangeli rumusk. Ewangelie o narodzeniu i dziecistwie (Protoewangelia Jakuba*, Ewangelia Ps. Mateusza*, Narodziny Maryi* , Ksiga Dziecistwa Zbawiciela*, O kapastwie Chrystusa, Opowiadanie Afroditianusa, Wizja Teofila, Dziecistwo Pana [Ps. Tomasza]*, Ewangelia Dziecistwa Arabska*, Ewangelia Dziecistwa Ormiaska*, Dzieje w. Jzefa Cieli*); Ewangelie o mierci i zmartwychwstaniu Chrystusa (Ewangelia Nikodema*, Ewangelia Bartomieja*, Cykl Piata ( List Piata do Klaudiusza*, Anafora i Paradosis Piata*, Listy Piata i Heroda*, List Piata do Tyberiusza*, Uzdrowienie Tyberiusza*, Zemsta Zbawiciela*, mier Piata*, ycie Marii Magdaleny, Pochwaa Marii Magdaleny , Ewangelia Gamaliela, Homilia o mierci Piata, Opowiadanie Jzefa z Arymatei gr. * i gruz., O dobrym otrze); Korespondencja Chrystusa i Abgara (u nas w tomie II ANT); Inne utwory (Spr Jezusa z Diabem, Dialog Jezusa z paralitykiem, Dialog o powtrnym przyjciu i millenium); Utwory o Maryi dzieli autor na dwie grupy: ywoty Maryi (Maksyma Wyznawcy, Epifaniusza Mnicha, Jana Geometresa, Symona Metafrastesa, ywoty Maryi nestoriaski i jakobicki, fragmenty koptyjskie); Transitus Mariae podzielone wedug grup jzykowych: greckie, aciskie, syryjskie, koptyjskie, arabskie, etiopskie, armeskie, gruziskie, celtyckie i starosowiaskie w naszym zbiorze Transitus R*, Transitus Jana Teologa* , Transitus Jzefa z Arymatei* i Transitus Melitona*);

66

ROZDZ. I. WSTP

ywoty w. Jana Chrzciciela (Mczestwo, ywot i mczestwo pira Marka*, ywot Symeona Metafrastesa, ywot i cuda Ps. Serapiona z Thmuis*, koptyjska Chwaa Poprzednika inaczej Apokalipsa Jakuba brata Paskiego, koptyjska Pochwaa Jana Chrzciciela. Ten zestaw zosta jednak przez nas uzupeniony o cztery utwory orientalne. W naszym wydaniu syryjskie utwory nazwane Listami Kwadratusa, Longinusa i Ursyniusza, zakwalifikowane pomykowo przez M. Geerarda jako listy podajemy jako Opowiadanie Longinusa pord Ewangelii dziecistwa, a Opowiadanie Kwadratusa i Raport Ursyniusza pord Ewangelii o mce i mierci. Podajemy ponadto utwory niesklasyfikowane w Clavis: fragment ujgurski i Pokon Magw dotyczce hodu Magw pord Ewangelii dziecistwa: trzy z nich Geerard zalicza do listw, czwarty to syryjski utwr o Trzech Krlach. W naszym tomie pierwszym Apokryfw NT zachowujemy ukad podobny do tego, jaki wystpowa w wydaniu lubelskim zaznaczajc, e jest ukadem kompromisowym: raz stosujemy jako kryterium podziau stan zachowania (Rozdzia II), innym razem zawarto (rozdziay III-VII, z tym e i tu pojawiaj si niekonsekwencje III rozdzia obejmuje utwory obejmujce cao ycia Jezusa, pozostae ujcia fragmentaryczne). Ufamy jednak, e po wi caj c jednolito kryteriw zachowali my wzgldn jasno ukadu. W drugim rozdziale zawarto rnego rodzaju fragmenty tyczce Jezusa oraz fragmenty Jego wypowiedzi. Podajemy tu utwory zachowane fragmentarycznie czy wspomniane przez pisarzy wczesnochrzecijaskich (wyjtek stosujemy w stosunku do Ewangelii Piotra , ktrej zachowa si tak dugi fragment, e traktujemy j osobno i podajemy wrd Ewangelii dotyczcych mki Chrystusa w rozdziale VI). Tu te podajemy tzw. Agrafa, a wic zdania Jezusa nie zapisane w Ewangeliach oraz zestawienie rnych fragmentarycznie zachowanych tradycji o Jezusie, np. gnostyckich, ydowskich oraz muzumaskich. Rozdzia koczymy Ewangeli Tomasza zawierajc 114 Jego logiw, a wic fragmentw nauk wypowiedzianych przez Jezusa. Trzeci rozdzia stanowi jakby przeciwiestwo poprzedniego i zawiera trzy utwory opisujce cao ycia Jezusa: Ewangeli arabsk Jana pochodzc z czasw redniowiecza, Ewangeli Barnaby88, zachowan

88

Por. ANT 172 oraz zob. poniej s. 246.

2. EWANGELIE APOKRYFICZNE WSTP OGLNY

67

w tekcie starowoskim, ale pochodzc z czasw redniowiecznych, o charakterze wyranie muzumaskim, oraz rwnie redniowieczn Ewangeli gruzisk zawierajc starsze fragmenty. Nie bdc w stanie zamieci w tym tomie caoci przekadu EwArabJ oraz EwBarn zajyby cay jeden tom, a ponadto nie posiadamy jeszcze ich wyda krytycznych przeoylimy po kilka bardziej charakterystycznych fragmentw tych utworw. Jako utwory pniejsze nie budz one na og wikszego zainteresowania badaczy. Czwarty rozdzia zawiera utwory o narodzeniu, dziecistwie i modoci Maryi, jej zalubinach oraz o narodzeniu, ucieczce do Egiptu i dziecistwie Jezusa. Utwory te skupiaj si na wymienionych elementach; rozwijaj one ponadto przybycie Trzech Krli, ktry to wtek spotykamy take w innych utworach oraz opis ucieczki do Egiptu. Utwory te obejmuj ycie Maryi i okres ycia Jezusa a do pielgrzymki do Jerozolimy w dwunastym roku Jego ycia (por. k 2, 41-50). Najwaniejszymi utworami w tej grupie s Protoewangelia Jakuba oraz Dziecistwo Pana (Ewangelia Tomasza), ktre opowiada o dziecistwie Chrystusa. Obydwa te teksty byy tumaczone, przerabiane i funkcjonoway samodzielnie lub te w innych utworach, a elementy z nich zaczerpnite znajdujemy w wikszoci utworw pniejszych zawartych w tym rozdziale. Najstarsze utwory tej grupy powstay w kocu II w. Niewtpliwie ciekawymi utworami s teksty orientalne: syryjskie, arabskie, ujgurskie i armeskie, ktre pokazuj przystosowanie danych Ewangelii i apokryfw do tych wschodnich kultur. Dopenieniem tych utworw jest rozdzia pity, zawierajcy koptyjski ywot w. Jzefa Cieli oraz dwa utwory o w. Janie Chrzcicielu. ywot Jzefa Cieli opowiada o ostatnich chwilach w. Jzefa. Jest to, dodajmy, jedyny apokryf powicony w. Jzefowi w innych wystpuje on tylko jako posta epizodyczna na trzecim planie, jako e apokryfy chrzecijaskie powicaj w. Jzefowi niewiele miejsca. Dwa nastpne utwory podaj ycie w. Jana Chrzciciela. Jego ywot przypisywany Serapionowi skada si z ywotu Jana, opisu przeniesienia jego ciaa do Aleksandrii oraz piciu cudw; ta druga cz jest typowym dzieem hagiograficzym, a nie apokryfem, umieszczamy j jednak dlatego, e stanowi ona integraln cz utworu. Ta grupa Ewangelii apokryficznych, obok prby zaspokojenia ciekawoci ludzkiej na temat ycia Jezusa i Maryi, o ktrych Ewangelie kanoniczne opowiadaj niewiele, odpowiadaa rwnie na szereg pyta teologicznych: w jaki sposb Jezus pochodzi z rodu Dawida, kim byli bracia

68

ROZDZ. I. WSTP

Jezusa, czy Jezus istotnie narodzi si w ciele? a nawet sigajcych do religioznawstwa, np. jak powsta kult ognia w Persji? oraz wielu innych, ktre nurtoway wczesnych chrzecijan i byy przedmiotem dyskusji w pierwszych wiekach chrzecijastwa. Jak widzielimy, ycie publiczne Jezusa nie interesowao szczeglnie autorw apokryfw, a wspomniane caociowe Ewangelie apokryficzne nie cieszyy si tak wielkim powodzeniem, jak inne pisma. W kadym razie wiadomoci o okresie dziaalnoci publicznej Jezusa w apokryfach s raczej fragmentaryczne (wystpuj np. w czsto pojawiajcych si katalogach cudw) i dodajmy nieciekawe zarwno jeli idzie o fabu, jak i teologi. Drug grup utworw apokryficznych zwizanych z Ewangeliami kanonicznymi stanowi utwory opisujce wydarzenia sdu, mki, mierci i zmartwychwstania Chrystusa, ktre umieszczamy w rozdziale szstym. Znajdujemy wrd nich opisy sdu nad Chrystusem (Ewangelia Nikodema, cz pierwsza) cznie z wyrokiem na Jezusa, opis mki i mierci (Ewangelia Nikodema, cz druga), Jego zstpienia do otchani (trzecia cz Ewangelii Nikodema), opis zmartwychwstania (Ewangelia Piotra) oraz opowiadania o rnych osobach zwizanych z mk i mierci Chrystusa, w pierwszym rzdzie Piata i jego ony Prokli, ale take Jzefa z Arymatei, Heroda i innych. W tych utworach pojawia si po raz pierwszy posta Weroniki, ktra jest identyfikowana z kobiet chor na upyw krwi (gr. hemoroissa). Z t grup luno zwizane s utwory zachowane pod imieniem w. Bartomieja Apostoa (Zapytania Bartomieja oraz Ksiga o zmartwychwstaniu). Dominujcym utworem jest tu niesychanie popularna Ewangelia Nikodema opowiadajca o sdzie nad Jezusem, o losach Jzefa z Arymatei i o zstpieniu Chrystusa do otchani, natomiast utworem najwaniejszym pod wzgldem teologicznym jest fragment Ewangelii Piotra. Utwory zawarte w tej grupie s zazwyczaj pniejszymi apokryfami; najstarsza jest Ewangelia Piotra z II w. oraz Ewangelia Nikodema z IV w. (?). Z t grup s zwizane i czciowo z ni si zazbiaj apokryfy opowiadajce o objawieniach Jezusa po Jego Zmartwychwstaniu. S to zazwyczaj utwory gnostyckie: wtedy bowiem Jezus mia przekaza swoim wybranym (Apostoom Maciejowi, Tomaszowi) i innym ludziom, take kobietom, jak Marii Magdalenie, tajemne objawienia dostpne tylko dla gnostykw. Rwnie i inne utwory s zwizane z tym okresem: Apokalipsa Piotra (podana w III tomie ANT) podaje objawienia Jezusa na temat paruzji i losu zmarych, przekazane Piotrowi ju po zmartwychwstaniu.

2. EWANGELIE APOKRYFICZNE WSTP OGLNY

69

Szczegln grup utworw apokryficznych, wykraczajc poza okres Ewangelii koczcy si na Wniebowstpieniu, wchodzc natomiast w okres Dziejw Apostolskich, s tzw. Transitus Mariae (Odejcie Maryi), zawarte w rozdziale sidmym. Utwory te mwi o odejciu Maryi z tego wiata Grecy mwili o koimesis (ac. dormitio) zaniciu NMP. Jest to obszerna grupa apokryfw opowiadajca o mierci Maryi pord Dwunastu, o wziciu przez Chrystusa duszy Maryi i o zoeniu jej ciaa do grobu. Utwory te miay ogromny wpyw na ikonografi maryjn. Te pisma pochodzce z VI wieku i z okresu pniejszego, ale sigajce korzeniami do wieku V, a moe nawet i wczeniej, stanowi ciekawy przykad pojawienia si w krgach teologii ludowej problematyki wniebowzicia Maryi. Transitus stanowi grup utworw porednich, stojcych pomidzy apokryficznymi Ewangeliami i Dziejami: z jednej bowiem strony mwi o postaci z Ewangelii, jak jest Maryja, z drugiej za Apostoowie odgrywaj w nich wan rol, a akcja wychodzi poza ramy czasowe relacjonowane w Ewangeliach kanonicznych. Utwory zawarte w tym tomie pochodz w wikszej czci z wiekw od II do VIII i pokazuj powstawanie legend o Jezusie i Maryi. W pierwszym rozdziale widzimy niewiarygodn wprost liczb Ewangelii apokryficznych (a prawdopodobnie byo ich duo wicej!) powstaych w II wieku, o treci (o ile mona j zrekonstruowa na ich podstawie) do zrnicowanej, z tym, e niektre z nich zawieraj wprost aberracje religijne. Widzimy wic suszno wyboru Kocioa, ktry wybra cztery Ewangelie, a inne odrzuci, a rwnoczenie widzimy, jakby wygldaa tradycja bez czujnej opieki Kocioa. Ciekawym problemem teologicznym pozostaje rwnie rozwj tradycji agrafw sw przypisywanych Jezusowi i ich zwizkw z wczesn literatur religijn, klasyczn a take z folklorem. Przygldnicie si utworom niniejszego tomu pozwala dostrzec stopniowe odteologizowywanie si tych ewangelii. Jeeli utwory powstae w wieku II i III (np. Ewangelia Piotra i Protoewangelia Jakuba ) s gste pod wzgldem teologicznym i pod obrazami zawieraj bogat tre teologiczn, utwory pniejsze, czsto od nich pochodne, kad wikszy akcent na fabu, cudowno podawan dla niej samej. Apokryfy, szczeglnie starsze, stanowi cigle niewykorzystan kopalni materiau dla teologii, np. mariologii patrystycznej (Protoewangelia Jakuba czysto, dziewictwo, kult; Transitus teologia wniebowzicia Maryi, itd.), liturgii, chrystologii. Dziki bliszemu poznaniu teologii ebionitw rozumiemy, jak chrzecijastwo przenikao do islamu, jako e Mahomet czerpa informacje o chrze-

70

ROZDZ. I. WSTP

cijastwie i o Chrystusie prawdopodobnie od wsplnoty ebionitw w Mekce. Do ewangelii apokryficznych uciekaj si nowe wierzenia tworzc swoje wasne, dwudziestowieczne apokryfy lub te czerpic w swoich wierzeniach z tych utworw. Widzimy wic, e forma apokryfu stanowi non form dla rnych treci religijnych. Ewangelie apokryficzne w najlepszy sposb pokazuj, jak wygldao opisane wyej ycie apokryfu, o ktrym bya mowa w pierwszej czci wstpu. W czci powiconej Ewangeliom dziecistwa widzimy, jak motywy wdroway, zmieniay si, powikszay, jak utwory obrastay w nowe motywy, niektre z nich za redukoway.

3. Apokryfy w ocenie pisarzy wczesnochrzecijaskich


W wiadectwach pisarzy wczesnochrzecijaskich dotyczcych literatury apokryficznej wyrniamy dwie grupy. Pierwsz stanowi fragmenty dzie, w ktrych oceniajc apokryfy (zarwno ST, jak i NT) czsto podawali oni te zasady korzystania z nich. Drug grup tworz podawane przez nich wykazy apokryfw, w ktrych niejednokrotnie znajdujemy ich ocen (np. w tzw. Kanonie Muratoriego). W opiniach pisarzy kocielnych, szczeglnie najstarszych, widzimy niezdecydowanie co do oceny tych utworw, u pniejszych natomiast znajdujemy wyrane i niejednokrotnie gwatowne ich potpienie. Wykazy apokryfw pokazuj nam po pierwsze wielk ilo utworw apokryficznych funkcjonujcych w wiecie staroytnym i we wczesnym redniowieczu. Po drugie podaj rnorodne ich tytuy (co jest przejawem omwionego ju ycia apokryfu), z ktrych nie wszystkie mona zidentyfikowa. Po trzecie pokazuj wyranie, e najliczniejsz grup apokryfw stanowiy rnego rodzaju Ewangelie, drug za co do liczebnoci kategori byy apokryficzne Dzieje Apostolskie. W kocu pokazuj nam wahania w sprawie pism kanonicznych: niektre z nich weszy do kanonu, jak Apokalipsa Janowa, inne natomiast zostay z niego wyeliminowane jak np. Ewangelia Piotra. Zwrmy uwag na fakt, e pord wymienianych tu apokryfw wystpuj rwnie czsto pisma, ktre dzisiaj zaliczamy do grupy Ojcw Apostolskich, a wic Didache, Pasterz i List Barnaby oraz teksty prawne noszce w tytule imiona Apostow.

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZECIJASKICH

71

W podanych niej wykazach wystpuj utwory, ktrych nie jestemy w stanie zidentyfikowa, nie zawsze te moemy okreli, czy ich tre dotyczy Starego czy Nowego Testamentu. Inne utwory s zazwyczaj okrelane do oglnie i identyfikujemy je tylko z pewnym prawdopodobiestwem, jako e wystpuj one prawdopodobnie pod rnymi tytuami. Czasami na listach natrafiamy na dublety: ten sam utwr wystpuje pod podobnymi cho nieco zmienionymi tytuami, co pozwala snu przypuszczenia, e autorzy tych list czerpali wiadomoci z innych list i prawdopodobnie potpianych apokryfw nie widzieli na ywe oczy. W przypadku wymienionych apokryficznych Dziejw Apostolskich, odsyamy Czytelnikw do tomu drugiego Apokryfw, ktry, jak ufamy, wkrtce si ukae. Wszystkie ponisze teksty podajemy w porzdku chronologicznym; przekad ks. J. Banaka zaczerpnito z ANT. 1. Kanon Muratoriego (okoo 200?) a. [63]. Mwi te [64]. o Licie do Laodycejczykw i o innym [Licie] do Aleksandryjczykw89 [65]. pod imieniem Pawa wydanych dla herezji Marcjona i wielu innych, [66]. ktrych nie wolno wprowadza do Kocioa katolickiego; [67]. nie wypada bowiem miesza ci z miodem [...]. [70]. I Mdro pisana przez przyjaci Salomona na jego cze90. [71]. Apokalips take jedynie Jana i Piotra przyjmujemy, [72]. ktrej jednak [Apokalipsy Piotra] [73]. niektrzy z naszych nie chc czyta w Kociele91. Pasterza za [74]. niedawno w czasach naszych w miecie Rzymie [75]. napisa Hermas, kiedy siedzia [76]. na stolicy kocielnej w Rzymie biskup Pius, brat [77]. jego, i dlatego czyta go wprawdzie mona, [78]. nie mona go jednak podawa ludowi w kociele, [79]. ani midzy Prorokami, ktrych liczba zostaa zamknita, [80]. ani midzy Apostoami do koca czasw92 . [81]. Z pism za Arsinousa, Walentyna lub Miltiadesa [82]. nie przyjmujemy nic zgoa, [83]. napisali oni take [Marcjonowi] Ksig Psalmw. A [84]. rwnie Bazylidesa Azjaty [85]. [i] twrcy katafrygijczykw...93

ANT 3, 51-55. Idzie o kanoniczn Ksig Mdroci . 91 ANT 3, 225-241 92 To jest ani wrd pism Prorokw ST ani wrd pism apostolskich NT. 93 By moe autor chcia w dalszym cigu wspomnie Ewangeli Bazylidesa, zob. r. II s. 119. ANT 38, prze. ks. J. Banak. W tym miejscu tekst si urywa.
90

89

72

ROZDZ. I. WSTP

2. Celsus (okoo 178) a. Niektrzy chrzecijanie, niczym ludzie, ktrzy po pijanemu dziaaj na wasn zgub, zmienili trzy, cztery czy wicej razy oryginalny tekst Ewangelii i sfaszowali go, aby mie odpowied na stawiane zarzuty94 . 3. Orygenes ( 254) a. W czasach Nowego Testamentu wielu usiowao pisa Ewangelie, ale nie wszyscy zostali uznani. Wiedzcie, e napisano nie tylko cztery Ewangelie napisano ich wiele; spord nich wybrano i przekazano Kocioom tylko te, ktre posiadamy: dowiadujemy si o tym choby z prologu ukasza, gdzie napisano tak: Poniewa wielu usiowao uoy opowiadanie95. Stwierdzenie usiowali, zawiera ukryt krytyk pod adresem tych, ktrzy bez aski Ducha witego zabrali si do pisania Ewangelii. Ot Mateusz, Marek, Jan i ukasz nie usiowali pisa, lecz napenieni Duchem witym napisali Ewangelie!... Koci ma cztery Ewangelie, heretycy maj ich wiele: jest wrd nich tzw. Ewangelia wedug Egipcjan96 i inna Ewangelia wedug dwunastu Apostow97. Rwnie Bazylides omieli si napisa Ewangeli i zatytuowa j swoim imieniem 98. Wielu usiowao pisa, lecz tylko cztery Ewangelie zostay uznane i z nich naley czerpa nauki dotyczce osoby naszego Pana i Zbawiciela. Znam take tak zwan Ewangeli wedug Tomasza99 oraz Ewangeli wedug Macieja100. Czytalimy wiele innych Ewangelii, aby nie wydawao si, e mamy braki w wyksztaceniu w zestawieniu z tymi, ktrzy sdz, i wiedz cokolwiek, skoro poznali owe pisma. Jednake pord wszystkich tych tekstw aprobujemy wycznie te, ktre przyj Koci: oznacza to, e naley uznawa wycznie cztery Ewangelie 101. b. Por. take komentarz do EwPt (rozdz. VI s. 616 przypis 2).
94 Cytat u Orygenesa, Przeciwko Celsusowi II, 27, t. S.Kalinkowski, Warszawa 1986, 108. Orygenes odpowiada mu, e wie o zmianach dokonanych przez Marcjona i Walentyniana. 95 k 1, 1. 96 Zob. poniej r. II s. 121. 97 Zob. poniej r. II s. 120. 98 Zob. poniej r. II s. 119. 99 Idzie o EwTmDz. Zob. poniej s. 388. 100 Zob. poniej r. II s. 126. 101 Komentarz do Ewangelii w. ukasza, 1, t. S.Kalinkowski, PSP 36, 1986, 32n. Podobnie w Komentarzu do Ewangelii w. ukasza w. Ambroego, 1, Prol, PSP 16, 23n.

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZECIJASKICH

73

4. Kodeks Claromontanus (ok. 300 r.). W zestawie ksig ST i NT figuruj pord ksig NT Pasterz [Hermasa] i Apokalipsa Piotra102. 5. Euzebiusz z Cezarei ( 339) a. Co do tak zwanego Drugiego Listu [Piotra] istnieje tradycja, e wprawdzie nie naley do Testamentu, ale poniewa wielu go uwaao za poyteczny, przeto si przechowa z innymi pismami. Piotra za imieniem zwane Dzieje103 oraz jego imi noszca Ewangelia104, tudzie tak zwane Kazanie105 i Apokalipsa106 jego, nie zostay z pewnoci, jak wiemy, przekazane wrd pism katolickich, bo aden z pisarzy kocielnych, ani dawniejszych ani wspczesnych, nie posugiwa si zawartymi w nich dowodami. Bdzie niewtpliwie rzecz poyteczn, jeli w dalszym cigu tej historii, razem z podaniem sukcesji zaznacz, ktrzy pisarze swego czasu czerpali z pism wtpliwych, jakie to pisma byy, oraz co mwili o ksigach, nalecych do Testamentu i uznanych, tudzie o takich, ktre nimi nie s... Co do Czternastu Listw Pawowych to rzecz jasna i pewna. Trzeba jednak powiedzie, e niektrzy odrzucili List do ydw, powoujc si na Koci Rzymski, ktry go nie uznaje za pochodzcy od Pawa. Przytocz w swoim miejscu, co o nim sdzili poprzednicy. Tak zwanych za Dziejw Pawowych107 nie znalazem pord pism niewtpliwych. Dalej, poniewa tene sam Aposto w pozdrowieniach zawartych pod koniec Listu do Rzymian, wspomina midzy innymi Hermasa, ktremu przypisuje ksig Pasterza, trzeba wiedzie, e niektrzy i to podaj w wtpliwo i nie zaliczaj jej do rzdu pism uznanych (homolegoumenois). Inni natomiast uwaaj j za nieodzown dla tych, co pobieraj przedwstpn nauk elementarn. Przeto, jak wiemy, czyta si j publicznie w kocioach, i znalazem, e czerpali z niej niektrzy najstarsi pisarze. Tyle niech wystarczy by stwierdzi, ktre z pism Boych s niewtpliwe, a ktre z nich nie s uznawane przez wszystkich 108.

ANT 3, 225-241. ANT 2 (w przygotowaniu). 104 Zob. poniej r. VI s. 616n. 105 Kerygma Petrou, ANT 2. 106 ANT 3, 225-241. 107 ANT 2 (w przygotowaniu). 108 Historia Kocielna 3, 3, 1-7, t. A. Lisiecki, POK 3, 1924, 92.
102 103

74

ROZDZ. I. WSTP

b. Opowiadanie nasze ju tak daleko postpio, e mona ju w jedn cao zebra pisma Nowego Testamentu, o ktrych si wspomniao. Na pierwszym miejscu pooy naley wit Ewangelij tetrad, po ktrej nastpuje ksiga Dziejw Apostolskich. Po niej trzeba w spisie umieci Listy Pawowe, nastpnie tak zwany Pierwszy List Jana i tak samo Pierwszy List Piotra; doczy jeszcze mona, o ile si komu susznym wydaje, Apokalips Janow; czasu sposobnego wyoymy, jakie o niej istniej opinie. To s ksigi powszechnie uznane (homologoumenois). Do wtpliwych (antilegomenon) za, chocia przez wielu uznawanych, nale: tak zwany List Jakuba, Judy, Drugi Piotrowy, oraz Drugi i Trzeci List, przypisywany Janowi, czy to Ewangelicie, czy te jakiemu innemu jego wspimiennikowi. Do podsunitych (nothois ) powinno si zaliczy: Dzieje Pawowe109, pismo zwane Pasterzem, Apokalips Piotra110, prcz tego List przypisywany Barnabie, Apostow tak zwane Nauki 111 i jak powiedziaem, jeli si to komu suszne wydaje, Jana Apokalips. S bowiem tacy, ktrzy j odrzucaj, inni znowu j umieszczaj pord pism powszechnie uznanych. Do ksig tego samego rodzaju zaliczaj niektrzy jeszcze Ewangeli wedug Hebrajczykw112, w ktrej si lubuj przede wszystkim chrzecijanie pochodzenia ydowskiego. Wszystkie te pisma powinny by umieszczone pord wtpliwych, a spis ich naleao koniecznie ustali, by odrni ksigi, ktre tradycja kocielna uwaa za prawdziwe, niesfaszowane i uznane, od innych, odrbnych, ktre do Testamentu nie nale i s wtpliwe, chocia im pisarze kocielni po wikszej czci uznania tego nie odmawiaj. Tak bdzie mona rozpozna rnic midzy tymi pismami a innymi, jakie heretycy podsuwaj pod imiona apostolskie. Nale do nich np. Ewangelie Piotra 113, Tomasza114, Macieja115 , i jeszcze kilku innych, tudzie Dzieje Andrzeja, Jana i innych Apostow116 . aden z mw kocielnych przez cay cig
ANT 2. ANT 3, 225-241. 111 Idzie o List Barnaby i Didache 25-44 lub jaki inny tekst prawny wystpujcy pod imieniem Apostow. 112 Por. r. II s. 99. 113 Por. r. VI s. 616. 114 Por. EwTmDz , por. r. IV s. 388. 115 Por. r. II s. 126. 116 ANT 2.
109 110

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZECIJASKICH

75

dziejw nie uzna tych pism za godnych wspomnienia. Prcz tego styl ich odbiega od zwyczaju apostolskiego, a myli i wypowiedziane w nich zasady do tego stopnia rni si od rzeczywistej prawowiernoci, e si zdradzaj zupenie wyranie jak utwory sfaszowane przez heretykw. Przeto nie powinno si ich nawet zalicza do pism podsunitych, ale naley je odrzuci zupenie, jako niedorzeczne i bezbone117. c. Por. take komentarz do EwPt (poniej r. VI s. 616 przypis 3). 6. w. Cyryl Jerozolimski ( ok.386) a. Nie powiniene czyta adnych apokryfw. Skoro wic nie poznae ksig powszechnie uznanych za prawdziwe, czy bdziesz umia bez uszczerbku czyta ksigi wtpliwe? Czytaj jego Boe pisma [...]. Powiniene czyta dwadziecia dwie ksigi [Septuaginty], nie mie za nic wsplnego z apokryfami. [Te ksigi] winno si wytrwale studiowa, ktre w Kociele bierzemy z zaufaniem do czytania. Ci, ktrzy nam je przekazali, to Apostoowie i dawni biskupi rzdcy Kocioa, ktrzy odznaczali si o wiele wiksz od ciebie mdroci i pobonoci. Poniewa za jeste synem Kocioa, przeto nie przekraczaj jego nakazw. Zgbiaj ksigi Starego Testamentu [...]. Nowy Testament cztery tylko zawiera Ewangelie. Reszta pozostaje apokryfami [pseudepigrapha] i to szkodliwymi. Napisali manichejczycy Ewangeli wedug Tomasza118 uperfumowan sodkim zapachem nazwy, ale mami ona tylko umysy prostaczkw. Masz te przyj Dzieje dwunastu Apostow119. Prcz tego jest siedem listw katolickich: Jakuba, Piotra, Jana i Judy. Przypiecztowaniem wszystkich [pism] i ostatnim [dzieem] uczniw jest na zakoczenie czternacie listw Pawa. Wszelkie inne pisma naley postawi na drugim miejscu. Tych za pism, ktre nie czyta si w kocioach nie powiniene jak to syszae czyta nawet dla siebie 120. 7. Rufin z Akwilei (ok. 411) a. [Po wyliczeniu pism NT, pisze]: Naley jednak wiedzie, i s jeszcze inne ksigi, ktre ojcowie nasi nazwali nie kanonicznymi, lecz kocielnymi [...] W Nowym Testamencie jest ni Pasterz Hermasa oraz Dwie DroHistoria kocielna 3, 25, POK 3, 1924, 124-126. EwTmDz, por. r. IV s. 388. 119 Idzie tu o kanoniczne Dzieje Apostolskie lub o apokryficzny zbir dziejw Dwunastu, jakim jest np. istniejcy dzi zbir Ps. Abdiasza, Krakw 1995 (Ojcowie ywi 11), por. ANT 2. 120 Katecheza 4, 33. 35. 36, t. ks. J. Banak, ANT 46.
118 117

76

ROZDZ. I. WSTP

gi121 i Sd Piotra122. Przodkowie nasi zezwalaj czyta wszystkie owe ksigi [....] mog te one by czytane w kociele. Nie pozwalaj natomiast, aby inne pisma, zwane apokryfami byy czytane w kocioach. Taka to nauka zostaa podana przez Ojcw, ja za uznaem za rzecz stosown, jak wspomniaem, poda to wszystko w tym miejscu dla poinformowania wszystkich, ktrzy zgbiaj pierwsze elementy nauki o Kociele i wierze. Niech przeto wiedz, z jakich rde winni wydobywa napj Boego sowa123. 8. Papie Innocenty I ( 417) a. [Po wyliczeniu ksig ST i NT, pisze]: Pozostae za pisma znane pod imieniem Macieja lub Jakuba Modszego jako te pod imieniem Piotra i Jana, ktre przez jakiego Leucjusza zostay napisane, naley odrzuci. Take te, ktre napisane zostay pod imieniem Andrzeja przez Ksenokaridesa i Leonidasa, filozofw, jak rwnie pod imieniem Tomasza. I jeli s jakiekolwiek inne, nie tylko winny by odrzucone, lecz wiedz bezwzgldnie naley je potpi124. 9. w. Hieronim ( 419) a. Niech si wystrzega wszelkich apokryfw, a jeliby zechciaa kiedy czyta, nie ze wzgldu na prawd dogmatyczn, lecz eby podziwia cuda, niech wie, e nie s one dzieami tych, ktrych imiona nosz w tytuach, oraz e wiele bdw si w nich kryje, szukanie zota w bocie wymaga wielkiej roztropnoci. Niech ma zawsze pod rk dzieka Cypriana, niech bezpiecznie przebiega listy Atanazego i ksiki Hilarego. Niech si rozkoszuje rozprawami, niech si napawa geniuszem tych, w ktrych ksikach nie ulega wahaniom pobona wiara. Innych autorw moe czyta tak, eby raczej wydawaa o nich sd, ni sza w ich lady125.

Idzie o Didache. Dzieko o charakterze homilii misyjnej, por. Klemens Aleks., Strom. 6, 5; Orygenes, Comment in Ioann . 13,7. 123 Wykad Skadu Apostolskiego , PL 21, 373-375, t. ks. J. Banak, ANT 47. 124 List pap. Innocentego I do Eksuperiusza, bpa Tuluzy, PL 29,502. Przekad ks. J. Banak, ANT 48. Mamy tu tylko oglne wyliczenie imion autorw apokryfw bez podawania tytuw ich dzie. 125 List 107, do Lety o wychowaniu crki, 12, t. ks. J. Czuj, Listy 2, Warszawa 1953, 412. W poprzednim akapicie mwi Hieronim o czytaniu ksig Pisma witego.
122

121

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZECIJASKICH

77

b. Juda, brat Jakuba, zostawi may list, jeden z siedmiu powszechnych. A poniewa zacytowa Ksig Henocha126, ktra jest apokryfem, wielu i ten list odrzuca. Jednak ju w staroytnoci nie tylko posugiwano si nim, lecz take zaliczano go do Ksig Pisma witego127. c. Por. komentarze do ProtEwJk 9, 2 (poniej s. 275 przypis 106) oraz 23, 3 (s. 289 przypis 263). 10. w. Augustyn ( 430) a. Nieznane ich [apokryfw] pochodzenie wydawao si podejrzane naszym przodkom, ktrzy jako cakiem pewne i dokadnie znane dziedzictwo przekazali nam powag Pism zgodnych z prawd. Jeli za chodzi o te apokryfy, to cho zawiera si w nich nieco prawdy, ze wzgldu wszelako na liczne bdy nie maj one adnej kanonicznej powagi. Nie moemy zaprzeczy, e Henoch, sidmy potomek Adama, pisa jakie ksigi z Boego natchnienia, skoro mwi si o tym w kanonicznym Licie Judy128. Lecz nie bez przyczyny nie nale one do kanonu Pism troskliwie przechowywanych w wityni ludu hebrajskiego przez przychodzcych po sobie kapanw: zapewne z powodu staroytnoci owych ksig uznano wiarogodno ich za podejrzan, a niepodobna byo zbada, czy s to te, ktre napisa Henoch. Tym bowiem, co si na niego powoywali, nie mona byo wykaza, i poprzez kolejne dziedziczenie przechowali je zgodnie ze zwyczajami. Tote ludzie rozsdni susznie uwaali, e nie powinno si przypisywa Henochowi ksig przytaczanych pod jego imieniem a zawierajcych owe bajeczki o olbrzymach, ktrych ojcowie nie mieli by rzekomo ludmi. Tak samo ma si rzecz z wielu innymi pismami przedstawionymi przez heretykw pod imionami prorokw, a w nowszych czasach pod imionami Apostow, ktrym to wszystkim pismom, po dokadnym ich zbadaniu, odebrano powag kanoniczn jako apokryfom129. b. Jeli ich pisma [tj. Adama i Henocha] nie ciesz si powag ani u ydw, ani u nas, sprawia to zbyt wielka ich starodawno, ze wzgldu na ktr sdzono, e powinno si podejrzewa, i jako prawd podaj fasz. Bo wymienia si wprawdzie pewne ksigi przypisywane Noemu i Heno126 Henoch por. AST 141-258. O Henochu u Ojcw, por. Tertulian De idololatria 15; Orygenes, C. Celsum 5,54; Hieronim, De viris illustribus 4; In epistulam ad Titum 1, 12; Augustyn, De civitate Dei 18, 38 (por. niej tekst do przypisu 130). 127 O mach sawnych 4, t. bp K. Romaniuk. 128 Por. Jud 14n. 129 O pastwie Boym 15, 23, 4, t. W. Kornatowski, 2, Warszawa 1977, 205.

78

ROZDZ. I. WSTP

chowi przez tych, ktrzy wedle swego widzimisi wierz jednakowo we wszystko, w co wierzy chc, lecz czysto kanonu nie przyja owych ksig; nie dlatego, eby odrzucia powag ludzi, ktrzy podobali si Bogu, lecz dlatego, e nie wierzono w ich autorstwo. I nie powinno si wydawa dziwne, e za podejrzane uchodz ksigi, ktre przywozi si jako tak dawne: nawet w historii Judy i Izraela, opisujcej wydarzenia, co do ktrych dajemy pismom kanonicznym wiar, wymienia si wiele wydarze nie wyjanionych tam, lecz jak si wspomina przedstawionych w innych ksigach, ktre napisali prorocy. Gdzieniegdzie podaje si nawet imiona tych prorokw, a jednak ksig takich nie ma w przyjmowanym przez lud Boy kanonie. Przyczyna tego, przyznaj, nie jest mi znana. Przypuszczam jedno: to, co powinno byo uzyska religijn powag, objawi im Duch wity, tak i pewne rzeczy mogli pisa jako zwykli ludzie pod wpywem historycznego zamiowania, pewne inne za jako prorocy pod wpywem Boego natchnienia. Std te pisma te rozrniano w taki sposb, i pierwsze uwaano za waciwe przypisa im samym, a drugie przemawiajcemu przez nich Bogu. Pierwsze wic nale do skarbnicy wiedzy, drugie za miayby religijn powag, stojc na stray kanonu. Jeli poza nim przytacza si jakie pisma nawet pod imieniem prawdziwych prorokw, nie maj one znaczenia dla pomnoenia wiedzy, gdy nie wiadomo na pewno, czy s dzieem tych, ktrym si je przypisuje. Dlatego te nie daje im si wiary. W szczeglnoci odnosi si to do tych, w ktrych mona przeczyta pewne rzeczy sprzeczne z tekstem ksig kanonicznych: jasny dowd, e ksigi te nie pochodz od tych prorokw130. 11. Turrybiusz bp Astorgi ( ok. 460) a. Przede wszystkim powinno by specjalnie potpione i przeklte to, co znajduje si w Dziejach, ktre nazywaj si Tomasza131, poniewa mwi si tam, e nie naley chrzci wod jak gosi boska nauka lecz wycznie olejem. [...]. Godzi si wic, by ta herezja [manichejczykw] zostaa potpiona. Powszechnie bowiem wiadomo, e wszelkie ich ksigi apokryficzne s albo kompilacj rnych fragmentw, albo te zostay skaone przez samych autorw, to jest gwnego przywdc Manesa i jego poplecznikw. Bezwzgldnie te naley odrzuci to, co zwi Dziejami

130 131

O pastwie Boym 18, 38, 3, t. 2, 363. Por. ANT 2.

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZECIJASKICH

79

w. Andrzeja 132, albo te to, co okrelaj jako Dzieje w. Jana133, ktre Leucjusz lubienymi uoy ustami, albo te wreszcie to, co tytuuj Dziejami w. Tomasza i tym podobne. Z tych za szczeglnie winna by przeklta owa ksiga najbardziej szatasko bluniercza ze wszystkich ksig heretyckich, ktr zowi Wspomnieniami Apostow134. Z tej to ksigi bowiem manichejczycy i pryscylianici wszelk herezj swoj wywodz i na niej oprze j usiuj 135. 12. Wykaz Ps. Atanazego (IV-Vw.) a. Nowego za Przymierza [ksigi] dyskutowane [antilegomena] s takie: Wdrwki Piotra, Wdrwki Jana, Wdrwki Tomasza136, Ewangelia wedug Tomasza137, Nauka [ Didache] Apostow138, Pisma Klemensa [Klementia]139. 13. Lista Tymoteusza Prezbitera (VI w.)140. Przy okazji wykadu zasad, wedug ktrych maj by przyjmowani do Kocioa heretycy, podaje wykaz ksig manichejskich, wrd ktrych znajduj si apokryfy: ywa Ewangelia141, Skarbiec ycia, O kolegium Apostow, O misteriach, O siedmiu sowach Niemego, O modlitwach, Ksiga zasad, Pismo gigantw, Ewangelia wedug Tomasza142, Ewangelia wedug Filipa143 , Dzieje

Por. ANT 2. Por. ANT 2. 134 Idzie o zbir jakich ywotw Apostow lub o utwr pryscyliaski, zob. poniej r. II s. 128. 135 Wrd listw w. Leona W., PL 54, 677-692 i 84, 745-754, t. ks. J. Banak, ANT 48. 136 Wdrwki to apokryficzne Dzieje Apostolskie, o ktrych w ANT 2. 137 EwTmDz, por. r. IV s. 388. 138 Didache zaliczana do pism Ojcw Apostolskich. 139 Tak zwany romans pseudoklementyski (Rozpoznania, Homilie). Przekad tekstu ks. J. Banak, ANT 50. 140 Wikszo utworw tu wyliczonych jest znana tylko z tytuu. Nie wiemy nawet, czy niektre z nich s apokryfami Starego czy Nowego Testamentu. 141 Por. r. II s. 125. 142 EwTmDz, por. s. 388. 143 By moe idzie o Ewangeli Filipa, por. r. II s. 123 lub o Ewangeli Filipa z Nag Hammadi, PSP 20, 1979, 239-277.
132 133

80

ROZDZ. I. WSTP

Andrzeja Apostoa144, Pitnasty: List do Laodycejczykw145, Ksiga dziecistwa Zbawiciela 146. 14. Dekrety Ps. Gelazjaskie (IV-VI w.) 147 Po podaniu ksig wartych czytania znajdujemy listy tych, ktrych czyta nie naley. Pord nich znajduj si apokryfy: V.2.1.Opis podry Piotra Apostoa, przypisywany w. Klemensowi, dziewi ksig, apokryf 148, 2. Dzieje Andrzeja Apostoa, apokryf, 3. Dzieje Tomasza Apostoa, apokryf, 4. Dzieje Piotra Apostoa, apokryf, 5. Dzieje Filipa Apostoa, apokryf 149. 3. 1. Ewangelia Macieja, apokryf 150, 2. Ewangelia Barnaby, apokryf 151, 3. Ewangelia Jakuba Modszego, apokryf 152, 4. Ewangelia Piotra Apostoa153, apokryf, 5. Ewangelia Tomasza, ktr posuguj si manichejczycy, apokryf154, 6. Ewangelie znane pod imieniem Bartomieja, apokryfy155, 7. Ewangelie Andrzeja, apokryfy156, 8. Ewangelie, ktre sfaszowa Lucianus, apokryfy, 9. Ewangelie, ktre sfaszowa Hezychiusz, apokryfy, 4. 1. Ksiga dziecistwa Zbawiciela, apokryf 157, 2. Ksiga o narodzeniu Zbawiciela i o Maryi, i o poonej158, apokryf, 3. Ksiga zwana Pasterz, apokryf, 4. wszystkie ksigi, ktre napisa Leucjusz, ucze diaba, apokryfy, 5. Ksiga, ktr nazywaj Fundamentaln, apokryf, 6. ksiga zwana Skarbiec, apokryf, 7. Ksiga o crkach Adama [Maa Genesis ], apokryf, [...], 9. Ksiga, ktr zwi Dziejami Pawa i Tekli, apokryf 159, 10. Ksiga Nepotis, apokryf, 11. Ksiga przysw, napisana

144 145

ANT 2. ANT 3, 51-54. 146 Prawdopodobnie EwTmDz, por. s. 388. 147 Nie wszystkie utwory tu wymienione moemy zidentyfikowa. 148 Wspomniany ju romans pseudoklementyski. 149 Te apokryficzne Dzieje Apostolskie bd przeoone w ANT 2. 150 Idzie o Tradycje Macieja lub Ewangeli Macieja, por. r. II s. 126. 151 Por. r. III s. 246. 152 ProtEwJk, s. IV s. 266. 153 EwPt, por. r. VI s. 616 (cz. 2). 154 EwTmDz, por. r. IV s. 388. 155 Por. r. VI s. 753n (cz. 2).. 156 Por. r. II s. 118. 157 Najprawdopodobniej EwTmDz, por. r. IV s. 388. 158 ProtEwJk, por. r. IV s. 266 lub inny utwr spord Ewangelii dziecistwa. 159 ANT 2.

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZECIJASKICH

81

przez heretykw i przypisana w. Sykstusowi, apokryf 160, 5, 1. Apokalipsa Pawa, apokryf, 2. Apokalipsa Tomasza, apokryf 161, 3. Apokalipsa Stefana, apokryf 162, 6, 1. ksiga zwana Przejcie [Transitus] witej Maryi, apokryf 163, 2. ksiga pod tytuem Pokuta Adama, apokryf, 3. heretycka ksiga o gigancie Og, o ktrym podaj, i po potopie walczy ze smokiem, apokryf, 4. Ksiga zwana Testamentem Hioba, apokryf [...], 7. Ksiga pokut Jamnesa i Mambresa , apokryf, 8. dzieo zwane Losy [Sortes] Apostow, apokryf 164, 9. ksiga pod tytuem, Zabawy [ Lusa] Apostow, apokryf, 10. Ksiga kanonw apostolskich, apokryf [...]165, 8, 1. List Jezusa do Abgara, apokryf, 2. List Abgara do Jezusa, apokryf 166 [...], 5. pisma pod tytuem Kltwa Salomona, apokryf, 6. i wszystkie inne zmylone pamitniki, ktre nie w imi Apostow, lecz demonw zostay napisane, apokryfy167. 15. Elenchus szedziesiciu ksig (VII w.) Po wymienieniu ksig ST i NT nastpuje lista 14 apokryfw ST, po ktrych zostay wyliczone apokryfy NT: 15. Historia Jakuba168, 16. Apokalipsa Piotra169, 17. Podre i nauki Apostow170, 18. List Barnaby, 19. Dzieje Pawa171, 20. Apokalipsa Pawa 172, 21. Doktryna Klemensa , 22. Doktryna Ignacego, 23. Doktryna Polikarpa, 24. Ewangelia wedug Barnaby173, 25. Ewangelia wedug Macieja 174.

S to tzw. Sententiae Sexti. Obydwa utwory w ANT 3, 241-278 i 325-334. 162 Idzie o opis znalezienia ciaa w. Szczepana spisany przez Lucjana z Kafar Gamala, por. SWP 268. 163 Por. s. 783-826 (cz. 2). 164 By moe, e o apokryficzne Dzieje Apostolskie. 165 Jeden spord licznych utworw prawnych przekazanych pod imieniem Apostow. 166 ANT 2. 167 Przekad ks. J. Banak, ANT 60, 57-60. 168 ProtEwJk [?], por. r. IV s. 266. 169 ANT 3, 225-241. 170 Apokryficzne Dzieje Apostolskie [?]. 171 ANT 2. 172 ANT 3, 241-279. 173 Por. r. III s. 246. 174 Prawdopodobnie Tradycje Macieja lub Ewangelia Macieja, zob. poniej s. 126. Przekad tekstu ks. J. Banak, ANT 61.
160 161

82

ROZDZ. I. WSTP

16. Stychometria Nikefora (ok. 850) Po wyliczeniu 26 ksig NT (bez Apokalipsy), nastpuj wyliczenia ksig wtpliwych i apokryficznych NT. Pisma wtpliwe NT: Apokalipsa Jana , Apokalipsa Piotra175, List Barnaby, Ewangelia wedug Hebrajczykw176; Pisma apokryficzne NT: Podre Pawa, Podre Piotra, Wdrwki Jana, Wdrwka Toma177 sza , Ewangelia wedug Tomasza178, Nauka [ Didache] Apostow, Ksigi Klemensa I i II, Pisma Ignacego, Polikarpa, Pasterz [?] Hermasa179. 17. Samarytaski spis trzydziestu piciu Ewangelii apokryficznych (XII w.?) 1. Ewangelia Egipcjan180, 2. Ewangelia porodu Maryi Boej Dziewicy, 3. Ewangelia w. Jakuba Przywdcy181, 4. Ewangelia dziecistwa182, 5. Ewangelia Lucjusza i Seleuka, 6. Ewangelia w. Tomasza183, 7. Ewangelia Prawdy184, 8. Ewangelia Judasza zwanego Iszkariot 185, 9. Ewangelia Nikodema186, 10. Ewangelia Wiecznego, 11. Ewangelia Jakuba Wikszego, 12. Ewangelia w. Barnaby187, 13. Ewangelia w. Filipa188, 14. Ewangelia ywa189, 15. Ewangelia w. Andrzeja190, 16. Ewangelia w. Bartomieja 191, 17. Ewangelia Apellesa, 18. Ewangelia Walentyna192, 19. Ewangelia Judy,
175 Pierwszy utwr to apokalipsa kanoniczna, co do kanonicznoci ktrej dugo istniay problemy lub te jedna z apokalips apokryficznych istniejcych pod imieniem Jana, por. ANT 3, 293-325; druga apokalipsa por. ANT 3, 225-241. 176 Por. r. II s. 99. 177 Cztery spord piciu (brak Dziejw Andrzeja) najstarszych apokryficznych Dziejw Apostolskich, przekad w ANT 2. 178 Prawdopodobnie EwTmDz, IV, 66-94. 179 Mamy tu wyliczone pisma zaliczane zazwyczaj przez nas do pism Ojcw Apostolskich. Dwie ksigi Klemensa mona identyfikowa zarwno z wspomnianym ju romansem pseuoklementyskim, jak i z dwoma Listami przypisywanymi w. Klemensowi Rzymskiemu. Przekad tekstu ks. J. Banak, ANT 62. 180 Por. r. II s. 121. 181 By moe dwa ostatnie tytuy wskazuj na jeden utwr, ProtEwJk, por. r. IV s. 266. 182 Prawdopodobnie EwTmDz, por. s. 388. 183 EwTmDz, zob r. IV, s. 388 lub EwTm z Nag Hammadi, por. r. II s. 180 oraz nastpny przypis. 184 Moe Ewangelia Prawdy z Nag Hammadi, NHK I? Blisko Ewangelii Tomasza, ktrej nie mona z pewnoci identyfikowa z EwTmDz potwierdzaaby t tez. 185 Por. r. II s. 124. 186 Por. r. VI s. 633 (cz. 2).

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZECIJASKICH

83

20. Ewangelia Tacjana, ktra jest Ewangeli enkratykw 193, 21. Ewangelia Syryjczykw, 22. Ewangelia Bazylidesa 194, 23. Ewangelia Cerynta195, 24. Ewangelia Hebrajczykw196, 25. Ewangelia Symonitw, 26. Ewangelia Pleromy, 27. Ewangelia Macieja197, 28. Ewangelia o mierci Maryi Dziewicy198, 29. Ewangelia Tacjana199, 30. Ewangelia Ewy200, 31. Ewangelia gnostykw 201, 32. Ewangelia Marcjona 202, 33. Ewangelia Pawa, 34. Ewangelia wielkich i maych pyta Marii203, 35. Ewangelia narodzenia Jezusa Nazareskiego 204.

Por. r. III s. 246. By moe idzie o Ewangeli Filipa, por. r. II s. 123 lub o Ewangeli Filipa z Nag Hammadi, PSP 20, 1979, 239-277. 189 Por. r. II s. 125. 190 Por. r. II s. 118. 191 Por. r. VI s. 753n (cz. 2). 192 Idzie o Ewangeli napisan przez Walentyna lub o Ewangeli uywan przez Walentynian. 193 By moe idzie o Diatessaron, harmoni ewangeliczn opracowan przez Tacjana, por. SWPW 51. 194 Por. r. II s. 119. 195 Por. r. II s. 119. 196 Por. r. II s. 99. 197 Por. r. II s. 126. 198 Transitus Mariae [?], r. VII s. 783-826 (cz. 2). 199 Por. powyszy przyp. 193. 200 Por. r. II s. 122. 201 Nie idzie tu chyba o jak konkretn Ewangeli, ale o Ewangelie uywane przez gnostykw. 202 Por. r. II s. 124. 203 Idzie prawdopodobnie o Pytania Marii Magdaleny, por. r. II s. 126. 204 By moe idzie tu o jedn z Ewangelii dziecistwa. Przekad tekstu ks. J. Banak, ANT 63n.
187 188

84

85

Rozdzia II

FRAGMENTY
A. Agrafa: 1. Agrafa zawarte w Nowym Testamencie (s. 88); 2. Warianty i uzupenienia zawarte w rkopisach Ewangelii (s. 89); 3. Agrafa u Ojcw i pisarzy kocielnych (s. 91); 4. Agrafa liturgiczne (s. 96). B. Zaginione Ewangelie: 1. Ewangelie judeochrzecijaskie: a. Ewangelia Hebrajczykw (s. 99); b. Ewangelia Ebionitw (s. 114); 2. Inne ewangelie zachowane fragmentarycznie: a. Ewangelia Andrzeja (s. 118); b. Ewangelia Apellesa (s. 118); c. Ewangelia Bardesanesa (s. 119); d. Ewangelia Bazylidesa (s. 119); e. Ewangelia Cerynta (s. 119); f. Ewangelia Doskonaoci (s. 119); g. Ewangelia Dwunastu (s. 120); h. Ewangelia Egipcjan (s. 121); i. Ewangelia Ewy (s. 122); j. Ewangelia Filipa (s. 123); k. Ewangelia Judasza Iskarioty (s. 124); l. Ewangelia Maniego (s. 124); m. Ewangelia Marcjona (s. 124); n. Ewangelia Marii [Magdaleny] (s. 125); o. Ewangelia Siedemdziesiciu (s. 125); p. Ewangelia ywego (s. 125); r. Genna Marias (s. 126); s. Ksiga czterech ktw i czterech zawiasw wiata (s. 126); t. Pytania Marii [Magdaleny] (s. 126); u. Tradycje Macieja (s. 126); w. Wspomnienia Apostow (s. 128); 3. Tajemna Ewangelia Marka (s. 129); 4. Fragmenty Ewangelii zachowane na papirusach: a. Papirus Oksyrhynchos 840 (s. 136); b. Papirus Egerton 2 (s. 138 ); c. Papirus Berliski inw. 1 1. 710 (s. 142); d. Papirus z Fayum (s. 142); e. Papirus Kairski nr 10. 735 (s. 143); f. Papirus Oksyrhynchos (X) 1224 (s. 143); g. Papirus Merton 51 (s. 144); C. Inne tradycje na temat Jezusa: 1. Tradycje chrzecijaskie: a. Zbir Testimoniw z I w. [?] (s. 147); b. Z Wniebowstpienia Izajas za (s. 148); c. Z Listu Apostow (s. 151); d. Z d Salomona: Oda 19 (s. 154); e. Z Wyroczni Sybilliskich (s. 156); 2. Tradycje gnostyckie: a. Z Barucha Justyna gnostyka (s. 158); b. Z Pistis Sofia (s. 159); 3. Fragmenty z tradycji hebrajskiej dotyczce Jezusa (s. 163); 4. Fragmenty o Jezusie u pisarzy muzumaskich: a. Koran (s. 170); b. Agrafa muzumaskie (s. 177); 5. Ewangelia Tomasza z Nag Hammadi (s. 180)

86

ROZDZ. II. Fragmenty: A. AGRAFA

Teksty zawarte w tym rozdziale stanowi do rnorodn grup fragmentw dotyczcych postaci Jezusa i Maryi. Dzielimy je na cztery grupy. Grup pierwsz tworz agrafa sowa Jezusa nie zapisane w Ewangeliach, zawarte w innych ksigach Nowego Testamentu, w rnych wariantach rkopisw Ewangelii, u staroytnych pisarzy kocielnych, podane oczywicie w wyborze oraz znajdujce si w ksigach liturgicznych. Czy te poszczeglne sowa byy czci jakich wikszych utworw typu Ewangelii? Mam powane wtpliwoci, cho nie mona tego wykluczy. Niemniej stanowi one ciekawy materia ukazujcy recepcj sw Jezusa. Drugi wielki blok fragmentw stanowi fragmenty rnych Ewangelii oraz utworw do nich zblionych z pierwszych wiekw chrzecijastwa (niektre z nich pochodz nawet z wieku I/II) ortodoksyjnych, gnostyckich, heretyckich, take na papirusach; pomijamy tu jednak P.Oxy 1,655 i 656 poniewa znajdziemy je w rozdziale powiconym gnostyckiej Ewangelii Tomasza. W osobnym rozdziale traktujemy gorco dzi dyskutowany problem Ewangelii Tajemnej Marka. Omawiajc te utwory pomijamy problem ich stosunku do Ewangelii kanonicznych, wspomniany we wstpie, wielokrotnie (cho bez dania ostatecznego rozwizania) omawiany przez biblistw. Trzeci grup tekstw podanych w tym rozdziale stanowi fragmenty innych dzie podajcych tradycje o Jezusie, a wic fragmenty rnych pism chrzecijaskich i gnostyckich, ydowskich oraz muzumaskich; dwie ostatnie grupy pokazuj recepcj Jezusa w rodowisku ydowskim i islamu. Ostatni podrozdzia trzeciej grupy stanowi gnostycka Ewangelia Tomasza z Nag Hammadi, ktra zawiera 114 logiw Jezusa. Stanowi ona wprawdzie zwart cao o charakterze gnostyckim, niemniej zawiera poszczeglne sowa Chrystusa, std jej miejsce jest w tym rozdziale, w ktrym znajduj si agrafa.

A. Agrafa
(przekad i opracowanie ks. Marek Starowieyski)
Przez sowo agrafon rozumiemy odosobnione zdanie, ktre mia wypowiedzie Chrystus w czasie swego pobytu na ziemi, a nie znajdujce si w Ewangeliach kanonicznych. Wykluczone s wic spord nich opisy scen brakujcych w Ewangeliach cho w niniejszym zbiorze podano kilka z nich (np. 2, 5) oraz dusze mowy Chrystusa wystpujce w ewangeliach apokryficznych. Naley podkreli, e samo nazwanie jakiego zdania agrafon nie przesdza bynajmniej o jego autentycznoci, a jest tylko podkreleniem, e naley ono do zda przypisywanych Jezusowi. Sowo agrafon dopiero stosunkowo niedawno zdobyo sobie prawo istnienia w naukach teologicznych. Wprowadzi je G. Krner w dziele De sermonibus Chri-

ROZDZ. II. FRAGMENTY: A. AGRAFA

87

sti agraphois, Lipsk 1776, ale nie wystpuje na og jeszcze w dziewitnastowiecznych sownikach i encyklopediach teologicznych. Dzieo A. Rescha Agrapha, Ausserkanonische Evangelienfragmente (TU 5, 4) wydane w 1889 r. stanowi przeom; wprowadzio bowiem pojcie agrafon do nauk teologicznych. Resch zebra w nim 177 agrafw (w innym nieco znaczeniu sowa ni to, ktre podaje powysza definicja) i stara si na ich podstawie zrekonstruowa pierwotn ewangeli (Urevangelium). Dzieo Rescha wywoao oywion dyskusj. Szczegln rol odegrao w nim dzieo J. H. Ropesa, ktry podda spokojnej krytyce materia zebrany przez Rescha1. Drugie wydanie dziea Rescha o zmienionym tytule zawiera 300 agrafw. Stanowisko przeciwne zaj L. Vaganay, uznajc e moliwe jest uznanie jako autentycznych zaledwie kilku agrafw2. Stanowisko porednie zajli inni badacze jak E. Jacquier3 i J. Jeremias przyjmujc moliw autentyczno okoo 20 agrafw. Problem autentycznoci agrafw jest niemal niemoliwy do rozwizania, gdy te, ktre jeden autor uznaje za autentyczne, inny uwaa za nieautentyczne. Sprbujmy poda kilka kryteriw, wedug ktrych okrela si autentyczno agrafw: 1. Zgodno z caoci Ewangelii. 2. Warto wiadectwa. Bada si jego wiek, wzajemn zaleno, liczb rde, ich autorytet z punktu widzenia krytycznego. Tak wic autentyczno agrafonu musi by potwierdzona wieloma, niezalenymi od siebie i dawnymi przekazami. 3. Niezaleno od Ewangelii: sprawdza si, np. czy nie mamy do czynienia z parafraz, zbitk, mylnym przepisaniem zdania Pisma witego, itd. 4. Stosunek do wczesnych prdw umysowych: zdania zawierajce np. elementy gnostyckie nie mog by uznane za autentyczne. Zastosowanie tych kryteriw jest bardzo trudne i trzeba duego dystansu, by nie wpa w naukowy superkrytycyzm czy te laksyzm. Eliminujc wic nieautentyczne agrafa, J. Jeremias podzieli je na nastpujce grupy: 1. Agrafa tendencyjnie wymylone (np. sowa przytaczane przez pisarzy ydowskich). 2. Logia tendencyjnie zmienione: np. EwTm 1 i J 8, 52. 3. Wymysy legendarne lub bajeczne, np. logia w EwTmDz. 4. Sowa bdnie przypisywane Chrystusowi, np. agrafon 3, 11. 5. Wierzono, e Chrystus mwi przez prorokw i apostow; wszystko, co jest w Pimie witym, to sowa Chrystusa, np. Przemija posta tego wiata (1 Kor 7, 31). 6. Zmiany sw ewangelicznych przez dodanie jednego czonu, np. EwTm 100: Dajcie cesarzowi co cesarskie/dajcie Bogu co boskie (Mt 22, 21)/a co jest moje, dajcie mi.
J. H. Ropes, Die Sprche Jesu, die in den kanonischen Evangelien nicht berliefert sind, TU 14, 2, 1896. 2 DBS 1, 1928, 159-196. 3 RBibl 15(1918) 93-135.
1

88

ROZDZ. II. Fragmenty: A. AGRAFA

7. Zamiana sw ewangelisty na sowa Chrystusa: np. Nasz Pan powiedzia: Mdlcie si a nie ustawajcie (por. k 18,1). 8. Agrafa stanowice element kompozycji: np. agrafon 3, 3 i 3, 7. Osobn grup agrafw, jak dotd z rzadka tylko omawianych, s agrafa muzumaskie pochodzce z pism autorw arabskich, zazwyczaj wczesnoredniowiecznych. Podajemy ich wybr w rozdziale powiconym apokryfom w islamie. Resch udzi si, e za pomoc agrafw bdzie mona zrekonstruowa katechez ustn z czasw sprzed jej spisania, podobne zreszt opinie wygaszano w odniesieniu do tekstw odkrytych na papirusach, o ktrych bdzie mowa. Dzi pozbyto si tych zudze. Surowa krytyka biblijna przeniosa wikszo agrafw w czasy pozabiblijne i w ten sposb stay si one domen pracy patrologa, ktry znajduje w nich cenne elementy do poznania sposobu mylenia i rozumowania ludzi tamtych czasw, ich rozumienia Pisma witego itd. Podajemy tu agrafa podzielone na pi dziaw: agrafa w NT, warianty i uzupenienia w niektrych kodeksach Ewangelii, w pismach Ojcw Kocioa, w liturgii i u pisarzy niechrzecijaskich (ydowskich i arabskich) te ostatnie omwimy nieco pniej, osobno. Wybr tu podany jest kompromisowy: eliminuje na og agrafa spisane na papirusach, w ewangeliach judeochrzecijaskich i w EwTm, ktre zostan podane w nastpnych rozdziaach, brak te sw Chrystusa chwalebnego (wyjtek stanowi 1, 5) oraz wyranie heretyckich (wyjtek 3, 11). W wyborze opierano si na zbiorkach Faggina i Santos Otero, wczono agrafa uznane za autentyczne przez Jeremiasa i uwzgldniono wyniki bada Vaganey; punktem wyjcia by oczywicie zbir Rescha.

1. Agrafa zawarte w Nowym Testamencie


W NT znajduj si agrafa nie zapisane w Ewangelii, a wypowiedziane przez Chrystusa przed lub po wniebowstpieniu. Podane tu agrafa nale do pierwszej grupy. Do drugiej zalicza si sowa Chrystusa wypowiedziane w odpowiedzi na prob Pawa (2 Kor 12, 9); sowa Chrystusa w zwizku z nawrceniem Pawa (Dz 9, 4-6. 10-12. 15n.; 22, 7n. 10; 26, 14-18); sowa, w ktrych Syn Czowieczy zwraca si do w. Jana w Apokalipsie (1, 11. 17-20; 16, 15; 22, 10-16. 18-20) oraz w siedmiu listach skierowanych do Kociow w Azji Mniejszej (Ap 2-3). W listach w. Pawa znajduj si kilkakrotnie cytowane sowa Chrystusa, ale e maj one swoje odpowiedniki w Ewangelii, nie mona ich zaliczy do agrafw (np. 1 Kor 7, 10 Mk 10, 11n., par.; 1 Kor 11, 24n. Mk 14, 22-24, par.; 1 Kor 9, 14 Mt 10, 10, par.; Rz 14, 14 Mk 7, 15?). Agrafa podaj za Santos Otero 112; przekad na podstawie Biblii Tysiclecia.

1. A podczas wsplnego posiku kaza im nie odchodzi z Jerozolimy, ale oczekiwa obietnicy Ojca: Syszelicie o niej ode Mnie [mwi]

1 2. AGRAFA W NOWYM TESTAMENCIE

89

Jan chrzci wod, ale wy wkrtce zostaniecie ochrzczeni Duchem witym. Zapytali Go zebrani: Panie, czy w tym czasie przywrcisz krlestwo Izraela? Odpowiedzia im: Nie wasza to rzecz zna czasy i chwile, ktre Ojciec ustali swoj wadz, ale gdy Duch wity zstpi na was, otrzymacie Jego moc i bdziecie moimi wiadkami w Jerozolimie i w Samarii, i a po krace ziemi4 . 2. [Sowa w. Pawa w Milecie, skierowane do mieszkacw Efezu]: We wszystkim pokazywaem wam, e tak pracujc, trzeba wspiera sabych i pamita o sowach Pana Jezusa, ktry powiedzia: Wicej szczcia jest w dawaniu anieli w braniu5. 3. Ja bowiem otrzymaem od Pana to, co wam przekazuj, e Pan Jezus tej nocy, kiedy zosta wydany, wzi chleb i dziki uczyniwszy poama i rzek: To jest ciao moje za was [wydane]. Czycie to na moj pamitk. Podobnie skoczywszy wieczerz, wzi kielich mwic: Kielich ten jest nowym przymierzem, we krwi mojej. Czycie to, ile razy pi bdziecie, na moj pamitk6. 4. Sam bowiem Pan zstpi z nieba na haso i na gos archanioa, i na dwik trby Boej, a zmarli w Chrystusie powstan pierwsi. Potem my, ywi i pozostawieni, wraz z nimi bdziemy porwani w powietrze, na oboki, naprzeciw Pana, i w ten sposb zawsze bdziemy z Panem7. 5. Oto przyjd jak zodziej: bogosawiony, ktry czuwa i strzee swych szat, by nago nie chodzi i sromoty jego nie widziano 8.

2. Agrafa i uzupenienia w rkopisach Ewangelii


W rkopisach Ewangelii znajduj si uzupenienia bd wplecione w tekst, bd to na jego marginesie. Szczeglnie obfituje w nie Kodeks Bezy (VI w.). Resch wylicza tych wariantw 48. Podajemy za Fagginem (1-3) i za Santos Otero (4-7).

Dz 1, 4-8. Dz 20, 35. 6 1 Kor 11, 24. 7 1 Tes 4, 16n. Wedug Jeremiasa (105-108) mamy tu do czynienia z wystylizowanym agrafonem: sowo Pan wystpowao w mowie Chrystusa jako Syn Czowieczy; dodano w Panu i zmieniono na liczb mnog. Por. Mt 24, 43 i k 12, 39. 8 Ap 16, 15.
4 5

90

ROZDZ. II. Fragmenty: A. AGRAFA

1. Wy natomiast starajcie si wzrasta w rzeczach maych i stawa si maymi z tego, co jest wielkie9. 2. Tego dnia ujrzawszy, jak kto pracowa w szabat, rzek do: Czowieku, jeli wiesz, co czynisz jeste bogosawiony, jeli za nie wiesz jeste przeklty i przestpc Prawa10 . 3. Mk 16, 14:11 W kocu ukaza si samym Jedenastu, gdy siedzieli za stoem, i wyrzuca im brak wiary i opr, e nie uwierzyli tym, ktrzy widzieli Go zmartwychwstaego. A oni usprawiedliwiali si, mwic: Ten wiek niegodziwoci i niewiary12 znajduje si pod wadz Szatana13, on za nie pozwala, aby ci, co stali si nieczystymi dziki duchom 14, przyjli 5 prawd i moc Bo15 . Objaw wic teraz swoj sprawiedliwo16 powiedzieli oni do Chrystusa. A Chrystus powiedzia im: Wypenia si kres wiekw wadzy Szata 10 na 17, ale zbliaj si inne straszne czasy take i dla tych, za ktrych grzechy wydaem si na mier, aby si nawrcili ku prawdzie i nigdy wicej nie grzeszyli18, i aby odziedziczyli znajdujc si w niebie 15 duchow i nieskaziteln chwa sprawiedliwoci19.

Codex Bezae (VI w.) i Vercellensis (IV w.). Por. Mt 20, 25-28 i k 14, 8-10. Por. Iuvencus, Historia evangelica 3, 613n., PL 19, 265. 10 Codex Bezae (VI w.), do k 6, 5. Por. Pwt 27, 26; Ga 3, 10; Jk 2, 10. Por. Augustyn, Contra advers. legis et prophet. 2, 11, 37, PL 42, 662. 11 Codex Freer (IV-V w.) Ewangelii w. Marka z Achmin (Egipt). Por. Hieronim, Dialogus adversus Pelagianos 2, 15, PL 23, 576, PSP 10, 142. 12 Por. 2 Kor 4, 4; Ga 1, 4. 13 Por. J 14, 30; Ef 2, 2. 14 Por. Mk 1, 23. 26. 15 Por. Mk 12, 24; 1 Kor 6, 14; Ef 1, 19n. 16 Por. Mt 6, 33; J 16, 8. 17 Por. Mk 1, 15; k 10, 18; J 12, 31; 16, 11. 18 Por. J 5, 14; 8, 11. 19 Por. 1 P 1, 4; 2 Tm 4, 8.
9

3. AGRAFA U OJCW I PISARZY KOCIELNYCH

91

Mk 16, 15: I rzek do nich: Idcie na cay wiat i gocie Ewangeli wszelkiemu stworzeniu 4. Ja bowiem przyszedem pord was nie jako spoczywajcy za stoem, ale jako ten, co suy: i wy te macie wzrasta w mojej subie, jak ten, co suy20 . 5. I gdy by ochrzczony, ogromne wiato zabyso z wody, tak e przelkli si wszyscy, ktrzy przybyli21. 6. Natychmiast bowiem okoo godziny trzeciej stay si za dnia ciemnoci i zstpili z nieba anioowie, i gdy powsta w jasnoci Boga ywego, wstpili z Nim, a wiato cigle janiao. Wtedy one [niewiasty] przystpiy do grobu i ujrzay odwalony kamie22. 7a. [Uderzali si w piersi mwic]: Biada nam za to, co si stao! Ten by Synem Boym. Oto speniaj si wyroki spustoszenia Jerozolimy23 . 7b. mwic: Biada nam za to, co stao si z powodu naszych grzechw, zbliyo si bowiem spustoszenie Jerozolimy24 .

3. Agrafa u Ojcw i pisarzy kocielnych


Szczeglnie bogate rdo agrafw stanowi pisma wczesnochrzecijaskie; Jeremias ogranicza si do badania pisarzy sprzed roku 500, co ma swoje racje. Istniej jednak rwnie liczne agrafa pniejsze (np. tu podane agrafa muzumaskie, por. s. 177) i nie mona wykluczy, e pord nich znajduj si rwnie agrafa autentyczne. Natomiast naley stwierdzi, e im pisarz bliszy jest czasom apostolskim, tym wiadectwo jego jest powaniejsze. Fragmenty te jednak czytamy nie tyle szukajc autentycznych sw Chrystusa, ile przygldajc si, jakie treci przypisywali Chrystusowi pisarze kocielni i skd si te treci bray. Nie przytaczamy tu agrafw nalecych do apokryfw, szczeglnie Ewangelii judeochrzecijaskich cytowanych przez Ojcw Kocioa.

Codex Bezae (VI w.) do k 22 , 28. Codex Vercellensis (IV w.) i Sangermanensis (VII w.) do Mt 3, 15 (uzupenienie opisu chrztu). 22 Codex Bobbiensis (IV/V) do Mt 16, 4. Por. Mt 28, 2; 27, 52. 23 Codex Palatinus (V w.) i Vercellensis (IV w.) do k 23, 48. 24 Codex Sangermanensis (VII w.) do k 23, 48, por. EwPt VII, 25.
20 21

92

ROZDZ. II. Fragmenty: A. AGRAFA

Didache (I/II w.) 1. Powiedziano jednak jeszcze na ten temat: Niech twoja jamuna przesiknie potem rk twoich, a bdziesz wiedzia, komu dajesz25 . List Barnaby (pocztek II w.) 2. Mwi bowiem [Pan]: Oto uczyni ostatnie pierwszym26. 3. Podobnie take na krzy wskazuje [Bg] sowami innego proroka: Kiedy to wszystko zostanie dokonane? Pan mwi: Kiedy drzewo legnie i powstanie, i kiedy z drzewa krew pocieknie. Oto masz znowu zapowied krzya i Tego, ktry mia by ukrzyowany27 . 4. Tak i ci, mwi Pan, ktrzy chc Mnie widzie i osign Krlestwo, musz zdoby Mnie w blu i cierpieniu28 . Ignacy Antiocheski ( pocz. II w.) 5. Ja bowiem wiem i wierz, e nawet po swoim zmartwychwstaniu Jezus by w ciele. A kiedy przyszed do Piotra z towarzyszami, powiedzia do nich: Wecie, dotknijcie Mnie i zobaczcie, e nie jestem bezcielesnym demonem. I natychmiast dotknli Go i uwierzyli, trzymajc si mocno Jego ciaa i ducha29. Klemens Rzymski (koniec I w.) 6. Pamitajmy przede wszystkim o sowach Pana Jezusa, w ktrych naucza wyrozumienia i cierpliwoci. Tak bowiem mwi: Bdcie miosierni, abycie dostpili miosierdzia. Odpuszczajcie, aby wam odpuszczono. Jak drugim czynicie, tak i wam czyni bd. Jak dajecie, tak i wam zostanie dane. Jakim sdem sdzicie, takim i was osdz. Jak dobro innym okazujecie, tak i wam oka. Jak miar mierzycie, tak sam i wam odmierz30 .
1, 6. T. A. widerkwna, Pierwsi wiadkowie, Krakw 1998, 33. Teksty Ojcw Apostolskich (Didache, Listy Ignacego, Klemensa Rzymskiego) podajemy w tym tumaczeniu: zaznaczajc miejsce i stron tego wydania. 26 6, 13, 185. 27 12, 1, 191. 28 7, 11, 187. 29 Do Smyrn. 3, 1n., 136. 30 List do Korynt . 13, 2, 56n.
25

3. AGRAFA U OJCW I PISARZY KOCIELNYCH

93

Ps. Klemens Rzymski (II w.) 7. Mwi bowiem Pan: Bdziecie niby jagnita wrd wilkw. A Piotr Mu na to: Jeli wic wilki rozszarpi jagnita? Rzek Jezus Piotrowi: Jagnita po swojej mierci nie potrzebuj ba si wilkw. I wy nie bjcie si tych, ktrzy was zabijaj i nic wam wicej uczyni nie mog, lecz bjcie si Tego, ktry po waszej mierci ma wadz nad wasz dusz i ciaem i moe wrzuci je w pieko ogniste31 . 8. Sam bowiem Pan zapytany przez kogo, kiedy przyjdzie Jego Krlestwo, powiedzia: Kiedy dwa bd jednym, i to, co zewntrz, bdzie jak wewntrz, a mskie z eskim ani mskie, ani eskie32 . Justyn Mczennik ( 167) 9. Ot mwi: Wielu przyjdzie w imi moje, na zewntrz odziani w skry owcze, wewntrz za s to wilki drapiene. Tame: Bd odszczepiestwa i herezje 33. 10. Przeto Pan nasz Jezus Chrystus powiedzia: W jakim stanie was znajd, w takim te sdzi bd34 . Ireneusz z Lyonu ( 202) 11. W ten sposb wspominaj prezbiterzy, ktrzy jeszcze widzieli Jana, ucznia Paskiego, e syszeli od niego, co w owych czasach naucza Pan, mwic: Nadejd dni, w ktrych zrodz si winne latorole, z ktrych kada bdzie miaa dziesi tysicy gazi, a na kadej gazi po dziesi tysicy gazek, a na kadej gazce po dziesi tysicy odroli, a na kadej odroli po dziesi tysicy gron, a w kadym gronie po dziesi tysicy owocw, a kady owoc przyniesie gdy si go wycinie dwadziecia pi miar wina. I gdy kto ze witych bdzie chcia zerwa jedno z tych gron, drugie bdzie woao: Jestem lepszym gronem, zerwij mnie i przeze mnie chwal Pana! Podobnie i ziarno pszenicy zrodzi dziesi tysicy kosw, a kady kos zawiera bdzie dziesi tysicy ziaren, a kade ziarno da dziesi funtw pszennej mki jasnej i czystej. Inne natomiast [roliny] rodzi bd owoce, ziarna i zioa wedle miary, jaka im odpowiada. Wszystkie zwierz-

31 32 33 34

II List do Koryntian 5, 2-4, 94. II List do Koryntian 12, 2, 97. Por. EwEg 2, objan. poniej s. 121-122. Dialog z Tryfonem 35, 3. Dialog z Tryfonem 47, 5.

94

ROZDZ. II. Fragmenty: A. AGRAFA

ta bd przyjmoway pokarmy, ktre rodzi ziemia, i bd yy w zgodzie i pokoju, a ludziom bd posuszne z caym oddaniem. 12. O tym wiadczy na pimie Papiasz w staroci by on suchaczem Jana, a domownikiem Polikarpa w czwartej ksidze swego dziea (napisa pi ksig). I dorzuci te sowa: W to uwierzy mog wierzcy. A gdy jak mwi Judasz zdrajca nie uwierzy i zapyta: Jak Pan sprawi, e to wszystko si zrodzi?, odpowiedzia Pan: Ujrz to ci, ktrzy si tam znajd35. Tertulian ( ok. 220) 13. Nikt, kto nie dozna pokusy, nie osignie krlestwa niebieskiego36. Klemens Aleksandryjski ( ok. 212) 14. Ujrzae brata swego, ujrzae Boga swego37 . 15. Susznie wic Pismo wite pragnie nas uczyni takimi dialektykami i daje nam nastpujc zacht: Bdcie dowiadczonymi bankierami, ktrzy odrzucaj zo, a pikno zatrzymuj38 . 16. Znowu mwi Pan: Kto si oeni, niech ony nie wyrzuca, a znowu kto si nie oeni, niech si nie eni39. 17. Bo wrogoci nie ywi Pan czytamy w jakiej Ewangelii skoro oznajmi: Tajemnica moja dla Mnie jest i dla synw domu mego40. 18. Jeli przyj, e tymi s Judejczycy, do ktrych Pan rzek rwnie: Wyjdcie z wizienia wszyscy, ktrzy chcecie41 .

35 Adv. haer. 5, 33, 3, SCh 153, 414-416. Zakoczenie tekstu znajdujemy u Hipolita ( 235): Gdy Pan mwi do uczniw o przyszym krlestwie witych, jakie ono bdzie chwalebne i zdumiewajce, Judasz zachwycony tym, co zostao powiedziane, rzek: A kt to bdzie mg zobaczy? Rzek Pan: To ujrz ci, ktrzy bd godni, Comm. in Danielem, 4, 60, SCh 14, 1947, 384. 36 De baptismo 20, 2, CCL 1, 294; PSP 5, 153. Por. Mt 26, 41, par.; Jk 1, 12; 1 P 1, 6. Podobnie: Didascalia Apostolorum 2, 8, F. X. Funk, 1, Paderborn 1905, 45, 4: Mwi bowiem Pismo: Nie jest potwierdzony [przez Boga] ten, kto nie dozna prby (gr. anr adkimos aperatos). Zdanie czsto cytowane przez Ojcw Kocioa. 37 Kobierce 1, 19, 94, 5, GCS 15, 60, cyt. wg przekadu J. Pliszczyskiej, Warszawa 1994, 1, 69. O agrafach u Klemensa por. J. Ruvet, Bb 30(1949) 133-160. 38 Kobierce 1, 28, 177, 2, GCS 15, 109, t. pol 1, 121. Por. 1 Tes 5, 21. 39 Kobierce 3, 15, 94, GCS 15, 368, t. pol. 1, 26. 40 Kobierce 5, 10, 63, 7, GCS 15, 368, t. pol. 2, 52. 41 Kobierce 6, 6, 64, 3, GCS 15, 453, t. pol. 2, 136.

3. AGRAFA U OJCW I PISARZY KOCIELNYCH

95

19. I znowu o mioci: Mio mwi zasania ca mnogo grzechw42. 20. Dlatego mwi Zbawiciel: Zbaw siebie i swoj dusz43. Orygenes ( 254) 21. Jezus mwi: Byem chory ze wzgldu na chorych, byem godny ze wzgldu na godnych, byem spragniony wzgldem spragnionych44 . 22. W Ewangelii stoi napisane: I mdro wysaa swoje dzieci45 . 23. Oto co jest konieczne: Szukajcie rzeczy wielkich, a dorzucone bd rzeczy mae oraz Procie o rzeczy niebieskie, a ziemskie zostan wam dorzucone46. 24. Mwi bowiem sam Pan: Kto jest blisko Mnie, jest blisko ognia, a kto jest daleko ode Mnie, jest daleki od krlestwa47. Dzieje Piotra (II/III w.) 25. Ci, ktrzy byli ze Mn, nie zrozumieli Mnie48 . Klementyny-Homilie (III w.?) 26. Ten, ktry wyjania prawd, rzek: Koniecznym jest, aby przyszo dobro; bogosawiony mwi przez ktrego ono przychodzi. Podobnie te konieczn jest rzecz, aby przyszo zo, ale biada temu, przez ktrego przychodzi49. 27. Tym za, ktrzy mniemali, e Bg kusi [jak mwi Pisma] powiedzia: Zy jest tym, ktry kusi50.
Paedagogus 3, 12, 91, 3, GCS 12, 286; Kobierce 4, 18, 111, 3, GCS 15, 297, t. pol. 1, 359. Por. 1 P 4, 8. 21; por. Jk 5, 2. Typowe przyjcie sw Apostoa za sowa Chrystusa. 43 Excerpta ex Theodoto 2, SCh 23, 56 oraz rMT 22, 26. 44 Comm. in Mt 13, 2, PG 15, 10, t. K. Augustyniak, rMT 10, 161. Por. Mt 25, 35-46. 45 In Ieremiam 14, 5, SCh 238, 74; t. pol. PSP 10, 117. Por. k 7, 35; Prz 9, 3 przerbka tych tekstw? 46 O modlitwie 2, 2 i 14, 1, GCS 5, 299, t. pol. W. Kania, H. Pietras, w: H. Pietras, Odpowied na sowo, Krakw 1993, 104, 144; Por. Mt 6, 33; k 12, 31. 33. 47 In Ieremiam hom . lat. 3, 3, GCS 33, 321, 25. Por. Mk 9, 49; 12, 34. Tekst bardzo czsto cytowany, por. W. Myszor, V oxP 6-7(1984) 268-271. 48 10, ed. L. Vouaux, Paris 1922, 296. 49 Hom. Clementinae 12, 29, GCS 42, 2, 189. Por. Mt 18, 7; k 17, 1; Rz 3, 8. 50 Hom. Clementinae 3, 55, GCS 42, 2, 77. T ekst odnosi si do Mt 6, 3 lub Jk 1, 13.
42

96

ROZDZ. II. Fragmenty: A. AGRAFA

Ordo kocielne Apostow (IV w.?) 28. Powiedzia nam bowiem, e saby zostanie ocalony przez mocnego51. De aleatoribus (pocz. IV w.?) 29. Napomina Pan i mwi: Nie zasmucajcie Ducha witego, ktry w was jest i nie gacie wiata, ktre w was zajaniao52. Efrem Syryjczyk ( 373) 30. Usyszaem [sowa] dobrego Mistrza, ktry w boskich Ewangeliach mwi do swych uczniw: Nie posiadajcie niczego na ziemi53. Epifaniusz z Salaminy ( 403) 31. Dlatego powiedzia: Ten, ktry mwi przez Prorokw, oto jest tu obecny54. Makary Egipski (IV w.?) 32. A zreszt powiedzia im Pan: Czemu dziwicie si znakom? Daem wam wielkie dziedzictwo, jakiego cay wiat nie posiada55.

4. Agrafa liturgiczne
Innym rdem agrafw s ksigi liturgiczne. W liturgii redniowiecznej musiao ich by duo, skoro Agobard, bp Lyonu (VIII-IX w.) wymiewa je i nazywa miesznymi i fantastycznymi (ridiculosa et phantastica) nastpujce sowa przypisywane Chrystusowi: Osiemnastego dnia dziesitego miesica bdziecie pocili mwi Pan a wyl wam Zbawc waszego i obroc, ktry was bdzie poprzedza i wprowadzi do ziemi, ktr zaprzysigem ojcom waszym. Wieniec chway poo na jego gowie mwi Pan odziej go bia szat, poniewa zachowa przykazania moje i dla mojego imienia zostaa rozlana na ziemi jego krew; witym jestecie mwi Pan pomno liczb wasz, abycie modlili si na tym miejscu za mj lud56.
Iudicium Petri 26, A. Hilgenfeld, NT extra canonem receptum, Leipzig 1884, 118. Por. Mt 9, 12; 1 Kor 1, 25. 52 3, CSEL 3, 3, 95. By moe zoenie razem Ef 4, 30 i 1 Tes 5, 19. 53 Testamentum, Opera, ed. Assemani 2, 234. Podobnie u Ps. Abdiasza, Historiae apostolicae 6, 12, O 11, 364. 54 Haer. 66, 42, 8, GCS 37, 79. Agrafon wystpuje u Epifaniusza czterokrotnie. 55 Homiliae 12, 17, PG 34, 569. 56 De correctione antiphonarii , PL 104, 333.
51

4. AGRAFA LITURGICZNE

97

1. Jam jest mwi Pan zbawieniem ludu. W jakimkolwiek ucisku woa bd do Mnie, Ja ich wysucham i bd ich Panem na wieki57 . 2. Bdcie silni w walce i walczcie ze starym wem, a otrzymacie krlestwo wieczne mwi Pan 58. 3. Zabrzmia take peen mioci gos Ojca, ktry zapomniawszy wyrzeczonych niegdy sw: auj, e stworzyem niegdy czowieka [powiedzia]: Zaiste, Ty jeste Synem miym, w ktrym znalazem upodobanie; dzi, mj Synu, zrodziem Ci59. 4. I jak mwi Ewangelia: Poszukujcy Chrystusa w komorze60. 5. Ojcze nasz, ktry jeste w niebie, wi si Imi Twoje, przyjd krlestwo Twoje [niech przyjdzie Duch wity i oczyci nas]61, bd wola Twoja, jako w niebie tak i na ziemi. Chleba naszego powszedniego [jutrzejszego, czyli przyszego]62 daj nam dzisiaj i odpu nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom, i nie wd nas na pokuszenie [ktrego znie nie zdoamy]63 , ale nas zbaw ode zego [bo Twoja jest moc i potga, i chwaa na wieki]64 .

57 Introit dawnej IV niedz. po Zesaniu Ducha witego i czwartej 3 tygodnia Wielkiego Postu. 58 Antyfona do Magnificat II nieszp. Commune Apostolor um. Por. Hbr 11, 34; Ap 12, 9; 20, 2; 2 P 1, 11. Por. take Old English Homilies and Homiletic, ed. R. Morris, London 1868, 151. 59 Missale Coloniense. Sequentia ad Epiphaniam, ed. 1847, f. XXr. Do opisu chrztu (Mk 3, 17) wczono Rdz 6, 6 i Ps 2, 7 (por. Ps 110 [109], 3. Podobne zbitki spotykamy u pisarzy staroytnych. 60 Fragment prefacji z Sacramentarium Leoninum, PL 55, 65. Por. Mt 24, 26? 61 Por. Resch 84n. 62 Por. Resch 237. 63 Por. Resch 85. 64 Por. Didache 8, 2.

98

B. Zaginione Ewangelie

1. Ewangelie judeochrzecijaskie
(przekad i opracowanie ks. Marek Starowieyski)
Problem Ewangelii judeochrzecijaskich naley do najtrudniejszych zagadnie zwizanych z literatur apokryficzn65. Same utwory, z ktrych niektre powstay w I/II w. (std ich znaczenie dla powstania Ewangelii kanonicznych), znikny gdzie okoo V w. wraz ze wsplnotami, ktre ich uyway. Zachowao si nieco fragmentw i tytuw, wiadomoci s jednak nieliczne, rozproszone i niejednokrotnie sprzeczne. S to zazwyczaj krtkie cytaty lub parafrazy tekstu, przytoczone niedokadnie i czsto tendencyjnie. Bywaj kopoty z okreleniem ich tytuu lub przynalenoci danego tekstu. Ewangelie te byway czone z aramejskim tekstem Ewangelii w. Mateusza i byy znane w krgach chrzecijaskich: wspominaj je Klemens Aleksandryjski, Orygenes i Hieronim; egzemplarze Ewangelii Hebrajczykw i Ebionitw miay si znajdowa w bibliotece w Cezarei Palestyskiej. Posugiway si nimi rne grupy judeochrzecijan, nie zawsze oddzielone od Kocioa. Doda tu naley, e badania historyczne i archeologiczne nad judeochrzecijastwem, jego teologi, histori i archeologi s zaledwie zapocztkowane i dugo jeszcze nie bdziemy posiada jasnego obrazu tej grupy chrzecijan. Trwaj rwnie dyskusje co do tego, jak podzieli fragmenty przez nas posiadane. Problemem jest, czy istniay dwie Ewangelie: Hebrajczykw i Ebionitw, czy te trzy Hebrajczykw, Nazar ejczykw i Ebionitw. Nie przesdzajc problemu, przyjmujemy, e istniay dwie: Ewangelia Hebrajczykw (czca Hebrajczykw i Nazarejczykw) oraz Ewangelia Ebionitw, zaznaczajc jednak, do ktrej z tych dwu tekst bywa zaliczany przez innych autorw. Wydaje si, e Ewangelia Hebrajczykw (i Nazarejczykw) bya uywana przez ortodoksyjnych judeochrzecijan podkrelajcych godno mesjask Jezusa i rol Jego chrztu, podczas gdy

65 Kady badacz tej dziedziny podpisze si pod sowami S. C. Mimouni: Peu de questions sont plus irritantes pour l'histoire de la littrature chrtienne que celles des Evangiles judo-chrtiens, Le judochristianisme ancien, Paris 1998, 206.

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

99

Ewangelia Ebionitw bya ksig grupy judeochrzecijan oddzielonych od Kocioa, o silnym nastawieniu enkratystycznym, by moe zredagowan pod imieniem dwunastu Apostow, std bywa identyfikowana z Ewangeli Dwunastu. Trwaj dyskusje na temat stosunku tych Ewangelii do Ewangelii kanonicznych; K. Aland w swej Synopsie podaje te wszystkie teksty przy odpowiednich fragmentach Ewangelii kanonicznych. W tej sytuacji, gdy istnieje szereg czsto ze sob sprzecznych teorii, warto pamita o rozsdnych sowach M. Dibeliusa, o ktrych nie zawsze pamitaj badacze: Wyjanienia mog przynie nie nowe teorie, ale nowe odkrycia66. Niestety, nowe odkrycia, jak znalezienie Iudakon i redniowiecznych fragmentw Ewangelii Hebrajczykw, nic nie wyjaniy, a tylko skomplikoway problem.

a. Ewangelia Hebrajczykw (EwHbr)


Poniewa EwHbr jest cytowana na pocztku II w. przez Ignacego Antiocheskiego (tekst 17) oraz przez Papiasza (tekst 8) i w drugiej poowie tego wieku przez Hegezypa (tekst 9), naley przypuszcza, e powstaa ona w kocu I w. J. Danilou przypuszcza nawet, e EwHbr powstaa przez rokiem 7067. Miejscem jej powstania miaa by Pella, dokd udali si judeochrzecijanie z Jerozolimy przed wybuchem powstania w 67 roku; J. Danilou uwaa natomiast, e powstaa w Jerozolimie. Za czasw w. Hieronima uywaa jej grupa judeochrzecijaska Nazarejczykw (lub Nazareczykw) w okolicach Berei (dzi Aleppo, por. teksty 24nn.) oraz ebionici (tekst 20). Inni uwaaj, e powstaa wrd judeochrzecijan w Egipcie. Zostaa ona napisana literami hebrajskimi w jzyku aramejskim tak naley rozumie zwroty o jzyku hebrajskim (tekst 10), syryjskim (tekst 9) czy chaldejskim (tekst 25). Jest rzecz prawdopodobn, e istnia jej przekad grecki, uywany przez pisarzy dziaajcych przed w. Hieronimem (np. przez Orygenesa, tekst 15). Nie wiemy jednak, co z nim si stao. w. Hieronim w czasie swego pobytu na pustyni syryjskiej koo Antiochii (w latach 375-378), mia si zapozna z EwHbr i przeoy j: nie wiadomo tylko, czy na grecki, czy na acin (tekst 14). Cytuje j pod rnymi tytuami, nie wymienia jej jednak w katalogu swoich dzie. Wobec tych sprzecznoci rodzi si pytanie, czy w ogle j mia w rku? Prawdopodobnie dowiedzia si o niej z dzie Orygenesa i powzi zamiar jej przeoenia, ktrego jednak, jak si wydaje, nigdy nie dokona. Nie wiadomo rwnie, jaki by stosunek EwHbr do aramejskiego tekstu Ewangelii w. Mateusza. Hieronim twierdzi, e by to jej orygina, z ktrego przeoono j na j. grecki; mia si on znajdowa w Bibliotece w Cezarei Palestyskiej (tekst 25). Pogld ten jest na og odrzucany. Dodajmy, e wedle Stychometrii Nikefora
66 67

Geschichte der urchristichen Litteratur, 1, Berlin 1926, 55. Thologie du Judo-Christianisme, Tournai 1958, 34 [por. MT 39, 37].

100

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

EwHbr liczya 2200 stychw, podczas gdy Ewangelia Mateusza 2500. Nie wiemy te, czy byy dwa utwory: EwHbr i EwNaz czy te istnia jeden utwr. Z tego wszystkiego wida, e pomimo stosunkowo duej iloci zachowanych fragmentw, bardzo niewiele wiemy o samym utworze, tym bardziej, e wiadomoci przekazane przez w. Hieronima s do niepewne i chaotyczne. By to prawdopodobnie luny przekad aramejski Ewangelii Mateusza, rozwinity w sposb anegdotyczno-midraszowy, gnostycyzujcy, zawiera jednak sporo elementw wasnych. W przeciwiestwie jednak do Ewangelii Ebionitw i Ewangelii Egipcjan by to utwr zasadniczo ortodoksyjny i autorzy staroytni nie zaliczali go do utworw heretyckich. W XX wieku odkryto nowe fragmenty EwHbr: w Iudakon nie wiemy jednak, czy ten enigmatyczny utwr zawiera fragmenty EwHbr czy warianty Ewangelii Mateusza oraz zawarte w tekstach redniowiecznych, szczeglnie pochodzcych z Irlandii z czego mogoby wynika, e bya ona znana jeszcze we wczesnym redniowieczu. Ten pogld budzi jednak powane wtpliwoci, poniewa nie mona zapomina, e czsto wszelkie nieznane teksty zawierajce wiadomoci ewangeliczne opatrywano tytuem Ewangelia Hebrajczykw; std te powane wtpliwoci, czy s to istotnie fragmenty z EwHbr. W naszym tekcie podajemy teksty autentyczne i wtpliwe zaznaczajc opinie o ich autentycznoci Klijna i Alanda oraz miejsca, w ktrych wystpuj (zazwyczaj w zmienionej formie) u pisarzy epoki patrystycznej. Liter W oznaczamy teksty wtpliwe.

Ireneusz ( ok. 202) 1. [Ebionici] uywaj wycznie Ewangelii wedug Mateusza, a odrzucaj Apostoa Pawa nazywajc go apostat Prawa68 . 2. Albowiem ebionici uywajc wycznie Ewangelii wedug Mateusza i na jej podstawie dowodzc, niesusznie mniemaj o Panu69. Klemens Aleksandryjski ( ok. 212) 3a. Podobnie jest napisane w Ewangelii wedug Hebrajczykw: Kto si dziwi, bdzie krlowa, a kto bdzie krlowa, dozna ukojenia70 . 3b. To samo znaczy i takie zdanie: Ten, kto szuka, nie przestanie szuka, a znajdzie; gdy za znajdzie, dozna zdziwienia; gdy dozna zdziwienia, osignie krlestwo; gdy krlestwo osignie, wtedy dopiero dozna ukojenia71.
Adv. haer. 1, 26, 1, SCh 264, 346. Adv. haer. 3, 11, 7, SCh 211, 158. Klijn 4 neguje wiarygodno wiadectw Ireneusza. 70 Kobierce 2, 9, 45, 5, GCS 15, 137, cyt. wg przekadu J. Pliszczyskiej, 1, 160. 71 Kobierce 5, 14, 96, 3, GCS 15, 389, t. pol. 2, 76. W obydwu tekstach zastosowano, dla opisania gnostyckiego procesu zbawienia, typowy climax. Por. EwTm 2 (objanienia); Klijn 47-51 (EwHbr); Aland, 601 indeks (EwEb).
68 69

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

101

Orygenes ( 254) 4. A jeli za kto przyjmuje Ewangeli Hebrajczykw, w ktrej sam Zbawiciel mwi: Dzi wzi mnie Duch wity, matka moja72 , chwyci mnie niedawno za jeden z wosw moich 73 i zanis mnie na wysok gr Tabor74, ten zapyta, w jaki sposb Duch wity, ktry powsta za porednictwem Sowa mg by matk Chrystusa75. 5. Napisano w pewnej Ewangelii zatytuowanej wedug Hebrajczykw (jeli wszake kto j uznaje za dobr nie tyle dla wiarogodnoci, ile dla ukazania rozpatrywanej sprawy): Zapyta Go jeden bogaty czowiek: Nauczycielu, co dobrego mam czyni, aby otrzyma ycie?76 Odpowiedzia mu: Czowiecze, wypeniaj Prawo i Prorokw! Odrzek: Wypeniaem. Rzek do niego: Id, sprzedaj, co posiadasz, i rozdaj ubogim, potem przyjd i chod za Mn! Bogaty zacz skroba si po gowie i nie by zadowolony. A Pan powiedzia do niego: Jake moesz mwi: wypeniaem Prawo i Prorokw? Przecie napisano w Prawie: Miuj bliniego swego jak siebie samego77, a oto liczni twoi bracia, synowie Abrahama, za ubir maj gnj, umieraj z godu, dom za twj jest peen wszelkiego dobra, i nic z niego do nich nie dochodzi. Zwrciwszy si za do swego ucznia Szymona, ktry siedzia przy Nim, rzek: Szymonie, synu Jony, atwiej jest wielb dowi przej przez ucho igielne ni bogaczowi wej do krlestwa niebieskiego78.

Por. Mk 1, 12; Mt 4, 1. Por. Ez 8, 3; Dn 14, 36. 74 Por. Mt 4, 8. 75 In Ioan 2, 12, 87, GCS Orig. Werke 4, 67; t. pol. S. Kalinkowski, PSP 28, 115; Tene, Hom. in Hierem. 15, 4, GCS 6, 128; Hieronim, Comm. II in Mich 7, 6, CCL 76, 513n.; Tene, In Esai. 40, 9, CCL 74a, 459; Tene, In Ez. 16, 13, CCL 75, 178. Hieronim nie przyjmuje EwHbr, ale i jej nie potpia. Tekst mwi prawdopodobnie o kuszeniu Chrystusa. W gnostyckim apokryfie Jakuba z Nag Hammadi Jezus nazywa si synem Ducha witego. W Kom. do Mi Hieronim zwraca uwag na rodzaj eski Ducha witego (Ruah) i mwi o duszy, oblubienicy Sowa, ktra socrum habere Spiritum Sanctum zwrot nieprzekadalny na j. polski. Klijn 52-55(EwHbr); Aland Mt 4, 1-11(EwHbr). 76 Por. Mt 19, 16-24. 77 Por. Kp 19, 18. 78 Comm. in Mt 15, 14, GCS 40, 389 aciska parafraza Orygenesa. T. pol. K. Augustyniak, rMT 10, 247. Por. P. Egert. 2 (poniej s. 138). Wg Jeremiasa (86n.) fragment ten nie wyszed spod pira Orygenesa; Klijn uwaa go za tekst Orygenesa, Klijn 56-60 (EwNaz); Aland 340 (EwHbr).
72 73

102

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

Euzebiusz z Cezarei ( 339) 6. Do ksig tego samego rodzaju [podsunitych, gr. antilegomena] zaliczaj niektrzy jeszcze Ewangeli wedug Hebrajczykw, w ktrej si lubuj przede wszystkim chrzecijanie pochodzenia ydowskiego79. 7. Oni [ebionici] byli zdania, e naley odrzuci wszystkie listy Pawa, ktrego nazywaj odstpc od Zakonu. Uywali jednej tylko Ewangelii wedug Hebrajczykw, innym za ewangeliom niewielkie przypisywali znaczenie80. 8. Prcz tego [Papiasz] przytacza jeszcze opowie o jakiej niewiecie, ktr oskarono przed Panem o wiele grzechw81 . To samo opowiadanie znajdujemy rwnie w Ewangelii wedug Hebrajczykw82 . 9. Hegezyp przytacza szczegy z Ewangelii wedug Hebrajczykw z syryjskiego, a szczeglnie dialektu aramejskiego, wykazujc tym, e by chrzecijaninem pochodzenia ydowskiego. Wspomina o innych jeszcze sprawach, ktre zna z tradycji ydowskiej83 . 10. Jednake Ewangelia, ktra dotara do nas napisana pismem hebrajskim, nie rzuca groby przeciw temu, ktry ukry, ale przeciw temu, ktry y w rozpucie: mwi bowiem o trzech sugach84: o tym, ktry przejad dobra Pana z wszetecznicami i fletnistkami85, o tym, ktry pomnoy majtno i o tym, ktry ukry talent. A dalej: jeden zosta przyjty, drugi jedynie zganiony, trzeci za zamknity w wizieniu. Tak wic pytam, czy u Mateusza po wszystkich sowach skierowanych przeciw temu, ktremu nic nie zrobi, groba zostaa wypowiedziana o nim, czy te przez powtrzenie o pierwszym, to jest o jedzcym z pijcymi z wszetecznicami86.

79 HE 3, 25, t. pol. A. Lisiecki, POK 3, 124. Klijn 116-119 uwaa, e nie bardzo mona stwierdzi, z jakiej Ewangelii judeochrzecijaskiej ten tekst pochodzi. 80 HE 3, 27, 126. 81 Por. J 7, 53 8, 11. Epizod tu wspomniany (por. J 8, 3-11) znajduje si tylko w niektrych rkopisach; ten tekst stanowi najstarsze jego potwierdzenie. 82 HE 3, 39, 144. Papiasz, bp Hierapolis I/II w.; zbiera sowa Pana. Klijn 116-119 (W); Aland 326 (EwHbr). 83 HE 4, 22, 181. Hegezyp pisarz II w., zwalcza gnostykw; fragmenty jego dzie podaje Euzebiusz. J. syryjski dialekt jzyka aramajskiego. Por J 6, 37; 17, 6. 9. 84 Por. Mt 25, 14-30; k 15, 11-32. 85 Por. P.Oxy 840, 36. 86 Theophaneia 4, 22, PG 24, 685-688. Klijn 60-62 (EwNaz); Aland 411 (EwHbr).

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

103

11. On da pozna przyczyn podziau dusz87, ktra miaa nastpi w domach, jak to moglimy spotka w Ewangelii rozpowszechnionej wrd ydw, spisanej w jzyku hebrajskim, gdzie jest powiedziane: Wybieram sobie wszystkich najlepszych88, ktrych da mi Ojciec, ktry jest w niebie89. Dydym lepy ( 398) 12. Wydaje si, e Mateusz w Ewangelii ukasza jest nazwany Lewi90. Ale on nie jest tym samym, ale Maciej91, ktry zaj miejsce Judasza i Lewi jest tym samym, majcym dwa imiona. Wida to z Ewangelii wedug Hebrajczykw92 . Epifaniusz z Salaminy ( 403) 13. [Nazarejczycy] maj Ewangeli wedug Mateusza najpeniejsz, po hebrajsku. U nich zachowaa si ona jeszcze tak, jak zostaa spisana na pocztku, to jest literami hebrajskimi. Ale nie wiem, czy zniesiono genealogi od Abrahama do Chrystusa93. Hieronim ( 419) 14. Jak czytalimy w Ewangelii hebrajskiej, e Pan powiedzia do uczniw: I nigdy nie bdcie radoni, jak tylko wtedy, gdy na brata swego spojrzycie z mioci94. 15. ...rwnie tzw. Ewangelia wedug Hebrajczykw, przetumaczona niedawno przeze mnie na jzyk grecki i aciski; korzysta z niej czsto Orygenes. Po opisie Zmartwychwstania Zbawiciela czytamy w owej
Por. Mt 10, 34. Por. Mt 10, 13; J 13, 18; 15, 16. 19. 89 Theophaneia syr. 4, 12, ed. S. Lee, London 1948 (por. GCS 11, 2, 183). Przekad na podstawie Erbetta I, 1, 119; Klijn 62-65 (EwNaz). 90 Por. Mk 2, 14; k 5, 27-29. 91 Por. Dz 1, 23. 92 M. Gronewald, Psalmenkommentar III, Texte und Abhandlungen 8, Bonn 1969, 184, 9n. Wydaje si, e mamy tu typowe pomieszanie imion Mateusz i Maciej, czs to spotykane w literaturze apokryficznej. O Dydymie: S. P. Brock, NTSt 18(1971) 220-222; D. L. Lhrmann, NovTest 29(1927) 265-279. Klijn 77n. (EwHbr). 93 Haer. 29, 9, 4, GCS 25, 352. W tym fragmencie Epifaniusz mwi o nazarejczykach przebywajcych w Berea (Aleppo), por. fr g 16. Uwaa, e EwHbr jest substancjalnie identyczna z Mt, cho jej, jak si wydaje, nie mia w rkach. O Epifaniuszu por. SWP 131-134. 94 Comm. III in Eph 5, 4, PL 26, 352. O Hieronimie por. G. Bardy, MelScRel 3(1946) 5-36. Klijn 78 (EwHbr); Aland 79 i 250 (EwHbr).
87 88

104

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

Ewangelii: Pan za, gdy odda paszcz sudze kapana przyszed do Jakuba i objawi si mu95 . Jakub bowiem poprzysig, gdy pi kielich Paski, e nie bdzie spoywa chleba, dopki nie ujrzy Zmartwychwstajcego Chrystusa96. A zaraz potem przytacza sowa Pana: Przyniecie st i chleb! i dodaje: przyniesiono chleb, uama Go, pobogosawi, da97 Jakubowi Sprawiedliwemu i rzek do niego: Bracie Mj, spoyj ten chleb, bo Syn Czowieczy zmartwychwsta98. 16. Mateusz albo Lewi, naprzd celnik a pniej Aposto, pierwszy w Judei spisa Ewangeli Chrystusow literami i sowami hebrajskimi dla tych, ktrzy bdc obrzezanymi przyjli wiar. Nie jest do pewne, przez kogo zostaa pniej przetumaczona na jzyk grecki. Natomiast po hebrajsku posiada j a do dzisiaj Biblioteka Cezarejska Ja take miaem sposobno j przepisa dziki Nazarejczykom, ktrzy w miecie syryjskim Berei posuguj si t ksig. Naley w niej zwrci uwag na to, e gdziekolwiek ewangelista przytacza wiadectwa ze Starego Testamentu, czy to we wasnej, czy w Chrystusa Pana osobie, nigdzie nie trzyma si powagi tumacze Septuaginty, lecz idzie za tekstem hebrajskim. Do tego rodzaju cytatw nale owe dwa: Z Egiptu wezwaem Syna mego99 i bo Nazarejczykiem bdzie nazwany100. 17. [Ignacy Antiocheski napisa list] do Polikarpa, polecajc mu Koci antiocheski. W tym ostatnim licie i w Ewangelii, ktr niedawno przetumaczyem, daje wiadectwo o Chrystusie mwic: Ja za i po zmartwychwstaniu widziaem Go w ciele i wierz, e yje. A gdy przyby do Piotra i do tych, ktrzy byli z Piotrem, powiedzia im: Oto dotknijcie mnie

Por. 1 Kor 5, 7. Por. Mk 14, 25, par. 97 Por. Mk 14, 22, par.; 1 Kor 11, 23. 98 De viris illustr. 2, t. bp K. Romaniuk. Oddanie przecierada sucemu wskazuje na realno i prawdziwo zmartwychwstania: nie ukradziono wic ciaa Jezusa (Mt 28, 11-15). Wyrnienie Jakuba jest rysem typowym dla judeochrzecijan (por. EwTm 12, ProtEwJk wstp). Por. Mk 8, 31 (par). EwHbr. Klijn 79-86 podaje dalsze losy tego tekstu w redniowieczu, a do Jakuba de Voragine (EwHbr); Aland 507 por. 1 Kor 15, 3-8 (EwHbr). 99 Por. Mt 2, 15; Oz 11, 1. 100 De viris illustr. 3. Por. Iudakon do Mt 2, 21. Obydwa teksty sprzeczne, co rzuca cie na wiarygodno wiadectwa w. Hieronima. Por. Mt 2, 23; Sdz 13, 5; Iz 11, 1; 53, 2; Aland 17, dwa razy (EwHbr).
95 96

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

105

i zobaczcie, e nie jestem duchem bez ciaa. I natychmiast dotknli Go i uwierzyli101. 18. W Betlejem w Judei. Jest to bd przepisywaczy. Mniemamy bowiem, e zostao powiedziane przez ewangelist, jak to czytamy w tekcie hebrajskim, Judy, a nie w Judei102. 19. W Ewangelii , ktr nazywamy wedug Hebrajczykw, zamiast Chleba nadziemskiego [ac. supersubstantialis] czytamy mahar, co znaczy jutrzejszy, take sens brzmi: Chleba naszego jutrzejszego to jest przyszego daj nam dzisiaj103. 20. W Ewangelii, ktrej uywaj nazarejczycy i ebionici ostatnio przeoyem j z jzyka hebrajskiego na jzyk grecki, przez wielu jest ona uwaana za autentyczn Mateusza czowiek, ktry mia such rk104, nazwany murarzem, tymi sowami prosi o pomoc: Byem murarzem, rkoma zdobywaem poywienie, bagam Ci, Jezu, aby mi przywrci zdrowie, bym nie musia w sposb szpetny ebra o pokarm105. 21. W Ewangelii, ktrej uywaj nazarejczycy, zamiast syna Barachiasza106 znajdujemy napisane syna Jojady107. 22. Oto imi [Barabasz] w Ewangelii, ktra zwie si wedug Hebrajczykw, tumaczy si Syn ich nauczyciela, ktry zosta skazany z powodu rozruchw i morderstwa 108.

101 De viris illustr. 16. P or. Hieronim, In Isai 1, 18, Praef. CCL 73a, 741n.; Ps. Justyn, De resur. 9, TU 20, 2, 47n. Cytat pochodzi z Listu w. Ignacego do Smyrneczykw 3, 1n. Fragment opiera si na k 24, 33-42. lady tego cytatu spotkamy w Kerygma Petru cytowanej przez Orygenesa (O zasadach 1, 8 wst.). Klijn 120-123(W); Aland 503 (EwHbr). 102 Comm. in Mt 2, 5, CCL 77, 13. Klijn 123-125 (W); Aland 14 (EwHbr). 103 Comm. in Mt 6, 11, CCL 77, 37. Por. Tract. in Ps 135, PLS 2, 135 zamiast supersubstantialis jest crastinum jutrzejszy. P or. Mt 6, 11; k 11, 33. Tekst czsto cytowany w redniowieczu, por. Klijn 86-88 (EwNaz); Aland 87 (EwHbr). 104 Por. Mt 12, 9. 105 Comm. in Mt 12, 13, CCL 77, 90. Por. 14n.; 52. Klijn 88-90 lisy w redniowieczu (EwNaz); Aland 68, 158 (EwHbr). Por. tekst 57. 106 Por. Mt 23, 35. 107 Comm. in Mt 23, 35, CCL 77, 220. Por. 2 Krn 24, 20. Klijn 90n. (EwNaz); Aland 393 (EwHbr). 108 Comm. in Mt 27, 16, tame 265, 398. Por. Onomastikon, PL 23, 884. Klijn 91-93 (EwNaz); Aland 476 (EwHbr).

106

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

23. W Ewangelii za, ktra jest napisana hebrajskimi literami, czytamy, e to nie zasona wityni si rozdara, ale e wyjtkowej piknoci architraw wityni run, i si rozama109. 24. Wedug Ewangelii, ktr spisano w jzyku hebrajskim, czytaj Nazarejczycy: Zstpi na wszelkie rdo Ducha witego. Pan za jest duchem, a gdzie jest duch, tam te jest i wolno. [] A dalej w Ewangelii, ktr wyej wymienilimy, znajduj si zapisane nastpujce sowa: I stao si, e gdy wyszed Pan z wody110 , zstpio cae rdo Ducha witego i spoczo na Nim111. I Duch wity rzek do: Synu mj, we wszystkich prorokach oczekiwaem na Ciebie, aby przyszed i abym spocz na Tobie112. Ty jeste bowiem moim odpoczynkiem113 , Ty jeste Synem moim pierworodnym114, ktry yjesz na wieczno115. 25. W Ewangelii wedug Hebrajczykw, ktr zwykli czyta Nazarejczycy, za jeden z najwikszych grzechw uwaa si zasmucenie ducha swego brata116. 26. W Ewangelii wedug Hebrajczykw, napisanej w jzyku chaldejskim i syryjskim, ale literami hebrajskimi, ktrej Nazarejczycy dotd uywaj, a uchodzi za Ewangeli Apostow, a przez wielu za Ewangeli Mateusza i znajduje si w bibliotece w Cezarei, tak jest napisane: Oto matka i bracia Jego117 tak Mu powiedzieli: Jan Chrzciciel chrzci na odpuszczenie grzechw118; chodmy wic, by nas ochrzci119. On za im poComm. in Mt 27, 51, CCL 77, 275; por. Epist. 120, 8, 10, t. pol. ks. J. Czuj 3, 129. Opowiadanie nawizuje do Iz 6, 4. Hieronim dodaje wg Jzefa Flawiusza (Wojna ydowska 6, 293-300), e usyszano gosy mwice: Przejdmy z tych siedzib. Por. Historia passionis Domini (Aland 489) i Haimo z Halberstadt, Comm. in Isai. 53, 12 (Aland 489). Tekst ten znajdujemy w wielu tekstach redniowiecznych, por. La tradition synoptique du voile dchir, RechScRel 46(1958) 161-180; Klijn 93-98 (EwNaz); Aland 489 (EwHbr). 110 Por. Mt 3, 16. 111 Por. Iz 11, 2; 61, 1. 112 Por. Syr 24, 7. 113 Por. Ps 132, 14. 114 Por. Ps 2, 7; Mk 1, 11; Kol 1, 15, itd. 115 Comm. IV in Isai 11, 2, CCL 73, 147n. Por. Ps 89, 29; k 1, 33. Tekst cytowany przez Hugona z St. Cher, por. Klijn 98-101 (EwHb); Aland 27 (EwHbr). 116 Comm. IV in Ez. 18, 7, CCL 75, 237; Comm. in Eph. 5, 4, PL 26, 520. Por. Mt 18, 16. Klijn 101n. (EwHbr); Aland 79 i 250 (EwHbr). 117 Por. Mt 12, 46. 118 Por. Mk 1, 4; k 3, 3. 119 Por. Mt 3, 13; Mk 1, 9.
109

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

107

wiedzia: W czym zgrzeszyem, abym mia i i otrzyma od niego chrzest?120 Chyba e z niewiadomoci co powiedziaem. W teje ksidze: Jeli brat twj zgrzeszy sowem i zado ci uczyni, przyjmij go w czasie dnia siedem razy121. Rzek do Szymon, jego ucze: Czy w jednym dniu siedem razy? Odrzek mu Pan i powiedzia: I ja ci mwi: a do siedemdziesiciu siedmiu razy122. Albowiem i u prorokw, cho byli namaszczeni Duchem witym, znalazo si sowo grzechu123. 27. Wreszcie Mateusz, ktry napisa Ewangeli w mowie hebrajskiej, poda Osanna Barrama, co znaczy Hosanna na wysokociach124. 28. Przeczytaem niedawno w jakim ydowskim tomie, w Apokryfie Jeremiasza, ktry ofiarowa mi yd z sekty nazarejczykw, w ktrym te sowa [Mt 27, 9b-10] zostay zapisane dosownie125. Teodoret z Cyru ( ok. 460) 29. Nazarejczycy uywaj wycznie Ewangelii wedug Mateusza126. 30. [Nazarejczycy] s ydami, ktrzy czcz Chrystusa jako czowieka sprawiedliwego i uywaj Ewangelii zwanej wedug Piotra127. Filip z Sydy ( ok. 430) 31. Staroytni zupenie odrzucaj Ewangeli wedug Hebrajczykw i tak zwan Piotra i Tomasza, uwaajc je za pisma heretykw128. Ps. Cyryl Jerozolimski (VII-VIII w.) 32. Mnich rzek: Stoi napisane w Ewangelii wedug Hebrajczykw, e gdy Chrystus chcia zej na ziemi do ludzi, dobry Ojciec wezwa potn moc niebiesk, ktr nazwa Michaem i poleci Chrystusa jego piePor. Mt 3, 14. k 17, 4. 122 Mt 18, 21n. 123 J 3, 2. Dialog. c. Pelag. 3, 2, t. pol. W. Szodrski, PSP 10, 1969, 169. Por. Kp 4, 2; 5, 18. Podobny tekst u Ps. Cypriana w De rebaptismate 17, CSEL 3, 90, por. Iudakon do Mt 18, 22. Klijn 102-105 (EwNaz); Aland 27, 253 (EwHbr). 124 List 20, 5, Czuj 1, 83; Klijn 120n. (W); Aland 368 (EwHbr?) 125 Comm. in Mt 27, 9, CCL 77, 265. Aland 469 (EwHbr). 126 Haeret. fabul. comp. 2, 1, PG 83, 388, por. powyej tekst 1. 127 Haeret. fabul. comp., PG 83, 389. 128 J. M. Lagrange, RBb 31(1922) 181.
120 121

108

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

czy. Moc ta zesza na wiat i zostaa nazwana Maryj, i Chrystus przebywa w jej onie siedem miesicy. Nastpnie ona sprawia, e narodzi si i wzrasta w ksztatach i wybra Apostow zosta ukrzyowany i wzity przez Ojca. Cyryl zapyta go: Gdzie w czterech ewangeliach zostao napisane, e wita Dziewica, Matka Boga, jest moc? Mnich odpowiedzia: W Ewangelii Hebrajczykw. Tak wic rzek Cyryl mamy pi ewangelii? To jest ewangelia spisana przez Hebrajczykw [Mnich cytuje jeszcze nastpujce zdanie z EwHbr]: Po tym ponieli Go na krzy, a Ojciec wzi Go do siebie 129. Iudakon (przed IX w.)130 33. W Iudakon stoi nie do miasta witego131, ale do Jerozolimy 132. 34. Sowo eik nie znajduje si w pewnych rkopisach ani w Iudakon133. 35. Sowa Bo twoje jest krlestwo a do Amen nie znajduj si w niektrych apokryfach134. 36. W Iudakon w pewnym miejscu stoi [napisane]: Jeli znajdowa si bdziecie na moim onie, a nie bdziecie speniali woli Ojca mojego, ktry jest w niebiesiech, wyrzuc was z mojego domu135. 37. Iudakon : ponad we136. 38. Iudakon : ma porywaj137. 39. Iudakon : dzikuj Ci138.
Homilia o Matce Boej, w: E. A. W. Budge, Miscellanous Coptic Texts, London 1915, 59 (kopt.), 637 (ang., z ktrego przeoono). By moe jest to fragment EwPt. Autentyczno tej homilii z VI-VII w. wtpliwa (CPG 3603). Ten tekst na pewno nie nalea do Ewangelii judeochrzecijaskich, cho moe by starszy od samej homilii. Por. W. Burch, The Gospel According the Hebrews: Some New Matter, Chiefly from Coptic Sources, JThS (1920) 310-315 i odpowied: M. R. James, JThS 22(1921) 160n. Klijn 134-137. 130 W 5 kodeksach NT od IX-XIII w. znajduj si warianty tekstu z dopiskiem Iudakon (Aland 601 indices), ktre identyfikuje si z EwHbr. Wydanie: A. Schmidke, TU 37, 1, 1911). Znajdujemy tu tekst zbliony do Mt. 131 Por. Mt 4, 5. 132 Do Mt 4, 5; por. k 4, 9. Klijn 107n. (EwNaz); Aland 34. 133 Por. Mt 5, 22. Klijn 108 (EwNaz); Aland 79. 134 Por. Mt 6, 11. 135 Por. Mt 7, 5. Klijn 108 (EwNaz); Aland 93. 136 Por. Mt 10, 16. Klijn 109n. (EwNaz); Aland 141. 137 Por. Mt 11, 12. Klijn 110 (EwNaz); Aland 152. 138 Por. Mt 11, 25. Klijn 110n. (EwNaz); Aland 154.
129

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

109

40. Iudakon: nie ma trzy dni [i trzy noce]139. 41. Iudakon: Korban, to jest to, co wy uznajecie za poyteczne140. 42. To, co jest oznaczone asteryskiem, nie znajduje si ani w pozostaych [rkopisach] ani w Iudakon141. 43. Bariona w Iudakon jest Syn Jana142. 44. W Iudakon dalej ma po sowach siedemdziesiciu siedmiu: I nawet u Prorokw, po tym jak zostali namaszczeni Duchem witym, znalazo si jakie sowo grzeszne 143. 45. Iudakon: I zaprzeczy, i zaprzysig, zorzeczy144. 46. Iudakon: I Piat da im mw zbrojnych, aby siedzieli przed jaskini i strzegli jej dniem i noc145. Haimo z Auxerre (860) lub Haimo z Halberstadt ( ok. 853) 47. Jak jest napisane w Ewangelii Nazarejczykw, e na te sowa Pana [Ojcze, przebacz im146] uwierzyo wiele tysicy ydw stojcych wok krzya147. Scholion do Aurora Piotra z Rygi (XII w.) 48. W ksigach Ewangelii, ktrych uywaj Nazarejczycy, czytamy: Promienie wychodziy z Jego oczu i one zmusiy [ydw] do ucieczki148.

Por. Mt 12, 40. Klijn 112 (EwNaz); Aland 171. Por. Mt 15, 5. Klijn 113 (EwNaz); Aland 219. 141 In Mt 16, 2n. Por. Klijn 114 (EwNaz); Aland 226. 142 Por. Mt 16, 17; J 1, 42; 21, 15. Klijn 114 (EwNaz); Aland 232. 143 Por. Mt 18, 22. Klijn 105-107; Aland 253 EwNaz), por. 26. 144 Por. Mt 26, 74. Klijn 115 (EwNaz); Aland 468. 145 Por. Mt 27, 65. Klijn 115n. (EwNaz); Aland 494. 146 k 23, 34. 147 Haimo z Auxerre i Haimo z Halberstadt bywaj ze sob utosamiani, por. LThK 4, 1995, 1050n. Comm. in Isai. 53, 12, PL 116, 994; Hieronim, List 120, 8n. Por. poniej tekst 56. Por. k 23, 48; EwPt 7 (25). Klijn 129-131 (W); Aland 484, 489 (EwHbr). 148 JThS 7(1906), 566. Tekst zaleny od Hieronim, Comm. in Mt. 9, 9 i 21, 15n. Fragment odnosi si do wypdzenia kupcw ze wityni. Por. Mt 21, 12. Klijn 137n. (W); Aland 371 (EwHbr).
139 140

110

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

Historica investigatio evangelii secundum Lucam 49. Bezaida, w ktrej uzdrowi paralityka wedug Jana. W tych miastach [Korozain i Betsaida] dokona wielu cudw149: Ewangelia wedug Hebrajczykw wylicza pidziesit trzy cuda wykonane w nich150. Katecheza celtycka (IX w.) 50. I tak owe osiem dni Paschy, w ktrej Chrystus, Syn Boy, zmartwychwsta151, oznaczaj osiem dni ostatecznej Paschy, w czasie ktrej bdzie sdzone cae nasienie Adama152, jak donosi Ewangelia Hebrajczykw, i dlatego te sdz uczeni, e dzie sdu przypadnie w czasie Paschy, poniewa w tym dniu zmartwychwsta Chrystus, aby z nim znowu zmartwychwstali wici. Take w dniu Paschy rozpocz Bg stwarza to, co stworzone na pocztku wiata, i ksztatowa je przez sze dni tygodnia, a do chwili, gdy spocz dnia sidmego153. Podobnie te, jak si sdzi, wiat bdzie niszczony przez siedem dni sdu, a sprawiedliwi zostan powoani smego dnia, by zasi po prawicy Boga Ojca. Take wielkie znaki bd przez siedem dni liczonych przed dniem sdu. To s znaki pierwszego dnia: wielkie grzmoty154. I pozostae155 Sedulius Scottus (Seduliusz Szkot, ok. 848) 51. O tym bowiem donosi Ewangelia , ktra nosi tytu [Ewangelia] wedug Hebrajczykw: Spojrzawszy Jzef ujrza tum wdrowcw zdajcych do jaskini156, i rzek: Powstan i wyjd im naprzeciw! Gdy wyszed, rzek Jzef do Szymona157: Ci, co tu id, wydaj si by wrami, bo oto co chwila spogldaj w niebo i rozprawiaj pomidzy sob. Ale wydaj si oni by obcymi, poniewa ich ubir rni si od naszego. Szata ich jest szeroka, ich kolor skry jest ciemniejszy, maj nakrycia gowy [mitry], szaty ich wydaj si by mikkie, a na nogach maj szarawary. Oto stanli i patrz na mnie; oto znowu ruszyli i podaj tu. Z tych sw jaPor. k 10, 13; Mt 11, 20. B. Bischoff, Sacris erudiri 6(1954) 262; Klijn 133n. (W); Aland 153, 260 (EwHbr). 151 Por. Mk 16, 1-8, par. 152 Por. Rz 4, 25. 153 Por. Rdz 1, 1 2, 3. 154 Por. ApTm, ANT 3, 329. 155 A. Wilmart, Analecta Reginensia, SteT 59, 1933, 58; por. A. Strobel, ZNW 49(158) 157-196; Tene, ZKG 76(1965) 148; Klijn 131-133 (W).; Aland 498 (EwHbr). 156 Por. Justyn, Dialog, 78; ProtEwJk 18-21 (objanienia). 157 Por. ProtEwJk 17, 2 raczej ni Mk 6, 3.
149 150

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

111

sno wida, e nie trzech mw, ale tum wdrowcw przyby do Pana, cho wedug niektrych najwaniejsi przywdcy tego tumu byli oznaczeni okrelonymi imionami: Malchus, Caspar i Fadizarda158. Historia passionis Domini 52. i wytar ich nogi159. I jak mwi si w Ewangelii Nazarejczykw ucaowa kademu stopy160. 53. Ukaza si anio z nieba i umacnia Go161. O tym, jak anio umacnia Chrystusa w agonii, podczas modlitwy, jest mowa w Ewangelii Nazarejczykw. To samo znajduje si u Anzelma w jego Paczu162: Wytrwaj, o Panie, oto teraz bowiem nadchodzi czas, w ktrym przez Tw mk musi zosta odkupiony rd ludzki sprzedany w osobie Adama163. 54. W Ewangelii Nazarejczykw znajdujemy przyczyn, dla ktrej Jan by znany kapanowi164: by on bowiem synem ubogiego rybaka Zebedeusza165 i czsto nosi ryby na dwr kapanw Annasza i Kajfasza. Wyszed wic Jan do suebnicy [odwiernej] i od niej uzyska to, e Piotr, jego towarzysz, ktry sta przed drzwiami paczc, zosta wpuszczony 166. 55. i zapamitaj, e Piat nie zada Panu takich mk i takich zniewag li tylko z powodu zoliwoci przeto dla zadouczynienia przewrotnoci ydw wyda Go zniewaonego i biczowano przywizanego do kolumny, ufajc, e ydzi zadowol si t zniewag. Mwi si w Ewangelii Nazarejczykw, e ydzi przekupili czterech onierzy, aby bili Pana z tak

158 Comm. in Mt, ed. B. Lfstedt, Aus der lateinischen Bibel 14, Freiburg 1989, 66n.; O legendzie trzech Krli por. ProtEwJk 21; EwDzArab 7n.; EwDzOrm 11; EwGr 9-11 i PsMt 16; EwDzac 22[89] tekst bardzo bliski podobnie jak rkps Brit. Mus. Harley 1138, por. J. Gijsel, ABol 94[1976] 300). Klijn 125-128 (W); Aland 14 (EwHbr). 159 Por. J 13, 5. 160 Rkp. z XIV w. w posiadaniu B. Bischof fa, frg. cytuje Aland, 433 (EwHbr). Por. k 7, 38-45. Klijn 142 (W). 161 Por. k 22, 43. 162 PL 187, 1133. 163 Aland 457 (EwHbr). Por. Ga 3, 13. Por. Klijn 143 (W). 164 Por. J 18, 15. 165 Por. Mk 1, 19n. 166 Aland 466 EwHbr). Por. Klijn 144 (W). Wiadomo t cytuje utwr redniowieczny Heiland, ed. F. Genzmer, Stuttgart 1966, 154; por. Grecka Legenda Jakuba Wikszego 6, WST 7(1995) 80.

112

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

si167, by spyn krwi na caym ciele. Ich take przekupili, by Go ukrzyowali tak, jak stoi napisane u Jana [rozdzia] dziewitnasty. W tym wszystkim ydzi byli zmieszani z poganami168. 56. Ojcze, przebacz im, bo nie wiedz, co czyni169. I zapamitaj, e w Ewangelii Nazarejczykw mona przeczyta, i na skutek modlitwy Chrystusa penej mocy nawrcio si pniej ku wierze osiem tysicy, to jest trzy tysice w dzie zesania Ducha witego, jak stoi napisane w Dziejach [rozdzia] drugi170, a pniej pi tysicy, jak jest mowa w Dziejach [rozdzia] dziesity171. Rkopisy 57. W rkopisach mamy rozrzucone imiona rnych osb NT: kobieta chora na upyw krwi172 Mariosa, czowiek z such rk, murarz173 Malchus, krlowa poudnia, Etiopii174 Meroe (Meruae), crka to jest Synagoga [?]175 Mariossa176. Hugo z St. Cher (XIII w.) 58. W Ewangelii Nazarejczykw czytamy, jak mwi Chryzostom, e Jzef nie mg spojrze na Maryj twarz w twarz, bo od poczcia Duch wity wypeni j w sposb cakowity, i tak nie mg on jej pozna z powodu blasku jej oblicza177.
Por. Mk 15, 15-20; Mt 27, 27-31; J 19, 1-3. O czterech onierzach mwi w. Augustyn, In Ioannis Evang. 118 i Dzieje Tomasza 165 (czterech onierzy i ich dowdc przedstawiaj cztery elementy nalece do Jednego). 168 Aland 478-480 (EwHbr). Typowe dla Wschodu usprawiedliwianie Piata kosztem ydw (por. np. EwPt). Klijn 145 (W). 169 Por. k 23, 34. 170 Por. Dz 2, 41. 171 Aland 484 (EwHbr). Haimo z Auxerre, In Is. 53, 12. Tekst 47. Por. Dz 4, 4. Klijn 144 (W). 172 Por. Mt 9, 20; k 8, 42. 173 Por. Mt 12, 10 i frg. 20 (w tekcie tym czowiekiem je st Mateusz!). 174 Por. Mt 12, 42; k 11, 31. 175 Por. Mt 9, 20; k 8, 42. 176 Glosy cytowane przez B. Bischoffa (Wendepunkte in der Geschichte der Lateinischen Exegese in Frhmittelalter, w: Tene, Mittelalterische Studien, Stuttgart 1966, 252, 262). Cytuj za Schneemelcher I, 139, nr 29 i 30. 177 Por. LThK 1995, 310n. In Evang. secundum Mt, t. VI, Venezia 1732, 6a. Mamy tu nawizanie do jakiej nieznanej ewangelii dziecistwa. Powoanie si na Chryzostoma po167

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwHbr

113

59. Jest powiedziane w Ewangelii Nazarejczykw, e dwaj umarli przed czterdziestu laty mowie dobrzy i poboni przybyli po zmartwychwstaniu do wityni, i nic nie powiedziawszy udali si do Pergamonu 178. 60. Jest powiedziane w Ewangelii Nazarejczykw, e ydzi umiecili tego Jzefa w wizieniu i przywizali go do kolumny za to, e z takimi honorami Go pochowa. A take, e [Jezus] po zmartwychwstaniu objawi si mu pierwej ni Magdalenie i uwolni go z wizienia179. 61. Mona przeczyta w Ewangelii Nazarejczykw, e pochwycono wtedy Jzefa i wtrcono go do wizienia. Po swoim zmartwychwstaniu Pan najpierw ukaza mu si w wizieniu. Natomiast Nikodem uciek do posiadoci Gamaliela180. 62. Podobnie najpierw spord niewiast objawi si Marii Magdalenie wedle porzdku objawie podanego w Ewangelii, a mwi to, poniewa czytamy w Ewangelii Nazarejczykw, e najpierw objawi si bogosawionej Dziewicy181. Siedemnacie cudw zwizanych z Narodzeniem Chrystusa (przed 1372 r. data rkps). 63. W nocy objawienia si Chrystusa sprawiedliwego, Miao miejsce siedemnacie cudw na wiecie, W sposb przepikny jest o tobie opowiedziane W Ewangelii Hebrajczykw182.

zwala przypuszcza, e idzie tu o Opus imperfectum in Mt (PG 56, 611-946), ale nie znajdujemy w nim takiego fragmentu. Klijn 138 (W). 178 Tame, 87b. Nawizanie, by moe do EwNik 17, 1 chodzi o dwch synw Symeona, ktrzy mieli umrze przed sam mk Pask. W niektrych rkopisach EwNik figuruje jako Ewangelia Nazarejczykw, Tischendorf, Evangelia 333 (aparat krytyczny). Klijn 138n. (W). 179 Tame, 88a. Por. EwNik 15, 6; JzAr 4, 1n. Por. Klijn 139n. (W) 180 In Evang. Joann. 6, 1732, 395a. Por. Gesta Pilati 12, 1; 15, 5. Pomyka Galilea/ Gamaliel? Klijn 139 (W). 181 Tene, In Epistulas divi Pauli (1 Kor 15), tame 115a. Por. Klijn 140 (W). 182 Ed. H. Meyer, Zeitschrift f. Celtische Philologie 5(1905)24n.; V. Hull, Modern Philolog. 43(1945) 25-29(32n.). Rozwinicie opisu ProtEwJk 18n.; Klijn 141n. (W).

114

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

Leabhar Breac (przed 1411 r.) 64. Te za zwierzta183 zostay z powrotem doprowadzone do ich panw, jak czytamy w Ewangelii wedug Hebrajczykw184.

b. Ewangelia Ebionitw (EwEb)


Wiadomoci o ebionitach185 przekaza nam Epifaniusz, biskup Salaminy ( 404) w Herezji trzydziestej. Bya to grupa judeochrzecijan o silnych tendencjach gnostyckich. Imi wywodzi si od hebr. ebionim ubodzy, a nie jak chce Epifaniusz od pewnego Ebiona. U Epifaniusza znajduj si liczne fragmenty tej Ewangelii. Tytuu jej nie znamy, Epifaniusz nazywa j Hebrakon. Identyfikowano j z EwHbr lub Ewangeli Dwunastu (por. niej s. 120). Byy to prawdopodobnie utwory zblione, wydaje si jednak, e EwHbr opieraa si na Ewangelii Mateusza, podczas gdy EwEb uwzgldniaa rwnie inne ewangelie synoptyczne. Nie wiemy, czy by to utwr powstay po aramejsku czy po grecku. Moliwe, e powstaa w pierwszej poowie II w., prawdopodobnie w Zajordanii, gdzie byo skupisko ebionitw, ktrych odwiedza Epifaniusz w IV w. Ebionici przetrwali do pnej epoki staroytnej, o ile nie do wczesnego redniowiecza, w Arabii i to od nich najprawdopodobniej Mahomet czerpa swoje wiadomoci o chrzecijastwie186. EwEb zaczynaa si prawdopodobnie od powoania Apostow, bd, co bardziej przypuszczalne, od chrztu Chrystusa. Zawieraa Kazanie na Grze (tekst 6), opis Ostatniej Wieczerzy (tekst 8). Wydaje si, e miaa charakter ewangelii synoptycznych. W EwEb zosta opuszczony opis dziecistwa Chrystusa, co byo typowym rysem gnostycyzujcej teologii ebionitw. Wedug nich bowiem Chrystus nie narodzi si Bogiem, ale Duch wity zstpi na Niego w czasie chrztu (tekst 5). Wedug ebionitw Chrystus odrzuci ofiary (tekst 7), co byo przejawem ich walki z kultem wityni. Zachowywali wegetarianizm (tekst 4 i 8). W ostatnich czasach zredukowano ilo tekstw przypisywanych EwEb do tych, ktre przekazuje Epifaniusz. Wtrcone w zdanie sowo mwi stanowi cznik pomidzy fragmentami EwEb w tekcie Epifaniusza.

Por. Mt 21, 1-9, par. R. Atkinson, Passions and the Homilies from Leabhar Breac , Dublin 1887, 165[421]. Por. Klijn 145 (W.). 185 Podstawowe wiadomoci por. A. F. J. Klijn, DPAC 1, 1054n. 186 Por. H. Corbin, w: Evangile de Barnab, Paris 1977, 9; M. E. Roncaglia, Elments bionites et alcazates dans le Coran, POC 21(1971) 101-126; J. Dorra-Haddan, Le Coran, prdication nazarene, POC 23(1973) 148-155.
183 184

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwEb

115

1. Przyjmuj oni Ewangeli wedug Mateusza i uywaj jej wycznie tak, jak to czyni ceryntianie i meryntianie. Nazywaj j Ewangeli wedug ydw, poniewa co zreszt jest prawd w Nowym Testamencie jedynie Mateusz wyoy nauk i wyjanienie Ewangelii po hebrajsku i hebrajskimi literami187. 2. W ich Ewangelii, zwanej wedug Mateusza, ktra nie jest najbardziej pena, ale sfaszowana i znieksztacona nazywaj j hebrajska (Hebrakn) jest powiedziane: By pewien m imieniem Jezus i mia okoo trzydziestu lat188. On wybra nas [Apostow]189. Gdy przyszed do Kafarnaum 190, wszed do domu Szymona191 zwanego Piotrem192 i otworzywszy usta, rzek: Przechodzc brzegiem jeziora Tyberiadzkiego193 wybraem Jana i Jakuba, synw Zebedeuszowych, i Szymona, i Andrzeja, i Tadeusza, i Szymona Zelot, i Judasza Iskariot194. Powoaem ci te, Mateuszu, gdy siedziae na cle, i poszede za Mn195. Pragn, bycie byli dwunastu apostoami na wiadectwo dla Izraela. A to powiedzia, by zamieni sowo prawdy w kamstwo: mwi o ciecie na miodzie zamiast o szaraczy196. 3. I stao si, e Jan chrzci197. I przyszli do niego faryzeusze, i zostali ochrzczeni198, i caa Jerozolima199. A mia Jan odzienie z wosia wielbda i przepask skrzan wok swoich bioder, a pokarmem jego jak mwi by dziki mid200, ktrego smak by jak manny, jak ciasta na oliwie201. []
Haer. 30, 7. GCS 25, 337n. Wspomniani Cerynt (Kerynthos) istniaa Ewangelia Cerynta (por. niej s. 119) i Merynt to gnostycy. 188 Por. k 2, 23. 189 Por. k 6, 13. 190 Por. Mk 1, 21; k 4, 31. 191 Por. Mk 1, 29; k 4, 38. 192 Por. Mt 4, 18. 193 Por. Mk 1, 16; Mt 4, 18. 194 Por. Mt 10, 2-4. 195 Por. Mt 9, 9. 196 Haer. 30, 13, 2-3, 349. Tekst podkrela rol Mateusza ze wzgldu na rol jego Ewangelii wrd judeochrzecijan. W katalogu brak: Filipa, Bartomieja, Tomasza i Jakuba syna Alfeusza. Por. Mt 10, 2-6; Mk 3, 14; k 6, 13; List Barnaby 8, 3 [?]. Klijn 65-67 (EwEb); Aland 30. 197 Por. Mk 1, 4; Mt 3, 1. 198 Por. Mt 3, 7. 199 Por. Mt 3, 5; Mk 1, 5. 200 Por. Mt 3, 4; Mk 1, 6. 201 Haer . , 30, 13, 4-6, 350. Por. Wj 16, 31; Lb 11, 8. W tekcie zmiana: akris szaracza na enkrs ciasto; jest to wyraz tendencji wegetariaskiej u ebionitw. Por. frg. 8. Klijn 67n.
187

116

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

Na pocztku ich Ewangelii stoi napisane: Stao si w dniach Heroda, krla Judei202, za arcykapana Kajfasza, e przyszed [m] pewien imieniem Jan chrzczc chrztem pokuty w rzece Jordan203. On, jak mwiono, pochodzi z rodu kapana Aarona i by synem Zachariasza i Elbiety204. I przychodzili do niego wszyscy205. 4. Po powiedzeniu wielu rzeczy donosi: Gdy [Jan] chrzci tumy206, przyby i Jezus, i zosta ochrzczony przez Jana207. A gdy wyszed z wody, otworzyy si niebiosa i ujrza Ducha witego w postaci gobicy, ktra zstpowaa208 i wstpia na Niego. I rozleg si gos z nieba: Ty jeste moim Synem umiowanym, w Tobie upodobaem sobie209. I znowu: Ja Ciebie dzi zrodziem210. I znowu zabyso w tym miejscu wiato wielkie. Gdy Go zobaczy powiedziano Jan rzek do Niego: Kim Ty jeste, Panie? I znowu gos z nieba do niego: To jest Syn mj umiowany, w ktrym upodobaem sobie211 . I wtedy mwi Jan padszy przed Nim, rzek: Bagam Ci, Panie, ochrzcij mnie! Ten jednak sprzeciwi si, mwic: Przesta, poniewa w ten sposb trzeba, by si wszystko wypenio212. 5. Opuciwszy podan przez Mateusza genealogi rozpoczynaj, jak to ju powiedzielimy mwic: Za dni Heroda, krla Judei i za arcykapana Kajfasza, przyszed pewien [czowiek] imieniem Jan chrzczc chrztem pokuty w rzece Jordanie, itd.213 6. Nie mwi, e zosta On zrodzony z Boga Ojca, ale utworzony z archaniow; chocia by wikszy od nich. On ma rzdzi anioami i wszystkim, co zostao stworzone przez Wszechwadnego i owiadczy wedug tego, co stoi w Ewangelii zwanej wedug Hebrajczykw e przyszed rozPor. k 1, 5. Por. Mk 1, 4n.; k 3, 3. 204 Por. k 1, 5-25; 3, 2. 205 Haer ., 30, 13, 6, 350. Por. J 3, 36. Z tego tekstu wynika, e EwEb podobnie jak Ewangelia Marcjona opuszczaa pierwsze rozdziay Mt, w ktrych jest mowa o dziecistwie Jezusa. 206 Por. k 3, 21. 207 Por. k 3, 21; Mt 3, 13; Mk 1, 9. 208 Por. Mt 3, 16, par. 209 Por. Mk 1, 11. 210 Por. Ps 2, 7; k 3, 22 (kodeks D). 211 Por. Mt 3, 17. 212 Haer . , 30, 13, 7n., 350n. Por. Mt 3, 14n.; Agrafa II, 3; EwHbr 24. Klijn 70-73. 213 Haer . , 14, 3, 351. Por. Mt 3, 1nn., par. Powtrzony frg 3.
202 203

1. EWANGELIE JUDEOCHRZECIJASKIE EwEb

117

wiza ofiary214 i e jeli nie przestaniecie skada ofiar, nie ustanie nad wami gniew215. 7. A dalej przecz, e by On czowiekiem na podstawie sw, ktre powiedzia Zbawca tym, ktrzy Mu oznajmili: Oto Matka twoja i bracia twoi stoj na zewntrz. Kt jest moj matk i moimi brami? I wycignwszy rk nad swoimi uczniami rzek: Oto ci s moimi brami, ktrzy peni wol Ojca mego216. 8. A oni, usuwajc nastpstwo prawdy, zmienili zdanie, ktre dla wszystkich jest jasne w kontekcie sw i kazali mwi uczniom: Gdzie chcesz, bymy Ci przygotowali Pasch do spoywania? A na to On odpowiedzia: Czy moe sdzicie, e ja pragnem spoywa z wami to miso, Pasch?217

Por. Mt 5, 17. Haer., 30, 16, 4n., 354. Mamy tu rys typowy dla judeochrzecijan: odrzucenie ofiar. Por. J 3, 36. 216 Haer., 30, 14, 5, 351. Interpretacja Mt 12, 46n. Por. EwTm 99. Klijn 74n. 217 Haer., 30, 22, 4n., 363. Frg zawiera swoist interpretacj Mt 26, 17, par.; k 22, 15. Podobnie jak w frg 3 mamy tu do czynienia z tendencj wegetariask ebionitw. By moe wyraona tu jest myl, e Chrystus pragn poci w wieczr Paschy (ListAp 15?). Klijn 76n.
214 215

118

FRAGMENTY

2. Inne Ewangelie zachowane fragmentarycznie


(przekad i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

W rozdziale niniejszym ograniczono si do podania tylko najbardziej znanych lub reprezentatywnych Ewangelii. Zachoway si z nich zazwyczaj nieliczne fragmenty, czsto niepewne, lub same tylko tytuy, te czsto niepewne. Rozdzia niniejszy stanowi tylko sumaryczne omwienie tych utworw z podaniem tumaczenia zachowanych fragmentw. Niektre Ewangelie doczekay si obszernych opracowa, jak np. Ewangelia Marcjona czy Ewangelia Egipcjan (por. Bibliografia). Zestawienie tych utworw pokazuje, w jaki sposb niezliczone sekty w pierwotnym chrzecijastwie tworzyy wasne Ewangelie i jak uyway dla swych potrzeb materiau zawartego w ewangeliach kanonicznych. Trafnym jest wic stwierdzenie Orygenesa: Koci ma cztery Ewangelie, heretycy maj ich wiele218. Zestawienie tych utworw z ewangeliami kanonicznymi jest pouczajce. Utwory s uoone w porzdku alfabetycznym wedle imion ich domniemanych autorw; po nich podano utwory nie posiadajce w tytule Ewangelia. Ewangeli tajemn Marka, ze wzgldu na jej specyficzny charakter, umieszczamy w nastpnym rozdziale.

a. Ewangelia Andrzeja
By to utwr prawdopodobnie gnostycki. Wspominaj o nim: w. Augustyn219 oraz Dekrety Ps. Gelazjaskie (V, 3, 7). Nie jest jednak wykluczone, e wymieniony utwr to po prostu Dzieje Andrzeja.

b. Ewangelia Apellesa
Jest to prawdopodobnie przerbka Ewangelii Marcjona dokonana przez jego ucznia Apellesa 220. Wspominaj o niej: w. Hieronim221 oraz Spis Samarytaski (17).
In Lc homiliae 1, 1, GCS 35, 5, PSP 36, 33. Contra Adv. Leg. et proph., 1, 20, 39, PL 42, 626. 220 Por. SWP 37n. 221 In Mt. prol., PL 26, 17; In Luc. evang. prol., CCL 120, 19.
218 219

2. INNE EWANGELIE ZACHOWANE FRAGMENTARYCZNIE

119

c. Ewangelia Bardesanesa
Nie wiadomo, czy Bardesanes222 napisa specjaln Ewangeli. By moe utwr mu przypisywany to po prostu Diatessaron syryjski, jak sdzi W. Bauer.

d. Ewangelia Bazylidesa
O Ewangelii Bazylidesa wspomina Orygenes223, a za nim Hieronim224, Ambroy225 i Beda226 oraz Spis Samarytaski (nr 22). Z braku dokadniejszych danych nie mona zrekonstruowa jej treci; natomiast jej charakter jest przedmiotem dyskusji: czy jest ona przerbk Ewangelii w. ukasza (Hildefeld, Windisch) lub Mateusza, z dodaniem ewangelii ezoterycznych (Hennecke), harmoni ewangeliczn (Zahn), czy te centonem ewangelii kanonicznych (Buonaiuti). Wszystkie te teorie pozostaj niepewnymi hipotezami. Aland (93) cytuje frg. Panarionu Epifaniusza227 jako cytat z tej ewangelii:

1. Ale mwi Egipcjanin: My rzecze jestemy ludmi, wszyscy za inni winiami i psami, i dlatego powiedzia On: Nie rzucajcie pere przed wieprze, ani nie dawajcie rzeczy witych winiom228.

e. Ewangelia Cerynta
Wspomina o niej Epifaniusz229 i Spis Samarytaski (nr 23); w innym jednak miejscu tene Epifaniusz zaznacza, e Cerynt, gnostyk yjcy w II w., i Karpokrates uywali przerbki Ewangelii Mateusza Ewangelii Ebionitw230. Nie wiemy wic, czy mamy do czynienia z osobn Ewangeli.

f. Ewangelia Doskonaoci (Euanglion Teleiseos, Evangelium Consummationis)


By to utwr pochodzenia gnostyckiego. Nie znamy jej treci, ktr jednak mona zrekonstruowa w dwojaki sposb: albo wychodzc z cytatu Hipolita: Pocztkiem doskonaoci jest poznanie Boga231, albo te z cytatu Ireneusza, ktry

Por. SWPW 35n. Hom. in Luc. 1, GCS 49, 5. O Bazylidesie por. SWP 90. 224 Comm. in Mt., prol., CCL 77, 1. 225 Expos. evang. sec. Lc 1, 1, CCL 14, 7. 226 In Luc. evang. expos., prol., CCL 120, 19. 227 24, 5, 2, CCS 25, 262. 228 Mt 7, 6. 229 Haer. 51, 7, 3, GCS 31, 527. 230 Haer. 28, 5, 1, GCS 25, 317; 30, 14, 2, GCS 25, 351. 231 Elenchos 5, 6, 7, GCS 26, 78.
222 223

120

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

mwi o przyszym wypenieniu232. S to jednak tylko przypuszczenia. Harnack uwaa, e pochodzi ona z II w.

1. Inni znowu wyprowadzili z nich twr zwodliwy i faszywy, a temu tworowi nadali tytu Ewangelia Doskonaoci233. 2. Inni znowu twierdz szalejc, e widzieli Ewangeli Doskonaoci, prne i pene kamstwa widzenia i sny rnorakie234.

g. Ewangelia Dwunastu (Tn Ddeka Euanglion)


Istnieje szereg utworw pod tym tytuem: . Wspomina o niej jako o pimie heretyckim Orygenes235, a za nim cytuj j: Ambroy236, Hieronim237, Beda238, Filip z Sydy239, Teofilakt240. Utosamiano ten utwr z Ewangeli Ebionitw. By to prawdopodobnie utwr gnostycki, nie wiemy jednak, w jakiej grupie gnostykw powsta. . Ewangelia Dwunastu uywana przez sekt judeochrzecijan w okolicach Edessy kukujanw (Quqaje). Wiadomo o niej podaje Maruta z Majferqat ( ok. 420), a za nim Abraham Ecchellensis ( 1664)241. . Ewangelia Dwunastu manichejska, o ktrej wspomina Teodor Abu Kurra, biskup Harranu ( ok. 830)242. By moe do niej nale dwa fragmenty cytowane przez Al-Beruni243. . Ewangelia Dwunastu wydana przez I. Rendel Harris, jest utworem pniejszym244. . Koptyjska Ewangelia Dwunastu jest zbiorem pniejszych utworw245. . Ewangelia witych Dwunastu (The Gospel of the Holy Twelve, Gospel of Perfect Life, zwana rwnie Ewangeli W egetarian) autorstwa J. R. Ousley ( 1906), jeden z bardzo popularnych nowych apokryfw, wielokrotnie wydawany246.
Adv. haer. 1, 30, 14, PG 7, 703. Epifaniusz, Haer. 26, 2, 4, GCS 25, 577. 234 Filastriusz, Liber de haer. 33, 7, CCL 9, 232. 235 In Lc homiliae 1, GCS 49, 5; PSP 36, 33. 236 Expos. Evang sec. Luc. 1, 2, CCL 14, 7. 237 Comm. in Mt, prol. CCL 77, 1. 238 In Lc prol., CCL 120, 19. 239 TU 5, 2, 169. 240 Enarr. in Lc. evang . 1, Prol., PG 123, 692. 241 Mansi II, 1058; por. SWPW 15. 242 Por. G. Graf, Theodor Abu Qur ra. Traktat ber den Schpfer und die Wahre Religion, Mnster 1913, 27; SWPW 229n. 243 Por. Schneemelcher 1, 303. 244 The Gospel of Twelve Apostles , Cambridge 1900. 245 E. Revillout, PO 2, 2, 1907, 117-198. 246 Por. Beskow 66-74, 124n., gdzie podana jest historia tego faszerstwa.
232 233

2. INNE EWANGELIE ZACHOWANE FRAGMENTARYCZNIE

121

h. Ewangelia wedug Egipcjan (EwEg)


Powstaa ona prawdopodobnie w pierwszej poowie II w. jako Ewangelia chrzecijan egipskich, ktrzy przeszli na chrzecijastwo nie z judaizmu, ale z pogastwa. Co do tytuu tocz si dyskusje. Zosta on uformowany przez analogi do Ewangelii kanonicznych. Nie jest wykluczone, e powsta on w Rzymie, gdzie znano t Ewangeli, jak wiadczy o tym cytat z Hipolita. Z nielicznych zachowanych fragmentw wynika, e by to utwr gnostycki. Uywali jej heretycy: enkratyk Julian Kasjan dla potwierdzenia swojej nauki o maestwie, Teodot, ucze Walentyna, sabelianie dla potwierdzenia swojej nauki o Bogu, wreszcie naaseczycy, ktrzy znajdowali w niej rdo nauki o duszy. Klemens Aleksandryjski, ktry cytuje j wielokrotnie, nie zalicza jej do Ewangelii kanonicznych, ale te nie potpia jej jako heretyckiej, natomiast Orygenes uwaa j za utwr heretycki247. Rysem typowo egipskim jest pojawienie si Salome i jej dialog ze Zbawicielem. Z Salome spotykamy si rwnie w Ewangeliach dziecistwa248, PisS (por. s. 159n), w EwTm (por. s. 180n), w Dialogu Zbawiciela z Nag Hammadi oraz w EwJ (por. s. 230n). Nowo odkryta Ewangelia Egipcjan z Nag Hammadi nie ma nic wsplnego z EwEg249. Obok tekstw podanych poniej jej lady znajdujemy prawdopodobnie jeszcze w innych tekstach starochrzecijaskich250.

1. Oto gdy Salome pytaa Pana: Dokd mier bdzie sprawowaa sw wadz? odpowiedzia Pan: Dopki wy, kobiety bdziecie rodzi Przybyem, aby pooy kres dzieom kobiety kobiety znaczy podania. Dokd bd umiera ludzie? [] Dlatego odpowiada Pan z namysem: Dopki kobiety bd rodzi, to znaczy dopki podania s w peni czynne. [Salome powiedziaa]: Dobrze zatem zrobiam, em nie rodzia, w ten sposb dajc do poznania, e przekaz ycia przebiega nie zawsze w sposb naleyty, wtedy Pan odwzajemnia si tymi sowami: Moesz spoywa kad rolin, byle nie t, ktra zawiera gorycz. Przez te sowa podaje do wiadomoci, e wynikiem tylko naszej wasnej woli, a nie przymusu wywoanego zakazem prawnym, jest wybr powcigliwoci czy maestwa. Jednoczenie wyjania, e instytucja maestwa pomocna jest dzieu stwarzania [] Gdy Salome dopytywaa si, kiedy bdzie wiadome to, czego usiowaa si dowiedzie, rzek Pan: Gdy podepczecie stopami zason wstydliwoci, i gdy dwoje stanie si jednym, a mski pierwiastek z eskim nie bdzie ani mski, ani eski [] Nie zostao to powiedziaIn Lc hom. 1, GCS 35, 5. Por. ProtEwJk 19, 3, objan. Por. s. 265n. 249 Por. VigChr 2(1948)156. 250 Por. Erbetta I, 1, 151n.
247 248

122

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

ne w przekazanych nam Ewangeliach, lecz w tej, ktra zwrcona jest do Egipcjan251. 2. Sam bowiem Pan zapytany przez kogo, kiedy przyjdzie Jego krlestwo, powiedzia: Kiedy dwa bd jednym, i to, co na zewntrz bdzie jak wewntrz, a mskie z eskim ani mskie, ani eskie252. 3. [Naaseczycy] poszukuj wic [w sprawie duszy] nie w Pimie, ale w naukach tajemnych. Jest bowiem dusza jak twierdz czym bardzo trudnym do zbadania. Nie trwa bowiem zupenie w jednym stanie, ani w jednej formie, ani z jedn namitnoci tak, by mona byo j okreli typem albo obj istot. Te wielorakie przemiany duszy znajduj si opisane w Ewangelii zwanej wedle Egipcjan253. 4. Cay ich [sabelian] bd pochodzi z pewnych apokryfw, szczeglnie z ewangelii zwanej przez niektrych Ewangeli Egipcjan. W niej znajduje si wiele spraw, jakoby tajemniczo objawionych przez Pana; mia on objawi swoim uczniom, e tym samym jest Ojciec, tym samym Syn Boy i tym samym jest Duch wity254. 5. Suchajcie mnie wy, ktrych wybraem jako baranki, i nie bjcie si255.

i. Ewangelia Ewy
Wedug Epifaniusza uyway jej niektre grupy gnostyckie: ofici i barboryci. Wedug nich Ewa miaa otrzyma pokarm wiedzy dziki objawieniu wa, ktry do niej przemwi. Przypisanie Ewie Ewangelii wynika z wiary, e zjadszy owoc z drzewa poznania moga lepiej przekazywa gnoz. By moe jednak bya to apokalipsa, w ktrej Ewie s przekazane tajemne prawdy wystpuj tu elementy apokaliptyczne: polimorfia, wysoka gra, gos grzmotu, itd. Utwr powsta prawdopodobnie w II w. Wymienia go Spis Samarytaski (nr 30). Nie wiadomo, czy w cytatach tu podanych mwi osoba rodzaju eskiego czy mskiego.
251 Tekst stanowi przekad tekstw dzie Klemensa Aleksandryjskiego; Kobiercw, t. pol.: 3, 6, 45, 3, 255; 3, 9, 63, 1, 265; 3, 9, 64, 1, 265; 3, 9, 66, 1-3, 266n.; 3, 13, 92, 2-93, 1, 283, GCS 15, 217, 225, 238 oraz z Excerpta ex Theodoto 67, 129 (rMT 22, 68). Tekst rekonstruuje A. Resch, Agrapha, TU 30, 3/4, 1906 (repr. Darmstadt 1974), 252-254. Por. P. Oxy 655, 22n.; EwTm 37. Zioo gorzkie to maestwo. 252 II Klem. 12, 2, prze. A. widerkwna, w: Pierwsi wiadkowie, Krakw 1998, 97; por. Agrafa 8. 253 Hipolit Rzymski, Elenchos 5, 7, 8n., GCS 26, 80. 254 Epifaniusz, Haer. 62, 2, GCS 31, 391. 255 ListTt 9, 4 (492n.), ANT 3, 89; Aland 141.

2. INNE EWANGELIE ZACHOWANE FRAGMENTARYCZNIE

123

1. Stane[a]m na wysokiej grze i ujrzae[a]m ma wielkiego i innego, maego, i usyszae[a]m gos jakoby grzmotu, i zbliye[a]m si, aby usysze. I powiedzia do mnie i rzek: Ja jestem tob, a ty mn, i gdziekolwiek by by[a] i ja jestem, i we wszystkim jestem zasiany, i gdzie chcesz, zbierzesz mnie, a zbierajc mnie, zbierzesz siebie256. 2. Inni znowu nie wstydz si mwi o Ewangelii Ewy . Wprowadzaj oni w jej imieniu jakoby nazw znalezionej wiedzy pochodzcej z objawienia mwicego do niej wa [ze] nasienie 257. 3. Ujrzae[a]m drzewo niosce dwanacie owocw roku i rzek do mnie: Oto drzewo ycia258.

j. Ewangelia Filipa
Jest to Ewangelia gnostycka, inna jednak od przekazanej w Nag Hammadi259. Jedyny jej fragment przekazany przez Epifaniusza przytacza odpowiedzi, jakie ma da dusza archontom pilnujcym poszczeglnych sfer. Element ten spotykamy w innych utworach patrystycznych260. Dusza ma pozna sam siebie i zgromadzi wszystkie swoje rozproszone czstki. Dusza ma rwnie owiadczy, e nie przymnoya materii przez rodzenie i e niszczya materi.

1. Opowiadaj, e uoyli jak Ewangeli pod imieniem bardzo witobliwego ucznia Paskiego, Filipa, w ktrej stoi napisane: Pan mi objawi, co dusza ma powiedzie, gdy wstpuje do nieba, i co ma odpowiedzie kadej z Mocy. Ma mwi: Poznaam sama siebie i sama siebie zebraam ze wszystkich stron. Nie rozsypaam dzieci archontowi, ale wyrwaam jego korzenie i zebraam rozsypane czonki261. I wiem, kim jeste. Ja bowiem mwi pochodz z tych, ktrzy s na wysokociach. W ten sposb dusza jest uwolniona. Jeli jednak mwi, e zrodzia syna, zostaje zatrzymana w dole, a dotrze do swoich dzieci i sprowadzi je do siebie262.

Haer. 26, 3, 1, GCS 25, 278. Aland 422. Haer. 26, 2, 6, GCS 25, 277. 258 Haer. 26, 5, 1, GCS 25, 281. 259 Polski przekad PSP 20, 239-292. 260 Ireneusz, Adv. haer. 1, 21, 5; Orygenes, P. Celsusowi 6, 31; Epifaniusz, Haer . 26, 10, 7-10. 261 Por. J 11, 52. 262 Epifaniusz, Haer. 26, 13, 2-3, GCS 25, 232n.
256 257

124

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

k. Ewangelia Judasza Iskarioty


Ewangelia ta bya uywana przez grup gnostykw identyfikowanych z kainitami. O treci tego utworu mona przypuszcza na podstawie skpych wiadomoci o kainitach. Prawdopodobnie zawieraa opis mki Paskiej dla pokazania, jak wypenia si tajemnica zdrady, to jest jak Judasz przyczyni si do odkupienia wiata. Zawieraa ona prawdopodobnie take objawienia dane Judaszowi. Poniewa jest cytowana przez Ireneusza, musiaa powsta przed rokiem ok. 180, najprawdopodobniej w latach 130170. Wspomina j Spis Samarytaski (nr 8). Apokryf ten sta si natchnieniem powieci H. Panasa, Wedug Judasza (Olsztyn 1973), przeoonej nawet na niektre jzyki zachodnie, ktrej warto oceni dosadnie lecz susznie T. ychiewicz263.

1. Te rzeczy jak mwi zna Judasz i on jeden, znajc przede wszystkim prawd, dokona tajemnicy zdrady: przez niego i to, co ziemskie, i to, co niebieskie, zostao rozwizane. I przynosz tego rodzaju zmylenia zwc je Ewangeli Judasza264. 2. I dlatego te jak twierdz Judasz pozna dokadnie to wszystko. I uwaaj go za sobie pokrewnego, i zaliczaj go do swoich dziki doskonaoci jego wiedzy tak, e nawet pod jego imieniem kursuje pewne dzieko Ewangelia Judasza265. 3. Przynosz take i Ewangeli [ Judy], ktr oni uoyli: on bowiem otrzyma natychmiast nagrod za zdrad powieszenie266.

l. Ewangelia Maniego (216-276)


Mani i jego zwolennicy uywali Ewangelii kanonicznych i znali inne pisma kanoniczne. Obok nich jednak korzystali z szeregu apokryfw: EwPt, EwFlp, EwTm, EwTmDz, Wspomnie Apostow (?), Ewangelii Dwunastu, Ewangelii Siedemdziesiciu, Genna Marias. Zostay one poczone na sposb harmonii, jak to mona wnioskowa z fragmentw z Turfan. Pod terminem wic Ewangelii Maniego naley rozumie ewangeli spisan przez niego lub jednego z jego uczniw. Utwr ten wspomina Al Beruni (Schneemelcher 1, 303). Do utworw manichejczykw naley Ewangelia ywa (T zn euanglion), por. niej punkt p.

m. Ewangelia Marcjona
Marcjon, herezjarcha z poowy II w., gosi pogldy zblione do gnostyckich, chocia w cisym tego sowa znaczeniu nie mona go zaliczy do gnostykw.
TygPowsz 3, 2, 1974 = Tene, Ludzkie drogi, Krakw 1981, 238-246. Ireneusz, Adv. haer. 1, 31, 1, PG 7, 704 265 Epifaniusz, Haer. 38, 1, 5, GCS 31, 63. 266 Teodoret z Cyru, Haret. fabul. compen . 1, 15, PG 83, 368.
263 264

2. INNE EWANGELIE ZACHOWANE FRAGMENTARYCZNIE

125

Zwalcza ST, oczyci NT z elementw, ktre uwaa za judaistyczne: NT zredukowa do k bez pierwszych rozdziaw (opis dziecistwa) i do pierwszych dziesiciu listw w. Pawa. Ewangelia Marcjona jest wic mocno zmienion Ewangeli ukasza: Chrystus zstpuje z nieba do synagogi w Kafarnaum. Do tej Ewangelii Marcjon wczy swoje pogldy (doketyzm, enkratyzm, wrogie nastawienie do ST, itd.). Szkoa z Tbingen twierdzia, e k zaley od Ewangelii Marcjona, a zdania tego broni jeszcze, na pocztku dwudziestego wieku, P. L. Cochoud, jednak teori t powszechnie odrzucono. Poniewa pisarze kocielni greccy, jak Epifaniusz, i aciscy, jak Tertulian267 zwalczajc Marcjona cytuj jego Ewangeli, stosunkowo atwo dokonano jej rekonstrukcji; za najlepsz uwaa si rekonstrukcj Harnacka (por. Bibliografia).

n. Ewangelia wedug Marii Magdaleny


Utwr posiadamy w przekadzie saidzkim268; z oryginau greckiego posiadamy tylko fragment269. Utwr skada si z dwch czci, by moe z dwch utworw. Odkupiciel po zmartwychwstaniu objawia Marii Magdalenie wiele spraw, np. mwi o losie materii, wyjania grzech. Nastpnie egna si ze swoimi uczniami, ktrzy popadli w zwtpienie. Wtedy Maria Magdalena pociesza uczniw i podaje objawienia przekazane jej przez Pana. Utwr ma charakter gnostycki, cho nie mona okreli grupy gnostykw, z ktrej pochodzi. Tekstu tego tu nie podajemy, poniewa jak pisze ks. Myszor w swym przekadzie EwM Zachowuje [ona] pod wzgldem literackim form typowej gnostyckiej Ewangelii, czyli poza postaciami znanymi z NT oraz kilkoma aluzjami w tekcie, nie wykazuje adnych zwizkw formalnych z NT270.

o. Ewangelia siedemdziesiciu
Utwr uywany przez manichejczykw, wspomniany przez Al-Beruni oraz by moe cytowany we fragmencie ujgurskim.

p. Ewangelia ywa (To zn euangelion)


Utwr uywany przez manichejczykw wedug Tymoteusza prezbitera271.

Por. Przeciw Marcjonowi, PSP 58, 1994. P. Berol 8502 z V w: na ok. 18 stron brakuje 10. T. pol., wstp i komentarz W. Myszor, STV 13(1975), z. 2, 149-160. 269 P. Rylands 463, III w., z Oksyrhynchos. . 270 W. Myszor, STV 13(1975), z. 2, 151 271 PG 81, 121c. Por. J. A. Fabricius, Codex Apocryphorum NT, 1, 1719, 141, 354, 381 i Migne, Ap 2, 229n.
267 268

126

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

r. Genna Marias [Genealogia?, Rd?, Pochodzenie? Maryi]


Jest to pismo gnostyckie, o charakterze antyydowskim, powstae w II w. Odnosi si ono do postaci Maryi, ktr interesowali si gnostycy. Nie potrafimy stwierdzi, czy utwr wspomniany przez w. Augustyna, De generatione Mariae odnosi si do Genna Marias, Protoewangelii Jakuba czy te do innego utworu272. Wiadomoci o utworze przekaza Epifaniusz273. Wedug niego znajduje si w nim wiele rzeczy strasznych i dziwnych. Gdy bowiem Zachariasz wszed do wityni, mia ujrze czowieka z ol gow i zawoa: Biada wam, kogo czcicie? Dla zachowania sekretu zostay mu zamknite usta274. Takie przedstawienie moe by zarwno przejawem polemiki najpierw antyydowskiej a potem antychrzecijaskiej (czcz boga z ol gow) czy te w zwizku z przedstawianiem przez gnostykw bogw i archontw z ol gow.

s. Ksiga czterech ktw i czterech zawiasw wiata (Liber quattuor angulorum et cardinum mundi)
Utwr ten wspomina Maruta, bp z Majferqat w Persji ( ok. 420)275, jako apokryf uywany przez zwolennikw Szymona Maga. Nazywa j Ksig rejonw wiata. Pod nazw wymienion w tytule cytuje j uczony maronita Abraham Ecchellensis ( 1664)276.

t. Pytania Marii [Magdaleny]


Pismo gnostyckie dotyczce Marii Magdaleny. Wedug Epifaniusza 277 Jezus mia w nim objawi rzeczy nieprzyzwoite (gr. aischrurga) fragment cytowany przez Epifaniusza, ktrego celowo tu nie podajemy, w peni potwierdza ten pogld. Pismo skada si z pyta duych (Pistis Sophia) i pyta maych prawdopodobnie byy to dwa utwory, a uwaga Epifaniusza odnosi si do drugiego. Utwr wspomniany w Spisie Samarytaskim (nr 34).

u. Tradycje [Ewangelia] Macieja


W homilii do k 1278 Orygenes wymienia szereg Ewangelii, do nich zalicza Ewangeli Macieja (czy Mateusza?). Wiadomo t za Orygenesem powtarzaj: Hieronim279 i Ambroy280. Euzebiusz uwaa ten utwr za heretycki, gdy aden m
C. Faustum manich., 23, 9, PL 42, 471. Haer. 26, 12, 1-4, GCS 25, 290. 274 Por. ProtEwJk 23, 3. 275 SWPW 151. 276 Mansi II, 157. 277 Haer. 26, 8, 1-3, GCS 25, 284. 278 GCS 49, 5. PSP 36, 33. 279 Comm. in Mt, prol., CCL 77, 1. 280 In Lc. evang. expos., 1, 2, CCL 14, 7; PSP 16, 249 (Mateusza czy Macieja?).
272 273

2. INNE EWANGELIE ZACHOWANE FRAGMENTARYCZNIE

127

kocielny nie uzna nigdy tego pisma za godne wspomnienia281. Wspomina je Dekret Ps. Gelazjaski (V, 3, 1) i Elenchus 60 ksig (nr 25). Obok tych wzmianek o Ewangelii Macieja Klemens Aleksandryjski wspomina o Tradycjach [Przekazach] Macieja. Te dwa utwory uwaa si powszechnie za identyczne (Zahn, Bardenhewer, James, Bonaccorsi), cho niektrzy uczeni mwi o dwch utworach (Sthlin, Tixeront, Harnack). Fragment czwarty wskazywaby na charakter ewangeliczny utworu: miay to by sowa ukryte, ktre Chrystus przekaza Maciejowi. Wedug Hipolita utworem tym posugiwali si zwolennicy Bazylidesa. Ewangelia [Tradycje] Macieja musiaa powsta w wieku II ze wzgldu na osoby cytujcych ten utwr. Na temat Tradycji (Ewangelii) trwaj dyskusje. Wydaje si, e pewny jest gnostycki charakter utworu: mwi o nim jasno Klemens i Hipolit. Ze zdumieniem jako gnostyck kategori poznania spotykamy si w EwTm 2 (potwierdzone przez P.Oxy 654, 8). Drugi fragment ma charakter gnostycki, trzeci uywa typowo gnostyckiego terminu greckiego eklekts. Kady z tych elementw brany z osobna nie musiaby by koniecznie uznawany za gnostycki, trudno jednak nie przyjmowa takiego charakteru utworu wobec spitrzenia tych elementw.

1. Filozofii za pocztkiem jest doznanie zdziwienia wobec rzeczywistoci, jak mwi Platon w Teajtecie 282 i Maciej w swoich Tradycjach, zachcajc tak: Dziw si teraniejszoci283. 2. Podobno rwnie Maciej tak naucza, e trzeba walczy z ciaem i lekceway je, w najmniejszym za stopniu nie folgowa jego pragnieniu rozkoszy, lecz stosowa kar, dusz natomiast rozwija za porednictwem wiary i poznania 284. 3. Zacheusz oto nazywaj go te Mateuszem [Maciejem] gwny poborca ce, usyszawszy od Pana, e uzna go za godnego swych odwiedzin, rzek: Oto poow moich majtnoci daj na jamun, Panie, a jeli komu co zabraem niesusznie, zwracam czterokrotnie. Na to Zbawiciel rzek: Oto Syn Czowieczy przybywszy dzisiaj znalaz to, co zagino285. 4. Powiadaj w Przekazach, e aposto Maciej przy kadej sposobnoci mawia: Jeli ssiad wybranego ma zgrzeszy, to zgrzeszy take w wybraHE 3, 25, 6n. Platon, Teajtet, 155D. 283 Klemens Aleks., Strom. 2, 9, 45, GCS 15, 137; t. pol., 1, 160. 284 Strom. 3, 4, 26, 3, GCS 15, 208; t. pol. 1, 243n. 285 Por. k 19, 1-10. Strom. 4, 6, 35, 1, GCS 15, 263; t. pol. 1, 316. Aland 358. Pomylenie imion Macieja i Mateusza jest czste w apokryfach.
281 282

128

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

ny, bo gdyby ten wybrany wid ycie tak, jak wskazuje Sowo Boe, to jego ycie w tak wielkim miaby poszanowaniu ssiad, e i sam by nie grzeszy286. 5. Jeli za chodzi o herezje, to jedne bior nazw od swoich zaoycieli, jak na przykad szkoa Walentyna, Marcjona czy Bazylidesa, chocia chepi si one, e gosz pogldy Macieja. A przecie tylko jedna bya zarwno nauka Apostow, jak i tre ich przekazu287. 6. Bazylides wanie i Izydor, jego prawowity syn i ucze, twierdzili, e Maciej przekaza im sowa ukryte, ktre usysza pouczony od Pana na osobnoci. Zobaczmy wic, jak w sposb oczywisty kamie Bazylides i Izydor, i ich orszak, nie tylko przeciw Maciejowi, ale przeciw samemu Zbawcy288 .

w. Wspomnienia Apostow (Memoria Apostolorum)


Jest to utwr pryscyliaski, powstay przed 350 rokiem. Cechuje go dualizm, std przypuszczenie, e mamy do czynienia z utworem pochodzenia manichejskiego. Znany jest z pisma Orozjusza, Commonitorium de errore Priscilianorum et Origenistarum289.

1. Pryscylian twierdzi, e imiona Patriarchw stanowi czonki duszy, poniewa Ruben jest w gowie, Juda w piersiach, Lewi w sercu, Beniamin we wntrznociach, itd. W czonkach natomiast ciaa zostay zoone znaki niebios [zodiaku] to jest: baran w gowie, byk w karku, bliniaki w ramionach, rak w piersiach, itd. Stara si wyja ni , e ciemno ci s wieczne, a z nich pochodzi ksi wiata. Wszystko to stara si udowodni na podstawie dziea pod tytuem Wspomnienia Apostow. W nim to pokazano, jak w tajemnicy pytano Zbawiciela i jak On wykaza, e w przypowieci ewangelijnej, w ktrej stoi napisane: Wyszed siewca zasia swj zasiew (Mt 13, 46), nie by to dobry siewca, gdy jak stwierdza: Jeli byby dobry, nie byby niedbay i nie rzucaby ziarna koo drogi, ani na grunt skalisty, ani na nie obrobiony, starajc si, by zrozumiano, e ten jest siewc, ktry dusze rozsiewa jak chce, na rnorakie ciaa. W teje ksidze mwi duo o ksiciu cia wilgotnych i o ksiciu ognia chcc, by rozumiano, e przed Bogiem, a nie moc Boga dzieje si na tym wiecie wszystko to, co dobre. Mwi bowiem, e istnieje pewna dziewica-wiato, ktr Bg, gdy chce da ludziom deszcz, ukazuje ksiciu wilgotnoci. Ten, gdy j pragnie pochwyci, porzucony poci si i powstaje deszcz, a pozbawiony jej, rykiem wywouje grzmoty.
286 Strom. 7, 13, 82, 1, GCS 17, 58; t. pol. 2, 284. Aland 253 Mt 18, 21n., par.; 312 Mt 18, 15, par. 287 Strom. 7, 17, 108, 1, GCS 17, 76; t. pol. 2, 307. 288 Hipolit Rzymski, Elenchos 7, 20, 1, GCS 26, 195. 289 CSEL 18, 1953. T ekst poprawi G. Mercati, SteT 5, 1901, 136. Por. PL 54, 153.

129

3. Tajemna Ewangelia Marka (EwTMk)


(przekad i opracowanie Micha Wojciechowski)

Nazw Tajemnej (Sekretnej) Ewangelii Marka nadaje si fragmentom ewangelicznym zacytowanych w licie Klemensa z Aleksandrii do Teodora. Jego rkopis znalaz w 1958 roku Amerykanin Morton Smith; tekst zanotowano na trzech wolnych stronach ksiki z biblioteki klasztoru Mar Saba na Pustyni Judzkiej. Sdzc po stylu pisma, rkopis pochodzi z XVIII lub z pocztkw XIX wieku. Moe to by odpis karty uratowanej z poaru, ktry zniszczy w XVIII wieku bibliotek klasztorn Odkrycie to wywoao spory. Pierwsza trudno, to zaginicie rkopisu, ktrego nikt z uczonych poza Smithem nie widzia, pozostay tylko fotografie; podejrzewano wic jakie faszerstwo (w 2002 r. podano, e zosta odnaleziony). Nastpnie postawiono pytanie, czy odkryty list istotnie pochodzi od Klemensa z Aleksandrii? Staranne badanie wyrae zawartych w licie wykazay daleko idc zbieno z jzykiem tego pisarza oraz jego myl, znanymi z dzie zachowanych. List dotyczy zafaszowa Ewangelii Markowej dokonanych przez sekt karpokracjan, ale przyznaje, e korzystali oni z przechowywanej w tajemnicy w Aleksandrii szerszej od kanonicznej wersji tej Ewangelii, z ktrej Klemens cytuje dwa urywki, duszy i krtszy. Niechtnie przyznaje, e wersj t spisa w Aleksandrii sam Marek, przeznaczajc j dla wybranych, w odrnieniu od tekstu wczeniejszego. Jzyk dwch cytowanych w licie urywkw jest zbieny z Markowym. Styl jest prosty, wystpuje praesens historicum; struktura pierwszego epizodu przypomina inne opisy cudw. I terminy, i cae charakterystyczne zwroty znane s z innych miejsc z Ewangelii w krtkim tekcie zachodzi to przynajmniej pitnacie razy. W szeciu przypadkach napotykamy cytaty zoone co najmniej z trzech sw (z Mk 4, 11; 5, 48; 10, 48; 14, 17; 14, 51 oraz 1, 31 ze zmian na rodzaj mski odpowiednio w EwTMk 3, 10; 3, 5; 2, 24n.; 3, 7; 3, 8; i 2, 3n.). W dwch miejscach tekst jest podobny do wanych lekcji wystpujcych po grecku tylko w kodeksie D, czyli w tekcie typu zachodniego (2, 23 i Mk 8, 22; 2, 25 i Mk 1, 41). Tre pierwszego ustpu z urywka duszego (EwTMk 2, 23-3, 6) wskrzeszenie modego mczyzny z Betanii, ktrego siostra zwrcia si do Jezusa ywo

130

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

przypomina wskrzeszenie azarza (J 11, 1-44). Praktycznie nie ma jednak nawiza sownych, brakuje te imion osb. Oznaczaoby to, e autor uzyska wiadomo o tym cudzie raczej z tradycji ustnej, a Czwartej Ewangelii nie zna. Sowa przejte z innych tekstw Mk s nieco bardziej zagszczone w EwTMk 3, 7-11, drugim ustpie pierwszego fragmentu, dotyczcym nocnej wizyty modzieca u Jezusa. Moe by on w caoci tworem redaktora, ktry by w nim zczy tradycj o wskrzeszeniu z Markowym przekazem o modziecu w Getsemani. Posta Jezusowego gocia miaaby tu rysy alegoryczne, stanowic figur ucznia czy wtajemniczonego. Urywek krtszy (EwTMk 3, 14-16) mgby by natomiast wariantem tradycji dotyczcej nieprzyjcia matki i krewnych przez Jezusa (Mk 3, 31-35, par.), rwnie wczesnej, jako e nie bya ona hagiograficznie wygodna. Inne wyjanienie czyni z niego redakcyjn polemik z roszczeniami kobiet w jakich grupach chrzecijaskich. Za najbardziej prawdopodobne naley uzna, e fragmenty napisa jaki naladowca Marka z pocztku II w. lub nieco pniej; opinia ta zdaje si przewaa wrd badaczy. Sprzyja jej kilka okolicznoci. Po pierwsze, raczej przejmowanie caych zwrotw z Ewangelii, ni pisanie swobodnie tym samym stylem. Po drugie, wykorzystanie Mk 14, 51 w sposb sprzeczny z Markiem (2, 8-11). Po trzecie, wpyw ukasza: z perykopy o bogatym modziecu pochodziyby w szczeglnoci 3 sowa cytatu z k 18, 23 w 3, 6. Po czwarte, wersja spisana przez samego Marka chyba nie byaby ukrywana, wydaje si te anachronizmem przypisywanie mu gnostyckiej tajemniczoci. Po pite, tradycja o pobycie Marka w Aleksandrii jest wtpliwa (brak jej w innych pismach Klemensa i Orygenesa). Te same argumenty przemawiaj przeciwko sensacyjnym domniemaniom (Smith, Crossan), e odkryte fragmenty pochodziyby z wersji Marka wczeniejszej ni kanoniczna; dodatkowo nie wiadomo, dlaczego miano by tak wersj potem okroi.

1. [1]290. Z listw przewitego Klemensa od Kobiercw. Do Teodora. [2] Dobrze uczynie uciszajc bezwstydne nauki karpokracjan291. [3] Oni to s wyprorokowanymi gwiazdami zbkanymi292; z wskiej drogi przykaza [4] zabkali si w bezkresn otcha grzechw fizycznych i cielesnych. [5] Nadwszy si wiedz, jak powiadaj, gbinami szatana293,
Numeracja w tekcie odnosi si do stron i linii rkopisu listu. Jeli sowo jest w rkopisie przeniesione, numer kolejnego wiersza nastpuje po tym sowie. Cytaty biblijne umieszczono w cudzysowach; cytaty z EwTMk podano tustym drukiem. 291 Karpokracjanie byli wedug rde patrystycznych gnostykami, ktrzy prowadzili i gosili ycie rozwize (Ireneusz, Adv. haer. 1, 25; a zwaszcza wanie Klemens, Kobierce, 3, 2). Karpokrates y za Hadriana (117-138). 292 Jud 13, por. Kobierce III, 2, 11. 293 Por. 1 Kor 8, 1; cytat za Ap 2, 24.
290

3. TAJEMNA EWANGELIA MARKA

131

niewiadomie [6] rzucaj si w mrok ciemnoci294 kamstwa, a chepic si [7] tym, e s wolni, stali si niewolnikami niskich poda295. Tym wic [8] naley si sprzeciwia wszdzie i wszelkimi sposobami; gdyby bowiem i co prawdziwego rzekli, nie powinien tak przemawia wsplnym [9] gosem z nimi prawdy kochanek. Ani nie s bowiem prawd wszystkie rzeczy prawdziwe, ani [10] nie naley przychyla si do prawdy w opiniach ludzkich za takow uznawan, lecz do prawdziwej [11] prawdy opartej na wierze. Co si tyczy rzeczy, ktre plot na temat od Boga natchnionej296 [12] Ewangelii wedug Marka, s one bd cakiem skamane, bd te jeli i co prawdziwego [13] zawieraj, nie s jednak prawdziwie przekazane; i prawdziwe bowiem rzeczy zmieszane [14] ze zmyleniami trac sw warto z tego powodu; tak wanie jest powiedziane, e nawet sl [15] smak traci297. Marek zatem podczas pobytu Piotra w Rzymie [16] spisa czyny Pana; nie wszystkie jednak rozgosi298; nie [17] da pozna tajemnych, wybrawszy te, ktre uzna za najprzydatniejsze dla wzrostu [18] wiary u katechumenw. Gdy Piotr ponis mier mczesk, uda si [19] Marek do Aleksandrii, zabierajc ze sob zapiski wasne i Piotra. [20] Z nich przenoszc do swej pierwszej ksigi rzeczy postpom [21] w wiedzy sprzyjajce299, uoy Ewangeli bardziej duchow [22] dla potrzeb doskonalcych si. A do oznajmienia rzeczy nie wymawianych jednak [23] si nie posun, ani nie zapisa nauki mistagogicznej [24] Pana. Natomiast do spisanych przedtem czynw dooy inne; doda jeszcze [25] pewne s owa, co do ktrych wiedzia, e wyjanienie wprowadzi suchaczy w tajemnic, [26] do sanktuarium prawdy zakrytej siedmioma zasonami300.

Jud 13. Por. Ga 5, 13; 2 P 2, 19. 296 Por. 2 Tm 3, 16. 297 Por. Mt 5, 13; k 13, 34. 298 Wedug Historii Kocielnej Euzebiusza z Cezarei (VI, 14, 6; por. II, 15, 2) Klemens w dziele Zarysy przedstawi genez Ewangelii Markowej inaczej. 299 Albo: rzeczy odpowiednie dla robicych postpy w wiedzy (por. I. 22; II. 2). Postp prowadzcy od wiary (I. 18) do wiedzy czyli gnozy (I. 21) odpowiada terminologii Klemensa, ktry tak nazywa szczeble drogi ku prawdzie. 300 W tej partii listu ( i w II. 2) autor nawizuje do jzyka kultw misteryjnych.
294 295

132

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

Tak zatem [to] [27] przygotowa, nie bdc, jak mniemam, ani zawistnym, ani nieprzezornym301. A [28] umierajc pozostawi swoje dzieo Kocioowi w 2. [1] Aleksandrii, gdzie teraz jeszcze jest strzeone w sposb zupenie niezawodny i odczytywane [2] tylko tym, ktrzy s wtajemniczeni w wielkie tajemnice. Skoro jednak ohydne [3] demony szykuj stale zgub rodzaju ludzkiego, Karpokrates, [4] przez nie wyuczony, posugujc si zwodniczymi sztuczkami [5] tak podporzdkowa sobie pewnego prezbitera Kocioa w Aleksandrii, [6] e zdoby od niego odpis tajemnej Ewangelii i [7] objani j sobie zgodnie ze swymi blunierczymi i cielesnymi pogldami. Jeszcze [8] j zbezczeci, do tekstw nieskalanych i witych domieszawszy najbardziej bezwstydne [9] garstwa. Z tej mieszanki czerpaa doktryna karpokracjan. [10] Tym zatem, jak ju rzekem, nie naley nigdy przyznawa racji, ani te, [11] gdy przedkadaj swe faszerstwa, nie naley przytwierdza, e istnieje Markowa [12] Ewangelia tajemna, lecz wrcz przeczy temu pod przysig302. Nie wszystko bowiem, [13] co prawdziwe naley rozpowiada. Dlatego mdro Boa oznajmia przez Salomona: [14] Odpowiedz gupiemu wedle jego gupoty303, przed lepymi [15] na umyle wiato prawdy ma by zakryte, tak naucza. Tak jeszcze powiada: [16] Nie majcemu bdzie zabrane304 i gupi niech kroczy w ciemnoci305. My [17] za jestemy synami wiata306, owieconymi wschodem z wysokoci307 Ducha [18] Paskiego. Gdzie za Duch Paski, powiada, tam wolno308, gdy wszystko czyste [19] dla czystych309. Dlatego bez ocigania odpowiadam na zapytania, [20] odpierajc ich faszerstwa za pomoc tekstw Ewangelii. Przykadowo, [21] po [sowach]
Idzie o to, e z zawici nie ukry swej wiedzy, a jednoczenie nie udostpni jej lekkomylnie ludziom pospolitym. 302 Zalecenie skadania faszywych przysig, nawet dla ukrycia tajemnicy, budzi moe wtpliwo, czy jest to faktycznie nauka Klemensa, ktry skdind przysigania w ogle nie zaleca (Kobierce 7, 50n., 5, 99, 2). Mogoby chodzi o interpolacj, ale z drugiej strony koncepcja prawdy jako najwitszej tajemnicy mogaby prowadzi do tak paradoksalnego zalecenia. Kobierce VII, 53, 2 zalecaj ukrycie prawdy dla czyjego dobra. 303 Prz 26, 5. 304 Mt 25, 29/k 19, 26 i Koh 2, 14. 305 Koh 2, 14. 306 1 Tes 5, 5. 307 k 1, 78. 308 2 Kor 3, 17. 309 Mk 10, 32.
301

3. TAJEMNA EWANGELIA MARKA

133

Byli za w drodze, wchodzc ku Jerozolimie i [22] a do a po trzech dniach powstanie310, dodaje dosownie tak: [23] I przychodz do Betanii311 , i bya tam pewna kobieta, ktrej to brat umar312. [24] A przyszedszy pokonia si Jezusowi i mwi mu: Synu Dawida, [25] zlituj si nade mn!313 Za uczniowie karcili j314. A rozgniewawszy si315 [26] Jezus odszed z ni do ogrodu316, gdzie by grobowiec; i 3. [1] zaraz da si sysze z grobowca gos wielki317. Podszedszy Jezus odtoczy 318 [2] kamie od drzwi grobowca i wszedszy zaraz tam, gdzie [3] by modzieniec319, wycign rk i podnis go, chwyciwszy [4] za rk320. Za modzieniec ujrzawszy go, umiowa go321 i [5] zacz prosi go, eby mg z nim by 322. I wyszedszy z [6] grobowca 323 przyszed do domu modzieca; by bowiem bogaty324.

Mk 10, 34. Perykopa dodana znajdowaa si wic midzy Mk 10, 34 a 35. Por. Mk 8, 22 (I przychodz do Betsaidy; kodeks D wanie do Betanii!); niedalekie Mk 10, 46 (I przychodz do Jerycha); Mk 11, 15. 27. Pobyty Jezusa w Betanii s wspomniane w Mk 11, 11n. par.; Mt 26, 6; J 11, 1. 18 (wskrzeszenie azarza!); 12, 1. 312 O siostrze i zmarym bracie por. 11, 32. 313 Proba brzmi tak samo, jak woanie lepego w Mk 10, 48 i k 18, 39. Por. Mt 15, 22; Mk 7, 25. 314 Por. Mk 10, 13-14 par.; 10, 48. 315 Sowo rozgniewawszy si (gr. orgistheis) jest identyczne, jak w rzadkiej (kodeks D), ale zapewne oryginalnej wersji Mk 1, 41, gdzie idzie o dotknicie w gniewie trdowatego i uzdrowienie go. Motyw dokonania cudu w stanie gniewu jest unikalny, podobiestwo tych dwch miejsc wiadczyoby o zapoyczeniu. Dalsza paralela: J 11, 33. 38 (por. Mk 1, 43); por. Mk 10, 14. 316 Wedug J 19, 41 w ogrodzie znajdowa si grb Jezusa. 317 Gosem wielkim woa w J 11, 43 Jezus (por. J 12, 17), a w Mk 5, 7 optany. 318 O odtoczeniu kamienia mowa w Mk 16, 3. 4; k 24, 2; Mt 28, 2 odnonie do grobu Jezusa. Na grobie azarza kamie lea i zosta podniesiony (J 11, 38. 39. 41). 319 W Mk 5, 40 Jezus wchodzi tam, gdzie byo dziecko; por. Mk 16, 5. 320 O teciowej Piotra Mk 1, 31 mwi: podnis j, chwyciwszy za rk (por. Mk 5, 41; 9, 27; k 7, 14). 321 Samo sowo modzieniec figuruje tam w Mt 19, 20. 22, w EwTMk znalazo si ono raczej pod wpywem Mk 14, 51 (III. 8) i k 7, 14: wskrzeszenie modzieca wanie. Natomiast tylko w Mk 10, 21 czytamy: Jezus [] umiowa go. 322 Mk 5, 18: prosi go optany, eby mg z nim by (por. k 8, 38). 323 Wyjcie z grobu: Mt 27, 53; J 11, 44. 324 k 18, 23 (o bogatym modziecu).
310 311

134

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

A po [7] szeciu dniach325 da mu Jezus polecenie; i gdy nasta wieczr, przychodzi 326 [8] modzieniec do niego, odziany w przecierado na nagim [ciele]327. I [9] pozosta z nim owej nocy328. Uczy go bowiem [10] Jezus tajemnicy Krlestwa Boego329. Stamtd za, powstawszy, [11] zawrci poza Jordan330. Po tych [sowach] pojawia si: I [12] przystpuj do niego Jakub i Jan, i caa ta perykopa331. [13] Natomiast nagi z nagim i inne, o ktrych piszesz, nie znajduj si [tam]332. [14] Za po I przychodz do Jerycha333 wprowadzi tylko: I bya [15] tam siostra modzieca, ktrego to Jezus miowa334, i [16] matka jego, i Salome335. A Jezus ich nie przyj336. [17] Liczne za inne [rzeczy], o ktrych napisae, i wygldaj na garstwa, i nimi s. 18. A zatem prawdziwe i z prawdziw filozofi [zgodne] wyjanienie

Po szeciu dniach jak w Mk 9, 2, w perykopie o Przemienieniu (por. J 12, 1). Tam te towarzysz Jezusowi uczniowie i wystpuje motyw szat. 326 Jak Jezus w Mk 14, 17 (por. 1, 32; 4, 35; 6, 47; 15, 42). Modzieniec przychodzi jak przyszli Nikodem (J 3, 2 noc!) i Jzef z Arymatei (Mt 27, 57). 327 Mk 14, 51, cho sytuacja jest tam odmienna: po pojmaniu Jezusa w Getsemani jaki modzieniec towarzyszy mu, odziany w przecierado na nagim [ciele]; i chwytaj go on za zostawiwszy przecierado uciek nago. Por. te Mk 16, 5. 328 Jak Andrzej i Szymon owego dnia (J 1, 39). 329 Mk 4, 11. 330 Por. Mk 10, 1 (a take Mk 3, 8; J 3, 22. 26; 10, 40). 331 Mk 10, 35nn. 332 Jak z tego wynika, znana korespondentowi Klemensa sfaszowana wersja Ewangelii zawieraa dodatki z sugestiami homoseksualnymi. 333 Mk 10, 46. 334 Zwrot ktrego Jezus miowa odpowiada charakterystyce ucznia-ewangelisty z J 13, 23; 21, 7. 20; por. 19, 26. Wedug J 11, 5 miowa za Jezus Mart, jej siostr i azarza; por. Mk 10, 21; Mt 27, 55. 335 Salome wymienia tylko Mk (15, 40 sdzc z J 19, 25 towarzyszya matce Jezusa; 16, 1). 336 Mk 3, 31-35, par. informuje o nieprzyjciu matki i krewnych przez Jezusa. Por. te k 9, 53.
325

135

4. Fragmenty Ewangelii niekanonicznych zachowane na papirusach


(przekad i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Koniec XIX wieku i wiek XX to okres wielkich odkry papirologicznych337. Odnaleziono wtedy zagubione dziea pisarzy klasycznych (Ustrj polityczny Aten Arystotelesa, kilka komedii Menandra, i inne) czy Ojcw Kocioa (Homili paschaln Melitona z Sardes, dziea Dydyma lepego, i inne). Odkrycia papirusw wzbogaciy znacznie biblijn tradycj rkopimienn, szczeglnie pism Nowego Testamentu. Dla porzdku przypomn, e papirologowie zajmuj si nie tylko papirusami, ale rwnie napisami na tabliczkach (ostrakach) i na innych nonikach pisma, odnalezionymi przewanie w Egipcie. Osobn grup papirusw biblijnych zajmuj papirusy, ktre zawieraj sowa Jezusa lub opisuj wydarzenia zwizane z Jego osob, ale nie nalece do tych, ktre znajdujemy w pismach kanonicznych. Stan ich zachowania jest bardzo rny, w wielu przypadkach taki, e nie pozwala na rekonstrukcj tekstu. Obok nich istniej papirusy, na ktrych znajdujemy okrelone apokryfy Nowego Testamentu, np. apokryficzne Dzieje Apostolskie czy Listy (np. Korespondencja Jezusa z Abgarem). Odkrycie tych papirusw na przeomie XIX i XX wieku wywoao istn burz dyskusji, gdy spodziewano si znale prawdziwe, pozakanoniczne lub przedkanoniczne sowa Jezusa oraz opisy Jego czynw, i w ten sposb spodziewano si zrekonstruowa pozakanoniczne ycie Jezusa. Te odkrycia zbiegy si z wydaniem wielkich zbiorw agrafw Jezusowych Ropesa i Rescha, a w kocu arabskich Asn Palaciosa, ktre budziy te same nadzieje. Dokadne badania przyniosy wielkie rozczarowanie: wicej tam bowiem plew jak ziarna. Czy wic na papirusach odnaleziono prawdziwe sowa Jezusa? O bardzo niewielu tylko mona by powiedzie, e ewentualnie mog zawiera takie sowa, a i to jest spraw bardzo dyskusyjn,
337 O papirologii i papirusach oglnie por. T. Derda, Papirologia, w: Vademecum historyka staroytnej Grecji i Rzymu, red. E. Wipszycka, 3, Warszawa 1999, 417-489 oraz A. ukasi ewicz, wiat papirusw, Warszawa 2001.

136

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

jak pokaza czsto cytowany J. Jeremias. A nawet jeli mogyby zawiera sowa Jezusowe, to nie wnosz nic nowego do treci Ewangelii kanonicznych. Tylko niektre teksty z papirusw mona utosami z jakimi konkretnymi utworami. P.Oxy 1,654 i 655 stanowi tekst grecki zbliony do EwTm (z Nag Hammadi), P.Bodmer V zawiera ProtEwJk, P .Akhmin EwPt. Inne mona identyfikowa tylko hipotetycznie, a hipotezy te czsto s z sob sprzeczne. Dlatego te wydzielilimy fragmenty na papirusach w osobnym rozdziale, oddzielajc je od innych tekstw na papirusach, ktre zostay zidentyfikowane, a wic P.Oxy 1, 654 i 655 podajemy w odnonikach do EwTm; z wydania P.Bodmer V tumaczymy ProtEwJk; na podstawie wydania P.Akhmin tumaczymy EwPt. W niniejszym zestawie podajemy tylko papirusy greckie. Niektre z nich zawieraj elementy gnostyckie lub gnostycyzujce. Tekst podajemy w miar monoci tak, jak wystpuje na papirusie; elementy rekonstruowane podkrelamy, za dodane ujmujemy w nawias kwadratowy [ ]. Podajemy strony: verso i recto; linijki wyranie brakujce zaznaczamy kropkami.

a. Papirus Oksyrhynhos (V) 840


(P.Oxy. 840)
Fragment napisany na niewielkiej kartce pergaminu stanowicej by moe amulet, zosta odkryty w1905 r. i wydany w 1908. Mona go podzieli na dwie czci: pierwsza (ww. 1-7), ktrej posiadamy tylko koniec, stanowi zakoczenie mowy Jezusa przeciw hipokryzji, wygoszonej w Jerozolimie, nawizujcej do Mt 15, 1-10 i Mk 7, 1-23 i drugiej (ww. 7-45) zawierajcej opis starcia Jezusa z faryzeuszem Lewi; dotyczy ona autorytetu Jezusa (ww. 7-21), czystoci i nieczystoci rytualnej (ww. 21-30) oraz zawiera atak na faryzeuszw (ww. 30-do koca). Ma ona swj odpowiednik w tekstach rabinackich. Trwa spr na temat ewentualnej autentycznoci tego tekstu. W tekcie wystpuje termin Zbawiciel, niespotykany w Ewangeliach kanonicznych. Nie jest spraw jasn, skd tekst pochodzi: z Ewangelii Nazarejczykw , Egipcjan, Hebrajczykw, Piotra, czy te jest zbudowany na podstawie Synoptykw lub Jana. Wprawdzie papirus jest stosunkowo pny (IV V w.; cho niektrzy datuj go na III w.), jednak tekst ten jest o wiele starszy, a ze wzgldu na znajomo obyczajw ydowskich moe by datowany na wiek II.

Verso nim czyni zo, rozwaa wszyst ko. Ale uwaajcie, abycie i wy nie doznali tego, co oni; bowiem nie tylko wrd yjcych ci, co czyni ludziom zo, otrzyma 5 j odpat, ale musz

4. FRAGMENTY EWANGELII NIEKANONICZNYCH

137

ponie kar i wielkie cierpienia. I wziwszy ich wprowadzi do miejsca [przeznaczonego] dla czystych338 i przechadza si po wityni. I wszed 10 szy pewien faryzeusz, arcykapan339 Lewi mu byo na imi spotka ich i rzek do Zbawiciela: Kt pozwoli ci chodzi po tym miejscu [przeznaczonym] dla czystych i oglda te oto wite naczynia nie umywszy si340: take 15 twoi uczniowie nie umyli nawet ng?341 Lecz jako skalany przeszede przez to wite miejsce, kt re jest czyste; nie chodzi po nim nikt inny jak ten, kto umy si i kto zmieni sza 20 ty, i nikt inny nie omiela si patrze na te wite naczynia342. Zbawiciel natychmiast zatrzymawszy si wraz ze swymi uczniami powiedzia mu: Recto Czy ty, ktry jeste tu, w wityni, jeste czysty? w rzecze do Niego: Oczyciem si, obmy 25 em w sadzawce Dawida343 i zszedszy jednymi schodami, przez inne wszedem tu i przyodziaem si w biae i czyste szaty, i wtedy dopiero wszedem, i spojrzaem na te wite 30 naczynia. Odpowiadajc mu rzek Zbawiciel: Biada wam, lepcy nie wi dzcy344: umye si w tej stojcej wodzie, w ktrej kad si dniem i noc psy i wieprze345, a myjc si
Czci wityni przeznaczonej dla mczyzn i to czystych rytualnie. Kapan pilnujcy porzdku w wityni lub odpowiedzialny za naczynia. 340 Por. Mk 11, 27n.; Mt 21, 23; k 20, 1n. 341 Por. J 13, 10. 342 Por. Mk 7, 1-5; Mt 15, 1. 343 By moe sadzawka Bethesda. 344 Por. Mt 15, 14; 23, 16n. 19. 24. 26. 345 W znaczeniu ludzie nieczyci. Por. Mt 7, 6; 2 P 2, 22; Ap 22, 15.
338 339

138
35

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

oczyszczae skr, ktra jest na zewntrz, tak jak wszetecznice i fletnistki346, ktre perfumu j si, myj i namaszczaj, i zdobi dla wzbudzenia ludzkiej podliwoci, a wewntrz 40 s wypenione skorpionami i wszelk zoci. Ja natomiast i uczniowie moi, o ktrych mwisz, e s nie umyci, obmylimy si w wodach y wych i czystych pochodzcych 45 od Boga z niebios347. Ale biada 348

b. Papirus Egerton 2
(P.Egert. 2)
Papirus wydany w 1935 skada si z dwch caych kart kodeksu i jednej bardzo zniszczonej. Tekst zosta uzupeniony przez papirus koloski wydany w 1987 (P.Kln 255). Fragment zawiera cztery perykopy. W pierwszej (ww. 1-31) wida wpyw czwartej Ewangelii: jest to koniec dyskusji z uczonymi w Pimie by moe idzie o spoczynek sobotni lub o mycie rk; ydzi chwytaj za kamienie, lecz Jezus odchodzi. Nastpne perykopy pozostaj pod wpywem synoptykw. Druga (ww. 32-42) zawiera opis uzdrowienia trdowatego jest to rozbudowany opis synoptykw. W trzeciej (ww. 43-59) zawarta jest dyskusja na temat pacenia podatkw. Czwarta cz (ww. 60-74) jest tak zniszczona, e trudno jest zrekonstruowa jej tre: by moe Jezus mwi o zmartwychwstaniu i sowa potwierdza cudem. Cz ta jest niemoliwa do zrekonstruowania, niemniej znajduje si w niej typowy zwrot Janowy: jedno jestemy, co jest rekonstruowane na podstawie J 10,30: Ja i Ojciec jedno jestemy. Podnieli znowu kamienie P.Egert. 2 zawiera fragment Ewangelii skdind nieznanej, ktra skada si z tekstw wzitych od czterech ewangelistw cytowanych prawdopodobnie z pamici, std rnice. Trudno jest stwierdzi, czy tekst pochodzi z jednej ze znanych Ewangelii (np. EwEg) czy jest to antyjudaistyczna kompilacja Ewangelii ukasza i Jana, czy te jest to tekst wzity z tradycji ustnej, na ktrej opiera si Jan. Tekst datowany na II w. (pocztek do 200 r.).

Por. Mt 23, 27n. Por. J 4, 10n; 7, 38. 348 Por. Mt 23, 16-28; k 11, 39-41.
346 347

4. FRAGMENTY EWANGELII NIEKANONICZNYCH

139

1 Verso

..... .
i Jezus rzek do uczonych w Prawie: Karz cie kadego przestpc i grzesznika, a nie Mnie, poniewa jest nie 5 zbadane jak czyni to, co czyni. Zwrciwszy si do przeoonych ludu349 powiedzia te sowa: Ba dajcie Pisma, w ktrych, jak sdzicie, znajduje si ycie. One wanie 10 wiadcz o Mnie350. Nie mnie majcie, e ja przyszedem oskara was przed moim Ojcem: oskarycielem waszym jest Mojesz, w ktrym wy zoylicie nadziej351. Gdy oni m 15 wili: Wiemy dobrze, e do Mojesza prze mwi Bg, a o Tobie natomiast nie wiemy skd jeste352. W odpowiedzi Jezus rze k do nich: Teraz oskara 18 Teraz, to co was oskar was niewiara353. . 19 to niewiara w wiadectwa 20 ...... . 20 ktre da, bo gdybycie uwierzyli, .. . 21 w Mojesza, uwierzylibycie 21a we Mnie. To, o co o Mnie 21b napisali wasi ojcowie . . porwali si nio 1 Recto sc razem kamienie, aby Go kamie nowa354. I podnieli

Por. Dz 4, 8. J 5, 38. 351 J 5, 45. 352 J 9, 29. 353 Por. J 12, 31? W brakujcym fragmencie prawdopodobnie Jezus wyznaje, e jest Bogiem i dlatego ydzi porywaj za kamienie (por. Kp 24, 16). By moe wiersze 19n. brzmiay: a Krlestwo Boe zostanie przekazane innym (por. Mt 21, 41). Tekst koloski, z prawej strony, wyjania nieco tekst. 354 Por. J 8, 59; 10, 31.
349 350

140
25

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

swe rce przeciw niemu przeoe ni, aby uj Go355 i wy da ludowi, i nie mogli Go uj356, poniewa jeszcze nie nadesza godzina Jego357 wydania. 30 On sam, Pan, wyszed z ich rk i oddali si od nich358. I oto trdowaty zbliywszy si do Niego rzecze: Jezu, nauczycielu, wdru jc z trdowatymi i jedzc z nimi 35 w gospodzie zaraziem si trdem359 take i ja. Jeli wic chcesz, zostan oczyszczony. A Pan rzek do niego: Chc, bd oczyszczony. I natychmiast ustpi od niego trd. Pan za 40 rzek do niego: Odszedszy po ka si kapanom360. . 41a dokonawszy ofiary za oczyszczenie 41b jak nakaza Mojesz361 41c nie grzesz wicej362 . . . do Niego usilnie 2 Recto kusili Go mwic363: 45 Nauczycielu Jezu, wiemy, e od Boga przyszede364, to bowiem, co czynisz wiadczy365 o wszystkich prorokach. Powiedz wic
Por. J 7, 44; 10, 39. Por. J 7, 30; 10, 39; 8, 20. 357 Por. J 7, 30n.; 8, 20. 358 Por. J 10, 39; k 4, 30. 359 Por. k 10, 34. 360 Por. Mk 1, 40-44; Mt 8, 1-4; k 5, 12-14. Trdowaty oczyszczony powinien pokaza si kapanowi a nie kapanom (Kp 14, 1n.). 361 Por. Kp 14, 2-32. 362 J 5, 14; 8, 11. 363 Por. Mt 19, 3; Mk 10, 2; Mt 22, 35; k 10, 25. 364 Por. J 3, 2. 365 Por. J 3, 2; 5, 36; 10, 25.
355 356

4. FRAGMENTY EWANGELII NIEKANONICZNYCH

141

nam: godzi si krlom odda wa to, co naley si wadzy. Mamy oddawa 50 im czy te nie? Jezus poznawszy zamysy366 ich, wzburzony367 rzek do nich: Czemu Mnie nazywacie us tami waszymi nauczycielem, a nie jestecie pos uszni temu, co mwi?368 Dobrze Izajasz prze 55 powiedzia o was mwic: Lud ten czci Mnie swoimi wargami, serca ich natomiast s daleko od dalone ode Mnie i na prno czcz Mnie nie przestrzegajc moich przykaza369 2 verso 60 .........................370 . . a poniewa oni odma wiali wobec jego dziwnego dania 65 wtedy Jezus, ktry szed, zatrzyma si na brzegu rzeki Jordanu i wycignwszy sw pra wic zaczerpn wody . . . i zasia na wod ziarno 70 i wtedy . . woda . . i wypenio si, e wo bec nich wydaa owoc . wielki ... 75 ........

Por. Mt 22, 15-22 ; Mk 12, 13-17; k 20, 20-26. Por. Mk 1, 43. 368 Por. Mt 7, 21; k 6, 46n. 369 Iz 29, 13, por. Mt 15, 7-9; Mk 7, 6n. 370 Tekst zniszczony mgby pozostawa w zwizku z nastpujcymi tekstami: Mt 17, 19; 21, 21; k 17, 4n.; J 12, 24; Iz 32, 20.
366 367

142

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

c. Papirus berliski inw. 11. 710


(P.Berl. 11. 710)
Datacja tekstu niepewna, prawdopodobnie pochodzi z VI-VII w. Tekst pochodzi by moe z krgw manichejskich, na co wskazywaaby uwaga w. Augustyna371. Po raz pierwszy w Ewangeliach apokryficznych spotykamy termin Rabbi w odniesieniu do Jezusa, co by moe wskazuje na pniejsze pochodzenie tekstu, ktry nawizuje do J 1, 45-57.

Natanael wyzna i powiedzia: Rab bi, Panie, Ty jeste Synem Boym. Odpowiedzia mu Rabbi i rzek: Natanaelu, krocz w socu. Odpo 5 wiedzia Natanael i rzek: Rab bi, Panie, Ty jeste Barankiem Boym, ktry gadzi grzechy wiata372. Odpowiedzia mu Rabbi i rzek. .

d. Papirus z Fayum
(P.Fay.)
Tekst opublikowany w 1885 pochodzi prawdopodobnie z II/III w. Co do pochodzenia opinie s sprzeczne: ma to by Urtext ewangelii synoptycznych, fragment jakiej Ewangelii, poczenie skrconych tekstw Mt 26, 30-34 i Mk 14, 2630 na uytek kaznodziei, fragment harmonii ewangelicznej. Tekst rni si nieco od Ewangelii synoptycznych, jest on jednak za krtki na podjcie dyskusji.

w chwili wejcia, jak powiedzia, wszyscy tej nocy zgorszycie si wedle tego, co jest napisane: Uderz pas terza i rozprosz si owce373. Odpowia dajc Piotr: Choby wszyscy, [ale] nie ja. M wi Jezus: Nim kogut dwakro zapieje, trzykro ty dzi si Mnie zaprzesz374.
De haeresibus 46, 6, CCL 46, 314. J 1, 29. 36. 373 Za 13, 7. 374 Por. Mk 14, 26-30, par.
371 372

4. FRAGMENTY EWANGELII NIEKANONICZNYCH

143

e. Papirus kairski nr 10. 735


(P.Cair. 10. 735)
Fragment pnego papirusu (VI/VII w.), wydany w 1903 r. Wydaje si, e nie jest to fragment Ewangelii, ale jakiego kazania. Recto mwi o ucieczce do Egiptu (por. Mt 2, 13), verso parafrazuje scen zwiastowania (k 1, 36).

Recto Anio Paski powiedzia: Jzefie, powstawszy we Maryj, on sw i uchod do Egiptu....... 5 wszelki dar i jeli........ przyjaci jego wedle ............. krla.... 10 ..... Verso . . niech ci bdzie wytumaczone. On za, naczelny wdz [anielski] mwi do Dziewicy: Oto Elbieta, krewna twoja, po 15 cza i w szstym jest miesicu ta, ktra bya nazywana bezpodn. W szstym miesicu, to jest Toth matka pocza wic Jana. trzeba byo, aby ogosi najpierw naczelny wdz [anielski] Jana, sug poprzedzajce 20 go swego Pana przyjcie. .........

f. Papirus Oksyrhynchos (X) 1224


(P.Oxy. 1224)
Tekst wydany w 1914 r., datowany na pocztek IV w. Pochodzi z kodeksu z ponumerowanymi stronami. Papirus jest bardzo zniszczony. Nie jest moliwa identyfikacja tekstu. Logion ww. 12n. bywa uwaany za autentyczny Jezusa.

144

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

s. 175 uczeni w Pimie i faryze usze i kapani spogldajc na Niego oburzali si, e z grzesz 5 nikami ley [przy uczcie], porodku nich. A Jezus usyszawszy to rzek: Zdrowi nie potrzebuj lekarza, lecz375. s. 176 . . i mdlcie si 10 za swych nieprzyjaci. Bo kto nie jest przeciwko wam, jest z wami376 i kto dzi jest daleko, jutro znajdzie si blisko was.

g. Papirus Merton 51
(P.Mert. 51)
Tekst wydany w 1959 r., pochodzcy z III w., jest prawdopodobnie fragmentem homiletycznym, by moe homilii egzegetycznej. Tekst nie ma cech heretyckich.

cay lud i celnicy usyszawszy to uznali dobro Boga wyznawajc swoje grzechy377 ale faryzeusze nie zostali ochrzczeni378 przez Jana i wol Boga i przykazanie Boga odrzucili379 jak i Bg ich odrzuci

Por. Mt 9, 12; Mk 2, 16n. Por. Mt 9, 12; Mk 2, 16n. 377 Por. 1 J 1, 9. 378 Por. k 7, 30. 379 Por. Mk 7, 9.
375 376

4. FRAGMENTY EWANGELII NIEKANONICZNYCH

145

zy za czowiek ze zego przynoszc zy owoc przynosi jakby ze zego ze drzewo 15 i gdy wylecie z dob rego skarbu serca dobra nie zginie [dobry owoc]380 jego. Czy nie wzywacie mnie Panie, Panie a nie czynicie tego, co mwi, ani pro 20 roka mwicego nie suchacie381.
10

380 381

Por. k 6, 45; Mt 12, 35. Por. k 6, 46.

146

C. Inne tradycje pozakanoniczne dotyczce Jezusa

W tym rozdziale przytaczamy kilka tekstw zawierajcych staroytne tradycje pozakanoniczne dotyczce Jezusa i Maryi. W miar bowiem postpu bada nad apokryfami pojawiaj si coraz nowe teksty, z ktrych niektre mog siga bardzo dalekiej staroytnoci, nawet I w., jak np. podany tu frg. WnbIz czy Testimoniw. Przedstawiamy tu po pierwsze teksty wystpujce w utworach chrzecijaskich; niektre z nich omwiono ju w ANT 3, a mianowicie fragmenty z Wniebowstpienia Izajasza, z Listu Apostow, z Wyroczni sybiliskich oraz teksty nowe: fragment Testimoniw oraz Od 19 spord d Salomona. Te fragmenty naleaoby uzupeni niej podanymi fragmentami dotyczcymi Maryi zawartymi w ZapBart 2, 20 oraz 4, 61. Drug grup stanowi fragmenty gnostyckie zawarte w Baruchu i w Pistis Sofia. Stanowi one ciekawy punkt porwnania z tradycjami Ewangelii kanonicznych. Teksty obu grup pochodz z I-III w. Trzeci grup stanowi fragmenty o Jezusie pochodzce ze rodowiska judaistycznego, zazwyczaj nowsze, majce znaczenie o tyle, o ile pokazuj nam nieprzychyln recepcj postaci Jezusa w tradycji ydowskiej. Nie podajemy tu natomiast bardzo ciekawego tekstu, jakim jest Toledot Jeszu, poniewa, po pierwsze, tekst w wersji, ktr posiadamy jest duo nowszy (cho moe oczywicie zawiera dawne elementy), a po drugie, objto tekstu i komentarza przekraczayby moliwoci niniejszego tomu. Czwarta grupa pism to fragmenty pism muzumaskich mwice o Jezusie i przekazujce Jego sowa, w pierwszym rzdzie zawarte w Koranie, uzupenione przez komentarze z tradycji islamu, a take wybr agrafw wybranych z dzie pisarzy muzumaskich. Niestety, nie jestemy w stanie da wyboru apokryfw stosunkowo czsto cytowanych przez pisarzy muzumaskich, szczeglnie komentatorw Koranu.

1. NAJSTARSZE TRADYCJE CHRZECIJASKIE

147

1. Najstarsze tradycje chrzecijaskie382 a. Zbir Testimoniw z I w. [?]


(przekad ks. M. Starowieyski)
Testimonia to zbiory cytatw Pisma witego a take i innych, zebrane w celu prowadzenia dyskusji, zazwyczaj z ydami. Zestaw cytatw skierowanych do Szymona Maga w Dziejach Piotra (24, 1) powsta, wedug E. Norelli, ju na przeomie I i II w383. W tym zestawie jest podkrelona bosko Chrystusa, ktrej wiadectwem jest dziewictwo Maryi. Ten argument: czenie dziewictwa z bstwem Chrystusa znajdujemy u Ignacego Antiocheskiego, pisarza z przeomu I i II w. 384 wiadectwa tu podane znajdziemy rozwinite w najstarszych utworach wspominajcych o Maryi.

Piotr rzek: Niech spadnie anatema na twoje [Szymona Maga] sowa o Chrystusie. Ty miae odwag tak powiedzie, podczas gdy mwi Prorok: [1] Kt opowie Jego rd385, i inny Prorok: [2] Widzielimy Go, a nie mia on ksztatw ani pikna386 i [3] W czasach ostatecznych zrodzi si Dziecko z Ducha witego, Jego Matka nie zna ma i nikt nie owiadcza, e jest Jego ojcem387. I znowu mwi: [4] Zrodzia i nie zrodzia388. I znowu [5] To nie maa sprawa walczy przeciw wam. Oto dziewica pocznie w onie389. I inny jeszcze Prorok mwi o uczczeniu Ojca [matki]390: [6] Nie usyszelimy Jego krzyku ani nie interweniowaa akuszerka391. Inny jeszcze Prorok mwi:

W opracowaniu tekstw wykorzystalimy rwnie G. Schneider, Evangelia infantiae apocrypha, Fontes Christiani 18, Freiburg 1995. 383 E. Norelli, La Vergine Maria negli apocrifi, w: Maria. Vergine, Madre, Regina, a cura di C. Leonardi, A. Degl'Innocenti [Roma 2000]. 384 Efez 7, 2; 18, 2; 19, 1; Trall 9, 1; Smyrn 1, 1. 385 Iz 53, 8. 386 Iz 53, 2. 387 Tekst niewiadomego pochodzenia. 388 Apokryf Ezechiela. Por. Tertulian, De carne Christi 23, 3, CCL 2, 914; Klemens Aleksandryjski, Strom. 7, 16; Epifaniusz, Haer . 30, 30. 389 Iz 7, 13n. Pocztkowe sowa pochodz z LXX. 390 Dwa warianty tekstu. Ojca chodzi o Boga. 391 Tekst niewiadomego pochodzenia. Por. WnbIz 11, 14; Klemens Aleksandryjski, Strom. 7, 16; Hieronim, C. Helvidium 8. Podobnie w ProtEwJk.
382

148

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

[7] Nie jest zrodzony z ona kobiety, ale zstpi z miejsca niebiaskiego392 i [8] Kamie odama si bez dziaania mczyzny i uderzy we wszystkie krlestwa393

b. Z Wniebowstpienia Izajasza (WnbIz)


(przekad ks. S. Kur, opracowanie ks. R. Zarzeczny SJ)
Tekst WnbIz stanowi ciekawy przykad staroytnej tradycji (z pocztku II w.), najprawdopodobniej niezalenej od Mt 1, 18-25, ktra interpretuje w inny sposb fakty tam opisane. Celem autora jest wykazanie, e Jezus nie wcieli si, ale tylko si pojawi. Nawet gdy ssie piersi, czyni to tylko po to, by nie wzbudzi podejrze. Maryja i Jzef rozpoznaj natur dziecitka, ktre si objawio (bez adnego zwizku z ci Maryi), ktrej nie poznaj mieszkacy Betlejem; podkrelone jest dziewictwo Maryi, zwizane jednak z bezcielesnoci Syna te fragmenty wic maj charakter typowo dokecki. Ciekawy jest zwizek tego tekstu z Aktami Piotra ( Actus Vercellensis 24). Drugi fragment opisuje w sposb plastyczny wstpienie Umiowanego do nieba. Szerzej o WnbIz i jego teologii w ANT 3.
ZIEMSKIE LOSY CHRYSTUSA. 11 . 1. Potem ujrzaem: anio, ktry rozmawia ze mn, ktry mnie prowadzi, rzek mi: Pojmij, Izajaszu, synu Amosa, gdy dlatego zostaem posany394 od Boga. 2. Ja za ujrzaem niewiast z rodu proroka Dawida395, ktrej na imi Maryja396. A bya dziewic i zostaa polubiona mowi, ktremu na imi Jzef, ciela397; on take by z nasienia i rodu Dawida sprawiedliwego, ktry by z Betlejem judzkiego398. 3. I przyszed do swego przeznaczenia. Gdy za zostaa polubiona, zostaa znaleziona brzemienn i Jzef ciela chcia j odesa. 4. Ale anio Ducha zjawi si w tym wiecie i potem Jzef nie odesa jej, ale strzeg Maryj, a sam nie wyjawi nikomu tej sprawy399. 5. Nie zblia si do Maryi i zachowa j jako dziewic wit, cho bya brzemienna. 6. I nie mieszka

Tekst niewiadomego pochodzenia. Podobny do sw Maniego w: Acta Archelai 47. Por. Dn 2, 34. Tekst wykorzystywali czsto Ojcowie, np. Ireneusz, Adv. haer. 3, 21, 7. 394 Por. Dn 9, 22n. 395 Por. Dz 2, 30. O Maryi jako pochodzcej z rodu Dawida zob. Justyn, Dialog 43, 1; 45, 4; 68, 6; 100, 3. 396 Por. Mt 1, 18-25. 397 Por. Mt 13, 55. 398 Por. Mt 2, 1. 399 Por. Mt 1, 18-25.
392 393

1. NAJSTARSZE TRADYCJE CHRZECIJASKIE

149

z ni przez dwa miesice. 7. A po dwch miesicach czasu Jzef by w domu i [take] Maryja jego maonka, oboje tylko sami. 8. Stao si, gdy byli sami, e Maryja spojrzaa swoimi oczami i zobaczya mae dziecko400 i przestraszya si. 9. Potem jak si zmieszaa, jej ono stao si jak byo przedtem, zanim pocza. 10. A gdy jej m Jzef powiedzia do niej: Dlaczego jeste przestraszona? otwary si jego oczy, zobaczy dziecko i wielbi Boga, gdy Pan przyszed do swego przeznaczenia. 11. I doszed do nich gos: Nikomu nie mwcie o tym widzeniu. 12. I rozesza si wie401 o dziecku w Betlejem. 13. I byli tacy, ktrzy mwili: Maryja dziewica urodzia, zanim upyny dwa miesice, od kiedy zostaa polubiona. 14. I mwio wielu: Nie zrodzia, ani nie przysza poona402, nie syszelimy krzyku blu. Byli lepi wszyscy w jego sprawie403 i nikt nie wierzy w Niego404, nie wiedzieli, skd jest405. 15. Zabrali go i przyszli do Nazaretu Galilejskiego406. 16. Ujrzaem, Ezechiaszu i Josabie, mj synu, a mwi take do innych prorokw [tutaj] stojcych, e [to, kim by] zostao ukryte przed wszystkimi niebiosami, wszystkimi wadcami i wszystkimi bogami tego wiata. 17. Widziaem: w Nazarecie ssa jak dziecko, ssa zwyczajnie, aby nie by rozpoznanym407 . 18. Kiedy dors, czyni wielkie znaki i cuda w ziemi Izraela i w Jerozolimie. 19. Potem Obcy408 pozazdroci mu i pobudza synw Izraela przeciw niemu, gdy nie wiedzieli, kim on jest 409; wydali go410 krlowi411,
Por. Iz 11, 6 LXX; dla caej sceny zob. Iz 53, 2 LXX. Podobna myl w EwDzac 16(75)-19(82). 401 Dosownie: i powiedziany by gos; por. Iz 66, 67; cytowane take przez Justyna, Dialog 85, 8. 402 Por. ProtEwJk 19-20; OdSal 19, 8; Wj 1, 19; Tertulian, De carne Christi 23, 3, CCL 2, 914. 403 Por. J 12, 40; Iz 6, 10. 404 Nierozpoznanie prawdziwej natury Zbawiciela i niewiara w Jego misj, tak wrd mieszkacw nieba, jak i ziemi, jest jednym z gwnych motyww teologicznych WnbIz; por. J 5, 38; 7, 5; 16, 9. 405 Por. J 9, 29. 406 Por. Mt 2, 23. 407 Take odywianie si w przypadku Zbawiciela zdaje si by zwizane jedynie z koniecznoci ukrywania niebiaskiej natury. Inaczej w k 24, 41-43; Ignacy, Smyrn. 3, 3; PsJustyn, De res. 9, gdzie jedzenie jest argumentem za posiadaniem ciaa. Wedug Marcjona ciao Chrystusa posiadao tak sam natur jak ciao aniow, ktrzy objawili si Abrahamowi (por. Rdz 18; Tertulian, Adv. Marc. 3, 8-9). 408 Nazwy tej uywa Justyn, Dialog 30, 2n.; Tradycja Apostolska 20; DzJ 66. 409 Por. J 1, 10; 16, 3, Dz 3, 17; l Kor 2, 8. 410 Por. Iz 53, 6 LXX; Mt 10, 4; 20, 18n.; Dz 3, 13; 1 Kor 11, 23. 411 Por. Oz 10, 6 LXX. By moe idzie tu o krla Heroda, por. EwPt l.
400

150

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

ukrzyowali go, sprawili, e zstpi przed anioa412, ktry jest w Szeolu. 20. W Jerozolimie wic widziaem, gdy go krzyowali na drzewie, 21. a take, jak po trzecim dniu zmartwychwsta i pozostawa [przez jaki czas]. 22. Powiedzia mi anio, ktry mnie prowadzi: Zrozum to, Izajaszu! Widziaem [go], kiedy rozsya dwunastu apostow i wstpi. WNIEBOWSTPIENIE. 23. Ja to widziaem, by na firmamencie i nie przemieni si na ich obraz, a widzieli go wszyscy anioowie firmamentu413 i Szatan i oddali mu pokon. 24. By tam wielki smutek, gdy mwili: Jake to, nasz Pan zstpi do nas, a my nie pojlimy chway414, ktra bya na nim, ktr widzimy spoczywajc na nim od szstego nieba? 25. Wstpi do drugiego nieba i nie przemieni si, ale wszyscy anioowie, ktrzy byli po prawej i po lewej stronie, i tron porodku, 26. oddawali mu pokon i wielbili go mwic: Jake nasz Pan pozostawa ukryty, podczas gdy zstpowa, i nie poznalimy? 27. Tak samo wstpi do trzeciego [nieba] i tak samo wielbili go i mwili; 28. i do czwartego nieba, i do pitego, i tak samo mwili. 29. Tylko modlitwa uwielbienia bya jedna i nie zmieniaa si w nastpstwie. 30. Ujrzaem, gdy wstpi do szstego nieba, oddali mu pokon i wielbili go, 31. a we wszystkich niebiosach wzmagaa si modlitwa uwielbienia. 32. Ujrzaem go, jak wstpi do sidmego nieba, a wielbili go wszyscy sprawiedliwi i wszyscy anioowie. Ujrzaem wwczas, e zasiad po prawicy Wielkiej Chway415, tej, o ktrej wam powiedziaem, e nie mogem oglda chway. 33. Ujrzaem take Anioa Ducha witego, jak zasiada po lewicy416, 34. anioa, ktry mi powiedzia: Izajaszu, synu Amosa, uwalniam ci, bo zaprawd s to wielkie sprawy, gdy ogldae to, czego nie oglda [aden] syn ciaa. 35. Wracaj do swojej szaty417, a speni si twoje dni i wtedy przybdziesz tutaj. 36. Te rzeczy ujrzaem.

W niektrych rkopisach jest aniow. Por. l Tm 3, 16. 414 Por. J 1, 14. 415 Por. Ps 110, 1; l Kor 15, 25. 27; Rz 8, 34, Dz 5, 3; Ef 1, 20; Kol 3, 1; Hbr 1, 3; 8, 1. 416 Podobnie w traktacie gnostyckim O pocztku wiata (NHC II 5, 105, 24-32) 417 A wic do ziemskiego ciaa.
412 413

1. NAJSTARSZE TRADYCJE CHRZECIJASKIE

151

c. Z Listu Apostow (ListAp)418


(przekad ks. S. Kur)
List Apostow zosta przedstawiony w ANT 3. Tu podajemy krtki zestaw dotyczcy faktw z ycia Chrystusa poczynajc od opisu zstpienia na ziemi Chrystusa preegzystujcego; ostatnim etapem tej wdrwki jest wejcie w ono Maryi pod postaci archanioa Gabriela. Chrystus stosunkowo czsto by przedstawiany w literaturze pierwszych wiekw, szczeglnie apokryficznej, jako anio. Dalej mamy streszczenie Jego ycia, w ktrym przedstawia dane Ewangelii w nieco innym porzdku i kontekcie ni czyni to Ewangelie kanoniczne.

zwiastowa Maryi? . Powiedzielimy Mu: Tak, Panie. Odpowiedzia i rzek nam: Czy nie przypominacie sobie, e przedtem powiedziaem wam, e staem si dla aniow jak anio? Powiedzielimy Mu: Tak, Panie. Rzek nam: Wtedy, w postaci archanioa Gabriela ukazaem si Maryi Dziewicy i mwiem do niej, a jej serce przyjo i uwierzya, umiechna si420, a Ja, Sowo, wszedem do niej i staem si ciaem 421, i Ja sam byem wysannikiem siebie samego, w postaci anioa tak czyniem, a potem powrciem do mego Ojca []. BOE NARODZENIE. 3 (14) Pan Bg, Syn Boy wierzymy: [to jest] Sowo, ktre stao si ciaem422 ze witej Dziewicy Maryi; w jej onie by noszony, z Ducha witego [poczty]423 i nie z dzy ciaa, lecz z woli Boga narodzi si424, zosta owinity w pieluszki w Betlejem425, objawi si, wychowa si i wzrs w naszych oczach. DZIECISTWO. 4 (15). Oto co uczyni nasz Pan Jezus Chrystus, ktry zosta oddany przez Jzefa i sw Matk, Maryj, aby uczy si pisma. Jego nauczyciel powiedzia mu w czasie nauki: Powiedz alfa! Odpowiedzia i rzek mu: Powiedz mi najpierw ty, co to jest beta. Zaprawd prawdziwym faktem jest to, co si dokonao426.
419

ZWIASTOWANIE. 14 (25) Czy wiecie, jak Gabriel przyszed i

14(24), ANT 3, 33. Por. k 1, 26-38, Pres 46n. 420 Por. Rdz 18, 12-15; OrSib 8, 466nn. 421 Por. J 1, 14. 422 J 1, 14. Autor podkrela rol wcielenia przeciw doketom. 423 Por. Mt 1, 20. 424 Por. J 1, 13. 425 Por. k 2, 7. 426 Por. EwTmDz 6; 14, 2, par; PsMt 38. w. Ireneusz autorstwo tego fragmentu przypisuje heretykom markozjanom (Adv. haer. 1, 20).
419

418

152

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

YCIE PUBLICZNE. 5 (16). Potem byo wesele w Kanie Galilejskiej; zaproszono Go z Jego Matk i Jego brami i przemieni wod w wino427. Wskrzesza umarych. Sprawi, e paralitycy chodzili; wyprostowa rk temu, ktry mia j usch428. Kobieta, ktra cierpiaa na krwotok dwanacie lat, dotkna kraju Jego szaty i wyzdrowiaa od razu. Gdy zastanawialimy si i podziwialimy peen chway czyn, ktry zdziaa, rzek do nas: Kto Mnie dotkn? Powiedzielimy Mu: Panie, z powodu cisku ludzie dotknli Ci. Odpowiedzia i rzek nam: Wiem, e moc wysza ze Mnie. Wwczas stana przed nim ta kobieta, odpowiedziaa Mu i rzeka: Panie, to ja dotknam Ci. Odpowiedzia i rzek jej: Id, wiara twoja uzdrowia ci429. Potem guchym uczyni, e syszeli, lepym, e widzieli, wypdza duchy z tych, ktrych opanoway, trdowatych oczyszcza. Duch Legion, ktrego mia pewien czowiek, przy spotkaniu Jezusa zawoa i rzek: Zanim nadszed dzie naszej zguby, przyszede, aby nas wypdzi. Skarci go [i] rzek mu Pan Jezus: Wyjd z tego czowieka nie czynic mu [nic] zego. Wszed duch w wieprze i zanurzy je w morzu, gdzie si utopiy430. Nastpnie chodzi po morzu; powiay wiatry, a On je skarci i fale morza si uspokoiy431. Gdy nie mielimy denara, my Jego uczniowie, rzeklimy Mu: Co uczynimy z celnikiem? Odpowiedzia i rzek nam: Jeden spord was niech zarzuci wdk na gbi, niech wycignie ryb, a znajdzie w niej denara; dajcie go celnikowi za Mnie i za siebie432. Potem, gdy nie mielimy chleba [w dostatecznej iloci, bo] tylko pi chlebw i dwie ryby, kaza usi ludziom ich liczba sigaa piciu tysicy bez dzieci i niewiast podalimy im kawaki chleba, nasycili si i zostao jeszcze; odnielimy dwanacie penych koszw uomkw433, pytajc i mwic: Czym jest tych pi chlebw? Jest to obraz naszej wiary w odniesieniu do wielkiego chrzecijastwa, to jest wiary w Ojca, wadc caego wiata, w Jezusa Chrystusa, naszego Zbawiciela, w Ducha witego Parakleta, w wity Koci i w odpuszczenie grzechw434 []
427

Por. J 2, 1-11. W rozdziale tym podano typowy dla apokryfw katalog cudw

Jezusa. Por. Mt 12, 13. k 8, 43-48. 430 Por. Mk 5, 9-13, par. 431 Por. Mt 8, 23-27, par. 432 Por. Mt 17, 24-27. 433 Por. Mt 14, 17-21. 434 Krtkie wyznanie wiary w piciu artykuach zawierajcych tajemnic Trjcy, wiar w wity Koci i w odpuszczenie grzechw.
428 429

1. NAJSTARSZE TRADYCJE CHRZECIJASKIE

153

MKA I ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA CHRYSTUSA. 9 (20). To wiemy, e zosta ukrzyowany w dniach Piata Poncjusza i ksicia Archelaosa435, e zosta ukrzyowany pomidzy dwoma otrami436. Razem z nimi zdjto Go z drzewa krzya. Zosta pogrzebany w miejscu, ktre nazywa si Qaranio437, gdzie poszy trzy niewiasty: Sara, Marta i Maria Magdalena438; niosy olejek, aby wyla na Jego ciao439, paczc i smucc si z powodu tego, co zaszo; zbliyy si do grobu i znalazy kamie [tam], gdzie go odsunito od grobu440; otwary drzwi i nie znalazy Jego ciaa. 10 (21). Podczas gdy smuciy si i pakay, zjawi si im Pan i rzek im441: Nie paczcie, Ja jestem tym, ktrego szukacie; niech pjdzie tylko jedna z was do waszych braci i powie im: Chodcie, powsta nasz Mistrz z martwych. Przysza Maria do nas i powiedziaa nam, a my rzeklimy jej: Co nam i tobie, niewiasto?442 Czy ten, ktry umar i zosta pogrzebany, moe y? Nie uwierzylimy jej wic, e nasz Zbawiciel powsta z martwych443. Potem wrcia ona do naszego Pana i powiedziaa Mu: Nikt z nich nie uwierzy mi w Twoje zmartwychwstanie. Rzek jej: Niech idzie ktra inna z was, aby im to powiedzie. Przysza Sara i przyniosa nam t wiadomo, a zaprzeczylimy jej. Wrcia do naszego Pana i powiedziaa Mu [to samo], co Maria. 11 (22). Potem rzek Pan do Marii i do jej sistr444: Pjdmy [wic] i my do nich. Przyszed i zasta nas ukrywajcych si; wtpilimy i nie wierzylimy, wyda nam si zjaw445 i nie wierzylimy w to, e to On. A to by On. Tak przemwi do nas: Chodcie, nie bjcie si, ja jestem waszym mistrzem, ktrego ty, Piotrze, wypare si trzy razy do czasu, kiedy kogut zapia446; czy i teraz jeszcze si mnie zaprzesz? Poszlimy do Niego, za-

Anachronizm: Archelaos, etnarcha Judei panowa w latach: 4 przed Chr. do 6 po Chr. Por. k 23, 33; J 19, 18. 437 Od gr. kranion czaszka, czyli wzgrze czaszki. 438 Por. Prs 47-49. Sara posta nieznana; Marta nie pojawia sie w Ewangeliach przy opisach Zmartwychwstania. 439 Por. Mk 16, 1 440 Por. Mk 16, 4. 441 Nastpujcy tu opis rni si znacznie od zawartych w Ewangeliach kanonicznych. 442 J 2, 4 (w innym kontekcie w Kanie). 443 Por. Mk 16, 11; k 24, 11. 444 Nie wiemy, czy idzie o znaczenie przenone czy autor ma na myli rzeczywiste krewne Maryi. 445 Por. k 24, 37. 446 Por. Mt 26, 34. 69-75.
435 436

154

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

stanawiajc si i wtpic, e to On. Rzek do nas: Dlaczego wtpicie? Dlaczego nie wierzycie? Czy nie wiecie, e to ja jestem, ktry to mwiem wam o moim ciele, mojej mierci i mym zmartwychwstaniu? A ebycie wiedzieli, e to Ja jestem, Piotrze w sw rk do przebicia moich rk, a Ty, Tomaszu, do [przebicia] mojego boku447. Ty za Andrzeju, patrz czy moja stopa depce ziemi i czy zostawia lad, gdy zapisane jest u Proroka: Zjawa za, zy duch, nie ma ladu na ziemi448. 12 (23). My za dotykalimy Go, [aby si przekona], e naprawd zmartwychwsta w ciele. Potem upadlimy na twarz przed Nim449, bagalimy i przepraszalimy Go za to, e nie uwierzylimy w Niego. Nastpnie powiedzia nam nasz Pan i Zbawiciel: Wstacie, objawi wam to, co na ziemi i co nad niebiosami i wasze zmartwychwstanie, to w krlestwie niebios, dla ktrego posa Mnie mj Ojciec, abym wprowadzi [do niego] was i tych, ktrzy we Mnie wierz.

d. Z d Salomona, Oda 19
(przekad ks. M. Starowieyski)
Ody Salomona stanowi zbir 42 utworw zachowanych czciowo po syryjsku, grecku i koptyjsku. Powstay one w wieku II, prawdopodobnie jako utwory liturgiczne, w jzyku syryjskim, cho problem jzyka d nie jest dotd ostatecznie rozwizany. Ody Salomona s pisane jzykiem penym symboli i niejasnym. Tak si ma rzecz z niniejszym utworem. Na pocztku mamy do czynienia z opisem trynitarnej liturgii niebiaskiej (karmienie mlekiem), nastpnie autor mwi o zrodzeniu dziewiczym, zarwno nowego wiata, jak i Jezusa syna Dziewicy, ktrej nie dotkny ble rodzenia i ktra zrodzia nie z woli ma. Tekst przeoono z tumaczenia francuskiego M. J. Pierre oraz niemieckiego M. Lattke450. MLEKO OJCA I NARODZENIE SYNA
1.

Ofiarowano mi kielich mleka I wypiem go w sodkoci i agodnoci Pana

Por. J 20, 24-29. Prs 55. Por. Kommodian, Carmen apologeticum 5, 564, CSEL 15, 1897, 152. DzJ 93. Niezalenie od trudnoci w interpretacji tego tekstu idzie tu o silne podkrelenie materialnej realnoci wcielenia. 449 Por. Mt 17, 7. 450 O Odach por. SWPW 175n.
447 448

1. NAJSTARSZE TRADYCJE CHRZECIJASKIE

155

2.

3. 4. 5.

6. 7.

8. 9. 10.

11.

Syn jest kielichem Tym, co daje mleko, jest Ojciec Tym, co od Niego bierze Duch witoci. Jego [Ojca] piersi byy wypenione Nie trzeba byo, aby jego mleko zostao wylane Duch wity otworzy jego ono451 Zmiesza mleko z obu piersi Ojca Da je wiatu zmieszane Cho on tego nie wiedzia452, Ci, co je otrzymuj453 w peni Znajduj si na prawicy454. ono Dziewicy poczo, Macica otrzymaa, ona porodzia Dziewica staa si matk wrd wielkiej mioci455. Staa si brzemienna, zrodzia Syna I nie cierpiaa456. A to nie byo bez powodu Nie potrzeba jej byo akuszerki Bo On j oywia. Zrodzia jak mczyzna, z wasnej woli457, Zrodzia jako przykad, I otrzymaa w mocy Umiowaa zbawienie Zachowaa w sodyczy, Okazaa w majestacie. Alleluja.

Aluzja do J 1, 18? Aluzja do J 1, 10? 453 Aluzja do J 1, 12? 454 Por. Mt 25, 33. 455 Tekst cytuje Laktancjusz, Divinae institutiones 4, 12, 3, CSEL 19, 310. 456 O blach rodzenia por. PsMt 13, 3. 457 Por. Rdz 3, 16; J 1, 13.
451 452

156

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

e. Z Wyroczni Sybilliskich (OrSib)


(przekad W. Appel)
Prezentowany tekst zawiera poetyck parafraz fragmentu k 1, 26-38. Jest on wzity z VIII ksigi Wyroczni, w ktrej znajduj si teksty zarwno ydowskie, jak i chrzecijaskie. Pochodzi z II/III w., a wic jest nieco pniejszy od tego z WnbIz oraz z fragmentu Barucha . Szerzej o Oracula Sibyllina w ANT 3, 334353; tekst w przekadzie W. Appela, poszerzony w stosunku do tam podanego fragmentu.

ZWIASTOWANIE W czasach najnowszych za ziemi odmieni, gdy z ona dziewicy Marii przyszed na wiat i nowe wiato wydoby. Z niebios zstpujc, posta na siebie przyj czowiecz458. Najpierw wic Gabriel mocarn sw posta objawi459, 460 po czym archanio sowem si ozwa do czystej niewiasty: Przyjmij Boga twym nieskalanym onem, dziewico. Rzek tak Bg i ask wypeni czyst niewiast; j za te sowa wprawiy w zdumienie i trwog zarazem460, staa wic drca, a serce sposzone w jej piersi si tuko 465 burzc myli, bo gos posyszaa zupenie nieznany. Pniej wszake w gos j ucieszy i wzbudzi w niej rado; wwczas umiech461 weselny rumiecem zabarwi jej lica, radej przysz radoci i zbonym tchnieniem natchnionej. Lk j opuci, a Sowo naonczas zapado w jej ono, 470 z czasem ciaem si stao462 yjcym pod piersi matczyn; posta czowiecza powstaa i tak dziewiczo poczty chopiec si zrodzi; cud to ogromny dla ludzi miertelnych. cud za aden dla Boga Rodzica i Syna boskiego. Ziemia z wielk radoci witaa to dzieci malekie,
456

Por. Flp 2, 6. Por. k 1, 26. 460 Por. k 1, 29. 461 Por. Rdz 18, 12 (Sara); ProtEwJk 17, 2. 462 Por. J 1, 14.
458 459

1. NAJSTARSZE TRADYCJE CHRZECIJASKIE

157

675

wszechwiat cze mu oddawa, a tron na niebiosach si cieszy. Nowa za jasna gwiazda, prorocza, rozbysa dla mdrcw463, W obie za dzieci w pieluszkach464 pobonym si ukazao Strom wow i kz, a take owiec pasterzom465; Tak Betlejem Sowa stao si Bo ojczyzn466.

Por. Mt 2, 2; Lb 24, 17. Por. k 2, 7. 12. 16. 465 Por. k 2, 8-17. 466 Por. Mt 6, 1; Mt 13, 54 ojczyzn Jezusa nazwane jest Nazaret.
463 464

158

2. Najstarsze tradycje gnostyckie

a. Z Barucha Justyna gnostyka


(przekad i opracowanie ks. M. Starowieyski)
Baruchowi, dzieu Justyna gnostyka (II w.), przytoczonemu przez Hipolita (Refutatio 5, 29-32), brakuje rysw doketyzmu, mamy natomiast typowy adopcjonizm: duch boski z rozkazu anioa Barucha (ktremu pozostaje wierny) zstpuje na Jezusa, zwyczajnego czowieka, dwunastoletniego pasterza (by moe mamy tu aluzj do obrazu dobrego pasterza) dla zbawienia czowieka czyli ducha w nim uwizionego. Gdy Jezus umiera na krzyu, dusza oddziela si od ducha i ciaa i wstpuje do niebios.

29. Na koniec zosta posany Baruch467 za dni krla Heroda468, znw zesany na d przez Elohima, i uda si do Nazaretu, znalaz Jezusa, syna Jzefa i Maryi pascego owce469, dwunastoletniego chopca470, i ogosi Mu od pocztku wszystko, co zdarzyo si za przyczyn Edema i Elochima, i co miao si zdarzy potem, i rzek: 30. Wszyscy prorocy przed Tob471 upadli. Sprbuj tedy, Jezusie, synu czowieczy, nie da si doprowadzi do upadku i go ludziom nauk (logos), i nie im wie o Ojcu i o Dobrym, i wznie si do Dobrego, i zajmij tam miejsce wraz z Elohimem, ojcem nas wszystkich472. 31. Jezus usucha anioa i rzek: Panie, wszystko wykonam, i gosi. Naas chcia take i jego doprowadzi do upadku, lecz nie by zdolny, albowiem [Jezus] pozostawa wierny Baruchowi.
Baruch (hbr. bogosawiony) anio Elohima, ktrego przeciwstawieniem jest Naas (hbr. w). 468 Por. k 1, 5. 469 Por. J 10, 11-16; 21, 16. 470 Por. k 2, 42. 471 Por. J 10, 8. 472 Por. Ps 110, 1.
467

2. NAJSTARSZE TRADYCJE GNOSTYCKIE

159

Wtedy Naas wpad w gniew, poniewa nie mg go doprowadzi do upadku i sprawi, e ukrzyowano Jezusa. Ten za zostawi ciao Edemowi [ciao ziemsko-psychiczne] na drzewie [krzya] i wstpi w gry do Dobrego. 32. A do Edema rzek: Niewiasto, masz syna twego 473 to znaczy psychicznego i ziemskiego czowieka474 . Sam natomiast przekaza ducha w rce Ojca475 i dotar do Dobrego476.

b. Z Pistis Sofia (PisS)


(przekad i opracowanie ks. Roman Szmuro)
Teksty tumaczone znajduj si w I Ksidze dziea Pistis Sofia. Pistis Sofia to tytu trzech pierwszych ksig Kodeksu Askewianus (rozdz. 1-135), w ktrych zostay spisane rozmowy Jezusa z uczniami i uczennicami (zwaszcza z Janem i Mari Magdalen) dwanacie lat po zmartwychwstaniu. Pismo to pierwotnie zredagowane w jzyku greckim, zachowao si w caoci w dialekcie saidzkim jzyka koptyjskiego. Pochodzi od gnostykw zamieszkaych w Egipcie i powstao w drugiej poowie III wieku. Pierwszy tekst (7-8) przedstawia cudowne poczcie Jana Chrzciciela w terminologii gnostyckiej na podstawie zaoe kosmologii i soteriologii Walentyniana. Autor apokryfu podkrela w tym akcie rol Jezusa, ktry zaczerpn moc od Maego Jao, aby przekaza j Janowi. O nawizaniu do Starego Testamentu wiadczy wspomnienie proroka Eliasza, ktrego dusza po wdrwkach poprzez sfery eonw trafia do ona Elbiety. Jan Chrzciciel mia by Eliaszem, o ponownym przyjciu ktrego niektrzy byli przekonani. Drugi tekst (61) ilustruje akt zstpienia Ducha witego na Jezusa. Maryja opowiada histori tego wydarzenia Jezusowi. Kiedy Jezus z Jzefem pracowali, do Maryi zstpi Duch wity, ktry pragn ujrze Jezusa. Maryja zauwaya wielkie podobiestwo swego syna do przybyego gocia. Lkajc si nagego opuszczenia domu przez Ducha, przywizaa go do ka. Pobiega do miejsca, w ktrym przebywali Jezus z Jzefem. Wezwaa ich. Wrciwszy do domu, zastali przywizanego do ka Ducha. Podczas spotkania nastpio zjednoczenie osoby Ducha i Jezusa. Stali si jednym. To urokliwe opowiadanie daje wyraz gnostyckiemu przekonaniu o braku peni bstwa, ale i peni czowieczestwa w Jezusie.
Por. J 19, 26. Por. 1 Kor 15, 44-49. 475 Por. k 23, 46. 476 Przekad zasadniczo wzity z K. Rudolf, Gnoza, Krakw 1975, 132, jednak przerobiony na podstawie tekstu greckiego w wydaniu M. Markovica, PTS 25, 1986, 207.
474 473

160

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

W rozdziale 62 PisS znajdujemy ciekaw interpretacj Psalmu 84 w zastosowaniu do narodzin, chrztu Jezusa oraz do nawiedzenia w. Elbiety; t egzegez spotkamy w tradycji patrystycznej. Teksty powysze zawieraj typowe gnostyckie pojcia techniczne, ktrych w tym tomie nie jestemy w stanie wyjani; odsyamy wic do prac specjalistycznych477.

a. O poczciu Jana Chrzciciela478


7. 6. I kiedy wchodziem do wiata, wszedem do rodowiska archontw sfery479, i przyjem posta Gabriela, Anioa eonw. Archonci eonw nie rozpoznali Mnie480. Lecz myleli, e jestem anioem Gabrielem. Stao si bowiem, e kiedy wszedem do rodka archontw eonw, na rozkaz Pierwszej Tajemnicy481 spojrzaem w kierunku wiata ludzi. Znalazem Elbiet, matk Jana Chrzciciela482, zanim go jeszcze pocza. I rzuciem (zasiaem) moc, ktr otrzymaem od Maego Jao, Dobrego, ktry jest w rodku483, aby (Jan) mia si gosi przede mn i przygotowa moj drog, i chrzci wod przebaczenia484. I ta moc bya w ciele Jana. 7. I ponadto w miejsce duszy archontw, ktr powinien otrzyma, znalazem dusz proroka Eliasza485 w eonach sfery. I wziem go, wziem jego dusz i zaniosem j do Dziewicy wiata, a ona daa swoim Odbiorcom. A oni zanieli do sfery archontw i wrzucili j w ono Elbiety. 8. I moc Maego Jao, ktry jest w rodku, i dusza proroka Eliasza zczyy
O Pistis Sophia por. SWPW 187. PisS 12, 2-14, 6. 479 Sfera w kosmologii gnostyckiej stanowia jedn z czci wiata eonw. Pistis Sofia wyrnia sfer pierwsz i drug, ktre zamieszkiwali archonci, por. Pistis Sophia , a cura di Luigi Moraldi, Milano 1999, 18. 480 Por. 1 Kor 2, 8; WnbIz 11, 24-28. 481 Pierwsza Tajemnica wg kosmologii gnostyckiej wchodzia w skad przestrzeni znajdujcych si wok Boga Najwyszego. Z Pierwszej Tajemnicy bray pocztek wszelkie emanacje. Bya doskonaym obrazem Niewypowiedzianego. Zarzdzaa wiatem. Zbawia wiat od wadzy archontw. Bya to Tajemnica majca wgld do wewntrz, podczas gdy Jezus by Tajemnic majc wgld na zewntrz, tame, 15. 482 Por. k 1, 57-80. 483 Wg kosmologii gnostyckiej May Jao zamieszkiwa Miejsce rodka, s to pojcia typowe dla kosmologii gnostyckiej; szerzej o nim L. Moraldi, dz. cyt., 16. Por. Ireneusz, Adv. haer. 1, 5, 3; 1, 7, 4; Hipolit, Refutatio 6, 32, 8. 484 Por. Mt 3, 11; 11, 10; Mk 1, 2-4; k 7, 27. 485 Por. Hipolit, Refutatio 8, 10, 2.
477 478

2. NAJSTARSZE TRADYCJE GNOSTYCKIE

161

si w ciele Jana Chrzciciela. Kiedy wam powiedziaem, e Jan stwierdzi: Ja nie jestem Chrystusem486, wycie wtpili i odpowiedzielicie mi, e w Pimie jest napisane: Zanim Chrystus przyjdzie, Eliasz przyjdzie przed nim i przygotuje jego drog487. Gdy mi to powiedzielicie, odpowiedziaem wam: Eliasz rzeczywicie przyszed i przygotowa wszystko, jak jest napisane, a oni uczynili mu tak jak chcieli 488. 9. I kiedy stwierdziem, e nie zrozumielicie tego, co wam mwiem o duszy Eliasza, ktra zczya si w Janie Chrzcicielu, odpowiedziaem wam otwarcie, twarz w twarz: Jeli chcecie przyj Jana Chrzciciela, on jest Eliaszem, o ktrym powiedziaem, e przyjdzie489. 8. 1. Jezus kontynuowa sowami, mwic: Stao si po tym, na rozkaz Pierwszej Tajemnicy, spojrzaem znowu na wiat ludzi. Znalazem Maryj, ktra jest nazywana moj matk wedug ciaa materialnego. Powiedziaem do niej w typie Gabriela. I kiedy zwrcia si w gr do mnie, zrzuciem jej pierwsz moc, ktr otrzymaem od Barbelo490, ktra jest ciaem, ktre nosiem w grze491. 2. W miejsce duszy zrzuciem jej moc, ktr wziem od Wielkiego Sabaoth, ktry jest w miejscu prawym492. I dwanacie mocy dwunastu zbawcw Skarbca wiata493, ktre otrzymaem od dwunastu sug, ktrzy s w rodku, zrzuciem do Sfery archontw.

b. Zwiastowanie494
61. 3. Maryja odpowiadajc rzeka: Mj Panie, odnonie do sowa, za pomoc ktrego twoja Moc prorokowaa poprzez Dawida:
J 1, 20. Por. Mt 17, 10. 488 Por. Mt 17, 11n. 489 Por. Mt 11, 14. 490 Imi eskiego eonu, ktry sta u pocztku wszystkich rzeczy. Jemu objawi si Niewidzialny Ojciec. Barbelo staa si matk wszystkich yjcych, ktre od niego pochodz poprzez kolejne pary eonw, por. DPAC, 474. Por. Ireneusz, Adv. haer. 1, 29, 1; Epifaniusz, Haer. 25, 2-5. 491 Por. k 1, 26-38. 492 Wielki Sabaoth wg kosmologii gnostyckiej jedna z szeciu osb Miejsca rodka zwany te ojcem Jezusa, PisS, s. 16. Por. Ireneusz, Adv. haer. 1, 30, 5; Orygenes, C. Celsum 6, 31. 493 Skarbiec wiata stanowi pierwsze miejsce wiata czystego wiata. Dwanacie Mocy dwunastu Zbawcw stanowio cz skadow Skarbca wiata, tame, 16. 494 PisS 120, 21 122, 2.
487 486

162

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

Zmiowanie i prawda spotkay si, sprawiedliwo i pokj si ucaoway. Prawda z ziemi wyrosa, a sprawiedliwo spojrzaa z nieba495. 4. Twoja Moc prorokowaa tymi sowami o tobie. Kiedy Ty bye maym, zanim Duch zstpi na Ciebie, gdy znajdowae si w winnicy razem z Jzefem, Duch zstpi z gry496, wszed do mnie, do mojego domu. By podobny do Ciebie, ja go nie poznaam i mylaam, e to jeste Ty. Duch mi powiedzia: Gdzie jest mj brat Jezus, abym Go spotka? 5. Gdy mi to powiedzia, byam zmieszana. Mylaam, e jest to jaka zjawa, (ktra przysza), aby mnie kusi. Wziam Go, przywizaam do nogi ka mojego domu, aby uda si do was do wsi, do ciebie i do Jzefa, do winnicy, ktr Jzef grodzi. 6. Gdy usyszae, jak opowiadaam (o wydarzeniu) Jzefowi, uradowae si z tego i zapytae: Gdzie jest, abym mg Go zobaczy? Czy mog poczeka w tym miejscu? Ale Jzef, usyszawszy te sowa, zadra. Wyszlimy i weszlimy do domu i znalelimy Ducha przywizanego do ka. Patrzylimy na Ciebie i na Niego. Stwierdzilimy podobiestwo Ciebie do Niego. Przywizany do ka zosta uwolniony. Obj ciebie i ucaowa Ci. Rwnie Ty ucaowae Go i stalicie si jednym.

495 496

Por. Ps 85, 11n. Por. Mk 1, 10, par.

163

3. Teksty z tradycji hebrajskich dotyczcych Jezusa


(przekad i opracowanie ks. Krzysztof Bardski)

Teksty dotyczce Jezusa przekazane przez najstarsz tradycj ydowsk moemy zaliczy do swoistego rodzaju apokryfw. Ich pna datacja497 jak rwnie liczne niecisoci historyczne oraz sprzecznoci wynikajce z porwnania z innymi rdami pozbawiaj je wikszej wartoci historycznej, tym niemniej pozwalaj przyjrze si, jak posta Jezusa bya postrzegana przez pierwotny judaizm. Jest to obraz negatywny. Jezus uwaany jest za heretyka, czarnoksinika, bawochwalc, ktremu przypisywano sprzeniewierzenie si Prawu Mojeszowemu i co wicej, zawieraj one niewybredne ataki na Jego pochodzenie i na Matk. Pniejsze teksty redniowieczne np. Toledot Jeszu 498 przedstawi Jezusa w barwach jeszcze ciemniejszych. Gwnym adresatem polemiki s tzw. minim, czyli judeochrzecijanie oraz ydzi sympatyzujcy z chrzecijastwem499. Ciekaw wersj ycia Jezusa podawan przez ydw w IX w. podaje Agobard z Lyonu w De Iudaicis superstitionibus, PL 104, 87n.

1. Na tych, ktrzy wedug Prawa winni s mierci, nie urzdza si zasadzek, z wyjtkiem publicznych zwodzicieli. Co naley uczyni? Trzeba zapali wiec w izbie wewntrznej, za wiadkw umieci w izbie zewntrznej, aby mogli go widzie i sysze, lecz by on ich nie widzia. Wtedy ten, ktrego przedtem usiowa uwie, mwi mu: Powtrz prosz to, co przedtem powiedziae, tu prywatnie. Wtedy jeli on to powie, ten odwodzi go:
497 Ostateczna redakcja Talmudu Babiloskiego, w ktrym zawarta jest wikszo przytoczonych przez nas wiadectw, pochodzi z VI-VII w. 498 Por. J. P. Ossier, L'Evangile du Ghetto ou comment les Juifs se racontaient Jsus, Paris 1984. 499 Tumaczenia z jz. hebrajskiego dokonano na podstawie: The CD-rom Judaic Classics Library, Institute for Computers in Jewish Life and Davka Corporation 1995.

164

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

Jake bymy opucili naszego Boga, ktry jest w niebie i suyli bokom? Jeli na te sowa nawrci si i opamita, to dobrze, jeli za powie: to jest nasz obowizek i tak naley czyni wwczas wiadkowie z zewntrz syszc go, poprowadz go do sdu i ukamienuj. Tak zrobili synowi Stady w Lod i powiesili go [Jezusa] w wigili wita Paschy. w syn Stady znany by te jako syn Pandiry. Rzek bowiem Rabbi Chasda: Mem jego matki by Stada, za jej kochankiem Pandira500. Inni mwi, e jej maonkiem by Pafus, syn Jehudy. Mwi te, e jego matk bya Stada, czyli Miriam, ktra trudnia si jak si zdaje ukadaniem wosw kobiet501. Tak mwi w Pumbedicie502. Ona to ucieka od swego ma503. 2. Nasi rabini nauczali: Niech lewa rka odpycha, lecz prawa niech zaprasza do powrotu. Nie jak Eliasz, ktry odpycha Gehaziego obiema rkoma504 i nie jak Rabbi Joszua syn Perahji, ktry odtrca Jezusa Nazarejczyka obiema rkoma505. 3. Gdy krl Janneusz506 dokona rzezi rabinw, Rabbi Joszua, syn Perahji wraz z Jezusem uciek do Aleksandrii w Egipcie507. Skoro ponownie nasta pokj, Szymon syn Szetacha napisa do niego: Ode mnie, witego Miasta Jeruzalem, do ciebie, Aleksandrio Egipska, siostro moja. Mj m
500 Imi Pandira/Pantera pochodzi prawdopodobnie ze zego odczytania gr. Iesus ho Parthenou (Jezus syn Dziewicy). Zarzut o nieprawoci pochodzenia zawarty w Talmudzie jest stosunkowo pny: Jezus stan przed Sanhedrynem, ktry nie osdza ludzi nieprawego pochodzenia (por. Pwt 23, 3). Zarzut ten zna Celsus (koniec II w.), por. Orygenes, Przeciw Celsusowi, 1, 32. 34. 69, prze. S. Kalinkowski, Warszawa 1986, 57-59, 85, por take noty. Zna go Tertulian, De spectaculis 30, 6, CCL 1, 253, wystpuje w apokryfach (EwNik 2, 3nn.). Jan Damasceski w De fide orthodoxa 4, 14, PG 96, 1156n. uwaa, e dziadek Maryi nazywa si Pantera. Por. dalsze losy tej historii w legendzie muzumaskiej, niej s. 170n. 501 Aram. mageddela oznacza ukadaczk wosw. Moe chodzi o znieksztacone imi Marii Magdaleny. 502 Miasto niedaleko Bagdadu, pomidzy Tygrysem a Eufratem, gdzie dziaaa wana szkoa rabinistyczna, czsto wzmiankowana w Talmudzie Babiloskim. 503 Talmud Babiloski, Traktat Sanhedrin 67a. Fragmentu nie ma w cenzurowanych wydaniach Talmudu. Por. nr 5. 504 Tradycja bliej nieznana. 505 Od sw i nie rozpoczyna si tekst, ktrego brakuje w ocenzurowanych wydaniach Talmudu, ktre drukowano w kr ajach chrzecijaskich, gdzie publikacja ksiek bya poddana cenzurze kocielnej. Talmud Babiloski, Traktat Sanhedrin 107b. 506 Anachroniczny kontekst historyczny, gdy krl Janneusz panowa w latach 104-78 przed Chr. 507 Por. Mt 2, 16-18 i 2, 13-15.

3. TEKSTY Z TRADYCJI HEBRAJSKICH DOTYCZCYCH JEZUSA

165

mieszka u ciebie, wic jestem zrozpaczona. Na to on wsta, wyruszy w drog i przyby do pewnej gospody, gdzie okazano mu wielkie wzgldy. Rzek: Jaka pikna jest ta aksania 508! Na to [Jezus] powiedzia: Rabbi, jej oczy s zaropiae. Odrzek: Nikczemniku! Brak ci opamitania!. Zagrzmia czterema setkami trb509 i wykl Jezusa. Jezus wielokrotnie przychodzi do niego i prosi go: Przyjmij mnie!, lecz on nie zwraca na niego uwagi. Pewnego razu, gdy Rabbi Joszua odmawia modlitw Szema510, Jezus stan przed nim. Wwczas chcia go przyj i skin na niego. Jezus myla, e chce go odpdzi, wic poszed, postawi pionowo ceg i odda jej pokon. auj tego, co uczynie! rzek Rabbi Joszua. Odpar: Tego nauczyem si od ciebie: Jeli kto grzeszy i innych nakania do grzechu, nie jest w stanie aowa. Mistrz mwi: Jezus Nazarejczyk uprawia magi i zwodzi Izraela51 1. 4. Gdy Rabbi Eleazar zosta wypuszczony na wolno po aresztowaniu z powodu zarzutu herezji, odczuwa gbok zgryzot512. Wwczas jego uczniowie przyszli, by podnie go na duchu, lecz on nie przyjmowa pocieszenia. Rabbi Akiba513 odwiedzi go i rzek: Rabbi, by moe kto spord odszczepiecw 514 powiedzia ci co, co ty uznae za suszne. Odrzek: Na niebiosa! Przypominam sobie! Pewnego razu szedem gwn ulic Seforis, gdy podszed do mnie czowiek imieniem Jakub z Kefar Sekania515 i powiedzia mi sowa kogo-tam516, ktre podobay mi si, mianoTermin dwuznaczny oznaczajcy gospod oraz kobiet pracujc w gospodzie. Wyraenie oznaczajce uroczyste ogoszenie wyroku. Rabbi Joszua potpia Jezusa, gdy uwaa Go za czowieka mylcego tylko o kobietach, i ktry ponadto przypisuje takie mylenie rwnie swemu nauczycielowi. 510 Modlitwa skadajca si z tekstw Pwt 6, 4-9; 11, 13-21 i Lb 15, 37-41, odmawiana w ramach modw porannych i wieczornych. Nazwa pochodzi od pierwszych sw Szema Israel Suchaj Izraelu. 511 Talmud Babiloski, Traktat Sanhedrin 107b. Fragmentu nie ma w cenzurowanych wydaniach Talmudu. 512 Rabbi Eleazar ben Hyrkanos zosta aresztowany podczas przeladowania za cesarza Trajana w 106 r. pod zarzutem wyznawania chrzecijastwa. 513 Rabbi Akiba, wsptwrca Miszny i bohater licznych budujcych opowieci, jest uwaany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli staroytnego judaizmu. Ponis mier mczesk w 135 r. po upadku powstania Bar Kochby, ktrego uwaa za Mesjasza. 514 Hbr. minim (dosownie: gatunki, rodzaje) oznacza sekt, w szczeglnoci za odnosi si do judeo-chrzecijan. 515 Przypuszczalnie Siknin w Galilei. Niektrzy identyfikuj t posta z Jakubem, synem Alfeusza (Mk 3, 18) lub Jakubem Modszym (Mk 12, 40). 516 Hbr. peloni (kto tam, jaki czowiek, niejaki) w niektrych kontekstach odnosi si do Jezusa, ktrego imienia nie wspominao wiele staroytnych tekstw hebrajskich, zgodnie
509 508

166

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

wicie: Nie zaniesiesz do domu Pana Boga Twego, zarobku nierzdnicy, jak zapaty dla psa517, c wic naley z nim zrobi? Odpowiedziaem: Owszem, nie wolno przeznaczy go na ten cel. Rzek do mnie: Skoro nie wolno zoy go w ofierze, to czyby naleao go zniszczy? Powiedziaem: W takim razie, na co naley je wyda? Odpar: Naley zbudowa za nie anie i ustpy. Odrzekem: Susznie powiedziae, gdy umkn mi z pamici zakaz przywiadczenia sowom odszczepieca. Gdy spostrzeg, e potwierdziem jego sowa, doda: Tak powiedzia kto-tam: To, co pochodzi z nieczystoci niech bdzie przeznaczone dla nieczystoci, gdy powiedziano: Z zapaty nierzdnicy s zgromadzone i w zapat dla nierzdnicy si obrc518; niech zostanie zatem przeznaczone na ustpy publiczne. Sowa te spodobay mi si i dlatego zostaem zaaresztowany pod zarzutem herezji519. 5. Naucza si, e Jeszu520 zosta powieszony w wigili wita Paschy 521. Czterdzieci dni przed wykonaniem wyroku herold ogosi: Ma zosta ukamienowany, gdy uprawia magi 522 i wzywa Izraela do apostazji. Jeli ktokolwiek ma co do powiedzenia w jego obronie, niech wystpi i wstawi si za nim! Skoro jednak nikt nie stan w jego obronie, zosta on powieszony w wigili wita Paschy. 6. Pewien odszczepieniec rzek do Rabbi Haniny: Czy wiesz ile lat y Balaam523? Odrzek: Nie zostao to okrelone, lecz skoro napisano, e m krwawy i podstpny nie doyje poowy swoich dni524, to zapewne y
z interpretacj skrconej formy imienia Jezusa Jeszu, ktrej poszczeglne litery odczytywano jako inicjay zdania Immach szemo we-zikro niech jego imi i pami zostan wymazane. 517 Pwt 23, 19. 518 Mi 1, 7. 519 Midrasz Kohelet Rabbah, ad Koh 1, 24. Podobny przekaz: Talmud Babiloski, Traktat Awoda Zarta 16b; Jalkut Szimoni, ad Mi 1 i Prz 5, 8. 520 Pogardliwy skrt imienia Jezusa. Niektre rkps ma j w tym miejscy Jeszu ha-nocri (Jezus Nazarejczyk). 521 W cenzurowanych wydaniach Talmudu czytamy tylko to zdanie, caa cz przytoczonego przez nas tekstu znajduje si w rkopisach lub wydaniach wspczesnych. 522 Zarzut uprawiania magii stawiany Jezusowi i Jego apostoom pojawia si stosunkowo czsto w literaturze apokryficznej (np. EwNik 1, 1) i funkcjonowa on jeszcze w XVI w. skoro zwalcza go gwatownie Marcin Luter (Vom Schem Hamphoras und vom Geschlecht Christi, 1543). 523 Balaam (por. Lb 22, 21-35), ktry widzia gorzej ni jego olica jest podawany w ST jako przykad zego proroka i mistrza (P . J. Achteweimer, Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999, 80). Wielokrotnie w Talmudzie pod imieniem Balaama kryj si aluzje do Jezusa.

3. TEKSTY Z TRADYCJI HEBRAJSKICH DOTYCZCYCH JEZUSA

167

trzydzieci trzy lub trzydzieci cztery lata. Ten potwierdzi: Osobicie znam Dzieje Balaama525, gdzie napisano: Ndzny Balaam mia trzydzieci lat, gdy Pinchas Zoczyca zabi go526. Mar, syn Rabiny, rzek do swoich synw: W odniesieniu do tych, ktrzy nie maj udziau w wiecie przyszym, nie powinnicie powoywa si na teksty Biblii, z wyjtkiem niecnego Balaama. Wszystko, co zostao napisane o nim, naley interpretowa na jego niekorzy527. 7. Rabbi Eleazar przekaza mdrcom nastpujc nauk: Syn Stady przywiz z Egiptu zaklcia magiczne [zapisane] w naciciach na jego skrze. Odrzekli mu: On by gupcem, a od gupca nie naley wymaga wiadectwa. w syn Stady znany by te jako syn Pandiry528. 8. Rabbi Abahu rzek: Jeli jaki czowiek powie ci: Jestem bogiem kamie. Jeli powie: Jestem Synem Czowieczym w kocu poauje tego. Jeli powie: Wstpuj do nieba bd to sowa, ktrych nie speni529. 9. Matka Szalom, ona rabbi Eleazara i siostra rabbi Gamaliela530, miaa za ssiada pewnego filozofa, o ktrym mwiono, e nie jest przekupny. Chcc wystawi go na prb, przyniosa mu zot lamp, stana przed nim i rzeka: Chc mie udzia w spadku po moim ojcu. Odrzek: Wic podzielcie si. Na to rzek [rabbi Gamaliel]: Nasze prawo nakazuje, e gdzie jest syn, tam crka nie dziedziczy531. Ten odpar: Od czasu waszego wygnania z ziemi [Izraela], prawo Mojesza zostao zastpione inn ksig532, w ktrej napisano: Syn i crka dziedzicz po rwno. Nastpnego dnia rabbi Gamaliel przyprowadzi libijskiego osa i rzek: Przeczytaj na kocu ksigi, gdzie napisano: Nie przyszedem znie prawa Mojesza ani

Por. Ps 55, 24 Przypuszczalnie Ewangelie. 526 Aluzja do niegodziwego syna kapana Helego (por. 1 Sm 2, 12nn.). Przypuszczalnie idzie tu o Poncjusza Piata. 527 Talmud Babiloski, Sanhedrin 106b. 528 Talmud Babiloski, Traktat Szabbat 104b. Dalszy cig pokrywa si z: Traktat Sahhedrin 67a. 529 Talmud Jerozolimski, Traktat Taanit 9b. 530 Nauczyciel yjcy w I w, nauczyciel w. Pawa (por. Dz 22, 3), obroca chrzecijan (por. Dz 5, 35-39). Mwiono o nim, e gdy zgas, zgasa te chwaa Tory. 531 Przepis wynikajcy z interpretacji Lb 27, 8. 532 Kodeks Oksfordzki zawiera w tym miejscu: Ewangeli.
524 525

168

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

doda niczego do prawa Mojesza533, a wanie tam jest napisane, e gdzie jest syn, tam crka nie dziedziczy. Kobieta rzeka [do rabbi Gamaliela]: Niech twoje wiato janieje jak lampa. Rabbi Gamaliel za powiedzia: Przyszed osio534 i przewrci lamp535. 10. Niedola nie przystpi do ciebie536 to znaczy, e nie przera ci ani ze sny ani ze myli. Plaga nie przybliy si do twego namiotu537 to znaczy, e nie bdziesz mia syna lub ucznia, ktry by wobec wszystkich przypali swoj straw538 jak Jezus Nazareczyk539. 11. Przydarzyo si rabbi Eleazarowi ben Dama, e uksi go w. Przyszed do niego Jakub z Kefar Sama540, by uzdrowi go w imi Jezusa, syna Pandiry, lecz rabbi Iszmael nie pozwoli mu. [Jakub] rzek: Udowodni ci, e On [Jezus] i mnie moe uzdrowi. Nie zdy jednak, gdy Eleazar ben Dama umar. Rzek rabbi Iszmael: Szczliwy jeste, Eleazarze ben Dama, gdy w pokoju odszede ze wiata, bowiem nie zburzye ogrodzenia, ktre wznieli mdrcy541, jak jest napisane: Kto burzy ogrodzenie, tego uksi w542. Czyby wic w go nie uksi? Owszem, nie uksi go ten w, ktry pozbawia udziau w przyszym wiecie543. 12. Jezus mia piciu uczniw: Mattaj, Naqaj, Necer, Buni i Toda. Gdy Mattaj zosta postawiony przed sdem, rzek: Czy Mattaj powinien zosta stracony? Przecie napisano: Kiedy przyjd i ujrz oblicze Boe?544 Oni odrzekli: Tak, Mattaj ma zosta stracony, gdy napisano: Kiedy on umrze i zginie imi jego?545 Gdy przyprowadzono Naqaja, rzek: Czy
Por. Mt 5, 17nn. Przypuszczalnie ironiczna aluzja do Jezusa. 535 Talmud Babiloski, Traktat Szabbat 116a-b. 536 Ps 91, 10. 537 Ps 91, 10. 538 W yraenie oznaczajce sprzeniewierzenie si tradycji. 539 Talmud Babiloski, Traktat Sanhedrin 103a. W niektrych wydaniach ostatnie sowa zostay pominite. 540 Prawdopodobnie Jakub z Kefar Sekania, por. frg. 4. 541 Aluzja do tzw. ogrodzenia wok Tory, czyli przepisw i tradycji, ktre nie znajduje si w Prawie Mojesza, lecz zostay wprowadzone, by zabezpieczy przed niebezpieczestwem przekroczenia przykaza Prawa. Zob. Pirqe Awot 1, 1. 542 Koh 10, 8. 543 Talmud Jerozolimski, Traktat Szabbat 77a. 544 Ps 42, 3. Imi Mattaj oznacza po hebr. kiedy?, by moe idzie tu o ewangelist Mateusza lub o apostoa Macieja. 545 Ps 41, 6.
533 534

3. TEKSTY Z TRADYCJI HEBRAJSKICH DOTYCZCYCH JEZUSA

169

Naqaj powinien zosta stracony? Przecie napisano: Nie wydasz wyroku mierci na niewinnego546. Oni odrzekli: Tak, Naqaj ma zosta stracony, gdy napisano: Niewinnego zabija w ukryciu547. Gdy przyprowadzono Necera, rzek: Czy Necer powinien zosta stracony? Przecie napisano: Wypuci odrol z jego korzeni548. Oni odrzekli: Tak, Necer ma zosta stracony, gdy napisano: Jeste wyrzucony ze swego grobu jak cierwo obrzydliwe549. Gdy przyprowadzono Buniego, rzek: Czy Buni powinien zosta stracony? Przecie napisano: Syn mj pierworodny550. Oni odrzekli: Tak, Buni ma zosta stracony, gdy napisano: Ja zabij twego syna pierworodnego 551. Gdy przyprowadzono Tod, rzek: Czy Toda powinien zosta stracony? Przecie napisano: Psalm, dzikczynienie552. Oni odrzekli: Tak, Toda ma zosta stracony, gdy napisano: Kto skada Mi ofiar dzikczynn, ten cze mi oddaje 553.

546 Wj 23, 7. Imi Naqaj nawizuje hbr. naqi niewinny. Prawdopodobnie idzie tu o Nikodema. 547 Ps 10, 8. 548 Iz 11, 1. Imi Necer oznacza po hbr. odrol lub ci erwo. 549 Iz 14, 19. 550 Wj 4, 22. Imi Buni nawizuje do hbr. beni mj syn. 551 Wj 4, 23. 552 Ps 100, 1. Imi Toda oznacza po hbr. dzikczynienie. 553 Ps 50, 23.

170

4. Teksty o Jezusie u pisarzy muzumaskich

a. Z Koranu
(opracowanie ks. Rafa Markowski, ks. Marek Starowieyski)
Fundamentem religii islamu jest Al Kitab Allach, Ksiga Boga, czyli Koran. W przekonaniu wyznawcw islamu, Koran jest objawieniem Boym przekazanym za porednictwem proroka Mahometa, objawieniem penym i doskonaym, przywracajcym wiatu czyst wiar w Jedynego Boga. Zgodnie z doktryn muzumask islam jest trzecim wielkim przejawem tradycji abrahamowej, po judaizmie i chrzecijastwie. Dlatego objawienie koraniczne bardzo czsto nawizuje do treci ksig biblijnych, podkrelajc, e s to ksigi objawione przez Boga. Jednake islam twierdzi, e objawienie zawarte w Torze, jak rwnie w Ewangelii zostao wypaczone przez samych wyznawcw judaizmu i chrzecijastwa. Std potrzeba Koranu, ktry w wietle doktryny muzumaskiej jawi si jako ostatnie ju objawienie Boe w dziejach ludzkoci, a ktrego zadaniem jest dopenienie wczeniejszych objawie oraz przywrcenie czystego monoteizmu. Podobiestwa Koranu do Biblii wystpuj zarwno w zakresie wielu zagadnie dogmatycznych, jak rwnie w szeregu wskaza etycznych i przepisw kultu. Owe podobiestwa, w przekonaniu muzumanw, s potwierdzeniem, i ksigi te wyrastaj z tego samego rda, za ich autorem jest Jedyny Bg. Jednak z punktu widzenia religioznawczego, zbieno wielu treci koranicznych wskazuje na pewien synkretyzm religijny Koranu, w ktrym mona odnale elementy doktrynalne judaizmu, chrzecijastwa oraz wielu religii plemiennych Arabii przedmuzumaskiej. Posta Jezusa w islamie otoczona jest wielkim szacunkiem i czci. Zgodnie z doktryn muzumask jest On najwybitniejszym prorokiem sprzed wystpienia Mahometa. Nic wic dziwnego, e Koran powica Jezusowi wiele miejsca. Koran zawiera stosunkowo liczne nawizania do treci Ewangelii, cho brak w nim np. wzmianki o w. Jzefie, przybyciu Magw, rzezi niewinitek (ale te wszystkie tematy rozwija tradycja muzumaska, znajdujemy je w dziele Tabar) i, oczywicie, o mierci i mce Chrystusa; Boe Narodzenie jest potraktowane sumarycz-

4. TEKSTY O JEZUSIE U PISARZY MUZUMASKICH

171

nie. Stosunkowo liczne s rwnie zwizki z apokryfami: z poniszych tekstw wida wpywy ProtEwJk, EwTmDz i EwDzArab. Ewangelie apokryficzne wpyny jednak szczeglnie na tradycj muzumask. Ibn Hicham (IX w.), Tabar (X w.), IbnKhaldun (XV w.)554 i inni wspominaj o licznych cudach Jezusa, o pobycie Maryi w wityni, o zwiastowaniu, itd.; legendy te bywaj bardzo ciekawe i nie mona wykluczy, e w tradycji muzumaskiej bdzie mona znale fragmenty nieznanych apokryfw lub przy ich pomocy znale brakujce ogniwa tradycji zaginionych apokryfw, ktre posiadamy tylko fragmentarycznie555. Materia ten wymaga dokadnego przebadania, ktre moe przynie ciekawe rezultaty, szczeglnie jeli idzie o wiadomoci dotyczce rozprzestrzeniania si apokryfw w krajach, w ktrych powstawa islam i w ktrych si rozwija, a wic od VI wieku. Zwizki Koranu i apokryfw s bezsporne, nie wiemy jednak, czy s to zwizki bezporednie czy porednie, by moe zawarte w ich treci zostay zaczerpnite z tradycji lub folkloru. Podane tu fragmenty wzite z Koranu czy z tradycji nie stanowi wyczerpujcego dossier, a raczej stanowi wyzwanie do podjcia tego interesujcego tematu: stosunku islamu do najstarszej tradycji chrzecijaskiej556.
NARODZINY JANA CHRZCICIELA557. 1. Wspomnienie o miosierdziu twe-

go Pana wzgldem Jego sugi Zachariasza [] Powiedzia on: Panie mj! Moje koci osaby, a gowa rozjania si siwizn. A ja, nigdy nie byem, Panie mj, w modlitwie do Ciebie nieszczliwy. Oto obawiam si moich bliskich po mojej mierci558. A moja ona jest bezpodna. Daj mi wic od Ciebie nastpc! On bdzie po mnie dziedziczy; on bdzie dziedzicem rodu Jakuba. Panie mj! Znajd w nim upodobanie! O Zachariaszu! Oto My obwieszczamy ci radosn wie syna, ktrego imi bdzie Jan! Nie dalimy tego samego imienia nikomu przedtem559. On powiedzia: Panie mj!
Cytuje ich obficie J. M. Abd-el-Jail, La vie de Marie selon le Coran et l'Islam, w: Maria, Etudes sur la Sainte Vierge, 1, Paris 1949, 183-211 555 Ciekawe warianty legend o mce Paskiej i o ukrzyowaniu przynosi artyku S. M. Stern, Quotation from apocryphal Gospel in 'Abd-al-Jabbar, JThS 18(1967) 34-57. 556 Koran cytujemy w przekadzie J. Bielawskiego, Warszawa 1986. Przy opracowywaniu tekstw wiele skorzystaem z komentarza tam zamieszczonego; cytowany jest rwnie jako Maria artyku J. M. Abd-el-Jail, por. Bibliografia (dalsza literatura). Koran i apokryfy: por. D. Sidersky, Les origines des lgendes musulmanes , Paris 1933 oraz Kroniki Tabar, 2, 86-117, Paris 2001 w przekadzie H. Zotenberga. 557 Teksty te stanowi swoist egzegez k 1, 5-25. O Janie w islamie por. B. Carra de Vaux, Encyclopdie d'Islam, 4, Paris-Leyden 1924, 1211n.; o Zachariaszu, B. Heller, tame 1270. 558 Obawa przed zagarniciem przez nich dziedzictwa. 559 Por. k 1, 61.
554

172

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

Jake ja bd mia syna, skoro moja ona jest bezpodna, a ja osignem ju podeszy wiek starca. Powiedzia on: Tak bdzie! Powiedzia twj Pan: To jest dla Mnie atwe. Ja stworzyem ci przedtem, kiedy bye niczym. Powiedzia: Panie mj! Uczy jaki znak! Rzek: Oto mj znak dla ciebie: nie bdziesz mwi do ludzi przez trzy noce, bdc zdrowym. Wyszed on wtedy z sanktuarium, do swojego ludu i zasugerowa im: Gocie chwa rano i wieczorem! O Janie! Trzymaj Ksig560 mocno! Dalimy mu mdro, kiedy by maym chopcem; i wspczucie pochodzce od Nas, i czysto. By on bogobojny, by dobry dla swoich rodzicw; nie by tyranem, buntownikiem. Pokj mu: w dniu, kiedy si urodzi, w dniu, kiedy bdzie umiera, w dniu, kiedy bdzie wskrzeszony do ycia!561 2. Wtedy Zachariasz pomodli si do swego Pana i powiedzia: Panie mj! Obdaruj mnie, od Siebie, wspaniaym potomstwem. Ty przecie syszysz modlitw. I ogosili mu anioowie, kiedy on stojc modli si w sanktuarium: Bg obwieszcza ci radosn wie o Janie. On potwierdzi sowo od Boga562; bdzie szlachetnym panem, czystym i prorokiem wrd sprawiedliwych! Zachariasz powiedzia: Panie mj! Jak ja mog mie syna, kiedy ju osignem podeszy wiek, a moja ona jest bezpodna? Bg powiedzia: Tam bdzie! Bg czyni, co chce! On powiedzia: Panie mj, uczy jaki znak! Powiedzia: Oto twj znak: nie bdziesz mwi z ludmi przez trzy dni inaczej, jak tylko przez gesty. I wspominaj twego Pana wielekro, i wysawiaj go wieczorami i rankami!563
NARODZINY MARYI. Bg wybra Adama i Noego, rodzin Abrahama i rodzin Imrana564 ponad wiaty! jako potomstwo jednych od drugich. Zaprawd, Bg jest syszcy, wszechwiedzcy! Oto powiedziaa ona Imrana: Panie mj! Ja powicam Tobie to, co jest w moim onie. Przyjmij wic ode mnie, wszak Ty jeste Syszcy, Wszechwiedzcy565! A kiedy Czyli Tor. 19, 2-15, 363-365. 562 Idzie tu o Chrystusa-Sowo, por. 3, 45 i 4, 41; a wic Sowo powinno by napisane z duej litery. 563 3, 38-41, 66n. 564 Imran ojciec Mojesza i Aarona (Wj 6, 20). Wg Koranu Imran jest ojcem Maryi a Maryja, jej siostra Elbieta, Jezus, Jan Chrzciciel i jego ojciec Zachariasz s nazywani rodzin Imrana. Maryja te bywa nazywana siostr Aarona (19, 28, por. niej przypis 584). Muzumanie podkrelaj ich dziedzictwo duchowe, Bielawski 854. 565 Powicenie Maryi Bogu por. ProtEwJk 4, 1. Wg Baidawiego i innych komentatorw Koranu bezpodna ona Imrana widzc gniazdko ptaszkw z piskltami prosia Boga, by i jej da dziecko; jest to element zaczerpnity z ProtEwJk 3, 1nn, por. D. Sidersky, 136.
560 561

4. TEKSTY O JEZUSIE U PISARZY MUZUMASKICH

173

ona porodzia, powiedziaa: Panie mj! Oto zoyam j istot esk. A Bg wie najlepiej, co ona zoya, przecie rodzaj mski nie jest jak eski. Nazwaam j Mari. I oto oddaj j, j i jej potomstwo, Tobie pod opiek przed szatanem przekltym!566
MARYJA W WITYNI. I przyj j jej Pan przyjciem piknym, i zaopiekowa si ni Zachariasz567. Za kadym razem, jak wchodzi do niej Zachariasz, do przybytku witego, znajdowa u niej zaopatrzenie. Powiedzia: O Mario! Skd to przychodzi do ciebie? Ona powiedziaa: To jest od Boga568. Zaprawd, Bg daje zaopatrzenie, komu chce, bez adnego rachunku! [] To naley do opowiada o tym, co skryte569, ktre tobie objawiamy. Ty nie bye wrd nich, kiedy oni rzucali swoje trzciny, aby rozstrzygn, ktry z nich ma si opiekowa Maryj; i nie bye wrd nich, kiedy si sprzeczali570. ZWIASTOWANIE. 1. I oto powiedzieli anioowie: O Mario! Zaprawd, Bg wybra ciebie i uczyni ci czyst, i wybra ciebie ponad kobietami wiatw. O Mario! Poddaj si pokornie twemu Panu, wybijaj pokony i skaniaj si wraz z tymi, ktrzy si skaniaj! [] Oto powiedzieli anioowie: O Mario! Bg zwiastuje ci radosn wie o Sowie pochodzcym od Niego, ktrego imi Mesjasz, Jezus, syn Marii. On bdzie wspaniay na tym wiecie i w yciu ostatecznym, i bdzie jednym z przyblionych. I bdzie przemawia do ludzi ju w koysce571, a take jako m dojrzay; i bdzie wrd sprawiedliwych. Ona powiedziaa: O Panie mj! Jake bd miaa

3, 33-36, 65n. Podobnie jak ProtEwJk tradycja muzumaska podkrela wyjtkow czysto Maryi: Kady nowo narodzony syn Adama jest dotknity przez Szatana, z wyjtkiem Syna Maryi i Jego Matki (por. Maria 192); i jej dziewictwo, Sura 66, 2, 679: Maria, crka Imrana, ktra zachowaa dziewictwo, wic tchnlimy w ni nieco Naszego Ducha. 567 W ProtEwJk 8, 2n. Zachariasz wystpuje jako arcykapan, ktry oddaje Maryj pod opiek Jzefowi. 568 Maryja bya w wityni karmiona przez anioa, por. ProtEwJk 8, 1, itd. Inne legendy muzumaskie na temat pobytu Maryi w wityni por. Maria 194-196. Wg Kroniki Tabar (2, 90), Zachariasz zobaczy u Maryi w zimie letnie owoce i std wnioskowa, e pokarm ten przynieli jej anieli (por. ProtEwJk 8, 1, objan., Sidersky 136.). 569 Idzie o apokryfy (gr. apokryphos ukryty)? 570 3, 37. 44, 66n. Istnieje legenda muzumaska, ktra mwi, e kapani sprzeczali si midzy sob, ktry z nich ma si zaopiekowa Maryj. Spr rozstrzygnito przez rzucenie trzcin do wd Jordanu; ten, ktrego trzcina wypynie na powierzchni wody, zostanie opiekunem Maryi. Jedynie trzcina Zachariasza wypyna na powierzchni i on zosta jej opiekunem, por. Tabar, Kronika, 2, 89; Bielawski 855. 571 Jezus w apokryfach przemawia w koysce, np. EwDzArab 1.
566

174

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

syna, skoro nie dotkn mnie aden mczyzna?572 Powiedzia: Tak bdzie! Bg stwarza to, co chce! Kiedy On decyduje o istnieniu jakiej rzeczy, to tylko mwi: Bd!573 i to si staje. On nauczy go Ksigi i mdroci, Tory i Ewangelii i uczyni go posacem do synw Izraela574. 2. I wspomnij w Ksidze575 Mari! Oto ona oddalia si od swej rodziny do pewnego miejsca na wschodzie. I oddzielia si od nich zason. Wtedy posalimy do niej Naszego Ducha i on ukaza si jej jako doskonay czowiek576. Powiedziaa: Szukam schronienia u Miosiernego przed tob, jeli jeste bogobojny. On [Gabriel] powiedzia: Ja jestem tylko posacem twego Pana, aby da tobie chopca czystego. Ona powiedziaa: Jak mog mie syna, kiedy nie dotkn mnie aden miertelnik577, ani te nie byam wystpn? On powiedzia: Tak bdzie! Powiedzia twj Pan: To jest dla mnie atwe. Uczynimy z niego znak dla ludzi578 i miosierdzie pochodzce od Nas. To jest sprawa zdecydowana!579
BOE NARODZENIE I UCIECZKA DO EGIPTU. I pocza go, i oddalia si z nim w dalekie miejsce580. I doprowadziy j ble porodowe581 do pnia drzewa palmowego. Powiedziaa: Obym bya umara przedtem; obym bya cakowicie zapomniana! Wtedy bdce u jej stp dziecko zawoao do niej582: Nie smu si! Twj Pan umieci u twych stp strumyk. Potrznij ku sobie pie palmy, ona ci zrzuci wiee, dojrzae daktyle 583. Jedz, pij i daj oczom ochod! A jeli zobaczysz jakiego czowieka, to powiedz: lubo-

Por. k 1, 34. W Surze 3, 59, 69 znajdujemy stwierdzenie nawizujce do patrystycznej typologii: Zaprawd, Jezus jest u Boga jak Adam, co nawizuje do niezwykego powoania obydwu do ycia: Adama z prochu a Jezusa z Dziewicy Maryi, por. Bielawski, 855. 573 Por. Rdz 1, 3nn. 574 3, 42-49, 68n. Wicej o zwiastowaniu i legendach muzumaskich Maria 198-203. 575 To jest w Koranie. 576 Wedug jednej z tradycji, mia on si jej ukaza przy studni, jak w ProtEwJk 11, 1, Por. Maria 201. Anio Gabriel to wedug tradycji muzumaskiej Duch wity, por. Sidersky, 141n. 577 Por. k 1, 34. 578 Por. Iz 7, 14: Dlatego sam Pan da wam znak. 579 19, 6-22, 365. 580 Jaskinia? ProtEwJk 18. 581 O blach porodowych por. PsMt 13, 3. 582 Jezus w koysce przemawia w apokryfach, np. EwDzArab 1. Por. 19, 29; 5, 110. 583 Cud z wytryniciem wody i palmie, ktra si pochyla por. PsMt 20; ANT 300, por. Sidersky 141n.
572

4. TEKSTY O JEZUSIE U PISARZY MUZUMASKICH

175

waam Miosiernemu post, nie bd wic dzi mwi z nikim. I przysza z nim do swego ludu niosc go. Oni powiedzieli: O Mario! Uczynia rzecz niesychan! O siostro Aarona!584 Twj ojciec nie by zym czowiekiem i matka twoja nie bya wystpna. Wtedy ona wskazaa na nie. Oni powiedzieli: Jake bdziemy przemawia do kogo, kto jest w koysce, do maego chopca? On powiedzia: Zaprawd, ja jestem sug Boga! On da mi Ksig i uczyni mnie prorokiem. On mnie bogosawi, gdziekolwiek si znajduj. On nakaza mi modlitw i jamun jak dugo bd y i dobro dla mojej matki. On nie uczyni mnie ani tyranem, ani nieszczliwym. I pokj nade mn w dniu, kiedy si urodziem, w dniu, kiedy bd umiera, w dniu, kiedy bd wskrzeszony do ycia585. To jest Jezus, syn Marii, Sowo Prawdy, w ktr powtpiewaj586. I uczynilimy syna Marii i jego matk znakiem. Dalimy im schronienie na wzgrzu spokojnym i obfitym w rda587.
ZNAKI JEZUSA. 1. Przyszedem do was ze znakiem od waszego Pana. Ja utworz wam z gliny posta ptaka i tchn w niego, i on stanie si ptakiem588. Ja uzdrowi chorego i trdowatego i oywi zmarych za zezwoleniem Boga. Ja wam opowiem, co jecie i co gromadzicie w waszych domach589. Zaprawd, w tym jest znak dla was, jeli jestecie wierzcymi! Ja przychodz potwierdzi prawdziwo tego, co byo przede mn w Torze, i aby uczyni dla was dozwolonym cz tego, co wam byo zakazane. Przyszedem do was ze znakiem pochodzcym od waszego Boga. Bjcie si Boga i suchajcie mnie! Zaprawd, Bg jest moim i waszym Panem! Przeto czcijcie go! To jest droga prosta! A kiedy Jezus poczu u nich niewiar, powiedzia: Kto jest moim pomocnikiem dla sprawy Boga? Powiedzieli Aposto-

584 Por. przypis 564. Maryja bywa utosamiana z Mari, siostr Aarona i Mojesza; wobec tego oczywistego bdu teologowie muzumascy uznali Aarona za jakiego innego czowieka lub te tumaczyli zwrot siostra Aarona jako wywodzca si z rodu Aarona, por. Bielawski 895. 585 Jezus jako dziecko wystpuje w obronie czci swojej matki, por. Maria 204-206. Potpienie oskare skierowanych przeciw Maryi, Sura 4, 156, 121. 586 19, 16-34, 365-367. 587 23, 51, 412. Wiersz, ktry wedle tradycji muzumaskiej mwi o ucieczce Jezusa do Egiptu (Maria 207). 588 Por. EwTmDz 2. 589 Ten sam utwr podkrela wielokrotnie wszechwiedz dziecka Jezus; por. take EwDzArab 50-52.

176

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

owie: My jestemy pomocnikami Boga. My w Niego uwierzylimy. Daj wiadectwo, i jestemy cakowicie poddani, Panie nasz!590 2. Oto powie Bg: O Jezusie, synu Marii! Wspomnij dobro Moj dla ciebie i dla twojej Matki. Oto ja ciebie umocniem Duchem witym, kiedy bdc jeszcze w kolebce przemawiae ju do ludzi jak czowiek dojrza y. I oto nauczyem ciebie Ksigi, mdroci, Tory i Ewangelii. I tworzye z gliny ksztat ptakw za Moim pozwoleniem potem tchne w nie i one stay si ptakami za Moim pozwoleniem i moge uleczy chorego i trdowatego za Moim pozwoleniem. I oto Ja powstrzymaem synw Izraela od ciebie, kiedy przyszede do nich z jasnymi dowodami. I powiedzieli ci spord nich, ktrzy nie uwierzyli: To s czary oczywiste591. Powiedzieli: Zabilimy Mesjasza, Jezusa, syna Marii, posaca Boga podczas gdy oni ani Go nie zabili, ani Go nie ukrzyowali, tylko im si tak zdawao; i zaprawd, ci, ktrzy si rni w tej sprawie, s z pewnoci w zwtpieniu; oni nie maj o tym adnej wiedzy, id tylko za przypuszczeniem; oni Go nie zabili z pewnoci. Przeciwnie! Wynis Go Bg do Siebie! Bg jest potny, mdry! I nie ma nikogo spord ludu Ksigi, kto by nie uwierzy w Niego przed swoj mierci; a w Dniu Zmartwychwstania On bdzie przeciwko nim wiadkiem592.
MIER JEZUSA.

590 3, 49-53, 68n. Por take 61, 14: O wy, ktrzy wierzycie, bdcie pomocnikami Boga, jak powiedzia Jezus, syn Maryi do apostow: Ktrzy bd moimi pomocnikami w drodze do Boga? Apostoowie powiedzieli: My jestemy pomocnikami Boga. Gra sw: nasara chrzecijanie i ansar pomocnicy [z Medyny]. 591 5, 110n., 148. Przypisy jak w punkcie poprzednim. 592 4, 157-159. Teza o tym, e Chrystus nie umar na krzyu jest wzita z nauki doketw, ktrzy uwaali bd e to, co znajdowao si na krzyu, nie byo ciaem Chrystusa, ale zjaw lub te, e w miejsce Jezusa zosta ukrzyowany kto inny: Bazylides (II w.) uwaa, e ukrzyowano Szymona z Cyreny. Sens sw Koranu nie jest jasny, take pord komentatorw Koranu znajdujemy obydwie opinie. Jeli idzie o drug, to jedni sdz, e zosta ukrzyowany Judasz (tez t rozwija EwBarn CCLVInn., ktra j umieszcza ju na pocztku opisu mki) lub jeden z Dwunastu, np. Sergiusz [?], Jozue [Tabar]; inni twierdz, e Judasz pomyli si lub swym pocaunkiem celowo wskaza kogo innego, inni jeszcze uwaaj, e ukrzyowanym by Jezus ben Pandera (por. teksty ydowskie 1) a nie Jezus. Ostatnie zdanie oznacza, e wprawdzie Ludy Ksigi, a wic mahometanie i chrzecijanie wierz, e Jezus Chrystus by czowiekiem, ale mahometanie nie mwi o Nim jako o Bogu; std teza, e On bdzie wiadczy przeciw tym, ktrzy wierzyli w Jego bstwo, na Sdzie Ostatecznym. Podobny motyw, ale o nieco innej treci w ZapB 1, 6: Bartomiej widzi, jak Jezus znika z krzya, aby zej do otchani. Por. Tabar 2, 114.

4. TEKSTY O JEZUSIE U PISARZY MUZUMASKICH

177

INNE TEKSTY. 1. Mesjasz, syn Marii, jest tylko posacem, tak jak ju przed nim byli posacy; a jego Matka bya kobiet wit. Oni oboje przyjmowali poywienie 593.

2. Oto powiedzia Jezus, syn Marii: O synowie Izraela! Jestem wysany od Boga do was, aby potwierdzi prawdziwo tego, co przede mn byo zesane w Torze, i zwiastowa Posaca, ktry przyjdzie po mnie, a ktrego imi Ahmad!594

b. Agrafa u pisarzy muzumaskich


Agrafa muzumaskie pochodz z czasw pnych, po VII w. zazwyczaj z X-XI w. S zawarte przewanie w dzieach mistykw arabskich i wskazuj na oddziaywanie chrzecijastwa na islam. Niektre z nich zawieraj elementy groteskowe (np. Chrystus pozdrawia sowami pokj z tob wieprza, aby jak mwi nie przyzwyczaja jzyka do mwienia za), w innych zawarta jest zapowied przyjcia Mahometa. Niektrym jednak nie mona odmwi pikna; czasami zawieraj przerbki ewangelii dokonane w wiecie muzumaskim. Orientalista hiszpaski, ks. M. Asn y Palacios, ktry zebra agrafa muzumaskie, uwaa, e maj one znaczenie dla poznania ycia Chrystusa; dyskusja, ktra wywizaa si po wydaniu dwch tomw tych agrafw rozwiaa te zudzenia. Niemniej jednak maj one swoj warto: pokazuj, jak widziano Jezusa w krgach muzumaskich w redniowieczu. Przekadu agrafw spoza Koranu dokonano na podstawie aciskiego przekadu M. Asn y Palacios, wedug wyboru Santos Otero (120-122) dodajc ostatni wedug Jeremiasa (140-150).

1. Rzek Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Jak liczne s drzewa, ale nie wszystkie przynosz owoc! Jak liczne s owoce, ale nie wszystkie s dobre! Jak liczne nauki, ale nie wszystkie s poyteczne!595

593

5, 75, 141n. Wiersz stwierdza, e zachowywali si oni jak ludzie miertelni, por. Mt

11, 19.
594 61, 6, 667. Arab. Ahmad znaczy wysawiony. Nastpia tu pomieszanie gr. periklytos pocieszyciel i perikletos wysawiony. W wierszu wida wpyw J 14, 16 i 16, 7, w ktrych Jezus zapowiada przyjcie Ducha Pocieszyciela; poniewa sowa Ahmad i Muhammad maj podobn tre, Jezus mia zapowiada przyjcie Mahometa (Bielawski 937). 595 Algazel (XI w.), Oywienie nauk religijnych, 1, 24, 5 (Asn y Palacios, PO 13, 3, 1). Por. Mt 7, 16-20.

178

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

2. Rzek Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Nie wieszajcie pere na szyjach wieprzy, mdro bowiem lepsza jest od pery, a kto ni gardzi, gorszy jest od wieprzw596. 3. Rzek Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Jake moesz zaliczy do grona mdrcw tego, ktry idc drog zmierzajc do ycia przyszego, kieruje swe kroki ku yciu tego wiata? I jake moesz zaliczy pomidzy mdrcw tego, ktry szuka sowa Boego, aby go innym zwiastowa, a nie aby je wypenia czynem?597 4. Rzek Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Bogosawiony ten, ktry zoy obecn chciwo dla czego obiecanego a nieobecnego, czego jeszcze nie widzia598. 5. Rzek Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Strzecie si spogldania na niewiasty: sieje ono bowiem podanie w sercu i wystarcza do pokusy599. 6. Rzek Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Mio tego wiata i ycia przyszego nie pozostaj rwnoczenie w sercu wierzcego, tak jak woda i ogie nie mog pozostawa w jednym sercu600. 7. Rzek Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Ten, co szuka wiata, podobny jest do czowieka, ktry pije wod morsk: im wicej pije, tym bardziej zwiksza pragnienie, a woda go zabije601. 8. Rzek Mesjasz (niech Go Bg pozdrowi!): Bogosawiony ten, ktrego Bg pouczy swojej ksigi nie umrze pniej w pysze602. 9. Mawia Mesjasz (niech Bg Mu bogosawi i niech Go pozdrowi!) do synw Izraela: Polecam wam wod czyst, zioa lene i chleb jczmienny. Ale wystrzegajcie si chleba pszennego, bo nigdy nie zdoacie zoy za dzikczynienia godnego Boga603.

Algazel, Oywienie nauk religijnych, 1, 43, 4 (1, 4). Por. Mt 7, 6. Algazel, Oywienie nauk religijnych, 1, 46, 14 (1, 6). 598 Algazel, Oywienie nauk religijnych, 3, 48, 8 (1, 20). Por. J 12, 25. 599 Algazel, Oywienie nauk religijnych, 3, 74, 2 (1, 23). Por. Mt 5, 27. 600 Algazel, Oywienie nauk religijnych, 3, 140, 10 (1, 35). Por. Mt 6, 24. 601 Algazel, Oywienie nauk religijnych, 3, 149, 5 (1, 48). 602 Algazel, Oywienie nauk religijnych, 3, 235, 21 (1, 56). 603 Algazel, Oywienie nauk religijnych, 4, 164, 14 (1, 80). Bogosawiestwo tu uyte jest takie, jakiego uywa si wzgldem Mahometa.
596 597

4. TEKSTY O JEZUSIE U PISARZY MUZUMASKICH

179

10. Jezus, syn Maryi (niech oboje Bg napeni bogosawiestwem i pozdrowi!) mia powiedzie: O, zgromadzenie gupcw! Odeszlicie od drogi prawdy i ukochalicie wiat. Tak jak krlowie zostawili wam mdro, tak i wy zostawcie im panowanie nad wiatem604. 11. Jezus (niech Go Bg pozdrowi!) mia powiedzie do swych Apostow: Nie pouczyem was, bycie si chwalili, ale pouczyem was tylko po to, ebycie dziaali. Mdro nie znaczy bowiem wypowiadania mdroci, ale praktykowanie mdroci 605. 12. Powiedzia Jezus (niech Go Bg pozdrowi!): Dwch mam przyjaci: kto ich kocha, Mnie kocha; kto ich nienawidzi Mnie nienawidzi: s to ubstwo i martwienie chciwoci606. 13. Rzek Mesjasz (niech Go Bg pozdrowi!): O, zgromadzenie Apostow! Jak wiele wiate wiatr zgasi! Jak wiele sug Boych zepsua prno!607 14. Jezus, nad ktrym niech spocznie pokj, powiedzia: wiat jest mostem. Przechodcie przez niego, ale nie zatrzymujcie si na nim, aby zamieszka608.

Samarqandi (X w.), Przebudzenie niedbaych 190, 12, PO 19, 4, 2, 147. Ibn abd Barr (XI w.), Breviarium 100, 8, PO 19, 4, 2, 156. 606 Algazel, Epitome 46, 16, PO 19 4, 2, 169. Por. Mt 7, 24. 607 Algazel, Epitome 63, 14, PO 19 4, 2, 176. 608 Agrafon odnalezione w meczecie w Pathpur Siri, 175 km od New Delhi. Pochodzi ono z poowy XVI w. Podobne sformuowanie spotykamy nie tylko u pisarzy arabskich, ktrzy przypisuj je bd Jezusowi, bd Mahometowi, ale take w EwTm 42 oraz w Misznie. Agrafon wyraa myl podobn do Hbr 11, 13 i 1 P 2, 11.
604 605

180

5. Ewangelia Tomasza (EwTm)


(EwTm przekad ks. W. Myszor , A. Dembska, opracowanie ks. W. Myszor logia z Oksyrhynchos przekad i opracowanie ks. M. Starowieyski)

a. Wersja koptyjska Ewangelii Tomasza


Od chwili odkrycia penego tekstu Ewangelii Tomasza (EwTm), a zwaszcza od czasu jej opublikowania w 1959 r., nie sabnie zainteresowanie tym utworem i stale przybywa publikacji na jego temat. Zainteresowanie nim koncentruje si przede wszystkim na takich tematach jak historia tekstu, budowa literacka, zwizki z Ewangeliami kanonicznymi oraz na treci samej EwTm i jej zwizkami z gnoz i teologi chrzecijan. Ewangelia Tomasza (kopt. Peuaggelion pkata Thomas ) jest zbiorem 114 logiw Jezusa, zachowanych w j. koptyjskim (w dialekcie saidzkim). Znajduje si ona w zbiorze tekstw z Nag Hammadi, biblioteki 13 koptyjskich kodeksw papirusowych, odnalezionych w 1945 w pobliu Nag Hammadi w Grnym Egipcie609; tekst EwTm znajduje si w Kod. II, 32, 10-51, 28. Utwory te przepisano prawdopodobnie dla jakiej grupy ascetw, gnostykw lub dla jakiego kolekcjonera ciekawych i budujcych tekstw religijnych. EwTm nie wykazuje adnych zwizkw z innym utworem niesusznie nazwanym Ewangeli Tomasza (waciwa nazwa jej to Dziecistwo Pana, por. s. 388). Trudno ustali, czy Ewangelia Naaseczykw 610, ktr pniej posugiwali si manichejczycy, to EwTm czy EwTmDz. Niektre logia EwTm zgadzaj si z cytatami Ojcw Kocioa, ktrzy przypisuj je bd to EwHbr, bd EwEg611. EwTm stanowi przekad tekstu greckiego na koptyjski, dokonany w III w., co potwierdzaj greckie fragmenty papirusw z Oksyrhynchos. Powstaa ona prawdo609 O kodeksach z Nag Hammadi por. W. Myszor w: SWPW 157-172. Obszerny wybr tekstw z Nag Hammadi w przekadzie Albertyny Dembskiej i ks. Wincentego Myszora, PSP 20, 1979. 610 Hipolit, Refutatio 5, 7, 20, GCS 26, 82: por. logion 4. 611 Z EwHbr mog si zgadza logia 2 i 12; z EwEg za logion 22, 37, 61. Por. Schneemelcher 143, 95.

5. EWANGELIA TOMASZA

181

podobnie w II wieku w Edessie, gdzie wok grobu Tomasza Apostoa istniao wielkie centrum jego kultu, std przypisanie jej autorstwa temu Apostoowi. By moe jej orygina by spisany po syryjsku. Powstanie EwTm wydaje si by skomplikowane. Fragmenty greckie z Oksyrhynchos zachoway inn kolejno tekstu, z czego wynika, e miaa ona w II w. inny ukad. By moe istniaa najpierw w postaci lunych logiw przekazywanych ustnie lub w rnych kombinacjach w postaci spisanej. Wiek II by okresem rozkwitu tego rodzaju powiedze, jak np. zbir sw Paskich Papiasza, o ktrym wspomina Euzebiusz z Cezarei612. Kto je zebra, nie wiemy, natomiast z tekstu wynika, e zostay zebrane i prawdopodobnie przeredagowane w duchu gnostyckim i enkratycznym. Nazwa Ewangelia nie nawizuje do formy literackiej Ewangelii NT, szczeglnie synoptycznych; nazwa odnosi si raczej do treci, ale i tre jest inna od Ewangelii kanonicznych: w nich bowiem w centrum opowiadania pozostaje zbawczy czyn Jezusa, Jego mka, mier i zmartwychwstanie, w ktre, oczywicie, wchodz take i pouczenia Jezusa, a wic i Jego logia, przypowieci, bogosawiestwa, biada, porwnania. Znajdziemy je rwnie w EwTm, ale w innym ukadzie i treci. Ukad treci, uporzdkowanie logiw w EwTm, jest trudny do odszyfrowania i wszystkie dotd poczynione prby naley uzna za nieudane. Pewn rol odgrywaj postaci z NT jak Tomasz, Szymon Piotr, Jakub, Mateusz, Salome, Marihan (Maria) i inni, oraz, oczywicie Jezus. W tekcie znajdujemy pocztki dialogu, elementy polemiczne. Okoo poowy logiw mona porwna z przekazem w Ewangeliach synoptycznych, jednak nie s to proste cytaty, cho czsto te same aluzje, przypowieci; w niektrych mona zobaczy zmiany wprowadzone przez gnostyckiego redaktora: w przypowieci o sieci idzie o du ryb (8), w przypowieci o owcy o owc najwiksz (107), a drobna zmiana decyduje czsto o istotnej zmianie treci, np. zwrcenie uwagi na wybranie czy doskonao, ktr gnostyk posiada z natury. Nie jestemy jednak w stanie stwierdzi, w jakim stopniu mamy do czynienia z przerbk tekstu synoptykw, a w jakim stopniu autor czerpa z tradycji ustnej i przekazw wsplnych ewangelistom. Stwierdziwszy to moglibymy okreli, w jakim stopniu druga cz EwTm, dla ktrej brak paraleli w NT, zawiera ewentualnie nieznane sowa Jezusa. Te pytania spowodoway wielkie zainteresowanie EwTm. Jednak EwTm rni si od innych utworw z Nag Hammadi: brak w niej wielkich mw Jezusa objawiajcych tajemnice kosmiczne i boskie. EwTm jest pord nich utworem obcym, w ktrym brak gnostyckiej mitologii, cho zaznaczaj si w niej wyranie niektre tendencje gnostyckie. Wydaje si, e gwnym tematem EwTm jest idea krlestwa, tre jej jest jednak wielowarstwowa i wieloznaczna. Jezus objawia si jako ywy, czyli Zmartwychwstay, Syn yjcego Ojca, ktry uwolni si od wszystkich zwizkw z yciem doczesnym. Przekazuje objawienie, wyjania treci nauki uczniom, podaje jej gbsze, dotd zakryte znaczenie. Treci wiedzy prowadzcej do zbawienia podaje
612

HE 3, 39.

182

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

tylko wybranym (13, 47). Objawia im zbawcze tajemnice a zwaszcza ich boskie pochodzenie. Tu mona wyranie zobaczy rnice wobec nauki NT, gdzie Jezus pragnie objawi si wiatu, wszystkim ludziom i wszystkich pragnie zbawi. W EwTm nauka dla wybranych koncentruje si przede wszystkim na indywidualnym zwizku z Bogiem, ktry opiera si na pochodzeniu od Boga, a nie na asce darmo danej. Gnostycy uwaali si za wspnaturalnych z Bogiem. Jezus nie jest zapowiedzianym Mesjaszem (52), nie zbawia przez mier i zmartwychwstanie, ale pomaga si zbawi innym przez wiedz, przez gnoz. EwTm negatywnie ocenia wiat widzialny, co jest rwnie istotnym elementem nauki gnostyckiej (55, 56, 80). Ciao czowieka jest trupem. Naley si od niego uwolni, rozebra si niejako z rzeczy, ktra nie naley do istoty czowieka. Dusza jest elementem istotnym, ktry ma si zbawi. Tak rozumie EwTm krlestwo wrd ludzi (w was). To wanie krlestwu Ojca wiatoci, ycia, poznania przeciwstawia wiat, ciao, i mier (3, 35, 103). Czowiek na tym wiecie jest upojony, to znaczy pozbawiony wiedzy o sobie, wiadomoci siebie czyli gnozy o sobie, o swoim pochodzeniu (3, 85, 87), jest bowiem stworzony wedug obrazu Boego (53, 83, 84). Ci, ktrzy maj uszy zdolne sysze (czyli rozumie), s przeznaczeni do zbawienia: rozpoznaj pouczenia Jezusa, Jego istot, uznaj, e nale do wiata wiatoci, do jednoci, do krlestwa, tj. do krlestwa Ojca, krlestwa niebios (to wyraenie wystpuje w EwTm najczciej 3, 20, 23, 27, 46, 49, 54, 76, 82, 96, 98, 107, 109, 113, 114), ale wanie w tym zakresie rnice wobec treci NT wydaj si szczeglnie wyrane: np. wg EwTm uczniowie pochodz z krlestwa (49), a wg Ewangelii do niego zmierzaj. Krlestwo w EwTm ma niemale cakowicie charakter duchowy (113). Brak w niej niemale cakowicie wzmianek o yciu wsplnotowym, brak wyobrae eklezjalnych, trudno wic stwierdzi, jaka wsplnota religijna moga si kry za tego rodzaju utworem. Moga to by grupa indywidualistycznie nastawionych ascetw. EwTm nazywa ich maymi, samotnymi (termin gr. monachos pojawia si tu po raz pierwszy w tekstach chrzecijaskich), nielicznymi. EwTm zawiera elementy wystpujce w sposb znaczcy w innych pismach gnostyckich, np. wzmianka o godach (75), ktre w teologii zwolennikw Walentyna miay wielkie znaczenie. Niektrzy badacze cz teologi EwTm z judeochrzecijastwem, ale wanie w niej mamy ostre zakwestionowanie obrzezania (53). Przekad oparto na wydaniu B. Laytona.

b. Wersja grecka Ewangelii Tomasza: Papirusy z Oksyrhynchos 1, 655, 656


Papirusy z Oksyrhynchos stanowi obszerny zbir papirusw odnalezionych przez uczonych z Oksfordu B. P. Grenfella i A. S. Hunta w miejscowoci Behnesa (rodkowy Egipt) zbudowanej na miejscu dawnego Oksyrhynchos. Wrd papiru-

5. EWANGELIA TOMASZA

183

sw odkrytych w 1897 r. jeden z nich opatrzony nr 1 zawiera osiem logiw Jezusa; w 1903 znaleziono dalsze fragmenty (nr 654 i 655) z dalszymi logiami; papirusy pochodz z II/III w.; niektre s uszkodzone, np. ostatnie 26 linijek pap. 656 zawiera tylko pojedyncze litery. Odkrycie tych tekstw wywoao niesychanie yw dyskusj pord specjalistw 613, w ktrej dyskutowano nastpujce problemy: identyfikacja i stosunek do logiw zebranych przez Papiasza i do Ewangelii kanonicznych, szczeglnie synoptycznych (pierwszestwo czy zaleno od nich); moliwo odkrycia nowej, pitej Ewangelii; mono dotarcia przy pomocy tych logiw do postaci Chrystusa niezalenie od ewangelii kanonicznych. Wyniki dyskusji mona streci nastpujco: Logia pochodz z II w., nie mona ich identyfikowa z logiami Papiasza, niektre z nich zale od Ewangelii synoptycznych i s ich gnostycyzujcym opracowaniem; nie stanowi nowej Ewangelii i niewiele wnosz do treci przekazanej przez Ewangelie kanoniczne 614. Odkrycie w 1946 r. koptyjskiej Ewangelii Tomasza (EwTm; II w., rkp. IV w.) pozwolio wyjani dalsze sprawy. Logia na tych trzech papirusach pochodz z EwTm i wystpuj w podobnej kolejnoci (jednak z odchyleniami) co w EwTm; zawieraj one krtsze lub dusze recenzje tekstu EwTm. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z dwoma recenzjami tego samego tekstu. Logia s zblione do EwHbr i EwEg. W przeciwiestwie do ANT1 podajemy logia z Oksyrhynchos pod tekstem przekadu tekstu koptyjskiego EwTm. Tumaczenie oparto na wydaniu J. A. Fitzmeyera. Kursyw wyrniono fragmenty rekonstruowane, znakiem / oznaczamy koniec wiersza na papirusie615.

Bibliografia w ANT 1, 644-650, por. take Th. Zckner, Jesu Lehren im Thomas Evangelium, Leiden 1999, 25-28. 614 Zckner, dz. cyt. 31-98. 615 Dziea tu cytowane to: Leipoldt J. Leipoldt, Das Evangelium nach Thomas, Berlin 1959; Quecke, Grant H. Quecke, w: R. Grant, D. M. Freedman, Geheime Worte Jesu, Frankfurt 1960, 114-182, 206-222; Schrange W. Schrange, Das Verhltnis des Thomasevangelium zur Synoptischen Tradition und zu den koptischen Evangelienbersetzungen, Berlin 1963; Stroker W. D. Stroker, Extracanonical Sayings of Jesus, Atlanta 1989; Nagel P. Nagel, Die Parabeln vom klugen Fischer im Thomasevangelium von Nag Hammadi, FS Franz Altheim, hrsg. R. Stiehl, H. E. Stier, Berlin 1969, 518-524; Th. Zckner, Jesu Lehren im Thomas Evangelium, Leiden 1999.
613

184

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

Tajemne sowa, ktre wypowiedzia Jezus ywy, a zapisa Didymus Juda Tomasz616 1. Rzek: Kto znajdzie znaczenie tych sw, nie zakosztuje mierci 617. 2. Rzek Jezus: Niech ten, ktry szuka nie ustaje w poszukiwaniu, a znajdzie. I gdy znajdzie zadry, a jeli zadry, bdzie si dziwi i bdzie panowa nad Peni618. 3. Rzek Jezus: Gdy wasi przywdcy powiedz wam: Oto krlestwo jest w niebie, wtedy ptaki niebieskie bd pierwsze przed wami. Jeli powiedz wam, e ono jest w morzu, wtedy ryby bd pierwsze przed wami. Ale krlestwo jest tym, co jest w was i tym, co jest poza wami. Skoro poznacie samych siebie, wtedy bdziecie poznani i bdziecie wiedzie, e jeTomasz por. log. 13. Jezus ywy = zmartwychwstay, por. Meliton z Sardes, Homilia paschalna. P.Oxy. 654, 1-3:
616

Logoi sowa, tym terminem oznaczano sowa Jezusa (np. Dz 20, 35; Klemens Rzym., 13, 1, itd.). Sowa te jednak nie mog by identyfikowane z logiami, ktre zebra Papiasz (Euzebiusz, HE 3, 39). Sowa tajemne wg Hipolita Bazylides i Izydor twierdzili, e otrzymali sowa tajemne od apostoa Macieja, ktrych nauczy go Zbawiciel (Elenchos 7, 20, GCS 16, 185, por. Tradycje Macieja 6). Take Tomasz, synmystes, mia otrzyma od Chrystusa sowa tajemne (Akta T omasza 39, por. ANT 2). Jest to typowy rys utworw gnostykw, ktrzy twierdzili, e otrzymali wyjtkowe objawienia. 617 Por. J 8, 51n.; Mk 9, 1; k 9, 27; Mt 16, 18. Odkrycie znaczenia objawie oznacza osignicie gnozy, por. EvVer 27, 7nn.; Zckner, dz. cyt. 106-113. P.Oxy. 654, 3-5:

To s sowa tajemne, ktre wypo/ wiedzia Jezus ywy, a spisa Juda [zwany]/ take Tomaszem.

I rzek: Kto odnajdzie/ znaczenie tych sw, mierci nie zakosztuje.


618

Por. EwHbr 3: Kto dziwi si, bdzie krlowa; Klemens Aleks., Kobierce, 5, 14, 96, t. pol., 76: Ten, kto szuka, nie przestanie szuka, a znajdzie; gdy za znajdzie, dozna zdziwienia; gdy dozna zdziwienia, osignie krlestwo; zdumienie odgrywa wielk rol w EwTmDz (np. 2, 5; 4, 1; 6, 2c, itd.). Zdumienie odgrywao te wielk rol w gnostyckiej teorii poznania. 619 Por. Pwt 30, 11-14; Rz 10, 6-8; k 17, 21. Wasi przywdcy moe oznacza tych, ktrzy zwodz, a wtedy por. Ewangelia Marii 8 (STV 13[1975], 2, 155). Krlestwo Boe w was jest wane dla zrozumienia znaczenia krlestwa; w EwTm 8, 20, 76, 107, 109 mamy Krlestwo Ojca, Krlestwo, ale brak terminu krlestwo Boe. Poznanie samego siebie = poznanie swego synostwa Boego = wejcie w stan zbawionych, posiadanie udziau w yciu wiecznym wyraone zwrotem bdziecie poznani, por. 1 Kor 13, 12. Synowie Ojca ywego por. Ap. 21, 7. Nagel, 368-373 uwaa, e logion znany by Pawowi przed redakcj Rz 10, 5-21. Por. Stroker 93n.

[Mwi Jezus]:/ Niech nie ustaje szuka , ten kto szuka, a/ znajdzie, a gdy znajdzie ogarnie go zdumienie, a zdu/ miawszy si zakrluje, a zakrlowawszy spocz/ nie.

Por. Mt 7, 7n; k 11, 9n; EwFlp 49. Por. Stroker 116-119. P.Oxy. 654, 5-9:

5. EWANGELIA TOMASZA

185

stecie synami Ojca ywego. Jeli za nie poznacie siebie, wtedy istniejecie w ndzy i sami jestecie ndz619. 4. Rzek Jezus: Starzec w swych dniach nie bdzie si waha pyta maego siedmiodniowego chopca o miejsce ycia i bdzie y. Wielu pierwszych bdzie ostatnimi i stan si jednoci620. 5. Rzek Jezus: Poznaj to, co jest przed twoim obliczem, a to, co ukryte przed tob, wyjawi si tobie. Nie ma bowiem niczego ukrytego, co nie zostanie odkryte 621. 6. Zapytali go uczniowie jego: Czy chcesz, abymy pocili? W jaki sposb mamy si modli, dawa jamun i przestrzega przepisw dotyczcych jedzenia? Rzek Jezus: Nie kamcie, nie czycie tego, czego nienawidzicie. Wszystko jest jawne w obecnoci nieba. Nie ma bowiem niczego ukrytego, co nie zostanie odkryte, i niczego tajnego, co nie moe by ujawnione622. Mwi Jezus: Jeli ci, / ktrzy cign was, powiedzieliby wam: oto/ krlestwo jest w niebiesiech, wyprzedzi was/ ptactwo niebios; jeli powiedzieliby , / e jest ono pod ziemi, wejd tam/ ryby morskie wyprzedzajc / was. Ale krlestwo Boe / jest w was i poza wami. Kto by wic siebie/ pozna, znajdzie je i gdy wy/ poznacie samych siebie, zobaczycie, e jestecie w ndzy/ i wy jestecie ndz.
Por. Hipolit, Elenchos 5, 7, GCS 26, 83. Poza wami tekst trudny do zrozumienia. 620 Por. 22; 106. Mt 11, 25; 19, 30; 20, 16; Hipolit, Refutatio 5, 7, 20; EwFlp 78; 94. Por. Stroker 94n.; Zckner, 211-243. P.Oxy. 654 , 21-27: P.Oxy. 654 , 9-21:

[Mwi Jezus]:/ Nie zawaha si czowiek w peni dni / zapyta dziecko siedmio/ dniowe o miejsce ycia i y bdzie. Wiedz/ cie, e liczni pierwsi bd ostatnimi i/ ostatni pierwszymi i ycie wieczne po/ sid.

Por. Psaterz manichejski: Stary czowiek o siwych wosach, a mae dziecko poucza go. Ci, co maj sze lat, pouczaj tego, ktry ma szedziesit lat (Manichean Manuscripts in the Chester-Beatty Collection 2, ed. C. R. C Allberry, Stuttgart 1938, 192). 621 Por. k 8, 17; Mk 4, 22. Por. Stroker 96n. P.Oxy. 654 , 27-31:

Mwi Jezus: Poznaj to, co jest/ przed obliczem twym i co jest ukryte/ przed tob zostanie ci objawione: nie ma bowiem/ nic ukrytego, co nie stanie si jawnym/ i pogrzebanego, co nie powstanie z martwych.
622 Por. Mt 6, 16; Ef 4, 25; Kol 3, 9; Mt 7, 12; 10, 26; Mk 4, 22. Por. Stroker 24-26. P.Oxy. 654 , 32-42:

W Mt 6, 2-18 Jezus omawia pierwsze trzy tematy w porzdku: jamuna, modlitwa, post; tu natomiast w porzdku przeciwnym: post, jamuna, modlitwa.

Zapytali go uczniowie jego i / mwi: Jak mamy poci i jak mamy si/ modli i jak dawa jamu/ n i czego mamy przestrzega poywajc/ uczt? Mwi Jezus: Nie kamcie i czego/ nienawidzicie, nie czycie, wszystko bowiem jest/ pene prawdy wobec niebiosw. Nic/ bowiem nie jest ukryte, co nie miaoby sta si jaw/ nym. Bogosawiony jest ten, ktry tego nie czyni/. Wszystko bowiem bdzie jawne przed Ojcem/, ktry jest w niebiesiech

186

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

7. Rzek Jezus: Szczliwy lew, ktrego zje czowiek i lew stanie si czowiekiem. Przeklty czowiek, ktrego zje lew i czowiek stanie si lwem623. 8. I rzek: Czowiek jest podobny do rozumnego rybaka. Ten, gdy wrzuci sw sie do morza, wycign j z morza pen maych ryb. Wrd nich znalaz rozumny rybak du, adn ryb. Wyrzuci wszystkie mae ryby morza i bez trudu wybra du ryb. Kto ma uszy do suchania, niech sucha624. 9. Rzek Jezus: Oto wyszed siewca, napeni sw rk, rzuci. Kilka (ziaren) wic pado na drog, przyleciay ptaki i zebray je. Inne pady na ska i nie wypuciy korzenia w gb ziemi i nie wyday kosw ku niebu. Inne pady midzy ciernie, te przydusiy nasienie i robak je zjad. A inne pady na ziemi dobr. I wydaa ona pikny Owoc ku niebu, przyniosa szedziesit miar i sto dwadziecia miar625. 10. Rzek Jezus: Przyniosem ogie na wiat i oto podtrzymuj go a zaponie626. 11. Rzek Jezus: Oto niebo przeminie i tamto, ktre jest nad nim, przeminie i zmarli nie oyj, a ywi nie bd umiera. W dniach, w ktrych jedlicie co miertelnego, uczynicie to ywym. Jeli bdziecie istnie w wiatoci, co uczynicie? W dniu, w ktrym jestecie jednym, stalicie si dwoma. Jeli za stalicie si dwoma, co uczynicie?627 12. Spytali uczniowie Jezusa: Wiemy e odejdziesz od nas; kto bdzie naszym przeoonym? Rzek im Jezus: Dokd poszlicie, pjdziecie do Jakuba Sprawiedliwego. Niebo i ziemia powstay z jego powodu628.
Por. 381; Leipoldt 57 sdzi, e lew jest kryptonimem bstwa, podobnie J. Danilou, Thologie du judochristianisme, Paris 1958, 229. Por. Stroker 97. 624 Por. Mt 13, 47-50; 11, 15; 13, 39. 43; Mk 4, 9. 23; 7, 16; k 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7; P. Nagel, Die Parabel vom klugen Fischer im Thomas Evangelium von Nag Hammadi, w: FS A. Altheim, 1, Berlin, 1969, 518-524. Charakterystyczne dla gnostyckiego przepracowania: czowiek zamiast krlestwa Boego, dua adna ryba gnostyk, oraz wyowienie jej bez trudu. Por. Schrange 34-41; Stroker 48-50. 625 Por. Mt 13, 3-9, par. EwFlp 116. Przypowie ta zawiera mniej elementw gnostyckich ni poprzednia, Por. Schrange 42-48; Stroker 50n. 626 Por. k 12, 49. 51; Mt 10, 34; PisS 141. Ogie jest podtrzymywany tak dugo, a zaponie wiat. 627 Por. Mt 24, 35, par.; Mt 5, 18; 1 Kor 7, 31; 1 J 2, 17; EwFlp 73; Hipolit, Refutatio 5, 8, 32. Tekst trudny do interpretacji. Prawdopodobnie niebiosa sfery widzialnego wiata, przemijajcego, materialnego nieba; ywi gnostycy; zmarli nie gnostycy; istnienie w wiatoci stan zbawienia; jedno przeciwstawiona dwoistoci androgynia (pierwsza para: Adam i Ewa?), EwFlp 78. Por. Stroker 97n.; Zckner, 220. 628 Por. Mk 9, 34; 10, 43; Mt 18, 1; 20, 26; 23, 11; k 9, 46; 22, 26. Nagel 383n. widzi w niezrcznoci ujcia arameizm.
623

5. EWANGELIA TOMASZA

187

13. Rzek Jezus uczniom swoim: Porwnajcie i powiedzcie mi, kogo przypominam? Rzek mu Szymon Piotr: Jeste podobny do sprawiedliwego anioa. Powiedzia mu Mateusz: Jeste podobny do czowieka, ktry miuje wiedz i jest rozumny. Powiedzia mu Tomasz: Nauczycielu, moje usta nie ujm zupenie tego, abym powiedzia, do kogo jeste podobny. Rzek Jezus: Ja nie jestem twoim nauczycielem, poniewa wypie [i] napoie si ze rda kipicego, ktre ja odmierzyem. I wzi go, odwrci [i] powiedzia mu trzy sowa. Gdy Tomasz za przyszed do swoich przyjaci, zapytali go: Co ci Jezus powiedzia? Rzek im Tomasz: Jeli wam powiem jedno ze sw, ktre mi powiedzia, podniesiecie kamienie, aby rzuci we mnie, a ogie wyjdzie z kamieni, aby was spali629. 14. Rzek im Jezus: Jeli pocicie, tworzycie sobie grzechy, a jeli si modlicie, bdziecie skazani, jeli dajecie jamun, wyrzdzacie krzywd swoim duchom, a jeli wychodzicie do jakiejkolwiek prowincji, i jeli wdrujecie po wioskach, i jeli przyjmuj was, to jedzcie, co przed wami poo, uzdrawiajcie chorych, ktrzy s wrd nich. To bowiem, co, wejdzie do waszych ust, nie zanieczyci was, ale to, co wychodzi z waszych ust jest tym, co was zanieczyci630. 15. I rzek Jezus: Jeli ujrzycie takiego, ktrego nie zrodzia kobieta, padnijcie na wasze twarze i uczcijcie go ten jest waszym ojcem631. 16. Rzek Jezus: Ludzie moe myl, e przyszedem, aby przynie pokj na wiat, a nie wiedz, e przyszedem, aby przynie na ziemi rozdarcia, ogie, miecz, walk. Gdy bowiem piciu bdzie w domu, trzech powstanie przeciw dwom, a dwu przeciw trzem. Ojciec przeciw synowi, a syn przeciw ojcu. I stan si wobec siebie samotnymi632.

629 Por. Mt 16, 13-16; 23, 8; J 15, 15; 4, 10-14; k 9, 10; J 4, 10-14; 8, 59; 10, 31; 15, 15. Porwnanie Jezusa do anioa typowo judeochrzecijaskie, por. J. Danilou, Thologie du judochristianisme, Paris 1958, 169-171 (por. MT 39, 175n). Niewypowiedzialny jest Bg, kar za blunierstwo jest ukamienowanie (Pwt 17, 5-7). rdo kipice by moe sam Jezus. Por. Stroker 26-28. 630 Por. 6; k 10, 8n.; Mt 15, 11; EwFlp 93; 108. Prawdopodobnie idzie tu o jedzenie pokarmu gnozy. Por. Schrange 54. 631 Podobnie o Janie Chrzcicielu w Mt 11, 11; k 7, 28. Logion komentuje Schrange 59n. 632 Por. 10; k 12, 49. 51-53; Mt 10, 34-36. Samotno oznacza zerwanie wizw rodzinnych na skutek przyjcia nauki Jezusa; por. 49, gdzie ten sam wyraz oznacza wybranie. Por. Stroker 98n.

188

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

17. Rzek Jezus: Dam wam to, czego oko nie widziao i czego ucho nie syszao, i czego rka nie dotkna, i co nie weszo do serca czowieka633. 18. Rzekli uczniowie do Jezusa: Powiedz nam, w jaki sposb nastanie nasz koniec? Odrzek Jezus: Odkrylicie ju pocztek, aby poszukiwa koca: tam bowiem, gdzie jest pocztek, tam bdzie i koniec. Bogosawiony, kto stanie na pocztku, pozna koniec i nie zakosztuje mierci634. 19. Rzek Jezus: Bogosawiony ten, ktry istnia, zanim si sta. Gdy bdziecie moimi uczniami i bdziecie sucha sw moich, te kamienie bd wam suyy. Pi drzew bowiem macie w raju. Nie poruszaj si latem ani zim, a licie ich nie spadaj. Kto je pozna, ten nie zakosztuje mierci635. 20. Rzekli uczniowie do Jezusa: Powiedz nam, do czego podobne jest krlestwo niebieskie? Rzek im: Podobne jest do ziarna gorczycy, najmniejszego ze wszystkich nasion. Jeli za spadnie na ziemi, ktr si uprawia, wydaje w gr ogromn ga, aby sta si oson dla ptakw niebieskich636. 21a. Rzeka Mariham do Jezusa: Do kogo podobni s twoi uczniowie? Odrzek: Podobni s do maych dzieci przebywajcych na polu, ktre do nich nie naley. Jeli przyjd waciciele tego pola, powiedz: Zostawcie nam nasze pole. Oni stan nadzy przed nimi, aby im je zostawili, aby dali im swe pole. 21b. Dlatego mwi wam: Jeli pan domu wie, e przyjdzie zodziej, bdzie czuwa, zanim on przyjdzie i nie pozwoli mu, aby podkopa si do wntrza domu i jego krlestwa, aby zabra jego rzeczy. Wy za czuwajcie od pocztku wiata, opaszcie si razem, silnie w biodrach, aby rozbjnicy nie znaleli drogi, aby wej do was. Gdy oni znajd korzy, ktrej wy oczekujecie. Niech wrd was zjawi si rozumny czowiek, aby gdy owoc dojrzeje, przyszed szybko i majc sierp w rku, ci go. Kto ma uszy do suchania, niech sucha637.
633 Por. 1 Kor 2, 9. Nagel, 376 wskazuje nadto na 1 Kor 13, 12: cytat biblijny suy do wyraenia bliej nam nieznanej nauki gnostyckiej. Por. Stroker 184-186. 634 Por. P. Nagel 376; Ap 20, 5; Stroker 28n. 635 Por. J 13, 35; 15, 8; Mt 3, 9 lub 4, 3; moe Ap 2, 7 lub 22, 2; EwFlp 57. Por. Stroker 99n. 636 Por. 7; 76; Mk 4, 30-32; Mt 13, 31n.; k 13, 18n. 637 Por. 2 Kor 5, 3. 7-14; Mt 12, 29; 24, 43; k 12, 35. 37; Mk 4, 29; Mt 11, 15; 13, 9. 43; Mk 9, 23; 7, 16; k 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7; 13, 9; 14, 15-19 o zwizkach z NT por. Schrange 67-69; Jl 3, 13 EwFlp 7. Wydanie A. Guillaumont czy 21a i 21b; J. Leipoldt je rozdziela. Idzie tu prawdopodobnie o Mari Magdalen, por. EwFlp32; 55. Pole wiat,

5. EWANGELIA TOMASZA

189

22. Jezus zobaczy malcw pijcych mleko. Rzek do swych uczniw: Te malestwa pijce mleko podobne s do tych, co weszli do krlestwa. Spytali go: Jeli staniemy si maymi, wejdziemy do krlestwa? Odrzek im Jezus: Wejdziecie, jeli macie zwyczaj czyni dwa jednoci i stron wewntrzn czyni tak, jak zewntrzn, a stron zewntrzn tak, jak wewntrzn, stron grn tak, jak stron doln i jeli macie zwyczaj czyni to, co mskie i eskie jednoci, aby to, co jest mskie, nie byo mskim, a to, co eskie, nie byo eskim, jeli bdziecie mieli zwyczaj czyni oczy jednym okiem, a jedn rk dacie w miejsce rki i nog w miejsce nogi i obraz w miejsce obrazu, wtedy wejdziecie do krlestwa 638. 23. Rzek Jezus: Wybior was jednego z tysica i dwu z dziesiciu tysicy i pozostan jedn jednoci639. 24. Rzekli mu uczniowie Jego: Poucz nas o miejscu, w ktrym ty jeste, poniewa trzeba nam, abymy go szukali. Rzek im: Kto ma uszy, niech sucha. Istnieje wiato w czowieku wiatoci i on owietla wiat cay. Gdy nie owietla, jest ciemno640. 25. Rzek Jezus: Kochaj swego brata jak sw dusz, strze go jak renic swego oka641. 26. Rzek Jezus: Widzisz drzazg, ktra jest w oku twego brata za belki, ktra jest w twoim oku nie dostrzegasz. Jeli wyrzucisz belk z twego oka, wtedy przejrzysz, aby wyrzuci drzazg z oka twego brata642. 27. [Rzek Jezus]: Jeli nie bdziecie poci na wiecie, nie znajdziecie si przed krlestwem. Jeli nie uczynicie szabatu szabatem, nie zobaczycie Ojca643.
dzieci gnostycy; pan domu gnostyk; rozbjnicy archonci. Por. H. Quecke, Sein Haus seines Knigreiches, Mus 1963, 47-53; Stroker 110. 638 Por. Mt 18-1-3; 19, 13-15; Ga 3, 28; Ef 2, 14-16; EwEg 1n.; 2 Klem 12, 1n. Mowa o androgynii, por. 11; EwFlp 67. Por. Stroker 12-16. 639 Por. Mt 22, 14; J 6, 70; 13, 18; 15, 16 i 19. Podobne wyraenie w PisS 134. Por. Stroker 186n. 640 Por. J 14, 4n.; Mt 11, 15; 13, 9. 43; Mk 4, 9. 23; 7, 16; k 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7; 13, 9; Mt 6, 22n.; EwFlp 76, 27-30; 79, 1n. 641 Por. Mt 19, 19b; 22, 39; Pwt 32, 10; Ps 17, 8; Prz 7, 2; Syr 17, 22. renica ma jakie znaczenie gnostyckie; Wypisy z Theodota 1, 3 boska ja gnostyka. Por. Stroker 234 642 Por. Mt 7, 3-5. P.Oxy. 1 , 1-4:

I wtedy przejrzysz/, aby usun dbo/ [znajdujce si w oku/ brata twego.

W podobnej formie przedstawia ten wiersz Ireneusz (Adv. haer. 4, 30, 3,). 643 Por. Mt 6, 33; J 14, 9; Mt 5, 8. Nagel, 382n. sdzi, i idzie tu o hebraizm. Por. EvV er 32, 24. Por. Stroker 234-237.

190

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

28. Rzek Jezus: Stanem w rodku wiata i objawiem si im w ciele. Znalazem ich wszystkich pijanych. Nie znalazem nikogo wrd nich spragnionego, a dusza moja bolaa nad synami ludzkimi, gdy s lepi w swych sercach i nie przejrz, e pustymi przyszli na wiat i staraj si wyj z tego wiata pustymi. Teraz jednak s pijani. Gdy odrzuc swoje wino, wtedy bd pokutowa644. 29. Rzek Jezus: Jeli ciao powstao z powodu ducha to cud. Jeli duch dla ciaa, to jest to cud cudw. Ale dziwi si temu: jak tak wielkie bogactwo zamieszkao w takiej ndzy645. 30. Rzek Jezus: W miejscu, w ktrym jest trzech bogw, tam s bogowie. Miejsce, gdzie dwu lub jeden jest, ja jestem z nim646. 31. Rzek Jezus: Nie prorok uznany w swej wasnej wiosce, lekarz zwykle nie leczy tych, ktrzy go znaj647. Mwi/ Jezus: Jeli nie bdziecie si powstrzymywali od wiata, nie/ znajdziecie krlest/ wa Boga, i jeli nie/ bdziecie wicili sza/ batu, nie ujrzycie/ Ojca.
Prawdopodobnie idzie tu o szabat duchowy: pojcie spotykane stosunkowo czsto u pisarzy pierwszych wiekw: Ignacego Antiocheskiego, Justyna i innych. 644 Por. 1 Tm 3, 16; EvVer 31, 1-8. O rodku wiata, por. M. Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, 102n. Stan upojenia brak gnozy; pustka brak gnozy, co jednak przeczyoby boskiemu pochodzeniu gnostykw, poczy wic naley t wypowied z faktem zaistnienia na wiecie, a wic w materialnym ciele, por. nastpna wypowied; spragnionego by moe aluzja do Jezusa jako Mdroci, ktrej naley pragn, Syr 24, 19-21. Por. Stroker 187n. P.Oxy. 1, 11-21: P.Oxy. 1, 4-11:

Mwi Jezus: Stanem/ w rodku wiata/ i byem widziany w ciele/ przez nich, i znalazem wszyst/ kich pijanych i/ nie znalazem nikogo prag/ ncego wrd nich i cier/ pi dusza moja/ nad synami ludzkimi, / poniewa s lepi w swym ser/ cu i nie wi/ dz, e przyszli na/ ten wiat puci i sta/ raj si znowu zej/ z tego wiata pu/ ci. A poza tym teraz s pi/ jani gdy odo/ [swe wino, wtedy] bd pocili [. ] ndzy.
Sowa rekonstruowane na podstawie EwTm. 645 P.Oxy. 1 , 22: [. ] ndzy. Por. EwFlp 42. 646 Por. Mt 18, 20. W P.Oxy 1 poczono ten logion z logionem 77. Por. Schrange 74n.; Stroker 188-190. P.Oxy. 1, 23-27:

Trzech bogw gnostycy uwaali si za posiadajcych wspln wol z bstwem, bo sam Jezus mwi, cytujc Ps 82, 6 bogami jestecie (J 10, 34). 647 Por. Mt 13, 57; k 4, 23n.; J 4, 44. W wypowiedzi mowa o gnostyku na wiecie; jest on obcy dla wiata. Por. Schrange 75-77.

Mwi Jezus: Gdziekolwiek byoby/ trzech bogw, oni s bogami, i / gdziekolwiek jest sam jeden/ dla niego ja jestem z/ nim.

5. EWANGELIA TOMASZA

191

32. Rzek Jezus: Miasto zbudowane na wysokiej grze jest umocnione. Nie moe upa, ani nie bdzie mogo si ukry648. 33. Rzek Jezus: To, co si syszy jednym uchem i drugim uchem, go na waszych dachach. Nikt bowiem nie zapala lampy i nie stawia jej pod korcem zboa, ani nie stawia jej w miejscu ukrytym, lecz stawia j na wieczniku, aby kady wchodzcy i wychodzcy widzia wiato649. 34. Rzek Jezus: Jeli lepiec prowadzi lepego, zazwyczaj obaj wpadaj do dou650. 35. Rzek Jezus: Niemoliwe, aby kto wszed do domu siacza, pochwyci go przemoc, jeli wpierw nie zwie jego rk. Wtedy wywrci jego dom651. 36. Rzek Jezus: Nie troszczcie si od rana do wieczora i od wieczora do rana, co woycie na siebie652. 37. Spytali Go uczniowie jego: Ktrego dnia objawisz si nam i ktrego dnia ujrzymy ciebie? Odrzek Jezus: Jeli bdziecie mieli zwyczaj nie wstydzi si ukazywa czci, ktre godzi si zakrywa i bdziecie bra szaty wasze i rzuca pod wasze stopy jak mae dzieci i bdziecie je depta, wwczas ujrzycie syna ywego i nie bdziecie si ba653.
P.Oxy. 1 , 30-35:

Mwi Jezus: Nie/ jest przyjty pro/ rok w ojczynie swo/ jej, ani lekarz nie/ uzdrawia tych, ktrzy go znaj. Mwi Jezus: Miasto zbudowa/ ne na szczycie/ wysokiej gry i ut/ wierdzone nie mo/ e ani upa, ani/ ukry si.
649 Por. Mt 10, 27; Mk 4, 21; Mt 5, 15; EvVer 18, 16-21; 32, 26-33. G. Schneider, Das Bild von der Lampe, ZNW 1970, 183-208. Cay logion odnosi si do gnostyka albo do Chrystusa. Por. Schrange77-85; Stroker 137. P.Oxy. 1 , 41-44: 648 Por. Mt 5, 14. P.Oxy. 1 , 36-41:

Mwi Jezus: [Co] syszysz/ jednym swym uchem/ go na/ dachach.


650 651

Mwi Jezus: Nie troszczcie si/ od rana do wieczora/ ani od wieczora/ a do rana ani o/ poywienie wasze, co macie/ je, ani o suk/ ni wasz, czym macie si o/ dzia. O wiele wa/ niejsi jestecie od li/ lii, ktre ros/ n, a nie przd, ani maj odzienia. / Czego potrzeba/ wam? Kt mgby doda/ do wzrostu swego? On da/ wam odzienie wa/ sze.
Por. Acta Thomae 36 (Lipsius-Bonnet 2/2, 153). 653 Por. 22; Mt 16, 16; J 14, 22 oraz 1 J 3, 2; Rdz 2, 25 i 3, 7. Por. Stroker 30-32.

Por. Mt 15, 14; k 9, 39; EvVer 30, 16; EwFlp 56. Por. Schrange 86-88. Por. Mt 12, 29; k 11, 21n. Por. Stroker 138. 652 Por. Mt 6, 25. 31. P.Oxy. 655 , 1-17:

192

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

38. Rzek Jezus: Wielokro pragnlicie usysze te sowa, ktre wam mwi i nie macie nikogo, od kogo bycie je suchali. Nadejd dni, kiedy szuka mnie bdziecie, a nie znajdziecie mnie654. 39. Rzek Jezus: Faryzeusze i uczeni w pimie wzili klucze poznania i ukryli je, nie weszli do rodka i nie pozwolili wej tym, ktrzy chcieli. Wy za stacie si przebiegymi jak we i czystymi jak gobie655. 40. Rzek Jezus: Krzew winny zasadzono poza Ojcem, a poniewa nie jest mocny, wyrw go z korzeniami i zniszczeje656. 41. Rzek Jezus: Temu, ktry co ma w rku, dodadz, a temu, ktry nic nie posiada i t drobnostk, ktr ma, zabior657. 42. Rzek Jezus: Bdcie tymi, ktrzy przechodz mimo658. 43. Rzekli Mu uczniowie Jego: Kim jeste, ktry nam to mwisz? W tym, co wam mwi nie znajdujecie, kim jestem? Lecz stalicie si jak ydzi lubi drzewo, a nienawidz jego owocu i lubi owoc, a nienawidz drzewa659. 44. Rzek Jezus: Temu, kto bluni przeciw Ojcu, bdzie wybaczone i temu, kto bluni przeciw Synowi, bdzie wybaczone. Temu za, kto bluni przeciw Duchowi witemu, nie bdzie wybaczone, ani na ziemi, ani w niebie660. 45. Rzek Jezus: Nie zbiera si winogron z cierni, ani nie zbiera si fig z ostu, nie daj one bowiem owocu. Dobry czowiek zwykle przynosi

Mwi do/ jego uczniowie: /Kiedy nam si obja/ wisz i kiedy/ ujrzymy ci? Mwi: Gdy rozdziejecie si, a/ nie doznacie wstydu [].
Por. EwTm 37; Klemens Aleks., Kobierce 3, 13, 92. Z wierszy 30-50 zostay tylko poszczeglne litery; tekst rekonstruuje si zazwyczaj przy pomocy EwTm 654 Por. Mt 13, 17; 9, 15; Mk 2, 20; k 5, 35; 21, 6; J 7, 33-35. P.Oxy. 655, 30-38[?]. Por. Stroker 190-192. 655 Por. Mt 23, 13; 10, 16. Por. Schrange 91-95; Por. Stroker 238n.; P.Oxy. 655, 38-50 [?]. 656 Por. Mt 15, 18; J 15, 1-10. Korze prawdopodobnie pochodzenie; zasadzony poza Ojcem nie pochodzcy od Ojca. Por. Stroker 101. 657 Por. Mt 13, 12, par. Schrange 96-98. Posiadacz, ktrego obdarzaj, to gnostyk. Por. Stroker 101n. 658 Por. 2 Kor 4, 16. Por. J. Jeremias, Unbekannte Jesusworte, Gtersloh 1951, 84. 659 Por. J 8, 25; 14, 8-11; Mt 12, 33; 7, 17-20. Owocem jest nauka Jezusa, po ktrej uczniowie maj pozna, kim On jest. 660 Por. Mt 3, 28n; 12, 31n; k 12, 10. Duch wity w EvVer (24, 10; 26, 35) jest kim wyszym, ni Syn, por. EwFlp 33. Por. Schrange 98-100

P.Oxy. 655, 17-23:

5. EWANGELIA TOMASZA

193

dobro ze swego skarbca, zy czowiek zwykle przynosi zo ze skarbca, ktry jest w jego sercu, i mwi zo, bowiem z obfitoci serca przynosi zo661. 46. Rzek Jezus: Od Adama a do Jana Chrzciciela wrd zrodzonych z kobiet nie powsta wywyszony nad Jana Chrzciciela tak, aby jego oczy si nie amay. Powiedziaem jednak: ten z was, ktry stanie si maluczkim, pozna krlestwo i zostanie wywyszony nad Jana Chrzciciela662. 47. Rzek Jezus: Niemoliwe, aby czowiek dosiada dwu koni, aby napina dwa uki, niemoliwe eby suga suy dwom panom, jednego bdzie szanowa, drugiego bdzie krzywdzi. Czowiek zwykle nie pije starego wina i natychmiast nie pragnie pi wina modego i zazwyczaj nie wlewa si modego wina do starego bukaka, aby go nie zniszczy i nie wlewa si wina starego do nowego bukaka, aby go nie zniszczy. Nie przyszywa si starej aty do nowej szaty, poniewa powstanie rozdarcie663. 48. Rzek Jezus: Jeli dwaj zawr pokj midzy sob w tym samym domu, powiedz grze: posu si. I ona si posunie664. 49. Rzek Jezus: Bogosawieni samotni i wybrani, wy znajdziecie krlestwo, poniewa pochodzc z niego, ponownie tam wejdziecie665. 50. Rzek Jezus: Jeli pytaj was: Skd jestecie? odpowiedzcie im: Przybylimy ze wiatoci, z miejsca, ktre jest wiatoci sam z siebie, ktra powstaa i objawia si w swych obrazach. Jeli bd wam mwili: Kim jestecie? odpowiedzcie: Jestemy jego synami i wybracami Ojca ywego. Jeli zapytaj was: Jaki jest znak waszego Ojca w was? odpowiedzcie im: To jest ruch i odpocznienie666.

Por. Mt 7, 16; 12, 35. 34; k 6, 44n. Por. Schrange 101-106; Stroker 140n. Por. Mt 11, 11n.; EwFlp 28; 71. Zwrot o amaniu oczu niezrozumiay. Dalszy cig wypowiedzi wskazuje, e trzeba sta si maluczkim, a wic w myl log. 22 dzieckiem, to jest odrzuci podzia na pe i wzgardzi podaniem seksualnym (log. 37). amanie oczu ma wic jaki zwizek z ide androgynii (por. do 11) i by moe nawizuje do 21a. 663 Por. Mt 6, 14; k 5, 39; Mt 9, 16n. Por. Schrange 109-116; P. Nagel, VigChr 14(1960) 1-8 (mode wino w starym bukaku); Stroker 141n. 664 Por. 106; Mt 18, 19; 17, 20; 1 Kor 13, 2. Por. Stroker 103n. 665 Samotno i wybranie s znakami pochodzenia z krlestwa. Wydaje si, e t wypowied naley poczy z nastpn. 666 Por. k 16, 8; J 12, 36; Ef 5, 8; 1 Tm 5, 5; J 6, 57; Rz 9, 26; EvVer 8, 35n.; 43, 10-15, 19-24. Wypisy z Theodota, 78; P. Vielhauer, Anapausis. Zum gnostischen Hintergrund des Thomasevangeliums , w: Apophoreta, hrsg. W. Eltester, F. Kettler, Berlin 1964, 281-299. Por. Stroker 240n.
661 662

194

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

51. Spytali Go uczniowie Jego: W ktrym dniu nastanie odpocznienie zmarych i ktrego dnia nastanie nowy wiat? Odrzek im: To, czego wyczekujecie, nadeszo, ale wy tego nie wiecie667. 52. Spytali Go uczniowie jego: Dwudziestu czterech prorokw nauczao w Izraelu i wszyscy mwili o Tobie. Odrzek im: Pozostawilicie tego, ktry yje wrd was, a mwilicie o zmarych668. 53. Spytali Go uczniowie jego: Obrzezanie jest poyteczne czy nie? Rzek im: Gdyby byo potrzebne, ojcowie podziliby obrzezanych w ich matkach. Ale obrzezanie w Duchu znalazo prawdziwie peny poytek669. 54. Rzek Jezus: Bogosawieni ubodzy, wasze jest krlestwo niebieskie670. 55. Rzek Jezus: Kto nie znienawidzi swego ojca i swojej matki, nie bdzie moim uczniem. I kto nie znienawidzi swych braci i swe siostry, nie dwiga swego krzya tak, jak ja, nie bdzie mnie godnym671. 56. Rzek Jezus: Kto pozna wiat, znalaz trupa, a kto znalaz trupa, wiat nie jest go wart672. 57. Rzek Jezus: Krlestwo Ojca podobne jest do czowieka, ktry ma dobre ziarno. Nieprzyjaciel jego przyszed noc i wrzuci kkol do dobrego ziarna. Czowiek nie pozwoli wyrwa kkolu i powiedzia im: Abycie przychodzc wyrwa kkol nie wyrwali z nim pszenicy. W dniu bowiem niw, gdy ukae si kkol zabierze si go (i) spali673. 58. Rzek Jezus: Bogosawiony czowiek, ktry cierpia, znalaz ycie674. 59. Rzek Jezus: Przypatrzcie si temu, ktry yje, dopki yjecie, abycie nie umarli, a nie starajcie si go widzie, nie mogc si mu przypatrze675.
Por. Mt 17, 11n.; J 5, 15. Dzie odpocznienia zmarych dobra eschatologiczne. Por. J 5, 39n.; 8, 53; k 24, 5; Mk 8, 22; Augustyn, Contra adv. Leg. et Proph. 2, 3, 14, PL 42, 647. Vitae prophetarum wspominaj o dwudziestu trzech prorokach, razem z Janem Chrzcicielem dwudziestu czterech. Por. Stroker 33. 669 Por. Rz 2, 25-3, 1; EwFlp 123. Por. Stroker 33n. 670 Por. Mt 5, 3. Por. Stroker 104. 671 Por. Mt 10, 37n.; 16, 24; Epistula Jacobi 5, 33-6, 9. Por. Schrange 120-123; Stroker 241n. 672 Por. 80; Hbr 11, 38; EwFlp 93. Por. Stroker 143. 673 Por. Mt 13, 24-30; Wypisy z Theodota, 53. Kkol (l. mnoga) znaczy pdy, dba kkolu. Por. Schrange 124-126. 674 Por. Jk 1, 12; 1 P 3, 14; Epistula Jacobi 4, 37-5, 23. Por. Stroker 105. 675 Wypowied do enigmatyczna. Prawdopodobnie ten, ktry yje oznacza Jezusa lub jakiego gnostyka.
667 668

5. EWANGELIA TOMASZA

195

60. Zobaczyli Samarytanina nioscego jagni i idcego do Judei. Rzek do swych uczniw: Ten z jagniciem? Odrzekli mu: Aby je zabi i zje. Rzek im: Jak dugo ono yje, nie zje go, lecz jeli je zabije, stanie si trupem. Powiedzieli Mu: Inaczej tego nie moe zrobi. Rzek im: Wy sami szukajcie dla siebie miejsca dla odpocznienia, abycie nie stali si trupem i nie zjedzono was676. 61. Rzek Jezus: Dwaj bd spoczywa na ou jeden umrze, drugi bdzie y. Rzeka Salome: Kto ty, czowiecze? Czyj? Wszede na moje oe i zjade z mego stou. Rzek jej Jezus: Ja jestem tym, ktry powsta z rwnego sobie. Dano mi to, co naley do mego Ojca. Jestem twoj uczennic. Dlatego mwi: Jeli kto jest rwny, wypeni si wiatoci, jeli si oddzieli napeni si ciemnoci677. 62. Rzek Jezus: (35) Tajemnice moje mwi godnym moich tajemnic. Co czyni twoja prawica, niech nie wie twoja lewica678. 63. Rzek Jezus: By czowiek zamony, ktry mia wiele majtnoci. Powiedzia: Bd uywa (5) moich majtnoci, sia, , sadzi i napenia swj skarbiec owocami, abym nie cierpia niedostatku. O tym wanie myla w swoim sercu. I jednej nocy zmar. Kto ma uszy niech sucha679 . 64. Rzek Jezus: Pewien czowiek mia goci i przygotowa wieczerz, wysa swego sug, aby sprosi goci. Poszed do pierwszego i powiedzia mu: Pan mj zaprasza ciebie. Odrzek: Mam pienidze u kupcw, oni przyjd do mnie wieczorem, pjd, aby wyda im polecenia. WymaPor. P. Nagel, Erwgungen zum Thomas-Evangelium, w: Die Araber in der alten Welt, Bd. 5, 2, hrsg. F. A. Altheim, R. Stiehl, Berlin 1969, 380nn., ktry dostrzega niewolnicze tumaczenie z semickiego oryginau. Pierwsze sowa Jezusa zawieraj ilustracj do wniosku w drugiej wypowiedzi: jagni ma symbolizowa gnostyka, a nie Samarytanina. Jezus zwraca uwag na konieczno zabicia ofiary przed zjedzeniem. Gnostykom rwnie przed utrat zbawienia (brakiem odpocznienia) grozi najpierw zabicie (bycie trupem). Ze wzgldu na dalszy cig idzie tu z pewnoci o mier duchow. O mierci mwi log. 59 i 61. Por. Stroker 35n. 677 Por. Mt 24, 40; k 17, 34; Mt 11, 27; J 6, 37. 39; 17, 2. 6. 20; k 2, 49; Nagel, 373375 uwaa, e jest tu aluzja do chlebw pokadnych, Kp 24, 5-9. oe wskazuje tu na miejsce przy posiku, a nie miejsce do spania (w kadym razie wspomniane po raz drugi). Spoywanie ze stou to aluzja do Mt 12, 3-6, Kp 24, 5-9 oraz 1 Sm 21, 2-7. Takie spoywanie wskazuje na bosk godno zjednoczonego i rwnego z Ojcem. Jestem Twoj uczennic sowa Salome na znak uznania w Jezusie zbawcy. Rwny (domylnie Ojcu) moe by Jezus albo gnostyk. Kto si oddziela od Ojca, nie jest gnostykiem i napenia si ciemnoci. 678 Por. Mt 6, 3. Por. Schrange 129-131; Stroker 193, 150. 679 Por. k 12, 16-21; Mt 11, 15; 13, 9; Mk 4, 9. 23; k 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7; 13, 9; EwFlp 22. Wypowied stanowi przestrog, by troszczy si o dobra duchowe.
676

196

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

wiam si od wieczerzy. Poszed do drugiego i powiedzia mu: Pan mj zaprasza ciebie. Odrzek mu: Kupiem dom i prosz mnie na jeden dzie. Nie bd mia czasu. Poszed do innego, powiedzia mu: Pan mj zaprasza ciebie. Odrzek mu: Mj przyjaciel bdzie si eni, a ja bd wydawa uczt, nie bd mg przyj. Usprawiedliwiam si od wieczerzy. Poszed do innego, powiedzia mu: Pan mj zaprasza ciebie. Odpowiedzia mu: Kupiem wie, jestem w drodze, aby odebra czynsz, nie bd mg przyj. Wymawiam si. Suga przyszed, powiedzia swemu panu: Ci, ktrych zaprosie na wieczerz, wymwili si. Rzek pan do swego sugi: Wyjd na drogi i tych ktrych znajdziesz prowad, aby wieczerzali. Kupcy i handlarze nie wejd do miejsca mego Ojca680. 65. Rzek Jezus: Pewien szlachetny czowiek mia winnic i wynaj j rolnikom, aby mu j uprawiali i aby otrzymywa swj owoc od nich. Wysa swego sug, aby rolnicy dali mu owoc z winnicy. Oni pochwycili jego sug, zbili go i o mao nie zabili. Suga wrci i powiedzia to swemu panu. Rzek pan: Moe nie poznae ich. Wysa innego sug. Rolnicy winnicy zbili i drugiego. Wtedy pan wysa swego syna. Rzek: Moe bd mieli respekt dla mego syna. Gdy rolnicy dowiedzieli si, e jest on dziedzicem winnicy, pochwycili go i zabili. Kto ma uszy, niech sucha 681. 66. Rzek Jezus: Pokacie mi kamie, ktry odrzucili budujcy. To jest kamie wgielny682. 67. Rzek Jezus: Kto zna Peni bdc pozbawionym siebie, cierpi z braku Peni683. 68. Rzek Jezus: Bogosawieni jestecie, jeli znienawidz was i przeladuj was, bo nie znajd adnego miejsca tam, gdzie was przeladowano684. 69. Rzek Jezus: Bogosawieni, ktrzy znienawidzili siebie w swych sercach. Oni s tymi, ktrzy poznali Ojca w prawdzie. Bogosawieni godni, aby nasycili odek tego, ktry pragnie 685.
Por. 4; 60; Mt 14, 16-24; 11, 15, par.; EvV er 40, 30-41, 8; 42, 37-43, 8. Por. Mt 21, 33-41; 11, 15. EvVer 18, 21-25; Epistula Jacobi 5, 10-19. 682 Por. Mt 21, 42; 1 P 2, 4-6; Hipolit, Refutatio 5, 7, 35. Por. Stroker 144. 683 Por. Mt 16, 26. 684 Por. Mt 5, 11; Klemens Aleks., Kobierce 4, 6, 61. Por. Stroker 106n. 685 Por. Mt 5, 10; 22, 16; J 4, 23n.; 17, 17-19; Mt 5, 6; Epistula Jacobi 6, 7-18. Gd wystpuje w znaczeniu przenonym. Przeladowania nasycaj gnostykw prawd o Ojcu; tym samym mog nakarmi innych, godnych prawdy. Idzie zapewne o gd sprawiedliwoci. Por. Stroker 106n.
680 681

5. EWANGELIA TOMASZA

197

70. Rzek Jezus: Gdy pozwolicie powsta tamtemu, co jest w was, wtedy to, co macie, uratuje was. Jeli nie istnieje tamto, co jest w was, wtedy to, czego nie macie w sobie, umierci was686. 71. Rzek Jezus: Zniszcz ten dom i nikt go nie odbuduje687. 72. Rzek jaki czowiek do Niego: Powiedz mym braciom, aby podzielili si ze mn dobrami mego ojca. Odrzek mu: O czowiecze, kto mnie uczyni tym, ktry dzieli? Zwrci si do swych uczniw mwic im: Czy jestem tym, ktry dzieli ?688 73. Rzek Jezus: Oto obfite niwo, robotnikw za niewielu. Procie wic pana, aby wysa robotnikw do niwa689. 74. Rzek: Panie, wielu jest wok studni, a w studni nie ma nikogo690. 75. Rzek Jezus: Wielu stoi przed drzwiami, ale samotni wejd na gody691. 76. Rzek Jezus: Krlestwo Ojca podobne jest do kupca posiadajcego towary, ktry znalaz per. w kupiec by mdry: sprzeda towary i kupi sobie za nie sam per. Wy sami szukajcie jego skarbca, ktry nie ustaje, ktry trwa, miejsca, do ktrego ml nie wpadnie, aby pore, ani robak go nie niszczy692. 77. Rzek Jezus: Ja jestem wiatoci, ktra jest ponad wszystkim. Ja jestem Peni. Penia wysza ze mnie i Penia dosza do mnie. Rozupcie drzewo, ja tam jestem. Podniecie kamie, a znajdziecie mnie tam 693. 78. Rzek Jezus: Dlaczego wyszlicie na pole? Aby oglda trzcin koyszc si na wietrze? Aby oglda czowieka ubranego w mikkie sza686 Por. 41. O zbawieniu gnostyka decyduje iskra Boa, ktrej gnostyk musi pozwoli powsta, inaczej zabije go czynnik materialny, ciao. 687 Por. Mt 26, 61; J 2, 19; Dz 6, 14. Idzie o wityni ciaa, ktra wedug nauki gnostykw nie zostanie odbudowana przez zmartwychwstanie. 688 Por. k 12, 13n. Por. Stroker 36n. 689 Por. Mt 9, 37n. Por. Schrange 153-155. 690 T wypowied zna take Celsus, por. Orygenes, Przeciw Celsusowi, 8, 15, SCh 150, 206, PSP 17, 2, 219. Sens wypowiedzi jest nastpujcy: wielu powoanych a mao wybranych, t myl kontynuuje wypowied nastpna; albo: wielu zabiega o rzeczy, ktre nie posiadaj znaczenia dla ycia wiecznego. Por. Stroker 145. 691 Por. Mt 25, 1-13; 22, 10-14; J 3, 19; EwFlp 73. Por. Stroker 108. 692 Por. Mt 14, 45n.; 13, 14; 6, 19n.; EwFlp 48. Por. Schrange 155-160. 693 Por. J 8, 12; Rz 11, 36; 1 Kor 8, 6. Por. Stroker 193. P.Oxy. 1, 27-30:

Podnie kamie, / i tam mnie znajdziesz. / Rozetnij drzewo, i ja/ tam jestem.

198

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

ty? Oto wasi krlowie i wasi dostojnicy, ci ubrani w mikkie szaty. A oni nie bd mogli pozna prawdy694. 79. Rzeka Mu kobieta z tumu: Bogosawione ono, ktre ci nosio i piersi, ktre Ci karmiy. On odrzek jej: Bogosawieni ci, ktrzy usyszeli Sowo Ojca i zachowali je w prawdzie. Nadejd bowiem dni, gdy powiecie: Bogosawione ono, ktre nie poczo i piersi, ktre nie karmiy695. 80. Rzek Jezus: Kto pozna wiat znalaz ciao. Kto znalaz za ciao, tego wiat nie jest wart696. 81. Rzek Jezus: Kto sta si bogatym, niech rzdzi, a kto ma si, niech zaprzecza697. 82. Rzek Jezus: Kto jest blisko mnie, blisko jest ognia, a kto jest daleko ode mnie, daleko jest od krlestwa698. 83. Rzek Jezus: Obrazy ukazuj si czowiekowi, a wiato, ktra jest w nich, ukryta jest w obrazie wiatoci Ojca. On ujawni si, a jej obraz ukryty jest w jego wiatoci699. 84. Rzek Jezus: Gdy zobaczycie podobnego wam, zwykle si cieszycie. Jeli jednak ogldacie wasze obrazy, ktre powstay przed wami, ktre nie umieraj ani nie ukazuj si, to jak wiele zniesiecie?700 85. Rzek Jezus: Cho Adam powsta z wielkiej siy i wielkiego bogactwa, jednak nie sta si godnym was, bo bdc godnym nie zakosztowaby mierci701. 86. Rzek Jezus: Lisy maj swoje nory i ptaki maj swoje gniazda, Syn Czowieczy za nie ma miejsca, aby skoni gow i odpocz702.
694 Por. Mt 11, 7-9; Ap 6, 15; Mt 20, 25. Szaty wg Schrange (162) oznaczaj prawdopodobnie ciao (log. 21;37), por. Epistula ad Rheginos 47, 3-19; EwFlp 23; EvV er 20, 3. Ubrani w ciao hylicy nie poznaj prawdy, czyli nie bd zbawieni. Por. Stroker 146n. 695 Por. k 11, 27n.; 23, 29; Mt 24, 19. Gnostycka interpretacja tekstu wykorzystuje zapewne negatywne nastawienie do ciaa i seksu. 696 Por. logion 56. Por. Stroker 143. 697 Por. 2; 29; 85; 1 Kor 4, 8. 698 Por. Mk 12, 34; EwFlp 67; Agrafa 24. Prawdopodobnie mamy tu wpyw greckiego przysowia: Kto blisko Zeusa, jest blisko gromu. Por. W. Myszor, VoxP 6-7(1984) 268277; Stroker 194n. Obydwa logia (83, 84) czy ta sama idea. 699 Por. Rdz 1, 26n.; EwFlp 67. Obydwa logia (83, 84) czy ta sama idea. 700 Obrazy oznaczaj by moe samych gnostykw. Por. Stroker 147. 701 Por. Filon, De opificio mundi 69-76 i 136-139; EwFlp 83. Por. Stroker 109n. 702 Por. Mt 8, 20. Odpocz czy si by moe z anapausis, a tym samym z gnostyck ide odpoczynku jako zbawienia. Syn czowieczy nie moe zatem odpocz w wiecie materialnym, tylko w zjednoczeniu z Ojcem. Por. Schrange 168-170.

5. EWANGELIA TOMASZA

199

87. Rzek Jezus: Nieszczsne jest ciao, ktre zaley od (innego) ciaa i nieszczsna dusza, ktra zaley od tych dwu703. 88. Rzek Jezus: Anioowie i prorocy przyszli do was i dadz wam to, co wasze. A wy sami dacie im to, co jest w waszych rkach i powiecie sobie: Ktrego dnia przyjd i wezm to, co jest ich?704 89. Rzek Jezus: Dlaczego myjecie zewntrzn stron czary i nie rozumiecie, e ten, ktry wykona wntrze, jest take twrc strony zewntrznej?705 90. Rzek Jezus: Przyjdcie do mnie, dobre jest moje jarzmo i panowanie radosne, a znajdziecie odpocznienie dla siebie 706. 91. Rzekli mu: Powiedz nam, kim jeste, abymy uwierzyli w ciebie. Odrzek im: Badacie oblicze nieba i ziemi, a tego przed wami nie poznalicie? To jest stosowny moment, ktrego nie potraficie zbada 707. 92. Rzek Jezus: Szukajcie a znajdziecie, lecz tego, o co pytalicie w tych dniach, nie powiedziaem wam wtedy. Teraz chc wam powiedzie, a o to nie pytacie708. 93. (Rzek Jezus): Nie dawajcie witoci psom, aby nie rzuciy jej na gnojowisko. Nie rzucajcie pere winiom, aby nie pozostawiy ich []709 94. Rzek Jezus: Kto szuka, znajdzie, a kto puka, otworz mu710. 95. Rzek Jezus: Jeli macie miedziaki nie dawajcie ich na lichw, ale dawajcie temu, ktry wam ich nie odda71 1. 96. Rzek Jezus: Krlestwo Ojca podobne jest do kobiety, ktra wzia kwasu, wlaa do mki i zrobia z niego wielkie chleby. Kto ma uszy, niech sucha712. 97. Rzek Jezus: Krlestwo Ojca podobne jest do kobiety nioscej dzban peen mki. Gdy sza dalek drog, ucho dzbana oderwao si i mka
Por. 29; 56; EwFlp 61. Por. Stroker 110n. Por. Mt 16, 27. 705 Por. Mt 23, 26. E. Haenchen, Die Botschaft des Thomasevangeliums , Berlin 1961, 53 uwaa, e wypowied odrzuca podzia na wewntrzne i zewntrze, i odwouje si do idei jednoci w log. 22. Por. Stroker 244n. 706 Por. Mt 11, 28-30; EvVer 40, 30-41, 3. Por. Stroker 195. 707 Por. Mt 16, 1-3; k 12, 54-56. Stosownym momentem jest spotkanie z Jezusem, por. nastpna wypowied. 708 Por. Mt 7, 7n.; k 11, 9n.; J1 6, 4n. 23n. Por. Stroker 196n. 709 Por. Mt 7, 6. Pery naley szuka (76, 109), z tej racji wydaje si, e jest to wypowied czca si z innymi logiami o szukaniu (91-95). Por. Stroker 115n. 710 Por. Mt 7, 8. 711 Por. k 6, 34-45. 712 Por. Mt 13, 33; 11, 15, par.
703 704

200

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

sypaa si za ni na drog. Nie wiedziaa, ani nie poznaa straty. Gdy wrcia do domu, postawia dzban na ziemi i stwierdzia, e jest pusty713. 98. Rzek Jezus: Krlestwo Ojca podobne jest do czowieka pragncego zabi monego pana. Wydoby miecz w swym domu i wbi go w cian, aby pozna, czy jego rka bdzie silna. Wwczas zabi monego pana714. 99. Powiedzieli Mu uczniowie: Twoi bracia i twoja matka stoj na zewntrz. Powiedzia im: Ci oto, ktrzy wypeniaj wol mojego Ojca, s moimi brami i moj matk. To oni wejd do krlestwa mego Ojca 715. 100. Pokazali Jezusowi (sztuk) zota i powiedzieli Mu: Zwolennicy cesarza domagaj si od nas podatkw. Odrzek im: Dajcie co cesarskie cesarzowi, dajcie Bogu, co jest boskie, a co jest moje, dajcie mnie716. 101. (Rzek Jezus): Ten, kto nie ywi nienawici wobec swego ojca i swej matki, jak ja, nie bdzie moim uczniem. I ten, kto nie kocha swego ojca i swej matki, jak ja, nie moe by uczniem moim. Moja matka bowiem, ktra () za moja matka prawdziwa daa mi ycie717. 102. Rzek Jezus: Biada im, faryzeuszom. Podobni s do psa lecego w bydlcym obie, ani nie je, ani bydu je nie pozwala718. 103. Rzek Jezus: Bogosawiony czowiek, ktry wie skd wejdzie zodziej, bo powstanie, zbierze swoj () i opasze si w biodrach, zanim on wejdzie719. 104. Powiedzieli Mu: Chod, mdlmy si dzisiaj i pomy. Odrzek Jezus: Jaki to grzech popeniem, lub w czym mnie pokonano? Lecz jeli oblubieniec wejdzie do komnaty maeskiej, wtedy niech poszcz i si modl720.

713 Wydaje si, e centraln ide tej przypowieci jest upomnienie o braku poznania w czasie wdrwki, wzgldnie bezcelowego wysiku. Porwnaj z nastpn przypowieci, w ktrej Jezus zachca do poznania. Por. naukowe opracowanie P. Nagel, Das Gleichnis vom zerbrochenen Krug, ZNTW 92(2001) 229-256. 714 Poznanie zapewnia sukces. Moliwe te tumaczenie: wydoby miecz z pochwy. 715 Por. Mt 12, 47-50; EvVer19, 21; 22, 9; 33, 30-32; 43, 5. Por. Schrange 186-189; Stroker 98. 716 Por. 106; Mt 22, 16-21. Schrange (192) w oddawaniu Jezusowi tego, co jest Jego, dostrzega aluzj do idei identyfikacji gnostyka ze zbawc. Por. Stroker 39n. 717 Por. 55; Mt 10, 37; EwFlp 83. Wydaje si, e prawdziw matk Jezusa jest Duch wity. Por. Stroker 241-243. 718 Por. k 11, 42. 43; Lukian, Tymon czyli wrg ludzi, 14, Wrocaw 1960, 200. Por. Stroker 149n. 719 Por. Mt 24, 43; k 12, 35. Por. Stroker 111n. 720 Por. 5; 75; Mt 9, 14n.; EwFpl 122 (zwaszcza 88, 19-26). Por. Stroker 40.

5. EWANGELIA TOMASZA

201

105. Rzek Jezus: Kto pozna swego ojca i swoj matk, tego nazw synem rozpusty721. 106. Rzek Jezus: Gdy macie zwyczaj czyni dwoje jednoci, staniecie si synami czowieczymi i jeli powiecie: Gro przesu si, ona si przesunie722. 107. Rzek Jezus: Krlestwo podobne jest do pasterza posiadajcego sto owiec. Jedna z nich, ta, ktra bya najwiksza, zgubia si. Pozostawi dziewidziesit dziewi i szuka jednej, a j znalaz. Gdy si zmczy, powiedzia do owcy: Wol ciebie ni tych dziewidziesit dziewi723. 108. Rzek Jezus: Kto napi si z mych ust, stanie si takim jak ja. Ja sam stan si nim i tajemnice zostan mu objawione724. 109. Rzek Jezus: Krlestwo podobne jest do czowieka, ktry ma na swym polu skarb, a nie wie o nim. Po mierci pozostawi go swemu synowi. Syn nie wiedzc (o skarbie), wzi pole, sprzeda je, a ten, ktry kupi, przyszed i orzc (znalaz) skarb. Rozpocz dawa pienidze na procent tym, co je chcieli725. 110. Rzek Jezus: Ten, kto znalaz wiat stajc si bogatym, niech si sprzeciwi wiatu726. 111. Rzek Jezus: Niebo wywrci si i ziemia w waszej obecnoci, a ywy z ywego nie ujrzy mierci, ani strachu, gdy Jezus rzek: Kto znalaz siebie samego, tego wiat nie jest wart727. 112. Rzek Jezus: Biada temu ciau, ktre zaley od duszy, biada tej duszy, ktra zaley od ciaa728. 113. Zapytali Go uczniowie Jego: W jakim dniu nadejdzie krlestwo? (Rzek Jezus): Ono nie nadejdzie, gdy go wyczekuj. Nie bd mwi: Oto tutaj, albo oto tam, lecz krlestwo Ojca rozszerza si na ziemi, a ludzie go nie widz729.

Por. J 8, 41; EwFlp 122. Por. Stroker 150. Por. 4; 11; 22; EwFlp 120. Por. Stroker 112. 723 Por. Mt 18, 12n.; EvVer 32, 25-32, 6. Por. Stroker 57. 724 Por. J 7, 37; EwFlp 31; 55. Por. Stroker 196. 725 Por. Mt 13, 44. Wniosek: trzeba pozna samego siebie (swe pole), aby na nim znale skarb. Por. Stroker 57-60. 726 Por. 56; 81; Hbr 1, 12; 1 Kor 4, 8. 727 Por. 11; 56; 80; Iz 34, 4; Ap 6, 14. ywy to jest Ojciec lub Jezus, ywy z ywego oznacza gnostyka. Ani strachu tekst niepewny. Por. Stroker 193; 143. 728 Por. 87; 29. Por. Stroker 110n. 729 Por. 2n.; 51; k 17, 20n. Por. Stroker 40n.
721 722

202

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

114. Rzek Szymon Piotr do nich: Niech Mariham odejdzie od nas. Kobiety nie s godne ycia. Rzek Jezus: Oto poprowadz j, aby uczyni j mczyzn, aby staa si sama duchem ywym, podobnym do was mczyzn. Kada kobieta, ktra uczyni siebie mczyzn, wejdzie do krlestwa niebios.

203

Rozdzia III

APOKRYFY OBEJMUJCE CAO YCIA CHRYSTUSA


1. Ewangelia gruziska (s. 204); 2. Ewangelia arabska Jana (fragm.) (s. 230); 3. Ewangelia Barnaby (fragm.) (s. 246).

W zbiorze niniejszym podajemy zasadniczo utwory w caoci, nawet tak dugie jak EwDzOrm czy J, z ktrych inni tumacze apokryfw podaj zazwyczaj tylko fragmenty. Ten rozdzia jednak stanowi wyjtek: obok Ewangelii gruziskiej wydanej w caoci znajdziemy tu tylko fragmenty Ewangelii Jana i Ewangelii Barnaby. Pierwsza zawiera si na okoo 180 stronach przekadu woskiego, druga za na ok. 350 stron tekstu oryginalnego. Tak duych tekstw nie jestemy w stanie zamieci w niniejszym wydaniu, tym bardziej, e Ewangeli Jana tumaczymy i tak z przekadu. Dodajmy, e obydwa teksty zawieraj ogromne duyzny; wybrano z nich wic kilka waniejszych i pikniejszych zdaniem autora wyboru tekstw. Prawdopodobnie tekstem zawierajcym cao ycia Jezusa by rwnie tekst zwany Ewangeli Arabsk Dziecistwa i podawany zazwyczaj take i w naszym zbiorze pord Ewangelii dziecistwa, w oparciu o stare wydanie Sike. Natomiast w rkopisie Laurencjaskim znajdujemy opis caego ycia Jezusa, a do Jego wniebowstpienia, cho ta druga cz potraktowana jest raczej pobienie. Dlatego te tumacze francuscy podaj nasz utwr jako Vie de Jsus en arabe.

204

APOKRYFY OBEJMUJCE CAO YCIA CHRYSTUSA

1. Ewangelia gruziska (EwGruz)


(przekad w. archim. Grzegorz Peradze, opracowanie ks. Marek Starowieyski)
Utwr tu przedstawiony jest jednym z nielicznych utworw apokryficznych przedstawiajcych cao ycia Chrystusa. Apokryf ten przeoy z pnego (XIX w.) rkopisu gruziskiego znajdujcego si w Bodleian Library w Oksfordzie znany badacz Wschodu Chrzecijaskiego, w. archimandryta Grzegorz Peradze (por. nota o nim na pocztku tomu) i wyda w naukowym czasopimie polskiego Kocioa Prawosawnego, Elpis. Wedle tego przekadu utwr ten jest cytowany w literaturze apokryficznej, np. w Clavis apocryphorum NT M. Geerarda. Ewangelia ta zachowana jest fragmentarycznie, nie tylko dlatego, e w wielu miejscach brakuje kartek, ale take dlatego, e zawiera wyrane przerwy treciowe, np. po Zwiastowaniu, Nawiedzeniu i narodzinach Jana Chrzciciela autor przechodzi do opisu wtpliwoci Jzefa. Podobnie zakoczenie opis ostatnich dni Jezusa na ziemi i zmartwychwstania zawiera tylko kilka epizodw. Ponadto ukad jest chaotyczny, z licznymi powtrzeniami i niekonsekwencjami logicznymi, co zaznaczono w komentarzu, bez wyranego planu, co wida np. w opisie zmartwychwstania. Wszystko to wynika nie tylko ze sposobu pracy autora-kompilatora, ktry ukada utwr czerpic z rnych rde, ale take, by moe, ze zego zachowania rkopisu, pomieszania kartek, ktre tumacz musia na nowo ukada. Utwr jest wyranym przekadem z armeskiego: autor czyni aluzje do Armenii: np. Abgar jest przedstawiony jako krl Armenii; wida to rwnie w sformuowaniach dogmatycznych i liturgicznych; w opisie przybycia Trzech Krli mamy reminiscencje z EwDzOrm. Czy jednak tekst armeski nie jest przekadem tekstu syryjskiego napisanego w Persji? Opisy przybycia Trzech Krli i instrumentw muzycznych przez nich uytych (zurny i nagary ) mogyby nakierowywa nasz uwag w t stron. Datacja utworu nie jest prosta. Wida w nim elementy teologii pierwszych wiekw chrzecijastwa (polimorfia Jezusa, rozdz. 14 i 18), wida elementy pochodzce wyranie z okresu sporw monofizyckich (Trishagion w wersji monofizyckiej, rozdz. 27), z boku Chrystusa wypywa tylko krew (rozdz. 26), Boe Narodzenie wypada 6 stycznia (rozdz. 12), a Zwiastowanie 7 kwietnia (rozdz. 8), ale

1. EWANGELIA GRUZISKA

205

wida rwnie aluzje do wypraw krzyowych (rozdz. 16) oraz uycie terminw muzumaskich (np. Wezyr). Mamy wic utwr, ktry jak si wydaje, narasta stopniowo. Natomiast trudno si doszuka w utworze elementw specyficznie katolickich, jak to sugeruje tumacz, w. Grzegorz Peradze. Jak nie da si okreli czasu powstania tego tekstu, tak niemoliwym jest okrelenie miejsca jego powstania. Wzmianka o supie, do ktrego przywizano Chrystusa, z ktrej Peradze wnioskuje o powstaniu utworu w Jerozolimie, gdzie w kociele w. Jakuba przechowywano t kolumn, nie jest wystarczajca dla dowodzenia jego jerozolimskiego pochodzenia. Utwr opiera si na Ewangeliach kanonicznych i na apokryfach: ProtEwJk, EwNik[?], korespondencji Chrystusa z krlem Abgarem, EwOrmDz, EwPt[?], natomiast wpyw PsMt jest wtpliwy. Ponadto w utworze znajduj si elementy wasne, skdind nieznane. Jest to utwr prosty, wytwr gruziskiej literatury ludowej i nie jest z pewnoci arcydzieem literatury; stanowi jednak ciekawy przykad apokryfu caociowego, wzbogaca nasz znajomo apokryfw w ogle, a szczeglnie w sferze literatur kaukaskich oraz ludowej kultury gruziskiej. Wydajc po raz drugi przekad zasuonego orientalisty dziaajcego w Polsce dokonalimy adiustacji jzykowej i interpunkcji. Komentarz napisano na nowo, korzystajc jednak z komentarza tumacza apokryfu. Patrystyczna literatura gruziska w Polsce jest niemal nieznana1; poza Nawrceniem Kartlii oraz Mczestwem w. Szuszanik Jakuba Curtaweli nie posiadamy adnych przekadw, std te tym chtniej wczamy t mao znan Ewangeli apokryficzn z krgw monofizyckich, jak j okrela Peradze do zbioru polskiego przekadu apokryfw chrzecijaskich. Znakiem oznaczamy braki w tekcie.

1. Anio powiedzia: Nie lkaj si Maryjo; nie jestem tym, ktry skusi Ew, jak i ty nie jeste Ew 3; jestem archanioem Gabrielem, ktry wci stoi przed Trjc wit. Przez Trjc wit zostaem wysany do ciebie w postaci czowieka, aby si nie baa Ja byem tym, ktry zwiastowa Zachariaszowi4 ; musiaem z nim tak postpi dlatego, e on nie wierzy; nie odrzucaj moich sw; nie jestem szatanem, abym ci w bd wprowadzi, tak jak matka twoja Ewa bya w bd wprowadzona; wysuchaj Maryjo, co ja chc ci powiedzie:
O literaturze gruziskiej por. SWPW 75-84. Rozdzia I rozwija k 1, 26-38. 3 Por. ProtEwJk 13, 2 objan. Porwnanie Ewy i Maryi, podstawowe dla historii mariologii, pojawia si ju u w. Justyna, a nastpnie u w. Ireneusza i przewija si nastpnie w caej literaturze patry stycznej. 4 Por. k 1, 5-25.
1 2

ZWIASTOWANIE2 .

206

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

Od Ewy pochodzi pd przeklestwa, od ciebie pochodzi bdzie pd bogosawiestwa; przez Ew zamkny si drzwi raju, przez ciebie zostan one otwarte rado i pociecha; przez Ew mier, przez ciebie ywot; przez Ew potpienie, przez ciebie ycie wieczne Jeli za nie bdziesz mi wierzya, zostaniesz ukarana jak Zachariasz. Gdy Maryja usyszaa te sowa, zlka si, ukorzya i odpowiedziaa: Nie mam w sobie miejsca dla sw szatana; a jeeli jeste anioem, niech si speni wedug sowa twego; jestem suebnic Pana. On sam wie o tym, poniewa jest moim stworzycielem; niech si speni Jego wola. Anio skoni si przed ni i rzek: Id natychmiast do swej kuzynki Elbiety; tam poznasz cud swego dziecka, ale nikomu nie powinna mwi o tym, zanim ono samo tego nie objawi. ZWIASTOWANIE ZACHARIASZOWI5. 2. Anio odszed, aby z kolei zwiastowa Zachariaszowi narodziny Jana. Zachariasz by najstarszym pord kapanw, ona za jego bya krewn Matki Boskiej6. Oboje byli ju w podeszym wieku i nie mieli dzieci. Raz na rok wchodzi Zachariasz do otarza, aby tam kadzi. Pewnego dnia sta si z nim cud: wszedszy bowiem do otarza ujrza nagle anioa w biaym odzieniu. Anio ten rzek do Zachariasza: Wysucha Bg proby twojej; ona twoja Elbieta urodzi tobie syna i nazwiesz go imieniem Jan, bdzie wielkim i synnym prorokiem pomidzy Izraelitami. Zachariasza ogarna boja na widok anioa, lecz odpowiedzia mu: Jake to si stanie? Wszak ja jestem stary, a ona moja przesza ju swj wiek, jake wic moe mie dziecko? Na to anio odpowiedzia: Jestem archanioem, ktry stoi wci przed Trjc wit; przez Ni te zostaem wysany do ciebie, aby ci zwiastowa; poniewa jednak ty mi nie uwierzy i sdzisz, e ja ci mwi nieprawd, od tej chwili zostaniesz niemy a do dnia, w ktrym to dziecko si urodzi. Anio odszed, a gdy Zachariasz odszed od otarza, utraci mow, czemu bardzo si dziwi lud stojcy na dworze. Zachariasz wskazywa im za pomoc palcw,
Rozdzia opiera si na k 1, 5-24, ale zmienia kolejno wydarze: anio najpierw zwiastuje Maryi, potem Zachariaszowi, cho dwukrotnie w 1 rozdziale nawizuje do tego wydarzenia; w rozdz. 3 autor stwierdza, e po szeciu miesicach od zwiastowania Zachariaszowi anio zwiastowa Maryi. 6 Nasz apokryf nie precyzuje stopnia pokrewiestwa Elbiety i Anny. Problemy zwizane z genealogi rodziny Jezusa omawia Trinubium Annae (zob. poniej s. 291n PsMt). Wedle tradycji syryjskiej Anna i Elbieta miay by siostrami.
5

1. EWANGELIA GRUZISKA

207

e widzia anioa, lecz lud nie zrozumia, o co mu chodzio. Po upywie dwunastu dni Zachariasz powrci do domu i pozna Elbiet, ktra zasza w ci. NAWIEDZENIE ELBIETY7. 3. Gdy upyno sze miesicy, Elbieta nie wychodzia ju na podwrze, wstydzia si bowiem by w ciy w tak podeszym wieku. Rwnie po upywie szeciu miesicy od dnia, w ktrym Elbieta zasza w ci, anio zwiastowa Pannie Maryi, po czym Maryja udaa si do Elbiety. Gdy wesza do niej pozdrowia j, skoczyo dziecitko w onie Elbiety, ktra skonia si przed Maryj i powiedziaa: Bogosawiona jeste pomidzy niewiastami i bogosawiony owoc ywota Twojego. Po czym dodaa: Gdy dzieci usyszao sowa pozdrowienia twego, ucieszyo si. Bogosawiony jest ten, ktry uwierzy w rozkaz Pana. Wwczas Elbieta pocza gosi chwa Stwrcy, mwic8: Niech wzbogaci radoci dusz moj Pan Bg Zbawiciel mj, poniewa przysza do skromnej suebnicy twojej; albowiem oto odtd bd ci zazdrociy wszystkie plemiona i pokolenia. Maryja pozostawaa u Elbiety w cigu trzech miesicy. Gdy zblia si dla Elbiety czas rozwizania, powiedziaa ona do Maryi: Id do domu Jzefa, gdy nie wypada, abym ja tu leaa i aby ty mi usugiwaa. Wtedy Maryja wstaa i posza z powrotem do domu swego. NARODZINY JANA9. 4. Po upywie krtkiego czasu Elbieta urodzia Syna, za po omiu dniach przyszli krewni i ssiedzi, aby obrzeza dziecitko i nada mu imi. Dali mu na imi Jan i zanieli go do jego ojca, ktry wwczas znw odzyska mow i wypowiedzia proroctwo o swym synu tymi sowami: Bogosawiony Pan nasz i Bg, ktry nawiedzi swoj gmin i da ywot memu synowi, ty za dziecko nazwane bdziesz prorokiem, gdy przygotowa masz drog swemu Panu, ktremu zazdroszcz anioowie i ludzie 10. Wwczas tych, ktrzy byli wiadkami tego cudu i syszeli t przepowiedni, ogarn lk Boy; poczli zastanawia si nad tym zdarzeniem, dziwowa si i mwi: Co z tego dziecka wyronie? A moe bdzie ono Chrystusem?11

Rozdzia opiera si na k 1, 39-56. Hymn Magnificat zosta znacznie skrcony. Autor uwaa Magnificat za hymn Elbiety. Opini t znajdujemy w niektrych kodeksach staroytnych, podtrzymuj j rwnie niektrzy autorzy nowoytni jak A. v. Harnack. 9 Rozdzia opiera si na k 1, 57-80; hymn Benedictus jest znacznie skrcony. 10 Por. 1 P 1, 12. 11 Por. J 1, 20. Tu nastpuje wyrana luka treciowa.
7 8

208
WTPLIWOCI JZEFA12.

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

5. Wezm ci do obcego kraju i tam zostawi, gdy przez ciebie nie chc by przyczyn plotek i si wstydzi. [Syszc te sowa Jzefa] Maryja pakaa, wylewajc obficie zy. Jzef za rozmyla, co ma uczyni i dokd j wzi; a gdy tak myla, ogarna go senno, zoy wic gow na poduszk. Nagle ujrza we nie, e stoi nad nim archanio Gabriel z mieczem ognistym i gron twarz13 mwic: Czy ty si mnie nie boisz? Dlaczego dokuczasz matce mego Krla? Wszak Ten, ktry zostanie przez ni zrodzony, pochodzi od Ducha witego i nazwany bdzie Synem Boym14, ty za musisz suy jej uwanie i z pokor, a nie dokucza. Wtedy Jzef obudzi si, wsta, zoy ukon Maryi i rzek: Nie martw si wicej, Maryjo, odtd jestem twoim sug, gdy anio powiedzia mi, e wszystko, co mwia, jest prawd. Nie opuszcz ci a do mierci i dokd ty pjdziesz, pjd wraz z tob i nie bd ci ju wicej dokucza. Anio powiedzia mi wszystko podczas snu. Maryja ucieszya si z tych sw. PRBA JZEFA 15. 6. Gdy kapani usyszeli, e Jzef powrci [ze wsi], posali po niego diakona i kazali mu powiedzie: Gotuj si do lubu. Diakon uda si do Jzefa i powtrzy mu sowa kapanw. Jzef posadzi diakona i poda mu chleb. Przy jedzeniu posugiwaa im Maryja, i gdy diakon spojrza na ni, zauway, e bya w ciy. Diakon poszed i powiedzia kapanom: Myl, e Maryja jest w ciy, gdy spojrzaem na ni jeden raz i zauwayem, e bya w ciy. Kapani nie uwierzyli w to i rzekli: Jzef jest czowiekiem rzetelnym i nigdy by nie uczyni podobnej rzeczy. Wysali oni wtedy do Maryi pewn niewiast i nakazali jej: Id i zbadaj, czy ona jest w ciy, a potem przyjd i powiedz nam. Niewiasta powrcia i rzeka: To prawda, Maryja jest w ciy. Wwczas kapani posali po Jzefa, a gdy on przyszed, powiedzieli do: Jakie to my nowiny syszymy o tobie, Jzefie? Sdzilimy, e jeste czowiekiem rzetelnym, a ty czynisz podobne rzeczy na stare lata. Czy ci nie wstyd? Jzef odpar na to: Nie rozumiem, o co tu chodzi. Tego dnia, gdy dalicie mi t niewiast, wziem j do siebie, a poniewa natychmiast miaem i na wie, zoRozdzia opiera si na Mt 1, 18-24 i ProtEwJk 13. Grona posta archanioa Gabriela (por. k 1, 26) i jego miecz bardziej odpowiadaj opisom Michaa. 14 Por. Mt 1, 20; k 1, 35. 15 Rozdzia zasadniczo opiera si na ProtEwJk 16, par. ubogacajc opis nowymi szczegami i nadajc koloryt gruziski: Ananiasz pisarz zmienia si w diakona, Maryja wyjania swoj tajemnic kapanom, por. ProtEwJk 14, 3 Maryja nie wie, jak to si stao.
12 13

1. EWANGELIA GRUZISKA

209

stawiem j w domu. Wrciem dopiero wczoraj wieczorem i nie wiem, o co wam chodzi. Wtedy oni rzekli: W takim razie damy ci wypi wody bardzo gorzkiej, a wtedy zobaczymy, czy jeste niewinny, i kazali mu napi si tej wody, ale to mu wcale nie zaszkodzio. PRBA MARYI. Wwczas zawoali Maryj i arcykapan powiedzia do niej: Co ty uczynia? Powiedz nam prawd, kto ci skusi? Maryja za nic nie odpowiedziaa i ze schylon gow gorzko pakaa. Wtedy oni rzekli z wyrzutem: My wiemy, e Jzef jest czowiekiem rzetelnym i nigdy by tego nie zrobi, a wic powiedz nam, kto to uczyni. Maryja zapakaa jeszcze mocniej i nic nie odpowiedziaa. Kapani za mwili do niej: Nie zdoasz si wyratowa z naszych rk, jeli nie powiesz prawdy, kto jest przyczyn twojej brzemiennoci; jeli odpowiesz, dostaniesz tego czowieka za ma, a jeli nie, to zostaniesz spalona, aby takich rzeczy nikt nie czyni. Wtedy Maryja odpowiedziaa z paczem: Jeli powiem prawd, moe mi nie uwierzycie, ale ja mam Boga i archanioa Gabriela za wiadkw, e nie znam czowieka, a jestem w ciy od dnia zwiastowania. Poczym powiedziaa o wszystkim kapanom. 7. Kapani16 naradzali si przez duszy czas pomidzy sob, nastpnie za powiedzieli: To prawda, e Chrystus ma si narodzi z dziewicy17, ale tutaj nie wydaje si to wiarygodne, poniewa, jeli ta dziewica bya przeznaczona na to, aby zrodzi Chrystusa, to powinna go pocz wtedy, gdy bya przy bonicy. To zastrzeenie przekonao wszystkich, tote nie uwierzyli oni Maryi i rzekli do niej: Nie wierzymy w sowa, ktre wypowiedziaa i dajemy ci napi si gorzkiej wody. Maryja wypia t wod, lecz to jej nie zaszkodzio. (Bya to woda wydobyta niegdy przez Mojesza, a nazwana wod kltwy, gdy jeli kto, bdc winnym, napi si tej wody, to brzuch mu pka; niewinny za nie doznawa adnej szkody)18 . Kapani jednak jeszcze nie chcieli uwierzy i kazali pewnej kobiecie zbada Maryj, mwic: Zbadaj j, czy ona jest dziewic, czy nie. Po zbadaniu kobieta powiedziaa kapanom: Ta niewiasta jest dziewic, ale w ciy, w jej onie porusza si dziecko. Gdy kapani usyszeli to, przywoali Jzefa, oddali mu Maryj i rzekli: Zabierz j do domu i opiekuj si ni, dopki ona nie urodzi syna, potem za zobaczymy, co bdzie. I Jzef zabra Maryj do domu.
Rozdzia opiera si zasadniczo na ProtEwJk 16, 2 z dodatkiem prby akuszerki (Prot EwJk 20, 1). 17 Por. Iz 7, 14. 18 Por. Lb 5, 11-31.
16

210

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

tym samym tygodniu wyszo rozporzdzenie w imieniu krla, aby kady czowiek uda si do swego wasnego miasta. Poniewa ojciec Jzefa pochodzi z Betlejem, musia wic on i do tego miasta, gdzie si zatrzyma. Wcielenie Chrystusa przez dziewic Maryj w Betlejem w pieczarze dokonao si w roku 530020 od wygnania Adama z raju oraz w pierwszym roku panowania ormiaskiego krla Abgara21 i za czasw kapastwa Annasza i Kajfasza. Zwiastowanie archanioa Gabriela Maryi odbyo si w miecie Nazaret dnia 7 kwietnia w rod rano22. GWIAZDA TRZECH KRLI23 . 9. W tym samym roku ukazaa si w Indiach gwiazda, podobna do ksiyca w peni, za na ksiycu tym siedziaa czternastoletnia panna24 podobna do soca i trzymaa na rkach chopczyka majcego jeden dzie ycia. Gwiazda ta bya widoczna w cigu dnia i nocy, lecz poza Indiami nigdy nikt jej nie widzia. Wwczas wyszed rozkaz od krla, aby zebrali si wszyscy filozofowie i wyjanili znaczenie tej gwiazdy. Filozofowie duo mwili, ale nie mogli doj do adnego rozwizania kwestii. Wtedy najwyszy dostojnik w pastwie postanowi poci przez czterdzieci dni. Po up ywie czterdziestu dni ukaza mu si anio we nie i powiedzia, e owa gwiazda jest znakiem narodzenia Chrystusa w kraju jerozolimskim i e krlowie maj uda si tam, dla zoenia mu hodu, za ta sama gwiazda wskae im drog. Wwczas krl Melkhi wyruszy w drog i zabra ze sob cztery tysice ksiy i cztery tysice ludu, gwiazda za wskazywaa im drog, a dotarli w ten sposb do kraju Kizybaszw25. Gdy Gaspar, krl perski, usysza o ich przybyciu, przyj z wielkimi honorami krla Melkhi i zapyta: Jaka jest przyczyna twego przybycia i dokd idzieRozdzia opiera si na k 2, 11-17. Zazwyczaj podawany jest rok 5500 (np. AdEw ac. rkps, 42, Zstp wersja B 3; wersja ac. A 12 itd.). 21 Por. 18. 22 Monofizyci ormiascy obchodzili 7. IV wito Zwiastowania EwDzOrm V, 10 podaje 6. IV: W rod, o godzinie trzeciej. 23 Rozdziay 9-10 i 14 stanowi opowiadanie o Trzech Krlach, przerwan opowiadaniem o narodzeniu Chrystusa (rozdz. 12 i 13). Podobne przerwy znajdujemy w opowiadaniu o Marii Magdalenie (rozdz. 27 i 31) przerwane opowiadaniem o stray i opowiadanie o wjedzie Jezusa do Jerozolimy (rozdz. 17 i 19) przerwane opowiadaniem o Abgarze (rozdz. 18). Tekst o Trzech Krlach opiera si na Mt 2, 1-12, EwDzOrm 11 (5, 1) oraz na zaginionych opowiadaniach wschodnich o Trzech Krlach. Por. ANT 156 (bibliografia). 24 Por. kodeksy do ProtEwJk 12, 2 rny wiek, ten sam wiek: 14 lat podaje JzCie 5, 1. 25 Czyli do Persji. O krlu Indii wspomina EwDzOrm 11, 1. Por. Cykl o Trzech Krlach, wstp (poniej s. 342n).
19 20

ZARZDZENIE CESARSKIE19 . 8. W

1. EWANGELIA GRUZISKA

211

cie? Krl Melkhi opowiedzia mu o narodzeniu Chrystusa i wskaza na gwiazd. Krl Gaspar ucieszy si bardzo i rwnie wzi ze sob cztery tysice ksiy i cztery tysice ludu, i tak doszli oni do kraju Abasza26 . Tam powiedzieli o wszystkim krlowi Baltazarowi, ktry take zabra cztery tysice ksiy i cztery tysice ludu, i wyruszy z nimi. Wreszcie dotarli ci trzej krlowie wraz z dwunastoma tysicami ludzi27 do Jerozolimy, spdziwszy w podry siedem i p miesica. Tam za zatrzymali si; gwiazda za schowaa si przed nimi, gdy Chrystus si jeszcze nie narodzi. PRZYBYCIE TRZECH KRLI DO JEROZOLIMY. 10. Gdy krl Herod, ktry panowa w Jerozolimie, dowiedzia si o przybyciu takiej iloci wojska, [wszyscy]28 zdziwili si, przelkli i mwili: Co moe oznacza przybycie takiej masy wojska? Oni s chyba naszymi wrogami, jeeli przyszli tak skrycie. Krl natychmiast zabra wojsko i chcia wyruszy przeciw nim. [Niektrzy] jednak poradzili inaczej [mwic]: Nie trzeba naprzd wszczyna wojny; przekonajmy si najpierw, co to za ludzie, i jeli oka si oszustami, wtedy rozpoczniemy wojn. Herod uwierzy ksiom, wybra najmdrzejszych spomidzy nich i posa ich z prezentami [do przybyszw]. Gdy przyszli oni [do nich], pozdrowili jedni drugich i usiedli, [po czym ksia] zapytali: Skd przybywacie i dokd idziecie? Uczciwi ludzie nie podruj z tak iloci wojska. Ju od trzech dni jestecie tu, peno was w naszym miecie, a nikt nie udaje si do krla z hodem. Czy to si godzi? Skd przyszlicie i dokd si udajecie? Dlaczego nie chcecie nam tego powiedzie? Jeeli jestecie wielkimi kupcami, przyznajcie si nam, abymy mogli da odpowied krlowi, ktry jest w miecie. Na to krl Melkhi odpowiedzia: Nie jestemy ani kupcami, ani wrogami, lecz poszukujemy drogi; dotd drog pokazywaa nam gwiazda, lecz teraz si ukrya; czekamy wic, kiedy si znw ukae, by i dalej. Jestemy krlami Indii, Persji i Abaszy; usyszelimy o narodzinach Chrystusa; przyszlimy, aby Mu zoy hod. Gwiazda prowadzia nas, lecz tutaj si schowaa, gdy na nowo si ukae, pjdziemy dalej. Wysannicy powrcili do krla i opowiedzieli mu wszystko, co syszeli: Rzeczywicie, s to trzej wielcy krlowie z wielk armi i mnstwem towaru, mdrzy, ale sprytni ludzie; ale nie moglimy
26 Czyli do Etiopii. EwDzOrm mwi o krlu arabskim (11, 1; 5, 10). Etiopia jest tu wymieniona na podstawie Ps 71, 9 (LXX): Przed nim na twarz padn Etiopowie. 27 Mowa tu o wojsku; autor nie liczy 12.000 duchownych (!). EwDzOrm mwi te o 12 tysicach ludzi pod wodz 12 dowdcw (wymienia ich imiona). Jest to echo tradycji syryjskiej, ktra wymienia ich 15. 28 Poprawka Peradze: inaczej nie ma sensu liczba mnoga: mwili.

212

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

ostatecznie odgadn, czego oni chc. Krl Herod odrzek: Oni przyszli po to, aby wzi tron w posiadanie musimy wojowa z nimi. Na to ksia odpowiedzieli krlowi: Jest ich trzech krlw i maj duo wojska, wic zwyci nas, pozabijaj i zniszcz zupenie nasz kraj. Czy nie lepiej byoby dowiedzie si naprzd [prawdy], wysa do nich czowieka i zaprosi krlw i ksiy w otoczeniu nielicznych osb; jeli przyjd, to s oni naszymi wrogami [?]. Po czym poszli i zaprosili ich. Wtedy krlowie weszli do Jerozolimy w otoczeniu nielicznych osb i udali si do krla Heroda. Po wzajemnym hodzie zasiedli oni do uczty, podczas ktrej krl Herod zapyta krlw: W jakiej to sprawie przyszlicie po takiej dalekiej podry? Krlowie odrzekli: W waszym kraju narodzi si Jezus29, nowy krl; pragniemy Go zobaczy i zoy Mu hod. 11. Gdy Herod to usysza, zlk si naprawd, zmartwi i powiedzia: O tym mymy nic nie syszeli. Krlowie rzekli: To dziwne, e my w tak dalekim kraju dowiedzielimy si o tym, a wy yjecie tak blisko i o niczym nie wiecie. Ju osiem miesicy upyno, jak o tym wiemy; posiadamy bowiem ksig30 zapiecztowan i napisan przez samego Boga, i std wiemy. Herod odpar: Przyniecie wasz ksig, otworzymy j i zobaczymy. Krlowie odpowiedzieli na to: My nie moemy tej ksigi otworzy; tylko jeden moe to zrobi, kto j napisa i zapiecztowa. Wwczas Herod bardzo si rozgniewa i chcia ich uwizi, lecz w tym samym momencie zadraa ziemia, zawaliy si domy krlewskie, za siedemdziesiciu dwch ludzi zostao zabitych i zapado si pod ziemi. Syn krla Heroda rozgniewa si bardzo na ojca, wypuci z wizienia krlw i pogodzi ich z ojcem. Ten syn krla, ktry nazywa si Archelaus31 okaza im wielkie honory i powiedzia: Idcie w pokoju; niech Bg wam dopomoe. Herod za rzek: Gdy odnajdziecie to Dziecko i zoycie mu hod, dajcie mi zna, albo przyprowadcie Je ze sob, abym take ja mg zoy Mu hod. Pragn w taki sprytny sposb schwyta Dziecko, aby je zabi. Krlowie za powstali i powrcili do swego obozu, gdzie pozostawali dopty, dopki nie ukazaa si im gwiazda, ktra przedtem bya niewidzialna. Wtedy oni udali si w drog, a gwiazda sza przodem.
Podczas gdy w zakoczeniu rozdz. 9 jest mowa, e Chrystus si jeszcze nie narodzi. Obszerniej o niej EwDzOrm 11, 22n. Jest to objawienie Seta Bg da je Adamowi wraz z Setem, synem pocieszenia, i wasnorcznie j opiecztowa. Przekazywano j sobie z pokolenia na pokolenie a do Melchizedeka; za czasw Cyrusa miaa dosta si do Persji. Por. OpMag; EwJ 8, 2; Zstp gr. 3, 1; ac. A 12; ac. B. 4, 3 (w ANT) oraz Opus imperfectum in Mathaeum, Dodatek, s. 384. 31 Syn Heroda W., panowa w latach 4 przed 6 po Chr. Por. Mt 2, 22.
29 30

1. EWANGELIA GRUZISKA

213

12. Jzefowi ukaza si anio i powiedzia mu: We Maryj i id ku pochyoci wzgrza. Gdy Jzef si obudzi, powiedzia Maryi sowa anioa, potem wsadzi j na olic, sam za wskazywa drog i wyruszyli. Gdy Jzef obrci si, ujrza Maryj bardzo zasmucon, zy spyway jej z oczu, ale nic si do niej nie odezwa. Po krtkim czasie znowu si obrci i zobaczy Maryj ucieszon, z umiechem na twarzy. Wwczas Jzef zapyta Maryj: Jaka jest przyczyna tego, e wpierw ujrzaem ci bardzo zmartwion, teraz za si tak cieszysz? Maryja odrzeka: Przedtem zobaczyam, e dzieci, ktre urodziam i wychowaam, zostao nagle schwycone przez ydw, uwizione i zabite dlatego byam tak smutna. Teraz za ujrzaam, e syn mj zmartwychwsta i wstpi na niebo, i z tego powodu jestem ucieszona. Gdy przeszli nieco dalej, Maryja odezwaa si do Jzefa: Wntrznoci moje mnie bol. Jzef pomg jej zej z olicy, potem obejrza si na wszystkie strony, ale nikogo z ludzi nie zobaczy. [Niedaleko] w skale znajdowaa si grota, do ktrej wprowadzi Maryj. Sam za wyszed i przechadza si w pobliu, w nadziei znalezienia jakiej niewiasty do pomocy przy powiciu. Nie znalaz jednak nikogo i powrci znw do Maryi. Ujrza wtedy nowonarodzone dzieci, spowite w som. Byo to w czwartek, szstego stycznia, o pnocy 33. ANIOOWIE I PASTERZE34. 13. W pobliu tej skay znajdowali si pasterze ze stadem. W nocy w tym miejscu, gdzie stao stado, ukazao si wiato. Anio powiedzia: Nie lkajcie si, gdy wielk rado pragn zwiastowa wam i caej ziemi. Urodzi si wam w miecie Dawida Zbawiciel, Pan, ktry jest pomazacem. A ten wam znak daj: znajdziecie niemowltko owinite w som i uoone w obie. I natychmiast otworzyo si niebo i zeszo ze duo aniow, ktrzy poczli wielbi i chwali Boga, mwic: Chwaa Bogu na wysokociach i na ziemi, a ludziom dobrej woli na ziemi pokj oraz inne tym podobne sowa. Po ukoczeniu tej modlitwy anioowie powrcili na niebo, pasterze za powiedzieli jeden do drugiego: Pjdmy do skay i zobaczmy, co si tam dzieje, jak anio nam objawi. Poszli zatem i ujrzeli niemowl lece w obie, a zoywszy mu hod, odeszli.

WIDZENIE MARYI. BOE NARODZENIE32.

Rozdzia opiera si na ProtEwJk 17, 2n.; tu jest wyjanienie tajemniczych sw o smutku i radoci Maryi. Tu take wiadomo, e Chrystus rodzi si w grocie. 33 Dzie 6. I by obchodzony w wielu Kocioach, np. Ormiaskim, jako wito Boego Narodzenia. 34 Rozdzia opiera si na k 2, 8-18. Brak tej sceny w ProtEwJk.

32

214

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

HOD TRZECH KRLI35 . 14. Gwiazda, ktra prowadzia krlw, zatrzy-

maa si nad ska, gdzie znajdowao si dzieci; wtedy poznali oni, e tam wanie narodzi si Chrystus. Byo jeszcze bardzo wczenie i ciemno, gdy zeszli z koni, zagrali na zurnach i nagharach36, z radoci wielk wysawiali Boga i woali: Niech bdzie bogosawiony Bg, ktry uczyni nas godnymi osignicia podanego celu. Gdy Jzef i Maryja usyszeli dwiki zurny i naghary, wyjrzeli z groty, a ujrzawszy wojsko, pozostawili dziecitko w obie i uciekli. Gdy onierze to spostrzegli, zaczli woa: Dokd uciekacie? Czego si boicie? Powiedzcie nam, gdzie si narodzi Chrystus? Wtedy Maryja powrcia, wzia niemowl i pooya je na kolanach, Jzef za wskaza im ska, gdzie znajdowa si Jezus. Kiedy oni ujrzeli to miejsce, stanli z kolei i wchodzili po jednemu, aby zoy mu hod, i przynieli mu w darze zoto, kadzido i myrr, szat37, i znw kadzido, skadajc pokony. Gdy [krlowie] wyszli, [otaczajcy] zapytali krla Baltazara: W jakiej postaci ujrzae Go, skoro wszede? Krl odpowiedzia: Widziaem niemowl jako Syna Boego; siedziao na tronie Serafinw, za anioowie je wysawiali. A w jakiej postaci ty Je widziae, gdy wszede? zapytali krla Gaspara. Widziaem Je jako Syna Boego w cierpieniu, ktry umar i zmartwychwsta, a bezcieleni anioowie usugiwali Mu. I odrzekli mu: Ty mwisz prawd. A potem zapytali krla Melkhi: W jakiej postaci ujrzae Go, gdy pokonie si mu? Krl odpowiedzia: Ujrzaem czowieka doskonaego jako Syna Boego. Siedzia na tronie Boskim i sdzi ywych i umarych, a mnstwo aniow usugiwao Mu. I jemu rwnie odrzekli: Ty take mwisz prawd38. Wtedy urzdzili narad i postanowili: Aby sprawdzi wraenia kadego z nas, wejdziemy jutro i zobaczymy, jaki cud Bg nam ukae. Na drugi dzie weszli znowu,
35 Rozdzia ten jest kontynuacj przerwanego opowiadania o Trzech Krlach w rozdz. 12. Opiera si czciowo na Mt 2, 10-12 oraz na nieznanych rdach apokryficznych. 36 Wschodnie instrumenty muzyczne. Zurna, turecka nazwa orientalnej szaamai, instrumentu dtego o podwjnym stroiku, przodka dzisiejszego oboju; std nazwa polska surma. Naghara (naqqara) nazwa kotw arabskich, wykonywanych z gliny, drewna lub metalu, czsto uywane wraz z szaamaj; poprzez Arabw przybyy do Europy i towarzyszyy muzyce tanecznej w redniowieczu (te wiadomoci zawdziczam studentowi II roku MISCHu UW, p. ukaszowi Kozakowi, za ktre mu dzikuj). 37 O szacie por. objanienie do rozdz. 18. 38 Jest tu zestawienie nauki o Chrystusie: Syn Boy jako dziecko, jako Chrystus cierpicy, jako sdzia na kocu wiekw. Opis polimorfii, nieco inaczej ujtej, znajdujemy w OpMag oraz w Opisaniu wiata Marco Polo, 31, Warszawa 1954, 137, por. Dodatek s. 384n. Literatura dotyczca zagadnienia polimorfii, por. Bibliografia oglna.

1. EWANGELIA GRUZISKA

215

pokonili si [Jezusowi] i wyszli, i znw pytali jedni drugiego. Tak pyta Melkhi Gaspara: Co ty widziae? Gaspar odrzek: To samo, co ty widziae wczoraj. [Potem] Gaspar zwrci si do Baltazara: Ja ujrzaem to, co ty widziae. Baltazar rzek do Melkhiego: A ja to, co ty. Chcc to sprawdzi jeszcze, wydali rozkaz, aby onierze weszli i pokon oddali i oni rwnie opowiedzieli o cudzie, ktry tam ujrzeli. Na trzeci dzie krlowie weszli razem i pokonili si [Jezusowi] i zobaczyli niemowl na kolanach matki, ktremu usugiwali dwaj anioowie39. Chcieli oni zabra niemowl i zanie do krla Heroda, lecz anio powiedzia im: Nie wracajcie do Heroda, aby was nie spotkaa jaka krzywda; niech kady inn drog powraca do swojego kraju. Tej nocy anioowie piewali Jezusowi. Maryja i Jzef wraz z niemowlciem spdzili w grocie czterdzieci dni, potem udali si do wityni40 . CUDA JEZUSA41 . 15. Po chrzcie Apostow42 On [Jezus] polubi Dwunastu: Piotra, Jana, Andrzeja, Jakuba, Filipa, Tomasza, Tadeusza, Szymona, Jakuba [syna] Alfeuszowego, Judasza z Kariotu43. Przebywa w ich otoczeniu, chrzci i naucza. Uczyni nastpujce cuda: zamieni wod w Kanie Galilejskiej 44; oczyci trdowatego45; uleczy nog kulawemu46; uzdro-

39 Przypomina to sawn mozaik w San Apollinare Nuovo w Rawennie: trzej magowie w pysznych wschodnich strojach id z ukonem do Maryi, na ktrej kolanach siedzi Jezus, obok ktrego stoj czterej anioowie. 40 Autor zaledwie wspomina ofiarowanie w wityni (k 2, 22-39); brak natomiast opisu rzezi niewinitek (Mt 2, 13-15) szeroko opisanej w EwDzOrm i EwDzArab. 41 Rozdzia zawiera szerokie zestawienie cudw Jezusa tak ewangelicznych, jak apokryficznych. Podobne zestawienia wystpuj czsto w apokryfach. 42 Na pytanie jak, kiedy i przez kogo Apostoowie zostali ochrzczeni rni pisarze staroytni dawali rne odpowiedzi: Hermas stwierdza, e zostali ochrzczeni (Pasterz IX, 16, 5); Efrem, e Chrystus ochrzci ich swoim sowem (In Diatess. V, 15, SCh 121, 114); Pistis Sofia mwi o Chrystusie chrzczcym (122, GCS 45, 202); Klemens Aleksandryjski twierdzi, e Chrystus ochrzci w. Piotra, a potem Apostoowie chrzcili jeden drugiego (GCS 17, 196), natomiast zwolennicy Marcjona mwili, e nie zostali oni w ogle ochrzczeni, a wic nie dostpi zbawienia (Tertulian, De baptismo 12, CCL 1, 286-288). W pnej epoce powstay zestawienia, kto kogo chrzci, por. M. Starowieyski, Bobolanum 6 (1995) 153. Szerzej na ten temat ANT 2. 43 Spisy apostow: Mt 10, 2; Mk 3, 16-19; k 6, 14-16; Dz 1, 13. Ze zdziwieniem stwierdzamy brak Bartomieja, szczeglnie czczonego w krajach kaukaskich: mia on zosta umczony w Baku. 44 Por. J 2, 1-11. Typowy dla apokryfw katalog cudw Jezusa. 45 Por. Mt 8, 2-4, par.; Mt 26, 6, par. 46 Por. Mt 11, 5; 21, 14 itd.

216

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

wi paralityka47; niememu przywrci mow48; guchemu otworzy uszy49 ; odpuci grzechy nierzdnicy50; przywrci wzrok celnikowi51; uzdrowi dziecko niewiasty Chananejskiej52; picioma chlebami jczmiennymi nakarmi pi tysicy ludzi, a jeszcze zebrali dwanacie penych koszw53 ; chodzi pieszo po morzu54 ; uciszy wiatr55 ; wszed wraz z szedziesicioma apostoami na gr Tabor56, gdzie objawi mu si Mojesz i Eliasz57 ; wskrzesi crk setnika58; w miejscowoci Ani59 wskrzesi jedynaczk lec ju w trumnie60; lepemu od urodzenia da wzrok61; uleczy syna krewnego Annasza i Kajfasza62. Tyle cudw dokona, ydzi jednak nie chcieli w Niego uwierzy. Gdy wskrzesi zmarego, mwili: To nie by jeszcze umary; w przeciwnym wypadku, jak On mg wskrzesi zmarego? Jeli uczyni jakikolwiek inny cud, mwili: Optany jest i czyni wszystko przy pomocy szatana63; jest przeciwnikiem wszystkich rzeczy, nie zachowuje szabatu64, duo je i pije, lubi uczty z ludmi grzesznymi65 ; przyjmuje niewiasty do grona uczniw, jest przyjacielem nierzdnic i zodziei. Takie i podobne rzeczy mwili przeciwko niemu. Jezus jednak odpowiada wszystPor. Mt 9, 1-8, par. Por. Mt 9, 32n.; 11, 5, itd. 49 Por. Mt 15, 29-31, par. 50 Por. J 8, 1-11; k 7, 36-50, itd. 51 Cud w tej formie nie znany. 52 Por. Mt 15, 15, 21-28, par. 53 Por. Mt 14, 13-21, par.; J, 6, 9. 54 Por. Mt 14, 22-33, par. 55 Por. Mt 8, 23-27, par. 56 Od III w. od Orygenesa (Selecta in Psalmos, PG 12, 1548, o ile jest dzieem autentycznym) Gr Tabor identyfikowano z miejscem przemienienia; Euzebiusz z Cezarei waha si pomidzy Taborem a Hermonem (PG 23, 1092); od Cyryla Jerozolimskiego tradycja Taboru jest ustalona. 57 Por. Mt 17, 1-9. 58 Cud w tej formie nieznany. Mamy tu do czynienia ze zbitk dwu cudw uzdrowie: Mt 8, 5-13, par. sugi setnika i Mt 9, 18n., 23-26 par. crki Jaira. 59 Autor pomyli Naim z Ani od 951 r. stolic Armenii, siedzib katholikosa, nastpnie zniszczone i dzi bdce ruin (na granicy Turcji i Armenii). 60 Por. k 7, 11-17 (syn wdowy z Naim). 61 Por. J 9. 62 Por. EwTmDz 3 i teksty paralelne w innych apokryficznych ewangeliach dziecistwa. Por. ProtEwJk 15, 1, par. We wszystkich tych tekstach idzie prawdopodobnie o arcykapana Annasza. 63 Por. Mt 12, 24, par. 64 Por. Mt 12, 2, par. 65 Por. Mt 9, 11-13, par.
47 48

1. EWANGELIA GRUZISKA

217

kim, co nastpuje: Jeeli ja czyni cuda przy pomocy szatana, to czycie je sami z samych siebie. Jan nic nie je i nie pije, i mwicie, e jest szatanem, dlatego e on nic nie je i nie pije, ja za pij i jem, a nazywacie Mnie oberc i pijakiem. Przyszedem po to, aby powoa grzesznikw, a nie sprawiedliwych66 . WSKRZESZENIE AZARZA67. 16. We wsi Betania mieszkay dwie siostry, Maria i Marta, ktre Jezus bardzo kocha68 . Miay one brata azarza, rwnie umiowanego przez Jezusa. Pewnego dnia azarz zachorowa. Siostry jego posay po Jezusa czowieka, aby mu powiedzia: Twj azarz zachorowa, przyjd go uleczy. Jezus za zawiadomi je: Choroba ta nie jest na mier, lecz raczej ku chwale Boskiej. Potem powiedzia do swoich uczniw: Mj drogi azarz zasn pragn go obudzi. Uczniowie odrzekli: Panie, jeli on zasn, to si wkrtce obudzi, dlaczego on potrzebuje, aby ty go budzi? Jezus mwi o mierci, oni za myleli o nie. Wobec tego Jezus powiedzia im wyranie: Mj drogi azarz umar; ciesz si, e nie byem tam; teraz pjd go wskrzesi, abycie uwierzyli. Na to odpowiedzieli mu uczniowie: Gdy bye tam, szukali Ci ydzi, aby ci ukamienowa, a teraz Ty znowu chcesz tam powrci? Jezus odrzek: Jeli kto chodzi we dnie, nie potknie si. Na to rzek Tomasz: Pjdmy i my, abymy z Nim pomarli. Na drugi dzie powiedzia Jezus do swych uczniw: Pjdmy na mogi azarza. Gdy Maria usyszaa, e Jezus idzie, wybiega mu naprzeciw i powiedziaa: Panie, gdyby tu by przedtem, nie umarby brat mj, lecz Ci Bg. Jezus rzek: Zmartwychwstanie brat twj. Wiem odrzeka Marta i ten, kto umar, zmartwychwstanie podczas drugiego przyjcia i zmartwychwstania. Jezus odrzek: Jam jest zmartwychwstanie i ywot, kto we Mnie wierzy, choby i umar, to ja go wskrzesz. [Jezus podnisszy oczy swe w gr, rzek]: Pragn go wskrzesi, aby ci wszyscy ludzie, ktrzy s tutaj, ujrzeli to wasnymi oczami i uwierzyli, e ty Mnie posa na ziemi. To rzekszy, zawoa: azarzu, wyjd std! I w tym samym momencie grb si otworzy i wyszed stamtd umary, majc rce i nogi zwizane przecieradem. Jezus powiedzia: Rozwicie mu rce i nogi, i pucie go, aby szed. Gdy ydzi to zobaczyli, uwierzyli w Niego, a niektrzy udali si do arcykapanw, aby im to opowiedzie. Ci naradzili si pomidzy sob i rzekli: Ten czowiek czyni takie
Por. Mt 11, 18n., par.; 9, 13, par. Rozdzia opiera si na J 11 z wasnymi dodatkami, np. gdy przyjd Frankowie i Grecy. O wskrzeszeniu azarza mwi Zstp gr. 4, 3 i inne wersje. 68 Por. take k 10, 38n.
66 67

218

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

wielkie cuda, a jeli Go tak zostawimy, to bdzie czyni jeszcze wiksze, i przyjd Frankowie i Grecy69 , uwierz w Niego i wezm w posiadanie nasz kraj, a nas zamkn do wizienia. Wtedy arcykapan Kajfasz powiedzia: Lepiej, jeli jeden czowiek umrze, anieli cay kraj miaby by zniszczony. Byo to proroctwo, gdy przemawia on jako arcykapan, bdc natchniony przez Ducha witego. I postanowili oni zabi Jezusa i azarza, poniewa ktokolwiek by spotka azarza, uwierzyby rwnie w Jezusa. [I mwili dalej]: A jeli On zmartwychwstanie i wskrzesi samego siebie, tak jak wskrzesi azarza, to wtedy bdzie jeszcze gorzej. I z tego powodu nie zabili Go. Jezus jednak czyni jeszcze wiksze cuda. UZDROWIENIE LEPCW. 1770 . Nabrali gazi drzewnych w Betanii, gdzie [Jezus] wskrzesi azarza. Jezus uda si do Jerozolimy, za azarz i wielu szo za Nim. Na drodze tej siedzieli lepi i ebracy. Gdy usyszeli, e idzie Jezus, poczli woa wielkim gosem: Jezusie, Synu Dawida, zmiuj si nad nami! Jezus zapyta: Co chcecie, abym wam uczyni? Oni odpowiedzieli: Otwrz nam oczy! Jezus na to: Jak uwierzylicie, tak te niech bdzie z wami, a w tej samej chwili otworzy im oczy71 . CELNIK ZACHEUSZ. Przy tej samej drodze siedzia celnik imieniem Zacheusz, ktry by maego wzrostu; gdy ujrza tylu ludzi, zapyta: Co tu si dzieje? na co oni odrzekli: Jezus Nazarejczyk idzie. Pragn on bardzo zobaczy Jezusa, ale nie udao mu si to z powodu wielkiego tumu. Przy drodze roso drzewo figowe, wdrapa si wic [na to drzewo], aby Go lepiej zobaczy. Gdy Jezus doszed do tego miejsca, zawoa do Zacheusza: Zstp z drzewa, Zacheuszu, jestem dzisiaj gociem w domu twoim. Gdy Zacheusz zaprosi go, [Jezus] powiedzia: Dzi zbawienie stao si temu domowi, aby i on nie zgin; wszak i oni s dziemi Abrahama i wybaczy grzechy temu domowi72 . UROCZYSTY WJAZD DO JEROZOLIMY. Gdy Jezus wszed do tego domu73, posa dwch uczniw, Piotra i Jana do wsi, ktra bya naprzeciwko, i powiedzia im: Idcie do tej wsi, a znajdziecie tam ol przywizane i strzeoPrawdopodobnie echo wypraw krzyowych. Rozdzia ten czy w jednym bloku szereg wydarze: w drodze do Betanii autor umieszcza epizod uzdrowienia lepcw na drodze do Jerycho, uczt u Zacheusza, wjazd do Jerozolimy i uzdrowienie paralityka. 71 Por. Mt 20, 29-34. 72 Por. k 19, 1-10, par. 73 Domu Zacheusza.
69 70

1. EWANGELIA GRUZISKA

219

ne przez czowieka; odwicie je i przywiedcie do Mnie. Jeli za kto zapyta was, dokd je prowadzicie, powiedzcie, e do waciciela, a nikt nie bdzie wam czyni przeszkd. Poszli oni tedy i przywiedli ol, i narzucili na swe szaty. Jezus usiad na ol, uczniowie za szli naprzd; a gdy ju byli blisko miasta, z Gry Oliwnej ruszyy tumy do nich; niektrzy rozcigali szaty swe [na drodze], inni za trzymali gazie palm. Gdy uczniowie ujrzeli to, ucieszyli si bardzo z hodu okazywanego ich nauczycielowi i poczli z radoci chwali Boga, mwic wraz z dziemi i ludem: Hosanna, Hosanna, bogosawiony jest Pan74. Sowa te bardzo dotkny ydowskich kapanw, ktrzy powiedzieli do Jezusa: Nauczycielu, wyaj uczniw twoich! Dlaczego oni Ci chwal jak Boga? Jezus odrzek: Jeli oni zamilcz, to kamienie woa bd75, co te natychmiast si stao. Jezus wszed do wityni i wyrzuci std wszystkich handlarzy, ktrzy tam handlowali, mwic: Ten dom jest domem modlitwy, a nie domem handlu76 . Potem wyleczy tam wielu kulawych, paralitykw i lepych77. ULECZENIE PARALITYKA. [Gdy] Jezus wyszed ze wityni, wstpi do domu Gamaliela78; dom ten tak zapeni si ludem, e nikt ju nie mg wej. Czterech ludzi przynioso paralityka na dywanie chcc dosta si do Jezusa przez drzwi, ale nie mogli. Wtedy weszli na dach, zdarli go i stamtd spucili chorego na dywanie przed Jezusem. Jezus rzek do paralityka: Niech bd ci odpuszczone grzechy twoje i doda: On te jest przecie czowiekiem. Potem obecni zapytali Jezusa: Panie, co jest atwiej: odpuci mu grzechy, czy uzdrowi go? Wtedy Jezus powiedzia do paralityka: Wsta, wemij dywan twj i id do domu twego! I w tej samej chwili on wsta, wzi dywan na plecy [i wyszed], a wszyscy si dziwili. LIST KRLA ABGARA79. 18. W tym samym czasie przyby do Jezusa pose krla ormiaskiego, pokoni si mu i odda list krlewski. Jezus da

Por. Mt 21, 1-9. Por. k 19, 39n. 76 Por. Mt 21, 12n., par. 77 Por. Mt 21, 14. 78 Typowe uzupenienie apokryficzne dom zostaje dokadnie okrelony. Gamaliel jest wspomniany dwukrotnie w Dz 5, 34 i 22, 3. Istnieje Ewangelia Gamaliela , ClAp 74. O Gamalielu por. wstp do Cyklu Piata, r. VI s. 624n (cz. 2). 79 Rozdzia ten stanowi gruzisk przerbk legendy o Abgarze, ktrej najstarsz wersj podaje Euzebiusz z Cezarei (HE 1, 13). Wedug nich trdowaty toparcha Edessy, Abgar V zwrci si do Chrystusa z prob o uzdrowienie. Chrystus mu odpowiedzia, e wprawdzie sam nie przybdzie, ale po zmartwychwstaniu pole do niego swojego apostoa.
74 75

220

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

ten list Janowi do przeczytania. W licie napisane byo, co nastpuje: Ja Abgar, krl ormiaski, jestem niewolnikiem Jezusa. Jeeli wszyscy wierz w ciebie, poniewa Ci widzieli, to ja, mimo i Ci nie widziaem, uwierzyem80 , e Ty jeste Synem Boym i zstpie z nieba, aby zbawi straconego czowieka. Ja take jestem stracony fizycznie; jeli bdziesz chcia, to przyjd do mego kraju i ulecz mnie. Nie rozkazuj Ci moc wadzy krlewskiej, lecz prosz o to. Jako podarunek przesyam Ci szat, ktra nie jest uszyta ig81 . Jezus odpar: Ja nie mog tam pj, poniewa zamierzam i do mego Ojca. Po wniebowstpieniu za wyl do Abgara ucznia mego, Tadeusza, ktry wyleczy go i pobogosawi krla oraz jego krlestwo. Gdy pose ujrza Jezusa, nie mia ju chci odej od Niego; przywoa wic malarza i kaza mu malowa wizerunek Jezusa [dla krla]. Malarz zacz malowa na papierze oblicze Jezusa. Namalowa Go najpierw jako mczyzn w sile wieku, lecz Jezus ukaza mu si w postaci starca. Wtedy malarz przekreli [obraz] i namalowa Go jako starca, ale wwczas Jezus ukaza mu si z siw brod82. Malarz wic bardzo si zdziwi. Jezus zapyta go: Dlaczego jeste zdziwiony? Malarz odrzek: Panie, pragn namalowa oblicze Twoje dla naszego krla i nie mog. Jezus zapyta: Dlaczego [Mnie] malujesz?, na co malarz odpar: Krl nasz bardzo pragnie Ci zobaczy. Wyda nam bowiem rozkaz: jeeli nie przyjdzie sam, to namalujcie Go i przyniecie mi Jego obraz, a ja przez to samo ju wyzdrowiej. Po raz drugi usysza Jezus o wierze Abgara. Wtedy Jezus wzi chustk lnian i przyoy j do swej twarzy, a wwczas na chucie odbio si oblicze Jezusa takie, jakim byo w rzeczywistoci. Jezus wrczy t chust posowi i powiedzia: Wemijcie ten obraz dla Abgara ode Mnie wraz z moj modlitw i bogosawiestwem. Zostanie on wybawiony trzy razy. Najpierw przez ten obraz, potem przez Tadeusza, i po raz trzeci przez chrzest. Posowie skonili si Mu, wzili obraz i poszli. Przy Boej pomocy przeby-

O legendzie Abgara por. M. Starowieyski, StTheolVars 15(1977) 177-200. Legenda ta zostanie podana w II tomie ANT. 80 Por. J 20, 29. 81 Por. J 19, 23. Interpretacj teologiczn szaty caodzianej u Ojcw podaje M. Aubineau, Dossier patristique sur Jean XIX 23-24, w: La Bible des Pres, Paris 1971, 9-50. Szat t Chrystusowi mieli ofiarowa Trzej Krlowie, por. wyej XIV . Ta szata ma si znajdowa w Trewirze, Argenteuil i w Gruzji (M. Tamarati, L'Eglise gorgienne de l'origine jusqu' nos jours, Paris 1910, 94-119). 82 Przykad typowej dla apokryfw polimorfii, por. s. 214 przypis 38.

1. EWANGELIA GRUZISKA

221

li dug drog [powrotn] i na pity dzie przybyli do Urhaju83 , gdzie znajdowaa si siedziba krla Abgara. Wyszli oni z Jerozolimy w poniedziaek po Niedzieli Palmowej, znaleli si za w swym ojczystym kraju w Wielki Pitek. Gdy w pitek dochodzili oni do miasta, ujrzeli, e byo ono oblone przez wrogw84 i dlatego nie weszli do rodka: bali si bowiem, e wrg moe ich zabi lub uwizi, za obraz zrabowa. Ukryli oni ten obraz w polu w pewnej wyschnitej studni, sami za inn okrn drog dotarli do miasta. Teje samej nocy nieprzyjaciel uciek, na drugi dzie za rano posowie stawili si do krla i powiedzieli do: On sam nie przyszed z nami, ale ofiarowa nam swj wizerunek, ktry ukrylimy w studni, gdy lkalimy si o niego. Krl po tych sowach uradowa si bardzo i rozkaza, aby wszyscy, zarwno mczyni, jak niewiasty i dzieci udali si z zapalonymi wiecami do studni, i sam szed rwnie z caym ludem trzymajc zapalon wiec. Z wielkimi honorami przynieli oni ten obraz do miasta i zoyli go tam a do czasu, gdy przyszed aposto Tadeusz85. USCHE DRZEWO FIGOWE. 19.86 W poniedziaek po niedzieli palm szed Jezus drog i zobaczy drzewo figowe, a poniewa by godny, podszed do drzewa, lecz nie znalazszy na nim owocu, przekl je, mwic: Od dnia dzisiejszego niech nikt nie je z ciebie owocu! Syszeli to uczniowie jego i po krtkim czasie, gdy wracali t sam drog, ujrzeli to drzewo uschnite, zdziwili si wic, Piotr za powiedzia do Jezusa: Panie, oto drzewo, ktre przekle, uscho. Jezus odrzek: Jelibycie mieli cho troch wiary, a gdybycie rzekli grze: wsta i zmie pooenie albo rzu si w morze stanie si. UCZTA W DOMU SZYMONA. 20.87 Gdy Jezus to mwi, przyszed pewien faryzeusz imieniem Szymon i zaprosi Jezusa do siebie na obiad. Jezus przeszed do niego wraz ze swymi uczniami. W miejscowoci tej mieszkaa pewna niewiasta bardzo zego prowadzenia si, ktra, gdy usyszaa, e Jezus znajduje si w domu Szymona, wesza i padszy mu [Jezusowi] do stp pocza caowa jego nogi i paka tak gorzko, e oblaa je zami i wytara swymi wosami. Przyniosa ona ze sob naczynie alabastrowe, pene drogiego olejku, ktry wylaa na gow Jezusa, od czego dom cay napeni

83 84

Edessa, dzi Urfa w poudniowo-wschodniej Turcji. O obleniu Edessy wspomina Egeria (19, 9, SCh 296, 209). 85 O Judzie Tadeuszu por. Ps. Abdiasz, Dwunastu, O 11, 148-150. 86 Rozdzia ten opiera si na Mk 11, 12-14, par.; 20-23. 87 Rozdzia ten opiera si na poczonych opisach: k 7, 36-48 i J 12, 4-6.

222

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

si wonnoci. Nie podobao si to gospodarzowi domu tego, gdy w sercu swoim gardzi on Jezusem. Rzek wic sam w sobie, e jeli On jest czowiekiem witym i prorokiem, to musi wiedzie, jaka to niewiasta ucaowaa jego nogi. Jezus zrozumia jego myli i rzek: Szymonie, chc ci powiedzie jedno sowo. Szymon rzek: Powiedz, Panie. Na to Jezus: Pewien czowiek mia dwch dunikw; jeden mia mu zapaci sto, drugi za pidziesit drachm; poniewa jednak aden z nich nie mia pienidzy, on im ten dug darowa. Ktry wic bdzie go bardziej miowa? Szymon odrzek: Ten, komu wicej darowa. Jezus powiedzia: Prawd rzeke. Przyszedem do domu twego, a nie dae mi wody, aby umy nogi, ta niewiasta za zami swymi nogi mi obmya; ty mnie ani razu nie pocaowa, ona za od chwili, gdy wesza, nie przestaje caowa ng; ty nie otare mi ng nawet rcznikiem, a ona je otara wasnymi wosami; ty nie namacie Mnie nawet gorszym olejkiem, ona za bardzo drogim olejkiem nogi mi pomazaa. Dlatego mwi do tej niewiasty: Niech bd jej grzechy odpuszczone. Ale Judasz take by niezadowolony mwic: Czy nie szkoda takim drogim olejkiem go namaszcza i czy nie lepiej byoby sprzeda ten olejek, a pienidze rozda ubogim? By bowiem bardzo chciwy i pienidze te chcia mie dla siebie, a nie dla ubogich. NARADA U KAJFASZA. 21.88 W rod zebrali si ydzi w domu Kajfasza na narad [mwic]: Jak mylicie, czy caa ziemia uwierzya ju w Jezusa? Dotychczas bowiem wystpowa On i czyni cuda na wsi i potajemnie, a teraz ju czyni je w miecie i jawnie; to nasza sabo, emy Go dotd nie zabili. C tedy mamy uczyni? I mwili jeszcze dalej: Jeli nie moemy jawnie zatrzyma Go i zabi, gdy lud moe si o tym dowiedzie i ukamienowa nas, to musimy zatrzyma Go zasadzce i w nocy, kiedy bdzie spa; lecz na drugi dzie lud zobaczy Go uwizionego, a wtedy nic ju nie zrobimy. Poczym wysali swoich szpiegw, ale ci nie mogli znale miejsca [gdzie Jezus spa]. ZDRADA JUDASZA. 22.89 Wtedy przyszed do nich Judasz i zapyta: Ile mi dacie, jeeli wska wam miejsce, gdzie Jezus bdzie spa? Oni

88 Rozdziay 21-24 opieraj si na J 7, 45-53; 11, 47-53; Mt 26, 1-5, 14-16, par., ale autor ukada je we wasny sposb. Peradze niestety opuci opowiadanie o tym, e jak Judasz mia by zabjc swego ojca. 89 Pierwsza cz rozdziau opiera si na Mt 26, 14-16, par.; w drugiej autor streszcza modlitw w Ogrjcu (k 22, 41-46) i opowiada o uwizieniu Chrystusa czc w jedno opowiadanie ewangelii kanonicznych (szczeglnie Mateusza i Jana).

1. EWANGELIA GRUZISKA

223

obiecali mu da trzydzieci srebrnikw. Judasz rzek: Pjd tej nocy, aby zobaczy, gdzie si On zatrzyma, jutro za w nocy przyjd i wezm was z sob, abycie Go zatrzymali potajemnie i aby nikt si o tym nie dowiedzia. ydzi bardzo si z tego ucieszyli i oczekiwali Judasza. Jezus znajdowa si w ogrodzie i naucza swych uczniw, potem za odszed nieco od tego miejsca i pocz rozmyla o mierci, a krwawy pot spywa po Nim. Wwczas nadszed Judasz z wieloma ydami. Jezus zapyta ich: Kogo szukacie? Oni za odrzekli: Jezusa Nazarejczyka. To Ja jestem odpowiedzia Jezus i w tej samej chwili wszyscy oni padli na ziemi (zrozum, e jeliby chcia, to mgby natychmiast uciec od nich). Jezus tchn na nich90 i ydzi powstali. Wtedy odezwa si do niego Judasz: Bd pozdrowiony, Nauczycielu! i ucaowa Go w kolano. Jezus odrzek: Wic zdradzasz mnie pocaunkiem?, potem sudzy rzucili si na Niego i schwycili Go 91. Piotr jednak, pobudzony gorc mioci, wydoby kord i uderzywszy jednego ze sug, odci mu ucho. Jezus rzek do Piotra: Od kord na miejsce. Gdybym chcia si wybawi, to mgbym przywoa dwanacie legionw aniow i tych tu wszystkich pozabija, lecz pragn umrze dobrowolnie, aby zbawi wiat i speni to, o czym mwi ksigi prorokw. Wtedy przyoy sudze ucite ucho na miejsce i uzdrowi go 92. [ydzi] rzucili si na i pojmali Go, uczniowie za uciekli93. JEZUS U ANNASZA94 . 23. [Wtedy ydzi] z wielkim naigrywaniem prowadzili Go do arcykapana, a gdy ten mwi go niego, Jezus odpowiada mu w sposb agodny. Ale ten, ktremu Jezus przed chwil uleczy ucho, wymierzy mu pierwszy policzek, jakby przez wdziczno [za to]. By to ten sam czowiek, ktry w cigu trzydziestu omiu lat by sparaliowany, a ktrego Jezus uzdrowi w wityni mwic do: Id i nie grzesz wicej! i oto on pierwszy wanie spoliczkowa Jezusa95. A jeli ten, ktre-

Por. J 18, 4-9. Por. Mt 26, 49, par. 92 Por. Mt 26, 50-54, par. 93 Por. Mt 26, 56, par. 94 Mamy tu poczone J 18, 23 i Mt 26, 67n. oraz EwNik 6, 1. 95 Typowe dla apokryfw poszukiwanie wiadomoci o anonimowych postaciach w ewangelii. Malchus (Mt 26, 50, J 18, 10) zostaje zidentyfikowany z paralitykiem, o ktrym mowa w J 5, 5-15 i ze sug, ktry uderzy Chrystusa przed sdem Annasza J 18, 22. Powodem uwagi o niewdzicznoci jest wzmianka J 5, 15: uzdrowiony paralityk donis, e to Jezus uzdrowi go w szabat. W EwNik 6, 2 tene chory (okolicznoci uzdrowienia s nieco inne) wiadczy za Chrystusem.
90 91

224

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

mu Jezus wywiadczy tyle dobrego, postpi z Nim w taki sposb, to c dopiero czynili inni? Jedni bili go po twarzy, drudzy pluli mu w oczy, inni wyrywali mu wosy z brody, za inni jeszcze kopali Go nogami woajc: Stworzony przez Boga, Synu Dziewicy Maryi, ktry pragniesz ponie mczestwo za nasze zbawienie! Najpierw przyprowadzono Jezusa do paacu Annasza, ktry by teciem Kajfasza, i gdy arcykapan zapyta Go, czego On naucza, Jezus odrzek: Nauczaem zawsze jawnie i nic nie mwiem w tajemnicy; spytaj raczej tych, ktrzy syszeli moje nauki. Po tych sowach jeden ze stojcych tam spoliczkowa Jezusa mwic: Czy tak odpowiadasz arcykapanowi? Po tych sowach arcykapan Annasz [Ananiasz] posa Jezusa zwizanego do arcykapana Kajfasza, swego zicia. JEZUS U KAJFASZA. 24.96 A szli za nim wszyscy kapani i doktorowie oraz starszyzna, jak mwi aposto Marek, poszukujc faszywych wiadkw przeciwko Jezusowi, lecz nie znaleli ich. Wielu bowiem faszywie przeciwko Niemu wiadczyo, lecz wiadectwa ich nie byy zgodne pomidzy sob. Wtedy najwyszy kapan zapyta Jezusa: Czy Ty jeste Synem Boga? Jezus odpowiedzia: [Jam jest]; ujrzycie Syna Czowieczego przychodzcego z obokami i siedzcego po prawicy Boej. Najwyszy kapan rozdar swe szaty i rzek: Na co potrzebujemy jeszcze wiadectwa? Wszyscy syszelimy blunierstwo. Potem spyta ich: Jaki wyrok wydacie na? Oni za jednogonie odpowiedzieli: Jest winien mierci! i poczli plwa na oblicze jego, wywraca mu odzienie i bi piciami w gow, mwic: Odgadnij, kto ci uderzy? onierze za policzkowali Go, a gdy si naigrali do syta, przywizali go do supa kamiennego i biczowali miot cierniow, dopki cae ciao nie stao si krwawe. JEZUS U PIA TA . Gdy nadszed pitek, najstarsi kapani uczynili rad i zwizawszy Jezusa wydali Go Piatowi. Piat zapyta go: Czy Ty jeste krlem ydowskim? Jezus odrzek: Ty mwisz, e jestem. [Wtedy] Piat powiedzia do starszych: adnej winy nie znalazem w tym czowieku,

Autor nazywa Marka Apostoem, cho ten nim nie by. Podstaw pierwszej czci jest opis przesuchania przed Kajfaszem (Mt 26, 59-66; Mk 14, 55-64) oraz zniewaania Jezusa (Mt 26, 67). Druga cz opiera si na skrconym opisie przesuchania u Piata (k 23, 47, par.). Opis urywa si na przesuchaniu Piata u Heroda i w tym miejscu Peradze notuje, e brakuje 47 stron, co jest wyran pomyk: brakuje 47 strony, bo w nastpnym rozdziale (25) znajduje si opis przesuchania przed Piatem, wypuszczenie Barabasza i wyroku na Chrystusa. Trudno przypuci, aby nawet w apokryfie rozmowa z Herodem cigna si przez 47 stron!
96

1. EWANGELIA GRUZISKA

225

oni za odrzekli: On ich uczy; nawet z Galilei przychodz ludzie do Niego. Gdy Piat usysza, e Jezus pochodzi z Galilei, odesa Go do krla Heroda, ktry by wtedy w Jerozolimie 25.97 Piat zapyta ydw: Kogo chcecie, abym wypuci z tych dwch? Oni odpowiedzieli: Barabasza. Wtedy rzecze Piat: A co mam uczyni z tym, ktrego zwiecie pomazacem, krlem ydowskim? I wszyscy ydzi odpowiedzieli: Niech Go ukrzyuj! Na to Piat: C zego uczyni? A oni poczli jeszcze goniej woa: Ukrzyuj Go! Wtedy Piat, widzc, e nic nie moe wskra, i e powsta jeszcze wikszy rozruch, wzi wody, umy rce przed ludem i rzek: Ja nie jestem winny krwi jego; to wasze dzieo. ydzi za odrzekli: Niech bdzie krew jego na nas i na naszych wnukach! Piat powiedzia: Wecie Go i uczycie wyrok wedug waszej ustawy. ydzi za odparli: My nie moemy nikogo zabija. Wtedy Piat, aby zado uczyni ydom, wypuci Barabasza, ktry by schwytany na mobjstwie, za Jezusa uderzy kijem i odda ydom, aby Go ukrzyowali. W sieni ratusza, w ktrym odbywaa si narada, zebrali si onierze, zwoali tum ludzi i oblekli Jezusa w odzienie czerwone i te98, woyli mu [na gow] cierniow koron i dali trzcin do rki, pozdrawiali Go woajc: Witaj krlu ydowski! Plwali na, bili po gowie, a gdy Go wywiedli na podwrze, mia [na sobie] cierniow koron i odzienie czerwone i te. Gdy ju mieli do bicia, przebrali Go w jego wasne odzienie i zabrali, aby Go ukrzyowa. ZDJCIE Z KRZYA99 . 26. W pitek, rwno o godzinie dziewitej, Jezus odda ducha swego Ojcu100. Wtedy przyszed do Piata ksi ydowski z miasta Arymatei, imieniem Jzef, i prosi o wydanie mu ciaa Jezusa, aby je pochowa. Piat zdziwi si, e Jezus umar tak prdko i posa setnika 101 imieniem Lucjan102 mwic: Id i zobacz, a jeli jeszcze nie umar, to przetr Mu kolana. Setnik poszed i ujrza dwch otrw, ktrzy byli ukrzyo-

Rozdzia opiera si na synoptykach: Mt 27, 16-31, par. Trudno przyj tumaczenie Peradze, e jest to wiadectwo wpywu rzymskiego katolicyzmu na monofizyckich Ormian, poniewa chorgiew papieska ma kolor ty! 99 Rozdzia ten w niewielkim stopniu opiera si na Ewangeliach kanonicznych, a raczej na tradycji ormiaskiej. 100 Por. Mt 26, 45-50. 101 Por. Mt 15, 42-44, par. 102 Zazwyczaj nazywany jest Longinem, por. ListHerPi. Istnieje mczestwo w. Longina w jzyku gruziskim. O w. Longinie por. BHO 685n. teksty gruziskie, BGH 988990 teksty greckie, BHL 4965 teksty aciskie.
98

97

226

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

wani wraz z Jezusem, a e byli jeszcze ywi, wic poama im kolana. [Potem] podszed do Jezusa i ujrzawszy, e ju umar, nie ama Mu kolan, tylko wczni otworzy jego bok, a natychmiast wysza stamtd krew 103. Jedna kropla krwi wpada mu w oko (a by on niewidomy na to oko) i przejrza od razu. Uda si wtedy do Piata, pokaza mu oko i opowiedzia o tym cudzie. Piat pozwoli Jzefowi pochowa Jezusa. Jzef przystawi drabin i chcia wyj gwodzie [z ran Jezusowych], lecz w teje chwili wypyna spod tych gwodzi dua ilo krwi i uniemoliwia wyjcie. Wwczas Jzef pokoni si krzyowi i powiedzia: wity Boe, wity Mocny, wity Niemiertelny, ktry za nas bye ukrzyowany104. Powtrzy to trzy razy, i oto Chrystus sam pochyli si z krzya na rce Jzefa. Jzef zwiza ciao czystymi przecieradami i wedug zwyczaju ydowskiego odmwi modlitwy za zmarych. W pobliu tego miejsca, na ktrym Chrystus by ukrzyowany, znajdowa si niewielki ogrd, bdcy wasnoci Szymona, ktry urzdzi w nim grb dla siebie, lecz wyjecha do innej miejscowoci i tam zmar, tak e grb ten zosta pusty. W tym miejscu pochowano Chrystusa, potem pooono na drzwi grobu wielki kamie 105. Niewiasty, ktre suyy Chrystusowi, patrzyy z daleka na ten pogrzeb. Nazajutrz by szabat, to jest niedziela ydowska, i dlatego nie mogy one pj na grb. KAPANI U PIATA. 27.106 Kapani ydowscy udali si wtedy do Piata i powiedzieli: Dzi przypomnielimy sobie, e ten zwodziciel powiedzia, gdy jeszcze y: Jeli zabijecie Mnie, to Ja na trzeci dzie zmartwychwstan. Dlatego pozwl nam opiecztowa grb jego na przecig trzech dni. Wszak uczniowie jego mog wykra ciao i powiedzie, e On zmartwychwsta, a to bdzie jeszcze gorsze. Piat odrzek na to: Tyle rzeczy czynicie beze mnie, dlaczego teraz pytacie? Macie ludzi, polijcie ich i strzecie grobu! Da im jednak ze swojej strony stra, oni za poszli i zapiecztowali grb. Piat powiedzia jeszcze do ydw: To ja wam mwi, e jeli on naprawd zmartwychwstanie z grobu, napisz do cesarza, aby
103 Por. J 19, 31-33. Ormianie uywali we Mszy w. tylko wina bez dodatku wody, co stanowio nawet przedmiot sporw teologicznych. 104 Dodatek do Trishagion: ktry bye za nas ukrzyowany jest dzieem Piotra Folusznika, monofizyckiego patriarchy Antiochii (468-488). O ten dodatek toczyy si zacite spory teologiczne. 105 Por. Mt 15, 45n., par. 106 Pierwsza cz rozdziau opiera si Mt 27, 66, druga na motywach apokryficznych listw Piata do cesarza i ZemZb (por. ListPTyb, RapP , ZemZb i list Piata do Klaudiusza w EwNik 28).

1. EWANGELIA GRUZISKA

227

on kaza wszystkich was uwizi wraz z onami i dziemi, albowiem spisaem wszystkie cuda w czasie zmartwychwstania; jeli za nie zmartwychwstanie, to ocalejecie. Wedug rozkazu kapanw [ydzi] zapiecztowali grb i postawili stra zoon z czterech stranikw i stu dwudziestu ydw, aby strzegli ciaa Jezusowego107. MARIA MAGDALENA PRZY GROBIE. 28.108 Bardzo wczenie po pnocy przysza do grobu Maria Magdalena. Byo to o tej porze, gdy anio odwali kamie i siedzia na nim. Maria Magdalena zajrzaa do grobu i zobaczya, e jest pusty i e nie ma tam ciaa Jezusa. Maria zacza paka i bi si w piersi mwic: C ja mam teraz czyni, dokd i i kogo pyta, gdzie mam Go szuka i gdzie Go mog odnale? Przecie zdjli Go z krzya i pooyli do tego grobu, przywalili grb duym kamieniem, zapiecztowali i postawili stra. Sama jestem wiadkiem, e nikt z uczniw nie ruszy Go tej nocy, ydzi za nie uczyniliby tego, aby nie pogwaci szabatu; adne zwierz rwnie nie mogo Go wykra, gdy grb zamknity by duym kamieniem. Przed trzema dniami te nie mg zmartwychwsta, jak to sam powiedzia, dotychczas bowiem upyna jedna noc i jeden dzie. Wszystko to, co On mwi a do ostatnich czasw, sprawdzio si, jake mg wic teraz skama wszak zawsze mwi prawd: w jaki wic sposb trzeba to tumaczy? Gdyby kto mia wykra jego ciao, On sam mg to przecie przepowiedzie! Tak ona rozmylaa, wylewajc zy i bijc si w piersi109. Pakaa po kryjomu, baa si bowiem stray, a nie miaa nikogo przy sobie, z kim mogaby rozmawia. Wtedy anio, ktry siedzia na skale, przywoa j do siebie i zapyta: Niewiasto, czemu paczesz tak beznadziejnie; powiedz mi przyczyn, moe ja bd mg ci da jak rad? Magdalena odpowiedziaa: Zabrali mego Pana z tego grobu i nie wiem, gdzie Go pooyli. Na to anio: Masz tak siln mio i wiar, ale wylewasz zy nierozsdne. Kiedy to si zdarzyo, aby poszukiwano ywego pomidzy umarymi?110 Czy jeste bardziej nierozsdna od tej stray? Chode i zobacz, e Go przecie tu nie ma. Te sowa anioa wywoay u niewia-

EwNik (gr. B, 12, 2) mwi o piciuset onierzach, ktrych da im Piat. Rozdzia ten opiera si zasadniczo na J 20, 11-18 z dodatkami wzitymi z innych ewangelii i apokryfw. Tre jednak jest tak uzupeniona, e chwilami trudno rozpozna opowiadanie ewangeliczne. Peradze susznie widzi tu elementy Mt 28, 1-10; Mk 16, 1-8; k 24, 1-11 oraz J 20, 1. 109 Por. EwPt 12, 51n. 110 Por. k 24, 5.
107 108

228

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

sty jeszcze wikszy lk i zamt myli. Anio za znw rzek do niej: Jeli mi ty nie wierzysz i sdzisz, e ja ci jestem obcy, to id i zapytaj swoich ludzi oraz tych, ktrzy Go sdzili, kapanw waszych i starszyzn, oni ci powiedz prawd. Nie tylko przyjaciele Jego, ale nawet wrogowie powiedz, e powsta z martwych. Podczas trzsienia ziemi zmartwychwsta z grobu. Byem tu wraz z innymi anioami i zmartwychwstania nie spostrzeglimy, a kiedy spojrzelimy na grb, to piecz bya nienaruszona, lecz przy trzsieniu ziemi doznalimy jakiego przeczucia, odsun limy kamie111, weszlimy do grobu i nie znalelimy Go, a wreszcie On sam ulitowa si i ukaza si nam. Poniewa wy tak bardzo pragniecie Go ujrze, to on ulituje si po raz drugi i ukae si take wam. RELACJA SRANIKW. 29.112 W tym czasie, gdy anio opowiada to Magdalenie, powstao kilku stranikw, udao si do miasta i powiedziao arcykapanom i starszynie: Co tu robicie i po co tu siedzicie? Staa si rzecz niemoliwa: On naprawd zmartwychwsta i nie moemy tego ukry. Oto bdziemy krzycze [o tym] na dworze wezyra i opowiada to po caym miecie, i nie bdziemy temu zaprzeczali. Straszliwe zjawisko zmartwychwstania ukazao si nam: nastpio trzsienie ziemi silniejsze anieli w czasie ukrzyowania113, lecz w tym dniu byo nam lej anieli w nocy; a balimy si nie tylko z powodu trzsienia ziemi. Jacy ludzie zstpili ku nam, nie wiemy jednak, czy pochodzili oni z nieba czy z ziemi. Wejrzenie mieli jasne jak byskawica; gdyby to by dzie, to wiato przymiaby soce114. Ze strachu jakby zamarlimy, a niektrzy [z nas] porzucili bro i uciekli. Bardzo nas to dziwi, ecie nic nie odczuli i e sia i moc tego zjawiska nie dotara do was; nawet kamienie roztapiay si, a ziemia staa si jak elazo. Stalimy tam, jakby umarli, a ci, ktrzy tam zostali, sdzimy, e ju zmarli. Po tych sowach kapani powiedzieli do stray: Jeeli mielicie tak cik przygod, jak mwicie, i niektrzy spord was, ydw, zostali tam, jakby umarli, to w jaki sposb przyszlicie tu, aby nam to powiedzie? Stra odrzeka: O pnocy przyszy bogosawione niewiasty do grobu, przyniosy olejek i wiece115 . Gdy one nadeszy, zrobio si nam nieco lej

Por. Mt 28, 2. Rozdzia ten i nastpny (30) opieraj si na Mt 28, 11-15; opowiadanie zostao jednak znacznie rozwinite. 113 Por. Mt 28, 2; 27, 51. 114 Por. EwPt 9, 36.
112

111

1. EWANGELIA GRUZISKA

229

[na duszy]; jedna z nich bez bojani zajrzaa do grobu, a gdy nie znalaza zmarego, zacza paka. Wtedy usyszaa ona gos zmarego oznajmiajcy, e on yje i zmartwychwsta116 . One powiedziay nam, e to byli anioowie, i mymy sami syszeli, jak oni mwili do niewiast: Czemu szukacie ywego pomidzy umarymi?117 Nie ma go tutaj, gdy zmartwychwsta i wyprzedza was [w drodze] do Galilei, jako wam przepowiedzia118 . ZANIEPOKOJENIE KAPANW. 30. Gdy kapani usyszeli to wszystko od stray, zdziwili si, zmartwili bardzo i stracili wszelk nadziej dowiedziawszy si, e stranicy mwi prawd. Zaczli wic naradza si midzy sob mwic: Co mamy teraz czyni? On powsta z martwych i by widziany przez aniow i ludzi; stra moe pj do samego Piata i opowiedzie mu o wielkim cudzie zmartwychwstania. On teraz idzie do Galilei i zrobi si jeszcze wikszy rozgos. Wreszcie nic innego nie mogli uradzi, jak wyj skarb ze wityni, potem dali stranikom duo srebra i pouczyli ich: Mwcie tak, e w tym czasie, gdycie spali, przyszli uczniowie i ukradli ciao. MARIA SPOTYKA JEZUSA. 31.119 Maria staa w pobliu anioa i pakaa gorzkimi zami; z mioci spogldaa w jedn i w drug stron [w nadziei], e moe on si ukae (to samo powiedziane jest w Ewangelii). Gdy anio przemawia do niej, stan za ni sam Pan Jezus ukrzyowany, a ona Go nie poznaa sdzc, i jest to ogrodnik i powiedziaa do: Panie, jeli ty wzie ciao Jezusa, powiedz mi, gdzie je pooy, a ja je zabior

Por. Mt 28, 1-4, par. Kobiety wieczorem kupiy wonnoci, a bardzo rano a wic nie o pnocy poszy do grobu. W EwGruz natomiast nios wiece, obficie uywane w liturgii wschodniej. 116 Powtrzenie rozmowy z r. 28, tyle e tam Maria Magdalena przysza sama i rozmawiaa z anioem, tu natomiast przysza z niewiastami i rozmawiaa z samym Chrystusem. 117 Por. k 24, 5. 118 Por. Mt 27, 7, par. 119 Jest to kontynuacja przerwanego przez rozdziay 29 i 30 opowiadania, ktre przechodzi w opis wydarze w J 20, 11-18. Na samym jednak pocztku opowiadanie si urywa.
115

230

2. Ewangelia arabska Jana (EwJ)


(przekad i opracowanie fragmentw ks. Marek Starowieyski)

Ewangelia arabska Jana (EwJ) zachowana w jzyku arabskim stanowi przekad z j. syryjskiego, ktry prawdopodobnie by jzykiem oryginau. L. Moraldi przypuszcza, e podstawowe elementy tego tekstu sigaj wiekw II/III. Orygina syryjski powsta prawdopodobnie jeszcze w czasach przedmahometaskich, natomiast przekad arabski w VII/VIII wieku, w Egipcie, prawdopodobnie, znowu wedug hipotezy Moraldiego, w krgu Samuela, opata klasztoru w Kalamun120. Ten tekst by poprawiany i uzupeniany. Typowe uzupenienia stanowi elementy antymuzumaskie wypywajce ze zwikszajcej si presji islamu na chrzecijastwo egipskie. Tekst arabski zosta przeoony na j. etiopski jest to utwr pt. Cuda Jezusa, tekst znany i wydany przez S. Grbaut, rni si on jednak do znacznie od EwJ. EwJ z rkopisu arabskiego z 1342 r. zakupionego w XVII w. dla Biblioteki Ambrozjaskiej w Mediolanie wyda i przeoy na j. aciski J. Galbiati w 1957 r. EwJ bya znana, ale tylko cisemu krgowi uczonych ju w XIX w.; dziki wydaniu Galbiatiego (wprawdzie wydanemu luksusowo i bardzo rzadkiemu) staa si dostpna szerszemu gronu czytelnikw, ale cigle jeszcze bardzo ograniczonemu; spopularyzoway j dopiero przekady na jzyki nowoytne: szwedzki (O. Lfgrena, 1967) i woski (L. Moraldiego, 1991). M. v. Esbroeck odkry starszy rkps z 1175 r. Utwr jest bardzo obszerny w przekadzie woskim liczy sobie ponad 180 stron jest to najobszerniejsza ewangelia apokryficzna obok EwBarn. Tekst jest poprzedzony wstpem, nastpuje opis stworzenia wiata i grzechu pierwszych rodzicw a koczy si na wniebowziciu Maryi i rozesaniu uczniw i zawiera epilog. Jest to wic utwr obejmujcy cao ycia Pana Jezusa, umieszczonego w ramach stworzenia wiata i pocztkw Kocioa. W tekcie uderza brak opowiadania o narodzinach i dziecistwie Maryi oraz cudw zawartych w EwTmDz. rdem utworu s Biblia: Stary Testament interpretowany po chrzecijasku oraz Nowy
120

Por. SWPW 98n.

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

231

Testament, szczeglnie Ewangelie (uzupeniane przez autora!). Autor czerpie wiele z apokryfw np. z Cyklu Piata, std wana rola Nikodema, Gamaliela i Jzefa z Arymatei. W tekcie wykorzystano nieznane rda, szczeglnie opisw cudw, ktre staj si coraz bardziej fantastyczne (np. oywienie postaci na obrazie czy lew i kozioek wyznajce bstwo Chrystusa). EwJ jest utworem ortodoksyjnym, nie spotykamy w nim elementw heretyckich, a ewentualne lady manicheizmu i gnostycyzmu s raczej do wtpliwe, natomiast zawiera ciekawe elementy teologiczne121, np. podkrelenie roli Maryi. Cech charakterystyczn jest bardzo mocno wypunktowana polemika z islamem. Charakterystyczne dla utworu s dwie dugie (i do monotonne) mowy Jezusa, zawierajce okoo 1/5 utworu: jedna z nich miaa by wygoszona na Grze Oliwnej (typowy element apokryficzny), druga w drodze do Jerozolimy. Podajemy tu fragmenty EwJ dotyczce narodzenia Pana Jezusa i Jego chrztu (tekst bardzo pikny). Pokazuj one, jak poszerzano Ewangelie o tradycje lokalne (por. np. opis ucieczki do Egiptu z EwArabDz i naszego apokryfu) lub nawizujce do tradycji judaistycznych (legenda o powstaniu Septuaginty wzita z Listu Arysteasza w scenie z Symeonem) albo do tradycji Seta (opowie o Magach) do tej sceny nawizuj zreszt i inne apokryfy, por. wyej, EwGruz 11, objan. Teksty przetumaczono bd z przekadu aciskiego J. Galbiatiego, bd przekadu woskiego L. Moraldiego oczekujc na lepsze czasy, kiedy specjalista od chrzecijaskiego j. arabskiego dokona tumaczenia EwJ z oryginau.
MODLITW A SALOME. 6. 1. Gdy akuszerka Salumi122 usyszaa to, co jej

powiedziao Dziecko, zawoaa, aby odda Mu chwa: Chwaa Tobie, ktry siedzisz po prawicy chwalebnego Ojca! Chwaa Tobie, ktrego prowadz Serafini! Chwaa Tobie, ktrego tron jest na wysokoci niebios, a nogi w gbokociach ziemi i ktry z litoci ku swoim niewolnikom zadowolie si przyjciem ndznego ludzkiego ciaa i rzucie si do maego i chwiejcego si bka! Chwaa Tobie, ktry wypeniasz niebo, a moc swoj ca ziemi! Chwaa Tobie, chwaa Tobie, Boe nieba i ziemi, ktry znasz liczb ziaren piasku i kropel deszczu!

Por. ANT 144n. Akuszerka Salome, ktra dokonaa prby dziewictwa Maryi (por. ProtEwJk 20). Salome jest postaci popularn w apokryfach, np. w EwEg (por. Indeks). Modlitw tu podan Salome dzikuje za cudowne uzdrowienie. Modlitwa zawiera liczne reminiscencje biblijne. Jest to prawdopodobnie fragment jakiego kazania.
122

121

232

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

Chwaa Tobie, ktrego krlestwu nie bdzie koca, ktrego wiato nie zganie, ktrego moc nie ustanie! Chwaa Tobie, chwaa Tobie, ktry liczysz to, co stworzone: widoczne i niewidoczne! 2. Chwaa Tobie, ktry z wasnej woli stae si czowiekiem, a przez swe wcielenie z wasnej woli zczye si ze swoim stworzeniem! Chwaa Tobie, boski i godny czci! Chwaa Tobie, bo naley Ci si chwaa i cze! Chwaa Tobie, ktry jeste godny, aby Ci skadano dziki i aby Ci wychwalano! Chwaa Tobie na wieki, bo rozdzielasz dobra nawet ju po ich rozdzieleniu! Chwaa Tobie, ktry wiato swoje rozlewasz na sug swego Izraela! Chwaa Tobie, Odkupicielu wiata, ktry jak chcesz kierujesz sercami! Chwaa Tobie, ktrego chwali to, co cielesne i co bezcielesne spord aniow i ludzi! Chwaa Tobie, ktrego imi chwal morza i to, co si w nich znajduje! Chwaa Tobie, ktremu cze oddaj soce, ksiyc i gwiazdy! Chwaa Tobie, ktrego chwal gry i drzewa, i owoce, i rzeki, i kwiaty, a imi Jego uwielbione i czczone uwielbiaj i wynosz! Chwaa Tobie, chwaa Tobie, ktrego chwali to, co oddycha! Chwaa Tobie, o Bogosawiony, ktry przyszede na wiat w imi Ojca, aby odkupi plemi Izraela i wszystkie narody! Chwaa Tobie, ktry zapominasz o winach, gadzisz zbrodnie i odpuszczasz grzechy! Chwaa Tobie, ktremu chwaa wraz z Ojcem Twoim i Duchem witoci Twojej na wieki wiekw, Amen. Chwaa Tobie!
NIEPOKJ SZATANA I ODKRYCIE PRZEZ NIEGO JEZUSA. 7. 1. Drugi cud przy narodzeniu Chrystusa naszego Pana i Boga z czystej Dziewicy Maryi w dwudziestym pitym dniu trzeciego miesica roku wiata123. Anioowie otoczyli grot, w ktrej si On narodzi i poczyli swe skrzyda od nieba a po ziemi, a na caym wiecie zaczy upada bawany, a Iblis [szatan], cho uywa wszystkich swych zdolnoci, nie zdoa podnie nawet jednego posgu tak, aby w tym samym czasie inny nie upad.
123 Por. S. Grbaut, PO 12, 606n. (Cud V , 2); PsMt 15, 2. Tytuy zawarte w tekcie podajemy podkrelone.

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

233

2. Zgromadzili si wic szatani wok swego ksicia Iblisa i rzekli do: Panie nasz, jaka to klska w nasz moc uderzya? Kto si na wiecie narodzi i spowodowa upadek naszego pastwa? On za drc z lku odpowiedzia: Poczekajcie troch, a obejd wszystkie kraje ziemi w poszukiwaniu, kim jest w Narodzony, a powrciwszy opowiem wam, o kogo chodzi: nie umknie mi, kim On jest. 3. I tak w przeklty unis si w powietrze i opuci si w gbiny, a potem oblecia wszystkie miejsca na ziemi w poszukiwaniu, kim jest w Narodzony, ale nie odkrywszy prawdy o narodzeniu Chrystusa, powrci do swych przyjaci peen niepewnoci i znalaz ich wszystkich rwnie przybitych. Dodawa wic odwagi ich sercom i mwi do nich: Nie lkajcie si, e nadejdzie kres dla mojego krlestwa: nie zostan od niego oddalony ani te nie porodzi Dziewica, o ktrej prorokowa Izajasz. Mwi on bowiem: Oto dziewica porodzi Dzieci124, a po narodzeniu pozostanie Dziewic w Jerozolimie. Jeliby za w Narodzony naprawd mia si narodzi, to obaliby moje krlestwo i usunby moje panowanie [] 6. Teraz jednak ogarn mnie taki smutek i takie rozdarcie, jakiego nie doznaem od czasu, odkd upadem z wysokiej godnoci, jak miaem w niebiosach, cho nie odkryem niczego, co si tyczy tego Narodzonego, co mogoby by przyczyn takiego przygnbienia, w jakim si znajduj. I dlatego przebyem cay wiat, ale nic o Nim si nie dowiedziaem; a z ziem, ktrych dotd nie przebiegem, pozostaje mi ju tylko Betlejem, miasto Dawida. Jeli w nim narodzio si w tym czasie Dziecko, to jest ono tym, o ktrym prorokowali prorocy, jest ono Tym, ktre usuwa moje krlestwo. Nue wic, towarzysze duchy125, udajmy si do owego Betlejem, a jeli w nim znajduje si owe Dziecitko, otoczmy Je i napadnijmy, wszyscy ilu nas jest, razem, na anioy tam si znajdujce, ktre Je strzeg, a zniszczymy Jego krlestwo. 7. Tak wic wesza na chmury zgraja Iblisa, postawia na nich tron, otoczyli go i na nim go ponieli; stali przy nim gotowi do walki. Udali si do Betlejem. Ale gdy tam przybyli, znaleli aniow otaczajcych jaskini, w ktrej znajdowao si Dziecko. I ilekro zbliali si do aniow, tylekro z ich skrzyde strzelay jakoby wietliste pociski, janiejce jak byskawice, ktre uderzay w ich twarze. Wtedy ich przeklty ksi i jego wojsko
Por. Iz 7, 14. Termin arabski oznacza prawdopodobnie dinw zoliwe duchy, przybierajce wiele ksztatw.
124 125

234

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

zatrzymao si ze zdumieniem. Rzek wic Iblis do swego wojska: Pozostacie tu na chwil, a ja udam si na pola wok tego Betlejem i zapytam pasterzy, w ktrych nie ma adnej zoliwoci. 8. A miao to wszystko miejsce w dniu, w ktrym narodzi si Chrystus Zbawca. Gdy wic Iblis zbliy si do pasterzy, ktrzy byli na polach, ujrza wojsko aniow, ktrzy wszyscy razem woali: Chwaa Bogu na wysokociach, pokj na ziemi, a ludziom rado126. I usysza, jak jeden z aniow zwrciwszy si do pasterzy, mwi: Oznajmiam wam, e w miecie Dawida narodzi si Chrystus Zbawiciel. A to bdzie dla was znakiem, ktry was upewni: oto w grocie w miecie znajdziecie mod dziewczyn, a na jej onie rozkoszne Dziecitko! Gdy za Iblis to usysza, pad na ziemi, a potem powrci do swoich wojakw smutny i zaamany i rzek im: U pasterzy usyszaem sowa; jeli one s prawdziwe, ja jestem skoczony, a i wy zginiecie. Usyszaem bowiem, e Bg przyj ciao i narodzi si z dziewczyny-dziewicy. Czy jest moe prawd to, e mj Pan i Bg, od ktrego si oddaliem i ktry mnie zrzuci ze stopnia niebiaskiego, ktry posiadaem, tak si poniy, e zstpi na ziemi? Czy jest to moliwe, e to si stao, jak mi doniesiono? Teraz jednak wiedzcie, e nie powinnimy opuszcza Jerozolimy i Betlejem, dopki nie dojdziemy do sedna sprawy w tej rzeczy. Bo, zaiste, jeli prawdziwym jest stan owego Narodzonego, musimy dobrze dopilnowa wszystkiego, co jest konieczne, aby zapewni sobie nasze krlowanie, bo blisko jest chwila, gdy je stracimy. Bez zwoki wic udajmy si do starszyzny ydowskiej, ktra wczytuje si w ksigi prorockie, aby si u nich upewni o czasie, w ktrym ma si narodzi Chrystus Zbawiciel. Oni nie ukryj mi nic z tego, o co ich zapytam. 9. I szatan pospiesznie uda si do miasta Jerozolimy. Wszed na zgromadzenie ksit ydowskich, zbliy si do niektrych z nich, aby podj z nimi rozmowy o Mesjaszu i o miejscu, w ktrym ma si On narodzi i podj dokadne poszukiwania. A oni tak go pouczyli: Oto, co nam zwiastowali prorocy: Zbawiciel wiata narodzi si w Betlejem Judzkim127, gdy si wypeni siedemdziesit tygodni, o ktrych mwi prorok Daniel128; wtedy narodzi si Mesjasz, ale nie narodzi si On, dopki si one nie wypeni.

Por. k 2, 8-14. Por. Mi 5, 1. 128 Por. Dn 9.


126 127

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

235

W tym czasie Szatan pobudzi starszych spord synw Izraela, aby badali to, co dotyczy Mesjasza i wysali go niektrzy z nich do ich uczonych, midzy ktrymi by Nikodem biegy w Pimie i Quailufa [Kleofas] 129 i Hamala'ila [Gamaliel] 130, ojciec Szczepana131, ktry by mczennikiem. Oni to przebadali spraw tygodni, o ktrych mwi Daniel i odkryli, e zostay ju wypenione. Byo wic rzecz konieczn, aby Mesjasz si ju narodzi. DZIEJE SYMEONA. 10. Rzek do nich Nikodem132: Ju wiecie, e Symeon133 kapan opowiada nam, jak w czasie, gdy z ojcami naszymi wykada ksigi krlowi Batulinus 134, i przekada je z hebrajskiego na jzyk grecki, wtedy to, gdy le przeoy zwrot w mowie Izajasza proroka Oto Dziewica pocznie Syna i porodzi, a imi Jego bdzie Emmanuel135, przyby do niego Anio Boy i rzek do: Zaiste, nie przestaniesz y na wiecie jako jeniec, dopki ta Dziewica nie pocznie i ty nie ujrzysz Go na wasne oczy. Pjdmy wic do niego, aby go zapyta w tej sprawie i upewni si: wiem bowiem, e Symeon jest w wieku podeszym. Idmy i zapytajmy go, a jeli go znajdziemy, bdziemy wiedzieli, e Chrystus si nie narodzi; jeli natomiast w umar, Chrystus si ju narodzi, bo to, co dowiedzielimy si od anioa, ktry mwi wtedy, gdy w zwtpi, nie moe by nieprawdziwe. 11. I udali si wszyscy razem do wityni, i zastali Symeona ywego, i wsplnie go pozdrowili. On za lea na ziemi, bo by ju w wieku bardzo podeszym. Odpowiedzia im na ich pozdrowienie sabym gosem. I zapytali go: Bogosawiony starcze, czy zblia si ju czas, w ktrym ma przyj Zbawiciel wiata, na ktrego oczekujc pozostajesz w wizieniu ycia? Odrzek im Symeon: Nadszed ju czas Jego przybycia. Zapytali go: Skd o tym wiesz? Odpowiedzia: Czuj, e odywa ma rka, ju ustpi bl,

Por. k 24, 18; J 19, 25. Por. Dz 5, 34; 22, 3: obydwie postaci czsto wystpujce w EwJ. 131 Por. Dz 6, 8-7. 132 Por. J 3; 7, 50; 19, 39. 133 Por. k 2, 22-32 ale Symeon nie jest tam kapanem. 134 Ptolomeusz III Filadelf. Autor idzie za legend powstania Septuaginty podan w Licie Arysteasza. 135 Iz 7, 14. Idzie o przekad sowa hebr. alma[h], ktre LXX, a za ni tradycja chrzecijaska, oddaje przez gr. parthenos dziewica, natomiast ydzi tumaczyli jako moda kobieta.
130

129

236

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

a cierpiaa ona od chwili, gdy le przeoyem zwrot w proroctwie Izajasza o Zbawicielu wiata136. Upewnia mnie o tym prorokini Anna, ktra wraz ze mn przebywa w wityni. By tam take obecny szatan ze swoimi towarzyszami i sysza, jak oni stawiali pytania Symeonowi to, co on im mwi i co odpowiada. I skoro tylko usysza to, co powiedzieli starcy i Symeon, gboko poruszony w swej trosce powrci do swego wojska i nakaza im nie oddala si od granic Betlejem, aby dokoczy jeszcze dokadniejszych poszukiwa dotyczcych Zbawcy i Jego narodzenia. 8. 1. Przedstawienie Chrystusa w wityni137. Czterdzieci dni po narodzeniu Chrystusa, Pana naszego a mia On delikatne ciao Martmarijam Jego matka i Jzef rzemielnik wzili Go, aby Go przedstawi w wityni wedle przepisu Prawa Mojesza. Wzili Go wic, a razem z Nim zabrali dwa gobki wedle tego, co napisano w Prawie, to jest, e kady chopiec rodzaju mskiego otwierajcy ono ma zosta ofiarowany Panu, a jego rodzice zo dwa gobki albo par synogarlic138. 2. Symeon, kapan, ktry z powodu zego przetumaczenia proroctwa Izajasza o narodzeniu Chrystusa pdzi na wiecie ycie jako jeniec i ktry z powodu posunitej staroci mia ju osabione wszystkie zmysy, gdy Chrystus wszed do wityni, powsta i skoczy jak kozioek. I tak sprawdziy si sowa proroka, ktry prorokowa: I jeli przyjdzie Zbawiciel, skocz kulawi i uomni skokiem jelenia139. Wtedy przyj Chrystusa na swe rce, a gdy spojrza na, otwary si jego oczy i rzek: Ju teraz, o Panie, wyrwij sug Twojego w pokoju z jego wizienia, bo oczy jego ujrzay ju twoje zbawienie, dla ktrego przyszede na wiat, bo Ty jeste wiatem ludw i pierwszym nauczycielem w pokoleniu Izraela140.

Podobna kara spotkaa Salome, gdy zwtpia w dziewictwo Maryi (ProtEwJk 20) i Jefoniasza, gdy podnis rk na mary, na ktrych niesiono ciao Maryi (Transitus w niektrych wersjach). 137 Por. k 2, 22-35. 138 Por. Wj 13, 2-15. 139 Por. Iz 35, 6. 140 Parafraza kantyku Nunc dimittis (k 2, 29-39).
136

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

237

Potem rzek do Maryi i Jzefa i do wszystkich tam obecnych: Ten chopiec jest jakby skaa, ktra jest na Syjonie, aby jednych zbawi, a zgubi innych. Ktokolwiek bowiem upadnie na t ska, zostanie zmiadony, i kto na ni padnie, tego ona zamie141. Przez Niego bd si dziay liczne cuda i znaki, ktrymi serca bd utwierdzone do ycia, I przez Niego bd liczne wojny, i przez Niego otworzone zostan przedziwne tajemnice. 3. W tym czasie szatan znajdowa si w wityni i podsuchiwa, i sysza to, co mwi Symeon i ogarno go wielkie poruszenie: powrci do swego wojska i powiedzia o wszystkim, co mg zrozumie w zwizku z dziejami narodzonym. I rzek im: Nie przestan zastawia na Niego puapek z nieba i od prorokw, i od osb prawych, a Go zabij i wyklucz z tego wiata. PRZYBYCIE MAGW. 9. 1. Przybycie Magw do Betlejem. Magowie 142, ktrzy byli krlami na Wschodzie, ujrzeli na niebie gwiazd podobn do wiata soca; ona za spywaa z nieba na ziemi jak gadka wstga, a porodku tego wiata znajdowaa si podobizna modej dziewczyny, ktra trzymaa mae Dziecitko, na ktrego ciele znajdowa si wieniec ze wiata. Gdy to magowie ujrzeli, zdumieli si wielce. Poczli wic bada gwiazdy i zebrali o nich dane, ale nie znaleli wiadomoci o jakiejkolwiek gwiedzie, ktra poruszyaby si ze swego miejsca: stwierdzili, e wiat niebiaski jest utwierdzony. I mwili midzy sob: Jest rzecz konieczn, abymy powrcili do tablic Nakazw pozostawionych w archiwach naszych przodkw w krlestwie. Moe w nich znajdziemy, e napisano co o tej gwiedzie, moe znajdziemy jej pozycj, a jeli okae si, e w Nakazach nie ma o niej mowy, sprawa zostanie zawieszona. 2. Wzili wic tablice Nakazw z archiww krlestwa i znaleli w pewnym przykazaniu, ktre pozostawi Adam swojemu synowi, Setowi, takie sowa: Nie moe si zdarzy, e Bg przyjmie ciao z czowieka i zstpi na ziemi, ale gdyby to nastpio, to pord nieba pojawi si gwiazda, ktrej blask rozcignie si od nieba do ziemi, a porodku niej bdzie dziewica, siedzca na najjaniejszym tronie i trzymajca najpikniejsze Dziecitko,
Por. Ps 118, 22; Iz 28, 16; k 20, 17b; 1 P 2, 6-8. Rozwinicie Mt 2, 1-12 legendami wschodnimi. Por. EwArabDz 7n.; PsMt 16; EwDzac 22[89]; EwGruz 9-14 opis podobny; por. OpMag.
141 142

238

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

na ktrego gowie bdzie korona ze wiata, a Jego rce bd trzymay niebo i ziemi, bo On jest Bogiem wiata. Jest wic rzecz konieczn szuka miejsca, w ktrym narodzio si to Dziecitko, ktre spowodowao pojawienie si na niebie tej gwiazdy, i naley Mu zoy w darze zoto, kadzido i mirr, ktre przodkowie przynieli na Gr Skarbw, na ktr zstpi z raju Adam143. 3. Krlowie Persji zaczli przeszukiwa ziemi i trzej krlowie szukali narodzonego. Wzili wic ze sob trzy tysice ludzi, zabrali ze sob zoto, kadzido i mirr, ktre znaleli w archiwach, i wyruszyli na Zachd, a z nimi bya gwiazda, ktra ich poprzedzaa. W czasie dugiej pielgrzymki napotkali trudnoci. Po dwch latach przybyli wreszcie do Jerozolimy i pytali jej mieszkacw, ktrych to napenio wielkim lkiem. 4. W tym czasie krlem ydw w Jerozolimie by Herod Nabatejczyk, ktry peen lku wysa do krlw perskich posw z darami. Gdy oni im je przynieli, zapytali krlw perskich, dlaczego przybyli do ziemi palestyskiej. Oni na to odpowiedzieli: Widzielimy i na podstawie naszych wiadomoci stwierdzilimy, e na Zachodzie narodzi si Krl wspaniay; zostalimy o tym powiadomieni przez gwiazd o wspaniaym blasku zrodzon w naszej krainie, i przybylimy, aby odda Mu cze. Herod przyj ich i rzek do nich: Gdy ju znajdziecie tego narodzonego Krla i oddacie Mu cze, wskacie mi wasz drog i powiadomcie mnie o miejscu, abym i ja tam si uda i odda Mu cze. Oni mu to obiecali. 5. Krlowie wyruszyli z Jerozolimy i zatrzymali si tam, gdzie zatrzymaa si gwiazda, a ona zatrzymaa si nad grot w Betlejem. Weszli wic do groty i znaleli dziewic, ktra trzymaa Dziecitko, owinite w pieluszki. Oni za wpatrywali si w Narodzonego i oddali Mu cze, i ofiarowali Mu dary, ktre przynieli: zoto, kadzido i mirr wypeniajc w ten sposb sowa Dawida: Twj strj wypeniaj zapachy mirry, kadzida i kasji144. Bo istotnie, zoto przyniesione przez tych magw Zbawicielowi oznacza trwao Jego krlestwa, kadzido oznacza bosko, mirra oznacza mier ciaa przez nas przyjtego. A gdy krlowie ofiarowali Narodzonemu swoje dary i oddali Mu cze, wtedy Martmarijam daa im kawaek chleba jczmiennego na drog, jako e nie mieli nic ze sob145.

Aluzja do sawnego utworu syryjskiego Jaskinia skarbw, por. SWPW 123. Ps 45, 9n. 145 Por. 1 Krl 19, 5-8 [?].
143 144

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

239

6. Wtedy Anio Paski pojawi si krlom i rzek do nich: Nie powracajcie do Heroda, ale kierujcie wasz drog prosto z Betlejem do waszej krainy. Oni za wypenili sowa powiedziane im przez anioa, ktry im si objawi. A gdy krlowie opniali si z powrotem do Heroda, on dowiedziawszy si, e udali si do innego kraju ni ten, ktry on im doradzi, przypisa to radzie danej im przez niego i wszelkim pytaniom przez niego postawionym. Wtedy szatan go opanowa; uda si wic do starszyzny ydowskiej w Jerozolimie i rzek im: Co znajdujecie w waszej mdroci o miejscu, w ktrym ma si narodzi Chrystus, o ktrym syszaem, jak mwili, e ma si narodzi na wiecie, by wyzwoli ludzi z niewoli? Oni mu odpowiedzieli: Wedle tego, co oznajmili nam prorocy, On ma narodzi si w Betlejem Judzkim, bo jeden z naszych prorokw powiedzia: I ty Betlejem, ziemio Judy, nie jeste maa pord krajw Judy, bo z ciebie wyjdzie krl, ktry bdzie rzdzi Izraelem146. A tym krlem jest Chrystus, ktry bez wtpienia narodzi si w Betlejem. UCIECZKA DO EGIPTU.147 7. Gdy wic Herod przywoa ydw, aby si ich wypyta o miejsce, w ktrym mia narodzi si Chrystus, anio Boy pojawi si we nie Jzefowi cieli i powiedzia: We narodzone Dziecko i Jego matk i id do Egiptu z obojgiem, i tam pozosta do czasu, a ci si objawi i naka ci, co masz czyni. Jzef powsta wic ze snu, wzi dziecko i czyst Martmarijam do ziemi egipskiej. Gdy za Herod usysza, co mu powiedzieli starcy o dziejach narodzenia Chrystusa, nakaza, by zabito dzieci do dwch lat. 8. Gdy wic Pan nasz uda si do Egiptu wraz ze swoj Rodzicielk, upady posgi w wityniach magw Jamasa i Jamirasa148, ktre oni zbudowali w miecie Ain Szams [Heliopolis], aby wspieray bezbono mieszkacw Egiptu cudami magicznymi, ale te upadajce posgi si rozpady, a ich witynie rozleciay si a do fundamentw. A Chrystus pozosta w Egipcie, aby wypeniy si sowa proroka mwicego: Z Egiptu powoaem mego syna149. 10. 1. Po pewnym czasie anio Paski pojawi si Jzefowi w Egipcie i rzek do: We dziecitko i Jego matk i powr do ziemi palestyskiej.

Mi 3, 1-3. Por. Mt 2, 13-18. 148 Czarownikw sprzeciwiajcych si Mojeszowi, por. Wj 7, 11-13; 2 Tm 3, 8. 149 Oz 11, 1.
146 147

240

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

Umar ju bowiem Herod, ktry Go poszukiwa. Wzi wic Jzef Chrystusa i Maryj i powrci do Palestyny, gdzie przybyli wdrujc przez pustyni zwan imieniem al-Ain ad-Dewafija lec w krainie, w ktrej otrzy na zmian napadali na podrnych. DOBRY I ZY OTR. 2. Oni za ju z daleka ujrzeli Chrystusa, Maryj Jego matk i Jzefa, i mwili jeden do drugiego: Dzi twoja kolej! Podejd wic do tych, ktrzy nadchodz, zabierz im to, co maj i przynie to nam! Poszed wic ten otr, ale skoro tylko ujrza Chrystusa Pana naszego na onie swojej matki, siedzcych na olicy, wzruszy si na ich widok. Wzi Dziecitko z ona Jego matki, ucaowa Je w oczy, policzki i usta, uciska Jzefa i pooy na piersiach Chrystusa srebrn monet, ktr mia i rzek do Maryi: Sam Bg da wam to, co macie z sob. A potem rzek do swoich przyjaci: Uwaajcie mnie za swego dunika w tym, co oni posiadaj. A oni przystali na to. 3. Jzef wic wdrowa dalej z Dziecitkiem i Jego Matk, a otr szed przed Chrystusem i jego Matk jako ich towarzysz. A gdy on tak im towarzyszy, upad na ziemi i jego miecz zama si na trzy czci. Na to Chrystus powiedzia do niego: We ten miecz, Tytusie 150, i podaj mi go. Na to otr zebra trzy czci swego miecza i poda je Chrystusowi, Chrystus za poczy je i zoy na nowo jego miecz takim, jakim by uprzednio. Gdy wic otr ujrza, co On uczyni z jego mieczem i usysza, e On nazwa go jego imieniem, cho go nie zna, zdumia si, pad przed nim i wielbi Boga mwic do Chrystusa: Panie mj, spraw, bym sta si jednym z tych, ktrzy bd z Tob i ktrzy wykonaj to, co si Tobie spodoba! Jzef cieszy si razem z otrem, wzi rk Chrystusa i pooy na jego gowie, a wtedy otr pad przed Nim i rzek: Panie mj, pobogosaw mi! A Jezus odpowiedzia Mu: Zaprawd, mwi tobie, wyprzedzisz Adama w raju, gdy bdziesz mia klucze Ojca. 4. Ale jeden z otrw usyszawszy te sowa rozemia si i wymiewa Go, mwic: Jeli to dziecko jest synem prorokw, jak mogo powiedzie o tym, ktry przez cae ycie przelewa krew, e wejdzie do raju, e zostan mu dane klucze i e wyprzedzi on Adama, naszego ojca?151 5. Gdy za Chrystus ujrza jego umiech i jego wymiewanie si, powiedzia do niego: Wiedz o tym, Daksarze, e ty nie osigniesz dziedzic150 Por. EwArabDz 32, 1 (otrzy nosili imiona Tytus i Dumakus); EwNik 10, 2 (Gestas i Dismas); JozAr 1, 2 (Gestas, Demas). 151 Tu i dalej aluzja do k 23, 39-43.

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

241

twa ycia wiecznego jak Tytus, bo nie uwierzye w sowa Twego Pana i Twojego Boga. Zdumia si otr na te sowa skierowane do niego przez Jezusa, ktry go skarci imiennie, cho go nie zna, i rzek sam do siebie: Jake to Dziecko moe mwi o tych sprawach i skd mu ta wiedza rzeczy ukrytych? Teraz ju nie wtpi, e On jest synem prorokw. I wszyscy otrowie uznali: Bez adnych wtpliwoci uznajemy, e Chrystus, Zbawiciel wiata ju si narodzi, i e nim jest owo Dziecko, a Jego matka jest dziewic. I poszli sobie. CHRZEST PANA JEZUSA. 33. 1. O chrzcie Pana naszego Jezusa Chrystusa, udzielonym przez Jana, syna Zachariasza152. Nastpnie powiedzia Chrystus, Pan nasz do uczniw: Wiedzcie, e ju si zblia krlestwo niebios153. Szukajcie wic nieskazitelnoci i wstrzemiliwoci na drodze ciasnej154, a porzucie drog szerok155. I wiedzcie, e cho wielu jest powoanych, to tylko nieliczni s wybrani156. 2. W tym czasie chrzci Jan w rzece Jordan wszystkich synw Izraela, ktrzy do Niego przychodzili157. I mwi do swych uczniw: Wiedzcie, e przykaza mi Pan przez Ducha witego, gdy byem jeszcze w onie mej matki, abym chrzci w Jordanie wszystkich na odpuszczenie grzechw. A gdy zauwa, e woda w rzece cofa si wstecz i staje si gorca oto jest znak, e na wiat przyszed Baranek Boy, o ktrym przepowiadali e przyjdzie On do mnie, abym Go ochrzci. 3. Gdy wic pewnego dnia Jan chrzci ludzi w Jordanie, ujrza, jak rzeka cofna si wstecz i odczu, e woda w rzece staje si gorca tak, jakby jaki ogie pon pod rzek. Wtedy wycign z wody sw rk i zawoa: Ju przyszed Baranek Boy, ktry gadzi grzechy ludzi158, i cho na wiat przyszed po mnie, by przede mn, a przez Niego wszystko si stao159. On jest tym, ktremu nie jestem godzien rozwiza rzemyka u sandaa160. Nastpnie zawoa gono: Zmiuj si nad sug twoim i powiedz

Por. Mt 3, 13-17, par. Por. take J gr 3, 5; syr 19n. Por. k 21, 28; Mt 4, 17; Mk 1, 15, itd. 154 Por. Mt 7, 14. 155 Por. Mt 7, 13; 19, 24; k 13, 24. 156 Por. Mt 22, 14. 157 Por. Mk 1, 4, par. 158 Por. J 1, 29n. 36. 159 Por. J 1, 3. 160 Por. J 1, 27.
152 153

242

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

mu, jaka jest twoja natura, otwrz mu swoje tajemnice i spraw, by usysza on gos Ojca twego, bo Ty jest Synem Boga ywego i wiecznego! 4. Chrystus, gdy zakoczy mow o znakach skierowan do swoich uczniw, rzek do nich: Idmy do rzeki Jordanu. I ruszyli wraz z Nim, i doszli do Betanii, ktra jest przy drodze pomidzy Jerozolim a Jordanem. I tam przenocowali u Al-'Azar. 5. I gdy zawita dzie, rzek Pan do swoich uczniw: Ruszamy razem nad Jordan: tam usyszycie gos woajcy na pustyni, aby uczyni drogi moje gadkimi161; tam ujrzycie agiew ponc i jak ona wieci, najjaniejsza przed krlem krlw. Nue, idmy ku wiatu poncemu na pustyni, idmy do gwiazdy wiata. I zaprawd mwi wam: sam Jan chrzci, a doskonalszego od niego nie zrodzia nigdy niewiasta162; czyny jego mona porwna z czynami Eliasza proroka163. Oto dzi zami tego, ktry jest zbrodniarzem, moc jego pomniejsz, a jego samego pogr w otchani wd. Dzi uwic wody ziemi. Dzi wypeni si proroctwa prorokw. Dzi morze spojrzy na Mnie i ucieknie; Dzi ujrzy Mnie Jordan i cofnie si wstecz164. Dzi zostanie zniszczona moc szatana. Dzi wiat rozjanieje. Dzi zostanie odnowiony wity ojciec Adam; Dzi zostanie zagodzony grzech przypisany Ewie, matce rodu ludzkiego. Dzi stanie si wam jasnym, kim jestem. Dzi naka, abycie usyszeli gos Ojca. Dzi dacie wiadectwo mocy Ducha witego. Dzi ukae si wam istota Trjcy witej. Dzi gry i pustynie rozraduj si, jak ciesz si baranki165. Dzi rado wedrze si do wszystkich ludw, a one ponios rado w swoich rkach.

161 162

Por. k 3, 1-6; Iz 40, 3-5. Por. Mt 11, 11. 163 Por. Sdz 3, 15 [?]. 164 Por. Ps 114, 3. 165 Por. Ps 114, 4.

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

243

Dzi Jan Mnie ujrzy, syn bezpodnej niewiasty, i rozraduje si jego dusza. Dzi poruszy si serce wszelkiego biedaka. Dzi nadejdzie wiato dla tych, ktrzy mieszkaj w ciemnociach166. Dzi uzyskam wolno dla tych, ktrzy s Mi podobni, a przebywaj w piekach. Dzi otworz si bramy niebios. Dzi pierwsi stan si ostatnimi, a ostatni pierwszymi167. Dzi stanie si wam jasnym, kim Ja jestem i skd przyszedem. Dzi usyszycie gos Ojca i Jego wiadectwo o Mnie i o moim pochodzeniu od Ojca. Dzi rozraduje si Jordan i wszystkie rzeki. Dzi niebo i ziemia woa bd, a wody gorzkie stan si sodkimi168, a ci, co akn, naciesz si sodkim ykiem. Dzi odnowi to, co stworzyem. Dzi soce siedemkro wyda swoje wiato. Dzi jest dzie Paski, o ktrym mwili prorocy169. 6. Gdy zakoczy swoj mow, przybylimy do Jordanu. A gdy Jan zobaczy Jezusa, zawoa najgoniej, jak tylko mg, mwic: Ty jeste Barankiem Boym, ktry gadzi grzechy wiata170. Ty jeste Synem Jego jednorodzonym, ktry przyszed dla naszego zbawienia. Ty jeste krlem krlw, o ktrym prorokowa Zachariasz171. Ten jest bez wtpienia jednorodzonym Boga wiecznego. 7. I zawoa Jezus do Jana: Janie, trzeba, aby dzi wypeni Prawo, i aby sta si wiadkiem tych rzeczy, ktre ujrzysz dziki mojej mocy. Powsta i ochrzcij Mnie, bo ju czas chrztu! I rzek do Jan: Ja jestem tym, ktry powinien by przez Ciebie ochrzczonym. Dlaczego wic przyszede, aby zosta przeze mnie ochrzczony?172 Jestem przecie Twoim sug. Rzek do Chrystus: Janie, powiniene si cieszy, e ja bd przez

Por. k 1, 79. Por. Mt 19, 30; 20, 16. 168 Por. Wj 15, 23-25. 169 Por. Ps 118, 24. 170 Por. J 1, 29. 36. 171 Por. Za 9, 9. 172 Por. Mt 3, 14.
166 167

244

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

Ciebie ochrzczony. Nie lkaj si: po rk swoj na mojej gowie, a Ja sam si ochrzcz. Niech twoja rka bdzie na mojej gowie, a Ja sam siebie uwic! Nie wzbraniaj si, Janie, bo na to ci powoaem, na to bowiem przyszede na wiat; nie moe si bowiem sta tak, abym nie wypeni Prawa i Prorokw. 8. Wtedy zbliy si Chrystus do Jordanu, a gdy podszed blisko, ucieka rzeka przed obliczem Jezusa i odsuna si wstecz o czterdzieci okci, a woda jego staa si jakby arem ognia. Rzek Jan Ewangelista: Zaiste ujrzaem, jak morze ucieko przed obliczem Chrystusa, Pana mego, i stano, bo Jezus je upomnia. 9. I rzek Jezus do rzeki Jordan w chwili, gdy by chrzczony: Pozosta na swoim miejscu i nie ruszaj si std. I Jordan pozosta cofnity, aby wypenio si proroctwo Dawida, ktry powiedzia: Ujrzay ci wody i przelky si173. I znowu mwi: C si stao, o morze, e ucieko, i tobie, Jordanie, e cofne si wstecz?174 Owiadcza dalej Dawid odpowiadajc swojemu proroctwu o morzu i Jordanie: Ucieklimy sprzed oblicza Boga, ktry do nas przyby, aby sdzi ziemi sw mdroci. 10. A gdy Jan ujrza, jak Jordan uciek i cofn si, a nastpnie powrci na swoje miejsce na rozkaz Chrystusa Pana, przelk si lkiem wielkim i pad na twarz przed Panem naszym, Jezusem Chrystusem, i rzek do: Nauczycielu mj i Panie mj, zmiuj si nad sug Twoim, bo jest on synem Twojej suebnicy i nie pozwl, aby on pooy rk na Twojej gowie, bo nie wypada, aby Pan poddawa si sudze swemu: Ty bowiem jeste Panem, a ja niewolnikiem. Ty jeste krlem, ja sug. Ty jeste stwrc, ja stworzeniem. Ty jeste przyczyn, a ja skutkiem Ty jeste wadny, ty niebiaski, a ja ziemski. Ty jeste Synem Boym, a ja synem czowieczym. I rzek do Jezus: Wykonaj to, co ci nakazuj, poniewa jest rzecz konieczn, aby to uczyni. 11. Zstpi wic Jezus do Jordanu zdjwszy szat i stan porodku jego wd. A byo tam mnstwo ludzi, ktrych Jan chrzci. I zawoa do Jana i rzek do: Czy to, co tobie nakazaem!

173 174

Ps 77, 17. Ps 114, 5.

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

245

12. I zbliy si Jan wielce przelkniony i pooy rk na gowie Pana naszego. A gdy wznis sw gow ku niebu, ujrza niebo jakby rozdzielone i Ducha witego zstpujcego na gow Chrystusa w postaci gobki175, ktra krc stana nad gow Pana naszego. I usysza gos woajcy z nieba, ktry mwi: Oto jest Syn mj umiowany, w ktrym sobie upodobaem176; to jest Syn mj umiowany, ktrym si raduj; to jest Syn mj miy, przez ktrego zaoyem niebo i ziemi; to jest Syn mj zrodzony przed wiekami i czasami; to jest Syn mj, nigdy ode Mnie nie oddzielony i nigdy nie odczony; to jest Syn mj, ktry jest prawdziwie moim obrazem. 13. I gdy uczniowie usyszeli ten gos z nieba, duch ich sta si chtniejszy do wierzenia i zostali utwierdzeni. Bo gos ten usysza nie tylko Jan, ktry chrzci, ale take i jego uczniowie, i wszyscy, ktrzy tam byli. I uwierzyli w Chrystusa, Pana naszego. I rzek Jan, a jego sowo i jego wiadectwo jest prawdziwe: Oto ja ujrzaem Ducha zstpujcego na Jezusa 177 i usyszaem gos Ojca, ktrym dawa wiadectwo o swoim Synu. 14. Gdy Jezus wyszed z Jordanu po chrzcie, ktrego sobie udzieli, zstpi tum aniow, ktrzy ochrzczonego przyjli swymi skrzydami, a nastpnie wszyscy padli przed Nim na twarz. 15. I wyszed Jezus z Jordanu, a wraz z Nim udali si Jego uczniowie na pustyni jerozolimsk. Stamtd wysa uczniw do krainy Amman i Maab, aby przywoali mieszkacw do wiary w niego.

Por. Mt 3, 16, par. Por. Mt 3, 17n. 177 Por. J 1, 32.


175 176

246

3. Ewangelia Barnaby (EwBarn)


(przekad i opracowanie fragmentw ks. Marek Starowieyski)

Ewangelia Barnaby (EwBarn) jest utworem zachowanym w j. starowoskim (mieszanina dialektu toskaskiego i weneckiego) z XVI w. (rkps zawiera uwagi arabskie) oraz w nieco pniejszych fragmentach w jzykach angielskim i hiszpaskim te dwie wersje pochodz od wsplnego prototypu. EwBar bya znana ju w XVIII wieku, m. in. uywa jej sawny teolog liberalny J. Toland, jednak wydano j dopiero w 1907 r. Utwr jest podzielony na 222 rozdziaw (prolog, epilog i 220 rozdziaw). Wedle najnowszych bada EwBarn powsta w rodowisku hiszpaskich moryskw (krypto-Arabw), a wic w rodowisku muzumaskim, std jego charakter przedstawia on ycie Jezusa w wietle nauki islamu. Utwr w formie posiadanej powsta po roku 1300 w rozdz. 82 jest mowa o jubileuszach obchodzonych co sto lat pierwszy jubileusz obchodzono w 1300 r. Poniewa jednak Klemens VI w 1349 wprowadzi pidziesicioletni okres jubileuszw, moemy stwierdzi, e nasz utwr powsta midzy rokiem 1300 i 1349. Dekret Ps. Gelazjaski (VI w.; V, 3, 2) oraz Lista 60 ksig (VII w.; nr 18) wymieniaj Ewangeli Barnaby; wspomina j rwnie spis maronicki z XI w.; potem utwr nie jest ju wspominany, a do odkrycia w XVIII w. naszej EwBarn. Nie jestemy w stanie okreli, czy jest tu mowa o jednym czy o dwch rnych utworach. EwBarn pokazuje posta Jezusa, ktry odgrywa bardzo wan rol w systemie islamu. Ale nie jest to Jezus Nowego Testamentu: Jezus nie jest Synem Boym, jest prorokiem zwiastunem Mahometa, nie umar na krzyu, nie zmartwychwsta, itd.178 Poniewa islam opiera si na elementach teologii judeochrzecijaskiej, prawdopodobnie ebionitw, s one wyrane w naszym utworze (np. negacja bstwa Jezusa, doketyzm, itd.). Jego autor zna Diatessaron, prawdopodobnie w wersji zachodniej, a cytujc Pismo wite opiera si na Wulgacie. Te elementy nie pozwalaj nam jednak okreli bliej okolicznoci i czasu powstania utworu.
178 W rozdziale II. 4 znajduje si specjalny paragraf powicony elementom apokryficznym w islamie, zob. powyej s. 170n.

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

247

Utwr powsta by poprawi faszywe Ewangelie chrzecijan, szczeglnie (std w tytule podkrelono, e jest to prawdziwa Ewangelia) zafaszowane przez Pawa (por. Wstp i Epilog); ten antypaulinizm jest elementem pojawiajcym si w judeochrzecijastwie pierwszych wiekw. Autor opiera si na Ewangeliach kanonicznych i na Koranie, cho dane zawarte w utworze nie zawsze s zgodne z Koranem. To, co charakteryzuje utwr, to typowy dla islamu absolutny monoteizm. Zestawiajc razem Stary Testament, Nowy Testament i Koran autor tworzy co w rodzaju i harmonii trzech wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrzecijastwa i islamu. Autorem mia by Barnaba179 w tekcie podkrela si czsto jego udzia w wydarzeniach. Barnaba wedug jednej z tradycji mia by Apostoem wybranym na miejsce Judasza. Posta Barnaby bya zwizana z Cyprem i z Mediolanem, gdzie mia gosi Ewangeli. EwBarn cieszy si w ostatnich czasach wielkim powodzeniem. W krgach naukowych zwrcono uwag na jej zwizki z teologi judeochrzecijan, std wydania i prace dotyczce tej Ewangelii. Zajto si ni rwnie w krgach islamu: przeoono j na jzyk arabski i wydano w Kairze ju w rok po jej wydaniu, a wic w 1908; tumaczono j na rne jzyki nowoytne, np. na urdu, arabski, perski, wydano w Indonezji, bya wielokrotnie wydawana w przekadzie angielskim. Utwr ten sta si jednym z elementw propagandy islamu. Z tego te powodu zwrcili na ni uwag chrzecijascy badacze islamu zarwno ze wzgldw teoretycznych (pokazuje zwizki chrzecijastwa i islamu) oraz praktycznych zwalczajc jej wpyw propagandowy. Jeeli jednak EwBarn jest ciekawym utworem, to rwnoczenie trzeba bardzo mocno podkreli, szczeglnie w dyskusjach z muzumanami, e nie jest ona rdem chrzecijaskim i nie moe by w adnym razie podstaw do dialogu chrzecijasko-muzumaskiego. Tekst EwBarn zajmuje okoo 350 stron. Podajemy wic tu tylko wybr fragmentw w czterech blokach charakterystycznych tekstw EwBarn: Prolog i Epilog (wskazujce na zaoenia autora), rozdziay o Narodzeniu (unikanie wspomnie o Bstwie Chrystusa), dwa teksty pokazujce egzegez muzumask uywajc tych samych tekstw biblijnych ST i NT, ale nadajc im zupenie inny sens oraz rozdziay opowiadajce o mce (pokazujce wane dla islamu twierdzenie, e na krzyu umar nie Jezus, ale Judasz); pokazuj one zastosowanie zaoe islamu przy odczytywaniu Ewangelii. Przekadu dokonano na podstawie wydania E. Giustolisi i G. Rizzardi; wykorzystano rwnie komentarz zawarty w tym dziele.

179 O Barnabie, por. M. Starowieyski, w . Barnaba w historii i legendzie, Analecta Cracoviensia 23(1991) 391-413.

248

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

Prawdziwa Ewangelia Jezusa zwanego Chrystusem, nowego proroka posanego przez Boga na wiat, wedug tego, co spisa Barnaba, jego Aposto.
Prolog180 Barnaba, aposto Jezusa Nazareskiego zwanego Chrystusem wszystkim, ktrzy zamieszkuj ziemi, yczy pokoju i pocieszenia. Najmilsi, wielki i cudowny Bg nawiedzi nas w dniach, ktre miny, dziki swojemu prorokowi Jezusowi Chrystusowi. On [Bg] to pokaza nam swoje wielkie miosierdzie poprzez nauk i cuda. Co do nich jednak wielu oszukanych przez szatana pod pozorem pobonoci gosio wielce bezbon nauk nazywajc Jezusa Synem Boym, odrzucajc obrzezanie, wieczne przymierze Boga i pozwalajc je szereg pokarmw nieczystych181 . Pord nich jest take Pawe, ktry popad w bdy, o czym pisz z blem serca182. I dlatego pisz na temat tej prawdy, ktr widziaem i syszaem183, gdy chodziem z Jezusem, abycie zostali przez niego zbawieni i nie zostali oszukani przez szatana i abycie nie zginli na sdzie Boym. Dlatego te baczcie, bo on gosi wam t now nauk, przeciwn do tej, ktr ja wam spisaem, abycie zostali ostatecznie zbawieni. Niech wielki Bg bdzie z wami i strzee was od szatana i od wszelkiego za.

Rozdzia I Ten pierwszy rozdzia zawiera zwiastowanie anioa Gabriela Maryi Pannie wzgldem narodzenia Paskiego184 Gdy te lata przeminy, pewna dziewica zwana Maryja z pokolenia Dawidowego zostaa nawiedzona przez anioa Gabriela wysanego przez Boga185. Ta za dziewica ya w doskonaej witoci, nie dotknita zgor-

Prolog zawiera motywy napisania utworu i zaoenia teologiczne. EwBarn czsto wspomina o bdach Ewangelii (np. 52; 58; 72; 96; 124; 212; 221). 182 Por. Ga 1, 8. 183 Barnaba przedstawia si jako naoczny wiadek taki, jakimi byli Apostoowie; w trakcie utworu podkrela, e on tam by i widzia. Por. 1 J 1, 1. 184 T ytuy rozdziaw znajduj si w pierwszych siedemnastu rozdziaach EwBarn.
180 181

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

249

szeniem, nienaganna, oddana modlitwie i postom. Pewnego dnia, gdy bya sama w swym pokoju, Anio skierowa do niej pozdrowienie, mwic: Pan z tob, Maryjo! Dziewica przelka si na widok Anioa, a on j omieli, mwic: Nie lkaj si Maryjo, bo masz u Pana ask, On bowiem wybra ci na matk dla proroka, ktrego on wyle ludowi Izraela, aby kroczy drog Jego prawa z czystym sercem186. Dziewica odpowiedziaa: Jake ja porodz, kiedy nie znam adnego ma?. Anio odpowiedzia: Maryjo, Bg jest potny. On uczyni czowieka bez pomocy czowieka, i tak te zrodzi z ciebie czowieka bez ma, bo dla Niego nic nie jest niemoliwe. Odrzeka Maryja: Wiem, e Bg jest wszechmocny i dlatego niech si stanie Jego wola. Anio odpowiedzia: Oto teraz w tobie zosta poczty prorok187. Nazwiesz go imieniem Jezus, zachowasz go od wina, od wszelkiego napoju oszaamiajcego i pokarmu nieczystego, bo dziecko to jest witym Boga188. Maryja pada na ziemi w pokorze i rzeka: Oto ja suebnica Boga, niech mi si stanie wedug twego sowa. Odszed Anio, a Maryja chwalia Boga sowami: Uznaje dusza moja wielko Boga i raduje si duch mj w Bogu moim zbawcy, ktry tak doceni moj pokor, e bd nazwana bogosawion przez wszystkie pokolenia. Bo uczyni mnie wielk Ten, ktry jest mony niech bdzie bogosawione Jego wite imi. A e jego miosierdzie rozciga si na wszystkie pokolenia, ktre si Go lkaj, uczyni potn swoj rk i rozproszy monego w mylach jego serca. Zoy monych z ich tronw, a wywyszy pokornych. Napeni dobrami tego, ktry by godny i odrzuci bogaczy z pustymi rkoma, aby na zawsze pamitano o Jego obietnicy uczynionej Abrahamowi i jego synowi189.

Opis zwiastowania k 1, 26-38, Koran 19, 6-22, 365; 3, 42-49, 68, por. s. 173. Zadaniem Jezusa jest potwierdzenie Prawa Starego Testamentu. 187 Jezus jest tylko prorokiem jest to podstawa synteza islamu; jest nazirejczykiem (Lb 6, 1-8) jak Jan Chrzciciel, ktrego funkcje spenia. 188 Por. k 1, 15 (o w. Janie Chrzcicielu) 189 Zmiana miejsca Magnificat, opuszczono w. 54, zmieniono ostatnie sowa: obietnica dana nie potomstwu, ale synowi Abrahama, tzn. Izmaelowi, por. Rdz 21, 9nn.), od ktrego pochodz Arabowie.
185 186

250

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

Rozdzia II Ostrzeenie Anioa Gabriela dane Jzefowi wzgldem poczcia Dziewicy Maryi Gdy Maryja poznaa wol Boga, lkaa si, aby lud nie zgorszy si widzc jej brzemienno i nie ukamienowa jej jako cudzoonicy, i dlatego wybraa sobie za towarzysza ma Jzefa z jej pokolenia190; prowadzi on ycie nieskazitelne, by sprawiedliwy, ba si Boga, suy Mu wrd postw i modlitw, a utrzymywa si z pracy rk swoich jako ciela. Dziewica wic, poznawszy takiego ma, wybraa go sobie za towarzysza i wyjawia mu zamys Boy. Skoro jednak Jzef spostrzeg, e Maryja bya brzemienna, chcia j porzuci, bo lka si Boga. I oto gdy on spa, pojawi mu si anio Boy, ktry rzek: Jzefie, czemu chcesz opuci swoj towarzyszk? Wiedz, e to, co si w niej znajduje, jest cakowicie owocem woli Boga! Dziewica pocznie syna, ktrego nazwiesz Jezus: zachowasz go od wina i wszystkich napojw oszaamiajcych i od wszelkiego pokarmu nieczystego, bo on jest witym Boga od ona swej matki. On jest prorokiem Boga posanym ludowi Izraela dla nawrcenia Judy w swoim sercu i aby Izrael kroczy drog prawdy Paskiej, jak stoi napisane w Prawie proroka Mojesza. On przyjdzie z wszelk moc, ktr da mu Bg, i dokona cudw, dziki ktrym wielu zostanie zbawionych. Jzef obudzi si ze snu i dzikowa Bogu, i pozosta z Maryj przez wszystkie dni swego ycia suc Bogu w cakowitej szczeroci.

Rozdzia III Cudowne narodzenie Jezusa i objawienie si Aniow, ktrzy chwal Boga W tym czasie rzdzi w Judei Herod z dekretu cezara Augusta191. Piat by jego zastpc, a Annasz i Kajfasz kapanami. Wwczas na mocy dekretu Augusta nastpi oglny spis ludnoci i kady udawa si do swej ojczyzny i do swego pokolenia, by go zapisano.
190 Por. Mt 1, 19. Autor opuszcza sowa o tym, e Jezus zbawi swj lud od grzechw, poniewa takie pojcie odkupienia byo nie do przyjcia dla muzumanina. 191 Por. k 2, 1-16.

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

251

Jzef, pochodzcy z Nazaretu, miasta w Galilei, wyruszy z Maryj, swoj brzemienn maonk, aby uda si do Betlejem, swojego miasta, jako e by z pokolenia Dawida, aby zosta zapisany, jak tego wymaga dekret cesarski. Gdy wic przyby do Betlejem, a byo to niewielkie miasteczko, a tum pielgrzymw by wielki, nie znalaz miejsca; znalaz jednak mieszkanie poza miastem, w zagrodzie zrobionej po to, aby da przytuek pasterzom. Gdy Jzef tam przebywa, dokonay si dla Maryi dni, aby porodzia. Dziewic otoczy ogromny blask i porodzia bez blu swego syna192, wzia go na ramiona i owina w pieluszki i zoya w obie, bo nie byo dla nich miejsca w gospodzie. Nad gospod193 za zstpio wielkie mnstwo aniow bogosawic Boga i zwiastujc pokj wszystkim ludziom bogobojnym. Maryja i Jzef chwalili Pana za narodzenie Jezusa i z wielk radoci troszczyli si o niego. []

Rozdzia X Trzydziestoletni Jezu cudownie otrzymuje Ewangeli od anioa Gabriela na Grze Oliwnej Gdy Jezus doszed do wieku lat trzydziestu194, jak sam to powiedzia, uda si na Gr Oliwn195, aby wraz ze swoj matk zbiera oliwki. W godzinie modlitwy w czasie poudniowym196, gdy mwi: Panie, z miosierdziem, otoczya Go niezmierzona jasno i mnstwo Aniow, ktrzy

192 O porodzie bez blu nie wspominaj Ewangelie, natomiast jest to motyw czsty w apokryfach: ProtEwJk 19, 2n; PsMt 13, 2-4, itd. Koran przeciwnie: I pocza go i oddalia si z nim w dalekie miejsce. I doprowadziy j ble porodowe do pnia drzewa palmowego (19, 22n; tu i dalej cytujemy przekad J. Bielawskiego, Warszawa 1986, s. 365), por. s. 174 z przypisem 581. 193 Sprzeczno z Ewangeli i poprzednim wierszem, gdzie bya mowa o tym, e nie byo dla nich miejsca w gospodzie. 194 Por. k 3, 23. W tym rozdziale Barnaba po raz pierwszy przedstawia si jako wiadek wydarze. 195 Gra Oliwna jest w apokryfach miejscem szczeglnych objawie, np. Jezusa po zmartwychwstaniu (szczeglnie utwory gnostyckie) czy danych Maryi w Transitus. 196 Czas modlitwy w Koranie (2, 238; 24, 58; 30, 17n.), ale take modlitwy chrzecijaskiej, szczeglnie mnichw (sexta).

252

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

mwili: Niech bdzie Bg bogosawiony. Anio Gabriel197 stan przed nim z ksig jakby janiejcym zwierciadem, i zstpia ona do serca Jezusa i dziki niej doszed on do poznania tego, co Bg uczyni, co powiedzia i co zechcia tak, e wszystko zostao mu objawione i odkryte198. I dlatego rzek do mnie: Wierz mi, o Barnabo, e ja do tego stopnia poznaem wszystkich prorokw i wszelkie proroctwo, e to wszystko, co mwi, pochodzi z tej ksigi. Gdy wic Jezus otrzyma t misj, wiadomy tego, ze zosta posany jako prorok do domu Izraela, objawi to wszystko swojej matce, Maryi, mwic do niej, e bdzie musia wycierpie wielkie przeladowanie na chwa Boga199 i e nie moe on ju pozostawa, jak zwyk to czyni, przy niej i jej suy. Na te sowa odpowiedziaa mu Maryja: Przed twoim narodzeniem, o Synu, wszystko to ju byo mi zwiastowane i dlatego niech bdzie bogosawione wite Imi Boga. Od tego dnia Jezus opuci swoj Matk, aby oczekiwa na swoj misj prorock. []

Rozdzia XLII [Kim jest Jezus? Przemienienie] Usyszawszy to opowiadanie [o upadku Adama i Ewy] zapakali uczniowie i Jezus zapaka. Wtedy zobaczyli, e wielu przychodzio, aby go spotka, bo przeoeni kapanw postanowili midzy sob, aby go pochwyci na sowach200. Ci wic posali do niego lewitw i niektrych spord pisarzy, aby go pochwyci na sowach. I pytali go: Kim Ty jeste?201 I wyzna prawd: Nie je197 Anio odgrywajcy w Koranie wielk rol: jest anioem Objawienia, ktre zstpio na Mahometa (2, 97); on bdzie towarzyszy Jezusowi; ale take odgrywa wan rol w chrzecijastwie (np. k 1, 26nn.). 198 Jezus otrzymuje objawienie w podobny sposb jak Mahomet i od tej chwili staje si prorokiem. 199 Misja Jezusa jest ograniczona do domu Izraela oraz czasowo, podczas gdy misja Mahometa jest powszechna i wieczna, por. rozdz. XLII i XLIII. Ponadto przeladowanie tu wspomniane dotyczy kadego proroka w ogle (np. Koran 6, 112; 25, 31; 40, 5), nie jest to cierpienie zbawcze Jezusa przedstawione w Ewangelii. 200 Por. Mt 22, 15, par. 201 Por. J 1, 20-27. Pytania skierowane do Jana EwBarn odnosi do Jezusa, Jezus odpowiada sowami Jana przedstawiajc si jako poprzednik Mesjasza (zwiastuna) czyli Mahometa.

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

253

stem Mesjaszem. Oni rzekli: Jeste wic Eliaszem, Jeremiaszem lub ktrym z dawnych prorokw?202 I odpowiedzia: Nie jestem. Oni podjli znowu: Kim ty jeste, powiedz nam, bymy mogli da wiadectwo tym, ktrzy nas tu posali. Jezus wtedy powiedzia: Ja jestem gosem woajcym w caej Judei. On za woa: Przygotujcie drog Boemu zwiastunowi, jak napisano u Izajasza203. Oni odpowiedzieli: Jeli ty nie jeste ani Mesjaszem, ani Eliaszem, ani jednym z prorokw, dlaczego gosisz now nauk i czynisz si wikszym od Mesjasza? Jezus odpowiedzia: Cuda, ktre czyni moimi rkami, mwi to, co Bg chce, i dlatego nie czyni si tym, o ktrym wy mwicie. Ja bowiem nie jestem godzien rozwiza wizada sandaw ani sznurwki obuwia204 zwiastuna Boego, ktrego wy nazywacie Mesjaszem. On zosta uczyniony przede Mn, ale przyjdzie po Mnie205. On przyniesie sowa prawdy a jego wiara nie bdzie miaa koca. Lewici i pisarze odeszli zawstydzeni i donieli to wszystko do przeoonych kapanw, ktrzy powiedzieli: On ma diaba w sobie, ktry mu to wszystko mwi 206. Wtedy Jezus rzek do swoich uczniw: Zaprawd, powiadam wam, przywdcy i starsi naszego ludu szukaj okazji przeciw mnie207. Wtedy rzek Piotr: I dlatego nie powiniene i ju wicej do Jerozolimy. Ale Jezus mu odpowiedzia: Jeste gupi i nie wiesz, co mwisz, bo jest rzecz konieczn, abym ja wycierpia wielkie przeladowanie tak, jak je wycierpieli wszyscy prorocy i wici Boy208. Ale ja nie lkam si, bo oni jednak s bardziej z naszej strony, ni przeciw nam. To powiedziawszy Jezus odszed i uda si na Gr Tabor209, na ktr weszli razem z nim take Piotr, Jakub i jego brat Jan, a razem z nimi ten, ktry napisa te sowa. Wtedy wielkie wiato pojawio si nad nim. Jego szaty stay si biae jak niegi, a Jego oblicze zajaniao jak soce. A oto

Por. Mt 16, 14. Por. 40, 3. 204 Por. J 1, 27; Mt 3, 11, par. 205 Por. J 1, 30. 206 Por. J 8, 48. 42. 207 Por. Mt 16, 21. 208 Znowu podjty temat cierpienia typowego dla prorokw, a nie zbawczego cierpienia Jezusa. 209 Opis Przemienienia por. Mt 17, 1-9, par. Wraz z Jezusem, obok trzech Apostow wymienionych w Ewangelii, wstpuje te Barnaba.
203

202

254

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

przybyli Mojesz i Eliasz i rozmawiali z Jezusem o tym, co miao si przydarzy naszemu narodowi i witemu miastu. Piotr rzek tymi sowy: Panie, dobrze jest nam tu by. Jeli chcesz, uczynimy tu trzy namioty: Tobie jeden, Mojeszowi jeden i jeden Eliaszowi. Gdy on jeszcze mwi, zostali okryci bia chmur i usyszeli gos, ktry mwi: Oto jest mj suga210, w ktrym sobie upodobaem, Jego suchajcie! Uczniw napeni strach i upadli na ziemi jakby umarli. Jezus zszed, podnis swoich uczniw i rzek: Nie lkajcie si, bo Bg was kocha i uczyni to, abycie uwierzyli moim sowom.

Rozdzia XLIII [Z jakiego rodu pochodzi Mesjasz?] I zstpi do omiu211, ktrzy oczekiwali Go w dole. Czterech opowiedziao omiu wszystko, co widzieli. I dlatego od tego dnia opuciy ich wszelkie wtpliwoci dotyczce Jezusa, z wyjtkiem Judasza, ktry w nic nie wierzy. Jezus usiad u stp gry, a oni jedli dzikie owoce, bo nie mieli chleba. Wtedy rzek Andrzej: Powiedziae nam wiele rzeczy o Mesjaszu, teraz jednak powiedz nam wszystko. Inni uczniowie prosili go w ten sam sposb. Rzek Jezus: Kady, kto pracuje, pracuje dla planu, ktry mu si podoba. Ale ja mwi zaprawd, e Bg, ktry jest doskonay, nie ma potrzeby podoba si, bo podoba si sobie samemu. I dlatego chcc dziaa, stworzy On przede wszystkim dusz swojego zwiastuna, przez ktrego On postanowi wszystko stworzy, aby stworzenie w Bogu otrzymao rado i szczliwo, i aby Jego zwiastun radowa si we wszystkich stworzeniach, ktre ustanowi na swoj sub. A dlaczego to si stao jak nie dlatego, e On tak chcia. Zaprawd powiadam wam, gdy przyszli prorocy, przynieli z sob pojcie miosierdzia tylko jednemu narodowi, a ich mowy byy skierowane tylko do ludu, do ktrego zostali posani212. Ale kiedy przyjdzie zwiastum Boy, Bg da mu jakby piecz swojej rki tak, e przyniesie zbawienie i miosierdzie do wszystkich narodw wiata, ktre przyjm
Charakterystyczna dla islamu zmiana: Ewangelie Syn mj umiowany, EwBarn Suga mj. 211 Wykluczony jest Judasz, ktry nie ma wiary. 212 Por. Koran 10, 47; 7, 158; 25, 1; 34, 28.
210

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

255

jego nauk. On przybdzie z moc na bezbonych i zniszczy bawochwalstwo do tego stopnia, e szatan zostanie zawstydzony. On to przyrzek Abrahamowi mwic: Oto ja pobogosawi w twoim imieniu wszystkie ludy ziemi 213. I jak ty doszcztnie rozbie bawany, o Abrahamie, tak te uczyni i twj potomek. Na to Jakub podj: Mistrzu, powiedz, kogo dotyczy obietnica. ydzi bowiem mwi, e dotyczy Izaaka, a Izmaelici [Arabowie] natomiast, e Izmaela?214 Jezus odpowiedzia: Czyim synem jest Dawid i z jakiego pochodzi rodu? Jakub odpowiedzia: Izaaka, bo Izaak by ojcem Jakuba, a Jakub ojcem Judy, z ktrego rodu pochodzi Dawid. Wtedy podj Jezus: Zwiastun Boga, gdy przyjdzie, z jakiego rodu bdzie pochodzi? Uczniowie podjli: Dawida. Wtedy rzek Jezus: Mylicie si, bo Dawid w duchu go nazywa Panem, mwic: Rzek Pan do Pana mego, sid po mojej prawicy, a ja poo twoich nieprzyjaci podnkiem stp twoich215. Jeeli wic zwiastun Boga, ktrego wy nazywacie Mesjaszem, byby synem Dawida, jake Dawid moe zwa go Panem?216 Wierzcie mi bo zaprawd mwi wam, e obietnica zostaa dana Izmaelowi a nie Izaakowi [].

Rozdzia CCXV [Ocalenie Jezusa od mki krzya wzicie do nieba] Gdy onierze i Judasz zbliyli si do miejsca, gdzie znajdowa si Jezus, on, poznawszy, e zblia si tum ludzi, z powodu lku usun si do domu 217. Jedenastu spao. Ale Bg widzc niebezpieczestwo, w ktrym si znalaz Jego suga, nakaza Gabrielowi, Michaowi, Rafaowi i Urielowi, swoim sugom, aby wzili Jezusa ze wiata. wici anieli przybyli wic, unieli Jezusa przez okno wychodzce na poudnie. Odnieli go wic i umiecili w trzecim niebie, pord aniow i bogosawionych Boga w wiecznoci 218.
Por. Rdz 28, 18. Por. Rdz 16. Izmael by pierworodnym synem Abrahama, ale z niewolnicy. 215 Por. Ps 110[109], 2. 216 Por. Mt 22, 41-46, ale wnioski zupenie inne. 217 Sprzeczno z Ewangeli: Jezusa ujto w ogrodzie, por. Mt 26, 47nn., par. 218 Por. Koran 14, 158. Jednym z wanych stwierdze islamu jest to, e Jezus nie umar na krzyu, ale umar za niego Judasz. EwBarn usuwa Jezusa ju na pocztku opisu mki. Podobny motyw, ale o nieco innej treci w ZapB 1, 6-7: Bartomiej widzi, jak Jezus znika z krzya, aby zej do otchani (s. 758). Zob. te poniej przypis 223.
213 214

256

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

Rozdzia CCLVI [Przemiana Judasza] Judasz pierwszy wpad do pokoju, z ktrego Jezus zosta uniesiony i gdzie spao jedenastu219. Wtedy Bg w sposb przedziwny sprawi, e Judasz sta si cakowicie podobny do Jezusa tak w mowie, jak i na twarzy tak, e nawet my mylelimy, e to jest Jezus. A on [Judasz], obudziwszy nas, szuka, gdzie jest mistrz. Na to my zdumieni odpowiedzielimy mu: Ty jeste panie, naszym mistrzem. Czy o nas zapomniae? A on rzek do nas ze miechem: Jestecie szaleni, ja jestem przecie Judasz Iszkariota. Gdy on to mwi, weszli onierze i zaaresztowali Judasza220, bo by bardzo podobny do Jezusa. My za ucieklimy usyszawszy sowa Judasza i widzc na zewntrz tum onierzy. Jan, ktry spa owinity w przecierado, obudzi si i zacz ucieka. Poniewa jeden z onierzy chwyci go za przecierado, zostawi je i uciek nagi221, bo Bg wysucha modlitwy Jezusa i ocali jedenastu od zego222.

Rozdzia CCXVII [Mka i mier Judasza]223 onierze za wzili Judasza, zwizali go i wymiewali si z niego, poniewa on prawdziwie przeczy, e nie jest Jezusem. onierze jednak natrzsali si z niego i mwili: Nie bj si, panie, bo przyszlimy uczyni ci krlem ydowskim, a zwizalimy ciebie, bo wiemy, e nie chcesz przy-

Por. Mt 20, 40. 43. Por. Mt 26, 50. 221 Por. Mk 14, 51n. 222 Por. Mt 6, 13. 223 T emat zastpstwa Jezusa przez Judasza znajdujemy w Koranie (4, 157n., s. 121n.): Zabilimy Mesjasza, Jezusa, syna Maryi, posaca Boga podczas gdy oni ani Go nie zabili, ani Go nie ukrzyowali, tylko im si tak zdawao; i, zaprawd, ci, ktrzy rni si w tej sprawie, s z pewnoci w zwtpieniu; oni nie maj o tym adnej wiedzy; id tylko za przypuszczeniem; oni Go nie zabili z pewnoci. Przeciwnie! Wynis Go dobry Bg do Siebie! Por. powyej s. 176.
220

219

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

257

j wadzy krlewskiej. Judasz im odpowiedzia: Czy stracilicie rozum? Przyszlicie z broni i latarniami jak na otra224, by schwyta Jezusa Nazareskiego, a zwizalicie mnie, by uczyni krlem mnie, ktry was tu przyprowadziem. Wtedy onierze stracili cierpliwo i zaczli oddawa Judaszowi wet za wet bijc go i kopic, zaprowadzili go si do Jerozolimy225. Jan za i Piotr szli z daleka za onierzami226. Oni powiedzieli to mnie, ktry to pisz, e widzieli przesuchanie Judasza przez kapana, rad i faryzeuszw, ktrzy si zgromadzili, aby wyda na mier Jezusa. Judasz za opowiada takie gupstwa, e wszyscy si z niego wymiewali, bo wierzyli, e on jest rzeczywicie Jezusem i e udaje szalonego, aby si uratowa od mierci. Uczeni naoyli mu przepask ma oczy i mwili do niego wymiewajc si: Jezusie, proroku nazareczykw tak bowiem nazywali tych, ktrzy wierzyli w Jezusa powiedz nam, kto ci uderzy? I dawali mu policzki i pluli mu w twarz227. Rankiem zebrao si wielkie zgromadzenie uczonych, starszych i lu228 du . Kapani i faryzeusze szukali faszywych wiadkw przeciw Judaszowi229, wierzc, e jest to Jezus, ale nie mogli znale tego, czego szukali. Co mwi: kapani wierzyli, e Judasz by Jezusem. Ale rwnie wszyscy uczniowie a nawet ten, ktry to pisze w to uwierzyli. Biedna Dziewica, matka Jezusa, take w to uwierzya, a take jego krewni i przyjaciele, i nie da si opisa cierpienia ich wszystkich. Na Boga ywego, ten, ktry to pisze, zapomnia, e Jezus powiedzia, e zostanie uniesiony ze wiata, e bdzie cierpia w innej osobie, e umrze na kocu wiata. Tak wic poszed on pod krzy wraz z matk Jezusa i z Janem. Najwyszy kapan kaza przyprowadzi zwizanego Judasza i wypytywa go o jego uczniw i jego nauk230. Judasz jednak jakby wyszed z siebie i nic nie odpowiada na pytania231. I dlatego najwyszy kapan zaprzysig go na Boga ywego Izraela, aby mu powiedzia prawd. Judasz odpowiedzia: Ja ju wam powiedziaem, e jestem Judaszem Iszkariot, ktry

Por. Mt 26, 55, par. Por. J 18, 13; Mt 26, 57, par. 226 Por. J 18, 15; Mt 26, 58, par. 227 Por. Mk 14, 65, par.; Mt 26, 67n., par. 228 Por. k 22, 66, par. 229 Por. Mt 26, 59n. 230 Por. J 18, 19. 231 Por. Mt 23, 63; Mk 14, 61.
224 225

258

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

wam obieca wyda Jezusa w wasze rce, a wy, nie wiem, jakimi sztuczkami, wyszlicie sami z siebie i chcecie mi wytumaczy, e ja jestem Jezusem. Kapan odpowiedzia: Pody zwodzicielu, twoj nauk i twoimi faszywymi cudami oszukae cay Izrael od Galilei a do Jerozolimy, a teraz sdzisz, e unikniesz nalenej kary udajc, e jeste szalony? Na Boga ywego, nie unikniesz! Powiedziawszy to kaza swoim sugom, aby go policzkowali, kopa232 li , by powrci do zmysw, i dlatego sudzy kapana dokonywali niewiarygodnych czynw i starali si pokaza coraz nowe rzeczy, by zadowoli zgromadzenie. Ubrali go jak gladiatora233, zncali si nad nim bijc go i kopic tak, e zrobioby to nawet przyjemno Kananejczykom, gdyby to mogli zobaczy. Ale kapani, faryzeusze i starsi ludu mieli serca twarde wzgldem Jezusa i znajdowali przyjemno w tym, e tak traktowano Judasza wierzc, e jest to prawdziwie Jezus. Potem zaprowadzili go zwizanego do namiestnika234. Ten za tajemnie czci Jezusa. On za, wierzc e Judasz jest prawdziwie Jezusem, kaza mu wej do swojego pokoju i zapyta go, dlaczego kapani i lud wydali go w jego rce. Judasz odpowiedzia: Jeli tobie powiem prawd, to mi nie uwierzysz, bo ty jeste oszukany podobnie jak i kapani, i faryzeusze. Sdzc, e on chce mwi prawd, namiestnik odpowiedzia: Czy ty nie wiesz, e ja nie jestem ydem? I e to kapani i i starsi ludu wydali mnie w twoje rce?235 Powiedz mi wic prawd, abym ja uczyni to, co jest suszne, bo w mojej mocy ley uwolni ci lub wyda na mier236. Judasz odpowiedzia: Panie, wierz mi, e jeli mnie wydasz na mier, popenisz wielki grzech, bo wydasz niewinnego. Ja bowiem jestem Judasz Iszkariota, a nie Jezus, ktry jest magiem i tak mnie przemieni swoimi magicznymi sztuczkami. Gdy to namiestnik usysza, zdziwi si wielce i szuka, jakby go uwolni. Wyszed wic na zewntrz i rzek umiechajc si: Pomidzy dwoma sprawami jest jedna, przez ktr on nie zasuguje na mier, ale raczej na wspczucie. On bowiem mwi rzecze namiestnik e on nie jest Jezusem, ale jakim Judaszem, ktry przyprowadzi onierzy, by pojmali Jezu-

232 233

Por. Mt 26, 67n. Por. Mt 27, 28n. 234 Por. Mt 27, 2. 235 Por. J 18, 35. 236 Por. J 19, 10.

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

259

sa. On dalej twierdzi, e Jezus z Galilei go tak przemieni swoimi sztuczkami magicznymi. Jeli wic taka byaby prawda, to byoby cikim grzechem zabi go, bo on jest niewinny. Ale jeli on jest Jezusem i zaprzecza temu, to pewnie straci rozum i byoby take rzecz bezbon zamordowa szalonego. Na to kapani, starsi ludu i uczeni oraz faryzeusze haasujc woali: To jest Jezus Nazareski, ktrego znamy! Jeli on nie byby zoczyc, nie wydalibymy go w twoje rce. On nie jest szalony, ale raczej sprytny i takimi sztuczkami pragnie wymkn si z rk. Ale powstanie, ktre wywoaby uciekszy, byoby jeszcze gorsze od pierwszego! Aby uwolni si od tej sprawy Piat bo tak nazywa si namiestnik rzek: On jest Galilejczykiem. Ot Herod jest krlem Galilei i nie do mnie naley osdza t spraw. Zaprowadcie wic go do Heroda! Zaprowadzili wic Judasza do Heroda237, ktry od dawna pragn, by Jezus wszed do Jego domu, ale Jezus nie chcia tam pj, bo Herod by poganinem i czci faszywe i kamliwe bstwa i y tak, jak yj nieczyci poganie. U siebie Herod przesuchiwa wic Judasza na rne tematy, na co on odpowiada od rzeczy przeczc, e jest Jezusem. Wtedy Herod wymia go, on i cay jego dwr, kaza ubra go na biao, jak ubiera si szalecw i odesa go do Piata, mwic mu: Nie bd niesprawiedliwy wzgldem ludu izraelskiego. Herod za napisa to, poniewa kapani, uczeni i faryzeusze dali mu du sum pienidzy. Gdy namiestnik dowiedzia si o tym od pewnego sugi Heroda, sam chcia udawa, e chce uwolni Judasza, aby take i on mg zarobi pienidzy. Kaza go wic ubiczowa 238 przez swoje sugi opacane przez uczonych, aby go zabi biczowaniem. Ale Bg powzi plan, ktry mg by zrealizowany i zarezerwowa dla Judasza mier na krzyu, aby otrzyma t straszn kar, jako e sprzeda innych. Nie pozwoli wic, by Judasz umar pod biczami, chocia onierze tak go zbili, e cae jego ciao spywao krwi. Dla artu ubrali go w stare szaty purpurowe mwic: Wypada odzia nowego krla i ukoronowa go. Wzili wic ciernie i uczynili koron podobn do zotej, wysadzanej kosztownymi kamieniami, jak nosz na gowie krlowie. Woyli t koron na gow Judasza, dali mu w rk trzcin jakoby bero i posadzili go na wysokim miejscu. onierze przychodzili do niego, kaniali si mu kpic z niego, witali go sowami: Krl ydw! 239 i wycigali rce, aby
Por. k 23, 4-12. Por. J 19, 21. 239 Por. Mt 27, 28n., par.
237 238

260

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

otrzyma dary, jakie zwykli dawa nowi krlowie. A poniewa niczego nie otrzymywali, uderzali Jezusa, mwic: Jak ci ukoronowano, szalony krlu, jeli nie chcesz opaca ani onierzy, ani twoich sug? Kapani, uczeni i faryzeusze widzc, e Jezus nie umar w czasie biczowania, a bojc si, by Piat nie wypuci go wolnego, dali pienidze namiestnikowi. Gdy za on je otrzyma, przekaza Jezusa pisarzom i faryzeuszom jako winnego mierci240. Razem z nim skazano dwch otrw na mier krzyow241. Zaprowadzili go wic na Gr Kalwari242, gdzie zwyko si wiesza zoczycw. Tam powieszono go nagiego dla wikszego pomiewiska. Judasz za tylko krzycza: Boe, dlaczego mnie opucie?243 Zoczyca uciek a ja zostaem niesusznie skazany na mier. Mwi prawd: jego gos, jego twarz i caa osoba tak bardzo przypominay Jezusa, i jego uczniowie i jego wierzcy uwaali, e naprawd i cakowicie jest to Jezus. Niektrzy wic odeszli od nauki Jezusa wierzc, e by on faszywym prorokiem i dokonywa swych cudw dziki magii, jako e Jezus powiedzia, e umrze dopiero, kiedy bdzie si zblia koniec wiata i e wtedy zostanie wzity ze wiata. Ale ci, ktrzy twardo stali przy jego nauce, byli do tego stopnia obolali, e nawet nie przypominali sobie tego, co on im powiedzia. I dlatego te z matk Jezusa udali si na Gr Kalwari244. Oni wic nie tylko byli obecni paczc przy mierci Judasza, ale przez Nikodema i Jzefa z Arymatei prosili namiestnika o ciao Judasza, aby go pochowa. Zdjli go wic z krzya, a przy tym tak pakali, e nikt sobie tego nie mg wyobrazi, i pochowali go w nowym grobie Jzefa, oboywszy go stu funtami cennych pachnide245.

Rozdzia CCXVIII [Zmartwychwstanie] Wszyscy powrcili do domw. Ten za, ktry to pisze, uda si do Nazaretu z Janem i jego bratem, Jakubem oraz z matk Jezusa. Ci za ucznio-

Por. J 19, 16. Por. J 19, 18. 242 Por. J 19, 17; Mt 27, 33, par. 243 Por. Mt 27, 46; Mt 27, 55n., par. 244 Por. J 19, 25; Mt 27, 55n., par. 245 Por. J 18, 38-42; Mt 27, 56-61, par.
240 241

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

261

wie, ktrzy nie lkali si Pana, poszli i ukradli w nocy ciao Judasza, i ukryli je, i rozgaszali wiadomo, e Jezus zmartwychwsta246. Tak wic powstao wielkie zamieszanie. Kapan zakaza pod kar przeklestwa mwi o Jezusie z Nazaretu. Nastpio wielkie przeladowanie: wielu ukamienowano, wielu obito kijami, wielu wygnano z ojczyzny, bo nie mogli milcze w takiej sprawie. Gdy wiadomo dotara do Nazaretu, e mianowicie ich wspobywatel, ukrzyowany, zmartwychwsta, wtedy Maryja rzeka z paczem: Pjdmy do Jerozolimy, aby odwiedzi mojego synaczka i tak chtnie umr, skoro go zobacz!

Rozdzia CCXIX [Maryja spotyka Jezusa] W dniu, w ktrym ukaza si dekret kapana, Dziewica powrcia do Jerozolimy z tym, ktry to pisze, oraz z Jakubem i Janem. Poniewa jednak Dziewica lkaa si Boga, nakazaa, aby ci, ktrzy z ni mieszkaj, zapomnieli o jej Synu, cho dobrze wiedziaa, e dekret kapana by niesprawiedliwy. Co wszyscy uczynili? Bg, ktry zna ludzkie serca, wie, e wszystkich nas, wraz z matk Jezusa, zera bl z powodu mierci Judasza, ktrego my uwaalimy za naszego mistrza, a zarazem gorco pragnlimy ujrze go zmartwychwstaego. I dlatego anioowie strowie Maryi wstpili do trzeciego nieba, w ktrym przebywa Jezus w towarzystwie aniow. Oni mu wszystko opowiedzieli, a wtedy Jezus poprosi Boga, by On mu da wadz ujrze swoj matk i swoich uczniw. Wtedy to miosierny Bg nakaza czterem swoim ukochanym anioom: Gabrielowi, Michaowi, Rafaowi i Urielowi, by zaprowadzili Jezusa do domu jego matki i aby go tam strzegli przez trzy dni i pozwolili widzie tylko tym, ktrzy wierz w jego nauk247. Przyby wic Jezus otoczony blaskiem tam, gdzie zamieszkiwaa dziewica matka z dwoma siostrami, z Mart i Mari, z Mari Magdalen, azarzem i tym, ktry to pisze, a take Janem, Jakubem i Piotrem. Oni za
Por. Mt 28, 13. EwBarn wyjania w jaki sposb Jezus, ktry nie zmartwychwsta, mg si ukazywa Maryi i uczniom.
246 247

262

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAYM YCIU CHRYSTUSA

upadli z lku jakby martwi. Ale Jezus podnis swoj matk i innych, mwic: Nie paczcie, bo ja jestem Jezus. Nie paczcie, jestem ywy, a nie umary. Na widok Jezusa pozostawali oni dugo jakby pozbawieni zmysw, poniewa oni cakowicie wierzyli, e Jezus umar. Wtedy Dziewica rzeka z paczem: Powiedz mi teraz, mj synu, dlaczego Bg, ktry da ci wadz wskrzeszania umarych, wyda ci na tak haniebn mier dla twoich krewnych i przyjaci i na tak pogard twojej nauki, e wszyscy, ktrzy ci kochali, stali si jakby martwi?

Rozdzia CCXX [Wyjanienia Jezusa] Na to Jezus rzek objwszy swoj matk: Wierz mi, o matko, mwi ci prawd, to nie ja umarem, bo Bg mnie zachowa a do czasw bliskich koca wiata. Gdy on to powiedzia, zwrci si do czterech aniow, aby si ukazali i aby powiadczyli, jak rzeczy si miay. Anioowie wic objawili si jak cztery janiejce soca tak, e z powodu lku znowu wszyscy upadli jakby umarli. Wtedy Jezus da anioom cztery przecierada, aby si nimi okryli tak, aby matka i jej towarzysze mogli ich widzie i z nimi rozmawia. Gdy oni si podnieli, on ich umacnia mwic: To s sugi Boga: Gabriel ktry zwiastuje tajemnice Boga, Micha ktry zwalcza nieprzyjaci Boga, Rafa ktry przyjmuje dusze umierajcych i Uriel ktry w dniu ostatecznym powoa kadego przed sd Boy. Czterej anioowie opowiedzieli wtedy dziewicy, e Bg posa ich do Jezusa i jak on przemieni Judasza, aby on otrzyma kar za to, e sprzeda innych. Ten, ktry to pisze, rzek wtedy: Panie, dane mi zostao, by ciebie zapyta, jak mi to zostao dane, gdy mieszkae z nami? Jezus odrzek: Pytaj, o co chcesz, Barnabo, a ja ci odpowiem. Ten, ktry to pisze rzek wtedy: Mistrzu, jeli Bg jest miosierny, to dlaczego nas drczy sprawiajc, e wierzylimy, e to Ty umare? Twoja matka tak pakaa, e bya bliska mierci. I dlaczego Bg pozwoli, by na ciebie, ktry jeste wity, spada haba mierci pomidzy otrami na Grze Kalwarii? Jezus odrzek: Barnabo, wierz mi, e Bg kae najmniejszy nawet grzech przez wielk kar, bo grzech obraa Boga. I dlatego moja matka, wierni i moi uczniowie, miuj mnie tylko troch i to mioci ziemsk. I dlatego Bg sprawiedliwy chcia ukara t mio tym wanie blem,

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

263

aby oni nie zostali ukarani w ogniu pieka. Jeli za chodzi o mnie, ja byem niewinny, a przecie ludzie nazywali mnie Bogiem i Synem Boym. Bg za chcia, abym ja zosta wymiany na wiecie przez ludzi, a poprzez mier Judasza sprawiajc, e wszyscy uwierzyli, e to ja umarem na krzyu, abym nie zosta wymiany przez szatanw w dniu sdu. I takie namiewanie bdzie miao miejsce a do przyjcia Mahometa, zwiastuna Boga. On za, gdy przyjdzie na wiat, zniesie to oszustwo dziki tym, ktrzy uwierz w prawo Boe. A potem Jezus doda: Ty jeste sprawiedliwy, Panie nasz Boe, i tylko Tobie przystoi cze i chwaa bez koca! []

Rozdzia CCXXII [Epilog] Gdy Jezus odszed, uczniowie podzielili midzy sob rne krainy Izraela i wiata. Prawda, znienawidzona przez szatana, bya przeladowana przez kamstwo i tak jest i dzi, bo niektrzy ludzie uznajcy si za uczniw gosz, e Jezus umar, ale nie zmartwychwsta, inni gosz, e umar naprawd i zmartwychwsta, inni za, i midzy nimi jest Pawe take zwiedziony, gosili i gosz jeszcze cigle, e Jezus jest Synem Boym. Jeli za chodzi o nas, my gosimy tym, ktrzy lkaj si Boga wszystko to, co tu zostao zapisane, aby zostali zbawieni w ostatnim dniu sdu Boego. Amen. Koniec Ewangelii

265

Rozdzia IV

EWANGELIE DZIECISTWA
1. Protoewangelia Jakuba (s. 266); 2. Ewangelia Pseudo-Mateusza (na pocztku utworu: Trinubium Annae) (s. 291); 3. Ksiga o dziecistwie Zbawiciela (s. 317); 4. Ksiga o narodzeniu witej Maryi (s. 331); 5. Cykl o Trzech Magach [Krlach]: a. Legenda Trzech Magw [Krlw] (s. 342), b. Pokon Magw (fragment apokryfu ujgurskiego) (s. 347), c. Korespondencja Longinusa z Augustem na temat Trzech Krli (s. 349), d. Syryjska Opowie o Magach (s. 352), e. Dodatek: Opus Imperfectum in Matthaeum (s. 384), z Opisania wiata Marco Polo (s. 385); 6. Dziecistwo Pana, Ewangelia Tomasza (dziecistwa) (s. 388); 7. Ewangelia Dziecistwa Arabska (s. 405); 8. Ewangelia Dziecistwa Ormiaska (s. 440).

Pod tym tytuem umieszczamy zbir utworw dotyczcych narodzin i dziecistwa Maryi oraz narodzin i dziecistwa Jezusa, a do okoo dwunastego roku Jego ycia. Znajdziemy tu rwnie opisy wydarze i postaci zwizanych z tymi faktami, szczeglnie rozwinity jest temat trzech Magw. Utwory te ograniczaj si do jednego tylko okresu ycia Jezusa, czasami nawet Jezus nie jest w nich postaci najwaniejsz ale tylko tem, a postaciami dominujcymi s Maryja, Jzef czy nawet Magowie. Nie ma wic opowiadania o Jego mce i zmartwychwstaniu, ani te utwory te nie koncentruj si na Jego sowach, jak to ma miejsce w EwTm. Tak wic tytu Ewangelii jest tu niestosowny, jest on jednak powszechnie uywany i dlatego, co zreszt wyjanilimy we wstpie, umiecilimy wszystkie te utwory pod tym tytuem.

266

EWANGELIE DZIECISTWA

1. Protoewangelia Jakuba (ProtEwJk)


(przekad i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Tytu dziea Protoewangelia Jakuba pochodzi od jezuity Wilhelma Postela, ktry przewiz rkopis grecki ze Wschodu i wyda w przekadzie aciskim w 1552 r. Tytu oryginau znajduje si na zakoczeniu P.Bodmer i brzmi Narodzenie Maryi. Apokalipsa Jakuba. Tytu wic wie utwr z Jakubem Modszym, Bratem Paskim1 (r. 25). Imi Jakuba potwierdzaj Orygenes (ok. 249 r., Komentarz do Mt X,17) i Dekret Ps. Gelazjaski (V/VIw.: Ewangelia Jakuba Modszego, apokryf , ANT 57). ProtEwJk powstaa w drugiej poowie II w.; z wieku III pochodzi najstarszy zachowany rkopis (P. Bodmer 5), dziki ktremu upada teoria trzech utworw (Apokryf Maryi, Jzefa i Zachariasza) poczonych w wieku IV. Wprawdzie w P. Bodmer brakuje wizji Jzefa i dalszy cig jest mocno skrcony (podajemy go wytuszczonym drukiem w komentarzu), niemniej teksty te s potwierdzone w innych rkopisach. Nie jestemy w stanie okreli miejsca powstania utworu: odrzuca si Palestyn, poniewa autor nie zna realiw tego kraju, a jego znajomo judaizmu jest raczej ksikowa, cho korzysta z kadej okazji, by popisa si swoj wiedz o zwyczajach Izraela (arcykapan ma strj z dwunastu dzwoneczkami, trbka rozbrzmiewa po kraju, itd.); natomiast tezy o pochodzeniu syryjskim i egipskim nie s dostatecznie udokumentowane. Wydaje si, e autor pochodzi z krgw judeochrzecijaskich, co potwierdza zarwno charakter dziea midrasz, jak i odwoanie si do Jakuba Modszego i innych postaci, ktre cieszyy si wielkim szacunkiem w krgach judeochrzecijaskich. Cel dziea jest poczwrny: Apologetyczno-chrystologiczny, polegajcy na obronie postaci Jezusa: Celsus zarzuca chrzecijanom, e Jezus by zrodzony z cudzostwa, z ubogiej przdki, pochodzcej z podego rodu, a jego narodziny nastpiy w ukryciu. Zarzuty te sformuowane w krgach ydowskich przekazuje Celsus, teksty talmudyczne i Toledot Jesu, niektre z nich znajdziemy w rozdz. II. ProtEwJk odpowiada: pochodzi ze znakomitej i bogatej rodziny, z rodu Dawida, matka Jego bya nie tylko
1

O Jakubie por. Schneemelcher 1, 375-378.

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

267

dziewic, ale czyst rytualnie i spyny na ni wszystkie bogosawiestwa, a tkaa najszlachetniejsze materie na zason dla wityni2 . Niektre z tych problemw podejmie rwnie autor EwNik. Dogmatyczny: ju Ignacy Antiocheski podkrela znaczenie dziewictwa Maryi i ono jest przedmiotem ProtEwJk. Maryja jest pokazana jako dziewica przed, w czasie i po urodzeniu to ostatnie twierdzenie udowadnia rozwizujc problem braci Jezusa: Jzef mia ju przedtem synw, a sam by ju starcem. To rozwizanie cieszyo si wielkim powodzeniem. Powizanie opowiadania z postaciami Starego Testamentu stawia Maryj i narodzenie z niej Jezusa w centrum dziejw zbawienia. Wprawdzie Maryja jest prawdziw matk Jezusa, niemniej samo narodzenie w jaskini zawiera elementy dokeckie (pojawienie si dziecka), ale i antydokeckie (dziecko ssie pier matki, czym podkrela swoje realne czowieczestwo). ProtEwJk moe wskazywa take na to, e istniaa ju w II w. pewna forma pobonoci maryjnej, w ktrej jednak jest podkrelony element chrystologiczny. Jest ProtEwJk utworem wyjtkowym jeli idzie o mariologi, gdy z II wieku pochodz tylko nieliczne teksty mwice o Maryi (Ignacy Antiocheski, Justyn, Ireneusz). Biograficzny: autor odpowiada na zainteresowanie postaci Maryi nadaje imiona jej rodzicom, opowiada o jej narodzinach, itd.3 Na tej podstawie powstan w pniejszym okresie ywoty Maryi. Egzegetyczny: autor posugujc si metod midraszu pokazuje i uczy, jak naley interpretowa teksty ST i NT czc je w jedno i wyjaniajc jedne przez drugie, a rwnoczenie stara si zharmonizowa Ewangelie Mateusza i ukasza, stosujc rwnoczenie egzegez jemu wspczesn. Uczy wic wiernych postpowa w zrozumieniu Pisma witego. ProtEwJk jest chrzecijaskim midraszem maryjnym. Fabua zbudowana jest na kanwie obydwu ewangelijnych opisw narodzenia (Mt i k), na ktrej zbudowano postaci z materiau ST i NT: z dziejw Samuela, Abrahama, Tobiasza, Judyty z nawizaniem do wczesnych pogldw egzegetycznych, ktre spotykamy zarwno w Talmudzie, jak i w pismach midzytestamentalnych. ProtEwJk bya dobrze znana na Wschodzie chrzecijaskim: z wiekw IV-XVI posiadamy ok. 140 rkopisw greckich. Ponadto suya jako punkt wyjcia dla najrnorodniejszych utworw maryjnych (apokryfw, jak PsMt, NarM i inne utwory przeoone w tym rozdziale, homilii, ywotw Maryi, dzie pobonociowych, apokryfw) greckich, aciskich (dwie wersje) oraz napisanych w jzykach Wschodu chrzecijaskiego (np. armeskim, etiopskim, gruziskim, koptyjskm, syryjskim, starosowiaskim itd.). Staa si ona podstaw do powstajcej ikonografii chrzecijaskiej Wschodu i Zachodu, znalaza swoje odbicie w liturgii (wiPor. M. Starowieyski, Apokryfy jako utwory apologetyczne, WST 10(1997) 357-365. Por. Orygenes, Przeciw Celsusowi 1, 28, 32. 3 O genealogii Jezusa por. Schneemelcher 1, 379-383; por. take Trinubium Annae, PsMt pocztek.
2

268

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

to Ofiarowania w wityni) i przyczynia si do rozwoju pobonoci maryjnej. Obszerny komentarz do ProtEwJk znajduje si w ANT 175-207. ProtEwJk mimo swojej bardzo prostej formy jest utworem dobrze i plastycznie skomponowanym: Obrazy s barwne, powizania z postaciami i scenami Starego Testamentu, dobrze znanymi czytelnikom, nadaj utworowi uroku. Narracj przeplataj krtkie i dusze formy poetyckie (np. 3; 6, 3, itd.), co przerywa ewentualn monotonno utworu. W utworze znajdujemy styl kai zdania zaczynaj si od i. Nie dziwimy si wic ogromnemu powodzeniu, jakim cieszy si i cieszy nadal ten najstarszy apokryf maryjny.

Narodziny Maryi
[Objawienie dane Jakubowi] 1.4 1. Zapisano w dziejach dwunastu pokole, e Joachim by niezmiernie bogaty5 i skada Panu swoje dary w dwjnasb, mwic do siebie: To, co zoyem ponad miar, bdzie dla caego ludu. To za, co zoyem Panu Bogu na odpuszczenie [grzechw], niech bdzie dla mnie ofiar przebagania. 2. Zbliy si wielki dzie Paski6 i synowie Izraela skadali swe dary. I stan przed nim Ruben7 , i rzek: Nie godzi si, by ty jako pierwszy skada swe dary, jako e nie zrodzie potomka w Izraelu 8. 3. I zasmuci si wielce Joachim9, i odszed do spisw dwunastu pokole10, mwic do siebie: Zajrz do ksigi dwunastu pokole Izraela, czy tylko ja jeden nie zrodziem potomka w Izraelu. I przebada, i stwierdzi, e wszyscy sprawiedliwi wzbudzili potomstwo w Izraelu. I wspomnia na patriarch Abrahama, ktremu Pan da syna Izaaka dopiero w ostatnich dniach ycia11. 4. I zasmuci si wielce Joachim, i nie pokaza si swej onie, lecz uda si na pustyni12. I rozbi tam swj namiot, i poci czterdzieci dni i czterdzieAOBA JOACHIMA. Ps. Mt 1n.; NarM In.; EwDzOrm I, 1. Por. Dn 13, 4. 6 Por. Jl 2, 11; So 1, 14; 2, 2. Autor nie okrela tu konkretnego wita. 7 Nie bardzo wiadomo, dlaczego podkrela si negatywn rol Rubena (por. take 6, 3). W TransJzAr 14, Ruben (inne imi Jefoniasz) chce zrzuci ciao Maryi z mar. 8 Co byo oznak haby, por. np. Rdz 30, 23. 9 Por. 2, 4; Tb 3, 10; Dn 13, 1. 4. 10 Zbiory genealogii. Dzieo nieznane, by moe wymys autora. 11 Por. Rdz 18, 11-14; 21, 1-8. 12 Wedle tradycji jest to miejsce, gdzie dzi znajduje si klasztor Chodziba.
5 4

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

269

ci nocy13, i mwi do siebie Joachim: Nie zstpi z gry ani aby je, ani aby pi, pki nie spojrzy na mnie Pan, Bg mj i bdzie mi modlitwa pokarmem i napojem14. BL ANNY. 2.15 1. ona jego Anna16 dwakro odpiewaa pie aobn i dwakro odprawia zawodzenie mwic: Bd opakiwaa moje wdowiestwo17 i bd opakiwaa moj bezdzietno. 2. Zbliy si wielki dzie Paski18. I rzeka do niej Juthine, jej suebnica: Dokde jeszcze bdziesz drczya sw dusz?19 Oto zbliy si wielki dzie Paski, i nie godzi si, by pakaa. Ale we t oto przepask na gow, ktr daa mi wacicielka warsztatu. Nie wypada mi jej sobie naoy, bo jestem twoj suebnic, a przepaska nosi piecz krlewsk20. 3. I rzeka Anna: Odejd ode mnie! I ja tego nie uczyniam, i Pan Bg mnie wielce upokorzy21. Moe otrzymaa j od zoczycy i przysza, by uczyni mnie wsplniczk grzechu22. I rzeka Juthine: Jake mam ci przekl, jeli nie usuchaa mego gosu? Zamkn Pan Bg twoje ono, by nie wydaa owocu w Izraelu 23. 4. I zasmucia si wielce Anna, i zdja z siebie szaty aobne, i namacia sw gow, i wdziaa swe szaty maeskie24. I okoo godziny dziewitej zesza na przechadzk do swego ogrodu, i ujrzaa krzew wawrzynu, i usiada pod nim, i gdy odpoczywaa, bagaa Pana wszechwadnego, mwic: Panie ojcw moich25, pobogosaw mi i wysuchaj modlitw moj tak, jak pobogosawie Sar i dae jej syna Izaaka26.
Por. Wj 24, 18 (Mojesz); 34, 28; Pwt 9, 9; 1 Krl 19, 8 (Eliasz); Mt 4, 2, par. (Chrystus). 14 Por. J 4, 34. 15 PsMt 2, 2-4. 16 Por. 1 Sm 1, 2. 5. 17 Por. Iz 47, 9. 18 Por. 1, 2. 19 Por. 13, 2; 15, 3 (zwrot uyty w inn ym znaczeniu); Ps 35, 13; Iz 58, 3; 20 By moe autor chce powiedzie, e Anna bya pochodzenia krlewskiego? 21 Por. Rt 1, 21; Iz 64, 11. 22 Por. Tb 2, 13n. 23 Por. 1 Sm 1, 6. Wystpuj tu dwie pary postaci, jedna pozytywna, druga negatywna: Joachim i Rube n, Anna i Juthine. Por. N. Thierry, Liconographie cappadocienne de laffrontement fait Anne daprs le Protvangile de Jacques, Apocr 7(1997) 261-272. 24 Por. Jdt 10, 3. 25 Por. Jdt 10, 8; VI, 2; XX, 2. 26 Por. Rdz 17, 16; 21, 1-3. Znowu dwie pary: Joachim wspomina Abrahama, Anna Sar.
13

270

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

3. 1. I Anna spojrzaa w niebo27 i zobaczya gniazdko ptaszkw na krzewie wawrzynu. I wydaa wtedy okrzyk blu, i rzeka do siebie: Biada mi! Kt mnie zrodzi, jakie ono mnie wydao? Zostaam bowiem zrodzona przeklt wobec synw Izraela. Bo staam si przedmiotem obelg, zelona, wyszydzono mnie i wygnano ze wityni Pana, Boga mojego28. 2. Biada mi! Kom staam si podobn? Nie staam si nawet podobn do ptactwa niebios29, bo nawet ptactwo niebios podne jest widzisz to Panie! Biada mi! Kom staam si podobn? Nie staam si podobn do nierozumnych zwierzt30, bo nawet nieme zwierzta podnymi s widzisz to Panie! Biada mi! Kom staam si podobn? Nie staam si podobn dzikim zwierztom ziemi31, bo nawet dzikie zwierzta podnymi s widzisz to Panie! 3. Biada mi! Kom staam si podobn? Nie jestem nawet podobna tym wodom, wody te bowiem raz s spokojne, raz wzburzone32, i ryby w nich zrodzone chwal Ci, Panie!33 Biada mi! Kom staam si podobn? Nie staam si nawet podobna tej ziemi, bo ziemia wydaje swe owoce w czasie sposobnym34 i chwali Ci, Panie! WYSUCHANIE PRB JOACHIMA I ANNY. 4. 35 1. I oto Anio Paski sta36 n i rzek: Anno, Anno. Wysucha Pan Bg modlitw twoj37. Poczniesz i porodzisz38, a potomstwo twoje bdzie przepowiadane po caej ziemi39. Rzeka Anna: Na Boga ywego, czy zrodz chopca, czy dziewczynk,
Por. 12, 2; Dz 1, 10; 7, 55. Wygnano nie Ann, ale Joachima. 29 Por. Rdz 1, 28; 1 Sm 17, 44; Ps 50, 11; 79, 2; Jr 7, 33; Ez 29, 5, itd. 30 Por. Mdr 11, 15; 2 P 2, 12; Jud 10. 31 Por. Rdz 1, 24; Ps 79, 2; Jr 7, 33; Ez 29, 5. 32 Por. Dn 3, 29 (LXX) 33 Por. Dn 3, 79. 34 Por. Ps 1, 3. 35 Ps Mt 2, 3-3; NarM 3-5; EwDzOrm I, 2-4. 36 Por. k 2, 9; Dz 12, 7. 37 Por. 4, 2; Dn 13, 44; k 1, 13. Zwiastowanie zbudowane na wzr zwiastowa biblijnych: narodzin Samsona (Sdz 13), Samuela (1 Sm 1), zwiastowania Zachariaszowi (k 1) i Maryi (k 1). 38 Por. k 1, 31. 39 Por. Rt 4, 14.
28 27

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

271

zawiod j w darze 40 Panu, Bogu mojemu, i [dziecko to] bdzie Mu suyo po wszystkie dni swego ywota41. 2. I oto przyszli dwaj zwiastuni i rzekli: Oto Joachim, m twj, przybywa ze swymi stadami. Anio bowiem Paski zstpi do Joachima i powiedzia: Joachimie, Joachimie, wysucha Pan Bg twoj modlitw42. Zstp std! Oto bowiem ona twoja Anna pocza w swoim onie43. 3. I natychmiast opuci [pustyni] Joachim, i zawoa pasterzy, i rzek do nich: Przywiedcie mi tu dziesi jagnit bez skazy i czystych44: te dziesi barankw bdzie dla Pana Boga. I przywiedcie mi dwanacie cielt modziutkich45, te dwanacie cielt bdzie dla kapanw i rady starszych. I sto kz, i bdzie te sto kz dla caego ludu. 4. I oto przyszed Joachim ze swymi stadami. I stana Anna koo bra46 my , i ujrzaa Joachima wchodzcego ze swymi stadami, i natychmiast wybiega, i rzucia mu si na szyj, i rzeka: Teraz wiem, e Pan Bg wielce mi pobogosawi47: Oto ja wdowa ju nie jestem wdow, Oto ja bezdzietna poczam w onie48. I spocz Joachim pierwszy dzie w swym domu. 5.4 1. Nastpnego dnia zanis swe dary mwic do siebie: Jeli Pan Bg zmiowa si nade mn to sprawi, e ujrz zot blach arcykapana. I zanis Joachim swe dary, i wpatrywa si w zot blach arcykapana, podczas gdy wstpowa ku otarzowi Paskiemu, i nie dostrzeg w sobie grzechu50. I rzek Joachim: Teraz ju wiem, e Pan Bg zmiowa si nade

Por. 1 Sm 1, 11. Por. 1 Sm 1, 28; 2, 11. 42 Por. 4, 1. 43 Por. 4, 2; Rdz 16, 11; Sdz 13, 5. 7; k 1, 31. Dosowne zrozumienie tego wiersza prowadzi do przyjcia dziewiczego poczcia przez Ann. W Bizancjum w VIII w. istniao takie wito. 44 Por. Wj 29, 38; Kp 12, 6. 45 Por. Rdz 18, 7; Kp 9, 2. 46 Miaa to by Zota Brama, jak w PsMt 3, 5 i NarM 3, 2; 4, 4. Motyw znany z ikonografii. 47 Bogosawiestwo wielokrotnie otrzymywane jest znakiem witoci i czystoci czowieka. 48 Por. 4, 2; Iz 49, 21. 49 PsMt 4, 2 [?]; EwDzOrm II. 50 Tekst niezupenie zrozumiay.
41

40

272

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

mn i odpuci mi wszystkie grzechy. I odszed od otarza Paskiego usprawiedliwiony51, i uda si do swego domu. NARODZINY. 2. I wypeniy si jej miesice okoo szeciu 52. W sidmym za miesicu porodzia Anna53 i rzeka do poonej: Co porodziam? I rzeka poona: Dziewczynk. I rzeka Anna: W tym dniu dusza moja zostaa wywyszona54. I uoya j [dziewczynk]55. Gdy za wypeniy si dni, zostaa oczyszczona Anna ze swej nieczystoci56 i pocza piersi karmi dziecko57, i nazwaa je imieniem Maryja58. DZIECISTWO MARYI. 6.59 1. Z dnia na dzie 60 dziecko wzrastao w si61 y . Gdy za mino sze miesicy, postawia je matka na ziemi, by wyprbowa, czy bdzie staa. I przeszedszy siedem krokw62, wrcia na ono swej matki. I wzia je matka w ramiona, mwic: Na Boga ywego, nie bdziesz chodzia po tej ziemi63, dopki nie zaprowadz ci do wityni Paskiej. I uczynia w swej komnacie sypialnej wityni, i nie pozwolia, by spoywaa cokolwiek skalanego czy nieczystego64. I zwoaa cry Hebrajczykw, ktre byy bez zmazy65, i one bawiy j. 2. Gdy dziecko ukoczyo pierwszy rok ycia, wyda Joachim wielk uczt66 i zaprosi kapanw, arcykapanw i uczonych w Pimie, i rad starszych, i cay lud Izraela67. I Joachim przynis dzieci kapanom i pobogosawili [je] mwic: Bg ojcw naszych68 niech pobogosawi to dzieci, niech da jej imi znaPor. 20, 3; k 18, 14. Por. Rdz 25, 24; k 1, 57. 53 Przedwczesne urodzenie jest znakiem witoci (por. Ps. Filon, Ksiga staroytnoci biblijnych 8, 3) 54 Por. 19, 2; k 1, 46. 55 Por. k 2, 7. 56 Por. Kp 12, 4-6. 57 Dopiero po oczyszczeniu Anna zaczyna karmi piersi podkrelenie czystoci rytualnej Maryi. 58 Por. Mt 1, 25. 59 PsMt 5; EwDzOrm II. 60 Por. 2 Kor 4, 16. 61 Por. k 2, 40. 62 Liczba siedem oznaczajca doskonao powtarza si wielokrotnie (5, 2; 10, 1; 13, 1). 63 To znaczy spotykaa si z nieczystoci; cige podkrelanie czystoci rytualnej Maryi. 64 Por. Dz 10, 4; 11, 8. 65 Por. 7, 2; 10, 1. Prawdopodobne nawizanie do powstajcych wtedy grup dziewic chrzecijaskich. 66 Por. Rdz 25, 8; k 5, 29. 67 Por. Dz 13, 24. 68 Por. 2, 4; 20, 2.
51 52

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

273

komite pord wszystkich narodw na wieki69. I rzek cay lud: Niech tak si stanie, amen! I zanis j arcykapan, i bogosawi j, mwic: Boe wysokoci, spjrz na to dzieci i obdarz j bogosawiestwem najwikszym, ponad ktre nie ma ju wikszego. 3. I zaniosa je matka do wityni, ktr uczynia w komnacie swojej sypialnej, i podaa dziecku pier do ssania. I zapiewaa Anna pie Panu Bogu70 tymi sowami: Pie wit71 zapiewam Panu, Bogu mojemu72, gdy nawiedzi mnie73, i zdj ze mnie szyderstwa moich nieprzyjaci74. I da mi Pan Bg owoc mojej sprawiedliwoci75, cho jedyny, jednak znaczcy wiele w Jego oczach76. Kt oznajmi synom Rubena 77, e Anna karmi mlekiem?78 Suchajcie, suchajcie dwanacie plemion Izraela: Oto Anna karmi mlekiem! I zoya j w wityni, ktr uczynia w swej komnacie sypialnej, i wysza, aby im [gociom] suy79. Gdy za uczta si skoczya, odeszli peni radoci i chwalili Boga Izraela80. MARYJA W WITYNI 7. 81 1. Upyway dzieweczce miesice. Gdy dzieci osigno wiek dwu lat, rzek Joachim: Zaprowadzimy j do wityni Pana dla wypenienia przyrzeczenia, ktre zoylimy, by snad Pan wszechwadny nie zesa [na nas kary]82 i nasza ofiara nie zostaa odrzucona. I rzeka Anna: Poczekajmy, a bdzie miaa trzy lata, by nie szukaa ojca i matki. I rzek Joachim: Poczekajmy83. 2. W kocu dzieci osigno wiek trzech lat, i rzek Joachim: Zawoajmy crki Hebrajczykw,

Por. 7, 2; k 1, 48. Por. Ps 149, 1. 71 W przeciwiestwie do trenu Anny 2, 1. 72 Por. Ps 96, 1; 149, 1. 73 Por. Rdz 21, 1; k 1, 68. 74 Por. Rdz 30, 23; Joz 5, 9; k 1, 25. 75 Por. Am 6, 12; Prz 11, 30; Flp 1, 11; Jk 3, 18. 76 W Izraelu liczyo si liczne potomstwo: Maryja jednak znaczy wicej ni wiele dzieci. 77 Aluzja do Rubena 1, 2. 78 Por. Rdz 21, 7. Nawizanie do 1, 2. 79 Por. Mt 8, 15, par. 80 Por. k 2, 20. 81 Ps Mt 4; NarM 6; EwDzOrm III. 82 Por. Ez 7, 7. 83 Podobnie jak w 1 Sm 1, 22: Elkana chce dopeni lubu, Anna go powstrzymuje.
69 70

274

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ktre s bez zmazy84, i niech kada z nich wemie kaganek; niech kaganki bd zapalone85, by nie zwrcia si wstecz86, i serce jej nie zostao uwizione daleko od wityni Paskiej. I uczyniy tak87, a doszy do wityni Paskiej. I przyj je kapan, i ucaowawszy pobogosawi j i rzek: Pan Bg wywyszy twe imi88 pord wszystkich narodw89. Na tobie w dniach ostatecznych90 ukae Pan zbawienie synom Izraela. 3. I Posadzi j na trzecim stopniu otarza, i Pan zesa na ni ask91, i zataczya na swych nkach, i ukocha j cay dom Izraela92. 8.93 1. I rodzice jej odeszli94 podziwiajc, chwalc i sawic Pana Boga95 wszechwadnego za to, e nie zwrcia si przeciw nim. A Maryja przebywaa w wityni Paskiej i ya jak gobka96, i otrzymywaa pokarm z rk anioa97.

Por. 6, 1; 10, 1. Por. k 12, 35, par. 86 Por. k 9, 62. 87 Por. k 9, 15. 88 Por. Rdz 12, 2n. 89 Por. 6, 2. 90 Por. Dn 2, 28; Hbr 1, 2; 2 P 3, 3. 91 Por. k. 2, 40. 92 Por. Dz 2, 36. Maryja zataczya: por. Dawid taczcy przed Ark (2 Sm 6, 5, por. Ps 149, 3; 68, 26); Maryja jest mia Bogu i ludziom por. Samuel (1 Sm 2, 26), Dawid (1 Sm 18, 6) i Jezus (k 2, 52). Na podstawie tego tekstu na Wschodzie powstao w VIII w. wito Ofiarowania Maryi w wityni. Pobyt Maryi w wityni uwaano za twr fantazji. Tymczasem F. Manns, Essais sur le judo-christianisme, Jrusalem 1977, 106-114 podaje szereg tekstw z apokryfw i Talmudu, ktre mwi o przebywaniu w wityni grupy dziewic tkajcych zason witynn. Opisy takie znajdujemy w innych podanych tu apokryfach. Tradycj pobytu Maryi w wityni potwierdza tradycja muzumaska Tabar 2, 87nn. opowiada obszernie (i zawile) o pobycie Maryi w wityni, o opiece nad ni Zachariasza, o karmieniu jej przez Boga, o spotkaniu tam Jzefa, o urodzeniu Jezusa w tym czasie, itd. O tym pobycie wspomina rwnie Jan z Wrtzburga w XII w. Por. Baldi 681. 93 PsMt 5-8; NarM 7n.; JzCie 3; EwDzOrm IV, 1n. 94 Typowe dla Biblii znikanie osoby, by da miejsce osobie pierwszoplanowej, jak Elkana i Anna (1 Sm 2, 11), rodzice Samsona (Sdz 13), Jan Chrzciciel (k 1, 80) a nawet Maryja. W ProtEwJk Maryja od tej chwili do 22, 2 jest postaci centraln apokryfu. 95 Por. k 2, 20 96 Gobka jest symbolem ofiary (por. Kp 1, 14) i czystoci (por. Mt 10, 16). 97 Por. 12, 2; 15, 3. Opis objawienia Maryi w wityni i karmieniu jej chlebem i winem opowiada ZapB 2, 15-22. O przebywaniu Maryi w wityni i karmieniu przez aniow mwi take Koran (Sura 3, 37nn., 36n.), por. powyej s. 173. Temat rozwija w Kronice pisarz muzumaski Tabar, dz. cyt. II, 89n.
84 85

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

275

WYBR JZEFA NA OPIEKUNA MARYI. 2. Gdy za osigna dwanacie lat, kapani zwoali narad i mwili: Oto Maryja osigna dwanacie lat w wityni Paskiej. C mamy uczyni, by nie splamia przybytku Pana98, Boga naszego? i rzekli do [do arcykapana]: Ty masz piecz nad otarzem Paskim. Wejd i mdl si w jej sprawie, a uczynimy to, co ci Pan Bg objawi. 3. I wszed kapan do witego witych odziany w strj z dwunastu dzwonkami99, i modli si w jej sprawie. I oto anio Paski stan mwic: Zachariaszu, Zachariaszu, wyjd i zwoaj wdowcw pord ludu, i niech kady z nich przyniesie rdk 100, i stanie si Maryja on tego, ktremu Bg okae znak. Wyszli wic posacy na cay kraj judzki101, i zabrzmiaa trbka Paska, i oto zbiegli si wszyscy. 9.102 1. Take sam Jzef, rzuciwszy topr, wyszed im naprzeciw. I zgromadziwszy si razem udali si do kapana trzymajc w rku rdki. A kapan wziwszy od nich rdki wszed do wityni103 i modli si. Skoczywszy za modlitw wzi rdki i wyszed, i poda im, ale nie byo na nich adnego znaku. Ostatni rdk wzi Jzef. I oto gobka wyleciaa z rdki i usiada na gowie Jzefa104. I rzek kapan: Jzefie, Jzefie, na ciebie wypado, by wzi105 dziewic Pask, by jej strzec dla Niego. 2. I sprzeciwi si Jzef, i rzek: Mam synw, jestem starcem106, ona za
98 Por. Ps 78, 1; Kp 15, 19: Jeli kobieta ma krwawienie miesiczne ze swego ciaa, to pozostanie siedem dni w swej nieczystoci. Wszystko, na czym si ona pooy w swej saboci, bdzie nieczyste a do wieczora. Wedug wymienionych przez F. Manns, dz. cyt., tekstw dziewice przebyway w wityni do dwunastego roku ycia. 99 Byy one w staroytnoci chrzecijaskiej uwaane za symbole Apostow. 100 Por. Lb 17, 16-24; Iz 11, 1. Symbolika rdki jest bardzo bogata. W Koranie Zachariasz wystpuje jako opiekun Maryi, 3, 37, 66, por. s. 173, natomiast Jzef nie jest wspomniany; mwi o nim tradycja muzumaska, np. Tabar, ktry czyni go kuzynem Maryi i towarzyszem pobytu w wityni, Kronika 2, 94, por. take J. M. Abd-el-Jail, La vie de Marie selon le Coran et l'Islam, w: Maria, Etudes sur la Sainte Vierge, 1, Paris 1949, 192nn. 101 Por. Mt 1, 28. 102 PsMt 8, 3n.; NarM 8; JzCie 4; EwDzOrm IV, 3-7. 103 Por. Lb 17, 22. 104 Duch wity zstpuje na Jzefa jak na Chrystusa w chwili chrztu w Jordanie, Mt 3, 13-17, par. 105 Por. Mt 1, 20 106 Por. k 1, 18 (sowa Zachariasza). Mamy tu do czynienia z typowym elementem apologetycznym: Jzef jest starcem, i ma synw jest to wyjanienie zwrotu: brat Paski, np. Mt 12, 46; 13, 55, itd.; ten argument by powszechnie znany w literaturze wczesnochrzecijaskiej. O synach Jzefa z pierwszego maestwa czsto wspominaj apokryfy, por. ProtEwJk 17, 1; JzCie, passim). Por. take Orygenes, In Mt 13, 55, 17, rMT 10, 61n.; Hilary, In Mt 2, 12, 47, SCh 254, 96-98. Opini t potpia Hieronim, In Mt 2, 12, 47,

276

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

jest modziutk dzieweczk. Nie, zaiste, bo stan si pomiewiskiem dla synw Izraela. Odrzek kapan: Jzefie, bj si Boga, Pana twojego, i pamitaj na to, co uczyni Pan Bg Datanowi, Abironowi i Koremu, jak rozdzielia si ziemia i pochona ich wszystkich, poniewa si sprzeciwiali107. Teraz wic przeto i ty, Jzefie, lkaj si, by nie przydarzyo si to samo w twoim domu. 3. I Jzef zdjty lkiem Boym wzi j w swoj opiek108, i rzek do niej: Maryjo, wziem ciebie ze wityni Paskiej. Teraz za zostawiam ci w domu moim. Wychodz bowiem budowa domy, ale przyjd do ciebie. Pan bdzie ci strzeg109. MARYJA TKA ZASON DO WITYNI. 10.110 1. Zebraa si rada kapanw i mwili: Uczymy zason dla wityni Paskiej111 . I rzek kapan: Zwoajcie do mnie dziewice, ktre s bez skazy112, z pokolenia Dawida. I odeszli sudzy, i szukali, i znaleli siedem. I przypomnia sobie kapan o dzieweczce Maryi, e ona jest z pokolenia Dawida113 i bez skazy przed Bogiem. I sudzy odeszli, i przyprowadzili j. 2. I wprowadzili j do wityni Pana. I rzek kapan: Cignijcie tu losy, ktra bdzie przda114 zoto, i azbest, i len, i jedwab, bkit i szkarat, i prawdziw purpur. Maryja wylosowaa prawdziw purpur i szkarat115. I wziwszy je odesza do swego domu. W owym czasie zaniemwi Zachariasz116 i zastpowa go Samuel 117 a do chwili, gdy Zachariasz znw odzyska mow118. A Maryja wziwszy szkarat, zacza prz.
CCL 77, 100 nazywajc j deliramenta apocryphorum (bredzeniem apokryfw). Szerzej o tym CCAp 9, 276n. 107 Por. Lb 16, 1-35. 108 Por. Mt 1, 24. 20. 109 Por. k 4, 10; Ps 91, 11. Odejcie Jzefa ma dwojakie znaczenie: teologiczne Maryja pocza dziewiczo pod nieobecno Jzefa i artystyczne autor musi mie czas na rozwinicie akcji. 110 Ps Mt 8, 5; EwDzOrm IV, 14. 111 Por. Wj 26, 31: Zrobisz t zason z fioletowej i czerwonej purpury, i z krconego bisioru i dalej do w. 37. Tkanie zasony dla wityni, wg ww. artykuu F. Manns, byo powierzone wspomnianym dziewicom w wityni. 112 Por. 6, 1; 7, 2. 113 Nie istniao pokolenie Dawida: rd Dawida nalea do pokolenia Judy. Autorowi idzie jednak o podkrelenie krlewskiego pochodzenia Maryi, por. 2, 2, poniewa przez ni Jezus pochodzi od Dawida. 114 Por. Wj 35, 25. 115 Por. Wj 26, 31; 35, 25; 2 Krn 3, 14. 116 Por. k 1, 20. 117 Niektre rkps mwi o Symeonie, por. 24, 4. 118 Por. k 1, 64. Autor nie rozwija tego tematu, poniewa nie jest mu potrzebny w rozwoju fabuy. Samuel nie zna tajemnicy Maryi tak, jak zna j Zachariasz.

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

277

11. 120 1. I wzia dzban, i wysza, by zaczerpn wody. I usyszaa gos mwicy do niej121: Witaj, pena aski, Pan z tob. Bogosawiona ty pord niewiast122. I spojrzaa Maryja na prawo i na lewo, skd by pochodzi ten gos123. I caa drca wesza do swego domu, i postawiwszy dzban wzia purpur, i siada na tronie, i przda purpur. 2. I oto stan przed ni anio, mwic: Nie lkaj si, Maryjo, znalaza bowiem ask wobec wszechwadnego Pana wszechrzeczy124. Poczniesz za spraw Jego Sowa. Ona za, Maryja, usyszawszy [te sowa] rozwaaa je w sobie125 mwic: Czy ja poczn z Boga ywego [i porodz] jak kada kobieta rodzi? 3. I oto stan anio i rzek do niej: Nie tak, Maryjo. Moc bowiem Pana ci ocieni126, dlatego wity, ktrego porodzisz, bdzie nazwany127 Synem Najwyszego. I nadasz Mu imi Jezus, On bowiem wybawi lud swj z grzechw jego128. I rzeka Maryja: Oto ja suebnica Pana przed Jego obliczem. Niech mi si stanie wedug sowa twego129. 12.130 1. Gdy wyrobia szkarat i purpur, zaniosa je kapanowi. I przyjwszy je,
Opis Zwiastowania rni si od k 1, 26-38: a. Zawiera wprowadzenie: tkanie szkaratu symbolizuje poczcie Chrystusa (10); witynia bya personifikowana, co Jezus odnosi do siebie (por. J 2, 21). Maryja, tkajc zason dla wityni, tka szat dla Chrystusa; tkanie symbolizuje formowanie ciaa (Ps 139, 13); szkarat jest symbolem godnoci krlewskiej Chrystusa; b. Zosta udramatyzowany: zmiana scenerii (studnia, dom), rekwizyty (wiadro, tron, purpura), zmiany osb (gos anioa i sam anio); weszy one do kanonu ikonograficznego Wschodu i Zachodu. c. zmiana treci teologicznej: poczniesz za spraw Jego Sowa. Podobnie Justyn, Ireneusz, Hipolit, Tertulian, Cyprian. Mamy tu do czynienia z typow pynnoci i nieprecyzyjnoci poj najstarszej teologii. Ponadto autor nasz agodzi sformuowanie k 1, 29 gr. diatarchthe zmieszaa, ktre spowodowao zamieszanie w mariologii pierwszych wiekw na diakrthe rozwaaa. Inne tradycje o zwiastowaniu por. r. II s. 151. 156. 161. 173. Por. ANT 193. 120 PsMt 9; NarM 9; EwOrmDz V, 1-9; EwGruz 1. 121 Por. 20, 3; 24, 2; Mt 3, 17; 17, 5. 122 Por. k 1, 28. 42. 123 Por. k 1, 29. Wiersz 1, 28 nie wystpuje we wszystkich kodeksach Ewangelii ukasza. Tu mamy jego najstarsze potwierdzenie. 124 k 1, 40 125 Por. k 1, 29; Jk 2, 4. 126 To samo sowo gr. episkiadzo wystpuje w opisie narodzenia Jezusa (19, 2). 127 k 1, 35. 32. 128 Por. k 1, 31; Mt 1, 21. 129 k 1, 38. 130 EwDzOrm 5, 14-17; EwGr 3.
119

ZWIASTOWANIE119.

278

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

pobogosawi j i rzek: Maryjo, Pan Bg wywyszy twe imi131, i bdziesz bogosawiona pord wszystkich narodw ziemi132. MARYJA U ELBIETY. 2. Przepeniona radoci Maryja udaa si do swojej krewnej133 i zapukaa do drzwi. Usyszawszy Elbieta rzucia szkarat134 i pobiega do drzwi i otworzya jej, i pobogosawia j, i rzeka: Skde mi [ta aska], e matka Pana mojego przybya do mnie? Bowiem to, co jest we mnie, podskoczyo135 i pobogosawio ci136. Maryja za zapomniaa o tajemnicach137, ktre jej powiedzia anio Gabriel138. I spojrzaa w niebo139, i rzeka: Kime ja jestem140, e wszystkie niewiasty na ziemi bogosawi mnie?141 3. I spdzia trzy miesice przy Elbiecie. I z dnia na dzie zaokrglao si jej ono. I Maryja przepeniona lkiem udaa si do swego domu142, i ukrya si143 przed synami Izraela. Miaa lat szesnacie144, gdy wypeniy si dla niej te tajemnice. POWRT I ROZPACZ JZEFA. 13.145 1. I nadszed szsty miesic dla Maryi, i oto przyszed Jzef ze swej budowy, i wszed do domu, i zasta j brzemienn. I uderzy si w twarz146, i pad na ziemi na worek147, i zapaka gorzko148, mwic: Jakim obliczem spojrz ku Panu Bogu? Jak mam
131 132

Por. Rdz 12, 2. Por objan. do 4, 4. Por. k 1, 48. Kapan streszcza Magnificat, do ktrego Maryja nawizuje na kocu

nr 2. Por. k 1, 36-39. Autor przeredagowa k 1, 36. 39-56. Maryja tkaa szkarat, nie Elbieta. 135 Por. k 1, 41-44. 136 Por. k 1, 42. 137 Gr. mystria wydarzenia majce zwizek z Boym planem zbawczym. Ignacy Antiocheski: Dziewictwo Maryi, jej pord i mier Paska: trzy krzyczce tajemnice, ktre dokonay si w ciszy i niezmiennoci Boga (Ad Ephes . 19, 1, por. Ad Magn. 2, 9). 138 Por. k 1, 26-38. U k wydarzenia tocz si logicznie i Maryja stara si je zrozumie ich tre, tu natomiast ich nie rozumie i zapomina wydarzenia (por. 13, 3). Trudno znale powd takiego przedstawienia problemu. 139 Por. 3, 1; Dz 1, 10; 7, 55. 140 Por. Wj 3, 11. 141 Por. k 1, 48. 142 Por. k 1, 56. 143 Por. k 1, 24. 144 Por. Rdz 12, 4. 145 PsMt 10; NarM 10; JzCie 5; EwDzOrm 6, 10; EwGruz 5; por. 1. 146 Por. Ez 6, 9; 20, 43 (LXX). 147 Gr. s kkos worek, ubranie pokutne, wosiennica, paszcz na ktrym mona lee, por. Rdz 37, 34; 2 Sm 21, 10; Iz 58, 5. 148 Por. 14, 3; Mt 26, 75; k 22, 62.
133 134

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

279

za ni zanosi modlitw?149 Bo przecie dziewic wziem ze wityni Pana Boga, i nie ustrzegem jej! Kt mnie zwid? Kt jest tym, kto uczyni zo w mym domu? Kto porwa ode mnie dziewic i skala j? Czyby u mnie powtrzyy si dzieje Adama? Gdy bowiem Adam oddawa si o oznaczonej godzinie uroczystej modlitwie dzikczynnej, wszed w i znalaz Ew samotn, i uwid j, i skala 150; to samo przydarzyo si i [u] mnie. 2. I powsta Jzef z worka, i zawoa j, i rzek do niej: Dlaczego to uczynia ty, ktr Bg mia w szczeglnej opiece? Czy zapomniaa o Panu, twoim Bogu?151 Dlaczego ty, ktra wychowana bya w witym witych, i otrzymywaa pokarm z rki anioa152, tak upodlia swoj dusz?153 3. Ona za zapakaa gorzko154 i rzeka tak: Czyst jestem i ma nie znam155. I rzek do niej Jzef: Skd wic jest to, [co znajduje si] w twoim onie? Ona rzeka na to: Na Boga ywego, nie wiem, skd jest to, co znajduje si w moim onie. 14.156 1. I przelk si wielce Jzef 157, i nie nalega na ni wicej rozwaajc, co ma z ni uczyni. I rzek Jzef: Jeli ukryj jej grzech, zostan uznany za winnego, gdy sprzeciwiem si prawu Pana158; jeli natomiast oka j synom Izraela, lkam si: bo jeli to, co znajduje si [w jej

To znaczy prosi Boga o kar czy o zmiowanie. Por. Rdz 3, 13; 2 Kor 11, 3; 1 Tm 2, 14. Autor nawizuje tu do nieporadnie do porwnania Maryja/Ewa, jednego z podstawowych poj rodzcej si mariologii. Podobnie autor kae zwrci si Jzefowi do Maryi sowami Boga do Ewy (13, 2). Ten motyw jest ponadto pomieszany z pnojudaistycznym pogldem o cielesnym uwiedzeniu Ewy przez wa, ktry to pogld uznawali np. ofici (Epifaniusz, Haer. 40, 5, GCS 31, 85; Ireneusz, Adv. haer. 1, 30, 7, SCh 264, 372; Ks. Henocha sow. A 31, 6 Charles 451). Justyn ujmuje to mniej materialnie: Ewa bowiem, jako dziewica nienaruszona, pocza sowo wowe i zrodzia nieposuszestwo i mier (Dial. 100, 5, PG 6, 700). Por. L. Cignelli, Maria Nuova Eva nella patristica greca, Assisi 1966; M. Starowieyski, Maria-Eva in traditione Alexandrina, Antiochena et Palaestinensi saeculo V, Roma 1972 = Marianum 34(1972) 329-385. 151 Por. Pwt 8, 14; 1 Sm 12, 9. 152 Por. 8, 2; 15, 3. 153 Por. 2, 2; 15, 2. 154 Por. 13, 1. 155 Por. 14, 3; k 1, 34. 156 PsMt 11; JzCie 6; EwDzOrm VI, 11; EwGruz 5. 157 Por. Mt 17, 1; 27, 54. 158 Prawo Mojeszowe kazao kamienowa uwiedzione przed maestwem i uwodziciela (Pwt 22, 20-27), nie kazao jednak denuncjowa, co jednak nie byoby wbrew duchowi prawa. Scena w sposb dramatyczny rozwija Mk 1, 19.
149 150

280

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

onie], pochodzi od anioa, bd winny wydania niewinnej krwi159 na wyrok mierci160. C wic z ni uczyni? Potajemnie oddal j od siebie161. 2. Tak zastaa go noc162 . I oto anio Paski ukaza mu si we nie, mwic163 : Nie lkaj si o t dzieweczk164. To bowiem, co w niej si znajduje, jest z Ducha witego. Porodzi wic tobie syna i nazwiesz Go imieniem Jezus on bowiem wybawi swj lud z jego grzechw165. I powsta Jzef ze snu, chwali Boga Izraela, ktry da mu sw ask. I dalej strzeg dzieweczki. PRBA GORZKIEJ WODY166. 15.167 1. I przyby do niego Annasz, uczony w Pimie witym, i rzek do niego: Jzefie, dlaczego nie zjawie si na naszej radzie?. I rzek do niego: Poniewa wrciem z drogi zmczony i odpoczywaem jeden dzie. I obrci si Annasz, i ujrza Maryj brzemienn. 2. I powrci biegiem do kapana i rzek do: Oto Jzef, o ktrym ty wiadczye, ciko przekroczy Prawo. I rzek arcykapan: C to si stao? I rzek: Jzef skala dziewic, ktr wzi od otarza Paskiego, i podstpem wymg od niej dopenienie maestwa, i zatai to przed synami Izraela. I rzek do niego arcykapan: To uczyni Jzef? I rzek do niego: Polij sugi168, a znajdziesz dziewic brzemienn. I odeszli sudzy, i znaleli j tak, jak on by powiedzia, i sprowadzili j do kapana, i stana przed sdem. 3. I rzek do niej arcykapan: Maryjo, dlaczego to uczynia? Dlaczego upodlia swoj dusz?169 Czy zapomniaa o Panu

159 Por. Mt 27, 4. Wedug tradycji pnojudaistycznej anioowie miewali stosunki z ludmi (Apokalipsa Noego Charles 278; Ksiga Jubileuszw 5, 1, AST 271). 160 Por. k 24, 20. 161 Por. Mt 1, 19. 162 Por. J 6, 17 (kodeksy Aleph, D, tekst Tischendorfa). 163 Por. Mt 1, 20; 2, 13. 164 Typowe jest tu opuszczenie sw Ewangelii synu Dawida. Wedug autora Maryja pochodzi od Dawida i przez ni Jezus jest potomkiem Dawida. 165 Por. Mt 1, 21. 166 Rozdziay 15 i 16 zawieraj element apologetyczny, odpowied na argumenty ydowskie przeciw dziewictwu Maryi: pokazuj, e autorytety ydowskie poprzez prb gorzkiej wody potwierdziy dziewictwo Maryi. Inn wersj tego motywu podaje Orygenes (por. 23), jeszcze inn znajdujemy u Jana z Eubei i w Ksidze Suda : Maryja wobec Sanhedrynu owiadcza, e ojcem Jezusa jest Bg, co te wpisano do rejestrw Sanhedrynu (PG 96, 1489; s. v. Isus, ed. Adler II, 622). Inny jeszcze sposb odpowiedzi: EwNik 2, 3-5. Legendy muzumaskie przekazuje Tabar, Kronika, 2, 104 Zachariasz popeni cudzostwo i za to zostaje zabity. 167 PsMt 12, 1; EwDzOrm VI, 1-5; EwGruz 6. 168 Por. 15, 4; J 7, 32. 169 Por. 2, 2; 13, 2.

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

281

Bogu twoim, ty ktra wychowana bya w witym witych, ty ktra przyjmowaa pokarm z rki aniow?170 Ty, ktra suchaa ich pieni i taczya wobec nich, dlaczego to uczynia? Ona wtedy zapakaa gorzko171 i powiedziaa: Na Boga ywego172, jestem czysta przed Nim i ma nie znam173. 4. I rzek arcykapan: Jzefie, dlaczego to uczynie? Rzek Jzef: Na Boga mojego ywego, i na pomazaca Jego, i na wiadka Jego prawdy174, jestem czysty wobec niej. I rzek arcykapan: Nie wiadcz faszywie175, lecz mw prawd. Wymusie na niej podstpem dopenienie swego maestwa, i zataie to przed synami Izraela176, i nie zgie swej gowy pod potn rk177, aby pobogosawione zostao twoje potomstwo178. I zamilk Jzef. 16.179 1. I rzek arcykapan: Oddaj dziewic, ktr wzie ze wityni Paskiej. I Jzef zalany zami I rzek arcykapan: Dam wam pi wody wybrania Paskiego180, i okae grzech przed oczyma waszymi181. 2. I kapan wziwszy [wod], nakaza wypi j Jzefowi. I wysa go na pustyni, i powrci zdrw i cay. I nakaza wypi dzieweczce, i wysa j na pustyni, i przysza stamtd zdrowa i caa. I zdumia si cay lud, poniewa ich grzech nie wyszed na jaw 182. 3. I rzek arcykapan: Jeli Pan Bg nie okaza grzechu waszego, to i ja was nie potpiam183. I odesa ich184. I wzi Jzef Maryj, i odszed do domu swego185 weselc si i wysawiajc Boga186 Izraela.

Por. 8, 1; 13, 2. Por. 13, 1; Mt 26, 75; k 22, 62. 172 Por. 4, 1; 13, 3; 19, 3. 173 Por. 13, 3; k 1, 34. 174 Por. J 15, 26; Rz 8, 16. Mamy tu do czynienia ze star formu trynitarn. 175 Por. Wj 20, 16; Pwt 5, 20. 176 Por. 15, 2. 177 Por. Pwt 3, 34; 2 Krn 6, 32; 1 P 5, 6 itd. 178 Por. Iz 65, 23; Rdz 22, 18. Jzef otrzyma Maryj tylko pod opiek, a wic nie otrzyma bogosawiestwa maeskiego, por. Rt 4, 11n.; Tb 7, 13. 179 PsMt 12, 2-4; EwDzOrm VII, 6-9; EwGruz 6n. 180 Por. Lb 5, 11-31. 181 Dwa moliwe podmioty: Bg albo woda. 182 Por. Rz 7, 13. 183 Por. J 8, 11. 184 Por. 21, 2; Mk 8, 9. 185 Por. Mt 1, 24. 186 Por. 19, 6; k 5, 25.
170 171

282
DROGA DO BETLEJEM.
188

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

17.187 1. I wyszed nakaz od cesarza Augusta, aby spisa wszystkich, ktrzy byli w Betlejem judzkim189. I rzek Jzef: Ja zapisz moich synw. C jednak uczyni z t dzieweczk? Jak mam j zapisa? Jako moj on? Wstydz si. Moe jako crk? Wiedz synowie Izraela, e nie jest moj crk. Oto godzina Paska uczyni, jak zechce. 2. I osioda osa, i posadzi j, i syn jego prowadzi [osa], i Samuel postpowa za nimi190. I zbliyli si do trzeciego kamienia milowego191, i odwrci si Jzef, i ujrza, e jest smutna, i rzek: By moe to, co jest w [jej onie] sprawia jej bl. I znowu odwrci si Jzef, i ujrza, e mieje si, i rzek do niej: Maryjo, c si z tob dzieje: to widz twoje oblicze rozemiane, to smutne. I rzeka do: Poniewa przed moimi oczami, Jzefie, widz dwa ludy192: jeden pacze i lamentuje, drugi cieszy si i mieje193. 3. I przeszli okoo poowy drogi, i rzeka do niego Maryja: Jzefie, zsad mnie z osa, poniewa to, co jest [w moim onie] nka mnie, by si narodzi. I zsadzi j tam, i rzek do niej: Gdzie ci zaprowadz i osoni twj wstyd194, bo miejsce jest pustynne?195 18.196 1. I ujrza tam jaskini197,

PsMt 13, 1; EwDzArab 2; EwDzOrm VIII, 1-7; EwGruz 8; 12. Por. k 2, 1 189 Por. Mt 2, 1. Autor nie zrozumia tekstu k 2, 4. Dlaczego Jzef, mieszkajcy wg autora w Jerozolimie, mia da si zapisa w Betlejem? 190 Imi Samuela pojawia si niespodziewanie. Prawdopodobnie idzie o syna Jzefa. Mamy tu wahania rkps, ktre podaj imi Jakuba (brat Paski, pniejszy pierwszy biskup Jerozolimy) lub Symeona (por. 24, 3, mo e idzie o drugiego biskupa Jerozolimy), obydwaj byli wysoko cenieni przez judeochrzecijan. O Jakubie por. Schneemelcher 1, 375-379. 191 W V w. pobona wdowa Ikelia zbudowaa tu koci Kthisma na cze tego wydarzenia, do VI w. pokazywano kamie, na ktry miaa Maryja zej z osa. 192 Por. Rdz 25, 33. 193 Aluzja do wyjanienia danego Rebece przez Jahwe (Rdz 25, 22-24); idzie tu o ydw i pogan (tak interpretuje PsMt 13, 1) lub raczej o tych, ktrzy uwierz lub nie uwierz w tego, ktry ma si narodzi. By moe autor nawizuje tu do sw Symeona (k 2, 34). Inne wyjanienie daje EwGruz 12: widok blu i mierci Syna wywouje zy, widok jego zmartwychwstania wywouje rado. 194 Por. Syr 29, 21. 195 Por. Mt 14, 15; Mk 6, 35. 196 PsMt 13, 2; EwDzArab 2; EwDzOrm VIII, 8. Rozdzia ten skada si z dwch czci: krtkiego wstpu i wizji Jzefa opuszczonej przez P. Bodmer.
187 188

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

283

i wprowadzi j, i zostawi przy niej swoich synw, i odszed, aby szuka poonej pochodzenia ydowskiego w krainie Betlejem 198. WIZJA JZEFA W CZASIE NARODZENIA JEZUSA199. 2. Ja Jzef szedem i nie zszedem. I podniosem oczy na firmament, i zobaczyem, e stan, i [spojrzaem] w powietrze, i ujrzaem, e jest pene zdumienia, i ptactwo niebios zakrzepo w locie. I skierowaem oczy na ziemi, i ujrzaem mis lec i robotnikw spoczywajcych przy posiku, i rce ich byy w misie. I ci, ktrzy gryli [pokarm] nie gryli go, i ci, ktrzy go nabierali, nie podnosili [rk], i ci, ktrzy nieli do ust, nie donieli, ale wszyscy mieli oblicza wzniesione i patrzyli w gr. 200 3. I ujrzaem, jak pdzono owce, i stany owce, i podnis pasterz rk, aby je uderzy201, i zamara rka podniesiona do gry. I zwrciem oczy na prd rzeki, i ujrzaem kozy, ktre przytkny pyski do wody i nie piy. I wszystko pobudzone nagle podjo znowu swj bieg.
Ewangelia nie wspomina o jaskini. Najstarsza wiadomo o niej znajduje si u Justyna (Dial. 71, 8, PG 6, 657); w III w. za czasw Orygenesa pokazywano t grot (C. Cels. 1, 51, GCS 2, 102). Judeochrzecijanie sprawowali w grotach kult, ktry zwalcza Cyryl Jerozolimski (PG 33, 1047). Por. ANT 199. 198 Autor uwaa, e koo Betlejem, jak w diasporze, trzeba poszukiwa poonej ydowskiej (!). 199 Tekst 18, 2-3 brakuje w niektrych rkp., m. in. w P. Bodmer. Tekst przechodzi z trzeciej osoby na pierwsz dla podkrelenia autentycznoci, zabieg spotykany w apokryfach. Tekst ten jednak rni si od caoci ProtEwJk. Mona powiedzie, e jest to stylistyczny pomys, sucy do spowodowania wzrostu napicia i oywienia opowiadania, dajc zudzenie raportu naocznego wiadka (Smid 178). Element bezruchu znany jest w literaturze staroytnej i biblijnej, czsto zapowiada obecno Boga: wedle midraszw przyroda zamara, gdy Mojesz nadawa prawo albo te wedle rde hinduskich, kiedy rodzi si Budda. W Biblii por. Ha 2, 20; So 1, 7; Mdr 18, 14n.; Mt 27, 45-51. Tekst ma znaczenie dogmatyczne: w chwili spotkania czasu i wiecznoci nastpuj paradoksy podobne do tego, e Maryja zrodzia i nie zrodzia (por. w r. II Testimonia z I w.). Por. A. Klawek, Motyw bezruchu w Protevangelium Iacobi, CollTheol 17(1936) 327-338; A. M. di Nola, Sospensione della vita cosmica , w: Tene, Antropologia religiosa, Firenze 1973, 173-199; F. Bovon, The suspension of Time in Ch. 18 of Protevangelium Jacobi, w: The Future of Early Christianity, Essays on Honor of Helmut Koester , Minneapolis 1991, 393-405 = Tene, Rvlations et criture, Genve 1993, 253-270. 200 Spodziewano si Mesjasza, ktry mia przyj na obokach niebieskich, por. Dn 7, 13; Mk 13, 26. 201 Por. Lb 20, 11.
197

284

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ujrzaem kobiet zstpujc z gry, i rzeka do mnie: Czowieku, dokd idziesz? I rzekem: Szukam poonej, [ktra byaby] z Hebrajczykw. I odpowiadajc powiedziaa do mnie: Czy ty jeste Izraelit? I rzekem do niej: Tak. Ona wtedy powiedziaa: A kime jest ta, ktra porodzia w jaskini? I rzekem: Jest mi zalubiona203. I rzeka do mnie: Nie jest twoj on? I rzekem do niej: To jest Maryja, ktra zostaa wychowana w wityni Paskiej204, i zostaa mi wyznaczona losem jako ona, i nie jest moj on, ale owoc jej ona jest z Ducha witego205 . I rzeka poona: Jeste to prawd? I rzek do niej Jzef: Wejd i zobacz!206 2. I wesza z nim i stana wewntrz jaskini. I bya [tam] ciemna chmura, ktra ocienia207 jaskini. I rzeka poona: Dzi dusza moja zostaa wywyszona208, bo moje oczy ujrzay dzi209 rzeczy przekraczajce wszelkie pojcia, poniewa zbawienie narodzio si dla Izraela210. I natychmiast chmura pocza znika z jaskini, a w jaskini pojawio si wielkie wiato211, e nie mogy go znie. I wkrtce wiato to poczo znika, a ukazao si dzieci i zbliyo si, i zaczo ssa pier swej matki212. I poona wydaa okrzyk i rzeka: Jake wielkim jest dla mnie dzie dzisiejszy213, gdy ujrzaam ten niezwyky cud214. 3. I wysza

POTWIERDZENIE DZIEWICTWA MARYI. 19.202 1. I

I znalazszy, sprowadzi j , i zesza z gr. I rzek Jzef do poonej: Maryja jest mi polubiona, ale owoc jej ona jest z Ducha witego, a ona bya wychowana w wityni Paskiej.
Por. k 2, 7; 2, 5. Por. 8, 1; 13, 2; 15, 3. 205 Por. Mt 1, 18. 20. 206 Por. J 1, 39. 46. 207 Por. Wj 19, 6; Mt 17, 5, par. To samo sowo przy opisie zwiastowania (11, 3). Chmura bya znakiem Boej obecnoci (Wj 19, 16; 1 Krl 8, 10; Neh 9, 19; Mdr 10, 17. Dn 7, 13 (LXX): Nadchodzi na obokach niebieskich jakby Syn Czowieczy. 208 Por. 5, 2. 209 Por. k 2, 30. 210 Por. k 1, 71; 19, 9. 211 Por. Mt 4, 16 (Iz 9, 1). 212 Zestaw paradoksw: wiato/ciemno, Bg/ssie pier matki tu podkrela si fakt, e jest to prawdziwy Bg i prawdziwy czowiek; ostatni element szczeglnie skierowany przeciw doketom. Maryja z Dziecitkiem sscym pier tym w ikonografii Maryi Galaktotrefusa. Por. w r. I: Testimonia z I w. 213 Por. Jdt 12, 18.
203 204

PsMt 13, 3; EwDzArab 3; EwDzOrm VIII, 9-11; 9, 3n. 19, 1 Tekst w P . Bodmer:
202

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

285

poona z jaskini, i spotkaa j Salome215. I [poona] rzeka do niej: Salome, Salome, mam ci do opowiedzenia cud niezwyky: dziewica porodzia216, do czego z natury jest niezdolna. I rzeka Salome: Na Boga ywego217, jeli nie wo palca mojego i nie zobacz jej przyrodzenia, nie uwierz 218, e dziewica porodzia. 20.219 1. I wesza poona [do jaskini], i rzeka: Maryjo, u si odpowiednio, niemay bowiem spr toczy si220 w twojej sprawie. I Maryja usyszawszy to uoya si odpowiednio, i woya Salome palec w jej przyrodzenie. I Salome wydaa okrzyk i rzeka: Biada mi, bezbonej 221 i niewiernej, bom kusia Boga ywego222. Oto rka moja palona ogniem odpada ode mnie223. 2. I pada Salome na kolana przed Panem wszechwadnym, mwic: O Boe ojcw naszych224, wspomnij na mnie, bom i ja jest poPor. Meliton z Sardes, De Pascha 19. Zrodzenie bez poonej por. Iz 66, 7; 54, 1-3; WnbIz 11, 12-14, ANT 3, 161. 215 Matka synw Zebedeuszowych Mt 27, 56), ktra upominaa si o ich prawa (Mt 20, 20-23, par.); bya obecna pod krzyem (Mk 15, 40) i rankiem udaa si do grobu (Mk 16, 1). Bya krewn, siostr (?), Maryi. Odgrywa wan rol w apokryfach: por EwEg 1; PisS 54, 9-19; 58, 13-21; 132, 1; 145; EwTm 61. Czy jednak jest to ta sama Salome? Pojawienie si Salome bez jakiego wprowadzenia sugeruje jej znajomo w rodowisku, w ktrym powstaa ProtEwJk. Widzimy tu paralelizm postaci: poon znamy tylko z zawodu, Salome tylko z imienia. O poonej Salome por. R. Warns, Apokryphe Erzhlung von Hebanne Salome, w: G. Koch, Studien zur Sptantiken und frhchristlichen Kunst, Wiesbaden 1982, 56-71. 216 Por. Mt 1, 23, Iz 7, 14: Dlatego Pan da wam znak: oto Dziewica pocznie i porodzi syna, i nazw Go imieniem Emmanuel. 217 Por. 4, 1; 13, 3. 218 Por. 20, 1; J 20, 25 jak Tomasz. 219 PsMt 13, 3-5; EwDzArab 3; EwDzOrm IX, 4-7. 20, 1-2 P.Bodmer:
214

I wesza, i uoya j odpowiednio, i Salome zbadaa jej przyrodzenie, i Salome zawoaa, e kusia Boga ywego: I oto rka moja przez ogie odpada ode mnie. I bagaa Pana, i zostaa uleczona poona w owej godzinie.

220 Scena badania dziewictwa jest bardzo brutalna, niemniej autor w sposb dobitny chce rozwiza wielki spr toczcy si wok dziewictwa Maryi; by moe jest to aluzja do sporw o dziewictwo Maryi toczcych si w staroytnoci chrzecijaskiej. Por. np. EwNik 2, 3, por. s. 639 (cz. 2). Los Salome jest ostrzeeniem dla wszystkich, ktrzy wystpuj przeciw Maryi, podobnie jak los Jefoniasza (Rubena) w Transitus np. TransR 39n.; TransJEw 46n.; TransMel 12, 3, itd. Spr toczy si w sprawie Maryi, ona jednak cay czas milczy. 221 Por. Iz 3, 11. 222 Por. Pwt 6, 16; Ps 77, 41; Mt 4, 7; Dz 15, 10, itd. 223 Ogie jest znakiem Boej obecnoci (np. Wj 3, 1-6 krzak ognisty). 224 Por. 2, 4; 6, 2.

286

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

tomkiem Abrahama225 i Izaaka, i Jakuba. Nie stawiaj mnie za przykad synom Izraela, ale oddaj mnie biednym. Ty bowiem wiesz, Panie wszechwadny, e w imi twoje dokonywaam uzdrowie, i e otrzymaam od Ciebie zapat226. 3227. I oto anio Paski stan i rzek do niej: Salome, Salome, Pan wszechwadny wysucha tw modlitw. Zbli tw rk do dziecicia i obejmij je, i stanie si twoim zbawieniem228 i radoci. Przejta radoci zbliya si do dzieciny i obja je mwic: Uwielbiam Go, poniewa ten jest, ktry narodzi si krlem Izraela229. I natychmiast Salome zostaa uzdrowiona230 , i wysza z jaskini usprawiedliwiona231 . I oto odezwa si gos232: Salome, Salome, nie objawiaj rzeczy cudownych, ktre widziaa, dopki dziecina nie wejdzie do Jerozolimy233. PRZYBYCIE MAGW. 21.234 1. I oto gdy Jzef przygotowywa si, aby si uda do Judei, uczyni si wielki zgiek w Betlejem judzkim. Przybyli bowiem Magowie235, ktrzy mwili: Gdzie jest krl ydowski? Ujrzelimy bowiem gwiazd jego na wschodzie i przeszlimy odda Mu pokon. 2236. Usyszawszy to przerazi si Herod i posa sugi do Magw, i wezwa
Por. k 13, 16; 19, 9; J 8, 33; Dz 3, 25. Salome jak Tabita i apostoowie nie tylko czynia wiele dobrego biednym, ale miaa uzdrawia w imi Chrystusa (por. Dz 9, 36n.; 3, 6). Jake teraz bdzie moga dziaa, gdy rka jest niewadna? Salome chwalca si swymi dobrymi uczynkami przypomina faryzeusza z przypowieci (k 18, 11). 227 20, 3 P.Bodmer:
225 226

I oto anio Paski stan przed Salome mwic: Wysuchane zostao baganie twoje przed Panem Bogiem. Podszedszy dotknij Dzieciny, a ona bdzie twoim zbawieniem. I uczynia to, i uleczona zostaa Salome, i oddaa jej cze, i wysza z jaskini. I oto anio Paski rzek do niej gosem:
228 229

Por. Ps 35, 3. Kilkakrotnie powraca symbolicznie przypomnienie krlewskiej godnoci Syna Maryi

(10, 2) Por. k 8, 47. Podobny cud w TransJzAr 14n., kiedy Ruben (w innych Jefoniasz) podnis rk na ciao Maryi niesione na marach, pomodli si i zosta uleczony. 231 Por. k 18, 14; 5, 1. 232 Por. Mt 3, 17; 17, 5. Tajemniczy gos wystpuje w chwili zwiastowania 11, 1; mczestwa Zachariasza 24, 2. 233 Por. Mt 27, 9; k 9, 36. 234 PsMt 16; EwDzArab 7; EwDzOrm XI; EwGruz 14. 235 ProtEwJk nie podaje szczegw o Magach. Szerzej o nich por. poniej s. 342n. 236 21, 2 P . Bodmer:
230

Usyszawszy to przerazi si Herod, wysa sugi i wezwa ich [magw] i pouczyli go o gwiedzie. Oto ujrzeli gwiazd na wschodzie, i przyprowadzia ich, a weszli do groty, i zatrzymaa si nad gow Dziecitka.

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

287

take przedniejszych kapanw, i wypytywa ich w pretorium237, i mwi do nich: Co napisane jest o Chrystusie? Gdzie si ma narodzi? Mwi mu: W Betlejem judzkim238, tak bowiem jest napisane. I odesa ich239. I pyta si Magw, mwic do nich: Jaki znak ujrzelicie o narodzeniu Krla? I rzekli Magowie: Ujrzelimy ogromn gwiazd240, ktra tak byszczaa wrd wszystkich tych tu gwiazd, e ich nie byo wida. I tak poznalimy, e narodzi si Izraelowi krl, i przyszlimy odda Mu pokon241. Rzek do nich Herod: Idcie i szukajcie, a jeli znajdziecie, zawiadomcie mnie, abym i ja przyszedszy odda Mu pokon242. 3. I odeszli Magowie. I oto gwiazda, ktr ujrzeli na wschodzie prowadzia243 ich, a weszli do groty, i zatrzymaa si nad gow Dziecitka244. I Magowie, skoro je ujrzeli stojce wraz z matk swoj, Maryj, wyjli dary ze swoich sakiew: zoto, kadzido i mirr245. 4. A otrzymawszy polecenie od anioa, by nie szli do Judei, udali si inn drog do swojej krainy246. RZE NIEWINITEK. UCIECZKA MARYI I ELBIETY. 22.247 1. Wtedy Herod widz c, e zosta zwiedziony przez Magw, rozgniewany248 wysa mordercw nakazujc im zabi wszystkie dzieci od dwch lat i niej249.

Herod przepytuje Magw w pretorium jak rzymski sdzia. Por. Mt 2, 1-5. 239 Por. 16, 3; Mk 8, 9. 240 Por. Mt 2, 2. O gwiedzie por. EwDzac 29[94] oraz PokMag, por. s. 347n. 241 Por. tame. 242 Por. Mt 2, 8. 243 Por. Mt 2, 9. 244 Jak wic ukaza si wiatu? Zabysa na niebie gwiazda, ktra jest ponad inne gwiazdy. Jej wiato jest niewypowiedziane, a nowo jej wywoaa zdumienie. Inne gwiazdy, wraz ze socem i ksiycem, stay si jej wit, bo wiato jej przewyszao je ogromnie i lkiem napeniaa jej nowo, Ignacy Antiocheski, Ad Ephes. 19, 1, por. Lb 24, 17. W opowiadaniach o narodzeniu Chrystusa gwiazda wchodzi do groty i staje nad gow Dzieciny. Jaskinie staj si w ten sposb rozjanione mistyczn obecnoci Chrystusa. Umieci w grocie gwiazd znaczyo uzna bosko Chrystusa. Gwiazda, ktra do dzi znajduje si w grocie betlejemskiej, jest nie tylko znakiem wsplnoty chrzecijaskiej, ale przypomina rwnie i ten sposb mylenia wyraony w ProtEwJk. 245 Por. Mt 2, 11n. 246 Por. Mt 2, 12; Dz 10, 22. 247 PsMt 17; EwDzArab 9; EwDzOrm XIII, 2-XIV , 2. 248 Por. 23, 2. 249 Por. Mt 2, 16.
237 238

288

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

2. I gdy usyszaa Maryja, e dzieci ma by zabite, pena lku wzia dziecko, i owina je w pieluszki, i zoya w obie250, ktry suy woom. 3. Elbieta natomiast usyszawszy, e poszukuj Jana, wzia go i udaa si w krain grzyst251, i rozgldaa si wokoo, gdzie go ukry, i nie byo tam miejsca ukrytego. Wtedy westchnwszy, rzeka: Gro Paska252, przyjmij mnie, matk wraz z dzieckiem. Elbieta nie moga odej przejta lkiem. I wtedy gra rozstpia si i przyja j253. I przez gr przenikao do niej wiato, bowiem Anio Paski, ktry ich strzeg, by z nimi i czuwa nad nimi. MIER MCZESKA ZACHARIASZA254. 23.255 1. Herod za poszukiwa Jana i wysa sugi256 do otarza, do Zachariasza 257, by mu powiedzie: Gdzie ukrye swego syna? On za odpowiadajc rzek: Jestem sug Boym258 i czuwam przy Jego otarzu259. Skde mog wiedzie, gdzie jest ukryty mj syn. 2. I odeszli sudzy [Heroda], i zawiadomili go o tym wszystkim. I Herod rozgniewawszy si260 rzek: Czy syn jego ma krlowa nad Izraelem? I wysa znowu sugi, by mu powiedzieli: Powiedz mi prawd, gdzie znajduje si twj syn? Wiesz o tym, e krew twoja jest w moich rkach. I odeszli sudzy i powiadomili go o tym. 3. I odpowiadajc
250 Por. k 2, 7. Jest to jedyna wzmianka o obie. Maryja, a nie, jak w Ewangelii kanonicznej, Jzef podejmuje inicjatyw ocalenia Jezusa. 251 Por. k 1, 39. Od 22, 3 rozpoczyna si trzecia cz ProtEwJk apokryf Zachariasza. Autor opuszcza opowiadanie o ucieczce do Egiptu. Jan pojawia si niespodzianie, poniewa autor opuci opis narodzenia Jana. Jedyna wzmianka o Zachariaszu mwi o jego zamilkniciu (10, 2). Por. J syr. 11. 252 Por. Ps 68, 16; Wj 4, 27. 253 Jak Tekl w Aktach Pawa i Tekli (Lipsius-Bonnet, 1, 272). W Ain Karen, tradycyjnym miejscu zamieszkania Elbiety, znajduje si te grota w. Jana i pokazuje si kamie, ktry ocali Elbiet i Jana. Wedug tradycji muzumaskiej Zachariasz opiekujcy si Maryj zosta posdzony o cudzostwo i gdy ucieka, schowa si w drzewie, ktre si za nim zamkno, Por. Tabar 104; J. M. Abd-el-Jail, La vie de Marie selon le Coran et l'Islam, w: Maria, Etudes sur la Sainte Vierge, 1, Paris 1949, 197. 254 Opowiadanie jest komentarzem narratywnym do sw Chrystusa: W ten sposb spadnie na was wszelka krew niewinnie przelana na ziemi, poczwszy od krwi sprawiedliwego Abla, a do krwi Zachariasza, syna Barachiaszowego, ktrego zamordowalicie midzy wityni a otarzem, Mt 23, 35, par. 255 EwDzOrm XIV, 3-5. 256 Por. 15, 2; J 7, 32. 257 Por. Mt 23, 35, par. 258 Por. Rz 13, 6. 259 Por. 1 Kor 9, 13. 260 Por. 22, 1.

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

289

rzek im: Otom ja jest wiadkiem Boga przez mczestwo261. We moj krew, ale ducha mego przyjmie Bg, Pan wszechwadny, bo niewinn krew wylejesz w przedsionku wityni Paskiej262. I o wicie zosta zamordowany Zachariasz263, i nie wiedzieli synowie Izraela, e zosta zabity. 24. 1. Lecz o godzinie pozdrowienia wyszli kapani i nie spotkao ich jak zwykle, bogosawiestwo Zachariasza264. I stanli kapani oczekujc Zachariasza, by go pozdrowi modlitw i pochwali Boga najwyszego. 2. Gdy jednak opnia si265, przelkli si wszyscy. Jeden z nich omieli si wej266 do wityni i ujrza krew skrzepnit koo otarza Paskiego, i usysza gos mwicy267: Zachariasz zosta zabity i nie zostanie wymazana jego krew, dopki nie przyjdzie mciciel268. I usyszawszy te sowa przelk si, i oznajmi kapanom to, co ujrza i usysza. 3. I omielili si wej, i ujrzeli to, co si przydarzyo. I jkny ciany wityni269, i oni rozdarli [szaty] z gry na d270. I nie znaleziono jego ciaa, lecz znaleziono jego krew, ktra przemienia si w kamie271. I wyszli przepenieni lkiem, i oznajmili, e Zachariasz zosta zamordowany. I usyszay wszystkie poWyjanienie gr. terminu mrtys wiadek std mczennik. Por. 1 Sm 25, 31; Mt 23, 35. 263 Inn wersj mierci Zachariasza podaje Orygenes: Dosza do naszych uszu tradycja, wedle ktrej jest pono w wityni pewne miejsce, gdzie tylko dziewice mog si znajdowa i modli; tym natomiast, ktre zaznay stosunkw z mczyzn, nie wolno jest tam si znale. Maryja, porodziwszy Zbawiciela, przysza do wityni, by si modli, i stana w tym miejscu zarezerwowanym dla dziewic, one za jej wzbraniay wiedzc, e porodzia syna. Wtedy stan Zachariasz i rzek do wzbraniajcych jej, e jest ona godn znajdowa si w tym miejscu zarezerwowanym dla dziewic, gdy dotd pozostaa dziewic. I tak poniewa Zachariasz dziaa jakoby jawnie przeciw Prawu pozwoli bowiem niewiecie stan w miejscu zarezerwowanym dla dziewic zosta on zamordowany przez mw swego pokolenia pomidzy wityni a otarzem (In Mt comm. sep. 25, PG 13, 1631). Inny polski przekad zob. rMT 25, 39. Inn jeszcze wersj mierci Zachariasza podaje Hieronim: Inni jednak chc uwaa go za Zachariasza, ojca Jana, twierdzc na podstawie jakich majacze apokryfw, e dlatego wanie zosta zabity, bo prorokowa o przyjciu Zbawiciela (In Mt 4, ad 23, 35, CCL 77, 219n.). 264 Por. k 1, 21. 265 Por. k 1, 21. 266 Por. Mk 15, 43. 267 Por. 11, 1; 20, 3; Mt 3, 17; 17, 5. 268 Zburzenie wityni miao by zemst za mier Zachariasza lub Chrystusa, dlatego mcicielem jest Tytus; std utwory typu ZemZb. 269 Por. Am 8, 3 (LXX). 270 Por. Mt 26, 65; 27, 51, par. 271 Bracia prostaczkowie wskazuj na czerwone kamienie wrd ruin wityni i otarza to jest przy bramie wyjcia, ktra prowadzi do Siloe i twierdz, e s one skrwawio261 262

290

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

kolenia ludu, i opakiway go, i lamentoway272 przez trzy dni i trzy noce, bijc si w piersi. 4. Po trzech dniach zebrali si kapani, aby si naradzi, kogo wynie na miejsce Zachariasza. I los pad na Symeona otrzyma on bowiem od Ducha witego objawienie, e nie ujrzy mierci, dopki nie zobaczy w ciele Pomazaca273. ZAKOCZENIE. 25. 1. Ja, Jakub, spisaem te dzieje274 w Jerozolimie, w czasie rozruchw, ktre powstay po mierci Heroda, postanowiem uda si na pustyni, dopki nie ustan rozruchy w Jerozolimie275. Bd sawi Pana wszechwadnego, ktry da mi mdro, by spisa te dzieje276. 2. Niech bdzie aska ze wszystkimi277, ktrzy lkaj si Pana. Amen. Narodziny Maryi Objawienie dane Jakubowi Pokj temu, ktry pisze i temu, ktry czyta

ne krwi Zachariasza (Hieronim, In Mt 23, 35, CCL 77, 220); por. Tertulian, Scorpiace 8, CCL 2, 1083 i Pielgrzym z Bordeaux z 333 r. (CCL 175, 15). Inna, do skomplikowana zreszt legenda o krwi Zachariasza znajduje si u Tabar 104n. i w T almudzie (Babli Guitin 57b), a wic funkcjonowaa zarwno w wiecie arabskim, jak i ydowskim, por. Sidersky 139n. 272 Por. 1 Sm 28, 3; Mi 1, 8. 273 Por. k 2, 25. 274 Por. 1, 1. 275 Por. Jdt 6, 1. 276 Por. 2 P 3, 15. 277 Por. Rz 6, 20; Ef 6, 24; 2 Tes 3, 18; Ap 22, 21.

291

2. Ewangelia Pseudo-Mateusza (PsMt)


(przekad ks. Kazimierz Obrycki, wstp i komentarz ks. Marek Starowieyski)

Ewangelia Pseudo-Mateusza moe by przykadem zmian, jakie zaszy w nauce w ostatnim wierwieczu a rwnoczenie tego, co nazwaem we wstpie yciem apokryfu. W Apokr yfach Nowego Testamentu przeoono ten utwr wedle tekstu wydanego przez K. v. Tischendorf, jak to zreszt czynili wszyscy autorzy wielkich zbiorw przekadw apokryfw. Ot tekst ten oddawa ostatni faz ewolucji utworu. Waciwy utwr, pochodzcy z VI/VIII w. (prawdopodobnie z pierwszej wierci VII w.), ktry tu przekadamy wedle wydania J. Gijsela, skada si z dwch czci: pierwsza (rozdziay 1-17) opowiada o narodzinach Maryi i Jezusa i zasadniczo opiera si na aciskiej parafrazie ProtEwJk z tym, e usunito z niej opowiadanie o losie Zachariasza i Elbiety a dodano do niej dwa epizody zaczerpnite z Ewangelii kanoniczych: o Symeonie i Annie oraz o przybyciu Magw; druga (rozdziay 18-24) opowiada o ucieczce do Egiptu i opiera si na nieznanym utworze, ktry stanowi rwnie podstaw niektrych epizodw EwDzArab. W PsMt mamy wic 3 epizody: o posuszestwie zwierzt Jezusowi (nie znamy analogii), opis palmy schylajcej si na rozkaz Jezusa i epizod z Afrodyzjuszem obydwa znane skdind. Do tych dwch grup tekstw dodano w XI w. wersj acisk Dziecistwa Pana (EwTmDz), ktr ostatni wydawca usun, a za nim i my, jako obce ciao. Utwr ten podlega innym zmianom. Tekst pierwotny nosi prawdopodobnie tytu: Narodziny Maryi i by uwaany za dzieo Apostoa Jakuba Mniejszego. Gdy ten utwr zosta potpiony, najpierw listem papiea Innocentego I do Eksuperiusza, bpa Tuluzy (potpiajcego utwory wystpujce pod imieniem Jakuba Mniejszego)278 a nastpnie przez Dekrety Ps. Gelazjaskie (Ewangelia Jakuba Mod-

278

PL 20, 502.

292

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

szego, apokryf)279, dodano, na miejsce dawnego prologu, nowy: korespondencj w. Hieronima z Chromacjuszem i Heliodorem, dziki czemu utwr zacz funkcjonowa pod autorytetem Ewangelisty w. Mateusza oraz w. Hieronima. W samym za utworze zastpiono teksty biblijne w wersji Itali wersj Wulgaty. W nowym wydaniu J. Gijsela usunito EwTmDz, przywrcono dawny prolog utrzymujc rwnoczenie korespondencj w. Hieronima z Chromacjuszem i Heliodorem oraz pierwotny tytu. Tekst pierwotny naszego apokryfu pochodzi z VI w., co stwierdzamy dziki aluzjom (a nie cytatom) do Reguy w. Benedykta. Najstarsze rkopisy pochodz z IX w. Z tego czasu pochodz pierwsze nawizania do niego: Paschazego Radberta ( ok. 860)280 oraz mniszki, Hroswity z Gandersheim (X w.); w tym te czasie powstaje utwr Narodzenie Maryi, uwaany za dzieo wspomnianego ju Paschazego Radberta lub innego uczonego mnicha z IX w. Ewangelia Pseudo-Mateusza, pisana do prymitywnym jzykiem aciskim, nie bya popularna w redniowieczu: przedkadano nad ni pisane bardziej eleganckim jzykiem Narodzenie Maryi, ktre jest cytowane zazwyczaj w literaturze teologicznej, niemniej jednak nawizuj do niej dwa wielkie zbiory hagiograficzne z XIII wieku: Wincentego z Beauvais i Jakuba de Voragine. Jeli idzie o autora, rne rkopisy podaj rnych autorw: Jakuba Apostoa, Brata Paskiego (prolog pierwotny), Mateusza (korespondencja) oraz Apostoa Jana. Ze wzgldu na aluzje do zwyczajw monastycznych, ktre podkrelono w komentarzu naley, przypuszcza, e PsMt powstaa w Galii, w krgach rodzcego si monastycyzmu benedyktyskiego. Charakterystyczn cech PsMt s dublowania wystpujce zreszt i w innych apokryfach dwa razy wspomniano hojno Joachima, dwa razy rozmawia on z anioem podobnie jak i Anna, dwie poone, itd. Pierwsza cz utworu oparta na ProtEwJk stanowi nie tylko jej parafraz, ale te wykazuje jeszcze mniejsz znajomo wiata i realiw biblijnych, ktre albo upraszcza, albo likwiduje. PsMt mimo swojej prostoty zawiera interesujce elementy teologiczne. Stanowi odpowied na nowe potrzeby mariologii czasw karoliskich a zarazem pokazuje przemiany, jakie zachodziy w sposobie pojmowania roli Maryi. Jeeli w ProtEwJk dziewictwo Maryi ma charakter chrystologiczny, to tu stanowi wyraz duchowoci monastycznej: Maryja wraz z innymi mniszkami skada luby wiecznego dziewictwa. Maryja jest Matk Bo, jest krlow, ale podkrela si jej ludzkie macierzystwo. Mimo zaprzecze Ratramnusa z Corbie (IX w.), z ktrym polemizowa Paschazy Radbert ( ok. 860), prawda o dziewictwie Maryi jest ju wtedy powszechnie przyjta. Wedug Paschazego Radberta tylko cudowny pord odpowiada godnoci Maryi i Bstwu jej Syna; dziewictwo Maryi stanowi wic dopenienie Boego

279 280

ANT 57. CCContMed 56, 169.

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

293

macierzystwa281 . Autor PsMt bardzo dba o ortodoksj i usuwa wszystko, co w jaki sposb mogoby jej przeczy. Autor podkrela rol Maryi w dziejach zbawienia (rozdz. 2-3) i jej dziewictwo ante, in i post partum (rozdz. 7-13) oraz przedstawia Maryj jako wzr ycia zakonnego: nie tylko dba ona o wasne udoskonalenie, ale rwnie i innych towarzyszek (rozdz. 4-6). Tytu Ewangelia Pseudo-Mateusza pochodzi od Tischendorfa. Poniewa przyj si on powszechnie w nauce, utrzymujemy go i w naszym wydaniu. Dawny przekad dokonany na podstawie tekstu Tischendorfa poprawiono na podstawie wydania Gijsela.

Ksiga o narodzeniu [bogosawionej] Maryi oraz o dziecistwie Zbawiciela282


PROLOG PIERWOTNY . Ja, Jakub, syn Jzefa rzemielnika283, yjc w bo-

jani Boej, spisaem wszystko, co sam na wasne oczy widziaem, a co si wydarzyo przy narodzeniu si witej Maryi, jak te przy narodzeniu si Zbawiciela; dzikuj przy tym Bogu, ktry da mi mdro, ebym sporzdzi opis Jego przyjcia i przedstawi wypenienie si [czasw] dwunastu pokoleniom Izraela.
PROLOG PNIEJSZY KORESPONDENCJA CHROMACJUSZA I HELIODORA ZE W. HIERONIMEM284 LIST CHROMACJUSZA I HELIODORA. Ukochanemu bratu naszemu, Hieronimowi kapanowi, Chromacjusz i Heliodor, biskupi, przesyaj pozdrowienie w Panu.
281 L. Scheffczyk, Die Mariengeheimnis in Frmigkeit und Lehre der Karolingerzeit, Leipzig 1959. 282 Jest to jeden z tytuw utworu. Inny tytu: O narodzeniu [witej] Mar yi [Dziewicy]. Niektre rkopisy nie posiadaj tytuu. Przyjty powszechnie tytu Ewangelii PseudoMateusza pochodzi od jego wydawcy, K. von Tischendorf. Tytu pierwotny brzmia prawdopodobnie: Narodziny Maryi. 283 Por. Mk 6, 3; Mt 13, 55. O dyskusji na temat braci Jezusa por. ProEwJk 9, 2, objan. 284 Heliodor, bp Altinum (ok. 335-407), bra udzia w synodzie w Akwilei (381 r.). Chromacjusz, bp Akwilei (ok. 387-ok. 408). Zachoway si napisane przez niego Komentarz do Ewangelii w. Mateusza i homilie. Por. SWP 104n. Obydwaj biskupi byli przyjacimi w. Hieronima, ktrym dedykowa swoje dziea.

294

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Znalelimy w ksigach apokryficznych opis narodzenia Maryi Dziewicy oraz narodzenia i dziecistwa Pana naszego, Jezusa Chrystusa. Po dokadnym zapoznaniu si z nimi sdzimy, e wiele jest w nich treci przeciwnych naszej wierze, i dlatego wszystkie je powinnimy odrzuci, aby pod pretekstem poznania Chrystusa nie dawa okazji do zadowolenia Antychrystusowi. Przeciwko naszemu zdaniu wystpili wici mowie, Armeniusz i Wirinus285, ktrzy gosz, e ty, witobliwy mu, odnalaze ksig napisan po hebrajsku wasnorcznie przez w. Mateusza ewangelist, w ktrej zostao opisane dziecistwo Matki Dziewicy i naszego Zbawiciela286. Dlatego te usilnie ci prosimy przez mio do Pana naszego, Jezusa Chrystusa, aby przeoy j z hebrajskiego na acin nie tyle dla przekazania wiadectwa o Chrystusie, ile raczej dla pokonania gupoty heretykw. Oni bowiem, odkd zaczli szerzy faszyw nauk, bdnie przedstawiaj wite narodzenie Chrystusa, aby przez sodycz ycia zaciemni gorycz mierci. Powinnoci wic najczystszej mioci jest, aby wysucha prb twoich braci, a take zadouczyni yczeniom biskupw, speniajc posug mioci, ktr uwaasz za suszn. egnaj w Panu i mdl si za nas.
ODPOWIED W. HIERONIMA. Hieronim, uniony suga Chrystusa, wi-

tym i bogosawionym biskupom, Chromacjuszowi i Heliodorowi, pozdrowienie w Panu. Ten, kto kopie zotonon ziemi, nie chwyta od razu za to, co znajduje si w wykopanym dole, lecz zanim podniesie ciar szlachetnego metalu, rozgrzebujc i przewalajc dar przez jaki czas zwleka, zastanawia si i yje nadziej, gdy nie posiada jeszcze skarbu. Wasze Wielebnoci, postawilicie mi trudne zadanie do wykonania, gdy nakazalicie przeoy dzieo, ktrego sam wity Mateusz Aposto i Ewangelista nie chcia rozpowszechnia. Gdyby bowiem nie miao by tajne, zapewne doczyby je

285 Armeniusz [Parmenius] i Wirinus (rne formy w rkp). Postaci nieznane. By moe idzie tu o Armeniusza, pryscylianina, ktry zgin ze swym mistrzem w Trewirze w 384 r. Pryscylianie szczeglnie interesowali si apokryfami. 286 Topos literatury apokryficznej: odnalezienie tekstu hebr., por. Ps. Abdiasz, 6, 20, O 11, 373, ApPw 1, ANT 3, 245. w. Hieronim kilka razy wspomina o tym, e mia w rku hebrajski tekst Ewangelii Mateusza, por. EwHbr 14nn.

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

295

Aposto do wydanej przez siebie Ewangelii. Tymczasem on sporzdzi ksieczk pod zason liter hebrajskich i nie wyda jej, a dzisiaj to wasnorcznie przez niego napisane dzieo posiadaj bardzo poboni mowie, ktrzy na drodze przekazu otrzymali je od poprzednich pokole. Poniewa za ksiga ta nigdy nie bya tumaczona, zapewne wic przekazany tekst uleg pewnym zmianom, jak to miao miejsce w przypadku Leucjusza, ucznia Manesa287, ktry faszywie spisa Dzieje Apostolskie. Opublikowana przez niego ksika nie zawieraa treci budujcej, lecz gorszc, i jako taka zostaa uznana przez w synod288, przed ktrym susznie uszy Kocioa nie s otwarte. Niech zoliwi nie rzucaj na nas oszczerstw, albowiem nie doczamy owej ksieczki do pism kanonicznych, lecz zapiski Apostoa i Ewangelisty tumaczymy po to, aby usun fasz herezji. W tym zamierzeniu zarwno jestemy posuszni poleceniom biskupw, jak i walczymy z niegodziwymi heretykami. Mio Chrystusa, na ktr odpowiadamy, przywieca nam wierzcym, e wspomagaj nas modlitwami swymi ci, ktrzy przez nasz posug bd mogli pozna wite dziecistwo naszego Zbawiciela. owych czasach y w Izraelu m imieniem Joachim, z pokolenia Judy. By on pasterzem swoich owiec i czowiekiem bojcym si Pana w prostocie swojej. Zajmowa si
JOACHIM M SPRAWIEDLIWY289. 1. 290 1. W

Anna i Emeria byy siostrami. Emeria urodzia Elbiet, matk Jana Chrzciciela, Anna natomiast miaa trzech mw: Joachima, Kleofasa i Salome. Z Joachima Anna zrodzia Maryj, Matk Chrystusa. Po mierci Joachima polubia Kleofasa, z ktrego miaa crk imieniem Maria nazywan Kleofasow; Kleofas za jako ojciec, odda swemu bratu, Jzefowi, Maryj, Matk Chrystusa, ktra bya jego pasierbic (filiastra); swoj za crk, ktr zrodzi z Anny, da za on Alfeuszowi, z ktrej narodzi si Jakub i drugi syn Jzef, std nazwany Jakubem Alfeuszowym. Gdy za umar Kleofas, Anna po raz trzeci polubia ma imieniem Salome, ktremu zrodzia trzeci crk, take nazwan Maria. Ta za polubia Zebedeusza. Z niej narodzili si Jakub Wikszy i Jan Ewangelista.

Por. EwNik 17, 3, objan. Synod nieznany. By moe idzie o Dekret Ps. Gelazjaski z V/VI w., gdzie w n. 5 potpiony jest Leucius i jego pisma, por. ANT 58. 289 Na pocztku utworu wystpuje krtki fragment, zwany Potrjne maestwo Anny (Trinubium Annae). Przekadu dokonano na podstawie wydania J. Gijsel:
288

287

296

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

jedynie swoj trzod, a korzyci, jakie z niej mia, przeznacza dla wszystkich bojcych si Boga: podwjne dary skada tym, ktrzy yli w bojani i nauce Boej291, pojedyncze za dary przeznacza dla posugujcych292. Wszystkie swe dochody, czy to z baranw, czy to z owiec, czy to z weny, czy z czegokolwiek innego, dzieli na trzy czci: jedn cz rozdawa wdowom, sierotom, podrnym [pielgrzymom] i ubogim, drug przeznacza dla sucych Bogu, trzeci za zachowywa dla siebie i dla swoich domownikw293. 2. A gdy on tak czyni, Bg pomnaa jego trzody294, gdy nie byo w Izraelu ma jemu podobnego. Postpowa za on tak od pitnastego roku ycia. Kiedy mia lat dwadziecia, wzi za on Ann, crk Isachara295, ktra pochodzia z tego samego pokolenia, to jest z pokolenia i z rodu Dawida. I y z ni w maestwie dwadziecia lat, nie majc z niej jednak dzieci. WYPDZENIE JOACHIMA ZE WITYNI. ALE ANNY. 2.296 1. Stao si, e w czasie dni witecznych297 Joachim stan wraz z tymi, ktrzy ofiarowali Panu kadzido, i przygotowywa si, by zoy swoje dary przed otarzem Pana. A pisarz wityni, imieniem Ruben298, podchodzc do niego rzek: Nie godzi si tobie sta pord skadajcych ofiary Bogu, poniewa Pan nie bogosawi ci299, albowiem nie da ci potomka w Izraelu. Przeto zawstydzony wobec ludu Joachim opuci z paczem wityni Pask300 i nie

[Hieronim za w kazaniu O dniu Paschy mwi to samo, piszc: Czytamy, e w Ewangelii byy cztery Marie: jedna Matka Zbawiciela, druga Jego ciotka (matertera ) nazywana Mari Kleofasow, trzecia Maria matka Jakuba i Jzefa, czwarta Maria Magdalena, cho inni twierdz, e bya to matka Jakuba i Jzefa, a bya tylko jej ciotk].
Por. ProtEwJk 1, 1. 1 Tm 5, 17. 292 Tb 1, 7 (Itala). 293 Por. Tb 1, 7-8; Pwt 26, 12. 294 Por. Oz 10, 12; 2, 14-15 (= 16-17). Typowa dla ST idea, e mnogo dbr stanowi o bogosawiestwie Boym. 295 Liczne wersje tego imienia w rkopisach. 296 Por. ProtEwJk kolejno 1, 2-4; 2, 1. 3; 2, 2n.; 4, 1; EwDzOrm I. 297 W niektrych rkopisach idzie o wito Paschy lub Dedykacji wityni (festum Encaeniorum). 298 Posta bliej nieznana; w niektrych rkp jest on kapanem; w NarM jest to arcykapan Isachar. 299 Por. 1 Sm 1, 6; Ps 44[45], 3; Iz 61, 9. Bezpodno jest znakiem przeklestwa, podno bogosawiestwa. Idea ta wystpuje rwnie w literaturze patrystycznej.
290 291

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

297

powrci do domu, lecz uda si do swych trzd i poprowadzi ze sob pasterzy w okolice grskie tak odlege, e przez pi miesicy jego ona Anna nie miaa o nim adnej wieci. 2. Podczas modlitwy pakaa i mwia: O Panie, oto nie dae mi synw, dlaczego i ma mego mi zabrae? Mino bowiem pi miesicy, a nie widz mego ma. I nie wiem, czy zmar, abym przynajmniej moga mu sprawi pogrzeb. I kiedy tak pakaa w ogrodzie swego domu wznoszc w modlitwie oczy ku Panu, zobaczya gniazdo wrbli na drzewie laurowym i zawoaa z jkiem do Pana: Panie Boe wszechmogcy, ktry obdarzye potomstwem wszelkie stworzenie, zwierzta dzikie i domowe, gady, ryby, ptaki i wszystko to cieszy si ze swego potomstwa, dlaczego mnie jedn odsune od daru Twojej askawoci? Ty wiesz, Panie, e od pocztku maestwa zoyam lub, i jeeli dasz mi syna lub crk, ofiaruj je Tobie301 w tym witym przybytku. 3. I kiedy to powiedziaa, nagle przed jej obliczem ukaza si anio Paski i powiedzia do niej: Nie bj si, Anno, poniewa w planach Boych jest twj potomek302, a dziecko, ktre si z ciebie narodzi, wzbudzi podziw po wszystkie czasy a do koca wiata. Gdy to powiedzia, znik sprzed jej oczu. Ona za drca i zalkniona, gdy ogldaa tak wizj i syszaa tak mow, udaa si do komnaty i padaa jak nieywa303 na oe swoje, i pena bojani przez cay dzie i ca noc trwaa na modlitwie. 4. Nastpnie zawoaa suc i rzeka do niej: Widzisz, e jestem wdow i mam tyle zmartwie, a ty nie chcesz przyj do mnie? Na to owa gderliwie304 odpowiedziaa: Jeeli Bg zamkn twoje ono305 i zabra ci ma twego, to co ja mog ci pomc? Syszc to Anna rzewniej pakaa. POWRT JOACHIMA. 3.306 1. W tym samym czasie w grach Joachimowi, gdy pas stada, ukaza si pewien modzieniec i zapyta go: Czemu nie wracasz do swojej ony? A Joachim odpowiedzia: Przez dwadziecia lat yem z ni, teraz za, poniewa Bg nie chcia mi da z niej synw, ze

300 W niektrych rkopisach oraz w niektrych przedstawieniach obydwoje, Joachim i Anna zostali wyrzuceni ze wityni. 301 Por. 1 Sm 1, 11. 302 Por. Prz 8, 22. 303 Por. Sdz 13, 22. 304 In murmure zwrot uywany w reguach zakonnych; za szemranie karano mnichw. 305 Por. Rdz 16, 2; 20, 18. 306 Por. ProtEwJk 4, 2n.; NarM 3n.; EwDzOr I.

298

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wstydem i hab opuciem wityni Bo. Jake mog powrci do swojej maonki raz ju odrzucony i wzgardzony? Tu zostan z moimi owcami, jak dugo Bg zechce, ebym y. Dobytek mj z pomoc sug moich rozdam ubogim, wdowom, sierotom i czcicielom Boga. 2. A kiedy to powiedzia, rzek do niego modzieniec: Jestem anioem Boym307. Ukazaem si twojej onie dzisiaj, kiedy pakaa i modlia si, i pocieszyem j. Wiedz, e ona pocza ci crk z nasienia twego. Ona za bdzie wityni Boga i Duch wity spocznie na niej308; bdzie bogosawiona ponad wszystkimi witymi niewiastami, tak e nikt nie bdzie mg powiedzie, i bya taka przed ni, a i po niej nie pojawi si na tym wiecie adna jej podobna. Zejd wic z gr i wracaj do maonki twej, a znajdziesz j brzemienn. Wzbudzi bowiem Bg potomstwo z niej i uczyni j matk wiecznego bogosawiestwa. 3. Joachim odda pokon anioowi i rzek do: Jeeli znalazem ask u ciebie309, spocznij nieco w namiocie moim i pobogosaw mnie, twemu sudze. Anio powiedzia mu: Nie nazywam ci sug, lecz towarzyszem moim310. Jestemy bowiem sugami jedynego Pana311 . Albowiem pokarm mj jest niewidzialny312, a napoju mego nie mog widzie ludzie miertelni, dlatego nie powiniene mnie prosi, abym wszed do twego namiotu, lecz to, co mnie zamierzasz da, z na ofiar caopaln Bogu313. Wtedy Joachim wzi nieskalanego baranka i powiedzia anioowi: Nie omielibym si zoy ofiary caopalnej Bogu, gdyby swoim rozkazem nie udzieli mi przywileju skada ofiary. Anio odpowiedzia mu: Nie polecibym tobie zoy ofiary, gdybym nie zna woli Paskiej. Kiedy za Joachim skada ofiar Bogu, stao si, e anio wraz z woni ofiary jakby z dymem314 unis si do nieba.

Tb 12, 15; Sdz 13. Por. k 1, 35. Kontrast: wprawdzie Maryja jest zrodzona naturalnie przeciwko pogldom o cudownym narodzeniu Maryi protestowa Epifaniusz z Salaminy, PG 42, 709n., 747n. ale otrzyma nadzwyczajn godno. Maryja jako witynia Boa, por. Hieronim, List 107, 5; 23, 23. Por. ProtEwJk 4, 2, nota. 309 Por. Rdz 33, 10; Sdz 6, 17. 310 Por. Ap 19, 10; 22, 9. 311 Por. Benedykt, Regua 61, 10. 312 Por. Tb 12, 19. 313 Por. Sdz 13, 16. 314 Por. Sdz 13, 20.
307 308

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

299

4. Wtedy Joachim pad na twarz315 i tak pozosta od szstej godziny dnia a do wieczora. Kiedy za przybyli sudzy jego i najemnicy, nie wiedzc, co si stao, przerazili si; sdzili bowiem, e zamierza pozbawi si ycia, i zbliywszy si do niego, z trudem podnieli go z ziemi. Kiedy on opowiedzia im o tym, co zobaczy, oni peni zdumienia i podziwu zachcali go, aby bezzwocznie speni rozkaz anioa i rycho powrci do swojej maonki. I gdy Joachim zastanawia si, czy powinien wrci, ogarn go sen i powtrnie ukaza mu si we nie anio, ktrego widzia ju na jawie, i rzek do: Jestem anioem, ktrego Bg wyznaczy ci na stra. Bez obawy zejd z gr i wracaj do Anny, poniewa uczynki miosierdzia, ktre ty i twoja ona Anna spenialicie, zostay zaniesione przed oblicze Najwyszego316. Wam zosta dany taki potomek, jakiego od pocztku ani prorocy, ani wici nie mieli i nigdy mie nie bd. Joachim obudziwszy si zawoa pasterzy i opowiedzia im swj sen. Oni za oddali pokon Bogu i rzekli do: Bacz, aby nie obrazi anioa Paskiego. Wsta wic i ruszajmy, a idmy powoli pasc po drodze stada. 5. Kiedy trzydzieci dni ju wdrowali i byli blisko, ukaza si Annie podczas modlitwy anio Paski i rzek jej: Wyjd do bramy zwanej Zot317 i wybiegnij na spotkanie twego maonka, gdy dzi wrci on do ciebie. Ona za popiesznie podya ze suebnicami swymi i modlc si stana w pobliu owej bramy318. Kiedy tak dugo czekaa i znuya si wyczekiwaniem, podnoszc oczy zobaczya Joachima kroczcego wrd swoich stad. A podbiegajc rzucia mu si na szyj319 i dzikowaa Bogu mwic: Byam wdow, a oto ju nie jestem, byam niepodn, a oto ju poczam. I wielka rado ogarna wszystkich ssiadw i znajomych, cay kraj i ssiednie krainy cieszyy si z tej wieci320.

Por. Tb 12, 16. 22. Por. Tb 4, 7-11; Dz 10, 4. 317 Pierwsze wiadectwo popularnego pniej w ikonografii motywu Bramy Zotej. Anachronizmem jest jednak uwaa, e pasterz z trzodami mg wchodzi przez ozdobn bram wityni. 318 Por. Mt 6, 5. 319 Por. k 15, 20 (Itala). 320 Por. k 1, 58.
315 316

300

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

4.322 1. Po tym za wypeniwszy dziewi miesicy Anna porodzia crk i nadaa jej imi Maryja. Kiedy w trzecim roku odstawia ju crk od piersi, Joachim i Anna, jego ona, przybyli razem z ni do wityni Paskiej. Tam po zoeniu ofiar Panu przekazali Maryj, swoj creczk, do grona dziewic, ktre dniem i noc wielbiy Boga323. Skoro za Maryja znalaza si przed wityni Pask, wesza popiesznie po pitnastu stopniach324, nie spogldajc w ty, ani te, jak to dzieci zwyky czyni, nie szukajc rodzicw. Wprawio to wszystkich obecnych w zdumienie, a nawet sami kapani ze wityni byli peni podziwu. 5. 1. Wtedy Anna napeniona Duchem witym wobec wszystkich zawoaa: Pan, Bg zastpw, wspomnia na sowo swoje i nawiedzi325 lud swj witym swoim nawiedzeniem, aby ukorzy narody, ktre przeciwko nam powstay326, i nawrci ku sobie ich serca327. On wysucha proby nasze328 i oddali od nas szyderstwa nieprzyjaci naszych329. Niepodna staa si matk330 i sprawia rado331 i wesele w Izraelu. Oto teraz bd moga skada Panu ofiary i nie zabroni mi tego nieprzyjaciele moi. Pan bowiem odwrci332 ich ode mnie i da mi wieczn rado333. 6.334 1. Cay lud by natomiast peen podziwu dla Maryi. Chocia liczya ona zaledwie trzy lata, kroki jej byy ju tak pewne, sowa tak mdre, a modlitwa tak doskonaa, e mona byo j wzi za doros, a nie za dziecPodtytu z rkopisu oksfordzkiego. Por. ProtEwJk 5, 2; 7, 2n.; NarM 5; EwDzOrm III. Pikny opis Maryi jako wzoru mniszek zbudowany na podstawie wspczesnych autorowi tekstu traktatw o dziewictwie. 323 Jest to obraz klasztoru, do ktrego przyjmowano dzieci, chopcw i dziewczta (oblati et oblatae). Teoretycznie wolno byo przyjmowa dzieci od lat szeciu, ale przepisu tego nie przestrzegano. Nie wiadomo natomiast, by w klasztorach czasw merowiskich bya sprawowana laus perennis. 324 Nawizanie do 15 Psalmw Wejcia (Gradualnych): 120[119]-134[133]. Por. NarM 6, 2. Scena czsto przedstawiana w malarstwie. 325 Por. 1 Sm 2, 21. 326 Por. Jdt 8, 20; Ps 53[54], 5; 85[86], 14. 327 Por. k 1, 17; Syr 48, 10; Ml 4, 6 (= 3, 24). 328 Por. Ps 9, 8 (= 10, 17) i nastpne. 329 Por. Tb 8, 18. 330 Por. 1 Sm 2, 5. 331 Por. k 1, 14. 332 Por. So 3, 15. 333 Por. Iz 61, 7. 334 Por. ProtEwJk 8, 1; JzCie 3; NarM 7, 1.
321 322

O NARODZENIU MARYI I O JEJ POBYCIE W WITYNI321

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

301

ko. Modlia si tak dugo, jakby miaa ju trzydzieci lat; twarz jej lnia jak nieg i z trudem mona byo na ni patrze335. Pracowaa przy kdzieli i w tak modym wieku wykonywaa sprawnie wszystkie prace, ktre z trudem speniay starsze kobiety. 2. Przyja sobie tak regu ycia336, e od rana a do trzeciej godziny modlia si, od godziny trzeciej a do dziewitej zajmowaa si tkaniem. A od dziewitej ponownie wracaa do modlitwy a do momentu, kiedy ukazywa si jej anio Paski, z ktrego rk przyjmowaa posiek337. Tak coraz bardziej udoskonalaa si w oddawaniu chway Boej. Dla starszych dziewic bya Maryja wzorem w oddawaniu chway Bogu: ochotna w czuwaniach, biega w prawie Boym, uniona w pokorze, rozmiowana w Psalmach Dawidowych, wdziczna w mioci, skromna w czystoci, niedocigniona we wszelkiej cnocie338. Bya bowiem staa, nieporuszona, niezmienna, i kadego dnia zabiegaa o jeszcze wiksz doskonao. 3. Nikt nie widzia jej zagniewanej, ani zorzeczcej339. Kade jej sowo byo tak pene aski340, e Boga rozpoznawano na jej wargach. Zawsze trwaa na modlitwie lub rozwaaniu prawa Boego. Troszczya si o swoje towarzyszki, by nie zgrzeszyy ani nawet jednym sowem, ani te nie podnosiy gosu miejc si 341, by rwnych sobie nie zniewaay ani te nie pyszniy si wzgldem nich. Bezustannie chwalia Boga i, aby nawet przy pozdrowieniu nie przerywa wysawiania Boga gdy kto j pozdrowi odpowiadaa na pozdrowienie sowami: Bogu niech bd dziki342. Maryja posilaa si jedynie tym pokarmem, ktry otrzymywaa codziennie od anioa, a poywienie, ktre dawali jej kapani, rozdawaa ubogim. Czsto widziano j, jak rozmawiaa z anioami, ktrzy usugiwali jej z wielk serdecznoci. A jeli jaki chory dotkn si jej, natychmiast zdrw wraca do domu swego343.
Por. Wj 33, 20. 23; Mt 17, 2; 28, 3. Utwr powsta by moe w krgach monastycznych. Brak seksty, jak w porzdku zimowym Reguy w. Benedykta. Por. Regua 48. 337 Por. 1 Krl 19, 5-7. 338 Fragment przedstawia rymowany zestaw doskonaoci, czsty w literaturze monastycznej, ale bardzo trudny do oddania w przekadzie. 339 Por. Benedykt, Regua 4, 23. 340 Por. k 1, 28. 341 Por. Syr 21, 20; Benedykt, Regua 7, 59. J. M. Resnick, Risus monasticus, RBen 97(1987) 90-100. 342 Por. Regula Magistri 23, 2; 54, 5; Benedykt, Regua 66; Augustyn, In Ps 132, 6, CCL 40, 1930. 343 Por. Mk 5, 25-34, par. cud Jezusa przypisywany Maryi.
335 336

302

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

7.344 1. Kapan Abiatar345 zoy arcykapanom wielkie dary, aby mg zabra Maryj na on dla swego syna. Ona za sprzeciwia si im mwic: Nie jest to moliwe, bym poznaa ma albo m pozna mnie346. Arcykapani za i wszyscy jej krewni tumaczyli jej: Bg w dzieciach jest czczony i wielbiony jest w potomkach; tak zawsze byo w Izraelu. Odpowiadajc za Maryja rzeka: Przede wszystkim Bg uznawany jest i czczony w czystoci347. 2. Albowiem przed Ablem nie byo nikogo sprawiedliwego wrd ludzi. On przez swoj ofiar spodoba si Bogu i zosta okrutnie zabity przez tego, ktry nie by miy Panu348. Otrzyma jednak dwie korony: jedn za swj dar ofiarny, drug za swoj dziewiczo, poniewa nigdy nie zhabi ciaa swego. Take Eliasz w ciele zosta uniesiony do nieba349 , gdy zachowa dziewiczo ciaa. Przebywajc w wityni Boej ju w dziecistwie zrozumiaam, e mona by miym Bogu zachowujc dziewictwo. Dlatego postanowiam w swoim sercu, e nigdy nie poznam ma350. JZEF BIERZE MARYJ POD OPIEK. 8. 351 1. Kiedy Maryja miaa ju czternacie lat, faryzeusze znaleli pretekst, by ogosi, i wedle zwyczaju kobieta nie moe przebywa w wityni Paskiej352. Dlatego te wysano herolda do wszystkich pokole Izraela z rozkazem, by na trzeci dzie wszyscy przyszli do wityni Paskiej. Gdy za cay lud zgromadzi si, arcykapan Isachar353 wystpi i wszed na podwyszenie, aby przez wszystkich mg by syszany i widziany. Kiedy nastaa cisza, rzek: Suchajcie mnie, synowie Izraela, i zwacie na moje sowa. Od czasu zbudowania tej wiPor. NarM 7, 2. Rkopisy podaj rne imiona. Abiatar imi czste w ST , por. Mk 2, 26. 346 Rozwinicie teologiczne k 1, 34. 347 Por. 1 Kor 7, 32-40. Myl ta rozwinita jest w literaturze monastycznej, np. Hieronim, List 48[49] pierwsze rozdziay. 348 Por. Rdz 4, 1-9. Abel jako pierwszy sprawiedliwy np. Augustyn, De civitate Dei 18, 51; przykad dziewictwa Augustyn, C. Iulianum opus imperf. 6, 27, PL 45, 1575, anonim irlandzki (VII w.), PL 35, 2154, CCCM 47, 22. PsMt prawdopodobnie jako pierwszy przedstawia go jako przykad sprawiedliwoci a rwnoczenie dziewictwa. 349 Por. 2 Krl 2, 11n. Eliasz czsto przedstawiany jako przykad czystoci, np. Epifaniusz, Haer. 79, 5, GCS 37, 479n.; Hieronim, Epist. 22 (Ad Eustoch.), 21, PL 22, 408; Adversus Iovinianum, PL 23, 244; Kasjan, De institut. monast. 1, 2; Sozomen HE 1, 12. Zestaw tekstw o Eliaszu w: Le Sanit prophte Elie d'aprs les Pres de l'Eglise, Bellefontaine 1992. 350 Rozwinicie teologiczne k 1, 34. 351 Por. ProtEwJk 8, 2-9, 3; 10, 2; NarM 7n.; EwDzOrm IV; JzCie 4. 352 Por. Kp 15, 19-23. 353 W rkp. rwnie Abiatar, por. 7, 1; w ProtEwJk 8, 3 Zachariasz.
344 345

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

303

tyni przez Salomona przebyway w niej dziewice, crki krlw, prorokw oraz najwyszych kapanw i arcykapanw, cieszce si szacunkiem i podziwem. Jednak po dojciu do odpowiedniego wieku wychodziy za m, naladujc postpowanie swoich poprzedniczek i podobay si Bogu354. Tymczasem Maryja lubujc dziewictwo wynalaza nowy sposb przypodobania si Bogu 355. A zatem wydaje mi si, e powinnimy poradzi si Boga i pozna odpowied Bo, czyjej opiece naley j powierzy. 2. Sowa te podobay si caej synagodze. Kapani z dwunastu pokole Izraela pocignli losy, a los pad na pokolenie Judy. I kapan z tego pokolenia przemwi: Jutro niech przyjdzie kady, kto nie ma ony, i niech przyniesie z sob rdk356. Przyszed zatem wraz z modziecami i Jzef, cho starszy wiekiem, i przynis rdk357. A kiedy oddali swoje rdki najwyszemu arcykapanowi, ten zoy ofiar Bogu i zapyta Pana. Pan odpowiedzia mu: Z wszystkie rdki do witego witych, i tam niech one pozostan. I pole im, by nazajutrz wrcili do ciebie i odebrali swoje rdki. Z koca jednej z nich wzleci gobica i wzbije si w niebo358: kto bdzie trzyma ow rdk w rku, temu Maryja zostanie przekazana pod opiek. 3. Gdy za nastpnego dnia z samego rana zeszli si wszyscy, arcykapan po zoeniu ofiary kadzielnej wszed do witego witych i wzi rdki. I kiedy rozda je kademu, a z adnej nie wzleciaa gobica, arcykapan Abiatar ubra si w szat kapask z dwunastoma dzwoneczkami359 i wszedszy do witego witych wrzuci kadzido do ognia. W czasie modlitwy ukaza si anio mwic: Jest tu pominita przez ciebie maa

354 Dwa sposoby przedstawienia pobytu Maryi w wityni: ProtEwJk uwaa to za zupenie nadzwyczajne wydarzenie, a Maryja jest ywiona z rki anioa; tu natomiast autor uwaa oddanie modej dziewicy na wychowanie do wityni-klasztoru za rzecz zupenie normaln 355 Poniewa w ST spotykamy mczyzn, o ktrych onach nie ma wzmianki, pisarze monastyczni zrobili z nich prekursorw ycia monastycznego (Abel, Eliasz, Elizeusz, itd.). Natomiast ST nie wspomina o kobietach, ktre by wybray bezestwo. O lubie czystoci Maryi por. Grzegorz z Nyssy, In diem natalis Christi, PG 46, 1140n.; Augustyn, De sancta virginitate 4, CSEL 41, 238; Sermo 291, 5, PL 38, 1318n.; Beda, In Lc 1, CCL 120, 1960, 33; Hom. 1, 3, CCL 122, 1955, 17 i autorzy karoliscy. 356 Por. Lb 17, 16-28; Iz 11, 1n. 357 Podkrelenie pochodzenia z pokolenia Judy. O wieku Jzefa por. ProtEwJk 9, 2, objan. 358 Por. Mk 1, 9. Opis nawizuje do chrztu Chrystusa. 359 Jeden dzwonek dla kadego pokolenia, jednak w Pimie witym nie ma mowy o dzwoneczkach. Por. Wj 28, 33-35.

304

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

rdka, ktr razem z innymi pooye. Kiedy wemiesz j i oddasz wacicielowi, ukae si na niej znak, o ktrym ci mwiem. A bya to rdka Jzefa, ktry bdc starcem uwaa si za odrzuconego i nie szuka swojej rdki, aby przypadkiem nie musia przyj opieki nad Maryj. I kiedy pokornie sta na kocu, arcykapan Abiatar gono zawoa do niego mwic: Podejd i we swoj rdk, bo na ciebie czekamy. Jzef z obaw zbliy si, gdy najwyszy arcykapan wywoa go wielkim gosem. Kiedy wycign rk, by wzi swoj rdk, natychmiast z jej koca wyleciaa gobica bielsza od niegu i bardzo pikna360. Dugo krya pod sklepieniem wityni, a potem uleciaa do nieba. 4. Wtedy cay lud gratulowa starcowi mwic: Szczliwy jeste w swojej staroci, gdy Bg ciebie uzna za godnego przyjcia opieki nad Maryj. Kapani za rzekli mu: Przyjmij j, poniewa ty jeden z caego pokolenia Judy przez Boga zostae wybrany. Jzef za pocz baga361 i prosi niemiao zapytujc: Jestem stary i mam synw; dlaczego wic mnie powierzacie t dzieweczk, ktra ze wzgldu na wiek mogaby by moj wnuczk, a nawet jest modsza od moich wnuczek?362 Wtedy najwyszy arcykapan Abiatar rzek: Pamitaj, Jzefie, e Datan, Kore i Abiron zginli363, bo sprzeciwiali si woli Boej. Tak te i z tob si stanie, jeeli odmwisz spenienia tego, co Bg ci nakazuje. Jzef odpowiedzia: Nie sprzeciwiam si woli Boej, lecz dotd bd strzeg dzieweczki, a poznam, ktry z moich synw zgodnie z wol Bo moe wzi j za maonk. Tymczasem niech kilka dziewczt z jej otoczenia uda si wraz z ni, by razem przebywa. Arcykapan Abiatar odpowiedzia: Dostanie wprawdzie dziewczta dla towarzystwa, ale tylko do dnia, kiedy ty j pojmiesz; albowiem nikt inny nie moe z ni zawrze maestwa. 5. Wtedy Jzef przyj Maryj wraz z innymi picioma dziewcztami, ktre razem z ni miay przebywa w jego domu. Dziewczta te zway si: Rebeka, Sefora, Zuzanna, Abigea i Zahel364. Arcykapan da im jedwab, hiacynt, szkarat, bisior, purpur i len365. Cigny
360 Jest to nawizanie zarwno do opisu chrztu Chrystusa (por. Mk 1, 9, par.), jak i rdki Aarona (por. Lb 17, 16-28) i proroctwa Izajasza (por. Iz 17, 16-28). 361 Por. Tb 3, 1. 362 O synach Jzefa z pierwszego maestwa czsto wspominaj apokryfy , por. ProtEwJk 9, 2 nota. 363 Por. Lb 26, 9. 364 Te same imiona co w TransJzAr 5. Maryja w domu Jzefa prowadzi take ycie monastyczne. W 10, 1 odegraj one wan rol apologetyczn. 365 Materiay wspomniane w Wj 21, 31-36; 35, 25; 37, 6.

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

305

wic losy midzy sob, co ktra z nich ma robi. Maryi przypado w udziale wykonanie z purpury zasony do wityni Paskiej. Kiedy zabraa si do pracy, pozostae dziewczta rzeky do niej: Przypada ci praca nad purpur, chocia jeste najmodsza z nas. Mwic tak, jakby w artach, nazyway j krlow dziewic366. Kiedy tak sobie artoway, ukaza si anio Paski i rzek im: Sowa te nie s artem, lecz najprawdziwsz przepowiedni. Dziewczta przeraziy si obecnoci anioa i jego sw, i zaczy prosi Maryj, by im przebaczya i modlia si za nie. ZWIASTOWANIE. 9.367 1. Kiedy za nazajutrz Maryja udaa si do rda i napenia dzban wod, ukaza si jej anio Paski i rzek: Bogosawiona jeste, Maryjo, gdy przygotowaa w onie swoim mieszkanie dla Pana. Oto przyjdzie wiato z nieba 368, aby zamieszka w tobie, a przez ciebie rozbynie caemu wiatu. Trzeciego dnia, kiedy pracowaa nad purpur, rwnie przyszed do niej modzieniec o niezwykej piknoci. Maryja, widzc go, wielce si przerazia. On za rzek: Nie lkaj si, Maryjo, znalaza bowiem ask u Boga. Oto poczniesz w onie i porodzisz369 krla, ktry bdzie panowa nie tylko na ziemi, lecz i w niebie, i bdzie rzdzi na wieki wiekw370. POWRT JZEFA. 10.371 1. Gdy to si wydarzyo, Jzef pracowa przy budowie w nadmorskim miecie, Kafarnaum; by bowiem ciel. Przebywa tam przez dziewi miesicy372, a wrciwszy do domu zasta Maryj brzemienn. Przejty i strapiony zawoa: Panie, Panie, przyjmij ducha mego, poniewa lepiej jest dla mnie umrze ni y373. Dziewczta towarzyszce Maryi374 rzeky do niego: My wiemy, e aden mczyzna nie zbliy si do niej. Wiemy te, e zachowaa ona czysto i nienaruszon

Regina virginum prawdopodobnie najstarsze uycie terminu. Por. ProtEwJk 11; NarM 9; EwDzOrm V; EwGruz 1. Wystpujce tu dwie sceny zwiastowania byy rwnie popularne w staroytnoci chrzecijaskiej, co potwierdzaj zabytki archeologiczne. By jednak do dwch doda wit liczb, autor dorzuca trzy dni pomidzy obydwoma zwiastowaniami. 368 Por. Dz 22, 6. 369 Por. k 1, 28-33. 30; Sdz 13, 3. 7. 370 Por. Tb 9, 11; Ps 9, 37. 371 Por. ProtEwJk 13, 1; NarM 10; EwGruz 5. 372 Troska autora, by uchroni Maryj przed jakimkolwiek podejrzeniem. 373 Por. Tb 3, 6; Jon 4, 3. 374 W stosunku do opisu z ProtEwJk pojawiaj si nowe postacie potwierdzajce dziewiczo Maryi dziewczta, jej towarzyszki, ktre powiadczaj jej niewinno.
366 367

306

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

dziewiczo, ktrej stale strzega. Zawsze bya w Bogu, zawsze trwaa na modlitwie. Codziennie rozmawia z ni anio Paski, codziennie z jego rk przyjmowaa pokarm375. Czy wic jest to moliwe, aby dopucia si jakiego grzechu? Jeeli chcesz, abymy wyjawiy ci nasze zdanie, to staa si ona brzemienn jedynie za spraw anioa Boego. 2. Jzef rzek: Dlaczego zwodzicie mnie, bym uwierzy, i za spraw anioa Boego staa si ona brzemienn? By moe kto przybra posta anioa i zwid j376. A mwic to paka i woa: Jak teraz wejd do wityni Boej? Jak poka si kapanom Boym? Co mam robi? Mwic to postanowi ukry si i opuci Maryj377. 11.378 1. Kiedy pewnej nocy zamierza opuci j i zamieszka w nieznanym miejscu, ukaza mu si we nie anio Paski mwic: Jzefie, synu Dawida, nie lkaj si przyj Maryi, maonki twojej, poniewa to, co si w niej poczo, z Ducha witego jest. Ona porodzi syna, ktry nazwany zostanie imieniem Jezus. On bowiem zbawi lud swj od grzechw jego379 . Jzef za powstajc ze snu podzikowa Bogu i rozmawiajc z Maryj o dziewcztach, ktre byy razem z ni, opowiedzia jej swoje widzenie. I uzna swj bd wzgldem Maryi, i powiedzia: Zgrzeszyem, gdy miaem ciebie w podejrzeniu. PRBA WODY380. 12.381 1. Rozesza si pogoska o tym, e Maryja jest brzemienna. Suba wityni pochwyciwszy Jzefa zaprowadzia go do arcykapana, ktry wraz z kapanami karci go mwic: Dlaczego naduye zaufania w maestwie wobec tak szlachetnej dziewicy, ktr anio Boy jak gobk w wityni ywi382, a ktra nigdy nie chciaa widzie ma i ktra posiadaa tak doskona znajomo prawa Boego? Gdyby jej nie zniewoli, do dzi byaby dziewic. Jzef za zaklina si i przysiga, e nigdy jej nie tkn. Na to arcykapan Abiatar rzek: Na Boga ywe-

Por. 6, 3; 12, 1n. Por. ProtEwJk 13, 2. 377 Por. Mt 1, 19. 21 (Itala). 378 Por. ProtEwJk 14; NarM 10; JzCie 5n.; EwDzOrm VI; EwGruz 5. 379 Mt 1, 20n. 380 Opis tu zawarty przypomina bardziej zachodnie ordalia ni opis z Lb 5, 11-31, wedle ktrego wydarzenie opowiada ProtEwJk, jak zauwaa w swoim komentarzu J. Gijsel. 381 Por. ProtEwJk 15n.; EwDzOrm VII; EwGruz 7. 382 Por. 6, 3; 10, 1; 12, 1.
375 376

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

307

go!383 Jeeli podam ci do picia wod Pask, to z pewnoci grzech twj wyjdzie na jaw. 2. Wtedy zebra si wielki tum, ktrego nie mona byo zliczy. I przyprowadzono Maryj do wityni Paskiej. Kapani, rodzice i jej krewni z paczem mwili do niej: Ty, ktra jak gobka przebywaa w wityni Boej i z rki anioa przyjmowaa pokarm384, wyznaj kapanom twj grzech. Wezwano te Jzefa do otarza i dano mu do picia wod, ktrej jeli kto kamic skosztowa i siedmiokrotnie obszed otarz, to Bg pewnym znakiem na twarzy powiadczy jego kamstwo. Kiedy jednak Jzef ze spokojem napi si wody i obszed otarz, adne znami grzechu nie pojawio si na jego obliczu. Wtedy wszyscy kapani, sudzy i lud uczcili niewinno jego mwic: Szczliwy jeste, bo nie ma w tobie adnej winy. 3. A zawoawszy Maryj rzekli do: A ty co masz na swoje usprawiedliwienie? Czy mgby jeszcze ukaza si na tobie inny znak ni to, e jeste brzemienna? Poniewa Jzef jest niewinny, damy wic od ciebie, aby wyznaa imi tego, ktry ci uwid. Lepiej jest bowiem, eby sama si przyznaa, ni eby gniew Paski okaza si na oczach ludu przez jaki znak na twoim obliczu. Wtedy Maryja spokojnie, lecz stanowczo powiedziaa: Jeeli jest we mnie jaka zmaza lub grzech, albo te ogarna mnie jaka podliwo lub nieczysto, niechaj Pan napitnuje mnie na oczach caego ludu, abym dla wszystkich bya przykadem ukarania. I ufnie przystpia do otarza Paskiego, napia si wody i siedem razy obesza otarz, a adna wina na niej si nie ujawnia. 4. Wszystek lud widzc jej brzemienno dziwi si. I powstay wrd ludu rne sprzeczne opinie. Jedni bronili jej witoci, inni za oskarali j o nieprawo. Wtedy Maryja, wyczuwajc podejrzliwo ludu i posdzenie o grzech, wobec wszystkich gono zawoaa: Na Boga ywego, Pana zastpw, przed ktrym stoj! Przysigam, e nigdy nie znaam ma i nie bd zna, poniewa w dziecistwie tak postanowiam. lubowaam bowiem Bogu, ktry mnie stworzy, e zachowam czysto, i mam nadziej, e tylko dla Niego yj, i jak dugo y bd, pozostan czysta. 5. Wtedy wszyscy zaczli caowa j, proszc, by wybaczya im niecne podejrzenia. Cay lud, kapani i wszystkie dziewice z wielk radoci odprowadzili Maryj a do jej domu woajc: Niech

383 384

Por. Sdz 8, 19; i dalsze. Por. 6, 3; 10, 1; 12, 2.

308

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

bdzie bogosawione imi Paskie. On bowiem okaza swoj wito caemu ludowi Izraela 385. DZIEJE JEZUSA386. BOE NARODZENIE. 13.387 1. Po pewnym czasie na podstawie edyktu cesarza Augusta ogoszono, aby kady zgosi si w swojej ojczynie dla wpisania si na list. Spis ten sporzdzi Cyrynus, namiestnik Syrii. Tak wic Jzef wraz z Maryj zmuszony by uda si do Betlejem, poniewa stamtd pochodzi, a Maryja bya z pokolenia Judy, z domu i ojczyzny Dawida388. Kiedy tak Jzef i Maryja wdrowali drog wiodc do Betlejem, Maryja rzeka do Jzefa: Widz przed sob dwa narody389: jeden paczcy, a drugi cieszcy si. Na to odpowiedzia Jzef: Sied i dobrze trzymaj si osa, a nie mw zbdnych sw390. Wtedy ukaza si im chopiec ubrany we wspaniae szaty i rzek Jzefowi: Dlaczego uznae za zbdne sowa o dwch narodach, o ktrych mwia ci Maryja? Ona widziaa bowiem nard ydowski paczcy, poniewa odszed on od Boga, a nard pogaski cieszcy si, gdy przyszed do Pana391 i sta si Mu bliski zgodnie z obietnic dan ojcom naszym: Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Nadszed bowiem czas, e z potomstwa Abrahama spynie bogosawiestwo dla wszystkich narodw392. 2. Gdy anio to oznajmi, rozkaza zatrzyma zwierz juczne nadszed bowiem czas rozwizania i poleci, by Maryja zsiada ze zwierzcia i wesza do podziemnej jaskini, w ktrej nigdy nie byo wiata, lecz panowaa wieczna ciemno, gdy nie dochodzio tam wiato dnia. Kiedy Maryja wesza do rodka, grot oblaa jasno, jak gdyby zawiecio w niej soce393. Boskie wiato tak rozja-

Por. Mt 21, 9; Tb 3, 23. Antyfona na Niedziel Palmow. Podtytu z rkopisu oksfordzkiego. 387 Por. ProtEwJk 17-20; EwDzArab 2-4; JzCie 7; EwDzOrm VIII-X; EwGruz 8. 12. 388 Kolejne podkrelenie pochodzenia dawidowego Maryi. 389 Por. Rdz 25, 23; k 2, 34. 390 Nawizanie do regu monastycznych, ktre omawiaj czsto problem sermo otiosus. 391 Por. Hbr 7, 25. 392 Por. Rdz 12, 3; 18, 18; 22, 18; 26, 4; Dz 3, 25; Ga 3, 8. EwGruz 12 podaje inne wyjanienie. 393 Narodzenie Jezusa w jaskini powiadcza w. Justyn oraz ProtEwJk 18, 10, objan. oraz uwagi w ANT 199; tu na dodatek powiadczona jest grota wietlista, element typowy dla kultu judeochrzecijan, por. E. Testa, Le grotte dei misteri, Liber annuus 14(19631964) 65-144; Euzebiusz z Cezarei, De vita Constantini 1, 43, PG 20, 958. Brak blu i wielkie wiato charakteryzuj narodziny patriarchw w literaturze ydowskiej (por. art. C. Perrot, w bibliografii oglnej do Ewangelii dziecistwa).
386

385

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

309

niao grot, jakby to bya szsta godzina dnia. I jak dugo Maryja tam przebywaa, czy w nocy, czy we dnie, wiato owa zawsze wiecia. I tu porodzia Syna, ktrego, gdy si rodzi, otoczyli anioowie, a gdy si narodzi i stan na swych nogach394, natychmiast zaczli Go wielbi mwic: Chwaa na wysokoci Bogu, a na ziemi pokj ludziom dobrej woli395. POONE ZAHEL I SALOME. 3. A kiedy Jzef spostrzeg, e Maryja ju porodzia dziecitko, rzek do niej: Przyprowadziem tobie poon Zahel 396, ktra stoi przed grot i z powodu owego przedziwnego blasku obawia si wej do rodka. Maryja za syszc to rozemiaa si. Jzef powiedzia do niej: Nie miej si. Bd rozsdna, aby przypadkiem nie potrzebowaa jej pomocy lekarskiej. Wtedy Maryja kazaa jej przyj do siebie. A kiedy Maryja pozwolia si zbada, poona na cay gos wykrzykna: Panie potny, zmiuj si! Nigdy dotd nie syszano, ani nikomu na myl nie przyszo, eby piersi byy pene mleka i eby narodzony chopiec nie naruszy dziewictwa swej matki. adnego upywu krwi nie byo przy poogu, aden bl nie pojawi si u rodzcej397. Dziewica pocza, dziewica porodzia, dziewica nadal pozostaa398. 4. Inna poona, imieniem Salome, syszc te sowa, powiedziaa: Nie uwierz w to, co sysz, jeli si sama nie przekonam399. A kiedy Salome zbliya si do Maryi, rzeka do niej: Pozwl mi, abym zbadaa ciebie i abym przekonaa si, czy prawd mwi Zahel. Maryja pozwolia jej na to i gdy ona zaraz wycigna swoj rk, uscha jej rka, i zacza z blu gwatownie paka i woa: Panie,
394

Por. 2 Krl 13, 21 oznak cudu jest to, e stan na nogi jak w ywotach sawnych

ludzi.
395 k 2, 14. Jednak to pojawienie si aniow ma w Ewangelii miejsce przy objawieniu si pasterzom. 396 To samo imi w 8, 5. 397 Brak blu w czasie porodu: WniebIz 11, 14; Ody Salomona 19, 7; ZapB 4, 61, ale rwnie J. Flawiusz, Antiquitates 11, 11, 4 (matka Mojesza). TransR 11 mwi natomiast o zrodzeniu w blach. Krew bya znakiem nieczystoci (Kp 12, 2). Por. take Tertulian, De carne Christi 4 i 23, CCL 2, 878. 914. 398 Por. okrelenie dziewictwa Maryi Synodu Lateraneskiego 649: ante partum, in partu, post partum, Denz 502(503) i Synodu Toledaskiego XVI, 693: Virgo concepit, virgo peperit, et post par tum incorruptelae pudorem sine interceptione obtinuit, Denz. 571, wystpujce u Zenona z Werony, VIII, 2, CCL 22, 129; Augustyna, Sermo 51, 11, PL. 38, 343, por. EwDzac. 399 Epizod zbudowany na scenie z udziaem niewiernego Tomasza (J 20, 24-29) i jest przykadem teologii narracyjnej potwierdzenie dziewictwa in partu wobec tez Helwidiusza (IV w.) i Ratramnusa z Corbie (IX w.). Hieronim zalicza mwienie o poonej do deliramenta apocryphorum (C. Helvidium 8).

310

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Ty wiesz, e zawsze baam si Ciebie i wszystkich ubogich leczyam bez pobierania zapaty. Od wdowy i sieroty nic nie braam, a potrzebujcego nigdy bez wsparcia nie odesaam. A oto przez moj niewiar staam si nieszczliwa, gdy odwayam si bada Twoj dziewic, ktra porodzia wiato i po tym porodzie pozostaa dziewic. 5. Kiedy to powiedziaa, ukaza si przed ni jaki modzieniec wspaniay i rzek jej: Podejd do Dziecitka i oddaj Mu pokon. Dotknij Je twoj rk, a Ono uzdrowi ci, poniewa jest zbawieniem wiata i wszystkich Jemu ufajcych. Salome natychmiast zbliya si do Dziecitka i oddajc Mu pokon dotkna rbka pieluszek400, w ktre Dziecitko byo owinite, a wnet rka jej staa si zdrowa. Wyszedszy za na zewntrz zacza woa i opowiada o cudownych rzeczach, ktre widziaa, i o tym, co j spotkao, i jak zostaa uzdrowiona. Sowom jej wielu uwierzyo. PASTERZE. GWIAZDA. STAJNIA. 6. Rwnie pasterze owiec mwili, i o pnocy wiedzieli aniow, ktrzy piewali hymn i wychwalali Boga. Anioowie oznajmili im, e narodzi si Zbawiciel ludzi, Chrystus Pan, przez ktrego przyjdzie zbawienie Izraela401. 7. A od wieczora a do rana wiecia gwiazda o wielkoci dotd nie spotykanej. Owa gwiazda zwiastowaa narodzenie Chrystusa, ktry wypeni obietnice nie tylko wobec Izraela, lecz take wobec wszystkich narodw. 14.402 1. Trzeciego za dnia po narodzeniu Pana Maryja wysza z jaskini i udaa si do stajni. Tam zoya Dziecitko w obie403, a w i osio przyklkajc oddali Mu pokon. I wypenio si to, co zostao powiedziane przez proroka Izajasza: Pozna w Pana swego i osio b Pana swego404. Zwierzta otoczyy Dziecitko i wielbiy Je nieustannie. Wtedy wypeniy si sowa proroka Habakuka: Objawisz si w porodku zwierzt405. I pozostali tu Jzef i Maryja wraz z Dziecitkiem przez trzy dni.

Por. Mk 6, 56, Mt 9, 20. Por. k 2, 8-20. 402 Por. ProtEwJk 18, 1; 22, 1. 403 Por. k 2, 7. 404 Iz 1, 3. 405 Por. Ha 3, 2 (Itala). W i osio por. Hieronim, Epist. 108 (Epitaphium S. Paulae), 10, PL 22, 884; J. Ziegler, Ochs und Esel an der Krippe , MnchnTheolZt 3(1952) 385-402.
400 401

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

311

15.406 1. Szstego dnia Jzef uda si do Betlejem, gdzie spdzi sidmy dzie407. smego za dnia przynis Dziecitko do wityni Paskiej. Kiedy Dziecitko zostao obrzezane, zoyli w ofierze za Nie par synogarlic i dwa mode gobki408. 2. W wityni za by m Boy, prorok, i czowiek sprawiedliwy, imieniem Symeon, ktry liczy sto dwanacie lat. Otrzyma on zapowied od Boga, e nie umrze, zanim nie zobaczy Chrystusa, Syna Boego w ciele. Kiedy wic ujrza Dziecitko, zawoa gosem wielkim mwic: Bg nawiedzi lud swj i wypeni obietnic swoj. I spiesznie odda pokon Dziecitku. A biorc Je na rce wielbi Je, caowa stopy Jego, i mwi: Teraz uwalniasz sug Twego w pokoju, Panie, wedug Twego sowa, bo oczy moje oglday zbawienie Twoje, ktre zgotowae wobec wszystkich narodw: wiato objawienia dla pogan i chwa ludu Twego Izraela409. 3 Bya te w wityni Paskiej Anna, crka Fanuela, ktra z mem swym ya lat siedem od paniestwa swego. A przez osiemdziesit cztery ju lata bya wdow. Nigdy nie opuszczaa wityni Paskiej, oddajc si postom i modlitwom. I ona zbliya si i oddaa pokon Dziecitku mwic, ze w Nim jest zbawienie wiata410 . PRZYBYCIE MAGW. 16.411 1. Po upywie dwch lat 412 przybyli do Jerozolimy Mdrcy413 ze Wschodu, przynoszc wielkie dary. I wypytywali usilnie Judejczykw: Gdzie jest krl, ktry si nam narodzi? Widzielimy bowiem gwiazd jego na Wschodzie i przybylimy pokoni si Jemu. Ta wie dotara do krla Heroda i tak go zaniepokoia, e wezwa uczonych w Pimie, faryzeuszy i nauczycieli ludu, aby od nich dowiedzie si, gdzie prorocy zapowiedzieli narodzenie Chrystusa. Oni za odpowiedzieli: W Betlejem. Tak bowiem jest napisane: I ty Betlejem, ziemio judzka, adn miar nie jeste najgorsza midzy ksitami judzkimi, albowiem z ciebie wyjdzie Wdz, ktry bdzie rzdzi ludem moim izraelskim 414.
OFIAROWANIE W WITYNI. EwDzArab 5n.; EwJArab 12; EwDzOrm 12. Prba poczenia rnych opowiada o grocie, o stajni i o Betlejem: Maryja przebywa trzy dni w grocie i trzy dni w stajni i w kocu udaje si do Betlejem. Wg autora obrzezanie ma miejsce w wityni, a nie w domu. 408 Por. k 2, 21-24. 409 Por. k 2, 25-35. 410 Por. k 2, 36-38. 411 Por. ProtEwJk 21; EwDzArab 7n.; EwDzOrm XI; EwGruz 10n.; EwHbr 51. 412 O Magach por. r. IV s. 342. 413 Por. Mt 2, 1-12. Dopiero Tertulian wie, e to krlowie, por. Adversus Marcionem 3, 13, PSP 58, 120. 414 Mi 5, 1.
406 407

312

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Wtedy Herod wezwa Mdrcw do siebie i dokadnie wypytywa ich o czas ukazania si gwiazdy. I wysa ich do Betlejem mwic: Idcie i wywiadujcie si pilnie o Dziecitko. A kiedy Je znajdziecie, oznajmijcie mi, abym i ja uda si tam i pokoni si Jemu. 2. Gdy byli w drodze, ukazaa si im gwiazda i jakby prowadzia ich podajc przed nimi, a dosza do miejsca, gdzie byo Dziecitko. Zobaczywszy za gwiazd uradowali si bardzo, a wszedszy w dom, znaleli Dzieci Jezus, siedzce na kolanach swej matki. Wtedy otworzyli swoje skarby i obdarowali Maryj i Jzefa wielkimi podarunkami. Dziecitku za kady z nich zoy w ofierze zot monet. [Nastpnie] jeden z nich zoy zoto, drugi kadzido, trzeci za mirr415. Kiedy chcieli wraca do Heroda, zostali we nie ostrzeeni przed tym, co obmyla Herod. Peni radoci oddali wic pokon Dziecitku i inn drog powrcili do swojej krainy. RZE NIEWINITEK. 17.416 1. Krl Herod widz c, e go M drcy oszukali, rozgniewa si bardzo. A pragnc ich pochwyci, wysa swoich ludzi na wszystkie drogi. Kiedy ci nie odnaleli ich, posa do Betlejem. Rozkaza te pozabija tam wszystkie dzieci poniej dwch lat, zgodnie z czasem, o ktrym dowiedzia si od Mdrcw. 2. Na dzie przed tymi wydarzeniami Jzef zosta we nie ostrzeony przez anioa Paskiego, ktry mu powiedzia: We Maryj i Dziecitko i przez pustyni udaj si do Egiptu417. JEZUS I DZIKIE ZWIERZTA418. 18.419 1. Kiedy przybyli do pewnej jaskini i chcieli w niej odpocz, Maryja zesza z osioka i siada, trzymajc na kolanach Jezusa. Bya tam Maryja, a z ni rwnie trzech chopcw [sug] i jedna dziewczyna420, ktrzy towarzyszyli im w drodze. Nagle z groty wyszo wiele smokw, na ktrych widok dzieci zaczy krzycze ze strachu. Wtedy Pan, ktry nie skoczy jeszcze dwu lat421, zsunwszy si z kolan matki, stan przed smokami, one za odday Mu hod i odeszy. I wtedy spenio si to, co zostao powiedziane przez proroka psalmist: Chwalcie
Autor zna ju liczb trzech Magw, ale nie podaje ich imion. Por. ProtEwJk 12; EwDzArab 9; EwDzOrm XV, 1. 417 Por. Mt 2, 13-18. 418 Typowy przykad egzegezy apokryficznej: w szeregu obrazw autor pokazuje, jak na Jezusie wypeniaj si proroctwa o czasach mesjaskich, w ktrych zostanie przywrcona harmonia wiata taka, jaka panowaa w raju. 419 Por. JzCie 8. 420 Identyfikowan z Salome, por. JzCie 8, 1. 421 Sprzeczne z 16, 1.
415 416

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

313

Pana z ziemi, smoki i wszystkie gbiny morskie422 . 2. Sam za may Jezus szed z nimi423, aby nikomu nie szkodziy. Lecz Maryja i Jzef mwili midzy sob: Lepiej byoby dla nas, eby te smoki nas zabiy, ni Dziecitko zraniy. Jezus za rzek do nich: Nie mylcie, e jestem dzieckiem; ja bowiem zawsze byem mem dorosym. Trzeba wic, aby wszystkie dzikie zwierzta zagodniay wobec mnie424. 19. 1. Podobnie lwy i lamparty z czci paday przed Jezusem i towarzyszyy Mu na pustyni. Dokdkolwiek Maryja i Jzef udali si, poprzedzay ich wskazujc drog. Swoj ulego okazyway pochyleniem gowy, a gotowo usugiwania zaznaczay merdaniem ogonem425. Kiedy Maryja pierwszego dnia zobaczya wok siebie lwy, lamparty i rne gatunki dzikich zwierzt, bardzo si zlka. Dzieci Jezus za z umiechem spogldajc na ni powiedziao: Nie bj si, matko, podaj bowiem one z nami nie dla zguby, lecz dla posugi twojej. Sowa te usuny boja z ich serc. 2. Lwy za kroczyy razem z nimi wraz z woami, osami i bydltami jucznymi, ktre niosy potrzebne im rzeczy, i nikogo nie atakoway, cho razem przebyway. agodne byy wrd owiec i baranw, ktre Jzef i Maryja zabrali z Judei i mieli ze sob. Te za szy pord wilkw i nie poszyy si426. Nikt si nikogo nie ba, nikomu te nie dziaa si krzywda. Wtedy wypenio si to, co Izajasz powiedzia: Wilki z baranami pa si bd, lew i w razem je bd plewy427. Byy bowiem dwa woy, ktrym lwy wskazyway drog Pana naszego, Jezusa Chrystusa; one razem cigny wz z potrzebnymi rzeczami. JAK PALMA SKONIA SI DO STP MARYI428. 20.429 1. Po trzech dniach takiego podrowania Maryja poczua zmczenie od nadmiernego aru

Ps 148, 7. Por. Iz 11, 6. Jezus jest pord zwierzt jak Adam w raju. 424 Por. Mk 1, 13. 425 Por. Tb 11, 9. 426 Por. Iz 11, 6. 427 Por. Iz 65, 25. 428 Podtytu z rkopisu oksfordzkiego. Jeli w poprzednim rozdziale pokazano, e Pan Jezus jest panem wiata zwierzcego, o tyle tu autor przedstawia go jako pana wiata rolinnego i przyrody nieoywionej (rdo). Rozdzia ten przynosi nam may traktat o symbolice palmy. O palmie por. TransR 2nn., gdzie przedstawiona jest jako drzewo ycia, co jest kolejnym nawizaniem do symboliki Ksigi Rodzaju. Do tego epizodu nawizuje Koran 19, 2326, 366, por. r. II s. 170. 429 R. 20 i 21, por. Liber requiei 5-9.
422 423

314

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

na pustyni. Widzc palm430 powiedziaa do Jzefa: Odpoczn nieco pod jej cieniem. Jzef z popiechem zawiz j pod palm i pomg zej z osa. Kiedy Maryja spocza pod drzewem przygldajc si liciom palmy, dostrzega wiele owocw i powiedziaa do Jzefa: Chciaabym, jeli to moliwe, pokosztowa owocw tej palmy. A Jzef rzek do niej: Dziwi mnie, e tak mwisz. Widzisz przecie, jak wysoka jest ta palma, a pragniesz je jej owoce. Ja za martwi si brakiem wody, bo nasze bukaki s puste i nie mamy czym ugasi pragnienia, ani my, ani nasze zwierzta. 2. Wtedy dziecitko Jezus spoczywajc na onie swej matki, dziewicy, zawoao do palmy: Pochyl si, drzewo, posil swoimi owocami moj matk. I na te sowa natychmiast palma nachylia swj wierzchoek a do stp Maryi, i zebrano z niej owoce, ktrymi wszyscy si posilili. Kiedy ju wszystkie owoce palmy zostay zebrane, pozostaa ona pochylona oczekujc rozkazu powstania od Tego, na ktrego rozkaz si pochylia. Wtedy Jezus rzek do: Powsta, palmo, wzmocnij si i podziel los moich drzew, ktre s w ogrodzie Ojca mego. Odkryj za u swych korzeni rdo, ktre ukryte jest w ziemi. Niech z niego popyn wody dla ugaszenia naszego pragnienia. I natychmiast podniosa si palma, z jej korzeni zaczy wypywa rda wd przezroczystych, zimnych i sodkich. Widzc te rdeka Jzef i Maryja ucieszyli si wielce i ugasili pragnienie wraz z pozostaymi ludmi i zwierztami i zoyli dziki Bogu. 21. 1. Nastpnego za dnia udali si w dalsz drog. Kiedy opuszczali to miejsce, Jezus zwracajc si do palmy rzek: Taki przywilej daj ci, palmo, e jedn z twoich gazek wezm anioowie moi i posadz w ogrodzie Ojca mego. Udzielam tobie takiego bogosawiestwa, e o wszystkich, ktrzy w jakiej walce zwyci, bdzie si mwi: Zdobylicie palm zwycistwa. Gdy On to mwi, ukaza si anio Paski i stojc przed palm wzi jedn z jej gazek i trzymajc j w rku ulecia do nieba. Widzc to wszyscy upadli na oblicza swoje i tak pozostali niczym martwi431. Wtedy Jezus rzek do nich: Dlaczego strach ogarn wasze serca? Czy nie wiecie, e ta palma, ktr poleciem przenie, bdzie przygotowana w miejscu szczliwoci dla wszystkich witych, jak bya przygotowana na tej pustyni dla was?
Palma ma bardzo bogat symbolik: zwizek z rajem, znak zwycistwa, przed uniciem Anio wrcza Maryi palm. W koldzie angielskiej palma przemienia si w wini, por. Zowczak 267. 431 Por. Mt 28, 4.
430

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

315

JAK JEZUS SKRCI ETAPY 432. 22. 1. Jzef rzek do Jezusa: Panie, bar-

dzo dokucza nam upa. Jeeli si Tobie podoba, pjdziemy nad brzegiem morza; przechodzc bowiem przez miasta nadmorskie bdziemy mogli nieco odpocz. Jezus mu odpowiedzia: Nie obawiaj si o to, Jzefie! Tak skrc wam drog, e w cigu jednego dnia przejdziecie tyle, ile mona przej w cigu trzydziestu dni 433. Gdy to powiedzia, oto przed ich oczyma ukazay si wzgrza i rwniny Egiptu. 2. Szczliwi i uradowani dotarli do granic miasta zwanego Sohennen434, do ktrego weszli. A poniewa nie znali nikogo, kto mgby ich przyj w gocin, wstpili do wityni, zwanej kapitolem tego miasta egipskiego. W wityni tej stao trzysta szedziesit pi posgw bstw, ktrym codziennie w obrzdach bawochwalczych oddawano cze bosk. JAK ZARZDCA EGIPTU ODDA CZE DZIECITKU JEZUS435. 23.436 1. Gdy Maryja wesza z Dziecitkiem do wityni, stao si tak, i wszystkie posgi pady na ziemi; wszystkie leay z doszcztnie rozbitymi i strzaskanymi obliczami, by jawnie okazaa si ich nico 437. Wtedy wypenio si to, co powiedzia prorok: Oto Pan przyjdzie na lekkim koniu i wkroczy do Egiptu, a porusz si przed Jego obliczem wszystkie dziea rk Egipcjan438. 24.439 1. Skoro doniesiono o tym Afrodyzjuszowi 440, zarzdcy tego miasta, przyby on do wityni z caym swoim wojskiem,
Podtytu z rkopisu oksfordzkiego. Por. J 6, 21; Dz 8, 39. Cud czsto spotykany w apokryfach, np. EwDzArab 10; Trans Apostoowie przybywaj do Maryi z dalekich krajw na chmurach. 434 Miasto nieznane w Egipcie. W niektrych rkopisach: Hermopolis, ktr to wersj potwierdza Sozomen, HE 5, 21, oraz niektrzy pisarze kocielni od niego zaleni, np. Kasjodor. 435 Podtytu z rkopisu oksfordzkiego. 436 Por. EwDzArab 10; EwDzOrm 15, 16; 16, 4; 17, 1. 437 Typowy przykad obrazowej egzegezy: gdy Bg wkracza do Egiptu, Zadr przed Nim boki egipskie (Iz 19, 1) oraz wszystkie jego posgi strzaskane na ziemi (Iz 21, 9): to drugie zdanie jednak odnosi si do Babilonu i wie t przynosz jedcy. Upadek bogw podobny do upadku Dagona, 1 Sm 5, 1-5. 13; por. take Pwt 7, 5; 2 Krn 34, 4-7; DzJ 42; EwDzArab 10; Logia arabskie 18, PO 13, 3, 360. Tabar 99 mwi o potrzaskaniu posgw, ale w chwili narodzenia Chrystusa. Czy te opisy nie maj zwizku z burzeniem wity pogaskich przez chrzecijan w IV i w V w.? 438 Por. Iz 19, 1. 439 Por. EwDzArab 10. 440 Rne formy mienia w rkps, np. Frondosius. Imi znane z powieci chrzecijaskiej Spotkanie na dworze Sassanidw majce za temat sprawy religijne (TU n. s. 4, 2), por. R. Aigrain, DHGE 2, 945n. Czy te dwie postaci jednak maj z sob co wsplnego? Scena z Afrodyzjuszem przedstawiona jest na mozaikach z S. Maria Maggiore z poowy V w.
432 433

316

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wszystkimi swoimi przyjacimi i towarzyszami. Kapani za wityni spodziewali si, e ukarze on tych, ktrzy stali si przyczyn zniszczenia ich bogw. w za, wkroczywszy do wityni, przekona si, e prawd jest to, o czym sysza. Natychmiast podszed do Maryi, a Dziecitku, ktre trzymaa na rkach, pokoni si jako Panu. Oddawszy za Jemu cze przemwi do caego swego wojska i do wszystkich swoich przyjaci mwic: Jeliby On nie by Panem tych wszystkich bogw, to oni bynajmniej nie padliby na oblicza swoje przed Nim, ani nie leeliby powaleni przed Nim, powiadczajc, e On jest ich Panem. Jeeli my wszyscy przezornie nie uczynimy tak, jak bogowie nasi uczynili, moemy wzbudzi Jego gniew i wszyscy zginiemy, jak to przydarzyo si Faraonowi, krlowi Egipcjan, ktry panowa w tych dniach, kiedy Bg dokona wielkich cudw441 w Egipcie i wyprowadzi z niewoli swj lud potn rk 442.

Por. Ps 135[136], 4. Por. Wj 13, 3. Utwr koczy si nagle. W wydaniu Tischendorfa mamy tu teksty z EwTmDz.
441 442

317

3. Ksiga o narodzeniu Zbawiciela, i o Maryi, i o poonej (KsNarZb)


(przekad ks. Kazimierz Obrycki, ks. Marek Starowieyski, opracowanie ks. Marek Starowieyski)

W 1927 zasuony dla bada nad apokryfami uczony angielski M. R. James wyda nieznan dotd, odkryt przez siebie Ewangeli dziecistwa w dwch wersjach od siebie niezalenych, to jest nie wywodzcych si od siebie, w rkopisach Arundel 404 i Hereford (Biblioteka kapitulna O. 3. IX), podkrelajc pierwszestwo pierwszej. Obydwie wersje s jednak na tyle sobie bliskie, e mona przy ich pomocy uzupenia braki w tekstach. Utwr powsta prawdopodobnie w czasach karoliskich. Skada si on z czterech czci: 1. aciskiej parafrazy ProtEwJk; 2. Utworu bliskiego PsMt; 3. Rozdziaw stanowicych kompilacj tekstw ewangelicznych; 4. Utworu niezalenego od innych apokryficznych Ewangelii dziecistwa (rozdziay 59-76, 81-85, 89-93). Jej treci jest: podr do Betlejem (rozdziay 59-66, 1-8), epizod z akuszerk (rozdziay 67-76, 9-18), epizod z pasterzami (rozdziay 81-85,19-23) i epizod z Magami (rozdziay 87-93, 24-29). Autor tekstu nie zna ProtEwJk. Wydawca tekstu, James, uzna nasz tekst za niektre z brakujcych rozdziaw EwPt (por. s. 616n w cz. 2), ze wzgldu take na wyranie dokecki jak sdzi charakter utworu. M. J. Lagrange (por. Bibliografia) i L. Vaganay443 poddali t tez krytyce podkrelajc, e doketyzm nie jest tak wyrany, jak uwaa James i wykluczyli moliwo przynalenoci tych fragmentw do EwPt; przecz temu nie tylko rnice jzykowe, ale inny charakter: EwPt ma charakter medytacyjny, ten utwr raczej bajeczny.

443

Evangile de Pierre, Paris 19302 , 192-196.

318

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

J. Gijsel zwrci uwag na zwizek naszego utworu z tekstem Seduliusza Szkota uznanego za fragment 51 EwHbr (s. 110); co wicej, odkry inny rkopis zawierajcy ten sam fragment, rwnie przypisany EwHbr. Charakteryzujc nasz utwr Gijsel podkrela barwno opisw szczegw, liczne parafrazy tekstw biblijnych, mow in recto, oraz obecno elementw gnostycko-dokeckich. Podobne elementy spotykamy we fragmentach, ktre Ph. Vielhauer uzna za pochodzce z Ewangelii Nazarejczykw444; teoria ta pozostaje jednak hipotez i jak dotd nie jestemy w stanie ustali, skd pochodz podane tu fragmenty. Nasz anonimowy utwr zosta wczony do rwnie anonimowej Ewangelii dziecistwa w czasach karoliskich, sam utwr jest jednak starszy. Prawdopodobnie jego dotyczy wzmianka w Dekrecie Ps. Gelazjaskim (V/VI w): Ksiga o narodzeniu Zbawiciela, i o Mar yi, i o poonej445 i nie jest bynajmniej wykluczone, e pochodzi on z pierwszych wiekw, by moe z krgw judeochrzecijaskich. Jest w nim bardzo silnie podkrelona rola w. Jzefa, rys rzadki w apokryfach, natomiast autor niewiele miejsca powici Maryi. Tekst, jak ju zauway James, zawiera elementy dokeckie (scena narodzenia Pana Jezusa). Niemniej jednak teologia, pochodzenie, miejsce pord apokryfw, czas powstania wszystko to pozostaje do gruntownego przebadania, by mc sformuowa jakie pewniejsze opinie. Utwr ten mona zrekonstruowa na podstawie obydwu wspomnianych rkopisw aciskich Arundel i Hereford oraz apokryfw irladzkich: Liber Flavus Fergusiorum i Leabhor Breac. Dawny przekad poprawiono na podstawie wydania przygotowanego przez J. D. Kaestli, ktry uyczy mi tekstu jeszcze przed ukazaniem si go w CCAp, za co mu skadam podzikowanie. W nawiasach numery tego wydania; dla uproszczenia cytowania i dla jasnoci dodalimy osobn numeracj dla utworu.

1 [59]446. W tym czasie wyszed dekret od cesarza Augusta , aby kady uda si natychmiast do swojej ojczyzny dla dokonania spisu wszystkiego, co posiada zarwno on sam, jak i jego ona, jego dzieci, sudzy i suebnice, a take ziemi, byda, nalenych pienidzy i swoich sprztw domowych, a to w tym celu, aby kady powrci do miejsca, w ktrym si narodzi, i w nim zapaci podatki448. 2 [60]. Skoro wic zosta wygoszony ten nakaz w caej Judei za czasw namiestnika Syrii, Kwirynusa, Jzef rzemielnik, ktry dawniej nazywa si Moab, musia uda si
447

DEKRET CESARZA.

W: Schneemelcher 1, 128-138; w naszym zbiorze s. 99n. ANT 57. 446 Por. PsMt 13, 1. 447 Por. k 2, 1. 448 Wymienione tu obiekty odpowiadaj dokadnie sposobowi pobierania podatkw w Egipcie (Lagrange 547).
444 445

3. KSIGA O NARODZENIU ZBAWICIELA, O MARYI I O POONEJ

319

do Betlejem ze swoimi synami i z polubion sobie Maryj, ktr przyj ze wityni Paskiej449, poniewa i Jzef, Maryja pochodzili z plemienia Judy i z ojczyzny Dawida. WIZJA DWCH NARODW. 3 [61]450. Gdy wic tak wdrowali drog, rzeka Maryja do Jzefa: Widz przed sob dwa ludy: jeden z nich pacze, drugi si raduje451. Rzek do niej Jzef: Sied na zwierzciu jucznym i nie mw sw zbytecznych. Wtedy ukaza si przed nimi pikny chopiec odziany w janiejc szat i rzek do Jzefa: Dlaczego powiedziae, e te sowa o dwch narodach, ktre usyszae, s zbyteczne? [Maryja] bowiem ujrzaa nard ydowski paczcy, poniewa odszed on od Boga; zobaczya rwnie lud rozradowanych pogan, ktrzy przyszli do Boga swego, a to Bg obieca ojcom naszym Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Nadszed bowiem czas, aby z nasienia Abrahama zostao udzielone bogosawiestwo dla wszystkich narodw. I to powiedziawszy zosta zabrany sprzed ich oczu. JZEF W BETLEJEM. 4 [62]. Jzef pody do miasta, Maryj za pozostawi z synem swoim Symeonem452, poniewa bya brzemienna i poruszaa si z trudem. Gdy przyby do Betlejem, swojej ojczyzny, stan porodku miasta i rzek: Nie ma nic suszniejszego jak mio rodzinnego miasta. Ono bowiem jest wytchnieniem dla kadego czowieka, wrd swego szczepu niech kady szuka odpoczynku. Ja za, o Betlejem, dobry domu krla Dawida i proroka Boego, ogldam ci po dugim czasie [nieobecnoci]. 5 [63]. A obchodzc miasto zobaczy stajni, stojc na osobnoci i rzek: Musz tam zaj, poniewa wydaje mi si, i jest to schronisko dla podrnych. Nie ma tu bowiem dla mnie ani gospody, ani zajazdu, gdzie bymy mogli odpocz453. I ogldajc j dokadnie, powiedzia: Mierne to wprawdzie schronienie, lecz odpowiednie dla ubogich, a pooone z daleka od gwaru ludzi tak, e nie bd oni szkodzili rodzcej niewiecie. Przeto w tym miejscu powinienem spocz wraz z wszystkimi moimi.

Por. ProtEwJk 9, 2n. i inne miejsca. Por. ProtEwJk 17, 2. 451 Por. ProtEwJk 17, 2; PsMt 13, 1. 452 Posta wystpujca w niektrych rkps ProtEwJk i EwPsMt. O synach Jzefa por. ProtEwJk 8, 4, objan. 453 Przeciwnie do k 2, 7. Podkrelono tu ubstwo Jzefa, w przeciwiestwie do ProtEwJk, gdzie nieustannie podkrelane jest bogactwo i zamono Joachima (np. 1, 1).
449 450

320

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

PRZYBYCIE MARYI. 6 [64]. Powiedziawszy to wyszed na zewntrz i spojrza na drog. A oto zbliali si ju Maryja i Symeon. Skoro doszli do niego, Jzef zapyta: Symeonie, synu, dlaczego tak pno przybye? A on odpowiedzia: Gdyby mnie nie byo, panie ojcze, Maryja [tym bardziej] opniaaby si, bo jest brzemienna i czsto w drodze zatrzymywaa si i odpoczywaa. Stale bowiem podczas podry obawiaem si, by nie nastpi pord. I dzikuj Najwyszemu, e da jej cierpliwo, albowiem, jak mi si wydaje i jak wynika z jej sw, bliskie ju jest jej rozwizanie. Powiedziawszy to zatrzyma zwierz juczne, a Maryja zsiada ze. 7 [65]. Wtedy Jzef rzek do Maryi: Creczko, wiele przeze mnie wycierpiaa. Wejd przeto i odpocznij. Ty za, Symeonie, przynie wod i obmyj jej stopy. Daj jej poywienie i wszystko, czego jej potrzeba. Czy wszystko podug jej woli. Symeon wic speniajc polecenie ojca, wprowadzi j do jaskini, ktra w momencie wejcia Maryi napenia si wiatem, jakby to bya szsta godzina dnia454. 8 [66]. Maryja jednak wcale nie odpoczywaa, lecz nieustannie w duchu skadaa Bogu dziki. Wtedy Symeon zapyta swego ojca: Ojcze, jak sdzisz, co moe trapi t dzieweczk, e stale ze sob rozmawia? Odpowiedzia mu Jzef: Nie moe z tob rozmawia, bo jest zmczona podr. Dlatego ze sob rozmawia dziki skadajc [Bogu]. A podchodzc rzek do niej: Podnie si, o pani, crko, po si na posaniu i odpocznij. 9[67]. A to powiedziawszy wyszed455 na zewntrz. Po chwili przybieg do Symeon i rzek: Pospiesz si, panie ojcze, szybko biegnij, gdy Maryja pyta o ciebie i bardzo pragnie, by przyszed. Wydaje mi si, e bliskie jest jej rozwizanie. Powiedzia mu Jzef: Ja nie odstpi jej, ty za szybko jak na modzieca przystao biegnij do miasta i poszukaj poonej, ktra zechciaaby przyj do dzieweczki, bardzo bowiem potrzebna jest dla rodzcej [pomoc] poonej. Symeon odpowiedzia: Ja w tym miecie jestem nieznany, jake mog znale poon? Lecz posuchaj mnie, panie ojcze, jestem pewny, e Pan troszczy si o ni i On sam da jej poon i piastunk, a take wszystko to, czego ona bdzie potrzebowaa. POONA ZAHEL. 10[68]456. A gdy to jeszcze mwi, oto podesza do nich dziewczynka z krzesem uywanym zazwyczaj przez poone, aby

Por. PsMt 13, 2, nota. Niektre rkopisy wysza. 456 Rozdziay 68-75 por. ProtEwJk 19, 1-2; w naszym utworze mamy bardzo rozwinity motyw pierwszej poonej, wspomnianej tylko w ProtEwJk.
454 455

3. KSIGA O NARODZENIU ZBAWICIELA, O MARYI I O POONEJ

321

dopomc rodzcym, i zatrzymaa si. Na ten widok ogarno ich zdumienie. A Jzef rzek do niej: Creczko, dokd idziesz z tym krzesem? Dzieweczka tak odpowiedziaa: Przysya mnie tu moja mistrzyni, poniewa jaki modzieniec z wielkim popiechem przyby do niej i powiedzia Id szybko, by przyj nowy pord, dzieweczka bowiem po raz pierwszy rodzi . Syszc to moja mistrzyni wysaa mnie przed sob, a ona sama rwnie poda za mn. Jzef spojrzawszy zobaczy idc ku nim kobiet, wyszed wic jej naprzeciw i pozdrowili si wzajemnie. Poona powiedziaa do: Czowiecze, dokd idziesz? On za odpowiedzia: Szukam hebrajskiej poonej Zapytaa go niewiasta: Czy ty jeste Izraelit? A Jzef odpowiedzia: Jestem Izraelit. I mwi do niego niewiasta: Kim jest ta dziewczynka, ktra rodzi w tej jaskini? Odpowiedzia Jzef: To jest Maryja, ktr polubiem, a ktra wychowywaa si w wityni Paskiej457. Rzeka mu poona: Czy nie jest to twoja ona? A Jzef: Polubiem j, lecz pocza z Ducha witego. Poona rzeka do niego: Czy prawd jest to, co mwisz? Rzek jej Jzef: Pjd i zobacz. 11 [69]. I weszli do jaskini. Jzef rzek do niej: Pjd i nawied Maryj. Lecz kiedy ona chciaa wej do wntrza jaskini, przelka si, gdy janiaa tam wiato wielka 458, ktra wiecia tak w dzie, jak i w nocy, jak dugo pozostawaa tam Maryja. Jzef odpowiedzia do Maryi: Oto przyprowadziem ci poon Zahel, ktra stoi tu przed jaskini, poniewa nie mie, ani nie moe wej tu ze wzgldu na przedziwn jasno. Syszc to Maryja umiechna si. Wtedy Jzef rzek do niej: Nie miej si, lecz bd rozsdna. Ona bowiem tu przysza dowiedzie si, czy przypadkiem nie potrzebujesz pomocy lekarskiej. I kaza poonej podej i stan przed Maryj. A kiedy po [kilku] godzinach Maryja pozwolia poonej zbada si, ta gono zawoaa: Panie Boe wielki, zmiuj si, bo tego jeszcze nikt nigdy nie sysza, ani nie widzia, ani te nawet nie przypuszcza, by piersi dziewicy byy pene mleka, a narodzony syn wiadczy o tym, e ta dziewica jest jego matk. Krew w najmniejszym nawet stopniu nie skalaa noworodka, a rodzca nie cierpiaa blu459. Jako dziewica pocza, jako dziewica porodzia i po zrodzeniu dziewic pozostaa 460.

Por. ProtEwJk 7-8, 1, par. Por. PsMt 13I, 2. 459 Por. 12[71]. 460 Formua dogmatyczna: Virgo concepit, virgo peperit et postea quam peperit virgo perdurat. Por. PsMt 13, 4 objan.
458

457

322

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

OPOWIADANIE POONEJ O NARODZINACH JEZUSA . 12 [70]. Kiedy poona dugo nie wychodzia z jaskini, wszed [do niej] Jzef. Wybiega mu na spotkanie poona i oboje wyszli na zewntrz, gdzie spotkali stojcego Symeona. Ten zapyta poon: Pani, jak si miewa dzieweczka? Czy jest jaka nadzieja, e ona wyyje? Odpowiedziaa mu poona: Co ty mwisz czowiecze? Sid, a opowiem ci co przedziwnego. I wznisszy oczy ku niebu gono zawoaa: Ojcze wszechmogcy, dlaczego mogam oglda tak wielki cud, ktry wprawi mnie w zdumienie? Co uczyniam, e staam si godn, by ujrze Twoje wite tajemnice? Czemu raczy tak pokierowa, e w tej godzinie suebnica twoja tu przybya, Panie, i zobaczya dziwy twojej dobroci? Co mam uczyni? W jaki sposb mog wypowiedzie to, co widziaam? Powiedzia jej Symeon: Prosz ci, aby opowiedziaa mi to, co widziaa. Na to poona odrzeka mu: Nie bd ukrywa przed tob niczego z tych licznych wspaniaoci. Przeto uwanie suchaj sw moich i zachowaj je w swoim sercu461. 13[71]. Kiedy weszam, by zbada dzieweczk, znalazam j stojc z obliczem skierowanym ku grze, wpatrzon w niebo i rozmawiajc ze sob: zapewne modlia si i wielbia Najwyszego. Podszedszy do niej, powiedziaam: Crko, powiedz mi, czy nie odczuwasz jakiego blu? Czy nic ci nie boli?. Ona za, jakby nic nie syszaa, patrzya w niebo nieporuszona niczym skaa. 14[72]462. W teje godzinie wszystko z bojani pogryo si w wielkiej ciszy. Ustay wiatry zatraciwszy swoje powiewy, znieruchomiay licie na drzewach, ucicho szemranie rzek, ktre zatrzymay si w swoim biegu, uspokoio si burzliwe morze, zamilko wszystko, co jest zrodzone z wody, nie ozwa si aden gos ludzki nastao wielkie milczenie. I samo niebo463 od tej chwili wstrzymao swj szybki bieg. Czas ledwie mija, a wszystko w wielkiej bojani milczao, trwajc w zachwycie. My czekalimy nadejcia wysokoci [Boej], kresu wiekw464. 15[73]. Kiedy zbliy si czas, objawia si moc Boa. Dzieweczka stojc bya wpatrzona w niebo i staa si jakby nieno biaa. Ju bowiem

Por. k 2, 51. Por. ProtEwJk 18, 2-3 ale jako opowiadanie Jzefa i to w pierwszej osobie. Ponadto opis jest nieco inny. 463 Populus, wyrany bd, zmieniono na polus. 464 Por. Hereford s. 238.
462

461

3. KSIGA O NARODZENIU ZBAWICIELA, O MARYI I O POONEJ

323

zblia si czas [nadejcia] dbr. Gdy za pojawia si wiato, zoya pokon temu, ktrego ujrzaa, e Go wydaa. Samo za Dziecitko wielce zajaniao wok niczym soce, gdy oto wanie pojawi si pokj agodzcy wszystko465. W chwili Jego narodzin sycha byo gosy niewidzialnych istot razem woajcych: Amen466. wiato, ktra si narodzia, pomnaaa si i blaskiem swoim przymia blask soca. Ta za jaskinia napenia si olepiajcym wiatem i najsodszym zapachem. wiato 467 owa pojawia si tak, jak spada z nieba na ziemi rosa468, wo za przewyszaa wszystkie zapachy olejkw. 16 [74]. Ja za staam tym wielce olniona i zdumiona i ogarna mnie wielka boja. Spogldaam bowiem na tak wielk jasno zrodzonego wiata. Owa za wiato powoli koncentrujc si stopniowo upodabniaa si do dziecitka, a w kocu staa si dziecitkiem takim, jakim zwykle rodz si dzieci. Zdobyam si na odwag, nachyliam si i dotknam Je, z bojani wielk wziam na rce i przelkam si, gdy nie czuam ciaru jego ciaa, jaki ma narodzony czowiek. I obejrzaam Dziecitko: nie byo na nim jakiegokolwiek brudu, byo natomiast czyste na caym ciele, jakby skpane w rosie Boga Najwyszego, lekkie do niesienia, cudowne do ogldania. Gdy dziwiam si, e nie pacze, jak to zwykle czyni niemowlta, trzymajc Je na rkach wpatrywaam si w Jego twarz, umiechno si do mnie sodko i otworzywszy oczy spojrzao na mnie uwanie. I wtedy z oczu Jego bysno wiato niby byskawica. ROZMOWA POONEJ Z SYMEONEM. 17[75]. Symeon syszc to, rzek do niej: O szczliwa niewiasto, ktra dostpia zaszczytu ogldania i goszenia tego nowego i witego [zjawiska]. Szczliwy jestem, e to usyszaem, a chocia nie widziaem, we wszystko jednak uwierzyem469. Poona powiedziaa do: Opowiem ci jeszcze o innym cudownym zjawisku, ktre ci zadziwi. Symeon prosi: Racz mi opowiedzie, pani, bo syszc to wielce si raduj. Rzeka tedy poona: Kiedy w owej godzinie wziam Dziecitko na moje rce, ujrzaam, e ma ono zupenie czyste ciao, bez zanieczyszcze, bo ludzie zwykli rodz si w nieczystoci. W du-

465 466

Hereford: przeto z Nim przyszed na ziemi prawdziwy pokj. Por. Ap 5, 14. 467 Lagrange tumaczy dziecko opierajc si na dwuznacznoci gr. sowa fos. 468 Por. Ps 71, 6. 469 Por. J 20, 29.

324

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

chu obawiaam si, aby nie pozostay we wntrznociach matki czci podu470. Czasem przydarza si to kobietom podczas porodu i jest przyczyn chorb i saboci. Natychmiast zawoaam Jzefa i oddaam mu na rce Dziecitko, sama za podeszam do dzieweczki i zbadaam j i nie zauwayam na niej adnych ladw krwi. Jak to wyjani? C mam powiedzie? Sama nie potrafi tego zrozumie, nie wiem te, jak mogabym opowiedzie o tak wielkiej chwale Boga ywego. Ty za, o Panie, jeste mi wiadkiem, e dotykaam jej moimi rkami i przekonaam si, e dzieweczka, ktra urodzia, jest dziewic nie tylko w czasie porodu ale take od spotkania z mczyzn. Wtedy gono woajc wysawiaam Boga, a upadszy na twarz wielbiam Go. Potem wyszam z groty na zewntrz. Jzef za owin dzieci w pieluszki i zoy je w obie471. 18[76]. Wtedy zapyta Symeon: Czy daa ci jak zapat? Poona odpowiedziaa: To ja raczej winna jestem jej zapat, wdziczno i modlitw. Obiecaam zoy ofiar nieskalan Bogu, ktry zechcia mi ukaza i da zrozumie tak wielk tajemnic. Zo zatem w ofierze dar za siebie sam zamiast darw, ktre skada si w ofierze w wityni Paskiej472. Powiedziawszy to zwrcia si do swojej pomocnicy: We creczko, krzeso, pjdmy! Dzi ja, staruszka, widziaam rodzc bez blu, dziewic, ktra porodzia, o ile mona to nazwa porodem. W duchu bowiem przeczuwam, e wypenia ona wol Boga, ktry trwa na wieki. To powiedziawszy, odesza wraz ze swoj pomocnic [] 473 SPOTKANIE JZEFA I P ASTERZY. 19[81]. Jzef wyszedszy z jaskini poszed do miasta i stan na rynku474; rzek: O miasto nowe, o nadzwyczajny porodzie! Nie wiem, w jaki sposb staem si ojcem, dzi bowiem narodzi mi si Syn, ktry jest Panem wszystkiego. Gdy to powiedzia, wyszed na drog [prowadzc za miasto] i mwi: Jest rzecz suszn, abym poszuka czego dla nas do jedzenia, bo jest to dzie narodzenia tego chopca. Myl, e dzi w niebiosach jest wielka chwaa i rado dla wszystkich Archaniow i dla wszystkich Mocy niebios. I dlatego jest rzecz suszn, by podkreli znaczenie tego dnia, w ktrym chwaa Boa objawia si na

470 471

Lub drugiego podu. Por. k 2, 7. 472 Por. k 2, 22-24. 473 Tu nastpuje epizod z Salome, por. ProtEwJk 19, 3-20, 3. 474 Uzupeniono niezrozumiay tekst na podstawie Hereford.

3. KSIGA O NARODZENIU ZBAWICIELA, O MARYI I O POONEJ

325

caej ziemi. 20[82]. Gdy on to powiedzia, ujrza nadchodzcych pasterzy, ktrzy mwili jeden do drugiego: Obeszlimy ca okolic Betlejem i nie znalelimy nic z tego, o czym nam powiedziano poza miastem. Wejdmy wic i poszukajmy w pobliu. Rzek do nich Jzef: Macie moe na sprzeda barana lub koza, albo te kury czy owce? Oni na to rzekli: Nie mamy z sob nic z tego. Rzek do nich Jzef: A moe zioa wiejskie lub chleb? Rzekli mu: Czowieku, czemu si z nas namiewasz? Przyszlimy z innego, i to wanego powodu, a ty nas pytasz o towar do sprzedania. Rzek do nich Jzef: Po co wic tu przyszlicie? Oni mu rzekli: Jeli posuchasz, zadziwisz si. Rzek do nich Jzef: Jeli wy mi powiecie, to i ja wam opowiem rzecz nadzwyczajn, ktra miaa miejsce w moim skromnym mieszkaniu. OPOWIADANIE PASTERZY. 21[83]. Mwi do pasterze: Zeszej nocy siedzielimy na grze czuwajc, a ksiyc wieci jakby w dzie pogodny. My za, wedle zwyczaju strzeglimy owiec naszych od zodziei i wilkw. Jedni opowiadali sobie historyjki, inni piewali, inni siedzieli razem odpreni i bylimy bardzo weseli. Gdy tak wic rozmawialimy midzy sob, raptem pojawi si przed nami wielki i potny m przychodzcy ze wschodu. Przyby do nas otoczony blaskiem i jasnoci Bo, a wok niego ujrzelimy wiele kwadryg. My za, gdy go zobaczylimy, zdjci wielkim lkiem padlimy na twarz. On za rzek do nas gosem wielkim: Nie lkajcie si, pasterze. Oto bowiem przybyem do was, aby wam zwiastowa jasno Bo i rado wielk, a nie tylko wam, ale i wszystkim narodom, bo dzi narodzi si Chrystus Pan, ktry jest Zbawicielem wszystkich Mocy niebios i ludzi. Oto On objawi si dzi w Betlejem, w miecie Dawidowym. Idcie wic, a znajdziecie Go owinitego w pieluszki i zoonego w obie. On bowiem jest Synem Boym, ktry przyszed, aby da ycie wieczne poganom i wszystkim, ktrzy w Niego uwierz. I gdy on nam to powiedzia, usyszelimy gosy z niebios mnstwa aniow, ktrzy piewali i mwili: Chwaa Bogu na wysokociach, a na ziemi pokj ludziom dobrej woli475. To piewali i wiele innych rzeczy. My wic tu przyszlimy, aby na to spojrze i zobaczy dar Boy wedle tego, co nam zostao powiedziane. PASTERZE W JASKINI. 22[84]. Gdy to Jzef usysza, rzek: I ja nie ukryj przed wami tej tajemnicy. Pjdcie wic i zobaczcie. Oto bowiem to

475

Por. k 2, 9-14.

326

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Dziecko, ktre si narodzio, jest w miejscu, gdzie si zatrzymaem. On jest Chrystusem Panem. Mwi mu pasterze: Czowieku bogosawiony, poka nam tego Chopca! Rzecze do nich Jzef: Chodcie i zobaczcie, gdzie zoono Go w obie476. I odeszli razem. Gdy za przyszli do bka i ujrzeli Chopca, upadli na twarze i oddali Mu cze. I rzekli do Jzefa: Widzielimy Dziecko pene aski i oddalimy cze Jego tajemnicy. Ten chopiec bowiem patrzc na nas umiecha si sodko i w wielu obrazach cigle zmienia swoj posta. Najpierw bowiem ukaza nam, e jest On najsodszy, [potem] e jest surowy i e naley si Go lka, [na kocu] e jest najmilszy i bardzo ludzki. I znowu e jest drobny a zarazem potny477. I natychmiast, skoro tylko otworzy oczy, zabyso w nich wiato wielkie, a z ust Jego wyszed zapach najsodszy. Rzekli do niego: O czowieku bogosawiony, jaki to Chopiec narodzi si tobie, by ci przynie zbawienie? A poniewa raczye nas przyj w pokoju i pozwolie nam wej do twego domu i zobaczy jasno Bo, prosimy ci, aby przyby do caej naszej gromady, abymy si wsplnie radowali, bo my wszyscy, pasterze, skadamy dary Bogu wszechmogcemu. I dlatego prosimy ci, aby nie byo ci rzecz niemi przyj dzi, aby z nami spoy posiek. 23[85]. Rzek do nich Jzef: Dobrze uczynilicie, e to powiedzielicie. Dziki! Ja jednak nie mog pj z wami i pozostawi Dziecko z Jego matk. Bdcie jednak pewni, e ja jestem z wami. Mwi mu pasterze: Skoro tak postanowie, my ju sobie pjdziemy i polemy ci tustego mleka i wieych serw. Rzek do nich Jzef: Idcie w pokoju. A oni odeszli cieszc si, wychwalajc Boga i zapewniajc, e widzieli, jak porodku nocy anioowie piewali Bogu hymny i e od nich usyszeli o narodzeniu Zbawiciela ludzi, ktrym jest Chrystus Pan, w ktrym zostanie odnowione zbawienie Izraela478 []. PRZYBYCIE MAGW479. 24 [89]. Jzef widzc [Magw] rzek: Jak sdzisz, kim s ci, ktrzy tu do nas id? Wydaje mi si, e zbliajcy si przybywaj z daleka. Wstan zatem i wyjd im naprzeciw. Idc za mwi do Symeona: Zdaje mi si, e przybywajcy s wrbitami480. Oto bowiem ani na moment nie zatrzymuj si, rozgldaj si i rozprawiaj midzy sob. Prawdopodobnie s to cudzoziemcy, poniewa strj ich rni
Por. k 2, 7. Opis polimorfii Jezusa, literatura: por. Bibliografia oglna. 478 Por. PsMt 13, 6. Opis zbliony do EwHbr 51. 479 Tekst zbliony do EwHbr 51. O Magach por. s. 342n.
476 477

3. KSIGA O NARODZENIU ZBAWICIELA, O MARYI I O POONEJ

327

si od naszego. Szaty ich s bardzo obszerne, w ciemnym kolorze. Wreszcie na gowach maj berety 481, ubrani s te w szarawary 482, jakie zwykli nosi ludzie nie pracujcy. A oto zatrzymali si i przypatruj mi si, oto znw tu zmierzaj. Gdy oni przybyli do jaskini, rzek do nich Jzef: Kim jestecie, powiedzcie mi. Oni natomiast miao chcieli wej do jaskini, bo powiedzieli, e wchodz. I rzek do nich Jzef: Na zbawienie wasze, powiedzcie mi, kim jestecie i czemu zmierzacie do miejsca, gdzie si zatrzymaem? A oni odpowiedzieli: Bo nasz przewodnik wszed tu przed nami. Dlaczego nas o to pytasz? Przychodzimy ze Wschodu, bo Bg tu nas przysa483. Powiedzia im Jzef: Prosz was, bycie mi powiedzieli, dlaczego tu przybylicie? Odpowiedzieli mu: Wiedz, e zbawienie stao si powszechne. 25[90]. Zobaczylimy na niebie gwiazd krla ydowskiego i przybylimy pokoni si Jemu 484, poniewa tak napisano w starych ksigach o znaczeniu tej gwiazdy: kiedy ona si pojawi, wtedy narodzi si wieczny krl i obdarzy sprawiedliwych yciem wiecznym485. Rzek do nich Jzef: Rozsdniej uczynilibycie, gdybycie najpierw w Jerozolimie poszukali, poniewa tam jest witynia Paska. Odpowiedzieli mu: Bylimy w Jerozolimie i oznajmilimy krlowi, e Chrystus si narodzi i e Go szukamy. On za rzek nam: Nie wiem zaiste, gdzie si On narodzi. Natychmiast jednak wezwa wszystkich badaczy Pism, wszystkich magw, pierwszych spord kapanw i doktorw, a oni przybyli do niego. Zapyta ich: Gdzie si ma narodzi Chrystus? Odpowiedzieli mu: W Betlejem Judzkim. Tak bowiem jest napisane: I ty Betlejem, ziemio judzka, nie jeste najmniejsza pord ksit judzkich. Z ciebie bowiem wyjdzie wdz, ktry bdzie rzdzi ludem moim, Izraelem486. Kiedy to usyszelimy, bylimy ju pewni i przybylimy, aby pokoni si Jemu. Albowiem i ta gwiazda, ktra si ukazaa, prowadzia nas, odkd wyszlimy. Kiedy za Herod usysza te sowa, zlk si i potajemnie wypytywa nas o czas ukazania si gwiazdy. A gdy odchodzilimy, rzek do nas: Szukajcie pilnie, a gdy Go znajdziecie, po-

Rkp daje tu bezsensowne agnos. Pileus, pileum (gr. piloj) czapka frygijska ze spiczastym kocem. 482 Dugie, bufiaste spodnie noszone na Wschodzie. 483 Uzupenione na podstawie Hereford. 484 Rozwinicie Mt 2, 1-12. 485 Por. EwDzOrm XI, 10n. 486 Mi 5, 1. 3.
480 481

328

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wiedzcie mnie, abym i ja mg przyj i odda Mu pokon. 26 [91]. I da nam Herod swj diadem, ktry nosi na gowie. Diadem ten mia bia mitr; [da nam ponadto] krlewski piercie z drogocenn gemm, niezwykej piknoci, znak nieomylny, e przysa go Herodowi w darze krl Persw. Sam za Herod przykaza nam, abymy ten dar przekazali temu Dziecitku. Obieca ponadto sam zoy Mu dar, jeli do niego powrcimy. A my wziwszy dary opucilimy Jerozolim. I oto gwiazda, ktra si nam ukazaa, prowadzia nas, odkd wyszlimy z Jerozolimy a do tego miejsca. I oto znikna nam w tej jaskini, w ktrej ty stoisz i nie pozwalasz nam wej do niej. Rzecze im Jzef: Ju wam nie zabraniam, wejdcie tam, bo Bg jest waszym przewodnikiem. Ale nie tylko waszym, ale take i tych wszystkich, ktrym zechcia objawi swoj chwa. Po tych sowach Magowie weszli i pozdrowili Maryj mwic: Bd pozdrowiona, aski pena487. A wszedszy spojrzeli na bek i ujrzeli Dziecitko. HOD MAGW. 27[92]. Jzef za rzek Symeonowi: Synu, bacz i przygldaj si, co czyni owi podrni wewntrz. Mnie bowiem nie wypada ich podpatrywa488. Symeon wykona polecenie i oznajmi swojemu ojcu: Gdy weszli, pozdrowili Dziecitko i padli twarz ku ziemi, i na sposb barbarzyski oddaj Mu pokon, i kady z nich cauje stopy Dziecitka. Nie wiem, co oznacza ich postpowanie. Rzek mu Jzef: Przygldaj si, przygldaj si bacznie. Symeon odpowiedzia: Otwieraj skarbczyki i ofiaruj Mu dary. Jzef za zapyta: Co Mu skadaj w darze? Odpowiedzia Symeon: Wydaje mi si, e skadaj Mu te dary, ktre przysa krl Herod. Oto bowiem ofiaruj Mu dary [wydobyte] ze swych toreb: zoto, kadzido i mirr; wiele te darw wrczyli Maryi. Mwi mu Jzef: Bardzo dobrze uczynili ci mowie, e nie za darmo ucaowali Dziecitko, nie tak, jak ci nasi pasterze, ktrzy przybyli tu bez podarkw. I ponownie rzek do niego: Przygldaj si uwanie, i bacz, co czyni. Symeon za przypatrujc si, powiedzia: Oto jeszcze raz oddali pokon Dziecitku, a teraz tu wychodz. 28[93]. Oni za wyszli i powiedzieli do Jzefa: O, najszczliwszy czowieku, teraz bdziesz wiedzia, kim jest Chopiec, ktrego pielgnujesz. Odrzek im Jzef: Przypuszczam, e jest to mj syn. Mwi mu: Imi Jego jest wiksze od twego.
Por. k 1, 23. Posta Jzefa jest tu przedstawiona raczej groteskowo, podobnie jak w 19, gdy wyrusza na poszukiwanie jedzenia.
487 488

3. KSIGA O NARODZENIU ZBAWICIELA, O MARYI I O POONEJ

329

Ale by moe, godny jeste nazywa si jego ojcem, poniewa suysz Mu nie jak swemu synowi, lecz jak Bogu i Panu swemu, a dotykajc Go swoimi rkoma czcisz Go z wielk bojani i trosk. Nie uwaaj wic nas za nieuczonych. I dowiesz si od nas, e ten, ktry zosta ci wyznaczony na opiek, jest Bogiem bogw i Panem panujcych, Bogiem i Krlem wszystkich wadcw i monych, Bogiem aniow i sprawiedliwych. On jest tym, ktry uwolni wszystkie narody w swoim imieniu, poniewa jego jest potga i wadza: On zniszczy ocie mierci489 i rozproszy wadz pieka. Bd Mu suy krlowie i wszystkie pokolenia ziemskie oddadz Mu pokon i wyzna Go wszelki jzyk: Ty jeste Chrystusem Jezusem, Wybawicielem naszym i Zbawc. Ty bowiem jeste Bogiem, moc i jasnoci wiecznego Ojca. 29[94]490. Jzef zapyta ich: Skd wiecie to, co mi mwicie? Odpowiedzieli mu Magowie: Znajduj si u nas stare ksigi prorokw Boych, w ktrych zostao opisane, jak Chrystus przyjdzie na ten wiat. Mamy take bardzo stare pisma nad pismami 491, ktre mwi o Nim. Skoro bowiem zapytae, skd wiemy, posuchaj nas: Nauczylimy si od znaku gwiazdy. Ona bowiem ukazaa si nam janiejsz od soca. O jej wygldzie nikt nigdy nie potrafi nic powiedzie. Albowiem pojawienie si tej gwiazdy oznacza, e potomek Boga bdzie rzdzi w wiatoci dnia. Nie krya ona porodku nieba, jak gwiazdy nieruchome lub te planety, ktre chocia biegn okrelonym przez czas torem, s zmienne lub wdrujce [planety]; one jednak, poniewa s nieruchome i niepewne w takim przewidywaniu, zw si zawsze bdnymi. Ta za jedna jest bez bdu. Wydaje si, e cay biegun, to jest niebo, w swej wielkoci nie moe jej obj, ani soce nie moe jej przymi jasnoci swego wiata jak inne gwiazdy. Nawet soce okazao si sabsze na widok jasnoci Jego przybycia. Gwiazda ta bowiem jest Sowem Boym. Ile za jest gwiazd, tyle jest sw Boych. Sowo za Boe jest Bogiem niewypowiedzianym, podobnie te niewysowiona jest owa gwiazda. I ona towarzyszya nam podczas podry, jak odbywalimy wdrujc do Chrystusa. 30 [95]. Rzek przeto do nich Jzef: Sowa wasze bardzo mnie ucieszyy. Prosz was, abycie zechcieli pozosta dzi ze mn.

Por. 1 Kor 15, 55. Tekst trudny do przetumaczenia, zawiera bowiem streszczenie i skrt dawnych pogldw astronomicznych. Por. A. Kehl, Der Stern der Magier. Zu 94 der lateinischen Kindheitsevangelien der Arundel-Handschrift , JAC 18(1975) 69-80. 491 Albo: starsze od waszych pism.
490

489

330

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Powiedzieli mu: Pozwl nam uda si w drog powrotn. Krl bowiem nam przykaza, abymy jak najszybciej do niego powrcili. Lecz Jzef ich zatrzyma.

331

4. Ksiga o narodzeniu witej Maryi (NarM)


(przekad ks. Kazimierz Obrycki, wstp i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Niewielkie, liczce zaledwie dziesi rozdziaw dzieko Liber de nativitate Mariae jest cile zwizany z PsMt. Pierwsze osiem rozdziaw opiera si na tym apokryfie, dwa ostatnie na Ewangeliach Mateusza i ukasza. Tematem jego jest narodzenie i ycie Maryi, zalubiny Jzefa i krtki opis narodzenia Pana Jezusa. Tekst PsMt zosta w NarM gruntownie przeredagowany teologicznie i stylistycznie: wycito szereg scen, ktre mogyby budzi sprzeciw u wspczesnych, a wic np. o dwch akuszerkach, o prbie gorzkiej wody, jako e w czasach karoliskich, gdy mamy do czynienia z rozwinit mariologi, nie byo sensu udowadnia dziewictwa Maryi. W NarM zaledwie wspomniano o pobycie Maryi w wityni, natomiast autor podkrela rol niepodnoci w planach Boych oraz lub czystoci zoony przez Maryj. Autor wykazuje do dobr znajomo egzegezy biblijnej i w dziele jego wida wpyw dzie egzegetycznych Bedy Wielebnego ( 732). Autor zmieni prymitywny jzyk aciski utworu na eleganck acin karolisk. We wstpie autor podaje, idc za tradycj PsMt, list Hieronima do Chromacjusza i Heliodora, uznajc tym samym hieronimowe autorstwo dzieka, ktre jeszcze w PL figuruje jako utwr w. Hieronima. Jego autor pozostaje nieznany. Jeli nawet nie jest nim, jak uwaa C. Lambot, Paschazy Radbert ( ok. 860), to jednak NarM naley uzna za utwr pochodzcy z tych samych krgw, z ktrych pochodzi ten wybitny teolog, a wic za dzieo monastycyzmu galijskiego z IX-X w. Dzieko to po raz pierwszy cytuje Fulbert z Chartres ( 1028). Liber de nativitate Mariae by utworem niesychanie popularnym i odegra wielk rol w rozwoju pobonoci i ikonografii maryjnej. Dowodem jego popularnoci jest okoo 130 rkopisw, liczne wydania, obecno w homiliarzach, legendariach (szczeglnie Wincentego z Beauvais i Jakuba de Voragine). W szczeglny sposb byo ono popularne w krgach Zakonu Kaznodziejskiego, i znalazo miejsce w oficjalnym lekcjonarzu dominikaskim. W XII w. zostao przeoone na j. francuski: wierszem w Conception de Notre Dame Wacea (ok. 1174 r.) i w Li Romanz de Dieu et de sa Mere Hermana z Valenciennes (ok. 1190). Przekadu dokonano na podstawie wydania R. Beyers.

332

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Ksiga o narodzeniu witej Maryi


PROLOG I. 1. Stawiasz mi zadanie i atwe, bo wykonanie go nie wymaga duego nakadu pracy, i trudne zarazem, ze wzgldu na niebezpieczestwo faszu492. dasz bowiem, abym opisa narodzenie Najwitszej Maryi Panny, niezwyky jej pord i pierwsze lata ycia Chrystusa, jeli przypadkiem znalazem jakie przekazy o tych wydarzeniach. Sprawa wprawdzie nie jest trudna do wykonania, lecz ryzykowna, jak rzekem, ze wzgldu na moliwo znieksztacenia prawdy. 2. Albowiem przekazy, o ktrych spisanie mnie prosisz teraz ju starca jeszcze jako modzieniec czytaem w pewnej ksieczce493, ktra mi wtedy wpada w rce, na pewno wic w przecigu tak dugiego czasu i na skutek innych niepomylnych okolicznoci niektre ze szczegw atwo mogy wypa mi z pamici. 3. Std nie powinno si mnie obwinia, e niektre z nich, jeli miaem speni twoj prob, albo opuciem, albo dodaem, albo zmieniem. Przyznaj, e tak mogo si sta, ale nie twierdz, e uczyniem to dobrowolnie. 4. A zatem czynic zado twoim probom, jak te troszczc si o zainteresowanie czytelnikw, przypominam tak tobie, jak i przygodnemu czytelnikowi, e wspomniana ksika, o ile dobrze pamitam, miaa tego rodzaju wstp494: PROLOG II. 5. Hieronim do biskupw Chromacjusza i Heliodora495. dacie, abym odpowiedzia wam, co sdz o niewielkiej ksice o narodzeniu witej Maryi, ktr niektrzy posiadaj. 6. Przede wszystkim chciabym was przestrzec, e znajduje si w niej wiele bdw. Albowiem sporzdzi j rwnie niejaki Seleukos, autor Mczestwa Apostow 496. W pimie tym przekaza on wprawdzie wiadomoci o wspaniaych i cudownych czynach Apostow i poda liczne cytaty z ich nauki, jednak mona tam te znale sdy niezgodne z prawd. 7. Natomiast ja doo stara, by dokadnie497 przeoy to wszystko, co zawiera tekst hebrajski, jako e oczy-

Autor listu i jego odbiorca pozostaj anonimowi. Idzie o PsMt. 494 Do niejasne streszczenie prologu PsMt. 495 Heliodor, bp Altinum (ok. 335-407), bra udzia w synodzie w Akwilei (381 r.). Chromacjusz bp Akwilei (387-ok. 408). Zachoway si napisane przez niego Komentarz do Ewangelii w. Mateusza i homilie. Por. SWP 104n. Obydwaj biskupi byli przyjacimi w. Hieronima, ktrym dedykowa swoje dziea. 496 Idzie o Leukiosa [i Karinusa], cho nie znamy powodu zmiany imienia, por. EwNik 17, 3. 497 Verbum ex verbo a nie sensus de sensu, bo idzie tu, wedle autora, o wit ksig.
493

492

4. KSIGA O NARODZENIU WITEJ MARYI

333

wiste jest, i to wity Mateusz Ewangelista sporzdzi t ksik i doczy j do pocztku swojej Ewangelii, piecztujc hebrajskimi literami498. 8. Natomiast odnonie tego, czy jest to prawdziwe, zdaj si na autora wstpu i na dobr wiar pisarza. Jeli owiadczam, e osobicie ten tekst budzi we mnie wtpliwoci, bynajmniej przy tym nie twierdz, e jest on wyranie faszywy. Jedynie cakiem swobodnie wypowiadam to, czemu jak sdz nikt z wiernych nie zaprzeczy: czy tekst ten jest prawdziwy i czy kto inny go sporzdzi, jako e wite narodzenie witej Maryi poprzedziy wielkie cuda, a po nim nastpiy jeszcze wiksze cudowne zdarzenia; i dlatego ci, ktrzy mocno wierz, e Bg mg takie rzeczy dokona, konsekwentnie przyjmuj, e bez adnego niebezpieczestwa dla swojej duszy mog w to wierzy i to czyta. 9. W kocu, na ile mog to sobie przypomnie, trzymaem si raczej sposobu mylenia ni wyraania si pisarza. Raz wic kroczyem t sam ciek, cho nie po tych samych ladach; to znw powracaem do tej samej drogi, idc bocznymi drkami. W ten sposb staraem si tok opowiadania doprowadzi do takiego ksztatu, eby nie mwi tam o niczym innym, jak tylko o tym, co zostao napisane lub o tym, co mogo rozumnie by napisane. chwalebna zawsze Dziewica Maryja pochodzia z krlewskiego rodu Dawida. Urodzia si w miasteczku Nazaret500. Wychowaa si w wityni Paskiej w Jerozolimie. 2. Ojciec jej mia na imi Joachim, matka za Anna. Rodzina ojca wywodzia si z Galilei, z miasta Nazaret, rd za matki z Betlejem. 3. ycie ich byo proste i prawe przed Bogiem501, a pobone i nienaganne przed ludmi. 4. Albowiem ca majtno swoj dzielili na trzy czci502: jedn przeznaczali dla wityni i suby witynnej, drug dla przechodniw i biednych, trzeci za zachowywali dla siebie i swojej rodziny. 5. I tak mili Bogu503, a dobrzy wobec ludzi, yli ze sob okoo dwadziestu lat w obyczajnym maestwie nie majc dzieci. 6. lubowali jednak, e jeli Bg da
JOACHIM I ANNA. 1.499 1. Tak wic wita i

Typowy topos z apokryfw, por. PsMt, List Chromacjusza, objan. ProtEwJk 1, 1; PsMt 1. 500 Por. k 1, 26-27. 501 Por. Hi 1, 1. 502 Por. Pwt 21, 16; k 15, 12. 503 Por. k 1, 6.
498 499

334

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

im potomka504, to przeznacz go na sub Panu. Z tej to przyczyny kadego roku mieli zwyczaj udawa si w czasie wit do wityni Paskiej. WYPDZENIE JOACHIMA ZE WITYNI. 2.505 1. Kiedy zbliaa si uroczysto Powicenia wityni506, Joachim wraz z kilkoma swoimi rodakami uda si do Jerozolimy. 2. W tym czasie najwyszym kapanem by Isachar507. Gdy zobaczy Joachima wraz z ziomkami skadajcego ofiar, wzgardzi nim i odrzuci jego dary508. Zapytawszy go, dlaczego omieli si nie majc dzieci stan wrd obdarzonych potomstwem, powiedzia mu, e dary jego adn miar nie mog by mie Bogu, ktry uzna go za niegodnego potomstwa, gdy Pismo mwi, e ten, kto nie ma potomka mskiego w Izraelu, jest przeklty509. 3. Najpierw wic powinien uwolni si od owego przeklestwa przez spodzenie potomka, a dopiero wtedy moe przyj z ofiarami przed oblicze Paskie. 4. Zawstydzony wielce tak obelg Joachim odszed do pasterzy, ktrzy wraz ze stadami przebywali na swych pastwiskach. Nie chcia bowiem wraca do domu, aby przypadkiem przez ziomkw, ktrzy byli razem z nim510 i syszeli te sowa kapana, nie zosta obrzucony tak sam obelg. OBJAWIENIE DANE JOACHIMOWI. 3. 511 1. Pewnego dnia, gdy by sam, stan przed nim w wielkim blasku anio Paski512. 2. A gdy zlk si na widok anioa, ten uspokoi go mwic: Joachimie, nie bj si, niech nie trwoy ci mj widok. Jestem bowiem anioem Pana, posanym przez Niego do ciebie513, aby zwiastowa ci, e twoja proba zostaa wysuchana514 i e wie o twoich jamunach dotara a przed oblicze Boga515. 3. On bowiem dojrza twoje zawstydzenie i usysza o zniewadze z powodu niepodnoci, o ktr ci niesusznie obwiniono. Albowiem Bg jest mcicielem grzechu, a nie natury. 4. I dlatego, kiedy zamyka On czyje ono, czyni tak,

Por. 2 Sm 12, 22. ProtEwJk 1, 2-4. 506 Por. J 10, 22; 2 Mch 2, 9 (Encaeniorum festivitas). 507 W ProtEwJk 1, 2 Ruben. 508 Por. 1 Sm 10, 27; Ps 21, 25, LXX; 101, 18, LXX. 509 Por. Wj 23, 26; Iz 31, 9. 510 Por. k 23, 48. 511 ProtEwJk 4, 2; PsMt 3, 2 i 4. 512 Por. Dz 12, 7. 513 Por. k 1, 19. Anio wygasza wykad o roli niepodnoci w planach Boych. 514 Por. Rdz 30, 17; k 1, 13. 515 Por. Dz 10, 4.
504 505

4. KSIGA O NARODZENIU WITEJ MARYI

335

aby ponownie cudowniej jeszcze je otworzy i aby poznano, e to, co si rodzi, nie pochodzi z podliwoci, lecz z daru Boego. 5. Albowiem, czy Sara, pierwsza matka waszego rodu, nie bya niepodn a do osiemdziesitego roku?516 A jednak w pnej staroci517 porodzia Izaaka, ktremu byo przyrzeczone bogosawiestwo wszystkich narodw518. 6. Take Rachel519, tak bardzo mia Panu520 i tak kochana przez witego Jakuba, dugo bya niepodna, a jednak porodzia Jzefa nie tylko jako pana Egiptu, lecz jako wybawc wielu narodw drczonych godem521. Kt wrd wodzw by potniejszy od Samsona lub witszy od Samuela? A jednak oni obaj mieli matki niepodne522. 7. Jeeli wic moje sowa nie przekonuj ciebie, przyjmij za prawd przynajmniej to, e poczcia dugo odwlekane i porody poprzedzone dug niepodnoci byy zazwyczaj cudowne. 8. Rwnie Anna, ona twoja, porodzi ci crk i nazwiesz j imieniem523 Maryja. Bdzie ona, jak lubowalicie, od modoci powicona Panu524 i ju w onie matki zostanie napeniona Duchem witym525. 9. Niczego nieczystego nie bdzie je526 ani pi527 , ani nie bdzie przebywa pord ludu, lecz w wityni Paskiej528, aby o nic zdronego jej nie podejrzewano, ani posdzano. 10. A po upywie pewnego czasu, jak cudownie sama urodzi si z niepodnej, tak jeszcze cudowniej, jako dziewica, porodzi Syna Najwyszego, ktry nazwany bdzie Jezusem. On zgodnie ze znaczeniem imienia bdzie Zbawicielem wszystkich narodw. 11. Znak za potwierdzajcy prawdziwo tego, co ci oznajmiem, bdzie taki529: kiedy przybdziesz do Bramy Zotej w Jerozolimie, wyjdzie ci naprzeciw530 ona twoja Anna, ktra bar-

516 517

Por. Rdz 11, 30; 16, 1. Por. Rdz 21, 2. 518 Por. Rdz 22, 18; 2 Kor 9, 5. 519 Por. Rdz 30, 1-24. 520 Por. Dz 7, 20. 521 Por. Rdz 39-50. 522 Por. Sdz 13, 2-24; 1 Sm 1, 1-20. 523 Por. k 1, 13. 524 Por. Sdz 16, 17. 525 Por. k 1, 15. 526 Por. 1 Mch 1, 65; Dz 10, 14. 527 Por. k 1, 15. 528 Por. Flp 3, 20. 529 Por. Iz 7, 14; 38, 7; Jr 44, 29; k 2, 12. 530 Por. Rdz 32, 17; 1 Sm 10, 5.

336

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

dzo zatroskana z powodu opnienia si twego powrotu ucieszy si na twj widok531. Po tych sowach anio odszed od niego532. OBJAWIENIE DANE ANNIE. 4.533 1. Nastpnie ukaza si anio onie jego Annie mwic: Nie bj si, Anno, i nie sd, e zjaw534 jest to, co widzisz. Ja bowiem jestem anioem, ktry zanis przed oblicze Pana modlitwy i jamun wasz535. 2. A teraz zostaem posany536 do was, abym zwiastowa wam narodzenie crki, ktra, nazwana Maryj, bdzie bogosawiona nad wszystkie niewiasty537. Ona, zaraz od narodzenia napeniona ask Pask, przez trzy lata swego dziecistwa pozostanie w domu rodzinnym. 3. Nastpnie za oddana na sub Panu nie opuci wityni, a osignie wiek uywania rozumu538, modlc si i poszczc, dniem i noc suy tam bdzie Bogu539. Bdzie stroni od wszelkiej nieczystoci, matek nigdy nie pozna, i sama, jak adna inna przed ni, nie majc poprzedniczki540, bez wszelkiej zmazy, bez ma, jako dziewica porodzi syna, jako suebnica zrodzi Pana tego, ktry ask, imieniem i czynem zbawi wiat. 4. Powsta przeto i id do Jerozolimy. A gdy przybdziesz do Bramy Zotej, jako e jest pozacana, tam wyjdzie ci naprzeciw541 na znak dla ciebie twj m, o ktrego bezpieczestwo jeste zatroskana. Kiedy wic si tak stanie542, wiedz, e z ca pewnoci wypeni si to, co ci oznajmiam. NARODZENIE MARYI. 5.543 1. Zgodnie wic z poleceniem anioa oboje wyruszyli z miejsc, w ktrych przebywali, udajc si do Jerozolimy. A kiedy przyszli na wyznaczone w przepowiedni anioa miejsce, tam spotkali si ze sob. 2. Wtedy uradowani swoim widokiem i uszczliwieni obietnic posiadania potomstwa oddali nalen cze Panu, Pocieszycielowi pokornych544. 3. Uwielbiwszy Pana wrcili do domu i z radoci oczekiwaPor. Tb 11, 8. Por. k 1, 38. 533 ProtEwJk 4, 1; PsMt 2, 3; 3, 5. 534 Por. Mt 14, 26; Mk 6, 49. 535 Por. Tb 12, 12; Ap 8, 3-4. 536 Por. Tb 12, 14. 537 Por. k 1, 42. 538 Intelligibiles annos, por. Benedykt, Regua 63, 19. 539 Por. k 2, 37. 540 Por. Sedulius, Carmen paschale II, 67, PL 19, 599. 541 Por. Rdz 32, 17; 1 Sm 10, 5. 542 Por. 1 Sm 10, 7. 543 ProtEwJk 4, 2; 5, 2; PsMt 3, 5; 4. 544 Por. k 1, 52.
531 532

4. KSIGA O NARODZENIU WITEJ MARYI

337

li spenienia si obietnicy Paskiej. I pocza Anna, i porodzia crk. A zgodnie z poleceniem anielskim rodzice nazwali j imieniem545 Maryja. MARYJA W WITYNI. 6. 546 1. A gdy upyny trzy lata547 i skoczy si czas niemowlctwa, przyprowadzili Dziewic do wityni Paskiej, skadajc nalene ofiary. 2. Wok wityni byo pitnacie stopni wejciowych, oznaczajcych pitnacie Psalmw Gradualnych; witynia bowiem bya pooona na grze i do otarza caopale znajdujcego si na zewntrz mona byo doj jedynie po owych stopniach 548. Na najniszym z tych stopni rodzice pozostawili Dziewic. 3. A kiedy zrzucili swoje podrnicze szaty i przywdziewali, zgodnie ze zwyczajem, szaty czyste i wytworniejsze549, Dziewica Paska sama bez adnej pomocy wbiega po stopniach a do gry, tak e mona byo sdzi, i jest ju dorosa. 4. W ten cudowny bowiem sposb Pan ukaza ju w dziecistwie swojej Dziewicy, jak wielkich rzeczy ona dokona i kim bdzie w przyszoci. 5. Po zoeniu wic zgodnie z obowizujcym prawem ofiary550 i po wypenieniu swego lubu rodzice pozostawili Dziewic, by wraz z innymi dziewicami wychowywaa si w wityni, a sami powrcili do domu. 7.551 1. Dziewica za Paska z upywem lat wzrastaa w cnotach552 i za psalmist mona byo powiedzie: Ojciec i matka opucili j, a Pan j przyj553. 2. Codziennie bowiem anioowie ja nawiedzali, codziennie te miaa Boskie widzenie, ktre j strzego od wszelkiego za i napeniao wszelkim dobrem554. 3. Przeto do czternastego roku ya tak, e nie tylko nie mona byo znale w niej nic, co zasugiwaoby na zganienie, lecz wszyscy szlachetni, znajc j, uwaali jej ycie i postpowanie za godne podziwu. MARYJA OPUSZCZA WITYNI. 4. W tym czasie najwyszy kapan publicznie ogosi, e dziewice, ktre przebywaj w wityni, a osigny ju dojrzao, powrc do domu i zgodnie ze zwyczajem rodu, jak te swego wieku, wyjd za m. 5. Wszystkie ochotnie przyjy w rozkaz,
Por. 1 Sm 1, 20. ProtEwJk 7, 2n.; PsMt 4, 9 (por. 6, 1). 547 Por. Kp 25, 30; 2 Krn 36, 10. 548 Opis wskazuje na nieznajomo zwyczajw i realiw ydowskich przez autora. 549 Por. Rt 3, 3. 550 Por. k 2, 27. 551 ProtEwJk 8; PsMt 6, 3; 8, 1. 552 Por. 1 Sm 2, 26; k 2, 52. 553 Ps 27, 10. 554 Zmiana optyki: w ProtEwJk (np. 8, 1, itd.), w PsMt (np. 4, 2) czy PytBart (2) Maryja jest karmiona pokarmem aniow, tu natomiast otrzymuje od nich pokarm duchowy.
545 546

338

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

jedynie Maryja, Dziewica Paska, powiedziaa, e nie moe tego uczyni. Albowiem rodzice oddali j na sub Panu, a ponadto ona sama lubowaa Panu dziewictwo, ktrego nigdy nie naruszy przez zwizek maeski z jakim mczyzn555. 6. Arcykapan bardzo si tym zaniepokoi556, poniewa nie mg uniewani lubu Maryi wbrew Pismu witemu, ktre mwi: Skadajcie luby i dotrzymujcie ich557, ani te nie mia odwagi wprowadzi zwyczaju nie znanego w narodzie. Rozkaza wic, aby wszyscy dostojnicy z Jerozolimy i z ssiednich okolic przybyli na zbliajce si wito. Sdzi, e od nich dowie si, co naley uczyni w tej tak trudnej sprawie. 7. Gdy tak si stao, wszyscy jednomylnie orzekli, e naley w tej sprawie poradzi si Pana. A gdy wszyscy byli pogreni w modlitwie, arcykapan, zgodnie ze zwyczajem, uda si do miejsca witego, by prosi Pana o rad. 8. I niebawem wszyscy usyszeli gos dochodzcy z wyroczni i z miejsca pojednania558, ktry nakazywa, aby zgodnie z proroctwem Izajasza odszukano tego, ktremu Dziewica owa zostanie polubiona i oddana w opiek. Wyranie bowiem mwi Izajasz: Wyjdzie rdka z korzenia Jessego i kwiat z jego korzenia ukae si i spocznie na nim Duch Paski, duch mdroci i rozumu, duch rady i mstwa, duch wiedzy i pobonoci, i napeni go duch bojani Paskiej559. JZEF PRZYJMUJE MARYJ W OPIEK. 9. Zgodnie z tym proroctwem arcykapan ogosi, e wszyscy nieonaci mczyni z domu i z rodu Dawida, odpowiedni do maestwa, maj zoy swoje rdki na otarzu. Czyja za rdka po zoeniu zakwitnie560, a na kocu jej ukae si Duch Paski w postaci gobicy, temu Dziewica powinna by powierzona i przez tego polubiona. 8. 561 1. Wrd innych mczyzn by te Jzef, m podeszy w latach, pochodzcy z domu i rodu Dawida562. 2. Gdy wszyscy w kolejnoci zoyli rdki, on jeden tylko swoj rdk zatrzyma. 3. Tote kiedy nic, co by odpowiadao Boemu gosowi, nie ukazao si, arcykapan postanowi ponownie poradzi si Boga. Bg odpowiedzia, e tylko ten spord wyznaczonych nie zoy swojej rdki, kto powinien polubi
Por. PsMt 8, 1, objan. Por. 1 Sm 22, 2. 557 Ps 76, 12. 558 Por. Wj 25, 17; 37, 6. 559 Iz 11, 1n. 560 Por. Lb 17, 5. 561 Por. ProtEwJk 9; PsMt 8, 3 i 5. 562 Por. k 2, 4.
555 556

4. KSIGA O NARODZENIU WITEJ MARYI

339

Dziewic. 4. W ten sposb Jzef zosta wykryty. Kiedy bowiem zoy swoj rdk, a na jej kocu siada przybywajca z nieba gobica, wszystkim stao si wiadome, e to on powinien polubi Dziewic. 5. Zgodnie wic z przyjtym zwyczajem zarczynowym uda si Jzef do miasta Betlejem, by przygotowa swj dom563 i zatroszczy si o wszystko, co potrzebne jest do zalubin. 6. Dziewica za Paska, Maryja, wraz z siedmioma innymi dziewicami rwieniczkami564 i towarzyszkami swoimi, ktre przydzieli jej arcykapan, powrcia do Galilei565, do domu rodzicw. ZWIASTOWANIE. 9.566 1. W tych za dniach, gdy Maryja po raz pierwszy znalaza si w Galilei, zosta posany do niej od Boga anio Gabriel567, by zwiastowa jej Paskie poczcie oraz wyjani tak sposb, jak i tok poczcia568. 2. A kiedy przyszed do niej wiatoci oblewajc izb, w ktrej przebywaa, pozdrawiajc j mile przemwi: Bd pozdrowiona, Maryjo, Dziewico najmilsza Panu, Dziewico pena aski, Pan z tob, bogosawiona ty przed wszystkimi niewiastami569, bogosawiona przed wszystkimi dotd urodzonymi ludmi. 3. Dziewica za doskonale znaa anielskie oblicze, a bdc ju oswojona z niebiesk wiatoci, nie zlka si wic ani widokiem anioa, ani wiato nie wprawia jej w zdumienie, lecz jedynie sw jego si przelka i ja si zastanawia, co moe znaczy tak niezwyke pozdrowienie 570, co ono zapowiada i do czego zmierza. 4. Anio Paski znajc jej myli571 powiedzia: Nie obawiaj si, Maryjo, bym pod tym pozdrowieniem gosi co, co sprzeciwia si twojej czystoci. 5. Znalaza bowiem ask u Boga, poniewa wybraa czysto. Dlatego jako dziewica bez grzechu poczniesz i porodzisz syna572.6. Bdzie On wielki, poniewa bdzie rzdzi od morza do morza i od rzeki a do kracw wiata573, i Synem Najwyszego bdzie nazwany, bo ten, ktry niskim rodzi si na ziemi, w niebie krluje razem z Ojcem jako wielki. 7. I da Mu Pan Bg

Por. 2 Sm 17, 23; Iz 38, 1. W PsMt 8, 5 jest ich pi. 565 Por. k 1, 26. 566 ProtEwJk 11; Ps Mt 9; EwDzOrm V; EwGruz 1. 567 k 1, 26. 568 Por. Iz 44, 7; Dz 11, 4. 569 k 1, 28. 570 k 1, 29. 571 Por. 2 Tm 3, 16. 572 k 1, 30-31. 573 Por. Ps 72, 8.
563 564

340

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

stolic Dawida, ojca Jego, i bdzie krlowa w domu Jakuba na wieki, a krlestwu Jego nie bdzie koca574. On sam bowiem jest Krlem krlw i Panem panujcych575, a tron Jego trwa na wieki wiekw576. 8. Dziewica, wierzc temu, co powiedzia anio, lecz chcc pozna sposb dziaania Boego zapytaa: Jake si to sta moe? Jeli bowiem zgodnie z moim lubem nigdy nie poznam ma577, jak mog pocz bez wspdziaania ludzkiego, albo jak mog porodzi bez pomocy nasienia mskiego? 9. Na to anio: Nie sd, Maryjo, i poczniesz na sposb ludzki. Porodzisz jako dziewica, bez ma, i bdziesz karmia jako dziewica. 10. Albowiem Duch wity zstpi na ciebie i moc Najwyszego osoni ci przed wszystkimi dzami cielesnymi. I dlatego ten, co si narodzi z ciebie, bdzie jedynie wity, poniewa tylko poczty i zrodzony bez grzechu bdzie nazwany Synem Boym578 . 11. Wtedy Maryja wycignwszy rce i wznisszy oczy do nieba rzeka: Oto ja suebnica Paska, nie jestem godna imienia matki, niech mi si stanie wedug sowa twego579. NIEPOKJ JZEFA. 12. Zapewne dzieo to byoby nazbyt dugie i mogoby si nie podoba, gdybymy zechcieli opisa w nim wszystkie wydarzenia, ktre, jak to wyczytalimy, poprzedzay narodzenie Paskie albo nastpiy po nim. Dlatego te pomijajc wszystko to, co obszernie opisane zostao w Ewangelii, przystpmy do opowiedzenia tego, co zaledwie zostao wspomniane580. 10.581 1. Jzef wic uda si z Judei do Galilei i zamierza poj za maonk Dziewic, z ktr by zarczony. Ju bowiem mino trzy miesice i czwarty dobiega koca, odkd zostaa mu przyrzeczona. 2. Tymczasem jej wygld wiadczy, e jest brzemienna582. A nie mogo to uj uwagi Jzefa583; kiedy bowiem jako oblubieniec swobodnie zachodzi do Dziewik 1, 32-33. Por. Pwt 10, 17; 1 Tm 6, 15; Ap 17, 14; 19, 16. 576 Por. Hbr 1, 34. 577 k 1, 34. 578 k 1, 35. 579 k 1, 38. 580 Dopisek tumacza, ktry nie tylko w ten sposb stara si uczyni dzieo bardziej autentycznym, ale usprawiedliwi swoje cicie tekstu. 581 ProtEwJk 13, 4; PsMt 10n.; EwDzOrm VI; EwGruz 5n.; JzefCie 5n. 582 Por. Rdz 38, 24. 583 Por. 2 Sm 18, 13. Por. Hieronim, In Math I, 18, CCL 77, 10: Nie zostaa odkryta przez nikogo innego, jak tylko przez Jzefa, ktry cieszc si niemale prawami maeskimi wszystko wiedzia o swojej przyszej maonce.
574 575

4. KSIGA O NARODZENIU WITEJ MARYI

341

cy i serdecznie z ni rozmawia, spostrzeg jej brzemienno. 3. Poruszony tym faktem waha si, nie wiedzc, jak powinien waciwie postpi. Jako m sprawiedliwy bowiem nie zamierza jej odprawi, ani te jako m bogobojny nie chcia jej podejrzewa o wiaroomstwo. Postanowi wic rozwiza potajemnie maestwo i skrycie j opuci 584. 4. Gdy za tak postanowi, oto we nie ukaza mu si anio Paski i powiedzia: Jzefie, synu Dawida, nie bj si, i nie podejrzewaj Dziewicy o wiaroomstwo, ani nic zego nie myl o niej, ani te nie obawiaj si wzi j za maonk. 5. To bowiem, co si w niej poczo, a teraz niepokoi ciebie, nie jest dzieem czowieka, lecz Ducha witego585. Ona jedna ze wszystkich jako dziewica porodzi Syna Boego i nadasz mu imi Jezus, to jest Zbawiciel . On bowiem wyzwoli lud swj od grzechw jego586. 6. Jzef wic, zgodnie z nakazem anioa, wzi Dziewic za maonk, jednak nie pozna jej587, lecz dochowujc czystoci opiekowa si troskliwie588. BOE NARODZENIE I ZAKOCZENIE UTWORU. 7. Zblia si ju dziewity miesic od poczcia, kiedy Jzef zabrawszy maonk i wszystko, co by o potrzebne, uda si do miasteczka Betlejem, sk d pochodzi . 8. Kiedy wypeniy si dni, porodzia tam. I porodzia syna swego pierworodnego589, jak gosz Ewangelici, Pana naszego Jezusa Chrystusa, ktry z Ojcem i Duchem witym yje i krluje przez wszystkie wieki wiekw. Amen.

Por. Mt 1, 19. Mt 1, 20. 586 Por. Mt 1, 21. 587 Por. Mt 1, 25. 588 Por. 1 Tm 5, 22. 589 k 2, 6-7.
584 585

342

5. Cykl o Trzech Magach [Krlach]

a. Legenda Trzech Magw [Krli]


(ks. Marek Starowieyski)
Istnieje ogromna literatura naukowa na temat Trzech Krli, podajemy kilka pozycji w Bibliografii; istnieje jeszcze obfitszy materia ikonograficzy, jako e temat ten interesowa artystw, podobnie jak i teologw, ju od III wieku; istnieje w kocu obfita literatura: teologiczna, homiletyczna, egzegetyczna, szczeglnie od IV w. oraz szereg utworw literatury piknej: o Trzech Krlach pisali m. in. w. Efrem, Roman Melodos, Magorzata z Nawarry, Gil Vincente, J. W. Goethe, A. France, R. M. Rilke, T. S. Elliott, by wymieni tylko kilka nazwisk, nie mwic o duej iloci utworw anonimowych. Opowiadania o Trzech Krlach spotykamy w literaturze ludowej, w koldzie, w do dzi ywych zwyczajach ludowych rnych krajw. Podajemy tu tylko zasadnicze linie rozwoju legendy oraz jej podstawowe elementy, odsyajc do szczegowych opracowa. 1. rda. Legenda opiera si na Mt 2, 1-12, ktry stanowi jedyne miejsce w Ewangeliach, gdzie jest mowa o Magach przybyych ze Wschodu (gr. apo anatolu), by odda cze Dzieciciu. Opowiadanie to podkrela uniwersalizm nowej religii (przybywajcy s poganami) co podkrelali chtnie Ojcowie: w. Augustyn (Serm. 200, 2; 202, 1) czy Leon Wielki (Serm. 25, 31, 33, 36) i liturgia Epifanii a take wypenienie si proroctwa mesjaskiego (Mi 5,1n.). To proste na pozr opowiadanie nasuwa jednak szereg pyta: kim byli ci Magowie: mdrcami, astrologami, kapanami mazdejskimi? co znaczy owo: ze wschodu? co to bya za gwiazda? co oznaczay dary? To tylko kilka pyta, byo ich wicej. Na nie starano si odpowiedzie w cigu wiekw. 2. Podstawy biblijne legendy. Szybko doszukano si zwizkw tekstu Mt z innymi ksigami Biblii, a mianowicie z Ps 71, 10: Krlowie Tarszisz i wysp przynios dary, krlowie Szeby i Saby zo danin. I oddadz mu pokon wszyscy krlowie; wszystkie narody bd mu suyy; Ps 68(67), 30: Niech krlowie zo Tobie dary oraz Iz 60, 3nn.: I pjd narody do swego wiata, krlowie do blasku swojego wschodu Wszyscy oni przybd z Saby, zaofiaruj zoto i kadzido.

5. Cykl o Trzech Magach: A. LEGENDA TRZECH MAGW

343

Co wicej, skojarzono tekst Mt z proroctwem Balaama (Lb 24, 17) o gwiedzie, ktra wyjdzie z Jakuba, std te Magowie stali si potomkami Balaama, ktrzy z pokolenia na pokolenie przekazywali wiadomo o wyprorokowanej przez niego gwiedzie (Lb 24, 17; Orygenes, C. Celsum 1, 59; Hom. in Num. 13, 7; 15, 4). Natomiast stosunkowo rzadko czono wzmiank o mirze z mirr przyniesion przez Nikodema (J 19, 39). 3. Apokryfy. Scen z Magami rozwin apokryfy: EwHbr (fragment z Seduliusza Szkota); ProtEwJk 21; PsMt 16; acEwDz 24,89-30,95; EwDzArab 7n; EwGruz 9n,14, EwArm 5,10; 11; 28,5, J gr 5; EwJ 9,1-6, EwBarn 6n (ostatni fragment nie tumaczony); rozpowszechnia j na Zachodzie Zota legenda. ProtEwJk i PsMt nie wprowadzaj istotnych zmian; acEwDz (i EwHbr) wprowadzaj element jasekowy posta Jzefa przedstawiona jest nieco groteskowo i wykazuj zwizki z apokryfami wschodnimi, ktre wprowadzaj zasadnicze zmiany: oczekiwanie na Mesjasza wrd Magw spowodowane testamentem Adama danym Setowi i przepowiedni Zaratustry (EwArab, wspomina j rwnie Teodor Bar Koni i Bar Hebreus), wyrane zblienie do kultu ognia mazdejczykw (Frg ujgurski, opowiadanie Marco Polo, apokryfy etiopskie); ciekawy jest take motyw polimorfii: Magowie wchodzc do Jezusa widz Go kady w inny sposb. Atmosfera tych apokryfw pokazuje inn, wschodni perspektyw tego wydarzenia. 4. Liczba trzech Magw zostaa ustalona do wczenie ze wzgldu na trzy dary (mirr, kadzido i zoto). Mwi o niej ju Orygenes ( 256), ktry tych trzech Magw czy z trzema osobami, ktre przyszy do Izaaka (Rdz 26, 27-29; Hom. in Gen. 14,3); Ps. Augustyn czy ich z trzema osobami Trjcy witej (PL 39,2914). Pniej liczba ta staje si na Zachodzie kanoniczna (np. Maksym z Turynu, Hom . 17 na Epif.), cho w Kociele syryjskim mowa jest o dwunastu Magach (por. OpMag); a w malarstwie katakumbowym spotykamy dwch lub czterech magw; EwDzArab kod. Laurenc. mwi o wahaniach: jedni twierdz, e ich byo trzech, inni dwunastu, inni dziesiciu wraz z tysicem dwustu ludzi w orszaku. EwArm twierdzi, e kady z Magw mia w orszaku cztery tysice ludzi i byo dwunastu dowdcw, natomiast EwGruz cztery tysice onierzy i cztery tysice kapanw, czyli przybyo do Jerozolimy dwadziecia cztery tysice ludzi! 5. Sowo mag ma wiele znacze: czonek grupy kapaskiej, rodu kapaskiego, astrolog, wrbita czy czarownik, nie ma natomiast znaczenia negatywnego jak w Dz (8, 9 oraz wiele miejsc w ST: Kp 19, 21; 20, 6; Dn 1, 20, itd.), gdzie jest mowa o Szymonie Magu. Niektrzy z Ojcw przyjli to znaczenie negatywne: Magowie, oddani kultowi szatana przybyli do Jezusa, by przekona si o Jego potdze (np. Justyn, Dialog 78; Orygenes, C. Celsum 1, 60; Hieronim, In Is. 19, 1; Augustyn, Serm . 20, 3n). Zmiana Magw na krlw nastpuje pod wpywem wyej wspomnianych tekstw Pisma witego, w ktrych jest mowa o krlach oraz ze wzgldu na walk Kocioa z magi, astrologi itd. Pierwsz wzmiank o nazwaniu ich Krlami spotykamy, z pewnym wahaniem, u Tertuliana ( ok. 220; Adv. Marcion. 3, 18, 8), a pniej staje si ona zwyczajn, np. u Cezarego z Arles (Hom. 134, PL 39, 2018) tak, e redniowiecze ustalio nawet herby Magw! Jednak iko-

344

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

nografia, bardziej konserwatywna, zachowuje czapk frygijsk jako ich atrybut do X w. kiedy ostatecznie zostaje ona wyparta przez koron. Tradycja krlw znajduje si w tradycji syryjskiej (Jaskinia skarbw 108), a EwArm podaje, e byli oni brami, krlami Persw, Indii i Arabii. 6. W Ewangelii Magowie nie maj imion. Pojawiaj si one dopiero w VI wieku: w tzw. Excerpta latina barbari (pochodzce z VII/VIII w. tumaczenie kroniki pochodzenia aleksandryjskiego z VI w.) mamy Bethisarea, Melchior, Gathaspa, na mozaice z San Apollinare Nuovo w Rawennie pochodzcej z VI w.: Balthasar, Melchior, Casper (napis rekonstruowany), a Agnellus z Rawenny, IX w. podaje opis mozaiki z trzema magami w Kociele w. Marcina w Rawennie (Liber pontificalis, PL 106, 620); w tradycji etiopskiej: Tanisuran, Malik, Siseb; w EwangOrm Melkon, Gaspar, Baltazar. P. Peeters w przekadzie EwDzOr s. 131n. podaje list imion ormiaskich, natomiast listy syryjskie podaje E. Nestle, Die dem Epiphanius zugeschriebenen Vitae Prophetarum, Tbingen 1893, 67n. Jedn z wersji dwunastu imion syryjskich znajdziemy w OpMag. Imiona te zmieniaj si w rnych utworach i jak si wydaje, dotychczas nie przebadano kompleksowo tego problemu. Tradycja ustalia ostatecznie imiona Kasper (Iasper), Melchior i Baltasar. 7. Skd przybyli Magowie? Greckie bardzo oglne apo anatolu sprowadzono do trzech krain: Arabii na ktr wskazuje rwnie charakter darw, ale z drugiej strony, nic nie wiemy o istnieniu magw w Arabii (Justyn, Dial. 77,4; 78, 1, 88, 1; Tertulian, Adv. Iud . 9; Adv. Marcion. 3, 13, 8); Persji, najpewniejsza lokalizacja (Klemens Aleksandryjski, Strom. 1, 15, 71, 4; Orygenes, C. Celsum 1, 24) i Chaldei, tradycyjnie uwaanej za krain astrologw (Maksym z Turynu, Hom. 18-28 de Epiph.). Pojawia si rwnie Etiopia, co wynika z egzegezy Ps 71, 9 (LXX): Przed nim padn na twarz Etiopowie. Poniewa jednak pojcia geograficzne w apokryfach byy na og do mtne (w EwGruz krlowie z Indii i Persji jad do Jerozolimy przez Etiopi!) sprawa ta nie jest wana a prawdopodobnie wszystkie te trzy nazwy pokryway si w pojciu jakiej krainy wschodu. 8. Kiedy przybyli? Wzmianka w Ewangelii, e weszli do domu (Mt 2, 11), podczas gdy ukasz mwi o stajni (2, 1 mowa o obie) wiadczyaby, e wita Rodzina w midzyczasie zmienia miejsce zamieszkania, a wic byoby to po pewnym czasie; PsMt (16, 1), Euzebiusz z Cezarei (Quest in Ev. 16) i inni podaj dwa lata na podstawie wieku dzieci, ktre mia zgadzi Herod; EwGruz (9) mwi o siedmiu i p miesicach wdrwki a EwArm o dziewiciu miesicach; inne utwory mwi o szybkiej wdrwce za spraw Ducha witego. Podawano jednak racje realistyczno-liturgiczne: poniewa od wita Boego Naarodzenia do Epifanii jest trzynacie dni, przebyli oni t drog w tyle dni, jak pisze w. Augustyn (Serm. 203, in Epiph. 1. 3), taka szybka podr bya podejrzana, bo nasuwaa podejrzenie, e Magowie stosowali sztuczki magiczne. 9. Kim byli ci magowie-krlowie? Ewangelia Armeska mwi o trzech braciach. Niemniej najstarsze przekazy przedstawiaj ich jako postaci bliej nieokrelone, zawsze bez brd, zazwyczaj w spodniach (cecha charakterystyczna mieszkacw Wschodu; podobnie przedstawiani s trzej modziecy w piecu ognistym).

5. Cykl o Trzech Magach: A. LEGENDA TRZECH MAGW

345

Stopniowo Melchior staje si brodatym starcem, Kasper modziecem bez brody, Baltazar brodatym czowiekiem w wieku dojrzaym (Ps. Beda [VIII w.], Excerptationes Patrum, PG 96, 541) i ten kanon przejdzie do sztuki redniowiecznej. Baltazar, ktry u Ps. Bedy jest okrelony jako fuscus (ciemny), staje si stopniowo Murzynem, cho Murzyn (Aethiops), w literaturze patrystycznej, szczeglnie monastycznej, przedstawia diaba. Normalnie podaje si, e Magowie wdrowali razem, cho jedna z legend podaje, e wdrowali osobno i spotkali si dopiero na Golgocie. W ten sposb przechodzimy do symbolicznego znaczenia Trzech Krli, ktrzy stopniowo staj si przedstawicielami Europy (potomkw Jafeta), Azji (potomkw Sema), i Afryki (potomkw Chama). W chwili odkrycia Ameryki pojawia si konieczno znalezienia czwartego Krla dla przedstawienia tego kontynentu Indianina: udaje si on do Jezusa z pojemnikiem (niosc ziarno kakao?), jak to widzimy na obrazie z XV w. z klasztoru w Viseu w Portugalii kraju odkrywcw. 10. Gwiazda (nawizujca tu do Lb 24, 17) czsto pojawia si przy opisach narodzin ludzi sawnych. Ta jednak, ktra pokazaa si Magom i ich prowadzia, stanowi do dzi zagadk. Badania astronomiczne nie doprowadziy do adnych wnioskw. Teksty patrystyczne mwi o gwiedzie, ale i o dziewicy (EwGruz), chopcu (Orygenes, EwArab 7,2), aniele (anio zwiastuje rwnie pasterzom) prowadzcym Magw oraz o innych znakach, ktre widzimy w Jaskini skarbw , w OpMag i z ktrymi spotykamy si w legendach redniowiecznych. Sprawa gwiazdy bya o tyle enujca dla Ojcw Kocioa, e zwalczali oni astrologi, wtedy bardzo popularn. Zaczto wic szuka innych rozwiza, mwiono o astrologii dobrej i zej, a Tertulian stwierdzi, e astrologia bya dobra a do czasw Chrystusa, po Jego przyjciu staa si czym zym (De idololatria 9, 1nn. szczeglnie 7, CCL 2, 1954, 1107n.) Tumaczono te tekst inaczej: Magowie uznali swj grzech i przyszli do Jezusa. 11. Dary potraktowano do wczenie w sposb symboliczny. Ju Ireneusz ( ok. 202) podaje, e zoto ofiarowano jako krlowi, kadzido jako Bogu, mirr w przewidywaniu Jego mierci (Adv. haer. 3, 9, 2) i ta wykadnia staa si niemale obowizujca w literaturze patrystycznej a do dzi. Bywa jednak rozwijana: np. Fulgencjusz z Ruspe (VI w.) uwaa, e dary mog suy w polemice dogmatycznej: mirra, np. przeciw manichejczykom, ktrzy nie wierz, e Chrystus umar dla naszego zbawienia, kadzido przeciw arianom, uwaajcym, e tylko Bogu Ojcu mona skada ofiary, itd. (PL 67, 736n.). Podawano te wykadni moraln darw: oznaczaj one wiar, nadziej i mio; wiar, czysto serca; trzy sensy Biblii, itd. Byy te interpretacje realistyczne: wg w. Bernarda z Clairvaux zoto byo potrzebne ubogiej rodzinie, kadzido bo jaskinia cuchna, mirra dla wybicia znajdujcego si w niej robactwa! Byo take i anegdotyczne rozwinicie znaczenia zota: Maryja i Jzef mieli otrzyma 30 srebrnikw, ktre zgubili, znalaz je pasterz, ktry odda je kapanom; ci za dali je Judaszowi za zdrad Jezusa. 12. Legenda ta bya te rozwizywana w duchu nauki Zaratustry, gdzie jest mowa o narodzeniu si wspomoyciela (saushyant) z dziewicy. Bliskie kontakty mieszkacw Babilonu i ydw sprawiy, e wiedzieli oni o nastrojach mesja-

346

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

skich wrd ydw. Opowiadanie o przepowiedni Zaratustry (EwDzArab(L), o darach Jezusa, z ktrych wydoby si ogie wskazuj na usprawiedliwianie kultu ognia. Czy jednak mona twierdzi, za wieloma spord Ojcw (Augustyn, Sermo 201 in Eiph.; Leon W., Sermo 34 in Epiph.), e Magowie przyszli z wiar w Bstwo Chrystusa? Dane Ewangelii, np. dary (nawet kadzido, stosowane nie tylko w wityniach, ale i na dworach) czy czasownik gr. proskunein (pa na twarz) nie pozwalaj na takie stwierdzenie, cho go te nie wykluczaj. 13. Relikwie Trzech Krli miaa znale Helena i przesa do Konstantynopola, stamtd mia je przewie do Mediolanu w IV w. w. Eustorgiusz, bp Mediolanu (344-355), o czym opowiada jego redniowieczny (XII w.) ywot, i od tego czasu zaginy. Odkryto je w redniowieczu i zoono w kociele w. Eustorgiusza w Mediolanie w 1158 jak opowiada dzieo Roberta de Thorigny. Ale rwnoczenie Marco Polo opisuje ich groby, ktre widzia w Azji (por. Dodatek 2); podobn wiadomo podaje franciszkanin Oderyk z Pordenone, a w ormiaskim klasztorze Amenaphrki miao si znajdowa ciao Gaspara (por. J. Saint Martin, Memoires historiques et gographiques sur l'Armnie, 2, Paris 1819, 428). Relikwie zabrano z Mediolanu po zdobyciu i zniszczeniu miasta przez Fryderyka Barbaross w 1162 roku i przewieziono do Kolonii. Przewiezienie ich do Kolonii przemienio si w pochd triumfalny i przyczynio si do powstania kultu Trzech Krli w Europie Zachodniej. Przybyy do Kolonii w 1164 roku i umieszczono je w katedrze w. Piotra, ktra nastpnie zostaa rozebrana i od 1249 r. do XIX w. budowano obecn katedr, ktra staa si wanym orodkiem pielgrzymkowym i centrum kultu Trzech Krli, a wic i sztuki zwizanej z Trzema Krlami. Relikwie zoono w relikwiarzu, wspaniaym dziele sztuki snycerskiej Mikoaja z Verdun. Rainold von Dassel, kanclerz Fryderyka Barbarossy i arcybiskup Kolonii, ktry je tam przywiz, by uprzednio kanonikiem w Hildesheim, std tam te powsta orodek ich kultu; tam te powstaa wielka historia Trzech Krli, dzieo Jana z Hildesheim (1365-1375), cieszca si ogromnym powodzeniem. 14. Kult Trzech Krli oddziaa na rne dziedziny kultury, na malarstwo epizod z Trzema Krlami by tematem takich arcydzie, jak Pochd Trzech Krli Benozzo Gozzoli we Florencji, Adoracje Trzech Krli H. Boscha czy P. P. Rubensa. Stali si oni patronami podrnych, std nazwy zajazdw: Pod Murzynem, Pod gwiazd, Pod koron. Ich imionami znaczy si drzwi kred 6 stycznia K[C]MB (ktre jednak znaczyy pierwotnie Christus mansionem benedicat niech Chrystus bogosawi dom). wicenie kredy w Trzech Krli ma inne pochodzenie: wtedy wanie w kocioach zapowiadano wita ruchome i ludzie notowali sobie ich daty. Powstao wiele zwyczajw ludowych, na ktrych opisywanie nie ma tu miejsca, odsyamy wic do prac zawartych w Bibliografii.

5. Cykl o Trzech Magach: B. POKON MAGW

347

b. Pokon Magw (FrgUjg)


(przekad i opracowanie Jzef Reczek [])
Fragment ujgurskiego apokryfu o pokonie Magw w Betlejem znaleziony zosta w czasie II wyprawy do Turkiestanu Wschodniego (chiskiego), zorganizowanego w latach 1904-1905 przez berliskie Museum fr Vlkerkunde pod kierunkiem Alberta von Le Coq. Oprcz licznych rkopisw buddyjskich i manichejskich w jzyku ujgurskim i sogdyjskim znaleziono wwczas w ruinach nestoriaskiego klasztoru w Buajyk (kilkanacie kilometrw na pnoc od Turfanu) take kilka rkopisw chrzecijaskich, napisanych gwnie w jzyku syryjskim, rednioperskim i sogdyjskim, a tylko nieliczne w ujgurskim jzyku z rodziny jzykw tureckich. Najwaniejszym z tych chrzecijaskich fragmentw w jzyku ujgurskim oznaczony zosta symbolem T II B 29. Jest to podwjna kartka papieru pochodzca z rkopisu w formie ksikowej. Na czterech stronach jest w sumie 80 wierszy tekstu, napisanego pismem ujgurskim w jzyku nazwanym w turkologii ujgurskim (lub staroujgurskim). Za kanw apokryficznego opowiadania posuyy wypadki wspomniane w Mt 2, 1-16 (por. ProtEwJk 21, 1-4). Ujgurski apokryf by zapewne tumaczeniem z jzyka sogdyjskiego, jednak jak dotd bezporedniego rda dla tekstu ujgurskiego nie znaleziono. Za wzorem iraskim (j. sogdyjski by jzykiem iraskim) dla tego tekstu przemawiaj dwa inne fakty. Po pierwsze, wida w nim jak to wskazaa Annemarie von Gabain prb wyjanienia powstania kultu ognia, praktykowanego wrd iraskich zoroastryjczykw, i po drugie, istnienie opowiadania o analogicznej treci w innym miejscu wiata iraskiego, mianowicie w pobliu miasta Hamadan, ktre przytoczy Marco Polo w Opisaniu wiata (rozdz. XXXIn.). Szczupo danych nie pozwala na blisze okrelenie daty powstania apokryfu ujgurskiego, przypuszcza si jednak, e pochodzi z IX lub X w.; wzr sogdyjski natomiast (lub jeszcze wczeniejsze rdo syryjskie) mg powsta znacznie wczeniej.

z uszanowaniem powiedzieli tak: Chcielibymy i i pokoni si jego wielkiemu majestatowi. Wtedy Herod-Chan590 poleci im nastpujco: Teraz, moi kochani synowie591, ruszajcie szczliwie w drog i dooywszy wszystkich stara pilnie szukajcie! Gdy bdziecie wracali z powrotem, przyjdcie i powiedzcie mi, jak si rzecz przedstawia. Ja take chc i i pokoni si mu. Kiedy ci Magowie skoro tylko opucili Jerozolim poszli dalej, ta gwiazda take sza z nimi. Gdy ci Magowie dotarli do
590 Znaczy krl Herod. Zostawiamy form, jak w sowach Batu-Chan, Dingis-Chan i innych. 591 Sposb zwracania si do poddanych, za jakich uwaa Magw Herod.

348

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Betlejem, ta gwiazda zatrzymawszy si stana nieruchomo. Wwczas znaleli tam Mesjasza-Boga592. Wtedy z dreniem zbliajc si podeszli blisko. Rozwizali swoje juki i wyoyli to, co przynieli, trzy rne skarby: zoto, mirr, kadzido. Zoyli te pokon i oddali cze i chwa krlowi, Mesjaszowi i Bogu. Ci Magowie przyszli z takimi mylami: Jeli jest synem Boym, wemie mirr i kadzido, jeli jest krlem, wemie zoto, jeli jest lekarzem, wemie lekarstwa. Zoywszy [wszystko] na jednej tacy, wnieli. Syn Boga wiecznego, Mesjasz, Krl, zechcia pozna najskrytsze myli tych magw i zechcia przyj wszystkie trzy rodzaje skarbw. Powiedzia do nich tak: O Magowie! Wy przyszlicie z trzema rnymi mylami. Jestem zarwno Synem Boym, jak rwnie jestem krlem, a take jestem lekarzem. Idcie wyzbywszy si najmniejszych wtpliwoci. Odkruszywszy, niby mk, z rogu kamiennego obu kawaek kamienia, da tym Magom. Wziwszy ten kamie Magowie sami nie mogli go unie. Prbowali zaadowa na juczne zwierz; zwierz nie potrafio udwign. Dlatego naradzali si ze sob i mwili: Ten kamie jest niezwykle ciki. Po co nam ten jeden kawaek kamienia? Nie potrafimy go zabra, bo nawet juczne zwierz nie zdoao go unie. Wtedy pokazaa si tam studnia. Podnisszy ten kamie wrzucili go do tej studni. Poszli dalej, i c zobaczyli? Z tej studni wyrs napeniajcy groz potny blask i ognisty pomie unis si a do samego nieba. Zobaczywszy niezwyky ten znak Magowie zrozumieli. Przestraszyli si i padszy na twarz bili pokony. Kajali si, mwic tak: On da nam skarb, godzien najwyszej czci; my bylimy niegodni skada mu cze i nie wyznawszy si wrzucilimy go do studni. To zdarzenie stao si powodem, dla ktrego Magowie a do dzi czcz ogie593. Nastpnie zjawi im si anio Boy. Wyprowadziwszy [ich] stamtd, poleci tym Magom wraca inn drog. Nie poszli oni do HerodaChana. Chcemy jeszcze przedsiwzi opisanie mierci wielkiego kapana Zachariasza594, poniesionej z rki czynicego zo Heroda-Chana. Zobaczy wwczas Herod-Chan, e ci Magowie zawrciwszy odeszli inn drog.

592 Ujg. tngri stara nazwa nieba. Niebo byo u ludw tureckich naczelnym bogiem. W pimiennictwie chrzecijaskim oznacza Boga. 593 Tekst powsta w rodowisku, gdzie zaroastryjski kult ognia by dobrze znany. Por. ProtEwJk etiopska, objan. do 21. Ten epizod opisuje Marco Polo, por. Dodatek. 594 Podobnie jak w ProtEwJk w utworze, z ktrego mamy tu fragment, mier Zachariasza nastpowaa po przybyciu Magw.

5. Cykl o Trzech Magach: C. KORESPONDENCJA LONGINUSA

349

Wpad w straszny gniew: Zakpili sobie ze mnie ci Magowie! Swym oprawcom, zabjcom i katom wyda wtedy rozkaz: Ruszajcie! Ile tylko w moim pastwie jest dzieci595 poniej dwch lat, zabijcie wszystkie! Pojawi si wtedy we nie Jzefa anio Boy i przekaza mu rozkaz mwic

c. Korespondencja Longinusa z Augustem na temat Magw


( KorLong) (przekad i opracowanie W. Witakowski)
W literaturze syryjskiej zachowaa si apokryficzna korespondencja mdrca czy filozofa imieniem Longinus z cesarzem Augustem, dotyczca wizyty Magw w Betlejem. Longinus powiadamia cesarza o tym, e na teren cesarstwa rzymskiego przybyli Persowie ze Wschodu, by zoy dary pewnemu chopcu niedawno urodzonemu w Judei. Cesarz odpowiada, e zasignie w tej sprawie informacji od Heroda. Longinus (nie majcy nic wsplnego ze znanym onierzem, ktry przebi bok Chrystusa, por. LChIk 7,410) jest w Korespondencji przedstawiony jako historyk, autor ksigi o fikcyjnych wojnach Rzymian przeciw Antiocheczykom596. Korespondencja zachowaa si w pnym przekazie rkopimiennym z XIXXX w. (wyda J. E. Rahmani), podstawowymi jej wiadkami s jednak syryjskie teksty historiograficzne z okresu od VII do XIII w., a wic: Kronika Maronicka, (powstaa niedugo po r. 664); Kronika Michaa Starszego597 (Syryjczyka, XII w.), Chronografia Grzegorza BarHebreusa (XIII w.)598; Ksiga Pszczoy, szkic Historiae sacrae Salomona, metropolity Basry (XIII w.). Do listy tej naley take doda: Scholion egzegety Teodora BarKoni ( po 792)599, a ponadto jest znana w przekadzie arabskim w Kronice Mahbuba (Agapiusza) z Mabbug (arab. Manbid, poowa X w.). Korespondencja powstaa najprawdopodobniej po syryjsku. Wiek tekstu trudno okreli: znajduje si w Kronice Maronickiej, powstaej w VII w.; przypuszcza si wic, e powstaa w wiekach V-VII. Naley przypuci, e jej wersja dusza jest pniejsza od krtszej.

W oryginale: chopcw i dziewczt. Por. W. Speyer, Die literarische Flschung im heidnischen und christlichen Altertum: ein Versuch ihrer Deutung , (Handbuch der Alterumswissenschaft I, 2), Mnchen 1971, s. 246, przyp. 2. 597 Por. SWPW 155. 598 Por. SWPW 37n. 599 Por. SWPW 230.
595 596

350

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Opowiadanie o Magach zawarte w Korespondencji jest zalene od opowiadania o Magach zawartego w Kronice Ps. Dionizego z Tel-Mahre (775/76)600 oraz jej skrtu w aciskim Opus imperfectum in Mathaeum z V w. 601 Ze wzgldu na due rnice midzy obydwoma wersjami Korespondencji podajemy przekad obu, za podstaw krtszej przyjmujc wersj z Kroniki Maronickiej (skrt: Mrn) uwzgldniajc jednak innych wiadkw tekstu: Kronik Michaa Starszego (skrt: MS), Chronografi BarHebraeusa (BH) oraz wersj z przekazu niezalenego wedug edycji Rahmaniego (R). Podstaw przekadu wersji rozszerzonej jest tekst Teodora BarKoni.

a. O przybyciu magw602
(wersja w Kronice Maronickiej) Rwnie Longinus, rzymski603 uczony, wspomina [o przybyciu Magw] w tym czasie604, w swej trzeciej ksidze o wojnie Rzymian i ich zwycistwie nad Antiochi w Syrii605, piszc do cesarza606: Persowie607 ze Wschodu wkroczyli na terytorium twego krlestwa, przybyli i przynieli dary608 dla maego chopca, ktry si urodzi w Judei. Kim on jest i czyim jest synem, jeszcze nie syszelimy. Zechciej teraz ty zbada t spraw. August posa [nastpujce] pismo do Longinusa609: Herod, satrapa, ktrego tam zostawiem, poinformuje mnie piszc o tym, kto to jest610.

Por. SWPW 53. PL 56, 611nn. Wicej o tym apokryfie w: W. Witakowski, The Magi in Syriac tradition, VoxP (w druku). 602 Taki tytu tylko u BH. Jeden z rkopisw Rahmani (C) ma tytu List, ktry filozof Longinus wysa do cesarza. 603 BH: grecko-rzymski. 604 Rzymski uczony czasie R opuszcza. 605 Wspomina Syrii BH opuszcza. 606 R + Augusta. 607 BH: Magowie perscy. 608 R + do kraju Judei. 609 do Longinusa MS opuszcza. 610 O tym, kto to jest Mrn: o wszystkim; R: o tym, o czym pisae do mnie: kto przysa mu dary i z jakiego powodu.
600 601

5. Cykl o Trzech Magach: C. KORESPONDENCJA LONGINUSA

351

b. Korespondencja Longinusa z Augustem


(wersja w Scholionie Teodora BarKoni) Longinus, filozof, posa [nastpujcy list] do cesarza: Wiedz, o krlu, e Persowie ze Wschodu wkroczyli na terytorium twego krlestwa i przybyli do Palestyny przynoszc dary dla maego chopca, ktry si tam urodzi. Kim on jest i czyim jest synem, jeszcze nie syszelimy. Zechciej teraz ty zbada t spraw. Sacra611 Augusta do Heroda: Cesarz August do Heroda, satrapy kraju Palestyny. Pokj! Usyszaem e cudzoziemcy przybyli z kraju Wschodu do kraju Palestyny, zoyli hod i ofiarowali dary maemu dziecku, o ktrym syszelimy, e tam si urodzio. Powiadom nas, kim jest i czyim jest synem ten, do ktrego zostay przysane dary, i z jakiej przyczyny zostay mu ofiarowane. Odpowied Heroda: Herod do naszego pana cesarza Augusta. Pokj! Gdy zobaczyem tych mw, ktrzy przybyli ze Wschodu, pomylaem, e s to albo szpiedzy, albo [wrogowie], ktrzy przybyli, by walczy przeciw nam612. Gdy ich spytaem: Co robicie w naszym kraju?, odpowiedzieli w te sowa: [Przybylimy] z powodu tradycji [ktr] otrzymalimy od naszych ojcw [a ktra zawieraa takie przykazanie]: Gdy zobaczycie gwiazd wietlist, wecie dary i udajcie si do kraju Judei, bowiem tam urodzi si krl Mesjasz. Padnijcie przed nim na ziemi i ofiarujcie [mu] dary613. Obycie tego nie zlekcewayli! Przybylimy wic zgodnie z tym, co nam przykazano. [Pniej,] gdy si zorientowaem, e ci mowie nie wrcili do mnie [jak obiecali]614 rozkazaem zabi maych chopcw w tym miecie615. Ty za nie kopocz si t spraw, bo on zosta zabity wraz z tymi chopcami. Miej si dobrze!

Lot cesarski. W tradycji syryjskiej, zawartej np. u Jakuba z Edessy ( 708) i Michaa Starszego, Magom towarzyszyo wielotysiczne wojsko. Por. EwGruz 10n. 613 Por. Mt 2, 2-13. 614 Por. Mt 2, 13. 615 Por. Mt 2, 16-18.
611 612

352

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

d. Syryjska Opowie o Magach (OpMag)


(przekad i opracowanie Witold Witakowski)
Syryjska, anonimowa Opowie o Magach (dalej: OpMag) to jedyny w caej wczesnej literaturze apokryficznej tekst o tej tematyce616. Zachowaa si ona w jednym tylko rkopisie jako dugi cytat w syryjskiej (jakobickiej) Kronice Ps. Dionizego z Tel-Mahre, ktra powstaa w 775/6 r., znanej take jako Kronika z Zuqnin (klasztor koo Amidy w Pn. Mezopotamii). Tekst OpMag skopiowany przez Ps.-Dionizego jest prawie na pewno peny. Mona tak sdzi, poniewa wiadomo, e kronikarz mia w zwyczaju kopiowa mniejsze rda w caoci. Ponadto sam tekst, ktry uderza rozwlekoci i wyjtkowo licznymi, nawet jak na gust orientalny, powtrzeniami, wskazuje, e nie zosta poddany jakimkolwiek prbom obrbki literackiej czy redakcyjnej. Tytu utworu przyjty dla naszego przekadu pochodzi z formuy zamykajcej tekst. OpMag opowiada o Magach, dwunastu mdrcach krlewskiego pochodzenia, ktrzy mieszkali na Wschodzie, w krainie Szir617 lecej na kracach zamieszkaego wiata. Byli oni stranikami przykaza otrzymanych od praojca Adama, a spisanych przez Seta. Zawierajce je ksigi byy przechowywane w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw na Grze Triumfw w ich kraju. W myl tych przykaza Magowie mieli przez cae pokolenia oczekiwa na pojawienie si wietlistej gwiazdy, zwiastujcej narodziny Jezusa i aby jej wypatrywa, kadego miesica wspinali si na Gr Triumfw. Gwiazda wreszcie si ukazaa wraz z kolumn wiata, ktre przyjo form niepozornego czowieka, lecz kady z Magw-Krlw widzia go w innej postaci. Gwiazda-wiato powioda ich nastpnie do Betlejem, gdzie zoyli dary Jezusowi, rozpoznajc w Nim t posta ktra im si ukazaa w Jaskini Skarbw. Po ich powrocie przyby do nich Aposto Juda Tomasz, ktry udzieli im chrztu i stali si jego pomocnikami w dziele ewangelizacji swego kraju. Autor OpMag wprawdzie nie jest znany, mona jednak wskaza, z jakiego rodowiska si wywodzi. Nazywanie Magw brami oraz do silna tendencja enkratyczna (czy raczej anty-kobieca, widoczna w silnym obcianiu Ewy za grzech Adama), wydaj si wskazywa na monastyczne pochodzenie autora. Wiek OpMag jest trudny do ustalenia. Powstanie Kroniki Ps.-Dionizego, tj. rok 775/6, dostarcza nam wprawdzie terminus quo ante, mona jednak by pew-

616 W redniowieczu powstay jednak dusze kompozycje powicone Magom, np. kataloska Libre dels tres reys dOrient (XII w.), Historia Trium Regum Jana z Hildesheim (XIV w.) czy anonimowa LHistoire des Trois Rois (XV w.). 617 Termin ten, ktry tu oznacza raczej m ityczn krain, odnosi sie zwykle do Chin; G. J. Reinink, Das Land Seiris (ir) und das Volk der Serer in jdischen und christlichen Traditionen, Journal for the Study of Judaism 6 (1975) 72-85.

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

353

nym ze OpMag jest znacznie starsza. Dalsz wskazwk jest aciski (by moe przeoony z greki) komentarz do Ewangelii w. Mateusza, tzw. Opus Imperfectum in Matthaeum, przypisywany Janowi Chryzostomowi, prawdopodobnie dzieo autora ariaskiego (pierwsza poowa V w., przypuszczalnie napisany w prowincjach naddunajskich)618. W Opus znajduje si fragment zatytuowany Liber apocryphum nomine Seth, zawierajcy streszczenie OpMag, opierajcy si prawdopodobnie na przekazie ustnym OpMag. U. Monneret de Villard sdzi, e OpMag powstaa poniej ni Opus, i pochodzi z ok. 500 r., wydaje si jednak, e mona przesun t dat na okres wczeniejszy. Wskazuje na to traktowanie Ducha witego jako istoty eskiej (tekst syr. s. 88), co jest cech pierwotnej teologii semickiej (judeochrzecijaskiej i syryjskiej). Takie pojmowanie Ducha witego wynikao z tego ze syr. sowo r duch; oddech; wiatr, jest rodzaju eskiego. Duch wity w rodzaju eskim wystpuje we wczesnej literaturze syryjskiej np. w Odach Salomona z II w., a take w poezji Efrema ( 373), za w rodzaju mskim wyraenie Duch wity zaczo by uywane pniej, pod wpywem greckiej myli teologicznej rozprzestrzeniajcej si z Antiochii na syryjskojzyczny Bliski Wschd. Nie wiemy wprawdzie, kiedy dokadnie to nastpio (by to proces dugotrway), wydaje si jednak, e na przestrzeni V w.,619 najprawdopodobniej przed wybuchem sporw chrystologicznych. Tym samym powstanie OpMag naley przesun na okres zanim ta zmiana nastpia, naszym zdaniem na koniec IV w. Sama kanwa opowieci pochodzi oczywicie z Mt 2, 1-12, oprcz niej mona jednak wskaza na wtki syro-mezopotamskie m. in. gnostyckie. I tak na przykad tradycje dotyczce Adama i Seta (Testament Adama podyktowany Setowi), naley zapewne wiza z gnostyck grup setian. Wanym rdem jest te apokryf syryjski Jaskinia Skarbw z VI w., ale wtkami sigajcy moe II w., z ktrego pochodzi choby nazwa groty, w ktrej byy zoone dary dla Jezusa. Ponadto znajdujemy w OpMag wiele elementw pochodzcych z religii iraskich, z powodu ktrych nasz apokryf wzbudza i wci wzbudza zainteresowanie historykw religii. Nie mogc tu wchodzi w bardziej szczegowe analizy, ograniczymy si tylko do podania kilku waniejszych prac, w ktrych te problemy s dyskutowane620 .
618 J. van Banning, F. Mali, Opus imperfectum in Matthaeum, TRE 25 (1995) 305, PG 56, 637n. Por. poniej Dodatek, s. 384n. 619 Por. S. Brock, The holy Spirit as femimine in early Syriac literature, w: After Eve, ed. By J. M. Soskice, London 1990, 73-88. 620 G. Widengren, Iranisch-semitische Kulturbegegnung in parthischer Zeit, (Arbeit sgemeinschaft fr Forschung des Landes Nordrhein-Wesfalen: Geisteswissenschaften 70), Kln 1960, 62-86; tene, Die Religionen Irans, Die Religionen der Menschheit 14, Stuttgart 1965, 207-214; E. Albrile, I Sethiani: una setta gnostica al crocevia tra Iran e Mesopotamia, Laurentianum 37 (1996) 353-385; tene, Il mistero di Seth: sincretismo gnostico in una perduta apocalisse, Laurentianum 39 (1998) 413-493; tene, Nel paese di yr: i magi, la

354

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Wtki iraskie w OpMag trafiy do tradycji syryjskiej najprawdopodobniej przez syryjskojzycznych chrzecijan yjcych w imperium perskim, wrd ktrych byo take wielu Persw, konwertytw z zoroastryzmu (mazdeizmu). Przejcie ich na chrzecijastwo byo uatwione dziki istnieniu podobnych w obu religiach elementw, np. postaci zrodzonego z dziewicy Saoszjanta, eschatologicznego zbawcy, ktry mia wskrzesi zmarych i zapewni ludziom niemiertelno. Wniesione przez tych chrzecijan elementy tradycji pochodzce z religii iraskich (obok zoroastryzmu naley wymieni tu zurwanizm i mitraizm) ulegy chrystianizacji i z czasem przedostay si na zachd, tj. do syryjskich chrzecijan Bizancjum. Tu w ktrym klasztorze zostay poczone z elementami chrzecijaskimi, zarwno kanonicznymi, jak i apokryficznymi, i zapisane, czego rezultatem jest OpMag. W dotychczasowych badaniach stosunkowo mao brane byo pod uwag jeszcze jedno rdo irasko-mezopotamskich tradycji religijnych dostrzegalnych w naszym apokryfie, mianowicie manicheizm. Wydaje si, e elementy takiego pochodzenia s obecne na przykad we fragmencie mwicym o pochodzeniu duszy ludzkiej z krlestwa wiata (tekst syr. s. 79). Przypomnienie ludziom tego szlachetnego pochodzenia, ktrego w manicheizmie dokonuje Jezus Promienisty (w OpMag Jezus mwi, e jest promieniem wiata Ojca, s. 78), rozpoczyna zbawczy proces separacji elementw duchowych (wiata) od materialnych (ciemnoci), zmierzajcej do zgrupowania elementw wiata w jedn cao, aluzje do czego rwnie znajdujemy w OpMag. Religioznawczemu znaczeniu OpMag nie odpowiada forma utworu. Autor, o gorcej niewtpliwie wierze, nie mia daru pira. Skomponowany przez niego tekst jest peen powtrze, pleonazmw, bdw logicznych i jzykowych oraz pewnych, charakterystycznych dla myli autora wyrae, pojawiajcych si w miejscach, gdzie nie pasuj. Niektre z tych mankamentw mogy w naszym przekadzie zosta do pewnego stopnia wygadzone. I tak na przykad tajemnice ukryte, day si dla uniknicia miesznoci zastpi ukrytymi misteriami, lecz taka procedura nie zawsze bya moliwa. Do trudnoci przekadowych naley ponadto fakt, e szereg sw jest uywanych w innych ni normalnie znaczeniach, co naley jednak uzna za specyfik myli teologicznej autora. Generalnie tekst jest pisany celowo, czy nie jzykiem do niejasnym, co pociga za sob konieczno czstego uywania dodatkowych sw czy nawet fraz (dodanych w nawiasach kwadratowych) w nadziei uatwienia czytelnikowi zrozumienia tekstu. Zdajemy sobie spraw z tego, e przekad zosta przez to obciony wiksz doz subiektywnej interpretacji ni miaoby to miejsce w przypadku tek-

stella e il mistero iranico della salvezza, Algiza 6-7-8 (1997) 3-30; J. Duchesne-Guillemin, Jesus Trimorphism and the differentiation of the Magi, w: Man and his Salvation w: Studies in Memory of S. G. F. Brandon, ed. by E. G. Sharpe, J. R. Hinnells, Manchester 1973, 91-98. Cytowana wyej praca Monneret de Villard pozostaje wci wana; neguje on wszelako wpywy iraskie w OpMag.

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

355

stw, ktre przeszy przez staranniejsz redakcj literack. Ponadto wprowadzonymi przez nas dodatkami s tytuy podrozdziaw i wielkie litery w odniesieniu do Boga; w tekcie dodano numery stron wydania Chabota.

O objawieniu Magom, o ich przybyciu do Jerozolimy i o darach, ktre przynieli Chrystusowi


WSTP. MAGOWIE . [57] Relacja o objawieniach i widzeniach, ktr zoyli krlowie, synowie krlw Wielkiego Wschodu, zwani Magami621 w jzyku swego kraju, bowiem modlili si w ciszy, bezgonie, w milczeniu 622 i [tylko] w mylach wychwalali [Pana] modlc si do najwyszego i witego majestatu Pana ycia, do witego i chwalebnego Ojca, ktry jest ukryty we wasnym wielkim blasku, i jest bardziej wywyszony i wity ni wszelka myl [to moe poj]. Jzyk ludzki nie jest w stanie wysowi tego, jaki On jest, chyba e On sam [tego] zechce, gdy [tak] zechce i zdecyduje si przez kogo. Ani Jego stworzenia niebieskie, ani ziemskie nie s w stanie wysowi Jego majestatu, chyba e On zechce odsoni [go] ludziom, aby mogli przyj ktry z darw Jego majestatu, jest bowiem [tak] wielki, [e] nie s oni w stanie go wysowi. [Tak] wic owi mdrcy [byli] zwani Magami w jzyku miejscowym, bowiem w milczeniu, bezgonie wychwalali Boga Wszechwiata, poprzez ktrego sowo i wol zaistniao wszystko, co byo, wszystko, co jest i wszystko, co bdzie, nie ma za niczego, co by zaistniao bez Jego woli, nie ma te nikogo, kto by si opar woli Ojca Wszechwiata.

Syr. mgh, sowo pochodzenia iraskiego. W tradycji syryjskiej istnieje opinia, e Magowie (kapani zoroastryjscy) modlili si po cichu.
621 622

356

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Imiona [tych] mdrcw i krlw brzmiay tak623: Zaharuandad syn Artabana,624 Hormizd625 syn Sanatruqa626, Ausztazp627 syn Guudafara628, Arszak629 syn Mahruqa, Zaruand syn Uaduada, Aricho syn Kasru630, Artachsziszat631 syn Chauilata, Asztanbozan syn Sziszrona, Mahruq syn Humama, [58] Achszirach632 syn Tsachbana, Natsardich syn Baladana, Merodach633 syn Bela634. KSIGA SETA. S to krlowie, synowie krlw wschodnich z ziemi 635 Szir , ktra ley dalej ni cay Wschd wiata zamieszkaego przez ludzi, [cignc si] do Okeanosu636, wielkiego morza, ktre znajduje si poza [zamieszkaym] wiatem, [lec] na wschd od ziemi Nod637, w ktrej mieszka Adam, ksi i gowa wszystkich narodw wiata. Owi synowie krlewscy otrzymali od swych ojcw polecenia i prawa, a take pisma, ktre jedno pokolenie przejmowao od drugiego [poczwszy] od Seta, syna ojca naszego Adama638. Adam odkry i ukaza swemu synowi Setowi swe pierwotne dostojestwo [z okresu] zanim przekroczy przykazanie, jak rwnie [przyczyn] opuszczenia raju. Przestrzeg swego syna Seta, by nie ama prawa, tak jak to zrobi [on], Adam. Set za przyj swym czystym sercem polecenie swego ojca i przestrzega je w peni, take dziki asce Najwyszego, [asce] Pana Majestatu. Setowi byo dane zapisa w ksidze i rozpowszechnia mdro i wzywa imienia Pana, [ktry jest] panem wszelkiej duszy pragncej ycia. Za jego przyczyn pojawia si po raz

Zestaw imion dwunastu Magw wystpuje take w innych rdach syryjskich, por. W. Witakowski, The Magi in Syriac tradition, Vox Patrum (w przygotowaniu). 624 Imi kilku krlw partyjskich. 625 Syr. Hwrmzd Hormazd. 626 Imi jednego z krlw Hatry. 627 = Hystaspes. 628 Por. Gundafar, imi krla indyjskiego, na ktrego dworze misjonowa Juda Tomasz wg apokryficznych Dziejw Tomasza, por. ANT 2. 629 Imi zaoyciela dynastii Arsacydw, w wersji grecko-rzymskiej Arsakes. 630 = Chosroes/Chosrow, imi kilku krlw sasanidzkich. 631 = Artakserkses. 632 = Kserkses. 633 Imi boga babiloskiego Marduka. 634 Imi boga babiloskiego, czczonego take np. w Palmirze. 635 Szir termin ten oznacza zwykle Chiny; tu jednak jest to raczej mityczna kraina. 636 Przetranskrybowane sowo greckie. 637 Por. Rdz 4, 16; nazwa kraju, do ktrego uciek Kain. 638 Por. Rdz 4, 25nn.
623

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

357

pierwszy na wiecie ksiga napisana w imi Najwyszego639. [W ten sposb] napisan ksig Set przekaza swym potomnym i bya ona przekazywana a do Noego, ktry take zosta uznany za sprawiedliwego i [z tej przyczyny] uratowa si od wody640. Noe wzi ze sob Ksigi Przykaza na czas potopu do arki, a gdy wyszed z niej przykaza rwnie swoim potomnym, by opowiadali o Jego wielkich czynach i ukrytych misteriach, ktre s opisane w ksigach Seta, o majestacie Ojca i o wszystkich [innych] tajemnicach. Byy wic te ksigi, [te] tajemnice i ta relacja, przekazywane [59] z pokolenia na pokolenie a do [czasw] naszych ojcw. [Ci] zapoznali si z nimi, przyjli z radoci i przekazali nam. Teraz my strzeemy tajemnic i sw tych ksig z mioci i czci, i w milczeniu modlimy si, wyznajemy i wychwalamy [Pana] zginajc kolana i wznoszc rce ku grze, ku niebu, ku Panu Majestatu, ktry jest ukryty przed oczyma wszystkiego co yje. PRZYKAZANIA OJCW. Owe Ksigi Ukrytych Misteriw byy zoone w Grze Triumfw na wschodzie naszego kraju Szir, w Jaskini Skarbw, grocie tajemnic ycia w ciszy. Ojcowie nasi przekazali nam przykazania, podobnie jak oni sami [je] otrzymali od swoich ojcw, mwic do nas: Oczekujcie wiata Ojca Najwyszego Majestatu, ktre zawita wam od wschodu, wiata, ktre wzejdzie u gry w formie gwiazdy ponad Gr Triumfw i osidzie na kolumnie wiata w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw 641. Wy rwnie przykacie waszym synom, a wasi synowie swoim synom, [by oczekiwali], a zostanie odsonita waszym potomnym tajemnica gwiazdy, [to jest] wiato w formie gwiazdy, ktra wzejdzie za spraw Najwyszego Majestatu, zawieci nad caym stworzeniem i przymi wiato soca, ksiyca i gwiazd. adne z nich nie bdzie widoczne, ani nie zdoa zrwna si z jej wiatem. Wielka jest bowiem tajemnica Syna Najwyszego Majestatu, ktry jest: Gosem Ojca, Dzieckiem Jego ukrytej myli, wiatem promienia Jego chway, Wol i postaci Jego ukrytoci, Sowem rodzcym wszelk Jego myl,
Tzn. bya to wita ksiga wczeniejsza ni Biblia. Por. Rdz 6, 9nn. 641 Dosownie: w Jaskini Skarbw i Ukrytych Misteriw, zwykle w tekcie jednak Jaskinia Skarbw Ukrytych Misteriw.
639 640

358

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Fontann ycia, ktra nigdy nie przestanie wytryskiwa ze swego rda, Sowem, ktre stworzyo wszystko642 wedle woli Tego, ktry je wypowiedzia, Obrazem, ktry nie ma ani pierwowzoru, ani kopii wrd wszystkich, jakie istniej, Tym, ktrego moc i sowem powstay i zostay uporzdkowane wszystkie wiaty. On jest Synem aski doskonaej, Promieniem wiata [60] chway niewysowionego Ojca Majestatu. Wiedzcie wic, e kiedy wzejdzie to wiato [pochodzce] z Nieskoczonego Majestatu i ukae si wam w postaci gwiazdy, bycie je mogli zobaczy, pjdcie [wtedy] dokd was poprowadzi wiato tej gwiazdy, z gorliwoci, radoci, i [z sercem penym] mioci i zapau, niosc czyste dary z rzeczy, ktre nale do Niego, a ktre zostay zoone przez waszych ojcw w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw w Grze Triumfw. Zobaczycie tam wielki i cudowny znak. Gdy Bg ukae si w ludzkim ciele wzgardzony, ubogi, wyndzniay, wty i poniony, a nad Nim ukae si take znak krzya, pjdcie do z mioci i radoci niosc ze sob wasze dary. Oddajcie pokon wzgardzonemu, ponionemu i wyndzniaemu Dziecku, wrczcie Mu wasze dary i przyjmijcie ode bogosawiestwo ycia. A gdy przyjdzie w swej chwale ukrytej, w swej penej boskoci i z caym bogactwem, ktre nie przemija, bdziecie wraz z Nim uczestniczy w radoci, w Jego nowym wiecie i w Jego wietle, ktre [] i w yciu doskonaym, ktre da wszystkim []643. Wy sami zadbajcie (o to), i (to samo) przykacie waszym synom, by, jeliby wiato gwiazdy nie przybyo za waszych (czy ich) dni, powiedzieli (o waszym obowizku) swoim synom, (a ci swoim, i tak) a do czasu, gdy speni si tajemnice i objawienia, ktre s napisane na temat Jego przybycia. Od naszych ojcw otrzymalimy prawa i polecenia, i przekazalimy naszym synom nauk o wszystkich misteriach. Tak jak sami otrzymalimy [polecenia] i dowiedzielimy si [o gwiedzie] od naszych ojcw [tak i] mwilimy [naszym synom] czynic ich uwanymi: Moe za waszych dni nadejdzie wiato tej gwiazdy.

642 643

Por. J 1, 3. Brak ok. 6 sw.

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

359

GRA TRIUMFW. [A tak] wspinalimy si na Gr Triumfw: dwudziestego pitego dnia kadego miesica [przychodzc] kady ze swego domu, zbieralimy si wszyscy u podny Gry, czekalimy w jednym miejscu, w czystoci, [61] obmywszy si w rdle, ktre byo u podna Gry, a ktre zwie si rdem Oczyszczenia. Stao nad nim siedem drzew: drzewo oliwkowe, krzew winny, mirt, cyprys, etrog, cedr, i jaowiec. Caa ta Gra jest ponad [wszelk] miar pikniejsza i wspanialsza od wszystkich gr w naszym kraju. Roznosi si od niej wo wszelkich pachnide, a rosa skrapia j sodkim zapachem. Gdy nadchodzi pocztek [nastpnego] miesica, wspinalimy si na szczyt Gry i stawalimy przed bram Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw. Klkalimy, wycigalimy rce ku niebu i modlilimy si bezgonie [i] w ciszy oddajc cze Ojcu Najwyszego Majestatu, na zawsze niewysowionemu i nieskoczonemu. Trzeciego dnia [tego] miesica wchodzilimy do Jaskini, gdzie byy zoone skarby, przygotowane na dary [dla] gwiazdy, dla uczczenia wiata ktregomy oczekiwali. Po powrocie opowiadalimy o objawieniu, o ktrym czytalimy i syszelimy schodzc z radoci [z Gry], i nauczalimy naszych synw, nasze rody i kadego, kto z mioci oddaje si nauce. Jeli zdarzyo si, e kto z nas zmar, jego syn, lub jeden z czonkw jego rodu stawa na jego miejsce, tak jak my sami stanlimy na miejscu naszych ojcw, [i tak miao by] do momentu, gdy wypeni si czas nadejcia gwiazdy. Nauczalimy te mieszkacw tego kraju, ktrzy miujc objawienie z radoci przyjmowali nauk [o nim, a take] tych, ktrzy nie chcieli jej przyjmowa oddalajc swe dusze od ratunku, gdy widzieli, e w spokoju i ciszy modlilimy si i z szacunkiem mwilimy do nich [62] o misteriach644. TESTAMENT ADAMA. Oto fragment z ksig, ktre byy w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw: Caa mowa, ktr wygosi nasz ojciec Adam, wielki zaoyciel naszego rodu, wobec swego syna Seta, zrodzonego po mierci Abla, ktry zosta zabity przez swego brata Kaina645, i by opakiwany przez swego ojca Adama. Adam ukaza swemu synowi Setowi to []646 i objawienie wiata gwiazdy i jej chwa, gdy widzia, gdy by w Ogrodzie Eden, jak zstpia

Tekst tego zdania najprawdopodobniej uszkodzony. Por. Rdz 4, 8. 646 Brak ok. trzech sw.
644 645

360

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

i osiada na Drzewie ycia caa janiejc, [co miao miejsce] zanim Adam przekroczy przykazanie Ojca Najwyszego Majestatu. Gdy za zama przykazanie dane mu (przez Ojca), utraci moliwo ogldania tej gwiazdy. Z powodu wyjcia z raju opakiwa nasz ojciec Adam grzech, [ktrym] poniy si w swej godnoci. Wielokrotnie upomina i poucza swego syna Seta, by postpujc sprawiedliwie stara si znale ask u Ojca Majestatu. Mwi do: Synu mj, pokolenia i ludy, ktre wywiod si ze mnie i z moich dzieci, bd powtarza mj grzech i przekazywa sobie przypowieci [o nim], ktre si do mnie odnosz. Powiedz: adne krlestwo wewntrznie skcone nie przetrwa647. To spenio si na mnie, bo wprowadziem wa do krlestwa, w ktrym yem i sam je zaprzepaciem. Synu mj, ebro, ktre zostao ze mnie wyjte, stao si drzazg, ktra olepia me oczy. To jest kobieta (por. Rdz 2, 21n). Gdy j zobaczyem, prorokowaem mwic: [Oto] tym razem [to] ko i ciao ze mnie648, i nazwaem j piknie Razem649, poniewa staa si dla mnie zgorszeniem650. Synu mj, wystrzegaj si jej w sowach ust twoich, i nie odkrywaj przed ni wszystkich tajemnic twego serca. Mj askawy Pan dla czci i chway da mi j na pomocnika651, bowiem kocha mnie jak syna umiowanego, ja za uczyniem j sw [63] zgub i niszczycielk mych ladw a po wyprowadzenie mnie z mego rajskiego krlestwa. Nie zdawaem sobie sprawy z zaszczytu [jaki mnie spotka] i byem wyniosy w mym sercu przez kielich gorzkich sw zwodnicz rad ktr mi daa za podstpem wa652. Nie doceniaem mej wspaniaej sytuacji, tego, e z niebytu zaistniaem, a gdy zaistniaem jakiego dostpiem zaszczytu. [Nie zdawaem sobie sprawy] z mej wadzy nad caym wiatem, ani z mioci witych aniow do mnie, ani z caego mego ycia w raju, ani te bardziej ni z czegokolwiek z aski i przychylnoci mego witego Pana, ktry kocha mnie i by litociwy wobec mnie jak czuy ojciec. A gdy w mej zuchwaoci przekroczyem Jego zakaz, nie osdzi mnie jak pan zdjty gniewem, lecz jak czuy ojciec, u ktrego kara czy si z wybaczeniem. Gdyby bowiem [chcia] ukara mnie wedle mojej winy, zgadziby mnie jak proch, a [przecie] cho nie istniaem, zrobi mnie.
Por. k 11, 17; Mt 12, 25. Rdz 2, 23. 649 Tradycja nieznana. 650 Tekst niezrozumiay. 651 Por. Rdz 2, 18. 652 Por. Rdz 3, 1nn.
647 648

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

361

Kt mu si przeciwstawi i powie Ce zrobi? 653. Lecz On ukara mnie okazujc ask, a nie skaza mnie wedle mego grzechu. Oto widzisz, mj synu, cae stworzenie jest pod moj wadz654, jak dawniej. Mj kusiciel chcia mnie podstpnie poniy, by wyzwoli si od mej wadzy, ale mj dobroczynny Pan w tym wikszej swej askawoci pooy go pod moje stopy, bym go zdepta, a mnie napeni strachem, bym nigdy wicej nie sucha jego podszeptw. Jako sprawiedliwy sdzia zamkn jego kamliwe usta, wypeni je prochem, i poama mu nogi, by nie mg chodzi, odrniajc go w ten sposb od wszelkich podobnych mu dzikich zwierzt. Wszystko to, mj synu, przydarzyo mi si i zostaem pozbawiony mej [pierwotnej] godnoci. Przyczyn wszelkiego za bya matka twoja, Ewa, ktra bya powodem mego upadku 655. Lecz ty, mj synu, wystrzegaj si jej rady i nie suchaj jej tak, jak ja, lecz kochaj i czcij Pana ycia, mego dobrotliwego Mistrza, a On ci przywrci do ycia i zlituje si nad tob. [Wiedz, e] oto z mego rodu i spord [64] mych potomkw wyjd chwalebni i sawetni mowie rozgaszajcy tajemnice Majestatu. Spotka ich wielka aska, a [gdy] bd si modli i prosi, zostan wysuchani i [] 656 Majestatu. W ostatnich czasach tego pokolenia znw pojawi si buntownicy, ktrzy nie bd si bali zgrzeszy tak, jak ja, ani ponie kary, ktr ja poniosem, lecz odwa si gosi blunierstwa przeciw Najwyszemu Majestatowi. Bd mwi wiele [zych] rzeczy i zrobi sobie malowane i rzebione idole. Bd te suy socu i ksiycowi i wypowiada bluniercze sowa. Wszystkie te rzeczy bd [czyni] za przyczyn podstpw mego przebiegego kusiciela, bowiem sw faszyw mioci pen podstpu i goryczy bdzie on kusi kade pokolenie, ktre przyjdzie po mnie. Pokae [im] i przywabi ich prn saw wielkiego bogactwa, wysokiej pozycji, [pysznych] szat, majtku, nierzdu, pychy, niegodziwoci, chciwoci i dbr rnego rodzaju. Ukae im si jako [kto] kochany i przyjazny i bdzie ich kusi ju to muzyk, ju to pijatyk, i odraajcymi i plugawymi biesiadami, ktre s [tylko] halucynacjami ich prnych widze. Innym znw razem usidli ich rnymi rzeczami zbytku, sw wstrtn i faszyw mioci, tak jak to byo ze mn, [gdy zostaem zwiedziony] przez jego faszywe
Hi 36, 23. Por. Rdz 1, 26. 655 Ten antykobiecy fragment wskazuje na enkratyczne pogldy autora.
653 654

362

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

sowa, [wypowiedziane] przez Ew, udajce skromno i trosk o mnie: Oto doradzam ci co, co jest dla ciebie stosowne i dobre, bo gdy zjesz z drzewa, z ktrego przykazano ci nie je, bdziesz taki, jak twj Bg mj Mistrz dobroczynny. Nie zdawaem sobie sprawy, ja nieszczsny, z mego zaszczytu, [ani z tego] e nie mog mie [korzyci z] jego faszywej rady, ani e glina nie moe by tym, ktry j formuje657, ani suga rwny swemu panu658. Lecz znam obfit ask Majestatu mego dobroczynnego Mistrza [65], ktra zostanie mi objawiona u kresu dni, a na koniec wybawi mnie od zguby i podniesie z prochu, tak jak mnie podnis z mego niebytu. Mj wrg cieszy si z mojego powodu i skaka z radoci, bo wpadem w jego puapk. [Lecz] mj Dobroczynny Wybawca i Mistrz askawy wesprze mnie i w swym miosierdziu zlituje si nade mn. Poniewa zszedem do ciemnoci, wzmocni mnie swym wiatem i owietli me oczy, podobnie jak mi dawniej uczyni: dmuchn mi w twarz ducha i oyem659. Ty, mj synu, staraj si podoba memu Stwrcy i Dawcy ycia. [Tak] te [niech czyni] pokolenia, ktre nastan po tobie. Zaskarb sobie Jego ask, bowiem przez sw yczliwo nie obcia ci moimi grzechami. Gdyby bowiem chcia mi odpaci stosownie do mego grzechu, nie spodzibym adnego potomstwa, ani te nie przyjby ofiary twego brata Abla660. Nie zada te zadouczynienia za jego krew od jego brata, ktry go by zabi661, bowiem przez sw wielk askawo nie odwraca si od tego, kto go kocha, i kto chodzi przed Nim w sprawiedliwoci. Nawet tym, ktrzy grzesz wobec Niego, daje moliwo pokuty, i lituje si nad nimi, jeli auj i bagaj Go o przebaczenie, bowiem wielka jest Jego wspaniaomylno wobec wiata. Set wysucha wszystkiego, co mwi mu jego ojciec, Adam, i starannie to zapisa, jak rwnie wiele dalszych przykaza. My za znalelimy je i wiele innych w pismach zoonych w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw. Set oczyci swe serce, by nie dawa posuchu zemu kusicielowi, i przywoywa i wychwala imi Ojca najwyszego Majestatu. Set da te swym synom przykazania [odnonie do] tych misteriw.
Brak ok. 3 sw. Por. Iz 29, 16. 658 Por. J 13, 16. 659 Por. Rdz 2, 7. 660 Por. Rdz 4, 4. 661 Por. Rdz 4, 8.
656 657

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

363

OBJAWIENIE DANE MAGOM. My za wspinalimy si na t Gr kadego miesica, i wszedszy przepenieni mioci do Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw odczytywalimy [te pisma]. Poznawalimy [je] sami i nauczalimy [o nich] naszych synw i nasze rody. Gdy nadszed czas spenienia si tego, co byo napisane w ksigach o objawieniu si wiata ukrytej gwiazdy, my [te] bylimy godni [i przygotowani], by nadesza za naszych dni [66] i bymy j mogli przyj z radoci tak, jak to nam zostao przykazane od naszych ojcw, i tak jak sami wyczytalimy [o tym] w ksigach. Kady z nas mia rne i zadziwiajce wizje, ktrych przedtem nigdy nie doznawa, lecz [wyjanienie] ich znaczenia byo [zawarte] w ksigach, ktremy byli czytali. Zgodnie z naszym dawnym zwyczajem wyszlimy kady ze swego domostwa, by po drodze na Gr Triumfw jak zwykle [wej do]...662 rda Oczyszczenia i si obmy. Zobaczylimy [wtedy] [jasno (?)] nie do opisania w postaci kolumny wiata, ktra zstpujc zatrzymaa si nad [Gr]663. Zadrelimy ze strachu, gdymy j zobaczyli, a ponad ni gwiazd wietlist, o ktrej jasnoci nie jestemy w stanie nic wicej powiedzie ni to, e bya wielokrotnie silniejsza od wiata soca. Soce nie mogo mierzy si ze wiatem jej promieni. Jak ksiyc, ktry w kwietniu, cho jest widoczny za dnia, zostaje pochonity przez wiato soca, gdy ono wschodzi, tak te wydao nam si stao si ze socem, gdy ta gwiazda wzesza ponad nami. Nam to wanie, wtajemniczonym w misteria, ukazao si wiato gwiazdy silniejsze od sonecznego, a nikomu innemu, bowiem [wszyscy inni] byli dalecy od [znajomoci] jego misteriw i od [miejsca] ukazania si [tego wiata]. Uradowani chwalilimy bezgranicznie i wyznawalimy Ojca Najwyszego Majestatu, e za naszych dni si ukazao i e bylimy godni je zobaczy. Gdymy z radoci obmyli si w rdle Oczyszczenia, wspinajc si weszlimy jak zwykle na Gr Triumfw, znalelimy t kolumn wietlist przed Jaskini. Ogarn nas znw wielki lk. Padlimy na kolana i wycignlimy rce wedle naszego dawnego zwyczaju i w milczeniu wychwalalimy jej cudowny wygld. I oto ujrzelimy niebo, ktre otworzyo si jak wielka brama, a (w nim) wspaniaych mw nioscych na swych rkach gwiazd wietlist. Zeszli i stanli nad kolumn wiata, [67] ktra
662 663

Brak ok. 3 sw. Brak jednego sowa.

364

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

rozjaniaa ca Gr blaskiem nie do opisania ludzkimi ustami. Z kolumny i z gwiazdy wysuno si ku nam, ku naszym oczom, co na ksztat rki maego czowieka, ktrej nie bylimy w stanie widzie. Lecz zebrawszy si w sobie ujrzelimy gwiazd nad Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw. Jaskinia ta janiaa niezmiernie, i da si nam sysze agodny i sodki gos, ktry przemwi do nas tak: Wejdcie do rodka bez wahania, z mioci, a bdziecie mieli niezwyke i cudowne widzenie. Nabralimy [nieco] odwagi i si wskutek tego, co powiedzia w gos, i weszlimy [wci jednak] zalknieni. W wejciu do jaskini padlimy na kolana [raeni] ogromem wiata. Gdymy na jego sowo powstali i podnieli oczy, zobaczylimy to wiato nie do wysowienia ludzkimi ustami. Zagcio si i ukazao si nam w postaci maego i skromnego czowieczka. Rzek do nas: Pokj wam, wtajemniczeni w ukryte misteria! I znw zdumielimy si tym, comy ujrzeli, a On rzek do nas: Nie miejcie wtpliwoci, co do widzenia, ktregocie dowiadczyli. Ukazao si wam niewysowione wiato Gosu Ojca Najwyszego Majestatu, ktry jest ukryty. I moglicie zobaczy te to, e skupi swe wiato w blask, i ukaza si wam pod postaci maego, skromnego i niepozornego czowieczka, bowiem mieszkacy wiata nie s w stanie dostrzec Jedynego Syna Ojca Majestatu [w penej] chwale, o ile nie objawi im si w ksztacie [znanym] z ich wiata. Uka si w nim take inne znaki, ktre ukrywaj i czyni nierozpoznawalnym Najwyszy Majestat, dla zbawienia ywota ludzi, bowiem mj Ojciec kocha ich i [nie chce], by zginli w bdzie, w ktrym trwaj. Ja za speni [misj] mioci Ojca [do ludzi, ktra prowadzi] a po mier na krzyu. Dla ich ycia zstpi [na ziemi] i podnios ich ze sob w mioci i niepodzielnej doskonaoci, jeli uwierz we Mnie bez waha, i przeze Mnie bd wyznawa i wielbi Ojca chwalebnego Majestatu, ktry Mnie posa664 [68] dla ich zbawienia. Ja [za] pokochaem ich, by nie zginli przez grzech, w ktrym trwali. Od momentu, gdy si im uka przy spenieniu wszystkich czasw, nie bd mieli adnego wytumaczenia dla swych grzechw, lecz zaczn czyni pokut i uwierz we mnie. Wy take [wykonujcie] wszystko to, co wam zostao przykazane przez waszych ojcw a take wszystko to, czegocie si dowiedzieli z tajemnic [zawartych] w ksigach, w ktrych [o nich] czytalicie. Wszystko to wykonujcie tak, jak wam zostao powiedziane, bo s to ukryte tajemnice wiata gwiazdy,

664

Por. J 1, 33, itd.; czsty zwrot u Jana.

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

365

na ktrej ujrzenie czekalicie. Oto ona sama pokazaa si wam, abycie mogli usysze i bez wahania uwierzy, gdy ujrzycie we Mnie znaki wielu postaci. Wecie wic ze sob skarb, ktry zosta zoony przez waszych ojcw w tej jaskini, i czekajcie radujc si i oddajc cze nie []665 urodz si jako czowiek. Tam znw oddajcie Mi cze []666. Ja teraz [tu] rozmawiam z wami, lecz jestem i tam, bowiem moja Ewangelia jest goszona take tam, przez aniow. Ja jestem obecny i przy Majestacie mego Ojca, i wszdzie, bowiem jestem promieniem wiata, a wiato to wzeszo nad tym wiatem z Majestatu mego Ojca, ktry Mnie posa, bym speni wszystko, co w niewysowionych tajemnicach przepowiadano o Mnie na caym wiecie i w kadym kraju. [Zostaem wysany,] bym wypeni polecenie mego chwalebnego Ojca, ktre przez prorokw gosi o Mnie krnbrnemu domowi667 . Podobnie i wy otrzymalicie objawienia o Mnie, jak przystoi (komu o) waszej [gbokiej] wierze. Bd szed z wami i bd wam przewodnikiem na kadej drodze, ktr bdziecie szli, ogldajc wspaniae znaki i [moje] wielkie triumfy na caej ziemi, jak rwnie spenienie wszystkich tajemnic, [ktre nastpi] w Jerozolimie. [69] Potwierdzi si wam [wwczas] wszystko, co wam byo powiedziane. Znw zobaczycie znaki pokory, a take niepozorn, drobn i wt posta, tak e ludzie odwa si [wystpi] przeciw Mnie i bd chcieli wykona to, co podstpnie przeciw Mnie zaplanowali. Nie bd [jednak] mogli znale satysfakcji, lecz wszystko, co zrobi, stanie si [przyczyn] ich mierci i zagady. Wola za Ojca zostanie speniona gwoli uratowania ycia caego wiata. Gdy ju skoczy z nami mwi o tym wszystkim i o wielu [innych] sprawach, o ktrych nie jestemy w stanie opowiedzie ze wzgldu na ich wielk ilo, wyszlimy wszyscy z Jaskini radujc si i cieszc, i bylimy godni tego, by te wszystkie tajemnice niewysowionego Majestatu zostay nam objawione i opowiedziane. Wzilimy cay skarb, ktry by zoony w Jaskini, przy czym dokumenty, z powodu ktrych by [tam] zoony, byy opiecztowane. POWRT Z GRY TRIUMFW. Schodzilimy z Gry bogosawic tajemnice objawie wiata Gwiazdy, ktra nam si ukazaa, a kady z nas opowiada o objawieniach i wizjach, ktre mia w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw. Nasze wizje nie byy podobne jedna do drugiej, a wszystBrak ok. 3 sw. Brak ok. 4 sw. 667 Por. Ez 3, 9.
665 666

366

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

kie cuda, ktremy widzieli, objawiay si kademu inaczej. Jeden z nas powiedzia: Widziaem wiato, w ktrym (wida ) byo wiele zadziwiajcych ksztatw. Kto inny rzek: Widziaem niemowl o ksztatach nie do opisania. Inny rzek: Widziaem modzieca niepodobnego do niczego na tym wiecie. (Jeszcze) inny rzek: Widziaem niepozornego i brzydkiego czowieka o ndznym wygldzie668. (Znw) inny rzek: Widziaem krzy i wietlist (sylwetk) powieszonego na nim czowieka, ktry dwiga grzechy caego wiata. Inny rzek: Widziaem, e w (swej) potdze zszed do Szeolu, a wszyscy zmarli powstali i oddali mu pokon669. Kto inny rzek: Widziaem, e wznis si [70] w chwale, otworzy groby i przywrci zmarych do ycia, podczas gdy oni woali w te sowa: wity jest nasz krl, wite jest Jego zejcie do nas. Z powodu naszych grzechw poniy si, by nas zbawi. Inny rzek: Widziaem, jak wznis si na wielk wysoko, a anioy otwieray przed nim bramy nieba. Chmury serafinw i aniow unosiy Go na doniach swych rk, a Duch Ordownik670 nis diadem i koron i byska przed nim (oznak) zwycistwa, a wszystkie zastpy wychwalay i wypiewyway cze Jego ponienia, ktre zwyciyo w kadej walce z grzechem i mierci671. Schodzc z Gry Triumfw wychwalalimy i opowiadalimy sobie nawzajem o wszystkich tych i wielu podobnych rzeczach, o wszystkim, comy tam widzieli i syszeli. Radowalimy si wielce i weselili, i stalimy si godni ujrze ten Dar ycia, o ktry modlili si peni nadziei wszyscy krlowie, sprawiedliwi, prorocy i bohaterowie. Oczekiwali oni na te wizje, lecz nigdy ich nie zobaczyli, gdy nie by to jeszcze czas nadejcia Gwiazdy wietlistej dajcej ycie doskonae tym, ktrzy w ni uwierzyli. GOS Z WYSOKOCI. A gdymy [tak] wychwalali te rzeczy, nagle z najwyszej wysokoci Majestatu dotar do naszych uszu gos o nieopisanej sodyczy, ktremu towarzyszyo wielkie wiato, [i ktry] rzek do nas:

Por. Iz 53, 1[?]. Por. Zstp. 670 Syr. praql < gr. V . 671 O polimorfii por. Bibliografia.
668 669

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

367

Wszystko, cocie widzieli i syszeli, o czym rozmawialicie i co ku waszemu zdziwieniu byo wam przekazane, jest tylko jedn kropl ycia z domu Majestatu. Nikt bowiem nie moe pozna wszystkich tajemnic Jednoci672 z wyjtkiem tego, ktry pochodzi z ukrytej myli Ojca. Nikt nie byby w stanie pozna Ojca, gdyby Gos rodzcy Sowo ycia nie odkry gbi ukrytej myli Ojca, przez ktrego bdzie istnia [71] wiecznie. Oto przez Gos i Sowo powstay i zostay uporzdkowane grne i dolne wiaty Ojca Majestatu: Anioowie, Moce, Zwierzchnoci, Wadze i ten wiat, w ktrym wy yjecie, wysoko i gboko, dugo i szeroko. Nie ma niczego, co by istniao bez woli Ojca Majestatu lub byo bez Gosu ycia: To jest bowiem mj Syn Umiowany673, Wysannik aski Doskonaej. On objawia swym umiowanym to, co jest ukryte u Ojca, tak by znaleli si do przyjcia daru Syna ukazujcego nowe i doskonae wiaty tym, ktrzy s przekonani i wierz we. On jest tumaczem mdroci niezbadanych tajemnic, On, ktry jest obrazem674 i podobizn Ojca Majestatu, ktry zawsze jest Mu posuszny. On jest Synem Jedynym speniajcym kad wol swego Ojca. Nie jest miowany ani szanowany tak, jak by powinien, bowiem ten wiat bardziej ni Jego kocha ciemno i jej powaby675. On to poniy si i sta si czowiekiem dla zbawienia ludzi, by nie ulegli zagadzie. Dobrowolnie przybra ciao, ndzny ksztat676, by w nim unicestwi mier, odebra jej wadz, a da ycie wieczne tym, ktrzy Go miuj i wierz w Niego. To w Jego imi czynione s znaki i cuda przez Jego wiernych. On jest Synem doskonaym, wykonawc woli Tego, ktry Go wysa. On jest drog i bram677 wiata dla tych, ktrzy przez ni wchodz. On istnieje we wszystkim tak, e [gdy si mwi] o czymkolwiek, o Nim si mwi i Jego imi si wymienia.

Lub: Jedynoci; syr. : dhyth. To samo sowo oznacza ycie w odosobnieniu lub monastycznie. 673 Por. Mt 3, 17. 674 Por. Kol 1, 15. 675 Por. J 3, 19. 676 Por. Kol 2, 5nn. 677 Por. J 10, 9.
672

368

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

On jest Chlebem ycia678 zesanym wiernym przeze Mnie, Siewc Sowa ycia i Pasterzem Prawdy, ktry powica si dla zbawienia swych owiec680. On jest Arcykapanem, ktry sw krwi uwica wiaty. On jest Napojem z Winoroli ycia. To Jego widzielicie ukazujcego si wam pod wieloma postaciami, [72] [mimo e] nie usun niczego z mej mioci, ani ze swej chwalebnej Osoby681. I nikt nie moe poj ani Jego, ani Jego majestatu na tyle, by mg okreli, jaki On jest, oprcz Mnie, (bo) Ja i On jestemy jednoci682, w chwale niewysowionej. PODR MAGW DO JEROZOLIMY. Gdy to wszystko i wiele innych spraw zostao nam przekazanych, [tak] o Nim, [jak i] o pojawieniu si tej Gwiazdy, ktra ukazaa si nam pod wieloma doskonaymi postaciami, bymy mogli j zobaczy, rozmawialimy o Niej, jakbymy byli ludmi uomnymi, ktrzy nie mog wysowi tego, co widzieli. W naszym obozie przygotowalimy prowiant oraz czyste i wite dary, ktre wynielimy z Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw, gdzie zostay pierwotnie zoone przez naszych ojcw. Wyruszylimy z wielk radoci, a nasze serca cieszyy si z przybycia na miejsce, gdzie przykazane nam byo, bymy oddali pokon objawionej Gwiedzie o nieskoczonym wietle. I znw ukaza si nam nasz Przewodnik i Dobry Posaniec, nasze wiato doskonae i nasz chwalebny Przywdca owa Gwiazda idca przed nami, wspierajca nasz grup na wszystkie sposoby683 i rozjaniajca nam [drog] swym tajemnym wiatem. Nie potrzebowalimy wiata soca ani ksiyca, teraz bez znaczenia dla naszych oczu, [bowiem] noc i dniem szlimy przy jej wietle, radujc si i weselc, bez kopotw i nie [czujc] zmczenia. Ona za przygotowywaa nam wyborne684 miejsca na postj, bymy mieli gdzie mieszka, odpoczywa i radowa si. Tako nasz prowiant okaza si by obfity i [nigdy go] nie brakowao, a [nawet] z dnia na dzie byo
679

Por. 16, 15. Por. Mt 13, 3nn. 680 Por. J 10, 11. 681 Syr. qnm, termin ktrym si okrela osoby Trjcy. 682 Por. J 10, 30. 683 Dosownie: ze wszystkich stron. 684 Dosownie: bogosawione.
678 679

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

369

go coraz wicej. wiecc nad nami sprawiaa, e czulimy si wypoczci po ca[odzienn]ym trudzie, jak gdybymy [wcale] nie przemierzali [tej dugiej] drogi. Gry, wzgrza, i miejsca trudne do przebycia wygadzaa przed nami685. Take rzeki, ktre byy na naszej drodze, przekraczalimy pieszo, [73] bez lku, bowiem wiato naszego Dobrego Przewodnika towarzyszyo naszej karawanie. Gdy za przemierzalimy tereny [pene] dzikich zwierzt i jadowitych wy, [moglimy bez uszczerbku] stpa po nich nogami686. W kadym miejscu postoju nasz chwalebny Przywdca i Przewodnik ukazywa si kademu z nas we wszystkich [tych] postaciach i formach, [w ktrych widzielimy go na Grze]. A serca nasze pene byy wielkiej radoci. Wszystkie miejsca postoju, w ktrych zatrzymywalimy si, wydaway nam si mae i drobne w porwnaniu z naszym zwyciskim Znakiem i potnym wiatem, ktre byo tak wielkie, e adne usta ludzkie nie s w stanie go wysowi. Ono prowadzio nas sw zwycisk si. W JEROZOLIMIE. Gdy w miesicu kwiatw687 dotarlimy w okolice Jerozolimy, nasz dobry Wysannik, ktry nas [tam] przywid, wprowadzi nas do rodka miasta. Jej dostojnicy i starsi przestraszyli si, zadreli, i spytali nas: Dlaczegocie tu przybyli, czy z powodu tajemnic waszej, magw, religii? [Spytali tak], poniewa zauwayli, e spogldajc na niebo oddawalimy pokon naszemu Znakowi i modlilimy si do naszego Przywdcy. Uwaali nas za magikw688, nie znali bowiem naszych tajemnic. Odpowiedzielimy im: Zobaczylimy w naszym kraju znak najwyszego Majestatu [i] zgodnie z poleceniem naszych ojcw [przybylimy tu], poniewa tutaj urodzi si Krl, Dawca ycia i Zbawiciel, ktry przez sw mier ofiarowuje si za cay wiat. Przybylimy, poniewa widzielimy wszystkie Jego znaki, a take postacie Jego boskoci ukryte w czowieku ubranym w ciao689. Przybylimy radoni z czystymi darami, ktre byy zoone przez naszych ojcw w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw w Grze Triumfw. [Nasz Przewodnik] przykaza nam w wielkiej wizji, bymy udali si do tego kraju i z czci oddali Mu pokon, bowiem wszdzie ma swych wyznawcw, dla ktrych jest dawc ycia, zbawc i odpuszczaj-

Por. Iz 40, 4. Por. Ps 91[90], 13. 687 Tj. nisan kwiecie. 688 Syr. mgh a wic to samo sowo, ktre normalnie tumaczymy jako magowie, tu jednak uyte w innym, nieco pejoratywnym znaczeniu. 689 Ubranie ciaa to czste w syryjskiej teologii okrelenie wcielenia Chrystusa.
685 686

370

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

cym grzechy. Za Jego porednictwem Pan Wszechwiata pogodzi si ze swym stworzeniem [74] i okae ask swemu ludowi. Herod, rzdzcy w tym kraju, kaza zwoa szacownych starszych miasta i spyta: Gdzie [wedle tego, co] jest napisane, ma si narodzi krl Mesjasz, zbawiciel i dawca ycia ludzi? Wszyscy jednogonie odrzekli mu: W wiosce Betlejem, zgodnie z tym, co Najwyszy Majestat powiedzia naszemu ojcu Dawidowi, pierwszemu prorokowi, ktry y w pradawnych czasach690. Usyszawszy to, ucieszylimy si bardzo, gdy za radujc si zobaczylimy [ponownie] naszego Przewodnika i Przywdc, rado nasza jeszcze si zwikszya. Rozprawiajc o misteriach, objawieniach i rzeczach chwalebnych, promieniejc radoci udalimy si do Betlejem, wedle tego, co wyczytali uczeni w Pimie, lepi, jako e nie wierzyli w to, co znaleli w swych ksigach. Nie [uwierzy w to] te Herod, niewidzcy przywdca, lepy wobec mioci wiata, ktre zrodzio si w jego kraju, i ktre byo wiatem [ju] przed wiekami. Od dni swych [narodzin wszyscy] oni mieszkali bowiem w wiecie ciemnoci. Rzek do nas podstpnie Herod: Gdy zobaczycie Mesjasza, przyjdcie powiadomcie mnie, bym i ja poszed odda mu pokon691. Poniewa jednak nie by godzien pokoni si narodzonemu wiatu, gdy by siedliskiem grzechu, nasz Przywdca, nasze wiato, powiedzia, bymy do nie szli692. Nie zasugiwa bowiem na to by ujrze wielkie wiato wiata, bdc cakiem guchym i lepym na (wiedz o tym) jaki hod Mu si naley. PRZYBYCIE DO BETLEJEM I MOWA DZIECKA693. Udalimy si w drog i radujc si przybylimy do Betlejem, ktre zasugiwao na nazw Wioski witych Narodzin694 i Wielkiego wiata, bowiem Ono w nim wzeszo, aby zmaza i zniszczy wszelki grzech i pokona mier. Weszlimy wszyscy do pomieszczenia, w ktrym urodzi si nasz Przewodnik, i zobaczylimy grot, ktra wygldaa tak, jak Jaskinia Skarbw Ukrytych Misteriw w naszym kraju [75], ta w ktrej poznalimy zapowiadajce Go ukryte tajemnice, [i] w ktrej [ich zapis] by zoony przez naszych praojcw. Dzi wszystkie one speniy si wraz z naszym tu przybyciem.

690 691

Por. Mt 2, 2nn. Por. Mt 2, 8. 692 Por. Mt 2, 12. 693 Por. kanoniczny opis przybycia Magw Mt 2, 1-12. 694 witych Narodzin lub: witego Dziecka.

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

371

Zobaczylimy zstpujc kolumn wiata, tak jak widzielimy przedtem. Stana przed grot, za Gwiazda wietlista z anioami po prawej i lewej stronie zesza i zatrzymaa si nad kolumn. Gdymy j znw zobaczyli, uradowalimy si, jednoczenie si lkajc. Kolumna, gwiazda i anioowie weszli przed nami do groty, w ktrej si urodzia Tajemnica i wiato ycia. Ujmujcy gos zaprosi nas: Wejdcie do rodka! Weszlimy wic, zdjlimy nasze diademy i zoylimy u Jego stp, bowiem krlestwo Jego jest na wieki. Uklklimy i pokonilimy Mu si do ziemi, gdy wszelkie kolano zgina si przed Nim695 i hod [Mu] oddaje, tak w niebie, jak i na ziemi. Wydobylimy nasze ukryte skarby: nielimy je opiecztowane idc do Skarbu ycia opiecztowanego Najwyszym Majestatem. Wyoylimy nasze skarby przed Nim Skarbem ycia, po to, by pomnoone otrzyma je [z powrotem] przed trybunaem ycia w Jego krlestwie. MOWA DZIECKA. wiato Pierwotne spenio wol Ojca Majestatu: Dziecko chwalebne otworzyo swe usta i rzeko do nas z mioci swej obfitej i czuej askawoci: Pokj wam, wtajemniczeni w moje ukryte tajemnice, synowie Wschodu wiata Najwyszego, bowiem wy i wasi ojcowie zasuylicie na to, by ujrze pierwotne, wieczne wiato. Tak jak [przedtem] bdc godnymi przyjlicie Je z pen mioci i bez wahania, [tak] i teraz zasugujecie na to, by Go zobaczy w Jego wielkim wietle Tego, przed ktrym ju nie ma tajemnic, bowiem wszystkie w Nim si speniy. Odtd tylko On panuje nad wszystkim i Jemu wszystko jest podporzdkowane. To Ja [76] objawiem si wam w waszym kraju i rozmawiaem z wami o tajemnicach. Ja take byem przewodnikiem i przywdc w waszej [podry], a przybylicie tu do Mnie w pokoju. Ja te pozostan z wami a do koca, i nie opuszcz was, ani nikogo, kto we Mnie wierzy z pen mioci. Wy za bdziecie moimi wiadkami696 w kraju Wschodu, wraz z moimi uczniami, ktrych wybraem, by gosili m dobr nowin, gdy ja speni wol mego Ojca we wszystkim, co mi rozkaza i wniebowstpi w chwale, w ktrej byem razem z Nim. Take teraz, kiedy rozmawiam z wami, jestem z Nim, (bo nigdy) nie byem pozbawiony Majestatu Ojca. Dam wam teraz inny znak, ktry was zadziwi. Wiedzcie bowiem, e w momencie, gdy w dzie zobaczycie soce ciemne niczym w nocy i [gdy] nastpi wielkie trzsienie ziemi, i [gdy] dadz si sysze gosy zmarych

695 696

Por. Iz 45, 32; Rz 14, 11; Flp 2, 10. Por. Dz 1, 8.

372

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

woajcych z grobw Gloria, wtedy speni si wszystkie [zapowiedzi o] czasach i godzinach mojego przybycia do was697. Podniecie (wtedy) wasze oczy ku niebu, a ujrzycie, e otworzy si przede Mn w chwale. Unios si w nalenej mi glorii i zasid po prawicy Ojca Majestatu, przez ktrego zostaem wysany dla przywrcenia ycia wiatu. Gdy Dawca ycia mwi nam o tym wszystkim, caa grota zajaniaa i w naszych oczach wydawaa si by innym wiatem, ktry nie by []697 * takie wiato jak On, i wiele gosw nadziei mwicych []698 niezliczonych, zaprawd. Amen. HYMN699. Pierworodny okaza utajon ask. Dziecko wite spenio wol Najwyszego Majestatu, ktry jest, zaiste, doskonay. Wszystko powstao za Jego przyczyn. Zaiste, Twoim wiatem i Twoim sowem zostay uksztatowane i ukoczone [77] wszystkie wiaty, widzialne i niewidzialne. Tobie skadaj hod wszystkie Anioy i Moce. Twoim jest kraj ycia, ktry dajesz Twym wybranym. Twoje jest wiato pierwotne, bowiem Ty jeste umiowanym owocem myli Ojca. Ty jeste obrazem i wol Wszechwadnego, objawiajcym rzeczy utajone, bowiem to przez wypowiedziane Sowo staje si znane wszystko, co jest w myli. Ty jest wszystkim i wszystko jest w Tobie, i nie ma niczego, [co by istniao] bez Twej woli. DRUGA MOWA DZIECKA. Wysuchawszy z lkiem i dreniem tych wszystkich wypowiedzianych pochwa, padlimy na ziemi jak martwi. [Wtedy] Chopiec, Dziecko wiata, wycign sw mocarn prawic i pooy j na nas. Doda nam otuchy mwic: O moi wtajemniczeni! Nie lkajcie si, bowiem wszystko, cocie widzieli i syszeli od pocztku po dzi dzie, to czym zadziwilicie si, a take to, o czym [jeszcze] usyszycie, Mnie nie przerasta, jest tylko potniejsze od was, bowiem ubrani jestecie w wte ciao. Dla mnie wszelako jest to rzecz bardzo maa. Z powodu waszej niedoskonaoci nie moecie ani ujrze, ani usysze adnej
Aluzja do wydarze w czasie mki i mierci Jezusa. * Brak ok. 3 sw. 698 Brak ok. 3 sw. O wietlistej grocie por. ProtEwJk 19, 2. 699 T ekst nie podaje, czyimi ustami zosta wypowiedziany ten hymn.
697 697

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

373

spord [prawdziwie] wielkich rzeczy, ktre mam u mego Ojca, ktry Mnie posa700. Skoro jednak zasuylicie na to, by zobaczy i usysze rzeczy, ktrych wielkoci jestecie teraz zdziwieni, z powodu mej wiecznej do was mioci znw bdziecie godni ujrze i usysze wspaniaoci, ktrych teraz nie da si wysowi. Nawet Czuwajcy i Anioowie nie s w stanie ich wyrazi, bo s one zbyt wielkie take dla nich. Wstacie teraz i pjdcie w pokoju do waszego kraju przyjmujcego wiato. Bylicie bowiem godni przyj doskonae wiato najwyszego Majestatu i pj z waszymi darami, by Mu odda z radoci hod. [78] Oto spenilicie wszystko, co wam przykazali wasi ojcowie. Zasugujecie te na to, by samemu poznawa ukryte pradawne misteria, ktre zostay zapisane dla was przez wczeniejsze pokolenia, i by [innych] naucza [o nich]. Teraz oto ujrzelicie spenienie si waszych tajemnic. Wszystko, co zostao wam przykazane, wypenilicie w imi mioci do Mnie i goszenia o Mnie wiadectwa. Stalicie si te godni, by wraz z moimi uczniami, ktrych wybraem zanim powsta wiat, by moimi wiadkami na Wschodzie. Gdy speni wol mego Ojca we wszystkim, co Mi zleci i wstpi do Niego w glorii, wyl do was ktrego z moich wybracw, ktrych wyznaczyem na [Apostow] waszego kraju, by mwili i wiadczyli wraz z wami o prawdzie, i byli wam pieczci jednomylnoci. Wstacie teraz i idcie w pokoju, a Ja dalej bd z wami w wizjach i znakach, tak jak byem z wami od pierwszego dnia. Cho pod wieloma postaciami ukazywaem si [wam] tu [na ziemi] w wizjach, ktre was zadziwiay701, [byem jednoczenie] u Ojca Majestatu, ktrego wol jestem od zawsze. Nie opuszcz nigdy ani was, ani Ojca, jestem bowiem Promieniem Jego wiata, ktry do was zosta wysany, by was owieci702. [Teraz] niczym ludzie bojaliwi jestecie zdumieni, jak gdybym przyszed do was w majestacie mego Ojca, lecz [gdyby tak byo,] nie moglibycie sta przede Mn, [tak jak nie mog] ani Anioy, ani Moce, a [przecie znajduj si] one [w hierarchii] ponad wami. [Rwnie] one, gdy zstpowaem ku nim, oglday cudown wizj z lkiem i dreniem. Tak jak stosowne byo, bym im si ukaza, [tak] ukazaem si i wam, zdolnym [Mnie] widzie.

700 701

Por. J 1, 33, itd.; czsty zwrot u Jana. Autor powtarza tu: w wielu wizjach i postaciach, w ktrych mnie widzielicie 702 Tak funkcj ma w manicheizmie Jezus promieniejcy (Y zwn ).

374

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Ojciec Majestatu nie ma na tym wiecie ani ksztatu, ani postaci, wyjwszy Mnie, ktry z Niego pochodz, i ktry jestem Jego wol, moc i mdroci. Ja [bowiem] jestem [79] w mym Ojcu, a mj Ojciec we Mnie703. [To] ja wic, skoro Bogu przystao si objawi, by wiat Go pozna i by synowie mdroci mogli [Go] przyj i usucha, przez mio Majestatu Ojca, ktry Mnie wysa, ukazaem si wam teraz w postaci ludzkiej, by wypeni wszystko co, o Mnie zostao napisane. [A wypeni to) z powodu wykroczenia i grzechu waszego praojca Adama, ktry sprowadzi was do Szeolu, [i dlatego] zawadna wami mier, a grzech podstpnie zapanowa nad waszym potomstwem. W swym zuchwalstwie [grzech] sdzi, e sta si waszym panem, a wy na zawsze stalicie si jego wasnoci. Ja za uwiadomiem wam wasze szlachetne pochodzenie, tak jak [przedtem] waszym ojcom i waszemu pradawnemu rodowi [wskazujc], e pochodzicie z rodu wiata704, [e] nie na prno zostalicie stworzeni na wiecie, i [e] niebo, ziemia i wszystkie wiaty powstay z waszego powodu. Ojciec Majestatu wysa Mnie z powodu swej mioci [do was] i przybraem wasz posta, by w niej unieszkodliwi i zniszczy wszystkich waszych przeladowcw i ciemiycieli. Ofiaruj was Ojcu [jako] czyst i doskona ofiar, bowiem nie ma na was pitna grzechu. W mioci i prawdzie uwolni was za pomoc czystej wody i narodzin z Ducha witego705 . W mioci [te] staniecie si dla Mnie odtd na wieki brami i wiernymi, niczym dzieci nie dotknite pitnem za. Odtd rado, chwaa i dzikczynienie poprzez Mnie, ktry jestem Jego wol, bd si wznosi od was ku najwyszym wysokociom. Rwnie poprzez Mnie bd wam dane rado, zbawienie, wsplnota Ducha i ycie wieczne, by wszystko byo w jednoci, bez podziau, tak jak to miao miejsce dawniej pod skrzydami Ojca. Niech Jego moc, mdro i zwyciska wola uwicaj was i okazuj wam ask na wieki wiekw. I oto da si sysze gos z wysokoci, ze wszystkich stron a take spod ziemi, ktry dopowiedzia [80] te sowa: Amen. Doskonaa wola ycia, rado i pokj wszystkim wiatom! ROZMOW A Z MARYJ . Otrzymawszy ode yciodajne przykazania opucilimy Go wychwalajc w wielkiej radoci i weselu. Serca nasze byy pene wielkiej nadziei na [szybki] powrt do naszego kraju. Razem z nami wyszli [z groty] Jzef i Maryja, czcigodni i bogosawieni ludzie, godni
Por. J 10, 38. Element manichejski. 705 Por. J 3, 5.
703 704

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

375

[tego, by] im powierzono [Dziecko], aby byli nazywani i rzeczywicie byli rodzicami i opiekunami Dziecka Gosu, ktry zwiastowa Dziewicy 706, i opiekunami Penej Woli Doskonaej aski. Maryja staa si bram dla wielkiego wiata, ktre przyszo na wiat z dobroci, by rozproszy ciemno. Bya ona drog ycia do Boga, jej wasnego syna707, ktry si ukaza w ludzkim ciele, i stanie si dla niej saw, pamitk i bogosawiestwem [rozcigajcym si] na pokolenia pokole. [Jzef i Maryja] wznieli swe oczy i zobaczyli, e jest z nami i towarzyszy nam wiato, ktre przez ask urodzio si w ich domu. Rzekli do nas: Wasze przybycie do nas nie podobao si nam, bo [cho] przywiedlicie [tu] wiato i wielk nadziej caego wiata, to odchodzicie z Nim pozbawiajc Go nas, mimo e w wielkiej asce zostalimy uznani godnymi by Jego sugami przy wychowywaniu ciaa, ktre pojawio si w naszym domu. A oto teraz widzimy, e odchodzi wraz z wami. Mwimy do niej: Bogosawiona niewiasto midzy niewiastami708, wielebna Maryjo, ktra dziki asce bya godna pocz z Ducha poprzez twoje czyste posuszestwo i urodzi Dziecko ycia wiecznego Sowa, ty ktra zostaa obdarzona zaufaniem i uznana godn by nazywana Jego Matk! Oto teraz twoje chwalebne Dziecko jest wewntrz ciebie, i oto w domu czeka na ciebie709, cho jednoczenie nie opuszcza nas, tak jak nam powiedzia, bowiem wielki jest dar ycia, ktry poprzez twe Dziecko zosta dany wszystkim wiatom. Tajemnica, ktra dawniej bya ukryta710 [81] w Ojcu Wszechwiata, zostaa nam odsonita przez twe Dziecko. Ukaza si Skarb ycia, ktry by strzeony dla wszystkich ludw. Nie tylko do ciebie naley ten Wielki Dar i wiato ycia, lecz [take] do wszystkich wiatw, grnych i dolnych. Wznie swe oczy i zobacz, e jest On [obecny] w caym stworzeniu penym Jego chwalebnych tajemnic i e je cae owieca. Objawi si teraz na wiecie w ciele711, tak e On i Jego postacie s wszdzie widziane, bowiem wysany zosta przez Jego Majestat dla ycia i dla zbawienia kadego czowieka.
706 Gosu, ktry zwiastowa Dziewicy syr. (popr.): ql d-mamat (da-)bhtult dosownie: gos suchu /usyszenia Dziewicy (aluzja do idei conceptio per aurem). 707 Jej wasnego syna lekcja niepewna; miejsce dzi nieczytelne. 708 Por. k 1, 28. 709 Tekst by moe uszkodzony, pierwsza cz zdania sugeruje bowiem, e Jezus jeszcze si nie narodzi. By moe jednak autor chce tu (w niezbyt logiczny dla narracji sposb) wyrazi ide wszechobecnoci Boga zarwno w przestrzeni, jak i w czasie. 710 Por. Kol 2, 26. 711 Por. 1 Tm 3, 16.

376

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ROZMOWA MARYI Z DZIECKIEM. Jzef i Maryja radujc si tym wszystkim, co usyszeli [od nas] o witym Dziecku, odwrcili si i poszli do swego domu. Maryja wesza i znalaza Dziecko wiata miejce si i wychwalajce wszystkie swoje niezgbione i zadziwiajce tajemnice, ktre od pradawnych czasw goszono o Nim na caym wiecie, i ktre oto przez Jego obecne ukazanie si wszystkie zostay spenione. [Dziecko] wychwala o i wyznawa o swego Ojca, ktry Je wys a dla zbawienia Jego wiatw. Maryja i Jzef oddali Mu pokon, a [Maryja] rzeka do: Uradowaam si zobaczywszy Skarb ycia, moje wiato, wite Dziecko posuszestwa moich uszu712. Pan mego witego dziewictwa otworzy me ono sw wit ask713. Ucieszyam si wielce, e w mym domu znalazam mj wielki Skarb, ktry urodziam, i moje wielkie wiato, ktre jest wieczne, gdy sdziam, mj Umiowany, e ludzie ze Wschodu wskutek Twej wielkiej do nich mioci zabrali Ci w zamian za dary, ktre z Twych rzeczy Ci zoyli. [Sdziam tak,] poniewa widziaam Twoj wit posta odchodzc wraz z nimi. On za odpowiedzia Maryi mwic sodkim i agodnym gosem: Pokj ci, moja matko i karmicielko, godna tego, by by bogosawion midzy niewiastami714, bowiem zasuya sobie na Owoc Gosu ycia, ktry otrzymaa i pocza z mioci, zrozumieniem, wiar i bez wahania. Za tw sub otrzymasz zapat i [82] bogosawiestwo. Pami [o tobie] bdzie [obecna] we wszystkich pokoleniach, a w nowym wiecie otrzymasz sowite wynagrodzenie. Dziki tobie Ewa i jej dzieci bd miay nadziej i ycie, bo Ty sw osob usuna wczni715, ktra bronia dostpu do Drzewa ycia. Przez ciebie na zawsze nasta spokj i pokj dla wszystkich wiatw od teraz po wieczne czasy. Amen. Ja za ukazaem si w waszym domu, by wypeni wol mego Ojca, ktry Mnie wysa716. Kady, kto Mnie sucha i uwierzy, y bdzie. Twoje zadanie spenia cakowicie, bez zarzutu i otrzymasz za to cenn nagrod.

Ponowna aluzja do idei conceptio per aurem; por. s. 375 przypis 706. W syryjskim gra sw: otoworzy me ono [ram(y)] sw wit ask [ramaw(hy)]. 714 Por. k 1, 28. 715 Naleaoby si raczej spodziewa miecza, zgodnie z Rdz 3, 24. 716 Por. J 1, 33, itd.; czsty zwrot u Jana.
712 713

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

377

Ja zwracam si teraz do wszystkich mych braci na caym wiecie [obiecujc,] e wszystko, co Mi przykaza Ojciec, dokadnie wypeni wobec moich wiernych, by wydali owoce ycia wiecznego. Powiadomi ich te o wszystkich obietnicach mego Ojca, ktre przeze Mnie zostan spenione i bd dane i przekazane mym wiernym, i kademu, kto [w przyszoci] we Mnie uwierzy. POWRT MAGW. Gdy przyszlimy do pierwszego miejsca postoju, znw ukaza si przed nami Znak wiata. Ucieszylimy si wielce i uradowali. Uklknwszy przed Nim i pokoniwszy Mu si do ziemi jednym gosem wychwalalimy wizje, odzywajc si do w te sowa: Czcimy i wyznajemy Tw dobro i Twe wiato, ktre wszdzie towarzyszy naszej karawanie. Odpowiedzia nam tak: Ja jestem wszdzie i nie ma miejsca, gdzie by Mnie nie byo. Jestem take tam, gdziecie Mnie zostawili. Jestem przecie wikszy od soca, a nie ma na wiecie miejsca, ktre by byo go pozbawione, cho jest ono [tylko] jedno: jeliby si usuno ze wiata, wszyscy jego mieszkacy siedzieliby w ciemnociach. O ile [wic] bardziej [jestem wszechobecny] Ja, ktry jestem panem soca, a wiato moje i moje sowo wiksze s [] 717 od sonecznych. Odrzeklimy mwic do: O wiato nasze i nasz Dawco ycia, wszystkie te rzeczy [83] znamy i s one dla nas oczywiste. Wierzymy, e wszystkie cuda, ktremy wraz z Twymi wiernymi widzieli, s drobiazgami dla Twego majestatu. Dla nas samych jednak s tak wielkie, e ust (nam) nie starcza, bymy opowiadali i gosili kady z nich. Gdy nastaa pora posiku, wyjlimy [naczynia z] naszym prowiantem, by si nim posili. Spostrzeglimy, e jest w nich wicej jedzenia, ni wzilimy ze sob wyruszajc w drog z naszego kraju. Zlklimy si wtedy jeszcze bardziej i wychwalalimy Jego Majestat, ktry by z nami, za to, e nie odmwi nam, sabym, [swych darw]. Gdymy si posilili jedzeniem w miejscu, gdzie stanlimy na nocleg, kady z nas wyraa sw rado i dziki czyni, [bowiem] niczym rdo obficie tryskajce wod, tak [liczne i] niepodobne do siebie byy [Jego] wizje i cuda. Opowiadalimy [sobie o nich] i bogosawilimy naszego Przewodnika i Przywdc, wiato naszej karawany. [Wychwalalimy te] Jego liczne postacie, ktre nam towarzyszyy, szaty chwalebne, pikne ksztaty i doskonae wyobraenia. [Idc]

717

Brak ok. dwch sw.

378

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

pod jego chwalebnymi znakami od jednego miejsca postoju do drugiego dotarlimy do naszych okolic. PRZYWITANIE W OJCZYNIE. Wyszy nam na spotkanie wszystkie nasze rodziny, nasze dzieci i wielu naszych rodakw. Usyszawszy, e przybywamy, wyszli nam naprzeciw z wielk radoci i powitali nas cieszc si, weselc i bogosawic. Dziwili si widzc ca nasz karawan w dobrym zdrowiu. Gdymy przybyli na miejsce, zebrali si wok nas. Zaczlimy rozmawia z nimi i opowiada im o naszej podry, i o zadziwiajcych wizjach, ktre nam towarzyszyy, o naszym przybyciu do Jerozolimy, o wszystkim, o czym rozmawialimy, o naszym pjciu do Betlejem, i o wizjach i chwalebnych objawieniach Ojca najwyszego Majestatu, ktre si nam ukazay w grocie: [84] o wielkim wietle i zadziwiajcych postaciach widzianych w ciele niepozornego czowieka i o wietle Gwiazdy, ktra sza przed nami jako chwalebny Przewodnik. [Dalej opowiadalimy o tym, e] gdy weszlimy [do groty] i zobaczylimy przed sob chwa niewysowion, dwa anioy stojce [obok] i kolumn z chmur, upadlimy [na kolana] i oddalimy pokon boskim narodzinom wielkiego wiata. Tak, jak [miao to miejsce w] wizjach, ktre widzielimy przedtem na Grze Triumfw w Jaskini Skarbw Ukrytych Misteriw, bdcej w naszym kraju, tak w tej grocie wszystkie one rzeczywicie si speniy. [Opisalimy] take ksztaty i szaty chwalebnego i boskiego Dziecka, ktre si nam ukazao w grocie w Betlejem. Odezwao si Ono do nas i pouczyo nas mwic: Oto speniy si wszystkie tajemnice i przypowieci, prefiguracje i objawienia, i wszystko, co mwili o Mnie prorocy na caym wiecie od pocztku a do dzi. Teraz speni wol Tego, ktry Mnie wysa we wszystkim, po co Mnie wysa. [Mwilimy dalej o tym, jak] zoylimy Mu dary, ktremy wzili z Jaskini Skarbw, [a] ktre byy [tam] zoone przez naszych przodkw, [i ktre pochodziy] z Jego [darw]. Oddalimy pokon Panu pokonu, On za otworzy swe wspaniae i bogosawione usta, i rozmawia z nami [o] yciu. Na ile moglimy i bylimy w stanie Go sucha, na tyle zasia w nas sowo ycia. Rozmawiajc z nami ukaza nam krain ycia i najwysze krlestwo Ojca Majestatu, Pana Wszechwiata, ktry Go wysa dla uzdrowienia ludzi i wyleczenia ich choroby, bowiem nie mogy by wyleczone przez adnego z wczeniejszych prorokw, tylko przez wol doskonaego Syna aski. [Potem] odesa nas, bymy wrcili w pokoju do naszego kraju, [lecz] gdymy cieszc si i radujc przez ca drog doszli do pierwszego miejsca postoju, znw napotkalimy naszego Prze-

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

379

wodnika i nasze wiato we wszystkich Jego postaciach, ktremy [przedtem] widzieli przed sob. Zadrelimy ze strachu [85] i zaczlimy oddawa pokony i wychwala Jego majestat, ktry towarzyszy naszej karawanie. Jedzenie za [a] si wylewao z naszych naczy, penych wskutek Jego bogosawiestw, i byo go wicej, ni prowiantu, ktry wzilimy byli ze sob wyruszajc w drog. PROWIANT YCIA. Oto przed waszymi oczyma le nasze naczynia pene i przelewajce si [jedzeniem], za spraw mocy Jego bogosawiestw, ktre speniy si w naszym przypadku718. Speni si i w waszym, i uwierzycie we wszystkie wizje i cuda, ktre my widzielimy, i take wy staniecie si godni by jego wiernymi i wybranymi. Jego wielka moc i Jego objawienia zamieszkaj z wami, bowiem take tu jest on prawdziwie [obecny]. Tak nam powiedzia, a my wierzymy, e Jego wiato nie oddali si od naszej karawany, [lecz e] bdzie obecne na caym wiecie. Z powodu Jego wszechogarniajcej mioci starczy bowiem wiata, by wiecio dla wszystkich. Ktokolwiek [z was] chce, niech wemie bez wahania, z sercem penym prawdziwej wiary, troch z prowiantu, ktrymy przynieli, i zje. Bdcie i wy godni mie udzia w Jego bogosawiestwie, ktre nam towarzyszy i pozostanie z nami na zawsze. Niektrzy z nich wzili troch jedzenia i spoyli radujc si w mioci, i zaczli cieszy si, radowa, dziki czyni i opowiada jeden drugiemu o wszystkim, co im si ukazao. Jeden z nich rzek: W tej samej chwili, gdy spoywaem nieco z tych prowiantw, zobaczyem wielkie wiato, do ktrego nic na wiecie nie jest podobne. Drugi powiedzia: Zobaczyem Boga rodzcego si na wiat, tak jak chcia. Inny rzek: Widziaem Gwiazd wietlist, ktra swym wiatem zamia soce. Kto inny oznajmi: Widziaem czowieka o wygldzie ndzniejszym ni trdowaty, lecz oywia i oczyszcza wiat przez sw krew i swj niepozorny wygld. Kto jeszcze inny powiedzia: Widziaem jakby baranka powieszonego na drzewie ycia; przez niego i Jego krew nadeszo zbawienie dla wszystkich stworze wiata [86].

718 Magowie zwracaj si tu do swoich wspziomkw i krewnych, ktrzy wyszli im na spotkanie.

380

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

A jeszcze kto inny rzek: Widziaem kolumn wiata, ktra schodzia do wntrza ziemi. Zmarli powstawali na jej spotkanie i oddawali jej pokony wychwalajc j z wielk radoci719. Ci, ktrzy spoyli co z tych prowiantw, opowiadali sobie jeszcze o wielu innych rzeczach, liczniejszych od tych [wymienionych], a kadego dnia ich umys wydawa liczne pochway. Wielka rado nastaa w caym kraju Wschodu. Dostojnicy i biedacy, kobiety i chopcy z caego kraju miujcy Pana naszego zbierali si u dostojnych mw zwanych Magami. Przychodzili i suchali ich [goszcych] now i chwalebn nauk, tajemnice i objawienia, i [opowiadajcych] o wszystkim, o czym [w swej podry] rozmawiali byli od pierwszego dnia, gdy wyruszyli ze swego kraju do momentu, gdy z radoci powrcili. Z kadym dniem zwikszaa si ilo objawie i wizji w wielorakich, cudownych postaciach. Wiara krzewia si przez mio do wiadectwa Pana naszego Jezusa Chrystusa, i przez cuda, ktre czynio poprzez nich to Dziecko wiata, ktre im si ukazywao, tak dugo a spenio we wszystkim wol Tego, ktry go wysa, i wstpio w chwale na najwysz wysoko [do] swej pierwotnej siedziby. A wiara w ycie [wieczne] szerzya si w kraju Wschodu, wrd tych, ktrzy [ich] suchali. PRZYBYCIE APOSTOA JUDY TOMASZA720. Gdy za przyby tam Juda Tomasz z woli Pana naszego, ktry go wysa, wiara szerzya si jeszcze bardziej wrd tych, ktrzy suchali, [a to] wskutek licznych cudw i znakw, ktre tam czyni Aposto Pana naszego, Juda Tomasz. Gdy [owi] dostojni mowie [tego kraju] usyszeli, e Juda przyby, [87] zgodnie z tym, co powiedziao im wiato, ktre im si byo ukazao, zebrali si i udali si do, by si z nim poczy w modlitwie i wierze. Peni mioci powitali Jud radujc si w naszym Panu. Take Juda uradowa si bardzo z powodu ich [spotkania]. Po kilku dniach pobytu Judy wrd nich opowiedzieli mu, jak od pierwszego dnia zostali uznani za godnych przyjcia daru wiata wiata, i o ich wdrwce do Niego do Betlejem. [Opowiedzieli mu te o] wszystkim, o czym [ich Przewodnik] z nimi rozmawia, o objawieniach i wizjach, ktre mieli w grocie, o ich drodze powrotnej, [i o tym,] jak w swym wietle w licznych wizjach i objawieniach towarzyszy ich karawanie. Gdy Juda Aposto zrozumia, e dar Pana naPolimorfia, podobnie jak wyej s. 366 przypis 671. Por. ANT 2, pod Tomasz i Juda Tadeusz. Zazwyczaj imi Judy czy si z imieniem Tadeusza, cho czasem rwnie z imieniem Tomasz.
719 720

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

381

szego zosta na nich obficie wylany a wszyscy bracia721 byli razem zebrani opowiedzia im take on o naszym Dawcy ycia, o [Jego] wielkich czynach, uzdrowieniach i cudach, ktre czyni na oczach swych Apostow, o wygldzie Jego postaci i o Jego zadziwiajcych formach, ktrych nie jestemy w stanie opisa722, [a w] ktrych cay czas nam si ukazywa, zadziwiajc i wprowadzajc w [stan] uniesienia i wtpliwoci, gdy od dni pradawnych nigdy nikomu nic podobnego si nie ukazao. Gdy wszyscy bracia wysuchali tego, co im Juda opowiada, jednogonie [zaczli] wychwala Pana Najwyszego Majestatu poprzez Jego Syna, Wol ycia Doskonaego. Poprosili Jud, apostoa Pana naszego, by dopuci ich [do uczestnictwa] wraz ze sob w pieczci Pana naszego. Rzek Juda: Bracia moi! Ja rwnie si raduj, bowiem [wanie] z powodu tego daru zostaem wysany do ycia, po to, by nad tym, kto wierzy w ycie i z mioci i w prawdzie przyjmie piecz Pana Jezusa723 [88] Chrystusa, wrg nie zapanowa. CHRZEST I EUCHARYSTIA. W nocy wic na niedziel, o wicie, Juda zabra ze sob braci ktrzy go [o to] poprosili, radujcych si, e take oni bd mogli przyj piecz Pana naszego, i uda si [z nimi] do rda wody, niosc olejek, ktry pobogosawi mwic: Wielbimy ci, tajemnico ycia, ktra askawie zostaa nam dana w olejku do namaszczenia. Chwaa ci, tajemnico ukryta, ktra askawie zostaa nam dana w olejku, do ycia, do namaszczenia. Chwaa ci, tajemnico ukryta, ktra zostaa nam dana do ycia i przebagania w olejku, ktrym owietlasz nas i rozpraszasz ciemno i grzech, i przez ktrego tajemnic atleci724 zwyciaj w walkach swych przeciwnikw. Chwaa ci, tajemnico olejku, ktra bya godna wsplnoty z Chrystusem, ktr s koronowani zwycizcy w walce, i ktr zbratana jeste z Du-

Bracia jest to chyba wskazwka monastycznego pochodzenia autora, a ponadto jego przynalenoci do wsplnoty w jakim sensie uwaajcej si za spadkobiercw tradycji Magw jako krzewicieli chrzecijastwa w Persji. Por. powyej s. 352. 722 Autor zmienia w tym miejscu podmiot logiczny zdania, piszc dalej jak gdyby mwi o Magach, a nie o Apostoach. 723 Czyli chrzest. 724 Tzn. walki duchowej; syr. athl (z gr. aqlhthj), termin odnoszcy si najczciej do ascetw.
721

382

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

chem, on za, Duch wity, unosi si nad wodami jako Jego Partnerka725 . Ty mieszasz dusz z umysem i odnawiasz ciao przez narodziny [do] ycia. Przyjd, Partnerko Pierworodnego, przyjd Odnowicielko Ludzi poprzez narodziny [do] ycia wiecznego. Zamieszkaj wrd wiernych, ktrzy s umiowanymi Pana naszego Jezusa Chrystusa. Oczy ich od wszystkich skaz w ich ciaach i uwi ich. Niech bd dla Ciebie wityniami, w ktrych zamieszkasz, i odpoczynkiem dla Syna aski Doskonaej. Uwi ich cakowicie przez narodziny [do] ycia! I ochrzci ich w imi Ojca i Syna, i Ducha witego. A gdy wszyscy wyszli z wody, ukaza im si Chopiec wiata Najwyszego, ktry zstpi z nieba i rzek do nich: Pokj wam [89], wtajemniczeni we wszystkie moje tajemnice. Oto przez wasze obecne narodziny speniy si wszystkie wizje i objawienia, ktrych dowiadczylicie od pierwszego dnia. Zlkli si i padli na ziemi, a gdy powstali, ukaza si im w postaci chwalebnego i boskiego modzieca. Wziwszy chleb pobogosawi go, poama i da726 najpierw Judzie Apostoowi, a potem kademu z nich, [po czym] rzek: Oto spenienie i znak waszych narodzin do ycia. Odtd na zawsze moecie wierzy w [spenienie] mych obietnic. Potem znik sprzed ich oczu, lecz [po chwili] zobaczyli Go znw wstpujcego do nieba w nieskoczonej chwale. MODLITW A JUDY. Rzek Juda: Wychwalamy Twj dobroczynny majestat, Tw jedyno wieloosobow i Twoje chwalebne postacie, w ktrych nam si ukazae, i szaty, ktre ze wzgldu na nas przywdziae, bymy my mogli przywdzia Twj potny majestat. Ilu imionami jeste nazywany, cho adne z nich nie jest Twoim! Bowiem nikt inny tylko Ty znasz Twe wielkie imi i Twj majestat, i Twego Ojca wysokiego. Ze wzgldu na nas przybierae wszystkie te postacie, [w ktrych] si [nam] ukazywae, bymy Ci mogli pozna, umiowae nas bowiem w swej wielkiej asce, ktra [zawsze] bya nad nami. Wszystko, co uczynili przeciw Tobie ci, ktrzy Ci ukrzyowali, za nas przecierpiae. Cho bye wywyszony ponad wszystkie cierpienia bdc z rodu Tego, ktry nie cierpi, [zrobie to,] bymy przez Tw ask zostali zbawieni. Dla nas wszystko wycierpiae i wszystko zniose, Ty jest bowiem naszym Ordownikiem, naszym
725 Duch wity (r d-qudh) jest w jzyku syryjskim wczesnego okresu rodzaju eskiego por. powyej s. 353. 726 Jak uczniom w Emmaus, por. k 24, 30.

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIE O MAGACH

383

Przewodnikiem, naszym wiatem i naszym Dawc ycia. Dziki Tobie mamy wszystko, poniewa w Ciebie uwierzylimy, a dae nam [to] w peni przez ufno Twej mioci do nas, bo wszystko dla nas przecierpiae. Wszyscy nowi uczniowie Sowa ycia w wielkiej radoci zawtrowali w tych sowach: Cze (Ci) oddajemy, bogosawimy i wyznajemy [90] Twj niewypowiadalny ludzkimi ustami Majestat, bowiem jestemy od niego sabsi. (Wyznajemy) Twoje wielkie wiato, ktre za Tw przyczyn wzeszo nad nasz saboci. Przez Tw ask uczynie nas godnymi wspudziau z Tob w yciu wiecznym. Radujc si wyznaniem, modlitw i wizjami Pana naszego wielu braci z dnia na dzie wzmacniao si w wierze. HEROLDZI SOWA . Rzek do nich Juda: Bracia moi! Speniajmy odtd przykazanie Pana naszego, ktry nam powiedzia: Idcie na cay wiat i gocie me posanie727. Odtd, bracia moi, bdcie i wy heroldami Sowa, tak jak my, [Apostoowie]. Skoro take wy otrzymalicie dar Pana naszego, idcie wszdzie i wy, i rozgaszajcie kademu szczodrze dar naszego wiata i naszego Dawcy ycia. Rozeszli si [wic] stamtd na wszystkie strony i gosili z pen mioci przyjcie Pana naszego Jezusa Chrystusa, syna Pana Wszechwadnego. Take oni czynili niewypowiadalne ludzkimi ustami cuda i uzdrowienia w imi Pana naszego i przez Ducha witego, ktry jako dar Pana naszego zosta na nich obficie wylany. Gosili wiar prawdy nauczajc i mwic kademu tak: Uciekajcie od ciemnoci. Zmierzajcie do wiata, ktre nie przemija, tak bycie mogli y i bycie w dniu ostatnim znaleli schronienie pod skrzydami Pana naszego Jezusa, naszego wielkiego Dawcy ycia i naszej Ucieczki, przed strasznym wyrokiem ognia, ktry przyjdzie nagle, by oczyci ca ziemi od grzechu, ktry na niej podstpnie zapanowa. Wy jednak dziki wierze bdziecie mogli uratowa si od spalenia w ogniu. Zaznacie spoczynku, ktry jest przygotowany dla wszystkich wybranych i wiernych, ktrzy uwierzyli w Dziecko Doskonaego wiata, w ycie wieczne i w krlestwo Pana Jezusa Chrystusa, Syna Pana Wszechwiata i w Jego najwyszy Majestat. [Wejdziecie] do Jego nowego wiata, do Jego wiata Najwyszego i wielkiego, ktre nigdy nie przemija [91] i do Jego bogosawionego odpoczynku, by spocz na wieki wiekw. Amen i amen. Skoczya si Opowie o Magach i ich darach.

727

Por. Mt 28, 19; Mk 16, 16.

384

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

e. Dodatek
Opus imperfectum in Matthaeum i Opisanie wiata Marco Polo (wstp ks. Marek Starowieyski)
Podajemy tu dwa bardzo rne fragmenty, wane jednak dla pokazania rozwoju legendy o Trzech Krlach. Pierwszy z nich pochodzi z utworu przypisywanego Janowi Chryzostomowi, jednak bdcego utworem z V w., pochodzcym z krgw ariaskich, prawdopodobnie z terenw bakaskich. Ciekawym jest to, e zawiera on streszczenie legendy znanej z tekstw orientalnych jak OpMag; jest wic wiadkiem rozprzestrzeniania si jej na Zachodzie. Tekst Marco Polo (1254-1323) z kolei przekazuje wersj legendy zebran przez niego w czasie podry na Wschd. Widzimy w tym tekcie trwao legendy oraz przemiany zachodzce w niej na skutek wykorzystania jej w krgach mazdejczykw dla wyjanienia kultu ognia; ten element wystpuje rwnie w innych tekstach apokryficznych, np. FrgUjg.

. Streszczenie legendy w Opus imperfectum in Matthaeum


Syszaem, jak niektrzy opowiadali o pewnym pimie, cho nie pewnym, nie niszczcym bynajmniej wiary, ale raczej przyjemnym do czytania, e jest pewien lud mieszkajcy nad Oceanem, na bardzo dalekim Wschodzie, gdzie opowiada si o pewnym pimie podpisanym imieniem Seta. Jest w nim mowa o gwiedzie, ktra ma si pojawi, i o darach, ktre maj by zoone. Przekazuj je sobie mowie uczeni z ojca na syna. Ot wybrali sobie oni dwunastu spord najbardziej uczonych mionikw tajemnic niebiaskich i powierzyli im wygldanie owej gwiazdy. Jeli za kto z nich umar, wynajdowano jego syna albo kogo z jego bliskich i ustanawiano go za jego zgod na miejscu zmarego. Nazywano za Magami w ich jzyku, poniewa w milczeniu i milczcym gosem chwalili Boga. Oni za co roku po niwach pszenicy wstpowali na pewn gr, ktra si tam znajduje, a zwana jest w ich jzyku Gr Zwycisk, w ktrej znajduje si jaskinia skalna; s tam te rda oraz wybrane i najsodsze drzewa. Oni wstpuj na ni, dokonuj obmy i modl si, i w milczeniu chwal Boga przez trzy dni. I tak czyni w kadym pokoleniu i zawsze wypatruj, czy przypadkiem w tym pokoleniu nie zrodzi si owa gwiazda bogosawiestwa, a pojawia si ona zstpiwszy na ow Gr Zwycisk w ksztacie malekiego chopczyka ze znajdujcym si nad nim znakiem krzya i przemwia do nich, pouczya ich i nakazaa im, aby udali si do Judei. I tak wdro-

5. Cykl o Trzech Magach: E. DODATEK

385

wali przez dwa lata, a gwiazda ich poprzedzaa, i nie brakowao im ani pokarmu, ani napoju w ich sakwach. Inne za czyny, ktre miay miejsce, zostay przez nie zrelacjonowane obszernie w Ewangelii. Gdy za powrcili do domu, czcili Boga i wychwalali Go jeszcze gorliwiej ni przedtem i gosili Go wszystkim tam mieszkajcym i wielu pouczyli. Gdy za po zmartwychwstaniu Paskim Tomasz Aposto uda si do owej krainy, oni doczyli si do niego, zostali przez niego ochrzczeni i stali si jego pomocnikami w goszeniu [Ewangelii]728.

. Legenda o Magach w relacji Marco Polo


31. TU ZACZYNA SI WIELKI KRAJ PERSJA W Persji ley miasto Sawa , skd wyruszyli trzej Magowie udajc si w drog, aby Jezusowi Chrystusowi, gdy urodzi si w Betlejem, hod zoy. W tym samym miecie pogrzebani s trzej Magowie w trzech wielkich i bardzo piknych grobowcach. Nad kadym grobem znajduje si czworoboczny budynek z okr g nadbudwk, nader piknie ozdobiony. Tak jedno pitro stoi nad drugim. Ciaa s jeszcze zachowane w caoci i maj brody i wosy. Jeden z nich zwa si Baltazar, drugi Kacper, trzeci Melchior. Im Marko wypytywa wielu mieszkacw miasta o tych trzech Magw, ale nie byo nikogo, kto by umia mu co rzec, poza tym, e byli to trzej krlowie, ktrzy tu w odlegych czasach zostali pogrzebani. Lecz dowiedzia si od innych ludzi prowincji to, co wam opowiem. O trzy dni drogi, idc przed siebie, znajduje si zamek zwany Kala Ataperistan. To znaczy po francusku zamek czcicieli ognia. Nazw t nosi susznie, gdy mieszkacy tego zamku oddaj cze ogniowi. I powiem wam, dlaczego czcz ogie. Mieszkacy tego zamku twierdz, e ongi, przed wiekami, trzej krlowie tych ziem wyruszyli w drog, by hod zoy prorokowi, ktry wonczas si narodzi, i zanieli mu trojakie dary: zoto, kadzido i mirr730, aby si przekona, zali narodzony prorok by Bogiem, czy te ziemskim krlem, czy mdrcem. Gdy mwili: Jeli wemie zoto, zaiste krlem ziemskim jest, jeli kadzido Bogiem jest, jeli wemie mirr
729

PG 56, 637n. Nie mona tego miasta utosamia z dzisiejszym miastem Sawa, na pn. wsch. od Hamadanu. Sawa leaa na skrzyowaniu drg koo miasta Kum i Awa. 730 Mt 2, 11.
728 729

386

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

mdrcem jest731. I gdy przybyli na miejsce, gdzie si narodzio Dzieci, najmodszy z tych trzech krlw poszed sam, aby oglda Dzieci, i gdy wszed, znalaz Je podobnym sobie, gdy zdawao si by w jego wieku i postaci. Wyszed wic wielce zdumiony. Nastpnie poszed krl wieku redniego i zdao si mu tak jak poprzedniemu: dzieci byo w jego wieku i postaci. I wyszed gboko wstrznity. Potem wszed trzeci, najstarszy wiekiem, i przydarzyo si mu tak jak tamtym dwom. I rwnie wyszed bardzo zamylony732. I gdy trzej krlowie zebrali si wszyscy razem, powiedzieli jeden drugiemu, co widzieli, i bardzo si dziwowali, i mwili, e pjd wszyscy trzej razem. Poszli wic wszyscy trzej razem przed Dzieci: i znaleli Je z wygldu i z wieku takim, jakim byo. Gdy nie miao wicej ni dni trzynacie. Wic pokon Mu oddali i zoyli dary: zoto, kadzido i mirr733. A dzieci przyjo wszystkie te trzy dary. A potem dzieci dao im zamknit puszk734. Trzej krlowie odjechali, aby powrci do swego kraju. 32. CO ZDARZYO SI TRZEM KRLOM, KTRZY ZOYLI HOD BOGU. Gdy tak kilka dni drogi ujechali, powiedzieli sobie, e radzi by ujrze, co im Dzieci dao. Wic otworzyli puszk i znaleli w niej kamyk. I zdumieli si bardzo, co by to mogo znaczy. Dzieci dao im to na wyobraenie, e maj sta twardo jak kamie w wierze, ktra si w nich zrodzia. Poniewa kiedy trzej krlowie ujrzeli, e Dzieci przyjo wszystkie trzy dary, rzekli sobie, e byo ono Bogiem i krlem ziemskim, i mdrcem. A Dzieci wiedzc, e tak wszyscy trzej uwierzyli, dao im w kamie na znak, aby w tej wierze byli silni i wytrwali. Trzej krlowie nie zdajc sobie sprawy, dlaczego w kamie zosta im dany, wrzucili go do studni; zaledwie to uczynili, spad natychmiast z nieba ogie palcy wprost do tej studni, do ktrej kamie wrzucono i nagle, przez cud boski, z otworu studni zacz bucha pomie735. Gdy trzej krlowie ujrzeli ten wielki cud, przerazili si bardzo i aowali, e rzucili kamie, poznali bowiem wtedy, e mia on wielkie i wite znaczenie. Wzili zaraz troch tego ognia i zanieli do kraju swego. Zoyli go w kociele bardzo piknym i bogatym. Tam utrzymuj go stale i cze mu oddaj jako Bogu, i wszystkie ofiary tym ogniem s palo-

731 732

Jeszcze jedna interpretacja trzech darw, por. powyej s. 345 nr 11. Nieco inne przedstawienie polimorfii, w innych apokryfach, np. w EwGruz. 733 Por Mt 2. 734 W OpMag to Krlowie daj w puszce Dzieciciu Testament Adama. 735 Por. FrgUjg.

5. Cykl o Trzech Magach: E. DODATEK

387

ne. A jeli zdarzy si, e ogie zganie w jednym z owych miast, udaj si do innych wyznawcw ognia i ka da sobie nieco ognia, jaki ponie w ich kociele, i powracaj ogie swj roznieci. Lecz nigdy nie bior z innego ognia tylko z tego, o ktrym mwiem. Aby za dosta ten ogie, robi czasem dziesi dni drogi. Czasem udaj si a do pierwotnego rda owego ognia, do studni, w ktr zosta wrzucony w kamie dany przez dzieci w Betlejem narodzone, a ogie ten nigdy nie ganie. Dla tej to przyczyny, jak powiedziaem, oddaj cze ogniowi w tej okolicy736. Zapewniam was, e ci ludzie, ktrzy trwaj w tym bdzie, s bardzo liczni. Ca t histori opowiedzieli mieszkacy zamku Im Markowi Polo zapewniajc, e to wszystko jest prawda. Z tego wszystkiego moecie przyj to, co zgadza si z Ewangeli, e trzej Mdrcy przybyli odda hod Panu naszemu i ofiarowali Mu dary. Reszta jest bdem pozbawionego wiary posplstwa i nie zawiera prawdy, jeno same kamstwa, jakie zwykli czyni nieuczeni i proci ludzie. I jeszcze wam powiem, e jeden z trzech Magw by z Sawy, drugi z Awy737, za trzeci z Kaszanu738.

Tekst etiopski podaje ciekawy opis powrotu Magw: I gdy przybyli do swej krainy, udali si do krla, ktry ich zapyta, mwic: Co widzielicie? I opowiedzieli mu wszystko, co widzieli, i jak Krl przyj ich podarki. I znowu pytajc ich, rzek krl: Co on wam da? Odpowiedzieli mu, mwic: Da nam nieco chleba bogosawionego, ktry ukrylimy pod ziemi. I rzek im krl: Idcie, przyniecie mi go! I odeszli, i udali si do owej krainy, gdzie ukryli chleb, a gdy w niej kopali, wyszed stamtd ogie, i dlatego magowie odtd adoruj ogie (Chane, 14). O ogniu mwi rwnie FrgUjg oraz EwDzArab 8. 737 W Persji istniej dwie miejscowoci tej nazwy. Jedna ley na pnoc od Hamadanu, druga za na zachd od miasta Kum, nad ma rzeczk Kata-czaj, w ssiedztwie miasta Sawa. Nasz podrnik mwi zapewne o tym miecie. 738 Kaszan ley na poudnie od Kum, nad rzeczk Kaszan. Marko Polo, Opisanie wiata, Warszawa 1954, 137-139, wykorzystano rwnie przypisy. W tekcie przystosowano ortografi do stosowanej w caym tomie.
736

388

6. Dziecistwo Pana, Ewangelia Tomasza (Dziecistwa)


(EwTmDz)
(przekad i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Dziecistwo Pana (gr. Paidika tu Kyriu) tradycyjnie nazywane jest Ewangeli dziecistwa Ps. Tomasza (EwTmDz), i ten tytu zachowujemy z powodu jego zasiedzenia w jzyku polskim739. Imi Tomasza, wystpujce tylko w niektrych wersjach jest dodatkiem pniejszym; naley wic odrni EwTmDz od gnostyckiej Ewangelii Tomasza z Nag Hammadi (EwTm), ju uprzednio podanej. EwTmDz opowiada o cudach, jakich dokona Jezus midzy pitym a dwunastym rokiem ycia, po powrocie witej Rodziny z Egiptu do Nazaretu. Zawiera ona od kilkunastu do kilkudziesiciu epizodw: liczba zmienia si zalenie od wersji jzykowej; niektre z tych epizodw funkcjonuj osobno w pimiennictwie danego narodu. Utwr powsta w II lub III w., prawdopodobnie w rodowisku gnostycko-dokeckim, a nastpnie podlega bardzo licznym przerbkom, polegajcych szczeglnie na usuniciu elementw heretyckich z utworu, co jednak nie zawsze si udawao pozostaj w nim lady ci. Pozostay w nim rwnie terminy greckie uywane przez gnostykw (np. ho dzoon, stoicheion, eklektos, karpoforeo, itd.), co wida szczeglnie w rozdziaach 6-8. EwTmDz jest cytowana (albo przynajmniej niektre epizody) ju przez w. Justyna ( 167), w Licie Apostow i przez w. Ireneusza ( 202, miejsca cytowane w komentarzu); natomiast najstarszy rkopis, palimpsest aciski, pochodzi z V w. Nie potrafimy okreli miejsca powstania EwTmDz; przypuszcza si, e zosta napisany w rodowisku palestysko-syryjskim. W EwTmDz znajdujemy opisy cudw zdziaanych przez Jezusa Dziecko, ktre wykazuj jego niezwyk wiedz lub moc, co nie zmienia faktu, e cuda bywaj okrutne i czsto w zym gucie, czynione zazwyczaj nie po to, by czowiekowi pomc, ale by go olni.

739

Tytu Paidika tu Christu zna Jan Chryzostom, Hom. 17 in Joannem, PG 59, 110.

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

389

Utwr powsta prawdopodobnie w krgach gnostykw: Ireneusz informuje, e EwTmDz powstaa w krgach markozjan740 Jezus w EwTmDz od pocztku jest wszechpotnym Bogiem, w peni doskonaoci i mocy, ktry nie podlega rozwojowi, co odpowiada twierdzeniu Marcjona: wedug niego Jezus by semel grandis, semel totus 741 i tak wanie przedstawiony jest Jezus w EwTmDz; ten rozwj natomiast podkrelali pisarze ortodoksyjni742, a Meliton z Sardes odrzuca opowiadanie o dziecku-cudotwrcy 743. Natomiast wida w utworze lady ebionityzmu (podkrelenie np. roli w. Jzefa jako ojca naturalnego Jezusa: 2, 3; 4, 1; 6, 1, itd.). Jzykiem oryginalnym utworu by j. grecki. EwTmDz jest napisana jzykiem bardzo prostym i niedbaym; czasami tekst jest bardzo ciemny z powodu czstych zmian w nim dokonywanych. EwTmDz cieszya si ogromnym powodzeniem, std te tekst gnostycki bywa oczyszczany z elementw nieortodoksyjnych, zmieniany i to wszystko sprawia, e tekst chwilami jest wprost niezrozumiay. Istnieje ponadto kilkanacie wersji jzykowych, czsto rwnie zepsutych. Wydaje si, e stosunkowo najlepszy jest tekst etiopski utworu. Tekst tu podany stanowi tumaczenie z francuskiego przekadu krytycznego pira S. Voicu, ktry przygotowuje wydanie krytyczne utworu744. Uzupeniamy go w miejscach brakujcych tekstem greckim A, ktry umieszczamy w przypisach; w Dodatku podajemy epizody zawarte w rnych wersjach jzykowych. Na kocu dajemy wreszcie tekst grecki wersji B dla pokazania, jak wygldaa jedna z popularnych wersji tego apokryfu. Teksty wersji gr. A i B przekadamy z wydania Tischendorfa; odwoujemy si do przekadw tych wersji w ANT.

A. Rekonstrukcja tekstu pierwotnego


PAN JEZUS LEPI PTASZKI745. 2.746 1. Gdy Jezus by dzieckiem, bawi si

koo brodu na strumyku; sprawi, e woda wypywaa z niego do kauy,


740 Adv. haer. 1, 20, 1, SCh 264, 288; Hipolit, Haeresis 5, 7, 21 twierdzi, e powsta wrd naaseczykw natomiast Euzebiusz z Cezarei, HE 3, 25, 6 i Cyryl Jerozolimski, Cat. 4, 36 w krgach manichejskich. 741 Adv. Marci, 4, 21, CCL 2, 600. 742 Justyn, Dialog 88, 2, PG 6, 685; Ireneusz, Adv. haer . 2, 22, 4, SCh 294, 220nn.; Orygenes, Hom. XVIII in Lc, GCS 35, 123; Hom. I in Hieremiam, GCS 6, 6n. 743 Wedle Atanazego Synaity, Hodeg. 13, PG 89, 229; 5, 1221; SCh 123, 226. 744 EAC 1, 191-208. 745 Tekst EwTmDz zaczyna si od opowiadania, natomiast w niektrych rkopisach greckich, aciskich i niektrych pniejszych znajdujemy wprowadzenie (rozdzia 1): Ja, Tomasz Izraelita, zwiastuj wam, ktrzy przeszlicie z pogastwa, poznanie dziecistwa i wielkich czynw Pana naszego Jezusa Chrystusa, ktrych dokona, gdy narodzi si w naszym kraju. Taki jest ich pocztek (wedug wersji greckiej A). 746 Por. A II, B II-III, ac. IV; EwDzArab 36; ZapB 2, 11. Wedug wersji syryjskiej Jezus oywia wiele zwierzt. Nie mona wykluczy wpywu Platona: Dedal wyrabia rusza-

390

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

aby sta si czyst. 2. Nastpnie wycign z naczynia mikk glin i uksztatowa z niej dwanacie ptaszkw747. By to dzie szabatu i wiele dzieci bawio si z nim. 3. Pewien yd ujrza, jak on to robi wraz z dziemi. Podszed wic do Jzefa, jego ojca, i oskary Jezusa w sowach: Zrobi boto i uksztatowa z nich ptaszki w dzie szabatu, w ktry nie wolno tego czyni. 4. Przyszed Jzef i zgromi Jezusa sowami: Dlaczego w dzie szabatu robisz to, czego nie godzi si czyni?748 Skoro Jezus usysza te sowa, klasn w donie i sprawi, e ptaszki uleciay i zawoa do nich: Nue, latajcie i pamitajcie o mnie, wy, ktre yjecie. I ptaszki uleciay wierkajc. 5. Gdy faryzeusz to ujrza, by zdziwiony i poszed, aby opowiedzie o tym przyjacioom749. UKARANIE SYNA ANNASZA. 3.750 1. I wtedy syn Annasza751, uczonego, ktry znajdowa si tam z Jzefem, wzi brzozow ga, wypuci wod, ktr Jezus zebra i wysuszy kau. 2 Jezus za, skoro ujrza, co si stao, rzek do niego: Niech twoja latorol pozostanie bez korzenia, a twj owoc stanie si suchy, jak ga zerwana przez wiatr. 3. I natychmiast dziecko uscho752. UKARANIE DZIECKA. 4.753 1. Innym razem Jezus szed ze swym ojcem i jakie dziecko biegnc uderzyo go w rami. I natychmiast dziecko pado martwe. Za ci, ktrzy widzieli, co si wydarzyo, zawoali mwic: Skd jest to dziecko, bo wszystko, co mwi, natychmiast si wypenia? 2. A rodzice zmarego dziecka przyszli do Jzefa i rzekli do niego: Nie moesz mieszka z nami w tej wiosce z takim dzieckiem, albo raczej naucz je bogosawi, a nie przeklina754.

jce si figurki (Eutyfron 11, CD). Wpyw tego opowiadania wida w Koranie: Przyszedem do was ze znakiem od waszego Pana. Ja utworz wam z gliny posta ptaka i tchn w niego, a on stanie si ptakiem, 3, 49, 68, por. powyej s. 175; dodajmy jednak, e cudu tego dokonuje, wg komentarza Tabar, s. 105, ju jako dojrzay czowiek, i ptakiem tym by nietoperz. W polskiej kulturze ludowej mamy liczne wersje tego opowiadania, por. Zowczak 282-284. 747 Por. Rdz 2, 7. Jezus postpuje jak Bg Stworzyciel. 748 Por. Mt 12, 1n. 749 Por. ZapB 2, 11. 750 Por. A, B II, ac. IV; EwDzArab 46. 751 Czy idzie tu o Annasza z Ewangelii (k 3, 2; J 18, 13; Dz 4, 6), czy wystpujcego w ProtEwJk 15, 1n.? 752 Por. Mk 11, 12-14, par. 753 Por. A, B IV, ac. V, 1; EwDzArab 47. 754 Por. Rz 12, 14.

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

391

5. 755 1. Jzef wic podszed do dziecka i zgani je mwic: Dlaczego, synu mj, czynisz takie rzeczy? Ci ludzie cierpi i nas nienawidz. Jezus za odpowiedzia: Jeliby sowa mojego ojca nie byy mdre, nie umiaby poucza swoich dzieci. I dorzuci: Nawet jeli oni nie znaleli przeklestwa, natychmiast otrzymaj waciw im kar. I ci, ktrzy si oburzali, olepli. 2. Jzef rozgniewa si i silnie pocign go za ucho 756. 3. Jezus rzek do niego: Wystarczy ci szuka i znale757, ty jednak nie postpie rozumnie. JEZUS W SZKOLE: MOWA JEZUSA I NAGANA ZACHEUSZA. 6.758 1. I pewien mistrz imieniem Zacheusz chcia rozmawia z Jzefem, jego ojcem. 2. I Zacheusz rzek do Jzefa: Czy zechcesz mi odda swego syna, aby si nauczy kocha swoich towarzyszy i szanowa osoby starsze, by sta si przyjacielem dzieci i z kolei je poucza? 2a. Jzef odpowiedzia i rzek do niego: Kt moe wzi to dziecko, aby je uczy? Nie myl, e to stanowi niewielki krzy. 2b. Dziecko odpowiadajc rzeko: Uwaam si za obcego tym sprawom, o ktrych mwisz, o nauczycielu. Jestem inny od was, cho jestem pomidzy wami. Nie uznaj adnej godnoci, ktra pochodziaby od ciaa. Nawet jeli ty znasz Prawo, pozostajesz pod Prawem. Istotnie bowiem, nim ty urodzie si, ja ju istniaem759. Podczas gdy tobie wydaje si, e jestem jak mj ojciec, otrzymasz ode mnie nauk, jakiej nikt dotd nie nauczy si ani nie pozna. A krzy, o ktrym mwie, bdzie niesiony przez tego, komu zostao to postanowione. Skoro bowiem zostan wyniesiony760, powstrzymam si od wszystkiego, co mam wsplne z twoim pokoleniem. Istotnie bowiem wy nie wiecie, jak urodzilicie si, podczas gdy tylko ja wiem dokadnie, kiedy urodzilicie si i jak dugo pozostaniecie tu, na niskociach 761. 2c. Zaczli krzycze i zdumiewali si,
NAGANA JZEFA . Por. A, B V. Por. ac II, 2; JzCie 17 13; Wergiliusz, Ekloga VI, 4. 757 Por. Mt 7, 7; 10, 39; Mk 13, 36; k 12, 38; 13, 7; 18, 8; J 7, 34; EwTm 2. 758 6-8. Paralelne rozdziay 14 i 15; A VI-VIII, B VIn., ac. V, EwDzArab 48n.; EwDzOrm 20; Ireneusz, Adv. haer . 1, 20, 1; SCh 262, 289; ListAp 4 (15), 5, ANT 3, 30. Gwny epizod EwTmDz, powtrzony trzy razy. Tekst ten by wielokrotnie przeredagowywany. Wida w nim lady elementw gnostyckich. Cao jednak pozostaje niezrozumiaa skd np. rozpacz nauczyciela. Prby znalezienia wpyww indyjskich s nieprzekonywujce. Scena bywaa przedstawiana w sztuce wczesnochrzecijaskiej. 759 Por. J 8, 58. 760 Por. J 12, 32. 761 Wydaje si, e ostro oddziela si tu Jezusa, ktry przemawia, od Jezusa, ktry zostanie ukrzyowany. Jest to ujcie typowo gnostyckie.
755 756

392

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

mwic: Widzielimy wielkie rzeczy. Nigdy bowiem nie usyszelimy takich sw: ani od kapanw, ani od faryzeuszw czy uczonych. Skd jest wic zrodzone to dziecko? Zaiste, ma pi lat, a widzimy, e tak mwi. Nigdy nie widzielimy rzeczy podobnej762. 2d. Znowu im odpowiedzia: Dlaczego si dziwicie? Dlaczego raczej nie wierzycie, gdy wam mwi, e znam wiek, kiedy narodzilicie si. Ja jednak wiem i inne rzeczy. Gdy oni to usyszeli, zamilkli i nie mogli odpowiedzie. On zbliy si i rzek do nich: Igraem z wami, bo wy dziwicie si z maych rzeczy i macie mao wiedzy i mao inteligencji763. 2e. I nauczyciel Zacheusz rzek do Jzefa: Oddaj mi go, abym go pouczy jak naley. I gaszczc zaprowadzi go do szkoy. Gdy tam weszli, Jezus zamilk. I nauczyciel Zacheusz powtarza mu wiele razy alfabet, poczynajc od alfa. Kaza mu odpowiada, ale on milcza. 2f. Nauczyciel rozgniewa si i uderzy go w gow. Na to dziecko mu odrzeko: Jeli uderza si w kowado, to ten, ktry uderza, otrzymuje najciszy cios. Mog ci powiedzie, e mwisz jak mied, ktra brzmi i jak dzwonek wydajcy dwik764 one nie mog mwi i nie maj ani wiedzy, ani mdroci. 3. Wtedy Jezus wyrecytowa bardzo sprawnie wszystkie litery od alfa a do omega765. I dorzuci: Ci, ktrzy rozumiej alfa, jake bd rozumieli beta? O obudnicy, zacznijcie sami naucza, co znaczy alfa, a potem my wam uwierzymy w tym, co naley do beta. 4. Wtedy Jezus zacz im stawia pytania dotyczce ksztatu i formy pierwszej litery pytajc, czemu ona zawiera liczne trjkty, dlaczego jest wyduona, pochylona, skania si ku doowi, jest wykrcona, dlaczego ma wiele ktw i dlaczego jest prosta. JEZUS W SZKOLE: ZACHWYT I ROZPACZ ZACHEUSZA. 7. 1. I nauczyciel Zacheusz by olniony i zdumiony tyloma imionami i sowami, i zacz woa wielkim gosem: Oto, co ja sam na siebie sprowadziem! 2. Z aski swojej, usucie go std. On nie powinien chodzi po ziemi. Zaiste, on jest przeznaczony na wielki krzy! On mgby nawet spali ogie. Wierz, e zosta on urodzony przed potopem Noego. Jakie ono go zrodzio? Jaka matka go wychowaa?766 Nie mog przed nim stan twarz w twarz. Jestem zdumiony i wiadomie si pomyliem. Ja nieszczsny, ja, ktry my-

Por. Mt 7, 29; Mk 1, 22. Styl Janowy: por. np. J 5, 28; 1 J 3, 13. 764 Por. 1 Kor 13, 1n. 765 Niektre wersje daj tau, ostatni liter alfabetu hebrajskiego. 766 Por. k 11, 27; ProtEwJk 3, 1.
762 763

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

393

laem, e znalazem ucznia, podczas gdy znalazem nauczyciela. 3. Nie znajd odpoczynku. Uciekn z tej wsi. Nie mog na niego patrze. Ja, starzec, zostaem zwyciony przez dziecko. W jego oczach widz inteligencj i podziwiam wymow jego ust i czysto jego jzyka. 4. Ale nie wiem, czy jest to Pan czy anio. JEZUS W SZKOLE: UZDROWIENIE WSZYSTKICH. 8. 1. Wtedy Jezus rozemia si i rzek: Niech ci, ktrzy nie przynosz owocu, zaowocuj i niech lepi ujrz owoc ycia sdu. 2. I natychmiast ci, ktrzy zostali przez niego przeklci, odzyskali wzrok. I nikt nie odway si pniej pobudza go do gniewu. WSKRZESZENIE DZIECKA. 9.767 1. Pewnego dnia Jezus bawi si z dziemi na dachu768; jedno z nich upado i zabio si. Na ten widok dzieci ucieky. Jezus za pozosta sam. 2. Rodzice zabitego dziecka mwili do Jezusa: Ty zrzucie to dziecko. Jezus im odrzek: Ja go nie pchnem. 3. A gdy oni mu grozili, Jezus zszed do tego, ktry by zabity i rzek: Zenonie takie byo bowiem jego imi czy to ja ci strciem? On podnis si natychmiast i rzek: Nie, mj panie. Gdy rodzice dziecka to ujrzeli, byli zdumieni i chwalili Pana769.

Por. A IX, B VIII, ac. VI; EwDzArab 44; EwDzOrm 16, 7-15. Fragment ten cytuje pisarz arabski Al-Kissai z tym, e chopiec zgin od kopnicia konia (Sidersky 147). Tekst przypomina wskrzeszenie Eutychesa przez w. Pawa w Troadzie (Dz 20, 9-12). Wskrzeszanie dla udowodnienia niewinnoci, por. Apulejusz, Zoty osio 2, 28-30. 768 Domy na Wchodzie maj paskie dachy i stanowi miejsce zabawy dzieci. 769 Rozdzia 10, tekst pniejszy, podajemy wedug wersji greckiej A: ULECZENIE MODZIECA. 1. Po kilku dniach jaki modzieniec rba drzewo w ssiedztwie i wypada mu siekiera, i przecia stop, i umiera z powodu upywu krwi. 2. Powsta wielki zgiek i zbiegowisko; pobiego tam rwnie dzieci Jezus. Przeciskajc si si przeszed przez cay tum, uj zranion nog chopca i natychmiast zostaa uleczona. I rzek do modzieca: Wsta teraz, rb dalej drzewo i pamitaj o mnie (por. EwTm 77). Tum widzc, co si przydarzyo, odda dziecku cze, mwic: Zaprawd, Duch Boy mieszka w tym dziecku (por. k 4, 18; Iz 58, 6). Teksty paralelne B IX; ac VIII.
767

394
ROZBITY DZBAN770.

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

11.771 1. Gdy Jezus mia siedem lat, wysaa go matka, aby zaczerpn wody. W tumie uderzono w dzban, ktry si rozbi. 2. Jezus wycign paszcz, ktrym by odziany, napeni go wod i przynis swojej matce. I Maryja dziwowaa si z tego wszystkiego i w sercu swoim zachowywaa to, co widziaa772. JEZUS POMAGA JZEFOWI W PRACY STOLARSKEJ773. 13.774 1. Potem Jezus osign wiek omiu lat. Jeli za chodzi o Jzefa, to by on stolarzem i nie robi niczego innego jak jarzma, grzdziele [do pugu] i pugi. Pewien rolnik przynis mu kawaek drzewa, aby go przepiowa. Jezus rzek do swego ojca: Ojcze, naucz mnie piowa! 2. Jezus wzi namiary do piowania, obrobi drzewo z grubsza i obciosa. Pokaza swoj prac Jzefowi, swemu ojcu, i rzek do niego: Czy chcesz, bym tak teraz czyni?775
Inna wersja tego opowiadania: Kiedy indziej rzeka Maryja do swego Syna: Synu, id do rda Gabriela i przynie mi w amforze wody zaczerpnitej stamtd. A On, e by posuszny matce, wzi naczynie i poszed. A szli na Nim rwienicy, podobnie jak on dwigajcy amfory. Gdy Jezus powraca niosc napenion amfor, rzuci j z rozmachem na ska przydron, a ona ani si nie rozbia, ani nie pka. Gdy to zobaczyli inni, uczynili podobnie ze swoimi i kady z nich roztrzaska swoj amfor, i wylaa si woda, po ktr si udali. Gdy powsta wielki zgiek i ale, Jezus pozbiera szcztki i poskada wszystkie naczynia, i kademu odda jego naczynie napenione wod. I spojrzawszy w niebo, rzek: Ojcze, tak powinni zosta odnowieni ludzie rozproszeni, ktrzy zginli. I wszyscy zdumieli si nad czynem i nad sowami, i bogosawili: Bogosawiony, ktry idzie w imi Paskie (Ps 118, 26). Amen. RkpsPar 12, Bonacorsi 233. Por. tekst paralelny, by moe pochodny, w apokryfie koptyjskim: K. H. Kuhn, A Coptic Jeremiah Apocryphon, Mus 83(1970) 310. 771 Por A X; B XI, ac. IX; EwDzArab 44; EwDzOrm 23, 2. 772 Por. k 2, 19. 51. 773 Rozdzia 12 wedle tekstu wersji greckiej A: CUDOWNY ZASIEW. 1. I znowu, w czasie sieww wyszo dziecko ze swym ojcem, aby sia zboe na swym polu. Podczas gdy ojciec Jego sia, rwnie Jezus zasia jedn gar zboa. 2. I skoro zto i wymcono, byo tam sto kor (por. Mt 13, 1-23). I zawoawszy na klepisko wszystkich biednych, ktrzy byli we wsi, rozda im zboe, a Jzef odnis to, co pozostao ze zboa. Mia On lat osiem, gdy uczyni ten cud. Teksty paralelne: ac. X. Por. EwTmDzRkpPar 3. 774 13 A XIII, B XI; ac. XI; EwDzArab 38n.; EwDzOrm XX, 8-15 (Jzef przedstawiony jako biegy ciela); Por. Justyn, Dialog 88, 8, PG 6, 688. Tabar 2, 94 przedstawia Jzefa jako ciel w wityni. 775 W wersji greckiej A, rozdzia 13, jest podany w nieco innej formie: 1. Ojciec jego by ciel i wyrabia wtedy pugi i jarzma. Pewien bogacz poleci mu, aby wykona dla niego oe. Gdy jedna z listew, zwana poprzeczn, bya za krtka i Jzef nie mg nic zrobi, rzeko dzieci Jezus do swego ojca Jzefa: Podnie dwa kawaki drzewa i wyrwnaj je w czci rodkowej! 2. I uczyni Jzef, jak mu powiedziao dzieci. Stan wtedy Jezus z drugiej strony i chwyci krtszy kawaek drzewa i nacignwszy go uczy770

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

395

JEZUS W SZKOLE. 14.776 1. Gdy Jzef dostrzeg, e jest on inteligentny,

nie chcia, by pozostawa on bez znajomoci pisma i zaprowadzi go do pewnego nauczyciela. I nauczyciel rzek do niego: Powiedz mi alfa. Potem dorzuci: Powiedz beta. 2. I Jezus rzek do niego: Powiedz mi najpierw, co znaczy alfa, wtedy ja ci powiem, co znaczy beta. Nauczyciel rozgniewa si, uderzy go i natychmiast pad martwy. Jezus powrci do swoich rodzicw. I Jzef zawoawszy jego matk i nakaza jej, by nie pozwalaa mu wychodzi z domu, aby ci, co go uderz, nie umierali. JEZUS W SZKOLE. 15.777 1. By jeszcze inny nauczyciel, ktry rzek do Jzefa: Daj mi go, a ja go poucz. I wzi Jezusa. 2. A gdy on wszed do szkoy, nie czyta tego, co byo napisane, ale otworzywszy usta778 mwi w duchu tak, e nauczyciel dotknity lkiem pad na ziemi i baga go. I wielu zgromadzio si w tym miejscu, i wszyscy, ktrzy to widzieli, byli zdumieni. 3. Gdy Jzef dowiedzia si o tym, przybieg, bo myla, e nauczyciel umrze. I nauczyciel rzek do Jzefa: Ten, ktrego mi dae, nie jest uczniem, ale mistrzem. Jzef wzi dziecko i powrci do domu. UZDROWIENIE JAKUBA. 16.779 1. Nastpnie Jzef posa swego syna Jakuba780, aby zebra drzewa. I Jezus poszed za nim. I gdy zbierali drzewo, mija uksia Jakuba w rk, a on zemdla. 2. Gdy Jezus przyby, wydarzyo si, e wycign rk i dmuchn tam, gdzie go w uksi, i uzdrowi go; w natomiast zdech781.
ni go rwnym drugiemu. Gdy to ujrza ojciec Jego, Jzef, zdumia si i wziwszy chopca w ramiona ucaowa go, mwic: Jestem szczliwy, e takie dziecko da mi Bg (Por. k 11, 27n.?). Motyw Jzefa kiepskiego stolarza spotykamy w tradycji ludowej, Zowczak 285n. 776 14 ac. XIII; EwDzArab 43; EwDzOrm 20; por. objanienia do rozdz. 6-8. 777 15 ac. XIII; EwDzOrm XX; por. objanienia do rozdz. 6-8. 778 Por. Mt 5, 2. 779 Por. ac. XIV; EwDzArab 43; por. Dz 28, 3-5; JzCie 17, 10nn.; DzTm 30-38. 780 Por. Ga 1, 29. Problem synw Jzefa z pierwszego maestwa powraca w apokryfach raz po raz, por. ProtEwJk 8, 2, objan. 781 Rozdzia 17 stanowicy pniejsz interpolacj wedug wersji greckiej A: WSKRZESZENIE DZIECKA. 1. Po tych wydarzeniach umaro w ssiedztwie Jzefa dziecko, ktre chorowao, a matka jego bardzo pakaa. Gdy Jezus usysza wielki pacz i zgiek, szybko pobieg i znalaz dziecko ju zmare. I dotknwszy si jego piersi, rzek: Dziecko, tobie mwi, nie umieraj, lecz yj i pozosta ze swoj matk. I ono spojrzawszy, natychmiast umiechno si. Rzek do niewiasty: We je, daj mu mleka i pamitaj o mnie! 2. I gdy ujrza to tum wok stojcy, zdumia si. I mwili: Zaprawd, to dzieci jest Bogiem lub anioem Boym, bo kade Jego sowo staje si czynem. I Jezus odszed stamtd i bawi si z innymi dziemi. (cd. s. 396)

396
JEZUS W WITYNI782.

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

19.783 1. I gdy Jezus mia dwanacie lat, Jzef i Maryja udali si, jak mieli zwyczaj, do Jerozolimy na wito Paschy. Po uroczystoci Paschy powracali do siebie. Jezus zatrzyma si w Jerozolimie. Oni za nie wiedzieli o tym, lecz byli pewni, e by on z grup. 2. Po dniu drogi, Maryja i Jzef szukali go pord swojej rodziny. A gdy go nie znaleli, powrcili do Jerozolimy poszukujc go. Trzy dni pniej odnaleli go w wityni siedzcego pord uczonych, ktrzy go suchali i pytali. Wszyscy za, ktrzy go suchali, zdumiewali si, poniewa on podchwytywa kapanw i wyjania im przypowieci prorokw i znaki ukryte, a take trudnoci Prawa. 3. Wtedy matka rzeka do niego: Synu, dlaczego uczynie nam co takiego? Mymy przecie cierpieli szukajc ciebie. Jezus odpowiedzia i rzek: Dlaczego szukalicie mnie? Nie wiecie, e powinienem zajmowa si sprawami Ojca mojego? 4. Uczeni i faryzeusze mwili do Maryi: Czy ty jeste matk tego dziecka? Oto jeste bogosawiona w twoim owocu784, poniewa my nigdy nie widzielimy nigdy ani usyszeli takiej chway i takiej mdroci. 5. Jezus podnis si i poszed za swoj matk. I by posuszny swoim rodzicom. Matka zachowywaa wszystkie te sowa. A Jezus wzrasta w ksztatach, w mdroci i w asce w oczach Boga i ludzi.

B. Opowiadania zawarte w rnych wersjach EwTmDz


1. JEZUS CHODZI PO PROMIENIU SONECZNYM a. Znowu Pan nasz uczyni cud. Gdy [promie] soca wszed przez okno, Pan Jezus usiad na promieniu i poszed na wschd i na zachd tak daleko, jak tylko dochodzi promie soca785.
Miejsca paralelne ac XV. Fragment wzorowany na wskrzeszeniu modzieca z Naim (k 7, 11-17) i crki Jaira (Mk 5, 35-43, par.). Rozdzia 18 stanowicy pniejsz interpolacj wedug wersji greckiej A: WSKRZESZENIE ZABITEGO ROBOTNIKA. 1 Po pewnym czasie, gdy budowano dom, powsta wielki zgiek. Powsta Jezus i uda si tam. I ujrzawszy, e ley tam czowiek zmary, uj go za rk i rzek: Czowieku, tobie mwi, wsta (por. Mk 5, 41; k 7, 14, Mk 2, 11n.) i wykonuj swoj prac. A on natychmiast powstawszy, odda Mu cze. 2. Gdy to ujrza tum, zdumia si. I mwili: To oto dziecko jest z nieba; wiele bowiem dusz wyratowao od mierci i bdzie jeszcze zbawiao przez cae swoje ycie. 782 Por. k 2, 41-52. 783 19: EwDzArab 50-53. 784 Por. k 1, 42. 785 PO 12, 4, 91[641]. Tumaczenie z przekadu francuskiego. Miejsce paralelne EwDzOrm 15, 5. Epizod ten spotykany ponadto w kodeksie B (Laurentianus) PsMt rkps nr

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

397

b. I po tych dniach bawi si Jezus na jakim budynku, na wiey. Promie soca wpad przez dziurk od klucza do wntrza. Jezus wic wskoczy na promie i usiad na nim. Inne dziecko ujrzao to i chciao wraz z Jezusem usi na promieniu. Przy tym jednak spado z wiey i umaro786 [nastpuje rozbudowane opowiadanie nr 9]. 2. PAN JEZUS BURZY BAWANY. Pan Jezus przechodzi pord grupy ustawionych posgw bokw i spada na niego cega z budynku. Wtedy rzek Jezus: Rozpadnij si, le zbudowany budynku!. I w tej samej chwili zostaa zniszczona witynia bokw. Wtedy rzek on znowu: Teraz powinna zosta odbudowana jako porzdny budynek, a nie jako mieszkanie szatana. I natychmiast zostaa piknie odbudowana787. 3. PAN JEZUS UCZNIEM LEKARZA788. 1. Jzef oddawa go rnym nauczycielom, ale on tam nie uczy si, ale raczej uczy si sam. Potem odda go pewnemu lekarzowi. Do tego lekarza zwyk by przychodzi pewien pacjent, niewidomy na jedno oko, a chorowa na oko, ktrym widzia, i to wanie smarowa mu lekarz maci. Pewnego razu dziecko zostao same w domu lekarza i nie byo tam nauczyciela. Wtedy przyszed pacjent, aby mu lekarz posmarowa maci oko. Jezus rzek do niego: Dziwi ci si, czowieku, e troszczysz si o oko, na ktre widzisz, a zupenie nie troszczysz si o to, na ktre nie widzisz. Gdy czowiek usysza sowa dziecka, zadziwi si i rzek: C wic mam uczyni? Jezus rzek do: Czy chcesz, bym ci uzdrowi? Rzek mu czowiek: Tak, chc. Wtedy Jezus dotkn jego oczu i natychmiast mg on patrzy tym, na ktre nie widzia, podczas gdy oko, ktre byo chore, zostao uzdrowione. 2. Wtedy odszed czowiek i przynis chleb, wino i inne dary dla swego wybawcy. Gdy za lekarz ujrza swego pacjenta ze zdrowymi oczyma, nie pozna go i rwnie nie rozumia, dla kogo on przynis dary. I rzek
14533 Bibl. Nation. w Paryu opublikowanym przez M. R. Reinscha (Die Pseudo-Evangelien von Jesu und Maria's Kindheit, Halle 1879, 128) i RkpsPar 6, Bonaccorsi 230. Motyw ten znajduje si rwnie w redniowiecznej literaturze prowansalskiej i angielskiej oraz w literaturze arabskiej (por. G. Weil, Biblische Legende der Muselmanner, Frankfurt a. M. 1845, 285n.). 786 A. de Santos Otero, Das kirchenslavische Evangelium des Thomas, Berlin 1967, 113. Wersja staroserbska. Tumaczenie z przekadu niemieckiego. 787 A. de Santos Otero, dz. cyt. 114n. Tekst staroserbski lub starobugarski. Tumaczenie z przekadu niemieckiego. Opis burzenia bawanw pogaskich por. PsMt 23, objan. oraz EwDzArab 10. Czy nie ma to przypadkiem zwizku z burzeniem wity pogaskich przez chrzecijan w IV i w V w.? 788 Por. EwDzOrm 24 (?).

398

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

do: Kim jeste ty, ktry przyniose te dary? Nie znam ciebie. Wtedy tamten rzek: Czy nie znasz mnie? Jestem czowiekiem, ktry do ciebie przychodzi, a mia tylko jedno oko, a to zostao przez ciebie uleczone. Lekarz zdumia si i zapyta go: Jake zostae wyleczony? Przecie twoje oczy byy chore, a teraz widzisz na to, na ktre nie widziae, a sabe stao si uzdrowione. Czowiek powiedzia mu prawd i rzek: Twj dobry ucze uleczy mi oczy. Wtedy dla lekarza stao si jasne, e sam nic nie pomg i e nie odda mu adnej przysugi swoj sztuk lekarsk. Dlatego zapyta go jeszcze raz. Wtedy ten opowiedzia mu znowu, zgodnie z prawd, o cudzie, ktry dokona na nim Jezus, i rzek: Przed kilkoma dniami przyszedem tu, aby ci znale, ale ci nie zastaem, a jedynie twojego ucznia, owo dobre dziecko. Ono spojrzao na mnie i rzeko: Dziwi si tobie czowieku, e tak mao szukasz pomocy dla swego oka, na ktre widzisz, a zupenie nie troszczysz si o to, na ktre nie widzisz. Gdy to usyszaem, rzekem: A c powinienem zrobi? A ono odpowiedziao: Jeli chcesz, uzdrowi ci. Wtedy rzekem do niego: Tak, chc. Wtedy dziecko wstao, dotkno moich obydwch oczu; to, na ktre nie widziaem, otworzyo si, a chore stao si zdrowe. Wtedy lekarz poczu w sercu zazdro, pozwoli czowiekowi odej, przywoa Jzefa i rzek do: Zabierz swego syna i we go std, poniewa on moe zniszczy ludzk sztuk leczenia. Jzef zabra dziecko ze sob i zaprowadzi je do swego domu789. 4. JEZUS PRZEMIENIA DZIECI W WINIE. Innym razem przechodzi Jezus przez tum ydw i zapyta: Gdzie s wasze dzieci? Oni odpowiedzieli: Wanie bawi si w chlewni. Zostay zamknite w chlewie. Jezus wszed do chlewa i zapyta: Kto tam jest? One rzeky: Tu s winie. Wtedy rzek Jezus: Stacie si winiami! I natychmiast stay si winiami790 . 5. CUD ZE ZBOEM. I gdy przechodzili przez zasiane pole, wycign rk i wzi kosy791, i pooy je na ogniu, i star i zacz je 792.

A. de Santos Otero, dz. cyt. 141-145n. Tekst staroserbski lub starobugarski. Tumaczenie z przekadu niemieckiego. Por. EwDzArab 28. 790 A. de Santos Otero, dz. cyt. 145. Tekst staroserbski. Tumaczenie z przekadu niemieckiego. Por. EwDzArab 40. 791 Por. Mt 12, 1. 792 W ersja aciska I, 2, tekst grecki A. Delatte, Anecdota Atheniensia, Lige 1927, 264.
789

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

399

6. JEZUS OYWIA ZASOLON RYB. I skoczy Jezus trzeci rok. I gdy zobaczy bawicych si chopcw, pocz si bawi razem z nimi. I wzi jedn such ryb, i woy j do miski, i kaza rybie, by si poruszaa. I zacza si porusza. I rzek znowu do ryby: Wyrzu sl, ktr masz [w sobie], i pywaj po wodzie. I tak te si stao. Gdy ujrzeli ssiedzi, co si stao, zawiadomili o tym kobiet wdow, w ktrej domu przebywaa Maryja, matka jego. Gdy ona usyszaa o tym wydarzeniu, z popiechem wypdzia ich ze swego domu793. 7. JAK NAUCZYCIEL WYRZUCI GO Z MIASTA 1. Gdy Jezus przechodzi z Maryj, matk swoj przez rodek rynku, spojrzawszy zobaczy, jak nauczyciel poucza swoich uczniw. I oto dwanacie wrbli walczcych pomidzy sob wpado przez mur na pier owego nauczyciela, ktry poucza uczniw. 2. Gdy w nauczyciel ujrza, e on si mieje, rozociwszy si wielce, rzek do swoich uczniw: Idcie i sprowadcie go do mnie! Gdy oni Go chwycili, nauczyciel wzi go za ucho i rzek: Co takiego zobaczye, e zacze si mia? A on na to rzek do niego: Nauczycielu, oto rka pena pszenicy. Kazaem im i rzuciem pszenic, ktr one z niebezpieczestwem wybieraj ze rodka; dlatego te walcz midzy sob, aby podzieli si pszenic. 3 Jezus nie odszed stamtd, dopki nie zostao dopenione. Z tego powodu nauczyciel postara si, aby go wyrzucono z miasta razem z jego matk794. 8795. [1] UWIZIONY CHOPIEC. Zdarzyo si, e liczni chopcy szli za Jezusem i bawili si z nim. Pewien ojciec rodziny wielce rozgniewany na to, e syn jego biega z Jezusem, aby ju wicej nie mg pj za Jezusem, uwizi go w mocnej i potnej twierdzy, do ktrej nie byo adnego wejcia poza drzwiczkami i jednym tylko okienkiem, przez ktre przenikao nieco wiata; drzwi za byy zamknite i opiecztowane. Ojciec kiedy wyjecha, a wanie tego dnia przyby tam Jezus z chopcami. Gdy ich usysza chopiec wiziony, zawoa przez okno: Jezu, najdroszy towarzyszu, usyszaem twj gos, uradowaa si dusza moja i pocieszyem si. Dlaczego mnie pozostawie zamknitego? Na to Jezus obrci si i rzek: Wycignij do mnie przez szpar twoj rk albo te twj palec! Gdy on to

Wersja aciska I, 4. Por. DzPt 13, tekst grecki, tame. Wersja aciska II, tekst grecki, tame. 795 Teksty ponisze, 8-11, pochodz z RkpsPar, Bonaccorsi 226-232 (tam analiza tekstu). W nawiasie podajemy numery w rkopisie. Tumaczymy tylko te epizody, ktrych nie mamy w innych wersjach.
794

793

400

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

uczyni, wycign przez bardzo ciasne okno chopca, ktry poszed za nim. I rzek do niego Jezus: Poznaj moc Bo i opowiadaj w swej staroci, co uczyni ci Jezus w dziecistwie. Gdy to zobaczy ojciec rodziny, najpierw poszed do drzwi i stwierdzi, e wszystko pozostao zamknite i opiecztowane, i zawoa gono twierdzc, e to duch, bowiem oczy jego byy zamknite tak, e nie widzia Boej mocy. 9. [2]. SKOK JEZUSA. Jzef, w ojciec rodziny, najwyszy spord urzdnikw synagogi, pisarzy i nauczycieli, uala si na Jezusa, e czyni on nowe cuda wrd ludu tak, e czcz go ju jak boga, i wynoszc si powiedzia: Oto id za Jezusem nasi chopcy a na pole Sichar, a pord nich jest nawet nasz syn. I rozgniewany porwa za kij, aby nim uderzy Jezusa i poda za nim a do gry, ktra ley ponad boczn dolin bobu. Ale Jezus uciek przed jego gniewem: skoczy ze szczytu gry na miejsce oddalone od gry na strza z uku. Inni chopcy rwnie chcieli wykona taki sam skok i spadszy poamali sobie golenie, ramiona i karki. Gdy powsta wielki lament wobec Maryi i Jzefa, Jezus uzdrowi ich wszystkich i odda zdrowych. Gdy to ujrza przeoony synagogi, to jest ojciec uwizionego syna, oraz wszyscy, ktrzy tam byli, widzc to oddali cze Bogu Adonaj. Miejsce to za, w ktrym Jezus uczyni ten skok, a do dzi nazywa si Skokiem Pana. [] 10. [4]. ZASIEW KAMIENI. Stao si znw pewnego dnia w czasie zasieww, e przechodzi Jezus przez Azj i ujrza pewnego rolnika, ktry sia na polu koo grobowca Rachel, pomidzy Jerozolim a Betlejem, pewien rodzaj jarzyny, ktra nazywa si grochem. I rzek do niego Jezus: Czowieku, co siejesz? w za rozgniewany i wymiewajc go, e chopiec w tym wieku pyta o to, rzek: Kamienie. Rzek na to Jezus: Prawd mwisz, to s kamienie. I stay si wszystkie owe nasiona grochu najtwardszymi kamieniami, ale zachoway a do dnia dzisiejszego wygld grochu, kolor, a nawet oczko na szczycie. I tak wszystkie ziarna zasiane i majce by zte, na samo sowo Boe zmieniy si w kamienie. I a do dzisiejszego dnia na owym polu takie kamienie znajduj ci, ktrzy ich pilnie szukaj. 11 [5]. DRZEWO JEZUSA. Pewnego dnia, kiedy ju soce zaczo osusza ros, Maryja i Jzef podchodzili do Nazaretu od strony Tyru i Sydonu. A gdy soce jo si podnosi, Maryja sza z trudem, a usiada zmczona. I rzeka do Jzefa: Podnosi si [soce], ktre sprawia, e jestem zmczona. Ale c mam zrobi? Nie ma cienia, ktry by nas osoni. I wycignwszy rce do nieba modlia si mwic: O mocy Najwyszego, wedle

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

401

miego sowa, ktre mi zostao posane od Ciebie, jak niegdy je usyszaam, zelij mi cie, niech oyje dusza, i daj mi ochod. Gdy to Jezus usysza, uradowa si na to sowo, i woy w ziemi kij, ktry trzyma w rku jako lask, i rzek z moc: Daj natychmiast cie mojej matce najmilszej! I natychmiast wyrs w kij na drzewo o gstych gaziach, ktre dao sodk ochod odpoczywajcym. []

C. Wersja grecka B Opis dziecistwa Pana dokonany przez witego apostoa Tomasza
1.796 Ja, Tomasz Izraelita, uwaam za konieczne zapozna wszystkich was, bracia pochodzcy z pogastwa, z dziecistwem i wielkimi czynami, jakich dokona Pan nasz Jezus Chrystus przebywajc w ciele po pitym roku ycia w miecie Nazarecie. OCZYSZCZENIE WODY I UKARANIE CHOPCA . 2.797 1. Pewnego dnia po deszczu wyszed z domu, w ktrym mieszkaa jego matka, aby bawi si na polu, gdzie pyna woda. Zbudowa stawki, [do ktrych] zbieraa si woda, i stawki wypeniy si wod. Wtedy rzek: Chc, by staa si czyst i wyborn wod. I natychmiast tak si staa. 2. Przechodzi pewien syn Annasza, uczonego w Prawie, ktry nis kij wierzbowy i kijem owym zniszczy stawki, i wypyna woda. I zwrciwszy si do rzek Jezus: Bezboniku i blunierco, c ci przeszkadzay stawki, e je oprnie? Nie pjdziesz dalej swoj drog, lecz uschniesz jak ten kij, ktry trzymasz! 3. On poszed dalej, ale po chwili odda ducha. Gdy to zobaczyy dzieci, ktre bawiy si, odeszy i powiadomiy ojca zmarego. w przybiegszy, znalaz dziecko zmare. I odszedszy czyni wyrzuty Jzefowi. OYWIENIE WRBELKW. 3.798 1. A Jezus ulepi z tego bota dwanacie wrbli. A by to dzie szabatu. I pobiego jedno z dzieci i powiadomio Jzefa, mwic: Oto twoje dziecko, ktre bawi si koo strumyka, uczynio z bota wrble, a tego nie godzi si czyni. 2. On za usyszawszy to,
WSTP.

Por. 2. Por. 3. 798 Por. 2.


796 797

402

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

poszed i mwi do dziecka: Dlaczego tymi czynami naruszye dzie szabatu? Na to Jezus mu nie odpowiedzia, ale spojrzawszy na wrble, rzecze: Nue, lecie i yjc pamitajcie o mnie! I na te sowa uleciay i uniosy si w powietrze, a Jzef zdumia si widzc to. UKARANIE CHOPCA. 4.799 1. Po kilku dniach, gdy Jezus przechodzi przez miasto, pewien chopiec rzuci kamieniem i uderzy go w rami. Rzek do Jezus: Nie pjdziesz dalej swoj drog! A w natychmiast pad na ziemi i skona. Obecni za mwili z lkiem: Kime jest to dzieci? Bo kade sowo, ktre wypowiada, zamienia si w czyn. 2. A ci, ktrzy tam byli obecni, odeszli i czynili Jzefowi wyrzuty tymi sowami: Nie moesz z nami mieszka w tym miecie. Jeli za chcesz [tu mieszka], naucz dziecko bogosawi, a nie przeklina, inaczej dzieci nasze poumieraj, bo wszystko, co mwi, przemienia si w czyn. NAGANA JZEFA. 5.800 Jzef usiad na stoku, a dziecko stano przed nim, i chwyci je za ucho i silnie pocign. A Jezus spojrzawszy na, rzek: Do ju tego dla ciebie. JEZUS U NAUCZYCIELA ZACHEUSZA. 6.801 1. Nastpnego dnia wzi go za rk i zaprowadzi do nauczyciela imieniem Zacheusz, i rzek do niego: Nauczycielu, we to dziecko i naucz je liter. A on rzek: Oddaj mi go, a ja go naucz liter i przekonam, aby wszystkich bogosawi, a nie przeklina. 2. Usyszawszy to Jezus rozemia si i rzek do nich: Wy mwicie to, co wiecie, ale ja wiem wicej ni wy. Istniaem bowiem przed wiekami. I wiem, kiedy zostali zrodzeni ojcowie waszych ojcw, i wiem, ile ycia jest wam dane. Wszyscy, ktrzy to syszeli, byli zdumieni. 3. I znowu rzek im Jezus: Dziwicie si, e powiedziaem wam, ile lat ycia jest wam dane. Zaprawd, ja wiem, kiedy zosta stworzony wiat. Oto teraz mi nie wierzycie, ale gdy ujrzycie mj krzy, uwierzycie, e Mwi wam prawd. Oni za byli zdumieni, syszc te rzeczy. 7. 1. Gdy Zacheusz napisa alfabet hebrajski, rzek do Jezusa: alfa. I rzeko dziecko: alfa. I znowu nauczyciel: alfa, a dziecko podobnie. I znowu nauczyciel po raz trzeci: alfa. Wtedy Jezus spojrzawszy na nauczyciela, mwi: Ty, ktry nawet nie znasz litery alfa, jak moesz drugiego uczy litery? I poczwszy od litery alfa dziecko wyliczyo wszystkie dwadzie-

Por. przypis do 4. Por. 5. 801 Por. 6-7, 14-15.


799 800

6. DZIECISTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

403

cia dwie litery802. 2. Nastpnie znowu mwi: Suchaj, nauczycielu, jaki jest ukad pierwszej litery, poznaj, jakie ma zblienie i linie oraz zarysy, ktre wsplnie schodz si i rozchodz. Gdy Zacheusz usysza ten opis jednej tylko litery, ze zdumienia nie mia nic do powiedzenia, i obrciwszy si rzek do Jzefa: Bracie, to dzieci prawdziwie nie jest zrodzone [na ziemi]. We je wic ode mnie!. WSKRZESZENIE CHOPCA. 8.803 1. Po tym [wydarzeniu] pewnego dnia bawi si Jezus z pewnymi dziemi na [dachu] domu dwupitrowego. Jeden z chopcw pchn drugiego, ktry spad na ziemi i umar. Gdy to ujrzay dzieci, ktre si z nim bawiy, ucieky, a jedynie Jezus pozosta na dachu, z ktrego spad chopiec. 2. Gdy o tym dowiedzieli si rodzice zmarego dziecka, przybiegli z paczem i zobaczywszy dziecko bez ycia lece na ziemi, a Jezusa stojcego na grze, przypuszczali, e zostao ono przez niego zrzucone, i patrzc na lyli go. 3. Co widzc Jezus natychmiast zszed na d z [dachu] dwupitrowego domu i stanwszy przy gowie zmarego, rzek do: Zenonie tak bowiem nazywao si dziecko czy to ja ci zepchnem? Wsta i powiedz! Dziecko natychmiast powstao na te sowa i oddawszy cze Jezusowi, rzeko: Panie, ty mnie nie zepchne, ale ty mnie umarego przywrcie do ycia. ULECZENIE ZRANIONEGO CHOPCA. 9. 804 1. Po kilku dniach kto z ssiadw rba drzewo i przeciwszy sobie stop siekier by bliski mierci z powodu upywu krwi. 2. Gdy zbieg si wielki tum, przybieg tam rwnie Jezus. 3. I gdy dotkn si zranionej stopy chopca, natychmiast j uleczy. I rzek do: Wsta i rb dalej swoje drzewo! I gdy on wsta, odda mu cze, a podzikowawszy, zacz rba swe drzewo. Podobnie i wszyscy, ktrzy tam byli, dzikowali mu napenieni podziwem. ROZBITA HYDRIA. 10.805 Gdy mia on sze lat, wysaa go matka, aby przynis wod ze rda. Po drodze potuka mu si hydria. I gdy przyszed do rda, zoy swj paszcz, i zaczerpnwszy wody ze rda napeni go, i wziwszy zanis wod swej matce. Ona, gdy to ujrzaa, zdumiaa si i objwszy go, ucaowaa.

Alfabet grecki ma 24 litery, alfabet hebrajski 22. Podano tu greckie nazwy liter, cho jest mowa o alfabecie hebrajskim. 803 Por. 9. 804 Przypis do 9. 805 Por. 11.

802

404

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Gdy osign smy rok ycia, pewien bogacz poleci Jzefowi, by mu wykona oe; by on bowiem ciel. I wyszed na wie, by zgromadzi drzewa, a towarzyszy mu Jezus. I uciwszy dwa kawaki drzewa, obrobi je siekier i pooy jeden koo drugiego, a zmierzywszy zauway, e jeden jest krtszy [od drugiego]. Gdy to zauway zasmuci si i zacz szuka innego. 2. Gdy to ujrza Jezus rzek do niego: Po te dwa kawaki razem, aby zrwnay si ich koce. Cho Jzef by zakopotany tym, czego chciao dziecko, to jednak uczyni to, co mu nakazao dziecko. Rzeko ono znowu do niego: Chwy silnie krtszy kawaek drzewa! Jzef zdumiony uchwyci. Wtedy Jezus ujwszy drugi koniec pocign go z drugiej strony i tak uczyni rwny drugiemu kawakowi drzewa. I rzek do Jzefa: Nigdy nie auj, ale wykonuj bez przeszkody swoj prac! Gdy on to ujrza, zdumia si niezwykle i rzek do siebie: Szczliwy jestem ja, ktremu Bg da takie dziecko. 3. Gdy powrcili do miasta, Jzef opowiedzia o tym Maryi. Ona za, gdy to usysza i ujrzaa wielkie czyny dokonywane przez swego syna, chwalia go z Ojcem i Duchem witym teraz i zawsze, i na wieki wiekw. Amen.

JEZUS, POMOCNIK JZEFA CIELI. 11. 806 1.

806

Por. 13.

405

7. Ewangelia Dziecistwa Arabska


(EwDzArab)
(przekad Wojciech Dembski [], opracowanie Wojciech Dembski [], ks. Marek Starowieyski)
Ewangeli Dziecistwa Arabsk posiadamy w trzech rkopisach, a raczej w trzech wersjach: S zawartej w wydaniu Sike (1697 r.), opierajcej si mocno na tekcie syryjskim i L rkopis Laurencjaski, opatrzony ilustracjami, znajdujcy si we Florencji (podanych w wydaniu Provera, 1973 r.); w tym wydaniu znajduj si rwnie warianty z niewydanego dotd rkopisu Watykaskiego. Ewangelia Dziecistwa Arabska, lepiej: Arabskie ycie Jezusa (poniewa tekst L zawiera rwnie, jak zobaczymy, sceny dotyczce pniejszego ycia Chrystusa), jest przekadem a raczej parafraz z licznymi interpolacjami utworu typowo ludowego, jakim byo Syryjskie ycie Maryi, ktre mogo powsta okoo V w. w krgach nestoriaskich, cho zawiera elementy starsze. EwDzArab jest utworem zoonym: rozdziay 1-9 s parafraz ProtEwJk z opuszczeniami (opis narodzin, dziecistwa, zalubin i zwiastowania Maryi oraz koniec dotyczcy Zachariasza); rozdziay 10-52 zawieraj zasadniczo materia oryginalny, cho znajduj si tam te elementy EwTmDz. Szczeglnie ciekawy jest epizod z Zaratustr, ktry znajdujemy w rkps. L. EwDzArab powstaa w rodowisku arabskim, zawiera wyran polemik z islamem, szczeglnie dobitne w tekcie L, np. podkrelenie bstwa i czowieczestwa Chrystusa; zawiera jednak take elementy podobne do tych, ktre Koran zaczerpn z chrzecijastwa. Mocno podkrelona jest cze Maryi, ktrej kult by bardzo rozwinity w Egipcie od III w. i ktra przynajmniej w czci apokryfu odgrywa rol waniejsz ni Jezus. Na powstanie tekstu S w rodowisku jakobitw egipskich wskazuj rwnie rozdziay 24-25 (lokalne tradycje dotyczce pobytu witej Rodziny w Egipcie), waciwoci jzyka oraz kult Maryi. Natomiast tekst L wskazuje na powstanie w rodowisku syryjskim (historia o Zaratustrze 7) i wzmianka o nestorianinie Iszodadzie w Merw). By moe utwr bywa uywany w liturgii, std zagodzono drastyczne elementy dotyczce figli Jezusa, zaczerpnite z EwTmDz.

406

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

EwDzArab jest utworem ludowym, std te bezpieczniej jest nie doszukiwa si w niej gbszych tradycji teologicznych. Tumaczenie niniejsze opiera si na rkps S w wydaniu Gilesa, z dodaniem fragmentw z rkps. Laurecjaskiego wedug wydania Provera. W stosunku do ANT1 opuszczono pewn ilo mniej istotnych wariantw L, przekad tekstu wydanego przez Burmestera i uzupeniono komentarz o wyniki nowszych bada. Ze wzgldw typograficznych uyto uproszczonego zapisu sw arabskich. Wyjanienie czciej spotykanych nazw arabskich: al-ll Galilea; al-Iskander Aleksander Wielki; al-Nira Nazaret; alUrdunn Jordan; Bajt al-Muadas Jerozolima; Bajt Lahm Betlejem; Flts Piat; abrjil Gabriel; rds Herod; Jahd al-Ischarji Judasz Iszkariota; Jas Jezus; Jhann Jan; Jsuf Jzef; Kjfa Kajfasz; Mirjam Maryja, Maria; Mir Egipt (por. przyp. do r. 23); Ms Mojesz; Samn Symeon; Samn al-man Szymon Kananejczyk; raalm Jerozolima.

imi Ojca i Syna, i Ducha witego, jednego Boga. Rozpoczynamy z pomoc Boga i dobroci Jego wsparci spisywa Ksig cudownego Wadcy naszego i Pana naszego i Zbawiciela naszego Jas Chrystusa, zwan popularnie Ewangeli dziecistwa, w pokoju Pana. Amen807. 1. Znalelimy w ksidze Jsufsa, naczelnika kapanw, ktry y w epoce Jas [co nastpuje]: opowiadali ludzie, e Kjfa rzek, i Jas przemwi bdc jeszcze w koysce i powiedzia do Mirjam, matki swojej: Oto ja jestem Jas, Synem Boga, sowem808, ktre zrodzia, jak ci to zwiastowa abrjil, a mj Ojciec posa mnie dla zbawienia wiata. W DRODZE DO BETLEJEM. 2. 809 1. W roku trzysta dziewitym od lat alIskandra810 nakaza Augusts, by kady czowiek zarejestrowa si w swojej miejscowoci811. Powsta wic [Jsuf] i wzi Mirjam, sw narzeczon i uda si do Bajt al-Muadas 812 i doszed do Bajt Lahm, aby zarejestrowa si wraz ze swymi domownikami w swej wiosce813. 2. Kiedy jednak dotarli do jaskini, powiedziaa Mirjam do Jsuf a: Oto nadszed ju czas porodu, a ja nie mog ju duej i do wioski. Przeto wejdziemy do tej jaskini814.

WSTP. W

W tekcie arabskim uyto wyraenia ksiga a nie ewangelia. Por. k 1, 21-31; Mt 1, 21; J 1, 1. Jezus przemawia jako dziecko, por. Koran s. 74 . 809 Por. ProEwJk 17-18; PsMt 13, 1; EwDzOrm 8, 1-7; EwGruz 8;12. 810 Rkps L trzysta czwartym. Mowa tu o erze Aleksandra Wielkiego (Seleucydw), liczonej od 1. 10. 312 roku przed Chr. 811 Por. k 2, 3. 812 Arabska nazwa Jerozolimy obok raalm. 813 Por. k 2, 4.
807 808

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

407

Byo to o zachodzie soca. Jsuf wyruszy wic w popiechu, by przyprowadzi jej kobiet, ktra byaby przy niej. Wtedy te dostrzeg star kobiet, Hebrajk z raalm, i rzek do niej: O bogosawiona, id ze mn i wejd do tej jaskini, bo jest w niej kobieta chcca rodzi815. NARODZENIE JEZUSA. 3. 816 1. I przysza ta stara kobieta, a wraz z ni Jsuf do jaskini, gdy soce ju zaszo. I weszli do niej, i znaleli j pen wiate pikniejszych od [wiata] lamp i wiecznikw, i potniejszych od wiata soca, dziecko za owinite ssao pier witej817 Mirjam, matki swojej, i byo zoone w obie818. Kiedy oni oboje dziwili si temu wiatu819, powiedziaa owa stara kobieta do witej Mirjam: [Czy] ty jeste matk tego nowo narodzonego? Odpowiedziaa wita Mirjam: Tak. Powiedziaa stara kobieta: Nie jeste podobna do crek Ewy. 2. Odpowiedziaa [jej Pani nasza] wita Mirjam: Podobnie jak mj syn nie ma w sobie rwnego wrd dzieci, tak te i jego matka nie ma sobie rwnej wrd niewiast. Odpowiedziaa stara kobieta mwic: Ja przyszam [tutaj], aby otrzyma nagrod [za swe cierpienie], bo jestem nieuleczalnie chora. Powiedziaa jej Pani nasza wita Mirjam: Po swoje rce na dziecku. I pooywszy je, natychmiast wstaa wyleczona i wysza mwic: Od tej chwili jestem sug i niewolnic tego dziecicia po wszystkie dni mego ywota. HOD PASTERZY , OBRZEZANIE, OFIAROWANIE. 4.820 1. Wtedy przyszli pasterze i rozpalili ogie i radowali si wielce. I ukazay si im wojska niebieskie chwalc i wielbic Boga niech wywyszone bdzie wspominanie Jego821. A pasterze take [chwalili i wielbili Boga]. Jaskinia staa si w tym czasie podobna do niebieskiego kocioa, poniewa usta niebiaskie i ziemskie wielbiy narodzenie Pana Jas. 2. Co za tyczy si

Por. ProtEwJk 18, objanienia. Rkps L.: Maryja, podobnie jak w ProtEwJk ma wizj dwch ludw, por. ANT 279. 816 Por. ProtEwJk 19n.; PsMt 13, 3-6; EwDzOrm 9, 3-7. 817 Uyto tu sowa mart pochodzenia syryjskiego, ktre w arabskim znaczy dosownie wita Pani i uywane jest wycznie w stosunku do witych Paskich. Tumaczymy wita, gdy w innych miejscach, spotyka si rwnie w odniesieniu do Matki Boej okrelenie As-Sajjida Mart Mirjam, gdzie as-Sajjida znaczy Pani; zestawienie to tumaczymy wita Pani. 818 Por. k 2, 7. 819 W rkps L w tym miejscu nastpuje przejcie do rozdz. 4. 820 Por. k 2, 8-20; PsMt 13, 6; EwDzOrm 10; EwGruz 13. 821 Zwrot typowo muzumaski, opuszczony w L.
814 815

408

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ydowskiej starej kobiety, to kiedy zobaczya oczywiste cuda, podzikowaa Bogu i powiedziaa: Dzikuj ci, Boe, Boe Izraela, za to, co widziay moje oczy z narodzenia Zbawiciela wiata822. 5823 1. Prawo zwyczajowe824 nakazywao obrzezanie dziecka. Kiedy wic nadszed dzie obrzezania, to jest dzie smy [od narodzenia chopca], obrzezali go w jaskini. Stara kobieta, Hebrajka, zabraa ten obrzezek825 (inni mwili, e wzia ppowin), i woya go do flakonu zawierajcego stary olej nardu. A miaa ona syna, sprzedawc pachnide, i daa mu go mwic: Strze si przed sprzedawaniem tego flakonu perfum nardu, nawet gdyby pacono ci za niego trzysta denarw. A ten flakon to by ten, ktry kupia Mirjam, grzesznica, wylaa go na gow pana naszego Jas Chrystusa i na jego stopy, i wytara je wosami swej gowy826. 2. A po dziesiciu dniach wsadzili go [na osioka i udali si] do raalm. Po czterdziestu dniach od narodzenia przyprowadzili go do otarza i zoyli za niego ofiary, co byo przepisane w prawie Ms, mianowicie, e kady potomek mski, ktry otwiera ono, zwany jest witym u Boga827 . ST ARZEC SYMEON I ANNA. 6.828 1. I zobaczy go tam Samn starzec, a On [tzn. Chrystus] wieci jak sup wiata. Niosa Go na swych rkach uszczliwiona wita Mirjam, Dziewica, matka Jego. I otoczyli Go anioowie koem i oddawali Mu cze na podobiestwo wojsk przed krlem. I szybko uda si Samn do witej Miriam i wycignwszy swe rce przed ni powiedzia do Pana Jas: Teraz pozwl odej w pokoju sudze swemu zgodnie z tym, co powiedziae. 2. Bo ujrzay ju moje oczy zmiowanie Twoje, ktre przygotowae dla zbawienia wszystkich narodw, [widziay] wiato dla wszystkich ludw i chwa Twego ludu Izraela. A prorokini Hanna patrzya take na to i zbliya si dzikujc Bogu, i mwia: Bogosawiona niech bdzie wita Mirjam.

Rkps L: Izraela. Por. EwJ 41; PsMt 15, 1; EwDzOrm 12; w rkps L rozdz. 7. 824 W teologii i prawodawstwie muzumaskim: prawo zwyczajowe, co znaczy: Prawo oparte na precedensowych wypowiedziach w dziaaniu Proroka. 825 O tej dziwnej relikwii znanej w Rzymie od IX w. i przechowywanej obecnie w Calcata (Viterbo) por. C. Cecchelli, Mater Christi , 3, Roma 1954, 368 oraz H. Grisar, Die rmische Kapelle Sancta Sanctorum und ihr Schatz, Freiburg 1908, 62-80, 92n. 826 Por. k 7, 38; J 12, 2. 827 Por. Wj 13, 2; k 2, 22. 828 Por. k 2, 25-38; PsMt 15, 2; EwDzOrm 12; EwJ 7, 9n.
823

822

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

409

1. I byo, [e] kiedy narodzi si Pan Jas w Bajt Lahm w [kraju] Jahd rdsa krla, szli oto Magowie830 z krajw Wschodu do raalm, jak przepowiedzia Zardut 831, i mieli ze sob ofiary [ze] zota, kadzidlanego drzewa i mirry832. Oddali wic Mu pokon i przekazali Mu swe dary. Wwczas wzia wita Mirjam jedn z pieluch [Jas] i wrczya im j dla bogosawiestwa833, a oni przyjli j jak najlepiej. 2. I w tej chwili ukaza si anio na podobiestwo gwiazdy, ktra najpierw bya ich przewodnikiem. Poszli wic kierowani jej wiatem, a doszli do swych krajw. 8.834 1. A kiedy zgromadzili si [wszyscy razem], ich krlowie i wadcy zapytali: Co widzielicie? Co robilicie? Jak poszlicie i wrcilicie? Co przynielicie z sob? Wtedy pokazali im ow pieluch, ktr wrczya im wita Mirjam, i urzdzili z tego powodu wito. Rozpalili ogie zgodMAGOWIE. 7.829 Por. Mt 2, 1-12; ProtEwJk 21; PsMt 16; EwDzOrm 11; EwGruz 9-11. Arab. al-magss magowie, lepiej zwolennicy mazdaizmu. 831 Zardut Zaratusztra, legendarny twrca mazdaizmu (IX-Vw. przed Chr.?). Por. G. Messina, I magi a Betlemme e una predizione di Zoroastro , Roma 1933; U. Monneret de Villard, Le leggende orientali sui magi evangelici, Citt del Vaticano 1952. Rkps L: W czasach Msy proroka niech pokj bdzie z nim y czowiek imieniem Zardut, ten, ktry objawi nauki zoroastryzmu. I kiedy on pewnego dnia siedzia przy rdle wody nauczajc swych zwolennikw zasad zoroastryzmu, powiedzia im w trakcie swej wypowiedzi: Oto pocznie dziewica (Iz 7, 11) bez wspdziaania mczyzny i porodzi nie naruszajc pieczci dziewictwa swego, i uciesz si narody w siedmiu regionach ziemi z jego ewangelii. I ukrzyuj go ydzi w Bajt al-Mukaddas, ktr zbudowa Malkizadak, i powstanie z martwych i wstpi do nieba. Jeli chodzi o znak jego narodzenia, to ujrzycie na wschodzie gwiazd byszczc bardziej od wiata soca i gwiazd na niebie. Nie bdzie to jednak gwiazda, lecz anio od Boga. I kiedy go ujrzycie, gotujcie si do drogi do Bajt Lahm, i oddajcie pok on narodzonemu krlowi, i zcie mu ofiary. A gwiazda bdzie wam przewodnikiem do niego. Te sowa byy wypowiedziane proroczo. A metropolita Jas ben Nn powiedzia, e w Zardut to by astronom Bal am (por. Lb 22, 36nn.). I proroctwo jego wypenio si w kocu czasu. Jas ben Nn to Iszodad z Merw (por. SWPW 96), nestoriaski biskup Hedatta (IX w.), ktrego Komentarz do Mt zawiera to proroctwo. 832 Rkps L.: Niektrzy ludzie utrzymuj, e byo ich [magw] trzech, jak liczba darw ofiarnych, niektrzy za mwi, e byo ich dwunastu mczyzn, synw ich wadcw, inni za, e byo ich dziesiciu synw krlewskich, a z nimi okoo tysica dwustu suby. Kiedy dotarli do jaskini i weszli do niej, znaleli [w niej] Jsufa i Mirjam, i dziecko owinite w pieluchy zoone w obie. 833 Relikwia ta bya znana we Francji a do rewolucji francuskiej, por. U. Monneret de Villard, dz. cyt. 69-111. 834 Por. Fragment ujgurski (?), ProtEwJk 21(tekst etiopski). Rwnie pasterze przychodzc do obka zapalaj ogie, por. wyej 4.
829 830

410

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

nie z ich zwyczajem i oddali mu cze i wrzucili do ow pieluch. Obj j ogie i przenikn. Kiedy za zgas ogie, wycignito pieluch, a ta bya taka, jaka bya na pocztku jak gdyby ogie jej nie musn. 2. Zaczli wic caowa i ka na swoje gowy i oczy. Mwili: Prawda to i bez wtpienia wielka to rzecz, e ogie nie by w stanie jej spali czy uszkodzi. Wzili pieluch i przechowali u siebie w wielkiej czci. UCIECZKA DO EGIPTU. 9.835 Jeli chodzi o rdsa, to ten, gdy stwierdzi, e Magowie spnili si do niego i nie wrcili do niego, sprowadzi kapanw i mdrcw i powiedzia do nich: Powiadomcie mnie, gdzie narodzi si Mesjasz. Odrzekli: W Bajt Lahm Jahdy836. Zaczli wic myle o zabiciu Pana Jas Mesjasza. Wwczas ukaza si anio Pana Jsufowi we nie i powiedzia: Wsta, we chopca i Jego matk i id do ziemi Mir837. Wsta wic przy pianiu koguta i uda si [w drog]. UZDROWIENIE SYNA KAPANA I ZNISZCZENIE POSGU BOKA. 10.838 1. A kiedy Jsuf rozmyla w duszy swej, jaka bdzie ta jego podr, zaskoczy go wit. Przebywszy poow drogi znalaz si rankiem w pobliu wsi, w ktrej by boek, ktremu inne boki i bogowie mieszkacw [kraju] Mir znosili ofiary i wota. A by w pobliu tego boka kapan839, [ktry] mu posugiwa, i byo tak, e ilekro przemawia w szatan z owego boka, kapan przekazywa [jego sowa] ludziom z Mir i z jego okolic. 2. A mia ten kapan trzyletniego syna, w ktrym przebywao wielu szatanw, i wspomina on o wielu rzeczach: gdy optay go szatany, dar swe odzienie, zostawa nagi i obrzuca ludzi kamieniami840. W owej wiosce znajdowa si szpital pod wezwaniem tego boka. Kiedy wita Mirjam i Jsuf dotarli do owej wioski i zatrzymali si w szpitalu, mieszkacy jej bardzo si przestraszyli. Zgromadzili si przeto wszyscy przywdcy i kapani wok owego boka i zapytali go: C oznacza ten niepokj i to gwatowne poruszenie, ktre pojawio si na naszej ziemi? 3. Odpowiedzia im boek mwic841: Oto przyby tutaj Bg ukryty; jest On Bogiem
Por. ProtEwJk 22; PsMt 17; EwDzOrm 15, 1. Por. Mt 2, 4n. [w Betlejem judzkim]. 837 Por. Mt 2, 13-15; Mir Egipt, por. r. 25, obj. 838 Por. PsMt 22n.; EwDzOrm XV, 16; XVI, 4; XVII, 1. O niszczeniu posgw por. PsMt 22n. 839 Uyto tu terminu muzumaskiego imn. 840 Jak optany z Gerazy, Mk 5, 1-20, par. 841 Rkps. L: Jest tutaj oto Bg ukryty i ma On Syna, podobnie jak On ukrytego i przez Jego przejcie przez t ziemi poruszya si ona i zadraa, od wielkoci Jego wiata padli
835 836

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

411

prawdziwym, a nie bokiem, [ktry] oddaje cze innemu [bokowi], poniewa jest On synem Boga prawdziwego. Wystawi On nas na prb i dlatego poruszya si ta ziemia wraz z Jego przyjciem, i zatrzsa si. A my bardzo si boimy wielkiej Jego mocy. W tym momencie upad w boek i z powodu jego upadku zgromadzili si wszyscy ludzie z Mir i wielu innych [krain]. 11. 1. I spotkao syna tego kapana to, co go [zwykle] spotykao. Wszed on do szpitala, gdzie znajdowali si Jsuf i wita Mirjam. Wszyscy ludzie uciekli ju przed nim, a Pani wita Mirjam upraa pieluchy Pana Mesjasza i rozoya je na murze. Podszed optany chopiec, wzi jedn z tych pieluch i pooy j na swej gowie. Natychmiast diaby zacz wychodzi z jego ust w postaci wy i krukw i uciekay. Tak tedy chopiec zosta uzdrowiony na rozkaz Pana Mesjasza i zacz chwali [Boga] i dzikowa Panu, ktry go uzdrowi. 3. Gdy ojciec optanego zobaczy syna uzdrowionego, zapyta go: Co spotkao ci, mj synu, i jak zostae uzdrowiony? Odpowiedzia: Skoro tylko opta mnie szatan, udaem si do szpitala i spotkaem tam kobiet, godn szacunku, a z ni chopca. Ona wypraa ju jego pieluchy i rozoya je na murze. Wziem wic jedn z nich i pooyem j na swej gowie, a szatani opucili mnie i uciekli. Wielce si wic ucieszy jego ojciec i rzek: Mj synu, ten chopiec by moe jest synem Boga ywego, ktry stworzy niebiosa i ziemi842. Kiedy bowiem przeszed On przez nasz ziemi, rozpad si boek i upadli wszyscy bogowie i przeminli od siy jego majestatu843. 12. Tutaj wypenio si proroctwo goszce: Z Egiptu wezwaem Syna mojego844. Dlatego te kiedy Jsuf i Mirjam usyszeli, e w boek upad i zosta zniszczony, przestraszyli si. Czujc strach powiedzieli: Kiedy bylimy w ziemi Izrael, zamierza rds zabi Jas i z tego te powodu zabi wszystkie dzieci w Bajt Lahm i w jego okolicy845; nie ulega wtpliwoci, e skoro tylko usysz Egipcjanie, w jaki sposb rozpad si na kawaki ich boek, spal nas w ogniu. ZBJCY. 13. 1. I odeszli stamtd, i doszli do miejsca, gdzie byli zbjcy, ktrzy obrabowali i pozbawili wszystkiego grup ludzi, i zwizali ich. I usy-

bogowie. Wtedy zebrali si Egipcjanie przy kapanie [imanie] i naradzili si z nim dla stworzenia [nowego] bstwa, ktrego imi brzmi: Ukryty-Tajemny. 842 Por. 2 Krl 19, 15; Est 13, 10; Iz 37, 16, itd. 843 Upadek bogw podobny do upadku Dagona, 1 Sm 5, 1-5. 13. 844 Por. Oz 11, 1; Mt 5, 15. 845 Por. Mt 2, 16n.

412

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

szeli zbjcy tumult wielki, jak gdyby potny krl wyrusza ze swego miasta wraz z wojskami, komi i bbnami. Zatrwoyli si wic i porzucili wszystko, co zabrali. 2. Ludzie ci wic wstali i rozwizawszy jedni drugim wizy zabrali swj dobytek i udali si w drog. Kiedy za zobaczyli zbliajcego si Jsufa i Mirjam, powiedzieli im: Gdzie jest ten krl? Odgosy jego wojsk syszeli zbjcy i dlatego pozostawili nas, a my uwolnilimy si. Odpowiedzia im Jsuf: Przyjdzie po nas. UZDROWIENIE KOBIETY OPTANEJ. 14. 1. I przybyli do innej wioski, a bya w niej kobieta optana, gdy [zdarzyo si, e] wysza w nocy, by zaczerpn wody i nawiedzi j przeklty, zbuntowany szatan. Nie moga si ani ubra, ani przebywa w domu. Gdy zwizano j powrozami i acuchami, za kadym razem rozrywaa je i uchodzia na pustyni nago, stawaa na skrzyowaniach drg i na cmentarzach rzucajc w ludzi kamieniami. Jej rodzina doznawaa od niej wszelkich przykroci846. 2. Kiedy wita Mirjam zobaczya ow kobiet, zlitowaa si nad ni i natychmiast opuci j szatan. Odszed uciekajc pod postaci modzieca i mwi: Biada mu847 od ciebie, o Mirjam, i od twojego syna. I zostaa owa kobieta wyleczona ze swej choroby. Poznaa sam siebie i zawstydzia si swojej nagoci. Kryjc si przed ludmi udaa si do swej rodziny. Ubraa swe szaty i opowiedziaa swemu ojcu, jak to si stao. A rodzina jej naleaa do najwikszych notabli w miecie, ugocia wic wit Mirjam i Jsufa z wielk wspaniaoci. UZDROWIENIE PANNY MODEJ. 15. 1. Nastpnego dnia odeszli od nich zaopatrzeni w ywno na podr i wieczorem tego dnia dotarli do innej wioski, w ktrej odbywao si wesele. A przez podstp szatana przekltego i przez dziaanie czarownikw panna moda staa si niem. Wicej ju nie przemwia. 2. A kiedy wesza wita Pani Mirjam do swej wioski niosc Pana Mesjasza, swego syna, owa niema panna moda zobaczya j i wycigna rce ku Panu Mesjaszowi. Przycigna go ku sobie, nosia i nie rozczaa si z nim. Caowaa go, podnosia i koysaa. I rozwizao si zawizanie jej jzyka, i otwary si jej uszy848, i oddaa chwa Bogu dzikujc mu, e obdarzy j zdrowiem. Tej nocy zapanowaa wrd mieszkacw owej wioski wielka rado, bo sdzili, e Bg ze swymi anioami zstpi na nich.
Por. 10; k 8, 26-39. Idzie o przywdc szatanw. 848 Por. Mt 7, 35. Samo dotknicie Jezusa powoduje uzdrowienie, ten element czsty w tym utworze i w legendzie ludowej, por. Zowczak 279-282.
846 847

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

413

UWOLNIENIE KOBIETY OD SZATANA. 16. 1. I przebywali tam trzy dni czczeni i goszczeni, opywajc w dostatki, i odeszli od nich zaopatrzeni w prowiant na drog. [Nastpnie] dotarli do innej wioski, zamierzajc w niej nocowa. Bya ona licznie zamieszkaa. W wiosce tej przebywaa [znana przez wszystkich] kobieta, na ktr szatan, upodobniwszy si do wa, rzuci si i owin wok jej brzucha, gdy pewnego dnia udaa si nad wod, by wykpa si. I kadej nocy rozciga si na niej [lub napada na ni]. 2. Kiedy kobieta ta zobaczya Pani wit Mirjam i Pana Jas w jej ramionach, zapragna go bardzo i powiedziaa do witej Pani Mirjam: Moja Pani, daj mi to dzieci, bym je nosia i pocaowaa. I podaa jej [chopca]. A kiedy [dzieci] przybliyo si do niej, rozluni si ucisk szatana, opuci j i rzuci si do ucieczki. I nie widziaa go ju wicej po tym dniu. Wszyscy obecni chwalili Boga Najwyszego, a kobieta wydaa dla nich pikne przyjcie. UZDROWIENIE TRDOWATEJ. 17. 1. A kiedy nasta dzie nastpny, kobieta ta wzia perfumowan wod, by wykpa Pana Jas. Wykpawszy go zachowaa spuczyny, bo bya w tej wiosce dziewczyna, ktrej ciao stao si biae od trdu. Skoro wylaa na ni t wod i wymya chor, natychmiast zostaa wyleczona od trdu. A ludzie tej wioski mwili, e nie ma wtpliwoci, i Jsuf , Mirjam i chopczyk s bogami, a nie ludmi. 3. A kiedy postanowili odej od nich, zbliya si do nich owa dziewczyna, ktra bya trdowata i poprosia, aby zabrali j ze sob. UZDROWIENIE SYNA WODZA. 18. 1. I zgodzili si na to. Sza wic z nimi, a doszli do wioski, w ktrej by zamek wielkiego wodza z domem przeznaczonym na gocin. Zatrzymali si w nim. Dziewczyna ta udaa si do ony owego wodza, a gdy wesza, zastaa j zapakan i smutn. Zapytaa wic: Co ci jest? Dlaczego paczesz? Odpowiedziaa jej mwic: Nie dziw si moim zom, gdy mam wielkie cierpienie, a nie mog powiedzie [o nim] nikomu z ludzi. Powiedziaa jej dziewczyna: Gdyby je wyjawia i odkrya przede mn, by moe znalazabym lekarstwo. 2. Powiedziaa ona dowdcy: Zachowaj moj tajemnic i nie powtarzaj jej nikomu. Jestem on wodza, a on jest krlem i wadza jego rozciga si na wiele krain. yam z nim dugo i nie obdarzyam go synem. A gdy w kocu urodziam mu syna, ten sta si trdowaty. Kiedy [m mj] go zobaczy, nie uzna go i powiedzia: Albo go zabijesz, albo oddasz niace, ktra bdzie go wychowywa tam, gdzie nie dojd absolutnie adne wiadomoci [o jego pochodzeniu], albo te ja bd uwolniony od ciebie i nigdy ci ju nie zobacz. Nie umiaam sobie poradzi i wielki jest mj smutek. Biada mi

414

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

z powodu mojego syna i biada mi z powodu mojego ma. Na to rzeka jej dziewczyna: Znam lekarstwo na twoj niedol. Powiem ci [w sekrecie], e ja take byam trdowata, i oczyci mnie Bg, ktrym jest Jas, syn Pani Mirjam. Zapytaa j kobieta: Gdzie jest ten Bg, o ktrym wspomniaa? Odpowiedziaa jej dziewczyna: On jest z tob w tym domu. Spytaa j: Jak to? Gdzie on jest? Oto wanie [s tu]: Jsuf i Mirjam i dziecko, ktre jest z nimi. Ono zwie si Jas i ono uzdrowio mnie z mego blu i cierpienia. Odezwaa si do niej: A jak wyleczya si z trdu, czy mi to powiesz? Odpowiedziaa: Tak. Wziam od jego matki wod, w ktrej si kpa, i wylaam na siebie. I zostaam oczyszczona z mego trdu. 3. Wwczas wstaa ona wodza i poprosia ich w gocin, i wydaa wielk uczt dla Jsufa z grup mczyzn. A kiedy nasta nowy dzie wczesnym rankiem wzia wod uperfumowan, aby w niej wykpano Pana Jas. Zabraa te ze sob swojego syna i wykpaa go w tej samej wodzie, [w ktrej kpa si Jas ]. I podczas kpieli syn jej zosta oczyszczony z trdu. Dzikowaa wic Bogu i oddawaa mu chwa mwic: Bogosawiona niech bdzie twoja Matka, o Jas. Oto oczyszczasz ludzi, ktrzy s synami twego narodu, wod, w ktrej obmywa si twoje ciao. I wrczya Pani witej Mirjam bogate dary i poegnaa j z wielkim honorem. WYZWOLENIE OD UROKU. 19. Stamtd przybyli do innej wioski i chcieli si w niej zatrzyma na noc. Weszli do domu czowieka, ktry niedawno oeni si, lecz odseparowany by od swojej maonki [z powodu rzuconego uroku]. I kiedy spdzili noc w jego domu, rozwizay si krpujce go wizy. Gdy nadszed ranek, chcieli odej, lecz przeszkodzi im w pan mody, ktry urzdzi dla nich wielki bankiet. UZDROWIENIE CZOWIEKA PRZEMIENIONEGO W MUA. 20. 1. Nastpnego dnia wyruszyli [w drog] i gdy zbliyli si do innej wioski, ujrzeli trzy kobiety paczce, ktre szy z cmentarza. Kiedy wita Mirjam przyjrzaa si im, powiedziaa owej dziewczynie, ktra im towarzyszya: Zapytaj je, co im si przydarzyo i jakie nieszczcie je dotkno. Zapytaa je wic, ale one nie odpowiedziay, ale zapytay: Skd jestecie i dokd idziecie? Oto min ju dzie i nadchodzi noc. [Na to] odpowiedziaa im dziewczyna: Jestemy ludmi wdrujcymi i szukamy noclegu. Powiedziay jej: Pjdcie przeto z nami i przenocujcie u nas. 2. Poszli wic z nimi. Miay one nowy, ozdobny dom, a w nim sprztu wiele. I wprowadzono ich do tego domu, a byy to dni zimowe. Wesza take [do ich pomieszczenia] owa dziewczyna i zobaczya, e dwie [z tych kobiet] pacz i zawodz, a przy nich mu przykryty czaprakiem z jedwabnego brokatu.

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

415

Przed nim ley sezam. A one cauj go i daj mu obrok. Zapytaa tedy dziewczyna: Panie moje, o co tu [waciwie] chodzi? Odpowiedziay jej paczc: Ten mu, na ktrego patrzysz, by naszym bratem z tej oto matki naszej. Ojciec nasz umar i pozostawi nam wielki majtek. Zamierzaymy oeni go i wyprawi wesele wedle powszechnego zwyczaju. Kobiety jednak byy o niego zazdrosne i zaczarowano go, a mymy nie wiedziay o tym. 3. I pewnej nocy, krtko przed witem, zobaczylimy brata naszego przy zamknitych drzwiach naszego domu. Zmieni si w mua, ktrego [oto] widzisz. Poniewa nie mamy ojca, w ktrym znalazybymy pocieszenie, smucimy si bardzo, jak widzisz. Nie pominymy adnego z uczonych tego wiata, adnego z magw i zaklinaczy i sprowadzamy ich tutaj, ale nie przynioso to adnego poytku. I za kadym razem, gdy smutek ciska nam serca, idziemy [na cmentarz] z t nasz matk i paczemy u grobu ojca, [a potem] wracamy. 21. 1. Gdy usyszaa to owa dziewczyna, rzeka: Pocieszcie si i nie paczcie, gdy lekarstwo na wasz bole jest bliskie. Jest ono z wami i znajduje si wewntrz waszego domu. Byam trdowata, lecz gdy zobaczyam t kobiet, a wraz z ni to malekie dziecko, ktremu na imi Jas, wziam troch wody z jego kpieli i wylaam j na moje ciao, i zostaam wyleczona. Ja wiem, e jest on mocen wyleczy was z waszych boleci. Wstacie si wic i udajcie si do mojej Pani Mirjam, jego matki, i wprowadcie j do waszego domu, i odkryjcie jej wasz tajemnic. Procie j i bagajcie, aby zlitowaa si nad wami. 2. A kiedy kobiety wysuchay sw owej dziewczyny, wyszy szybko [i uday] si do witej Pani Mirjam. Sprowadziy j do siebie, usiady przed ni i paczc mwiy: O Pani nasza, zmiuj si nad swoimi niewolnicami. Nie mamy bowiem ju nad sob nikogo znamienitego i nie wchodzi do nas, i nie wychodzi z naszego domu ani przeo ony, ani ojciec, ani brat. A ten mu, na ktrego patrzysz, by naszym bratem, lecz kobiety rzuciy na niego czary tak, i sta si tym, kim go widzisz. I my teraz prosimy ci, by zmiowaa si nad nami. I wtedy wita Mirjam, bolejc nad ich losem, wzia Pana Jas i uniosa go na grzbiet tego mua i zapakaa, a wraz z ni wszystkie kobiety. I powiedziaa do syna swego, Jas Mesjasza: Synu mj, przez wielk moc, jak posiadasz, wylecz tego mua i zrb z niego czowieka rozumnego, jakim by poprzednio. 3. I w tej chwili, kiedy sowa te wychodziy z ust Pani Dziewicy witej Mirjam, mu zmieni si i sta si czowiekiem. A by to mczyzna wolny od wszelkich uomnoci. I wwczas on sam, jego matka i jego siostry pokonili si do ziemi Pani witej Mirjam i nosili chopca na swych

416

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

gowach i zaczli go caowa, mwic: Bogosawiestwo [niech bdzie] dla twojej rodzicielki, o Jas, o Zbawicielu wiata. Bogosawione niech bd oczy, ktre raduj si ogldaniem ciebie. 22.849 1. Powiedziay obie siostry do swej matki: Oto brat nasz przyszed do siebie z pomoc Pana Jas Mesjasza i przez dobro tej dziewczyny, ktra zapoznaa nas z histori Mirjam i jej syna. Suszn wic bdzie rzecz, abymy oeniy naszego brata z ich suebn. I zapytay wit Mirjam w tej sprawie, a ona wyrazia zgod na ich prob. I urzdziy owej dziewczynie [i bratu] wspaniae wesele, i zamieniy smutek w rado, a lament na rozrywk. I zaczli si zabawia i cieszy, i radowa, i piewa. A e wielka bya ich rado, ubray najwspanialsze swe stroje i biuteri i zaczy recytowa wiersze oddajc chwa Jas : O Jas, synu Dawida, zmieniajcy zmartwienie na wesele, a smutek na rado, [bd uwielbiony]. 2. I zabawili tam wita Pani Mirjam i Jsuf dziesi dni, a nastpnie odeszli stamtd doznawszy wielkiej gocinnoci od owych ludzi, [ktrzy poszli z nimi, by] poegna ich i wracali z tego poegnania z paczem, a szczeglnie owa dziewczyna. HISTORIA DWCH OTRW. 23.850 1. Odszedszy stamtd doszli do krainy pustynnej. Syszc, e jest to ziemia straszna, pomyla Jsuf i wita Pani Mirjam, by przej przez t krain noc. A kiedy szli, zobaczyli dwch picych zbjcw, a opodal grup ich towarzyszy rwnie pogronych we nie. A tymi dwoma opryszkami, na ktrych przypadkowo natrafili, byli its i Dmks . [Obudziwszy si] powiedzia its Dmksowi: Prosz ci, by da im woln drog i aby nie dowiedzieli si o nich nasi towarzysze. A gdy sprzeciwia si temu Dmks, powiedzia mu its: We ode mnie czterdzieci drachm jako twj zastaw. I wrczy mu pas z trzosem, ktry mia na sobie, by [o wszystkim, co zaszo] milcza. 2. A kiedy wita Pani Mijam spojrzaa na tego zbjc, ktry okaza im yczliwo, odezwaa si do niego: Pan Bg wspomoe ci swym bogosawiestwem i udzieli ci odpuszczenia grzechw. Wtedy Jezus rzek do matki swojej: Matko moja, za trzydzieci lat w miecie raalm ukrzyuj mnie ydzi,

849 Podobn histori zaczarowanego osa spotykamy w Metamorfozach (Zotym ole) Apulejusza, ktry z kolei naladowa Lukiana z Samosaty i Lucjusza z Patraj, wspomnianego przez Focjusza (Bibl. 129), u Palladiusza, Opowiadania do Lausosa 17, 6-10 (przemiana w konia i wyleczenie przez Abba Makarego) oraz w Historia monachorum in Aegypto , 21, 17 (przemiana dziewczyny w klacz). 850 Por. EwNik 10, 1n.; JzAr 1, objan, por. 3; EwJ 8, 2.

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

417

a razem ze mn tych dwch zbjcw: itsa po mojej prawej rce, a Dmksa po lewej. I po tym dniu its pjdzie przede mn do raju851. Powiedziaa Mirjam: Niech ci Bg przed tym broni. DALSZA PODRZ I POWRT DO NAZARETU. 3. I udali si stamtd do miasta bokw, a kiedy zbliyli si do niego, miasto ulego zniszczeniu i zamienio si w pagrki piasku. 24. I udali si stamtd do al-umajzay, ktre nazywa si obecnie alMatarija852. W al-Matarija kaza Pan Jaswytrysn rdu, w ktrym to rdle praa wita Pani Mirjam Jego odzienie. A z potu Pana Jas, ktry z Niego spywa, wyroso na tej ziemi drzewo balsamowe. 25.853 A stamtd powdrowali dalej i zatrzymali si w Mir854. Ogldali faraona i pozostali w ziemi egipskiej trzy lata. Pan Jas uczyni w ziemi egipskiej wiele cudw, ktre nie s opisane ani w Ewangelii Dziecistwa, ani w Ewangelii kompletnej. 26.855 1. A po trzech latach udali si w drog powrotn. Wracajc z kraju Mir, kiedy dotarli do ziemi ydw [Jsuf], ba si zapuszcza w gb kraju. A kiedy doszy go wieci, e Arilus, syn rdsa, panuje nad t krain, ba si. Przyszed [jednak] do Jahdy, gdy ukaza mu si anio Pana i rzek do niego: Jsufie, udaj si do miasta al-Nira i pozosta tam. 2. Podziwiamy wic oto, jak bdzie poniesiony i jak przejdzie przez kraj jego Pan. UZDROWIENIE CHOPCA. 27.856 1. A kiedy weszli do wioski Bajt Lahm, ujrzeli w niej wiele cikich chorb atakujcych oczy dzieci, ktre [z tego powodu] umieray. I bya tam kobieta, ktrej syn by bliski mierci. Przyniosa go do witej Pani Mirjam, gdy ta kpaa Jas Mesjasza. Rzeka tedy do niej: O moja pani Mirjam! Spjrz na tego syna mojego, gdy cierpi bardzo. I spenia jej prob wita Pani Mirjam, i rzeka: We t

Por. k 23, 39-43, par. Al-Matarija stanowi dzi pnocno-wschodnie przedmiecie Kairu. Legenda o pobycie w al-Matarija przetrwaa do dzi. Znajduje si tam sykomora zwana agarat al-adr drzewo Dziewicy, por. Egypte, Paris 1956, 150. 853 Rkps. l brak 854 Mir ma dwa znaczenia: Egipt oraz jego stolica. Z tekstu wynika, e idzie tu o Heliopolis (staroegipskie On), ssiadujce z obecn al-Matarija lub z nim identyczne. Nie mona jednak wykluczy, e idzie tu o Mir al Kadma (obecnie Stary Kair), dawn cytadel Babilon. 855 Rkps. L: rozdz. 24. 856 Rkps. L: rozdz. 25.
851 852

418

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wod, w ktrej kpaam mego syna i pokrop ni swego [syna]. 2. Zaczerpna wic owa kobieta tej wody jak kazaa jej wita Pani Mirjam i wylaa j na swego syna. Ten uspokoi si doznawszy [ulgi] i zasn na chwil. Nastpnie obudzi si wyleczony i zupenie zdrowy. Matka, cieszc si nim, wzia go na rce i przysza do witej Pani Mirjam. I powiedziaa jej Mirjam: Dzikuj Bogu, ktry uleczy tego oto syna twego. UZDROWIENIE INNEGO CHOPCA. 28.857 1. A bya tam rwnie inna kobieta, ssiadka tej, ktrej syn zosta uleczony, i miaa syna chorego na t sam chorob. Oczy jego ju olepy i krzycza on w nocy i we dnie. Matka uleczonego chopca rzeka tedy do niego: Dlaczego nie zaniesiesz go do witej Pani Mirjam, jak ja to uczyniam ze swoim synem, ktry by przecie bliski mierci? Wyleczony zosta wod z kpieli ciaa Jas, jej syna. 2. Gdy to usyszaa owa kobieta, udaa si natychmiast do witej Pani Mirjam, zaczerpna tej wody i obmya ni swego syna. I w teje chwili oczy jego zostay uleczone. Wtedy zaniosa go matka do witej Pani Mirjam i wyjawia jej wszystko, co si stao. A wita Pani Mirjam powiedziaa jej: Podzikuj Bogu za przywrcenie go do ycia i nikomu nie przekazuj tych wiadomoci858. UKARANA NIENAWI KOBIETY. 29.859 1. A byy tam take dwie kobiety, ony jednego ma. Kada z nich miaa syna i obydwaj zachorowali. Imi jednej byo Mirjam, syn za nazywa si Kaljf. I ta oto wstaa, wzia swego syna i udaa si do witej Pani Mirjam, matki Jas. Obdarowaa j pikn chust i powiedziaa: Przyjmij ode mnie t chust i daj mi w zamian jedn pieluch Jas. Uczynia to [wita Pani] Mirjam i matka Kaljfy860 odesza. Zrobia z tej pieluchy koszulk i ubraa w ni swego syna i uleczona zostaa jego choroba. A syn drugiej ony umar. Z tego powodu zrodzia si pomidzy nimi nienawi. 2. Obydwie [ony], kada przez jeden tydzie, obsugiway na zmian dom. Kiedy przysza kolej na Mirjam, matk Kaljfy, chciaa upiec chleb. Podpalia wic pod piecem [by go rozgrza] i posza przygotowa ciasto, a syna swego Kaljf pozostawia przy piecu. Gdy druga ona zobaczya go samego przy rozpalonym piecu, dwigna go i wrzucia do pieca, i wysza. Gdy Mirjam, matka jego, przysza, zobaczya swego syna Kaljf w piecu miejcego si. Piec by
Rkps. L: rozdz. 26. Por. Mt 9, 30; 8, 4, par. 859 Rkps. L: rozdz. 27. 860 Por. J 19, 25 [?].
857 858

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

419

ju zimny, jak gdyby nie wszed do ogie. I zrozumiaa Mirjam, e to druga ona wrzucia go w ogie. Wycigna go z [pieca] i zaniosa do witej Pani Mirjam, i opowiedziaa jej o tym wszystkim, co si stao. A [wita Pani Mirjam] powiedziaa jej: Zamilcz i nie przekazuj nikomu tego, co si stao, bo baabym si o ciebie, gdyby si ta wiadomo rozniosa. 3. Po pewnym czasie druga ona udaa si do studni, by zaczerpn wody i spostrzega Kaljf bawicego si przy studni, a nikogo [innego] tam nie byo. Wzia go tedy, wrzucia do studni i odesza do swego domu. A kiedy przyszli ludzie, by zaczerpn wody ze studni, zobaczyli owego chopca siedzcego nad wod. Zeszli wic w gb studni i wycignli go. I ogarn ich wielki podziw na widok ocalaego chopca i oddali cze Bogu. I przysza jego matka, zabraa go i posza z nim do witej Pani Mirjam. Paczc odezwaa si do niej: O Pani moja, spjrz, co uczynia druga ona z moim synem! Oto wrzucia go do studni! Z ca pewnoci ona go zniszczy. Odpowiedziaa jej wita Pani Mirjam: Bg zemci si na niej za ciebie. Po jakim czasie druga ona posza zaczerpn wody ze studni. I oto sznur wplta si jej w nogi i wpada do studni. Gdy przyszli ludzie, by j wycign, stwierdzili, e ma zdruzgotan gow i popkane [zamane] koci. I umara z mierci. Oto na niej spenio si przysowie mwice: Wykopali studni i wpadli w wykop, ktry zrobili861. UZDROWIENIE BARTOMIEJA. 30.862 1. I bya tam kobieta, ktra miaa dwch synw bliniakw i spada na nich choroba. Wkrtce jeden [z nich] zmar, a drugi walczy [ze mierci]. Zapakana matka jego wzia go i zaniosa do witej Pani Mirjam, i powiedziaa jej: O Pani moja Mirjam, przyjd mi z pomoc i wesprzyj mnie! Miaam bowiem dwch synw i oto teraz pogrzebaam jednego, a drugi jest ju bliski mierci. Spojrzyj, jak bagam i prosz Boga [o ycie drugiego]. I zacza mwi: O Boe, Ty jeste askawy, miosierny i dobry. Dae mi dwch synw i zabrae jednego. Pozostaw mi chocia drugiego. 2. A kiedy zobaczya wita Pani Mirjam jej serdeczny pacz, zlitowaa si nad ni i powiedziaa do niej: Po swego syna w ku mojego syna i przykryj go jego szatami. Kiedy kada go do ka, w ktrym by Mesjasz, jej syn zamkn ju oczy, gdy rozstawa si z yciem. Jednak gdy wo szatek863 Pana Jas Mesjasza dotara do tego chopca, natychmiast otworzy oczy i gono zawoa:
Por. Ps 7, 15n. Rkps. L: rozdz. 28. 863 Por. Rdz 27, 27.
861 862

420

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

O matko moja, daj mi chleba!864 I daa mu chleb, i jad. A do witej Pani Mirjam powiedziaa: Teraz poznaam, e moc Boga zstpia w ciebie tak, e twj syn zacz leczy synw swego plemienia, jeeli tylko dotkn jego odzienia. A ten chopiec, ktry zosta wyleczony, zwany jest w Ewangelii Bartlum865. UZDROWIENIE KOBIETY TRDOWATEJ. 31.866 1. I bya tam rwnie kobieta trdowata. Udaa si do witej Pani Mirjam, matki Jas, i powiedziaa: O Pani moja Mirjam, przyjd mi z pomoc. I spytaa j wita Pani Mirjam: O jak pomoc ci idzie? Czy prosisz o zoto czy o srebro, czy te o oczyszczenie twego ciaa z trdu? Odpowiedziaa jej owa kobieta: Kt jest w stanie da mi to? Powiedziaa do niej wita Pani Mirjam: Poczekaj troch cierpliwie, a wykpi mego syna Jas i poo go do ka. 2. I poczekaa owa kobieta tak, jak powiedziaa jej [Mirjam]. Kiedy [Mirjam] uoya Jas w ku, wzia troch wody z kpieli Jego ciaa i daa j [kobiecie] mwic: Polej ni swe ciao. A kiedy zrobia to, natychmiast zostaa oczyszczona i chwalia Boga dzikujc mu [za wyleczenie]. ULECZENIE ONY WODZA. 32.867 1. I przebywaa u niej trzy dni, i odesza. A kiedy dosza do wioski, zobaczya tam wodza, ktry dopiero co oeni si z crk innego wodza. Poniewa jednak zobaczy pomidzy oczyma swej ony lady trdu w ksztacie gwiazdy, maestwo zostao zerwane i uniewanione. Gdy owa kobieta ujrzaa ich paczcych i okrytych smutkiem z powodu tej sytuacji, zapytaa: C jest przyczyn waszego paczu? Odpowiedzieli jej: Nie pytaj o nasze sprawy, gdy nie moemy nikomu opowiada o naszym blu ani te odkrywa go innym. Ona jednak nalegaa dalej mwic: Wyjawcie go mnie, gdy, by moe, znajd na lekarstwo. 2. I pokazano jej ow dziewczyn i lady trdu pomidzy jej oczyma. A kiedy to zobaczya, powiedziaa im: Ja, ktr tu oto widzicie, miaam t sam chorob. Przyszo mi do gowy, aby w tej sprawie uda si do Bajt Lahm. Weszam tam do jaskini i zobaczyam tam kobiet imieniem Mirjam, ktra ma syna zwanego Jas. Kiedy ona spostrzega, e jestem trdowata zasmucia si i litujc si nade mn daa wody troch z kpieli

Por. k 8, 55. Aposto Bartomiej. Por. Mt 10, 3; Mk 3, 18; k 6, 14; Dz 1, 13. O Bartomieju por. Dwunastu, Ps. Abdiasza, Historie Apostolskie , Krakw 1996, O 11, 157-166, 403-417. 866 Rkps. L: rozdz. 29. 867 Rkps. L: rozdz. 30.
865

864

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

421

ciaa jej syna. Oblaam ni moje ciao i zostaam oczyszczona. Wwczas wszyscy j spytali: Czy pjdziesz z nami, o pani nasza, i wskaesz nam wit Pani Mirjam?. Odpowiedziaa im: Tak. 3. Wstali tedy i udali si do witej Pani Mirjam ze wspaniaymi darami. Gdy przybyli do niej, wrczyli jej podarki i pokazali trdowat dziewczyn, ktra bya razem z nimi. Powiedziaa im wita Pani Mirjam: aska Pana Jas Mesjasza zstpi na was, a potem daa troch wody z kpieli ciaa Jas Mesjasza i powiedziaa: Obmyjcie nieszczciem dowiadczon [dziewczyn] w tej wodzie. A kiedy obmyli j, natychmiast zostaa wyleczona. Wszyscy obecni wielbili Boga za to, co si stao. Kiedy wdz w dowiedzia si, e jego ona wyzdrowiaa, sprowadzi j ponownie do swego domu, wyprawi drugie wesele i dzikowa Bogu za zdrowie swej ony. UZDROWIENIE DZIEWCZYNY NAWIEDZONEJ PRZEZ SZATANA. 33.868 1. Bya tam te pewna dziewczyna nawiedzona przez szatana. Przeklty ten duch przybiera od czasu do czasu posta olbrzymiego smoka, i chcia j pokn. Wysysa z niej wszystk krew i wtedy stawaa si jakby umara. A gdy zblia si do niej, splataa rce nad gow i krzyczaa woajc: Biada mi, biada, bo nie mam nikogo, kto by wyzwoli mnie od tego potwora. Zarwno jej ojciec, jak i matka, i wszyscy, ktrzy patrzyli na to, boleli nad jej losem i pakali. Gromadzili si wok niej, litowali si i zawodzili, szczeglnie, gdy ona paczc woaa: Bracia moi, ukochani moi, czy nie ma wrd was nikogo, kto by mnie wyzwoli od tego mordercy? 2. A kiedy crka wodza, ktra zostaa wyleczona z trdu usyszaa gos tej dziewczyny, wesza na dach swojego paacu i spojrzaa na ni. Ona za splota rce nad gow i pakaa, a razem z ni wszyscy tam obecni. Odezwaa si wwczas [crka wodza] do ma owej kobiety optanej przez dinna869: Czy twoja maonka ma matk? Odpowiedzia jej: Tak, ma matk i ojca. Wtedy powiedziaa mu: Przyprowad mi jej matk. I przyprowadzi j. Ujrzawszy j spytaa: Czy ta optana jest twoj crk? Odrzeka smutna i zapakana kobieta: Tak, pani moja, to moja crka. Wwczas crka wodza powiedziaa jej: Zachowaj moj tajemnic, chc ci bowiem powiedzie, e byam trdowata i wyleczya mnie wita Mirjam, matka Jas Mesjasza. Gdy chcesz, aby twoja crka zostaa wyleczona, we j do
Rkps. L: rozdz. 31. Dinny, duchy porednie midzy czowiekiem, anioem lub szatanem, istoty pmaterialne zoone z pary albo pomienia. W stosunku do czowieka s dobre lub ze, mog si ukrywa pod postaci zwierzt lub olbrzymw, por. J. Nosowski, EK 4, 1983, 628.
868 869

422

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Bajt Lahm i zapytaj o Mirjam, matk Jas. Wierz mocno, e twoja crka wyzdrowieje, a ja ufam, e wrcicie tutaj obie szczliwe: crka w dobrym zdrowiu, ty za radosna z jej wyzwolenia. 3. Skoro kobieta wysuchaa sw crki wodza, natychmiast wstaa, pospieszya do swej crki i udaa si wraz z ni do wskazanej miejscowoci. Gdy dotara do witej Pani Mirjam, opowiedziaa jej o stanie, w jakim znajduje si jej crka. wita Pani Mirjam daa jej wtedy troch wody, w ktrej kpaa ciao Jas swego syna i powiedziaa: Wylej t wod na ciao swej crki. Daa jej take jedn z pieluch Pana Jas mwic: We t pieluch i zawsze, gdy zobaczysz swego wroga, poka mu j. I poegnaa je w pokoju. 34.870 1. A kiedy odeszy z jej domu do swej miejscowoci, nadesza chwila, w ktrej w szatan nawiedza ow dziewczyn i ukazywa si jej pod postaci wielkiego smoka. W tej wanie chwili powrci ten przekltnik, i kiedy ujrzaa go owa dziewczyna, ogarn j wielki lk. Lecz matka powiedziaa jej: Crko moja, nie bj si jego szponw, a jeli przyjdzie do ciebie, poka mu pieluch, ktr daa nam wita Pani Mirjam, i zobaczymy, co si [z nim] stanie. 2. A kiedy zbliy si do niej szatan podobny do przeraajcego smoka, ciarki przeszy przez jej ciao ze strachu przed nim. Pokazaa mu wic ow pieluch i pooya j na gowie zasaniajc ni oczy. W teje samej chwili z pieluchy zaczy wychodzi pomienie ognia i rozarzony wgiel, ktre przerzuciy si na smoka. Jaki to wielki cud sta si w tej chwili! Kiedy smok ujrza pieluch Pana Jas i wychodzcy z niej ogie, ktry spada na jego gow i oczy, krzykn wielkim gosem i powiedzia: Co masz do mnie o Jas, synu Mirjam? 871 Dokd uciekn od ciebie? I odstpiwszy od owej dziewczyny, uciek w wielkim strachu i nigdy ju wicej si jej nie ukazywa. Odpocza od niego owa dziewczyna i wielbia Boga, i dzikowaa, a razem z ni kady, kto by obecny przy tym cudzie. DZIEJE JUDASZA. 35.872 1. A bya w owym kraju kobieta, ktra miaa syna nawiedzonego przez szatana. Imi jego byo Jahd. Za kadym razem, gdy nawiedza go szatan, gryz on kadego, kto si do zbliy. A gdy nie znalaz koo siebie nikogo, ksa wasne rce i inne czonki ciaa. Gdy wic matka nieszczliwca usyszaa o witej Mirjam i o jej synu Jas, wstaa, wzia Jahd i zaniosa go do Pani Mirjam. 2. A Jab i Js wzili Pana Jas na rce, by bawi si z innymi dziemi. Po wyjciu z doRkps. L: rozdz. 32. Por. Mk 1, 24. 872 Rkps. L: rozdz. 33.
870 871

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

423

mu usiedli. I przyszed optany Jahd, i usiad z prawej strony Jas. Zaatakowa go wtedy szatan, jak zwykle bywao i Jahd chcia ugry Pana Jas i nie mg [tego zrobi], wic uderzy Pana Jas w prawy bok [tak mocno], i ten zapaka. W tym momencie wyszed szatan z optanego chopca w postaci psa wciekego. A chopcem tym, ktry uderzy Jas i z ktrego wyszed szatan podobny do psa by Jahd al-Ischarji , ktry wyda Jas ydom. I w ten wanie bok, w ktry uderzy Go Jahd, ydzi uderzyli Go wczni873. JEZUS LEPI PTASZKI. 36.874 1. A kiedy skoczy Pan Jas siedem lat od swych narodzin, przebywa jednego dnia z innymi dziemi, swymi rwienikami mam na myli tych, ktrzy byli mu rwni rodem. I bawi si lepic z gliny rne figurki: osy, inne zwierzta i ptaki. A kady z nich by dumny ze swego dziea i chwali si sw prac. I powiedzia Pan Jas chopcom: Figurkom, ktre ulepiem, rozka, by chodziy. 2. Powiedzieli mu chopcy: Ty jeste wic synem Stwrcy. A kiedy Pan Jas kaza tym figurkom chodzi, natychmiast zaczy si porusza, kiedy za zawoa je, wrciy. I ulepi te figurki podobne do ptaszkw i maych ptaszkw i rozkaza im fruwa, wic fruway, i zatrzymywa si, wic siaday na Jego rkach. Gdy karmi je, jady, gdy poi, piy. 3. I poszli chopcy do domu, i powiedzieli o tym ojcom swoim. Ci za rzekli: Strzecie si chopcy i nie zadawajcie si z Nim wicej. Jest On bowiem czarownikiem i miejcie si przed Nim na bacznoci. I od tej chwili unikali Jas i nie bawili si z Nim wicej. JEZUS U FARBIARZA. 37.875 1. Pewnego dnia Pan Jas, chodzc i bawic si z chopcami, przechodzi obok warsztatu farbiarza imieniem Slim. A byo w warsztacie owego farbiarza wiele okry mieszkacw tego miasta, bowiem mia je ufarbowa. 2. Kiedy wszed Pan Jas do warsztatu farbiarza, wzi wszystkie okrycia i wrzuci do kota z indygo. Gdy przyszed farbiarz Slim i zobaczy, e odzie zostaa zniszczona, zacz wrzeszcze i spiera si z Panem Jas, woajc: C mi uczynie, synu Mirjam! Zniesawie mnie przed wszystkimi mieszkacami miasta, gdy kady z nich domaga si dla swego okrycia innego koloru. Ty przyszede i zniszczye wszystko! Odezwa si Pan Jas: Kolor kadej sukni zmieni wedug
873 874

Por. J 19, 34. Rkps. L: rozdz. 34. Std zaczyna si cz utworu oparta na EwTmDz. Por. EwTmDz Rkps. L: rozdz. 35. Por. EwDzOrm 21.

A 2.
875

424

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

twego yczenia. I kiedy Pan Jas zacz wyciga okrycia z kota, kade z nich miao taki kolor, jakiego pragn farbiarz. A gdy wycign wszystkie, ydzi ujrzeli jawny cud i chwalili Boga. JEZUS POMOCNIKIEM JZEFA . 38.876 1. Jsuf zabiera ze sob Pana Jas i chodzi po caym miecie, gdy ludzie wzywali go do siebie ze wzgldu na jego zawd. Prosili, by robi im drzwi, skopki, ka i skrzynie. A Pan Jas szed z nim wszdzie, dokdkolwiek by si on nie uda. 2. Ilekro Jsuf potrzebowa w czasie swej pracy co wyduy, skrci, poszerzy czy zwzi o okie lub o pid, Pan Jas wyciga ku tej rzeczy rk i przedmiot stawa si takim, jakim go chcia mie Jsuf . Nie potrzebowa on robi niczego wasnorcznie. Jsuf nie by zreszt biegym ciel877. NOWY TRON KRLA. 39.878 1. Pewnego dnia wezwa go krl raalm i powiedzia do: O Jsufie, chc, eby mi zrobi [nowy] tron o wymiarach miejsca, na ktrym siedz. Odpowiedzia mu Jsuf: Sucham i jestem posuszny. I natychmiast rozpocz prac nad tronem. Spdzi [w tym celu] dwa lata w domu krla, a zakoczy prac nad tronem. A gdy go przynis na przeznaczone na miejsce, stwierdzi, e jego wymiary z kadej strony s mniejsze o dwie pidzi. 2. I kiedy ujrza to krl, rozgniewa si na Jsufa. A jeli chodzi o Jsufa, to ten z wielkiego strachu przed krlem spdzi noc o godzie, niczego w ogle nie kosztujc. Rzek do niego Pan Jas: Co ci jest? Boisz si? Odpowiedzia Jsuf: [Tak], poniewa zepsuem wszystko, co robiem przez dwa lata. Powiedzia mu Pan Jas: Nie bj si i nie smu, ale chwy raczej [jeden] bok tronu, a ja [chwyc] drugi jego bok, by go naprawi. I zrobi Jsuf jak mu poleci Pan Jas. I gdy pocignli, kady ze swej strony, tron osign rozmiary tego miejsca, [gdzie mia sta]. Kiedy obecni tam [ludzie] zobaczyli ten cud, zdumieli si i oddawali chwa Bogu. 3. Jeli za chodzi o drewno, [z ktrego zrobiony by] w tron, to byo ono drewnem, jakie znano ju w czasach Suljamna ibn Dwuda879 drewno rnych gatunkw i rodzajw 880.

Rkps. L: rozdz. 37. Por. EwTmDz 13; EwDzOrm 20, 8-10. Rkps. L: a Jsuf by biegym. O zdolnociach Jzefa w kulturze ludowej por. Zowczak 284-286. 878 Rkps. L: rozdz. 38. Miejsca paralelne por. rozdz. 38. 879 Salomona, syna Dawida. 880 Do budowy wityni Salomon uy drzewa cedrowego, cyprysowego i oliwkowego, por. 1 Krl 5, 6.
876 877

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

425

CHOPCY PRZEMIENIENI W KOZY. 40.881 1. Pewnego dnia wyszed Pan

Jas na uliczk i zobaczy bawicych si chopcw. Skierowa si w ich stron, lecz chopcy, skoro tylko Go spostrzegli, ukryli si przed Nim. Poszed wic pod bram pewnego domu i spotkawszy tam kobiety odezwa si do nich: Dokd chopcy poszli? Odpowiedziay mu: Nie ma tutaj adnego. Zapyta je wic: Kim s ci, co s w piecu? Odpowiedziay: S to dwuletnie kozy. Tedy Pan Jas gono zawoa: O kozy, wyjdcie do waszego pasterza. 2. I wyszli owi chopcy jako kozy i zaczli taczy wok niego. A gdy to ujrzay kobiety, zdziwione bardzo zaczy dygota [ze strachu], szybko pady na twarz przed Panem Jas i pokornie bagajc mwiy: O Panie nasz Jas, synu Mirjam, ty jeste w istocie dobrym pasterzem Izraela882. Zmiuj si nad twoimi suebnicami korzcymi si przed tob, ktre nie zwtpiy. Zaprawd ty, o Panie nasz, przyszede, by leczy a nie niszczy. I powiedzia im Pan Jas: Zaprawd, synowie ludu Izraela s wrd narodw jak Murzyni. Powiedziay do niego kobiety: Ty o Panie nasz, wiesz wszystko i adna rzecz nie ukryje si przed tob. A teraz prosimy ci i bagamy tw dobro, by przywrci chopcw, sugi twoje do ich dawnego wygldu. 3. I powiedzia Pan Jas: Chodcie chopcy, pjdziemy si bawi. I w tej chwili kozy przemieniy si w chopcw w obecnoci owych kobiet. JEZUS KRLEM. 41.883 A kiedy nadszed miesic dr884, zebra Pan Jas chopcw na drodze krlewskiej. Oni rozoyli na ziemi885 swoje suknie, a on usiad na nich. I spletli dla niego koron z kwiatw i woyli mu na gow, i stanli przed nim z prawej i lewej strony, jak stoj stranicy przed krlem. I byo tak, e kadego, kto szed drog, chopcy cigali si mwic mu: Chod, oddaj pokon krlowi i id w swoj drog. UZDROWIENIE CHOPCA UKSZONEGO PRZEZ MIJ. 42.886 1. Kiedy tak bawili si, oto zbliyli si jacy ludzie nioscy chopca887. [A byo tak dlatego, e] ch opiec ten poszed z innymi ch opcami w gry, by
Por. EwTmDz dodatek 4. Por. J 10, 11-14; Jr 31, 10 [?]. 883 Rkps. L: rozdz. 40. 884 dr marzec. 885 Aluzja do wjazdu Jezusa do Jerozolimy, por. Mt 21, 7, par.; EwNik 1, 2. 886 Rkps. L: rozdz. 41. Miejsca paralelne por. rozdz. 43. Podobiestwo do DzTm 33 (wyssanie trucizny przez wa). 887 Rkps. L: pitnastoletniego chopca imieniem amun, ktry usysza z drzewa jaki gos i myla, e jest to gos pisklcia i wycign rk, by je schwyta.
881 882

426

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

przynie drzewa na opa. W grach znalaz gniazdo kuropatwy grskiej, i kiedy wycign rk, by zabra jej jajka, ze rodka gniazda uksi go w rk jadowity w888. Zacz wic wzywa pomocy, a kiedy przyszli jego towarzysze, lea na ziemi jak martwy. I przysza jego rodzina, i nieli go [teraz], by zabra go do miasta. 2. A gdy dotarli do tego miejsca, w ktrym by Pan Jas przebrany na krla wraz z chopcami wok siebie, jakby ze sub, chopcy szybko podbiegli do ukszonego i powiedzieli do jego rodziny: Chodcie, pozdrwcie krla. Lecz oni nie chcieli przyj ze wzgldu na smutek, jaki ich ogarn. Chopcy tedy przycignli ich si. Gdy dotarli do Pana Jas, zapyta ich: Dlaczego niesiecie tego chopca? Odrzekli: W go uksi. A Pan Jas zwracajc si do chopcw rzek: Chodcie wraz z nimi, zabijemy go. 3. Odpowiedzieli rodzice chopca: Pozostawcie nas, odejdziemy, gdy syn nasz jest ju bliski mierci Odpowiedzieli chopcy, mwic: Nie syszelicie, co powiedzia krl? Pjdziemy, zabijemy wa! Wy za sprzeciwiacie si mu. I popdzili osa, na ktrym by chopiec, bez ich zgody. A kiedy dotarli do owego gniazda, powiedzia Pan Jas: Czy to jest miejsce tego wa? Odpowiedzieli mu chopcy: Tak. Wwczas Pan Jas wezwa wa, a ten posuszny mu, wyszed bezzwocznie. I rzek do niego: Id i wyssij trucizn, jak wlae w tego chopca. I wycign si w w stron tego chopca i wyssa wszystk swoj trucizn. 4. A wwczas przekl go Pan Jas, i w natychmiast rozpad si. Nastpnie przecign po chopcu swoj rk, a ten wyzdrowia i zacz paka. Powiedzia do niego Pan Jas: Nie pacz, bo wkrtce zostaniesz moim uczniem. A by to Samn al-man889, wspomniany w Ewangelii890.

888 Rkps. L: Niosa go wic jego rodzina do raalm, do jej lekarzy, w nadziei, e by moe go ulecz. I przyczyli si do nich chopcy mwic: Chodcie do naszego krla, by zobaczy, czego od was chce i oddajcie mu cze! A rodzina amuna pakaa ze wzgldu na chopca, gdy by on w niebezpieczestwie z powodu opuchnicia ukszonej jego rki. Kiedy wic pozdrowili go, rzek do nich Jas: Dlaczego paczecie? Odpowiedzieli: Gdy ten oto chopiec wycign rk, by schwyta ptaka i uksi go w. Kiedy wic zobaczy ich, zlitowa si nad nimi i zbliy si, i schwyci jego rk, i powiedzia: Zaprawd ten amun bdzie moim uczniem. I w tej chwili zosta uleczony ze swej boleci, i sta si takim, jakby nie spotkao go adne zo. A by to aposto amun, zwany Knja [Szymon Kananejczyk] z powodu gniazda, z ktrego uksi go w. Nastpnie przyszed czowiek z raalm. i sprowadzili go chopcy mwic mu: Oddaj pokon krlowi naszemu. A kiedy ujrza go Jas, powiedzia: Dlatego bdziesz uratowany. 889 Por. Mt 10, 4; Mk 3, 18.

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

427

Jakba, by przynis drzewa na opa, i poszed Pan Jas razem z nim. A kiedy doszli do miejsca, gdzie byo drzewo na opa i Jakb zacz je zbiera, zoliwa mija uksia go w rk, i pocz krzycze i paka. 2. Kiedy Pan Jas zobaczy go w tym stanie, zbliy si do niego, chuchn na miejsce ukszone przez mij i [on] natychmiast zosta uleczony. WSKRZESZENIE CHOPCA, KTRY SPAD Z DACHU. 44.892 1. Take pewnego dnia by Pan Jas z chopcami i bawili si na dachu. Wwczas jeden z chopcw spad na d i natychmiast umar. Wszyscy chopcy uciekli i Pan Jas zosta sam na dachu. A gdy przybya rodzina tego chopca, powiedziano do Pana Jas : Ty zrzucie naszego syna z dachu. 2. On za rzek im: Ja go nie zrzuciem. Lecz oni zaczli krzycze: Syn nasz umar, a oto ten, co go zabi. I powiedzia do nich Pan Jas: Nie pomawiajcie mnie o zo, a jeli mi nie wierzycie, chodcie, zapytajmy [zmarego] chopca, a on wyjawi prawd. Wwczas zszed Pan Jas i stan przy gowie zmarego mwic gosem dononym: O Zajtn, o Zajtn, kto zrzuci ci z dachu? I wwczas powiedzia umary, mwic: O Panie mj, nie ty zrzucie mnie, ale taki a taki mnie zrzuci. 3. Rzek wtedy Pan Jas do obecnych: Suchajcie jego sw. I kady, kto tutaj przyby, oddawa cze Bogu za ten cud893.
O powyszym epizodzie por. E. Cosquin, Un pisode d'un vangile syriaque et les comtes de l'Inde: le serpent ingrat, l'enfant roi et juge, RBib 16(1919) 136-157. O Szymonie por. Dwunastu, Ps. Abdiasz, Historie Apostolskie, Krakw 1996, O 11, 145-147, 357379. 891 Rkps. L: brak. Wystpuje natomiast w wersji syryjskiej. Por. rozdz. 42; EwTmDz 16, par.; JzCie 17, 10. Nawizuje do Dz 28, 3-5 [?]. By moe ten epizod stanowi dublet poprzedniego. 892 Rkps L: rozdz. 42. Por. EwDzTm 9; EwDzOrm 16, 7-15. W ersja L ma rwnie miejsca zbiene z EwDzOrm. 893 Rkps. L: rozdz. 42: A po kilku dniach chopcy byli zgromadzeni na wysokim tarasie [= na paskim dachu] i bawili si z sob, i popychali si. Jeden z nich spad [z dachu] i umar. Powiedzieli wic midzy sob: Mwcie, e Jas go zabi. Wzito wic Mirjam i Jsufa, i Jas i doprowadzono go do gubernatora. A chopcy, ktrzy byli z nim, wiadczyli przeciw niemu o [dokonaniu przez niego] zabjstwa. Powiedzia wtedy namiestnik: Oko za oko, zb za zb, ycie za ycie (Wj 21, 24, i inne). Wydajcie Jas, by zosta zabity. I powiedzia Jas do sdziego: Gdybym wezwa tego zmarego i gdyby wsta [z martwych] i stwierdzi, e to nie ja go zabiem, co uczynisz z tymi, ktrzy wiadczyli kamstwo? Powiedzia do niego namiestnik: Gdyby to zrobi, byby niewinny, a oni byliby grzesznikami. Rzek wic Jas do tego chopca: [O] Tz, Tz, [czy] ja popchnem ci. I powsta [z martwych] chopiec, i powiedzia: Przenigdy, o panie mj, Jas! Nie ty bye tym, ktry mnie zepchn, a nawet nie bye w tym miejscu w czasie, gdy mnie zepchnli. A ci, ktrzy mnie
890

UZDROWIENIE JAKUBA. 43.891 1. A innego dnia Jsuf wysa swego syna

428
JEZUS PRZYNOSI WOD W CHUCIE.

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

45.894 A ktrego dnia powiedziaa wita Pani Mirjam do Pana Jas: Id, mj synu, przynie mi wody ze studni. A kiedy poszed, by przynie wody, napeni swj dzbanek, lecz on spad i rozbi si, a by ju napeniony wod. Pan Jas jednak rozpostar swoj chustk, zebra [do niej] wod i przynis j do domu swej matki w chustce. I kiedy zobaczya to wita Mirjam, zdziwia si temu, a zachowywaa ona w swoim sercu895 i w pamici wszystko, co widziaa i co zauwaya. MIER SYNA HNNNA. 46.896 1. Ktrego dnia by take Pan Jas przy kanale wodnym, a wraz z nim byli chopcy i zrobili sobie takie mae stawki. Pan Jas zrobi z gliny dwanacie wrbli i ustawi je w szeregu po trzy z kadej strony stawku. 2. A bya to sobota i przechodzi tdy syn Hnnna, yd, i ujrza ich w tej sytuacji. Rozgniewany powiedzia do nich ze zoci: W sobot gnieciecie glin? I szybko zniszczy ich stawki. Pan Jas za klasn w donie na ptaki, ktre ulepi, a one odleciay wiergocc. 3. I przyszed syn Hnnna i nogami rozdepta stawek Pana Jas i wyscha w nim woda. I powiedzia do niego Pan Jas: Tak jak wyscha ta woda, uschnie twoje ycie. I w tym momencie usech w chopiec. MIER CHOPCA, KTRY UDERZY JEZUSA. 47.897 Szed raz Pan Jas z Jsufem i zderzy si z nim pewien chopiec, ktry bieg. Uderzy tak mocno, e Pan Jas upad. Powiedzia wtedy do niego: Tak, jak mnie rzucie na ziemi, tak te upadniesz i nie powstaniesz i natychmiast chopiec w pad i umar. JEZUS W SZKOLE. 48.898 1. By w raalm pewien nauczyciel dzieci, imieniem Zak, ktry powiedzia do Jsufa: C to, Jsufie, czy nie przyprowadzisz Jas, by si uczy? Odpowiedzia mu Jsuf : Oczywicie, [przyprowadz]. Poszed do domu i powiedzia [o tym] witej Mirjam. Wzili go wic i udali si z nim do tego nauczyciela. Ten, gdy go zobaczy,

zepchnli to: Add, Rahb, Ward, Mard i Ms, ktrzy wiadczyli przeciw tobie o czym [dla ciebie] niemoliwym. Zbliy si wtedy Jas do Tzy i postawi go na nogi. I zawstydzi jego wrogw, i ucieszy nim rodzin jego i jego przyjaci. I dziwili si mu wszyscy, ktrzy to widzieli, i mwili: Zaprawd, Bg jest z tym chopcem; co z niego wyronie? Gdy mia on dwanacie lat, kiedy uczyni ten cud. 894 Rkps. L: brak. Por. EwDzTm 11; EwDzOrm 23, 2. 895 Por. k 2, 51. 896 Rkps. L: brak; por. rozdz 36; EwTmDz 2n. 897 Rkps. L: brak. Por. EwTmDz 4, par.; EwDzOrm 20, 1-7. 898 Rkps. L: brak. Por. EwTmDz 6-8, 14n.

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA

429

napisa mu alif, bt i powiedzia do niego: Powiedz alif. Jas powtrzy: Alif. Rzek do niego nauczyciel: Powiedz bet . Odezwa si Pan Jas: Najpierw ty mi powiedz znaczenie alif, a wwczas ja powiem bt. 2. Chcia go nauczyciel uderzy, wic powiedzia mu alif i e jest takie a takie, a b t takie a takie, i e wrd znakw [pisarskich] s [takie, ktre s] proste, inne skone, s te podwajane, zaopatrzone w punkty diakrytyczne, s i tych punktw pozbawione. Taka [a taka] litera nie wystpuje przed drug i zacz opowiada i wyjania rzeczy, o ktrych nauczyciel ani nie sysza, ani nie czyta w ksigach. 3. W kocu powiedzia Pan Jas do nauczyciela: Suchaj, a powiem ci. I zacz mwi poprawnie alif, bt, gimel, daled a do tw. Nauczyciel zdziwi si i powiedzia: Sadz, e ten chopiec urodzi si przed Nhem899. Zwrci si tedy do Jsuf a i rzek do niego: Przyprowadzie chopca, bym go uczy, a on jest nauczycielem nauczycieli. I zwrci si do witej Mirjam mwic: Ten oto twj syn nie potrzebuje nauki. JEZUS U INNEGO NAUCZYCIELA. 49.900 1. Wzili go wic do innego nauczyciela. Ten, gdy go zobaczy, powiedzia do niego: Powiedz alif . Wic powtrzy: Alif . Powiedzia do niego: Powiedz bt. Odpowiedzia mu Pan Jas: Powiedz mi, [jakie] znaczenie [ma] alif, a potem powiem b t . I podnis nauczyciel rk i uderzy go. W tym momencie uscha jego rka i umar. 2. I powiedzia Jsuf do witej Mirjam: Od tej chwili nie pozwalajmy mu wychodzi z domu, gdy kady, kto wystpuje wrogo przeciw niemu, umiera. DWUNASTOLETNI JEZUS W WITYNI. 50.901 1. Kiedy Jas skoczy dwanacie lat, zawiedli go do raalm na wito. I gdy skoczyo si wito, wrcili. Pan Jas za pozosta w wityni wrd rabinw, starcw i uczonych synw [ludu] Izraela zapytujc ich i odpowiadajc na stawiane mu pytania. I rzek do nich: Mesjasz czyim jest synem? Odpowiedzieli: Synem Dwuda. 2. I rzek im: Jakim wic sposobem [Dawid] nazywa go w duchu Panem swoim, kiedy mwi: Rzek Pan do Pana mego: sid po prawicy mojej a wszystkie twoje wrogi dam za podnek pod twoje nogi? 902 I odpowiedzia mu najstarszy z rabinw: Czytae ksigi Prorokw? Pan Jas odrzek: [Czytaem] ksigi i to, co jest w ksigach.
Noem. Rkps. L: brak. Miejsca paralelne por. rozdz. 48. 901 Rkps. L: brak. Por. Por. k 2, 41-50; EwTmDz 19. 902 Ps 110[109], 1.
899 900

430

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

3. I wyjani im ksigi, i Tor, i przykazania, i mdroci, i tajemnice, ktre s w ksigach Prorokw rzeczy, do ktrych nie doszed stworzony umys ludzki. I powiedzia w rabin: Ja do tej pory nie osignem tej wiedzy: c wic wyronie z tego chopca? 51.903 By tam te uczony biegy w astronomii, i rzek do Pana Jas: Czy czytae [ksigi] o astronomii? Odpowiedzia mu Pan Jas: Tak. I mwi mu, ile jest sfer i cia niebieskich, nastpnie o ich naturze, oddziaywaniach, koniunkcjach, o ich trygonometrii, o ich kwadratach i szecianach, o tym, kiedy s widoczne na niebie i kiedy zachodz, o porach tych zjawisk i o ich przewidywaniu, a take o rzeczach, do ktrych nie doszed umys ludzki. 52.904 1. I by wrd nich uczony w naukach przyrodniczych i powiedzia do Pana Jas: Czy czytae mj drogi, [ksigi] o medycynie? Przytakn Pan Jas i opowiedzia mu o naturze, o tym, co jest poza natur i nad [ni], o liczbie natur [?] i [tego, co] jest pod natur, i o siach ciaa, i o ich wilgotnoci oraz o ich oddziaywaniach. Wymieni liczb czonkw, koci, y, arterii i nerww; mwi rwnie o dziaaniu ciepa i suchoci, zimna i wilgoci oraz o tym, co z nich powstaje. A take o tym, jakie jest dziaanie duszy na ciao, o zmysach i cechach ciaa, jaki jest mechanizm mwienia, gniewania si i atakowania, na czym polega rozumowanie, czenie i rozdzielanie poj, nadto i o innych sprawach, ktrych rozum ludzki nie obejmuje. 2. Wtedy wsta w mdrzec i odda pokon Panu i powiedzia: Od tej chwili jestem, o Panie mj, twoim uczniem i sug. 53.905 1. Gdy oni w ten i podobny sposb rozmawiali, przysza wita Pani Mirjam po trzech dniach, podczas ktrych ona i Jsuf szukali go. I zobaczya go, jak siedzc midzy uczonymi pyta ich i odpowiada im. Odezwaa si do niego wita Pani Mirjam: Dlaczego tak postpie z nami, synu mj? Oto ja i twj ojciec szukamy ci z wielkim trudem. 2. I powiedzia: Dlaczego szukacie mnie? Czy nie wiecie, e musz by w domu mojego Ojca? Jeli idzie o nich dwoje, to nie zrozumieli sw, ktre im powiedzia. Odezwali si uczeni: Czy to twj syn, o Mirjam? Odrzeka: Tak. Powiedzieli do niej: Bogosawiona Mirjam za to, co zrodzia. 3. Pan Jas uda si do an-Nira i by im obojgu posuszny w kadej rzeczy. Jego matka za wszystkie jego sowa zachowywaa w sercu swoim. I wzrasta Pan Jas w postaci i mdroci oraz w asce u Boga i u ludzi.
Rkps. L: brak. Rkps. L: brak. 905 Rkps. L: brak. Parafraza k 2, 46-52.
903 904

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA (dodatek)

431

54. 906 Od tego czasu zacz ukrywa swe cudy, tajemnice i znaki i postpowa a do ukoczenia trzydziestu lat tak, jak nakazuje tradycja Tory, to znaczy do chwili, kiedy objawi mu si Ojciec w rzece al-Urdunn907 jako gos woajcy z nieba: Oto jest Syn mj miy, ktrego sobie upodobaem. A wiadczy mu Duch wity w postaci biaej gobicy908. ZAKOCZENIE. 55909. Oto ten, ktrego pokornie bagamy, ten, ktry nas stworzy i oywi, gdy upadlimy [w grzech], przyj ciao ludzkie i zbawi nas. Tego oto [bagamy], by trwaa Jego aska i umocnio si Jego miosierdzie nad nami dziki Jego askawoci i dobroci. Niech bdzie pochwalony, niech ma moc i wadz odtd a po wszystkie chwile, epoki i czasy, i na wieki wiekw, i czasy czasw. Amen. Zakoczona zostaa Ewangelia Dziecistwa z pomoc Boga najwyszego na podstawie tego, co znalelimy w rkopisie.
CHRZEST JEZUSA.

Dodatek
Tekst zawarty w rkopisie Laurencjaskim, a nie znajdujcy si w wydaniu H. Sike.
NIKODEM. 43. A jeli chodzi o Nidamsa, [to] kiedy rozporzdzenie rdsa [Hrdsa], by dzieci zostay zabite910, pomoga go zanie jego matka []911. UZDROWIENIE MODZIECA Z NAIM. 44.912 1. [. . e?] bdzie nimi kierowa. Kiedy wpad w sida mierci, rozpaczali nad nim mczyni i kobiety, bardziej [nawet] ni jego [wasna] matka. A ten, ktry zna rzeczy

Rkps. L: rozdz. 44. Por. Mt 3, 13-17; Mk 1, 9-11; k 3, 21n.; J 1, 29-34. Jordanie. 908 Por. Mt 3, 13-17, par. 909 Tekst doksologii nastpuje w rkps. S bez wzmianki o kopicie i dacie sporzdzenia rkopisu. W rkps. L, rozdz. 55, por. niej, doksologia poprzedzona jest kolofonem i wykazuje wpyw nauki islamu. 910 Por. Mt 2, 16. 911 W L zaznaczono, e tu znajduje si wielka lakuna. Na podstawie tekstu syryjskiego stwierdzamy, e idzie tu o Natanaela, ktrego matka ocalia ukrywszy w drzewie figowym oraz e tu nastpowa epizod z Jezusem w wityni. 912 Por. k 7, 11-17.
906 907

432

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

tajemne, wiedzia o tym, lecz nie raczy uzdrowi go i wyleczy z jego choroby, lecz wola, by si nad nim objawia jego moc po to, by ludzie to ujrzeli i uwierzyli we. 2. Umar wic w modzieniec, a jego matka zbudowaa mu na pustyni grobowiec. Kiedy za wyszli mieszkacy miasta na pogrzeb i kiedy zgromadzi si wraz z nimi wielki tum z kadej strony, rzek do nich Jas: Zcie [miertelne] oe na ziemi. 3. A kiedy je opucili, [wycign] Jas sw rk i rzek do niego: [Na] Boga, mwi ci modziecze picy na tym ou, wsta. I przyszed do siebie modzieniec, i podnis si, a Jas postawi go na nogi i odda jego matce. Oddaa wic [Jas] cze wraz z caa rodzin [syna], on za [Jas], by nie myleli, e [to, co si stao] jest zudzeniem, powiedzia: Przyniecie tu st i chleb i jedzcie, i radujcie si radoci wielk. [Oni wtedy] powiedzieli: Syn Mirjam zamienia smutek w rado. I wielbi go cay zebrany lud, [ktry] wraz z nimi wrci do miasta. On za uzdrowi [tam] wielu ludzi. POSELSTWO JANA CHRZCICIELA. 45.913 1. I udali si ludzie z miasta Njn do Jhann a-big, ktry w owym czasie by nad [rzek] al-Urdunn i wydali mu [Jas] wiadectwo, mwic: Widzielimy, jak Jas wezwa zmarego z grobu i przywrci go do ycia, i by z nim jedzc i pijc. 2. Wysa wtedy Jhann dwch ze swoich uczniw do Jas i powiedzia mu [poprzez nich]: Czy ty jeste tym, ktry ma przyj, czy [te] oczekujemy kogo innego ni ty? Odpowiadajc Jas rzek do uczniw Jhanny: Idcie i powiadomcie Jhann i o tym, co widzielicie i co syszelicie. Odeszli wic dwaj uczniowie Jhanny i powiadomili go o tym, [co powiedzia Jas], jak i o tym, co uczyni w Njn. CHRZEST JEZUSA. 46.914 1. A w roku trzysta trzydziestym czwartym [ery] al-Iskandra, [dnia] szstego [miesica] Knn at-tn915 spojrza Jhann na Jas okiem Ducha, kiedy przyszed on do niego, [gdy] niebiosa i ziemia przepeniy si jasnoci jego oblicza, a wiato [tego naszego soca] wobec wspaniaego blasku jego oblicza stao si podobne do wiata gwiazd, ktrego oko ludzkie nie jest w stanie dostrzec w promieniach soca. 2. Przestraszy si wic Jhann [tego], ktry przyszed, by by przez niego ochrzczonym i zwrci si do niego, mwic: Panie mj, wszelkie stworzenie ciebie prosi o przebaczenie i o odpuszczenie [grzechw],
Por. Mt 11, 2-16; k 7, 18-23. Por. Mt 3, 13-17; Mk 1, 9-11; k 3, 21n.; J 1, 29-34; EwJ 33. 915 Stycznia.
913 914

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA (dodatek)

433

jak wic ty przybye do mnie proszc proszc mnie o chrzest i odpuszczenie? Odrzek mu [na to] Jas: Po to zostaem wysany i [po to] ja tu przybyem. A ty czy, wypeniaj i dokocz to, po co zostae posany. 3. Powiedziawszy to wstpi Jas [do Jordanu], by zosta ochrzczonym, a Jhann ujrza, jak oto otwary si bramy niebios i zstpi Duch [wity] jako gobica. I z wysokoci usyszano gos Ojca mwicy: Oto mj umiowany Syn, ktrego sobie wybraem, przeto suchajcie Go. Wwczas pad na obecnych strach wielki, Jas za wyszed z wody i rozkaza swym uczniom ochrzci si916. GODY W KANIE GALILEJSKIEJ. 47.917 1. A w trzy dni po chrzcie [Chrystusa] byy w Kina, w [prowincji] al-ll gody weselne i za[proszono na nie Jas, jego uczniw i jego matk. Poniewa goci byo wielu, brako im wina. A matka jego ufna w jego moc, powiedziaa: Synu, mj, Jas, ludzie nie maj wina. Odrzek jej Jas: C mnie to obchodzi i ciebie, o kobieto? Do tej chwili nie nadesza jeszcze waciwa godzina. 2. A matka jego rzeka subie: Baczcie i cokolwiek by wam rozkaza, zrbcie to. I rozkaza Jas podczaszym, i napenili wod a po brzegi dzbany, ktrych byo sze. I rzek [im]: Wecie [to] teraz i dajcie [im] do picia. Rozpoczli wic od gwnego biesiadnika i [rozlewali] dalej. 3. Kiedy jednak gowa biesiady skosztowaa tego dobrego, wspaniaego wina, przywoa pana modego i rzek do niego: Wszyscy ludzie podaj raczej najlepsze wino na pocztku [biesiady], kiedy za ludzie sobie podpij, podaj inne [gorsze]. Odpowiedzia pan mody: Nie wiem, skd jest to wino. Biesiadnicy [powiedzieli]: Dobrze powiedzia, e nie wie. Rzekli podczaszowie przewodniczcemu zgromadzenia, e wino to jest wod, ktr syn Mirjam zamieni w wino. Wtedy obecni chwalili Jas; a by to pierwszy znak [cud] po chrzcie. KUSZENIE JEZUSA. 48.918 1. A kiedy by dwudziesty pierwszy dzie miesica Knn at-tn919, wyszed Jas z Kina, w al-ll i uda si na walk z szatanem. A kiedy poci dziesi dni, przyszed do niego szatan, by wystawi go na prb gwatownej dzy poywienia si. I rzek do niego: Jeli jeste godny, zrb z tego kamienia chleb i jedz, i uspo-

916

Por. Mt 3, 13-17, par.; EwJ 33. Por. J 2, 1-12. 918 Por. Mt 4, 1-11; Mk 1, 12n.; k 4, 1-13. 919 Stycznia. 920 Por. J 2, 1-12.
917

434

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

kj si od boleci godu, podobnie jak zrobie z wod i uczynie j winem920. 2. Odpowiedzia Jas mwic: Nie samym tylko chlebem yje czowiek, ale kadym sowem, ktre wychodzi z ust Boga. I zaniemwi szatan i jego zastpy. 3. Kiedy za by pierwszy [dzie miesica] ub921, to jest poowa postu, przyszed szatan do Jas, by wystawi go na prb i walczy z nim za pomoc umiowania dbr ziemskich, i powiedzia do Jas: Zaprawd wiat i jego dobra nale do mnie i oddam tobie to wszystko, jeli mi si pokonisz. 4. I odpowiedzia mu Jas: Napisano, e Bogu jednemu tylko bdziesz oddawa pokon i Jemu jednemu bdziesz suy. Zawstydzi si wic szatan i jego wojsko, kiedy [Jezus] zwyciy ich w drugim zmaganiu []922. MIER I POGRZEB JEZUSA. 49.923 1. Jestem niewinny jego krwi 924, gdy jego wina nie ukazaa si w sposb oczywisty. Krzyczeli wic krzykiem wielkim i domagali si, by go im wydano, i wiadczyli przeciw niemu [twierdzc], e zasuguje na mier. Wzili na siebie jego krew i zoyli j na siebie, i na swoje dzieci, i na dzieci swoich dzieci925. 2. I dnia trzydziestego miesica d r926 w pitek o godzinie dziewitej ukrzyowali go na drewnie wraz z dwoma rozbjnikami, jednego z nich po jego prawej, a drugiego po lewej [stronie]927. A kiedy by czas zachodu, uda si Jsuf [z Arymatei] do Fltsa i poprosili o jego ciao, i wyrazi Flts na to zgod, i odda mu je. 3. [Jsuf] owin [ciao Jas] w caun z nowej tkaniny928 i wyperfumowa je mirr i aloesem. A co do mirry bya [ni] ta, ktr wrczyli mu w darze Magowie929 w czasie jego narodzin, gdy Mirjam przechowaa j a do tej pory. I zabalsamowa [ciao], i owin je w caun, i zoy w nowym grobie930 nalecym do Jsufa i wykutym w jego ogrodzie.
Lutego. Tu nowa lakuna, ktrej dugoci nie jestemy w stanie okreli. Tekst nastpny zaczyna si od Mt 27, 24n. 923 Opis opiera si na rnych wiadomociach z Ewangelii. 924 Por. Mt 27, 24. 925 Por. Mt 27, 25. 926 Marca. 927 Por. k 23, 33. 928 Por. Mt 27, 57-59, par. 929 Arab. al-mas. Prawdopodobnie nastpio tu pomylenie dwch Jzefw: z Arymatei i oblubieca Maryi. 930 Por. Mt 27, 60, par. 931 Por. Mt 27, 57-66, par. 932 W tekcie arabskim uyto sowa, ktrym si okrela heretyck sekt islamsk.
921 922

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA (dodatek)

435

4 931. A kapani i faryzeusze932 udali si do Fltsa i rzekli do niego: Ten ukrzyowany czarownik Jas zasugiwa na mier ze wzgldu na kamliwe rzeczy, ktre sobie przypisywa. Po pierwsze, e rozwizuje zakon Msy, a ty wiesz, e Bg przemawia do Msy933, po drugie, e czyni z siebie Boga i po trzecie, e powiedzia o sobie: Ja bd krlem934. I to wanie ze wzgldu na ciebie i z twojej przyczyny zabilimy go. 5. A poniewa jeszcze za ycia mia on mwi uczniom swoim: Po trzech dniach wstan z martwych, przeto teraz musimy przygotowa [rozkaz], aby postawieni zostali przy jego grobie stranicy i aby go pilnowali, a tego Jsufa, ktry go wychowywa i dziki ktremu wzrasta, to ka go zwiza i wtrci do wizienia dopki nie min trzy dni, aby [Jsuf ] nie uda si wraz z jego uczniami i aby nie wykradli go noc i nie rozgosili, e zmartwychwsta. A to ostatnie oszustwo byoby gorszym od pierwszego935. 6. Odpowiedzia im Flts: Jestem niewinny krwi Jas syna Mirjam. Odrzekli: Krew jego [ciy] na nas i na naszych dzieciach po wsze czasy. Rzek im Flts: Poniewa wzilicie na siebie jego krew, a take powierzono wam skazanie go, idcie i strzecie [grobu] wedug [waszej] woli. UWIZIENIE JZEFA Z ARYMATEI. 7936. I wyszli z nimi ludzie, i stranicy ze strony Fltsa, i zabrali Jsuf'a, zakuli go w okowy i kajdany i uwizili go samego w domu; zamknli jego drzwi i zapiecztowawszy je postawili dla nadzoru siedemdziesiciu ludzi937. I zapiecztowali grb Jas i postawili dla dozoru nad nim take siedemdziesiciu stranikw. I naradzali si w sprawie Jsufa, i powiedzieli: Kiedy bdzie niedziela rano, zabijemy go w wizieniu, w tajemnicy. Nie zdawali sobie sprawy, e [te] ich postpki bd wiadectwem przeciw nim. I zebray si dwie grupy kapanw, faryzeuszy, ydw i saduceuszy938, stranikw grobu, uczonych [pisarzy] i faryzeuszy, stranikw wizienia ydowskiego. ZMARTWYCHWSTANIE. 50.939 1. A kiedy byo czwarte czuwanie nocy pierwszego dnia miesica Nsn940, nastpio wielkie trzsienie ziemi i zstSTRA U GROBU. Por. Koran 4, 164, 123. Por. EwNik 3. 935 Por. Mt 27, 62-66. 936 Por. JzAr 4; EwNik 12. 937 Grb Jzefa zostaje opiecztowany i postawiono przed nim strae analogicznie do grobu Jezusa (por. Mt 27, 65). 938 W tekcie arabskim wyraenie na okrelenie manichejczykw. 939 rda apokryficzne, by moe EwPt. 940 Kwietnia.
933 934

436

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

pili anioowie, i ustawili si w szeregach jak gwardzici przed krlem, a abrjil spad z nieba jak byskawica; stranicy za stali si podobni zmarym z wielkiej trwogi. 2. I kiedy powsta Jas z grobu, oddali mu pokon wszyscy anioowie i Ewangelici, i wszyscy synowie Adama, i dzikowali Bogu za zwycistwo, jakie osignli dziki niemu i przez jego zmartwychwstanie. 3. A stranicy widzieli go, jak powsta [pozostawiajc] ich pieczcie i wizy na miejscu. UWOLNIENIE JZEFA Z ARYMATEI941. I uda si Jas do Jsufa, a ten wznis si by w powietrze okoo pitnacie okci wraz z bramami swego wizienia i swymi pieczciami. I widziano Jsufa stojcego na wzniesieniu ziemi, zadziwionego widokiem Jas, gdy by on podobny socu. 4. I spady wizy i kajdany z Jsufa, i rzek do niego Jas , a stranicy to usyszeli: Pjd Jsufie, do ar-Rma942 na swoje posanie. I kiedy [stranicy] to usyszeli, Jsuf i Jas zniknli im z oczu. [Stranicy za] upewnili si, e dom jest w swoim [waciwym] stanie i pieczcie take na miejscu, 5. i dziwic si mwili do siebie: Z ca pewnoci Jas jest oczekiwanym Mesjaszem. SPOTKANIE JEZUSA Z NIEWIASTAMI943 . A [Jezus] wrci do ogrodu, i kiedy zacz si przechadza, powiedzieli stranicy [do siebie]: Nue! Chodmy do miasta, bo nie ma sensu stra nasza nad pustym grobem, gdy ten, ktrego mamy strzec, chodzi oto po ogrodzie. 6. [Ale] potem powiedzieli sobie: Miejmy cierpliwo i poczekajmy jeszcze godzin, by zobaczy, co si stanie. A oto zbliyy si kobiety: Mirjam, matka Jas, i Mirjam matka Kaljfy944, i Mirjam, siostra al-zira945, i Mirjam, ona Jsufa, ktra bya przed matk Jas946, i Mirjam, matka synw Zabady Jaba i Jhanny947, i Fars , siostra Mirjam, matki Jhanny Modszego948. 7. A kiedy ujrzay Jas przed sob, sdziy e jest on ogrodnikiem tego ogrodu i rzeky do niego: O panie, co zrobili stranicy z Jas? Odpowiedzia im Jas: Pokj [niech bdzie] z wami, nie bjcie si, ja jestem Jas.
Por. Jz Ar 4, 2; EwNik 15, 6. Raczej nie Rama z Mt 2, 18, ale Arymatea. 943 Por. J 20, 11-18. 944 Maria Kleofasowa, por. J 10, 25. 945 Maria, siostra azarza, por. k 10, 39. 42; J 1, 1nn. 946 Jedyne w apokryfach wspomnienie domniemanej pierwszej ony Jzefa, wspominanej dla wyjanienia problemu braci Jezusa, ProtEwJk 9, 2 objan. 947 Por. Mt 27, 56. 948 Postaci skdind nieznane.
941 942

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA (dodatek)

437

Powstaem spord umarych, jak wam przyrzekem. Idcie i powiedzcie moim braciom i moim uczniom, by udali si do al-ll949, a ja przybd tam przed nimi. I zobacz mnie wszyscy. 8. Wrciy wic kobiety do uczniw zadowolone, miejce si i radosne. Stranicy za, gdy dowiadczyli tego, widzieli Jas i syszeli jego wypowiedzi do kobiet, porzucili grb i poszli do miasta dziwic si i mwic: Zaiste ten Jas, syn Mirjam, to Mesjasz oczekiwany przez wiaty. SPORY POMIDZY YDAMI. 51.950 1. A kiedy by ranek, w niedziel, zebrali si kapani i faryzeusze, i ydzi, i saduceusze. Kapani mwili do faryzeuszy i ydw: C si dzieje z Jas? Odpowiedzieli [faryzeusze i ydzi]: Jest w ogrodzie. Faryzeusze i pisarze powiedzieli: Dowiedzielimy si, e wzilicie apwk od jego zwolennikw i wydalicie im jego ciao, i uzgodnilicie z nimi wspln wypowied, [a mianowicie], e zosta wskrzeszony do ycia. To za jest kamstwem. 2. I my wiemy dobrze, na co zasugujecie: Na oddanie was namiestnikowi, by zada od was dla siebie zwrotu tej apwki, ktr wzilicie, [co nastpi] po bolesnej chocie i po [wymierzeniu wam] cikiej kary. 3. A poniewa stranikami grobu byli ydzi i saduceusze, wiedzieli e Jsuf wyszed te z wizienia, powiedzieli wic do pisarzy i faryzeuszy: Oddajcie wic nam Jsuf a takim, jakim go wam przekazalimy, a zostanie wam oddane ciao Jas, ktre przekazalicie nam. [Na to] odrzekli pisarze i faryzeusze: Oto przecie Jsuf jest w ar-Rma. Odpowiedzieli ydzi: Przecie Jas jest w al-ll951. 4. Powiedzieli saduceusze i ydzi faryzeuszom: Wycie nas oskarali, e dalimy si przekupi i oddalimy ciao Jas jego zwolennikom; a kt to wam zabra ciao Jsufa, ktrego zakulimy w kajdany i przekazalimy wam? Oddajcie nam tego czowieka ywego, abymy oddali wam tamtego zabitego, ukrzyowanego i martwego. 5. Odpowiedzieli pisarze i faryzeusze: Do tego ywego czowieka, ktrego przekazalicie nam, przyszed Jas, ktrego przekazalimy wam. Zabra go i uratowa go przed nami. Rzekli saduceusze: By moe maj racj ci, ktrzy mwili, e Jas zmartwychwsta, i rozgosili wiadomo o jego zmartwychwstaniu stajc si wiadkami przeciw samym sobie tego, co uczynili. 6. I trway midzy nimi przemwienia i dysputy, i posta tumult wielki, kcili si midzy sob. Kiedy wic kapani ujrzeli panujcy midzy nimi spr, uciszyli obydwie
Tj. Galilei. Por. Mt 28, 11-15; EwNik 13-15. 951 Por. Mt 28, 16.
949 950

438

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

grupy, wezwali stranikw Jsufa i powiedzieli do nich: 7. Dobrze wiecie, e oto wiadczycie przeciw samym sobie, gdy wzilicie czowieka i skazalicie go na mier, i wzilicie na siebie jego krew, wy i wasze dzieci952. Sami uczynilicie siebie winnymi domagajc si jego niewinnej krwi. W tej sytuacji gubernator powinien was zaaresztowa i spldrowa wasze domy. 8. Odpowiedzieli ydzi i saduceusze: C wic zrobicie? Powiedzielicie przeciw nam, e wzilimy apwk, a my nie wzilimy, i t wypowiedzi wyrzdzilicie nam niesprawiedliwo. 9. Odpowiedzieli kapani: Teraz milczcie i nie mwcie ani sowa. My wam damy apwk, a wy mwcie o apwce i powiedzcie, e jego zwolennicy wykradli go noc, kiedy spalimy; a kiedy usyszy to namiestnik, my poprosimy go, by uwaa was za niewinnych. Kapani wymylili te sowa, ktre s w obiegu wrd ydw po dzie dzisiejszy953. OBJAWIENIA JEZUSA. 52. 1. Co si tyczy jedenastu uczniw, to udali si oni do al-ll, do miejsca, w ktrym [Jas] przyrzek [im spotkanie] i widzieli go954, i ucieszyli si jego widokiem oni sami oraz kobiety, ktre byy z nimi, wszyscy razem w dzie niedzielny. 2. A kiedy nasta ranek w niedziel, [Jas] wszed do U raalm, do grnego pokoju, w ktrym uprzednio przebywali jego uczniowie. A Mirjam i ci, ktrzy uwierzyli w Mesjasza, byli w grocie modlc si przy grobie Jas. 3. I ukaza si Apostoom w niedziel wchodzc do pokoju grnego i przyczajc si do Apostow, gdy ci udawali si do grobu. A kiedy drzwi pokoju byy zamknite, potwierdzi i upewni Tm o swoim zmartwychwstaniu955. Rzek [wtedy] do niego: Dotknij mojego boku. Widzc ich poszukiwanie [prawdy], potwierdzi im swoje zmartwychwstanie i da im si widzie a do zakoczenia czterdziestu dni956. WNIEBOWSTPIENIE. 53.957 1. A kiedy nasta czwartek, dziesitego miesica Ajjr 958, zebra swych uczniw i kobiety, ktre suchay jego nauk, i wyszed [z nimi] na abal az-Zyajtn959 i tam naucza ich w sprawach
Por. Mt 27, 25. Trzy powysze rozdziay stanowi kompilacje danych ewangelii synoptycznych i apokryficznych. 954 Por. Mt 28, 16. 955 Tomasza, por. J 20, 19-23. 956 Por. J 20, 24-29. 957 Por. Mt 16, 19n.; k 24, 50-53; Dz 1, 4-14; 2, 1-42. 958 Maja. 959 Gra Oliwna.
952 953

7. EWANGELIA DZIECISTWA ARABSKA (dodatek)

439

duchownych. I rozkaza im, by pozostali w grnym pokoju w Uraalm dziesi dni, a udzieli im niebieskiego daru, a potem rozejd si wrd ludw960. 2. I wstpi do nieba, i okry si obokiem, i znikn przed nimi. Wrcili wic zapakani i smutni po rozstaniu si z nim i pozostali dziesi dni [w miejscu, gdzie im poleci]. Kiedy za nasta dwudziesty [dzie miesica] Ajjr961, zstpi Duch wity na uczniw i zostali obdarowani darem, i [nastpnie] wzbogacili [duchowo] wielu. I wielu uwierzyo962. ZAKOCZENIE. 55. [Zostaa zakoczona Ksiga Dziecistwa Pana naszego], to znaczy opowie o objawieniu si Pana naszego Jas al-Mash pokon i chwaa niech bdzie jego pamici a to w sobot, pod dat czternastego [dnia miesica] ubt963 roku tysic szeset dziesitego greckiej ery al-Iskandra. Spisa j suga proszcy Pana o zmiowanie i odpuszczenie grzechw swoich Ishak ben Ab al-Fara ben al-asss al Mutatabbib w strzeonym [przez Boga miecie] Mrdn964. Bogu [niech bdzie] zawsze chwaa i aska. Amen. MODLITW A . [O Boe miociwy i miosierny], wity Boe, wity Mocny, wity niemiertelny, [ktry zostae ukrzyowany za nas]. Zmiuj si nad nami, o Panie, zmiuj si nad nami, o Panie, zmiuj si nad nami, o Panie nasz. Naszym obowizkiem jest chwali Ci, o Panie nasz, Tobie, o Panie nasz, [niech bdzie] Tobie chwaa. Zmiuj si nad nami.

960 961

Por. Mt 28, 19; Mk 16, 20; k 24, 47. Maja. 962 Skrt Dz 1, 1n., 41. 963 Lutego. 964 Wane centrum monastycyzmu i kultury syryjskiej.

440

8. Ewangelia Dziecistwa Ormiaska


(EwDzOrm)
(przekad ks. abp Edward Nowak, wstp i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Czas powstania Ormiaskiej Ksigi Dziecistwa Chrystusa jest niepewny. Samuel z Ani, autor yjcy w XII w. w swojej Kronice donosi, e w 590 r. przybyli do Armenii syryjscy mnisi dla szerzenia nestorianizmu w Armenii, przywoc ze sob bibliotek ksiek, wrd ktrych byy take ksigi apokryficzne. Mnichwmisjonarzy wypdzono z Armenii; zabrali ze sob rwnie swoje ksigi. Niektrzy Ormianie jednak dali si oszuka i przeoyli kilka z nich na j. ormiaski965. Jeden z tych przeoonych utworw nosi tytu Dziecistwo Pana. W XII w. w Armenii monofizyckiej istnia apokryf Ksiga Dziecistwa Chrystusa wspomniany przez Sargis norhali; na podstawie tej wiadomoci zrekonstruowano nieistniejcy w rkopisie tytu utworu. W jakim stosunku do siebie pozostaj te dwa utwory, nie wiadomo. Zepsuty jzyk naszego apokryfu oraz liczne bdy w nim zawarte wskazywayby na powstanie EwDzOrm w okresie do pnym. P. Peeters przychyla si do twierdzenia, e obecna forma apokryfu jest przerbk starego tumaczenia powsta w chwili, gdy sta si on niezrozumiay. W XIII w. istniaa ju w Armenii utrwalona tradycja dotyczca niektrych wydarze zawartych w EwDzOrm. Utwr ten zyska sobie wielk popularno u licznych Ormian mieszkajcych w Persji, i dlatego w XVII w. zosta przeoony na jzyk perski. EwDzOrm zostaa przetumaczona z jzyka syryjskiego, zawiera bowiem wiele syryjskich kalek jzykowych, rwnoczenie jednak znajduje si w niej szereg wyrae z jzyka arabskiego. Wydaje si wic, e utwr przeoy z syryjskiego tumacz znajcy dobrze jzyk arabski, co nie byo niczym dziwnym w tym czasie
Wiadomoci te podaje Samuel z Ani w kronice (wyd. Ar. Mikelian, Vagarapat 1893). Znajduje si tam rwnie ormiaski spis apokryfw, ktry omawia T. Zahn, Forschungen zur Geschichte des neutestamentlichen Kanons und der altkirchlichen Literatur , Bd. 5. Erlangen 1893, 109-148.
965

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

441

w Armenii. Utwr, wielokrotnie przemieniany i interpolowany, napisany jest jzykiem prostym, zawiera szereg bdw oraz wyrae perskich i tureckich. Utwr skadajcy si z dwudziestu omiu rozdziaw dzieli si wyranie na dwie czci. Rozdziay I-VII stanowi parafaz ProtEwJk 1,4-16 z licznymi dodatkami zaczerpnitymi z syryjskiego ywota Maryi. Autor wprowadza liczne elementy wasne; nie maj one nic wsplnego z ormiaskim przekadem ProtEwJk dokonanym wprost z jzyka greckiego. Rozdziay VIII-XXVIII naszego utworu to parafraza arabskiej EwDzArab. Ponadto pozostaje on w zwizku z aciskim PsMt, greck EwTmDz, koptyjskim i arabskim JzCie oraz w Opus Imperfectum in Matthaeum . Wydaje si, e s one rwnie zblione do nie znanej Peetersowi EwGruz. Trudno jest odnale jakie cechy charakterystyczne, ktre by pozwoliy okreli tendencj teologiczn EwDzOrm. Utwr charakteryzuje rozwleko, za kompozycja, nie koczce si dyskusje i rozmowy, budowanie wydarze na podstawie jednego schematu powtarzanego kilkakrotnie, gubienie si w szczegach, czsto ze sob sprzecznych. Cho wszystkie te cechy znajduj si w innych apokryfach, w EwDzOrm osigny one swj szczyt. A jednak, mimo tych wszystkich wielokrotnie wymienianych brakw, ma EwOrmDz swj bardzo specyficzny urok, do ktrego jednak trzeba si przyzwyczai. W tej sytuacji powstaje pytanie o sensowno wydawania tego przekadu. Mielimy zamiar poda tylko fragmenty. Mimo wszystko, po dugiej dyskusji, doszlimy do wniosku, e utwr naley opublikowa i to w caoci, a nie we fragmentach, jako e zasad niniejszego tomu jest podawanie utworw w caoci, z wyjtkiem, oczywicie, sytuacji specyficznych, o ktrych mwimy we wstpie do rozdziau III. Uczciwe bowiem poznanie treci utworu wymaga zapoznania si z caoci jego treci, niezalenie od tego, czy nam si dzi podoba czy nie. EwDzOrm cieszya si spor popularnoci: jeli chcemy dowiedzie si dlaczego, musimy j pozna tak, jak j czytano i dopiero z tego wyciga wnioski, cho prawd mwic, kategorie estetyczne i sposb przedstawiania w niej prawd teologicznych do zasadniczo odbiega od tych, do ktrych jestemy przyzwyczajeni. Literatura ormiaska jest ponadto w Polsce niemale nie znana, std przekad utworu, nawet nie najlepszego, pokazuje w jaki przynajmniej sposb, jak odczytywano Ewangelie w armeskim redniowieczu. Drukowanie fragmentw zawsze deformuje utwr; deformacja ta jest tym bardziej szkodliwa, im literatura jest mniej znana. W kocu wydaje si ciekawym zestawienie rnych sposobw odczytania Ewangelii dziecistwa przez rne narody Wschodu chrzecijaskiego: arabskie, armeskie, gruziskie, ktre w niniejszym tomie zostay zaprezentowane. Jak dotd nie istnieje krytyczne wydanie EwDzOrm. Mechitarysta, Izajasz Daietsi w Ankanon girkh Nor Ketakarantz (t. 1. Venezia 1898) opublikowa tekst opierajcy si na 2 rkopisach niekompletnych i w dodatku pnych: rkp A pochodzi z 1824 r., lecz jest kopi starszego rkopisu, ktry zosta spalony przez modego duchownego nalecego do patriarchatu ormiaskiego w Adrianopolis jako ksi-

442

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ka gorszca. Wiadomo o istnieniu innych rkopisw: w Eczmiadzynie (z 1666 r.), w klasztorze na wyspie Achmatar na jeziorze Van z 1347 r. (o ile nie uleg zniszczeniu w czasie rzezi Ormian w 1915 r.), w Bibliotece Mechitarystw w Wiedniu, sprzed 1710 r. i w Erewaniu z 1239 r. (kompletny por. OCP 47[1981]259). EwDzOrm zostaa przyswojona kulturze zachodniej dziki przekadowi francuskiemu dokonanemu przez znakomitego orientalist belgijskiego, bollandyst P. Peetersa SJ. Autor stara si przy pomocy tekstw arabskich i syryjskich wyjani i uzupeni tekst, ponadto podaje liczne warianty innych rkopisw. Przekad niniejszy, jak i inne przekady na jzyki nowoytne, zosta dokonany na podstawie tego tumaczenia francuskiego.

[Ksiga Dziecistwa Chrystusa]


Rozdzia I966 O witej Dziewicy Maryi w domu jej ojca. Opowiedziane przez witego Jakuba967, brata Paskiego 1. A m [imieniem] Joachim968 wyszedszy ze swego domu, wzi swe trzody i swoich pasterzy i uda si na pustkowie, gdzie rozbi swj namiot. Przebywajc na modlitwie czterdzieci dni i czterdzieci nocy, podczas ktrych wzdycha i paka, ywic si tylko chlebem i wod, usiad i w udrce swego ducha tak si modli do Boga: Wspomnij na mnie Panie, wedug Twojego miosierdzia i Twojej sprawiedliwoci, uczy mi znak Twojej askawoci, jak uczynie naszemu przodkowi Abrahamowi, ktremu w staroci dae dzieci bogosawiestwa, syna obietnicy, Izaaka, jego jedynego potomka i rkojmi pocieszenia dla swego rodu. W ten sposb ze zami, z gbi strapionego ducha modli si do Boga, proszc o miosierdzie u Pana. I mwi: Nie odejd std, nie bd ani jad, ani pi, dopki nie nawiedzi mnie Pan i nie zmiuje si nad swoim sug. 2. Gdy skoczyo si czterdzieci dni jego postu, zjawi si anio Pana i stajc przed Joachimem powiedzia: Joachimie, Pan wysucha twojej

Por. ProtEwJk 1, 4; 4; PsMt 2n.; NarM 2, 2-4. W jednym z rkps utwr jest poprzedzony genealogi Joachima. 967 Por. ProtEwJk, wstp. 968 Autor opuszcza opowiadanie ProtEwJk o wygnaniu Joachima ze wityni i pomija przyczyn jego alu.

966

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

443

modlitwy i speni twoj prob. Oto ona twoja pocznie i porodzi tobie dzieci bogosawiestwa. Imi jego bdzie wielkie i wszystkie pokolenia nazw je bogosawionym969. Podnie si, wemij ofiary, ktre przyrzeke zoy i zanie je do witej wityni: tam spenij swj lub. Bo oto tej nocy udam si powiadomi arcykapana, aby przyj te ofiary z rk twoich. Powiedziawszy to archanio odszed od niego. Joachim podnisszy si z radoci odszed ze swoimi licznymi stadami i ze [swoimi] ofiarami. 3. Anio Pana, ukazujc si w podobnym widzeniu arcykapanowi Eleazarowi970, rzek: Oto Joachim idzie do ciebie z ofiarami. Przyjmij jego dary pobonie i jak naley wedug zakonu, poniewa Pan wysucha jego woanie i speni jego prob. Arcykapan budzc si ze snu, podnis si, zoy dzikczynienie Panu, mwic: Bogosawiony niech bdzie Pan, Bg Izraela, gdy nie gardzi swoimi sugami, ktrzy go bagaj. Pniej anio Pana ukaza si po raz drugi971 Annie i rzek jej: Oto powraca twj m, podnie si i wyjd mu naprzeciw i przyjmij go z radoci. Anna powstawszy przywdziaa lubny strj i wybiega mu naprzeciw. I gdy zobaczya swego ma, z radoci pada przed nim na twarz, a nastpnie rzucia mu si na szyj. 4. Joachim rzek do niej: Pozdrowienie tobie Anno i radosna nowina, gdy Pan Bg zmiowa si nade mn, pobogosawi mi i przyrzek obdarzy nas dzieciciem bogosawiestwa. Anna odpowiedziaa Joachimowi: Dobr nowin przynosisz mi z drogi, gdy rwnie i mnie przyrzek Pan to, o czym mwisz. Anna pena radoci zawoaa: Bogosawiony niech bdzie Pan, Bg Izraela, ktry nie wzgardzi naszymi baganiami i nie odwrci od nas swego miosierdzia. Wtedy Joachim poleci przywoa swoich przyjaci i ssiadw, i sprawi im wielk uczt972. Jedli, pili i radowali si, a po zoeniu Panu dzikczynienia powrcili kady do swego domu gono wychwalajc Pana.

Por. k l, 48. Epizod nowy, nie znany w innych ewangeliach dziecistwa, podobnie jak nowe imi gdzie indziej nie wspomniane. Opuszczono tu lament Anny. 971 lad pracy redakcyjnej. W EwDzOrm nie ma mowy o pierwszym objawieniu. 972 Epizod nowy (nawizanie do ProtEwJk 6, 2?).
970

969

444

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Rozdzia II973 O narodzeniu Dziewicy Maryi; to co si dziao w domu jej ojca 1. Joachim powstawszy wczenie rano, przywoa swoich pasterzy i powiedzia do nich: Przyprowadcie dziesi biaych barankw: to bdzie na ofiar dla wspaniaej wityni mojego Boga; i dwanacie wow: to bdzie dla kapanw, pisarzy i posugujcych, ktrzy s sugami zgromadzenia974 , oraz sto baranw: to bdzie dla caego ludu Izraela. Joachim wziwszy te ofiary przyprowadzi je do wityni Pana i upadszy przed kapanami i caym zgromadzeniem zoy przed nimi przyprowadzone dary. Na ten widok wszyscy si uradowali i zoyli mu powinszowania, gdy spodobao si Panu przyj te wite ofiary z jego rk. A liczna rzesza, ktra si tam znajdowaa, zdumiewaa si i mwia: Niech bdzie pochwalony Pan, Bg Izraela, ktry speni yczenie twojego serca. Id w pokoju do twego domu, a Pan bdzie zawsze z tob. On ci obdarzy bogosawionym dzieciciem i uwiconym potomkiem, owocem twoich wntrznoci. 2. Joachim upadszy przed kapanami, ktrzy tam byli, podnis si, wszed do wityni i zatopiwszy si w modlitwie dzikowa Panu i rzek: Panie, Boe Izraela, [Boe] ojcw naszych, wysuchae Twojego sug i uczynie mu na miar wielkiego miosierdzia, teraz wznosz bagania do Ciebie. Obdarz mnie dzieciciem, chopcem lub dziewczynk, a oddam je do wityni na Twoj sub po wszystkie dni jego ycia. Powiedziawszy to Joachim podnis si i z radoci przebywa w swoim domu. 3. Gdy upyny trzy miesice, poruszyo si dzieci w onie swojej matki. Anna przepeniona wielk radoci w porywie serca powiedziaa: Na ycie Pana, jeli zostanie mi [dane] dzieci bogosawiestwa, chopiec lub dziewczynka, oddam je do wityni po wszystkie dni jego ycia. I Anna dopenia sto siedemdziesit dni swej ciy, to znaczy sze miesicy. 4. Joachim odjecha z darami. Uda si do wityni i przed kapanami zoy ofiary, ktre przyrzek speni w caoci na pocztku roku. I gdy oni podnosili ofiary na otarz caopale i zabijali je w ofierze, i gdy wypyna krew, zobaczyli, e nie miaa adnej skazy; peni wic wielkiej radoci zoyli dzikczynienie Bogu. 5. Ale gdy Joachim speni swe ofiary, wzi jedno jagni i najpierw ofiarowa je, a nastpnie zabi na otarzu i wszyscy zobaczyli cud [nieocze973 974

Por. ProtEwJk 4, 3; 5-6, l; PsMt 4, l; NarM 5, 2. Nr 4-6 wasne. W tekcie armeskim w kociele.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

445

kiwany]: z arterii wytryso zamiast krwi jakoby biae mleko 975. Na ten widok zdumieli si wielce kapani i cay lud i ogarn ich podziw, gdy nigdy jeszcze nie widziano takiego cudu jak ten, ktry dokona si przy tej ofierze. Arcykapan Eleazar rzek do Joachima: Powiedz nam: w czyim imieniu przyniose t ofiar, to jagni, ktre na kocu ofiarowae na otarzu? 6. Joachim odrzek: Pierwsze ofiary s spenieniem lubu, ktry uczyniem mojemu Panu. Lecz to ostatnie jagni ofiarowaem w imieniu mojego dziecicia: postanowiem uczyni to dla niego. Arcykapan powiedzia mu: Widzisz ten znak, ktry Pan uczyni w imieniu twojego dziecka? Arcykapan powiedzia: Mleko, ktre wytrysno z arterii, ma szczeglne znaczenie dla twojego dziecka, gdy to, co si urodzi z ona jego matki, bdzie dziewczynk, dziewic bezgrzeszn i wit. I ta dziewica pocznie bez [udziau] mczyzny, porodzi chopca, ktry bdzie wielkim monarch i krlem Izraela. Wszystkich, ktrzy si tam znajdowali i ktrzy suchali tego, ogarn podziw, a Joachim w milczeniu powrci do swego domu i opowiedzia swej maonce Annie cuda, ktre miay miejsce. Rozradowali si wielce, skadali dziki Bogu i rzekli do Pana: Niech si stanie Twoja wola976. 7. Gdy Anna bya brzemienna dwiecie dziesi dni, to znaczy siedem miesicy, niespodziewanie w dwudziestym pierwszym dniu miesica [Elul977], to jest 8 wrzenia, Anna wydaa na wiat swe dzieci o sidmej godzinie. Pierwszego dnia spytaa kobiet poon: Kogo ja wydaam na wiat? Ona odpowiedziaa: Wydaa na wiat dziewczynk, bardzo pikn, janiejc i promieniejc, bez skazy i bez adnej plamy. Anna powiedziaa: Niech bdzie bogosawiony Pan Bg Izraela, ktry wysucha bagania sug swoich, ktry okaza nam wielkie miosierdzie i ktry uczyni nam wielkie rzeczy, przez nie zostalimy napenieni radoci. Teraz moje serce jest mocno utwierdzone w Panu, a moja nadzieja zostaa podniesiona w Bogu, moim Zbawicielu978.

Religia ydowska, podobnie jak i inne religie staroytne, uwaaa krew za rzecz wit: symbolizowaa ycie (Kp 19, 11. 14; Pwt 12, 23 itp.). Std pojawienie si biaej krwi, jakby mleka, oznaczao pojawienie si niezwykego ycia. 976 Por. Mt 6, 10. 977 Uzupenienie braku wedug Craveri 153. Cudowno podkrela kilkakrotnie powtrzona liczba siedem. Godzina sidma odpowiada naszej trzynastej. 978 k 1, 47.
975

446

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

8. Gdy dziecko miao trzy dni, [Anna] polecia poonej, aby je obmya i aby z uszanowaniem przyniosa je do jej pokoju. Gdy kobieta podaa jej dzieci, daa mu pier do ssania i ywia je [swoim] mlekiem. W porywie czuoci nazwaa j imieniem Maryja. Z dnia na dzie [dzieci] roso i rozwijao si, a [matka] z wielk radoci koysaa je w swych ramionach. Tak rodzice wychowywali je i ywili. Gdy Maryja osigna wiek czterdziestu dni, wzili j rodzice z uszanowaniem i zgodnie z wymaganiem tradycji przywiedli j do wityni Paskiej, niosc liczne ofiary. 9. Z dnia na dzie maa Maryja rosa i rozwijaa si. Gdy osigna sze miesicy, matka pozwolia jej, aby sprbowaa chodzi. I kiedy ona oddalia si o trzy kroki i powrcia z powrotem, rzucia si w ramiona matki. A matka unoszc j w swoich rkach, wrd pieszczot, mwia do niej: Maryjo, wita matko dziewic; o ty, korzeniu piknego wzrostu, gazko szlachetnego rodu, z ciebie wzejdzie zorza, gwiazda poprzedzajca wiato, bardziej podobna do ksiyca, ni ktrakolwiek spord gwiazd, wiatoci dnia bardziej [janiejca] ni blask soca, wicie soca ze wschodu! Tak mwia Anna, wypowiadajc te sowa i wiele innych. A pieszczc wite dzieci mwia: Na ycie Pana, twoje stopy nie bd depta ziemi, zanim ci nie zawiod do wityni. A Joachim powiedzia: Tak, dobrze rzeka. I dzieci pozostao w domu ojca, a osigno wiek trzech lat. Tak niech si stanie! Rozdzia III 979 O wychowaniu witej Dziewicy Maryi, ktre dokonao si w wityni, przez dwanacie lat 1. Joachim powiedzia do Anny: Dni dziecicia, ktre si nam narodzio, wypeniy si. Pole, aby przywoano wszystkie crki Hebrajczykw, dziewice powicone Bogu. Niech kada z nich wemie do rki lamp, i niech one poprowadz dziecko do wityni Pana, tak jak naley, z witym uszanowaniem. I przyprowadziwszy j umieciy na trzecim stopniu przybytku. A Pan Bg udzieli jej wdziku i mdroci. Anio zstpowa z nieba i usugiwa jej980 do stou, a bya ona ywiona przez aniow Ducha [witego]. I tam, w przybytku, bez przerwy syszaa mow i piew aniow.
979 Por. nr 1-3 ProtEwJk 6, 1-8, 1; JzCie 3; PsMt 4, 1; nr 4-8 por. k 1, 5-24; EwGruz 2. 980 Mia to by Gabriel (Acta Sanctorum, novembr. III 22). Por. ProtEwJk 7, 3 objan.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

447

2. Maryja miaa trzy lata, gdy rodzice przyprowadzili j do wityni. Pozostaa [tam] dwanacie lat. W kocu pierwszego roku zmarli jej rodzice. Maryja odczua gboki al [po stracie] swego ojca i matki i nosia aob przez trzydzieci dni. Pozostawszy w wityni Maryja bya wychowywana i wzrastaa tak jak inne kobiety, jak pozostae crki Hebrajczykw, ktre tam si znajdoway razem z ni a do czasu, gdy dosza do wieku lat pitnastu. 3. W tym roku zmar arcykapan Eleazar. Synowie Izraela, pozostajc w aobie, pakali po nim przez trzydzieci dni. Nastpnie, po tych wszystkich wydarzeniach, odbyo si zgromadzenie kapanw, starszych i innych, ktrzy postanowili wyznaczy arcykapana wityni rzucajc losy. I los pad na Zachariasza, syna Barachiasza981. Wszyscy kapani woyli na rce i ustanowili go w posugiwaniu witemu otarzowi. Ot Anna i Elbieta byy krewnymi, obydwie byy bezpodne i nie miay dzieci. Czternacie lat upyno od ciy Anny i narodzin Maryi a do chwili, gdy Zachariasz zosta arcykapanem wityni. 4. Przyszed czas, gdy Zachariasz zosta arcykapanem, jego ona bya bezpodna, zupenie jak Anna. Po pewnym czasie kapani i lud rozwaywszy [sytuacj] powiedzieli midzy sob: Jest nam bardzo przykro, e nie zastanowilimy si wczeniej nad tym, co czynimy. Dlaczego ustanowilimy go arcykapanem, cho ma on brak, [ktry si temu sprzeciwia]: jego ona jest bowiem bezpodna i nie ma on dziecka bogosawiestwa? Jeden z kapanw, ktry mia imi Lewi, powiedzia: To wydaje si nam suszne, jeli pozwolicie, ja jemu to powiem! Kapani powiedzieli: Przedstaw w tajemnicy ca t spraw tylko jemu samemu, aby on wiedzia, o co chodzi, i nie mw o tym nikomu innemu. Kapan odpowiedzia: Dobrze. Ja powiem to tylko jemu i nikomu wicej. 5. Ot pewnego dnia, gdy skoczy si czas modlitwy, kapan poszed, aby w tajemnicy spotka si [z Zachariaszem] i przedstawi mu spraw, z ktr przyszed. Suchajc tego Zachariasz bardzo si zmartwi i rzek do siebie: Co ja zrobi i jak mam da odpowied? Bo jeli chodzi o mnie, sumienie mi nie wyrzuca, bym mia uczyni co zego, a jeeli oni mnie nienawidz bez powodu, mimo mojej niewinnoci, niech osdzi to sam Pan. Jeeli odrzuc moj maonk, nie mogc jej nic zarzuci, popeni cik win 982. Jeeli obwini si o przestpstwo, z powodu ktrego bd zasugi981 982

Por. Mt 23, 35. Prawo ydowskie pozwalao w wypadku bezpodnoci na uniewanienie mae-

stwa.

448

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wa na zoenie z urzdu i jeeli bez sowa pozostawi usugiwanie witemu otarzowi i arcykapastwo, to bdzie bardzo bolesne dla mnie. C wic mam czyni? Wielkie zakopotanie drczy mego ducha983. 6. Pewnego dnia, gdy w ten sposb myla i zastanawia si, nadesza godzina modlitwy rytualnej, podczas ktrej mia zoy kadzido przed Panem. A znajdowa si on w wityni blisko witego otarza Boga i wylewajc zy przed przybytkiem tak si modli: Panie, Boe ojcw naszych, Boe Izraela, wejrzyj na mnie w Twoim miosierdziu, na mnie, sug Twego, ktry przychodzi peen zamieszania przed Twj majestat bagajc o wdziczn sodycz Twojej askawoci. Nie gard swoim sug. Jeeli uwaasz mnie za godnego, abym suy Twojemu witemu otarzowi, oka mi swoj askaw dobro, [ktr okazujesz] ludziom, o Ty, ktry jedynie jeste miosierny i wszechmocny. Tobie chwaa przez wszystkie wieki. Tak niech si stanie! 7. Tak oto mwi arcykapan Zachariasz. Znajdowa si po prawej stronie witego otarza i upadszy na twarz adorowa Pana. I oto anio Boy, ukazujc mu si w przybytku, powiedzia do niego: Nie lkaj si Zachariaszu, gdy twoje modlitwy zostay wysuchane i twoje proby doszy do Boga. Oto twoja ona Elbieta pocznie i porodzi syna. I dasz mu imi Jan. Zachariasz odpowiedzia: Po czym to poznam, gdy ja jestem stary i moja ona jest w podeszym wieku? Jak to si stanie? Anio powiedzia: Poniewa ty mnie nie usuchae i nie uwierzye moim sowom, oto pozostaniesz niemy i nie bdziesz mg mwi a do dnia, gdy to si speni. I w tej samej chwili Zachariasz sta si niemy w wityni; upadszy na twarz w milczeniu przed otarzem, bi si w piersi z alu i gorzko paka. 8. Oto kapani i lud licznie zgromadzony, ktrzy si tam znajdowali, zauwayli ze zdziwieniem i zdumieniem, e [Zachariasz] przebywa tak dugo w wityni. Kapani wic poszli po niego i znaleli go niemego. Nie mg mwi i tylko porozumiewa si gestami. Nastpnie, gdy przyszo wito witych Namiotw, dnia pitnastego miesica Terin, ktry wypada drugiego padziernika, zakoczyy si pierwsze uroczystoci. Dwudziestego drugiego Terin, to jest 9 padziernika, Elbieta zasza w ci. I dnia szesnastego miesica Tammuz, to jest 5 czerwca, urodzi si Jan Chrzciciel984. Chwaa Chrystusowi. Tak niech si stanie!

983 984

Scena by moe odpowiada ProtEwJk 1, 2n. (wypdzenie Joachima ze wityni). Chronologi szeroko omawia w swym tumaczeniu Peeters (s. 82).

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

449

Rozdzia IV985
Jak [kapani] zgodnie z tradycj przeznaczyli Jzefowi za maonk wit Dziewic Maryj, aby czuwa troskliwie nad Dziewic wit i jak on przyj j pod swoj opiek ufajc w Panu. Tak niech si stanie! 1. Gdy koczy si uwicony pobyt Dziewicy Maryi w wityni gdy ona miaa pitnacie lat kapani naradzili si midzy sob i powiedzieli: Co uczynimy z Maryj? Jej rodzice zmarli. Oni nam j powierzyli do wityni jako wity depozyt. Obecnie dosza ona do penego rozwoju kobiecego. Nie moemy jej duej zatrzymywa wrd nas, gdy trzeba unika, aby witynia Boga nie zostaa sprofanowana bez naszej wiedzy. Kapani mwili jeden do drugiego: Co naley wic z ni uczyni? Jeden z nich, kapan imieniem Behezi986, powiedzia: Razem z ni znajduje si rwnie w wityni wiele innych crek Hebrajczykw. Chodmy wic zapyta arcykapana Zachariasza i zrobimy to, co bdzie uwaa za waciwe. Wszyscy odpowiedzieli jednogonie: To dobrze. Kapan Behezi przyszedszy do arcykapana Zachariasza rzek: Ty jeste arcykapanem ustanowionym dla stray witego otarza. Znajduj si tutaj crki Hebrajczykw, ktre powiciy si Bogu. Wejd do witego witych i mdl si za nie, a wszystko, co Pan objawi, my spenimy zgodnie z Jego wol. 2. Natychmiast powsta arcykapan Zachariasz, naoy racjona, wszed do miejsca witego witych i modli si za dziewczta. A gdy on pali kadzido przed Panem, oto anio Boy zjawi si blisko otarza przybytku i rzek do Zachariasza: Wyjd z bramy witynnej i pole, aby przywoano jedenacie crek Hebrajczykw i wraz z nimi przyprowad tutaj Maryj, ktra jest z pokolenia Judy i z rodu Dawida. Pole take, aby przywoano wszystkich nieonatych mczyzn z miasta i aby kady z nich przynis tabliczk987: te [tabliczki] umiecisz w przybytku przymierza, napiszesz imi kadego z nich na jego tabliczce i bdziesz si modli: [kada dziewica] polubi tego mczyzn, ktrego jej Bg przeznaczy spord [przywoa-

Por. ProtEwJk 8, 2-8, 2; PsMt 8; NarM 7, 2-8; JzCie 4. Osoba skdind nie znana. 987 ProtEwJk mwi o rdkach, a nie o tabliczkach; takie ujcie gubi symbolik sceny. By moe lad tej tradycji znajduje si w JzCie 4 (wersja arabska zob. Tischendorf, Evangelia 124).
986

985

450

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

nych]! I arcykapan Zachariasz wyszed ze wityni i poleci, aby ogosi w miecie, by mczyni nieonaci przyszli na wyznaczone miejsce. Speniajc to polecenie wszyscy a do ostatniego zgromadzili si we wskazanym miejscu, a kady z nich mia tabliczk w rku. Gdy dowiedzia si o tym stary Jzef, rzuci natychmiast sw siekier i wziwszy tabliczk do rki uda si pospiesznie na oznaczone miejsce. Arcykapan wzi mu z rk tabliczk, przyj j i wszedszy do wityni modli si za nich. 3. Byo starym zwyczajem rodzin izraelskich, pochodzcych z rodu Judy i z linii Dawida, aby oddawa swoje crki do wityni, gdzie przez dwanacie lat utrzymywano je w witoci i sprawiedliwoci. Usugiway tam i oczekiway chwili wyroku Boego, a mianowicie chwili, gdy Sowo przyjdzie, aby przybra ciao ze witej, czystej i nieskalanej dziewicy, i stawszy si zewntrznie jednym z ludzi, bdzie depta ziemi stop ludzk. Lud Izraela utrzymywa t zasad dziki tradycji przodkw przekazanej na pimie i zoonej w wityni. Jeeli nie zosta im dany aden znak czy upomnienie od Ducha witego, wyprowadzano je ze wityni i oddawano za ony. Tak byo te z tymi dwunastoma dziewicami, crkami z rodu Judy i z linii Dawida, wrd ktrych znajdowaa si dziewica Maryja przewyszajca wszystkie dziewice. Gdy zebrano je na tym miejscu, wyprowadzono je za wiedz wszystkich i przedstawiono. Pniej badano losy, to jest, kto z bezennych otrzyma ktr jako maonk. 4. Gdy wic arcykapan Zachariasz wrczy mczyznom nieonatym tabliczki, ktre przynis ze wityni, zobaczy, e imi [kadej] dziewicy byo napisane na tabliczce tego, ktrego miaa zosta on. A gdy arcykapan odbiera tabliczki, nie byo na nich adnego innego znaku oprcz wypisanych tam imion. Ale kiedy [wrczy] Jzefowi ostatni, na ktrej widniao imi witej dziewicy Maryi, oto gobica wyleciaa z tabliczki i spocza na gowie Jzefa. Arcykapan powiedzia do Jzefa: Tobie przypada dziewica Maryja. We j, strze jej jak maonki, gdy ona przypada tobie przez wite [zrzdzenie], aby was zczy w maestwo jak kad z dziewic jednemu z nieonatych. 5. Syszc to starzec Jzef opar si temu mwic: Prosz was, kapani i ludu zebrany w wityni, nie uywajcie przemocy wobec mnie w obliczu was wszystkich. C ja zrobi? Nic z tego, co mi polecacie. Ja mam liczn rodzin, synw i crki, bdzie mi wstyd przed nimi, bd zmieszany. Nie czycie mi gwatu! Ale kapani i cay lud powiedzieli mu: Posuchaj nas, bd posuszny prawu Boemu i nie bd taki niesforny i uparty, gdy to, co czynisz, jest zupenie niezgodne z prawem. Jzef odpowiedzia: Je-

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

451

stem bardzo stary988 i bliski mierci, dlaczego polecacie mi czyni na staro to, czego mi nie wypada? Arcykapan powiedzia: Posuchaj nas. Nie bdziesz mia [z tego powodu] adnego wstydu ani kopotu, ale zewszd wszystkich bogosawiestwo, wielko i chwa. Jzef odpowiedzia: Na prno mi o tym mwicie, ta, ktra mi przypada, jest dzieckiem, a nie kobiet; wszyscy synowie Izraela, ktrzy to zobacz lub usysz, bd si ze mnie wymiewa. Arcykapan powiedzia: Ja wiem, e jeste [czowiekiem] sprawiedliwym, dobrego ducha i miujcym Boga. Ta [dziewica] jest sierot i nie ma rodzicw. Wzilimy j pod nasz opiek i pozostawaa w wityni pod przysig. I ja na polecenie kapanw i caego ludu owiadczyem zgodnie z prawem: dziewica Maryja przypada tobie. We j z naszej woli wraz z naszym bogosawiestwem, a wziwszy j chro j wicie i z uszanowaniem, wedug prawa i tradycji naszych witych przodkw, a do czasu, gdy przyjdzie chwila, e otrzymasz koron bogosawiestwa razem z innymi dziewicami i z innymi nieonatymi. 6. Jzef rzek: Zmiujcie si nad siwymi wosami [mojej] staroci. Nie nakadajcie na mnie obowizku, do ktrego nie mam adnej chci, aby j pilnie i przezornie chroni, jak naley. Ona jest dziewic wchodzc w wiek maeski, zgodnie z natur kobiec; jake wic mam by zobowizany y z ni w maestwie? Przecie to byby grzech. Arcykapan powiedzia: Jeli ty nie jeste skonny [do tego], i nie godzisz si na to, kto ci [do tego] zmusi? Dlaczego przyszede tutaj razem [z innymi] nieonatymi mczyznami? I gdy przyszede, wzie udzia w losowaniu zgodnie z uwiconym zwyczajem, i otrzymae ze wityni Pana znak bogosawiestwa, [wskazujcy], e [ona] jest ci przeznaczona przez Boga do maestwa. Jzef powiedzia: Ja z pocztku tego nie rozumiaem i wasnym namysem nie mogem przewidzie, co si stanie i jaki obrt mogyby przyj sprawy. Poniewa ja jestem bardzo bliski mierci, nie [] siwe wosy mojej staroci [] ycie bez plamy. Arcykapan powiedzia: Lkaj si Pana i nie sprzeciwiaj si Jego poleceniom. Przypomnij sobie, co Pan Bg uczyni z Kore, Dathanem i Abironem989; jak ziemia si otwara i pochona ich z powodu nieposuszestwa, ktre popenili. Teraz ty rwnie lkaj si Boga, aby ci jakie nieprzewidziane nieszczcie nagle nie dotkno.

988 989

Por. ProtEwJk 9 (objan.). Por. Lb 16, 24; 26, 9-11.

452

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

7. Gdy Jzef usysza te sowa, pochyli si, upad przed kapanem i przed caym ludem, i wyprowadzi Maryj ze wityni, odszed i zaprowadzi j do swego domu w miecie Nazaret. Jzef powiedzia do Maryi: Moja crko, posuchaj, co ci teraz powiem, nastaw ucho990 i zapamitaj: oto, jak widzisz, zostawiam ci w domu. Zatroszcz si tutaj o wszystkie twoje potrzeby materialne. A ty mieszkaj tutaj uczciwie, jak ci to powiedziaem. Pilnuj si i czuwaj nad sob. Nie chod nigdzie bez potrzeby i niech nikt nie przychodzi do ciebie, a do chwili, gdy powrc, gdy to zechce Pan. Bg naszych ojcw, Bg Izraela, niech bdzie z tob na wieki. Powiedziawszy to Jzef podnis si i odszed do swojej pracy ciesielskiej. 8. Zdarzyo si po kilku dniach, e [kapani] podczas narady midzy sob powiedzieli: Przyjdcie, zamwimy dla wityni zason, ktra bdzie wystawiona publicznie w dniu wielkiego wita podczas zgromadzenia ludu i ktra uwietni naboestwa w witym przybytku. Kapani powiedzieli: Dobra rada. Wtedy arcykapan poleci zgromadzi w wityni kobiety i dziewice powicone Bogu pokolenia Judy z rodu Dawida. Gdy przyszo jedenacie dziewic, arcykapan Zachariasz przypomnia sobie, e wita dziewica Maryja pochodzia z tej rodziny. Posano wic, aby j szuka. Gdy Maryja przysza, arcykapan powiedzia: Cignijcie losy, komu przypadnie tkanie mulinu i purpury, czerwieni i koloru niebieskiego. I wycignito losy, purpura i szkarat przypady Maryi. Przyjwszy [prac] w milczeniu, powrcia do swojego domu i rozpocza najpierw tka szkarat. I zaraz wzia swj dzban, posza do studni po wod.

Rozdzia V991 O gosie anioa, zwiastunie szczcia, ktry oznajmia poczcie Jezusa w witej Dziewicy Maryi 1. W tym momencie przemwi do niej anio: Raduj si, dziewico Maryjo992. Naraz Maryja si zmieszaa i pad na ni wielki strach. I cho spogldaa na prawo i na lewo, nie zobaczya nikogo. I rzeka do siebie:

Por. Ps 44, 11. Por. EwGruz 1 (wiele elementw zblionych); ProtEwJk 11n.; PsMt 9; NarM 9. Rozdzia rozwija k 1, 26-38 (nr 1-9) i k 1, 39-56 opuszczone Magnificat (nr 14-17). 992 k 1, 28 uyte sowo gr. Chaire znaczy zarwno witaj, jak i raduj si. Ten drugi sens wykorzystuje autor apokryfu.
991

990

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

453

Skd jest gos, [ktry przemwi] do mnie?. I chwyciwszy swj dzban pobiega szybko, aby si schroni w swym domu. Zamkna drzwi i dobrze je zabezpieczya993. Pniej w milczeniu posza i usiada w gbi domu. I w zdumieniu swego ducha pytaa siebie zdziwiona: Co to jest wic za pozdrowienie, ktre skierowano do mnie? Kim jest ten, ktry mnie zna i wiedzia, kim jestem? Gdzie mogam zobaczy tego, kto mwi do mnie w ten sposb? I zastanawiaa si nad tym z dreniem i lkiem. 2. Podnisszy si, rozpocza si modli i mwia: Panie, Boe ojcw naszych, Boe Izraela, wejrzyj [na mnie] w Twoim miosierdziu. Zni si do mej proby i do modlitwy mojego serca. Wysuchaj mnie, Twoj biedn suebnic, ktra Ci prosi z ufnoci i nadziej. Nie wydawaj mnie na pokusy nieprzyjaciela i na zasadzki zwodziciela, lecz wybaw mnie od side i chytroci owcy994, gdy ufam Tobie, e Ty, mj Panie i mj Boe, ustrzeesz nienaruszonym moje dziewictwo. Tak mwic Maryja z paczem zoya Panu dzikczynienie. Gdy tak trwaa trzy godziny, wzia w rce szkarat i rozpocza tka. 3. I oto przyby anio Pana i zjawi si przy niej, chocia drzwi byy zamknite995. Bezcielesny, a jednak ukaza si w postaci cielesnej i powiedzia do niej: Raduj si, Dziewico Maryjo, niepokalana suebnico Pana. Spostrzegszy naraz anioa, Maryja przelka si i w zalknieniu swoim nie moga odpowiedzie. Anio rzek do niej: Nie lkaj si Maryjo, ty jeste bogosawiona midzy niewiastami. Ja jestem anio Gabriel, ktry zosta wysany przez Boga, aby oznajmi ci: Oto znajdziesz si w stanie bogosawionym i poczniesz Syna Ojca najwyszego. On bdzie wielkim krlem, ktry [bdzie panowa] nad ca ziemi. Maryja rzeka do niego: O czym ty mwisz? Co ty mwisz? Wyjanij mi. Anio powiedzia: To, co ci powiedziaem, usyszaa z moich ust. Przyjmij zaproszenie [zawarte w] tym posannictwie, ktre ci przekazaem i raduj si. Maryja powiedziaa: To, co si dowiaduj od ciebie, jest nowin niesychan, ktra mnie wprawia w osupienie i w zdumienie: mam pocz i porodzi dzieci, jak wszystkie [inne] kobiety! Jake si to stanie, skoro nie znam ma? Anio powiedzia: O wita Dziewico Maryjo, nie miej adnych podejrze i zrozum to, o czym mwisz. To nie stanie si w ten sposb, gdy nie bdzie to
Dosownie zapiecztowaa. Por. Ps 91, 3. 995 Por. J 20, 26. Dugi i zawiy, i nie zawsze logiczny (w naszym zrozumieniu) opis rozmowy Maryi i anioa stanowi fragment charakterystyczny dla metody pracy twrcy utworu.
993 994

454

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

uczynione przez stworzenie ludzkie, ani przez ma, ani z woli czowieka996, ale moc aski Ducha witego, ktry zamieszka w tobie i uczyni z ciebie to, co Mu si spodoba. Maryja rzeka: To, o czym mwisz, wydaje mi si trudne do uwierzenia i nadzwyczajne. Ja nie mog zgodzi si, ani ulec rzeczom, ktre mi oznajmiasz. Gdy cuda, o ktrych mi powiadasz, s szokujce w swej treci i nieprawdopodobne w rzeczywistoci. Syszc twoj mow moja dusza dry ze strachu i lka si. Mj duch jest zakopotany i nie wiem, co odpowiedzie na twoje sowa. Anio powiedzia: Dlaczego lkasz si i dlaczego dry twoja dusza? 4. Dziewica wita rzeka: Jake mog ci naprawd sucha czy da wiar twoim sowom, skoro nigdy od nikogo nie syszaam takiej mowy, i nawet nie rozumiem tego, co mwisz? Anio powiedzia: Sowa, ktre skierowaem do ciebie, zawieraj szczer prawd. Nie mwiem do ciebie lekkomylnie, ani nie wymyliem tego sam, lecz to, co [ci powiedziaem], usyszaem od Pana i Bg posa mnie, abym ci [to] oznajmi i przedoy. A ty uwaasz moj mow za fasz. Lkaj si Pana i suchaj mnie. wita Dziewica Maryja rzeka: Nie chodzi o to, e uwaam twoje sowa za prne, ale znajduj si w gbokim osupieniu: tego niebo i ziemia nie moe obj, Jego bstwa nie mog one ogarn, wszystkie zastpy duchw wojska niebieskiego i ognistych istot nie mog wpatrywa si ani oglda Jego chway, a ja czy mog wytrzyma i znie Jego ar nieskoczony i uchroni Go w moim ciele? Czy ja jestem zdolna, aby nosi Go w ciele, na moim onie, aby dotyka Go moimi rkami? Twoja mowa jest nieprawdopodobna, jej znaczenie jest niezrozumiae, a spenienie przechodzce pojcie. Tu trzeba wicej ni caej bystroci ducha ludzkiego, aby to przenikn i poj. Chciaby zwie mego ducha przez zwodnicz mow. Tak si nie stanie! Anio powiedzia: O bogosawiona i wita Dziewico, suchaj, co ci powiem. Czy Mojesz na grze Synaj nie zobaczy Boga na wasne oczy997, a krzak, cho pali si jak ogie, jednak nie spali si?998 Czy namiot Abrahama nie przyj [Boga] pod postaci cielesn999 , a ogie nie zbliy si nawet do niego? Czy po walce nie przemwi do Jakuba?1000 A w jaki sposb ukaza si wielu innym patriarchom i prorokom? Oni zo-

Por. J l, 13. Por. Wj 19, 1n. 998 Por. Wj 3, 2-6. 999 Por. Rdz 18, 1n. (?). 1000 Por. Rdz 32, 25-32.
997

996

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

455

baczyli [Go] wedug swoich zasug. Ty rwnie nie bj si. Uwierz tylko i suchaj, co ci teraz powiem. 5. Maryja rzeka: W jaki sposb dokona si to, o czym mi mwisz? Jak mog pozna, ktrego dnia i o ktrej godzinie nastpi Jego przyjcie? Powiedz mi. Anio odpowiedzia: Nie mw tak o tym, czego nie wiesz i nie odmawiaj wiary temu, czego nie rozumiesz, nako ucha z pokor i daj wiar wszystkiemu, co ci powiem. Maryja odpowiedziaa: Ja nie mwi [w ten sposb] przez podejrzliwo ani przez niewiar, ale chc si dokadnie upewni i dowiedzie si, w jaki sposb i w ktrym momencie to nastpi, abym bya naprawd gotowa. Anio powiedzia: On moe przyj w kadym momencie. Przenikajc ci i obejmujc twoje ono jako mieszkanie, oczyci On i uwici ca istot twojego ciaa, ktre stanie si Jego wityni. Maryja rzeka: Jake si to stanie, skoro nie znam ma? Anio powiedzia: Duch wity przyjdzie do ciebie, a moc Najwyszego ci ocieni. I Bg-Sowo przybierze z ciebie ciao: ty porodzisz Syna Najwyszego, a twoje dziewictwo pozostanie nietknite i nienaruszone. Maryja powiedziaa: Jake kobieta, ochroniwszy swe dziewictwo, moe mie dziecko bez poycia z mem? 6. Anio powiedzia: Nie bdzie tak, jak mwisz. Twoje macierzystwo nie bdzie skutkiem dzy ciaa i twj stan bogosawiony nie bdzie skutkiem poycia maeskiego. Lecz twoje dziewictwo pozostanie wite i bez skazy. Przyjcie Sowa Boego nie naruszy twego ona i gdy On wyjdzie ze swoim ciaem, nie zniszczy twojego dziewictwa. Maryja powiedziaa: Lkam si ciebie, gdy przemawiasz do mnie miymi sowami, ale to, co mi przedstawiasz, bardzo mnie zdumiewa. Chciaby mnie zwie przez zwodnicze sowa, jak [to si stao z] Ew1001, nasz pierwsz matk, gdy szatan, rozmawiajc z ni miymi i sodkimi sowami, przekona j, a pniej zostaa przeznaczona na mier? Anio powiedzia: O Maryjo, Dziewico wita, tyle razy zwracaem si do ciebie i mwiem ci dokadnie prawd 1002. I ty nie wierzysz poleceniom i posannictwu moich ust, mnie, ktry [jestem] tu w twojej obecnoci. Zwracam si do ciebie od nowa w imi Boga: niech twoje serce nie lka si na mj widok. Niech twj duch nie wtpi o Panu, twoim Bogu. I nie odwracaj twojego serca od sw, ktre ci powiem, a ktre ju syszaa i dowiedziaa si ode mnie. To wcale nie
Por. ProtEwJk 13, objan. i EwGruz 1, objan. Aluzja do rozmw Maryi i anioa prowadzonych w wityni: ProtEwJk 8, 1; PsMt 6, 3; EwDzOrm 6, 4.
1001 1002

456

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

przez zudny podstp, ani te z przebiegoci i z chytroci przybywam, aby mwi z tob, lecz aby przygotowa w tobie wityni i mieszkanie [Sowa]. Maryja odpowiedziaa: Suchajc twojej mowy i wobec nalegania twoich sw czuj si zmieszana, a mj duch jest zaniepokojony, co mam ci odpowiedzie. Jeeli nie przekonam si sama, komu mog przedstawi moj sytuacj i udowodni, e tak jest, jak mwi? 7. Anio powiedzia: O wita Dziewico bez zmazy, nie zajmuj si tak bardzo tymi prnymi lkami. Maryja rzeka: Ja nie wtpi w twoje sowa, i nie [uwaam] tego, co mwisz, za niewiarygodne, co wicej, jestem szczliwa i bardzo si tym ciesz. Ale mj duch lka si i dry [na sam myl], e bd nosia Boga w moim ciele, aby porodzi Go jak czowieka i e moje dziewictwo pozostanie nietknite. O cudzie! Jak wspaniae jest to, o czym mwisz! Anio powiedzia: Ile razy wygaszaem na ten temat dugie mowy, dajc ci moje wiarygodne wiadectwo, i ty nie uwierzya mi. Maryja rzeka: Prosz ci, o sugo Najwyszego, nie bd uraony, e nalegam na ciebie pytaniami. Ty znasz ludzk natur i jej niedowiarstwo we wszystkich sprawach. To jest powd, dlaczego chc dowiedzie si dokadnie, aby wiedzie, [o co chodzi]. Nie bd wic uraony sowami, ktre powiedziaam. Anio powiedzia: Masz racj, ale wierz mi, e zostaem wysany przez Boga, aby mwi do ciebie i oznajmi ci dobr nowin. 8. Maryja powiedziaa: Wierz twoim mowom i przyjmuj polecenie, ktre mi przyniose: gdy jest naprawd tak [jak powiedziae]. Lecz posuchaj, co ci powiem: a do dzi zachowaam wito i sprawiedliwo wobec kapanw i wobec caego ludu, od czasu, gdy prawnie zostaam przydzielona Jzefowi za maonk. A teraz polecono mu, aby mnie strzeg w swoim domu i aby czuwa nade mn z wielk trosk a do chwili, kiedy otrzymam wieniec bogosawiestwa wraz z innymi dziewicami i nieonatymi. Jeeli on wrci i zobaczy mnie w stanie bogosawionym, co mu powiem? Co mu powiedzie? A gdy mnie zapyta o przyczyn stanu bogosawionego, jak dam odpowied? Anio rzek: O bogosawiona i wita Dziewico, wysuchaj tych sw i zachowaj w pamici, co ci powiem. Nie ludzkie to dzieo i sprawa, o ktrej ci mwi, nie przyjdzie ci od nikogo. Sam Pan speni j w tobie. On ma moc ustrzec ci od wszelkich trwg w tej prbie. Maryja odpowiedziaa: Jeeli jest tak, jak mwisz, i jeeli sam Pan zechce zniy si ku suebnicy i niewolnicy swojej, niech mi si stanie wedug sowa twego. I anio odszed od niej.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

457

9. W tej samej chwili, gdy Dziewica wita domawiaa tych sw w pokorze, Sowo Boe wnikno przez jej ucho1003 i wewntrzna natura jej ywego ciaa zostaa uwicona wraz ze wszystkimi zmysami i swoimi dwunastoma czciami i oczyszczona, jak zoto w ogniu. Staa si ona wityni, wit, nieskalan i miejscem przebywania bstwa. W tej te chwili rozpocz si bogosawiony stan witej Dziewicy. Byo to dnia 15 Nisan, gdy anio zwiastowa Maryi dobr nowin, co wypada 6 kwietnia1004, w rod, o trzeciej godzinie za dnia. 10. Natychmiast anio Pana uda si pospiesznie do kraju Persw1005 oznajmi krlom mdrcom, aby poszli odda cze nowo narodzonemu Dzieciciu. I oni prowadzeni przez gwiazd w cigu dziewiciu miesicy przybyli do celu w chwili, kiedy Dziewica staa si matk. W tym czasie bowiem krlestwo perskie dziki potdze i dziki zwycistwom wyrastao nad wszystkich innych krlw bdcych w krajach Wschodu. A ci, ktrzy byli krlami mdrcw, byli brami: pierwszy Melkon panowa nad Persami, drugi Baltazar wada Indiami, a trzeci Gaspar posiada kraj Arabw. Zgromadzili si razem z Boego polecenia i przybyli w chwili, gdy Dziewica staa si matk. Przyspieszyli sw podr i znaleli si na miejscu dokadnie w czasie narodzin Jezusa. 11. Otrzymawszy posannictwo anioa, Dziewica wita wstaa, a nastpnie upadszy na twarz rzeka: O Panie duszy i ciaa mojego; w Twojej mocy jest speni zamiary Twojej stwrczej mioci. Ty sam rzdzisz wszystkimi zgodnie z Twoim dobrym upodobaniem. A teraz racz skoni si ku probom Twojej niewolnicy, wysuchaj mnie i wybaw moj dusz, gdy Ty jeste Bogiem, moim Zbawicielem, a Twoje imi, o Panie, byo nade mn codziennie wzywane. A po dzi dzie strzegam si w witoci, sprawiedliwoci i czystoci, chcc dla Ciebie, Panie mj i Boe, zachowa dzie1003 Mamy tu do czynienia z obrazowym poczeniem wiary i suchania (Rz 10, 17), szeroko rozpowszechnione w literaturze patrystycznej, np. Efrem, Hymn XI, 6 oraz dziea Efrema po ormiasku (Wenecja 1836, 19), przypisywane Atanazemu Homilia in Nativitatem Christi , PG 28, 969 i Quaestiones aliae, PG 28, 789, Teodot z Ancyry, Homilia 4, PG 77, 789. Ten sam problem spotykamy w ikonografii, por. K. Walczak-Urbaniak, Die conceptio per aurem. Untersuchungen zum Marienbild in Aegypten unter besonderer Bercksichtigung der Malerei in El-Bagawat, Altenberge 1992; L. Steinberg, How shall This be? Reflections on Filippo Lippis Annunciation in London, I, Artibus et historiae 16(8), 1987, 25-44. Por. Z. Kli, Temat Boego Narodzenia w polskiej sztuce redniowiecznej, Krakw 1994, 87 (Antyfonarz bpa Z. Olenickiego). 1004 Prawdopodobnie wytumaczenie dat kalendarza lokalnego uywanego przez autora. 1005 Por. EwGruz 9n., o Magach por. III, 4

458

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wictwo pewne i nienaruszone, bez adnej dzy cielesnej zmazy. A teraz niech si stanie Twoja wola1006. 12. Powiedziawszy to, wita Maryja Dziewica podniosa si i zoya Panu dziki. Mina godzina. Zastanowiwszy si, Dziewica wita zapakaa mwic: Co za nowy cud speniajcy si we mnie, ktrego jeszcze nie widziano przy narodzinach czowieka? Bd o mnie opowiadali, stan si pomiewiskiem i wszyscy mi bd czynili wyrzuty, mczyni i kobiety. Oto teraz jestem bezradna: nie wiem, co czyni, co mam powiedzie, gdy kto mnie zapyta. Do kogo si zwrc? Komu si z tego zwierz? Po co mnie matka zrodzia? Dlaczego moi rodzice w smutku swego ducha wyprosili mnie u Boga po to, abym staa si przedmiotem wyrzutw dla samej siebie i dla moich krewnych? Dlaczego przeznaczyli mnie, abym strzega dziewictwa w wityni? Dlaczego nie otrzymaam raczej wyroku mierci, aby mnie zabra z tej ziemi? A gdy ju pozostaam przy yciu, dlaczego moi rodzice nie dali mi ma, nic nie mwic, jak innym crkom Hebrajczykw? Niestety! Czy kto kiedykolwiek sysza lub widzia podobn rzecz? Kto by powiedzia lub kto by uwierzy, aby kobieta, ktra nie znaa ma, wydaa na wiat dziecko bez poycia z mem? Komu mog o tym powiedzie, komu to powierz, jawnie czy w tajemnicy [], aby mi szczerze poradzi? Dziewice czy kobiety zamne, czy mog je sowami przekona? Jeeli im dokadnie wszystko opowiem, powiedz, e artuj, jeeli przysign, powiedz, e si pomyliam. Kama nie mog, a potpia siebie sam, gdy si nie jest winn, to bardzo ciko. Jeeli zadaj wiadka, nie mam nikogo, kto by mnie obroni. A jeeli powtrz z powrotem, mwic, e tak jest istotnie, z pogard wydadz mnie na mier. Wszyscy, ktrzy bd mnie sucha, znajomi lub obcy, powiedz: Ona chce oszukiwa gupich i bezrozumnych przez prne sztuczki. Nie wiem, co mam teraz robi, kto mi poradzi, jak to mam wszystkim wytumaczy, jak to powiem mojemu maonkowi, ktrego imi otrzymaam przy lubie, jak omiel si mwi w obliczu kapanw i ludu, jak to znios, gdy wobec wszystkich wydadz mnie na sd. Jeeli owiadcz zamnym kobietom, e jestem dziewic i e poczam bez [wspycia] z mem, wezm moje sowa za art i nie uwierz. Jak uwiadomi sobie samej to, co mi si przydarzyo? Wiem, e moje dziewictwo jest nienaruszone, a moja cia pewna. Anio Paski oznajmi mi prawd bez adnego faszu. On mnie nie oszuka prnymi sztuczkami, lecz dokadnie przekaza mi sowa wypowiedzia1006

Por. Mt 6, 10.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

459

ne przez Ducha witego. C wic uczyni, gdy staam si przedmiotem odrzucenia i nagany wrd dzieci Izraela? O zadziwiajce sowo! O dzieo zdumiewajce! O cudzie przeraajcy i zaskakujcy! Nikt nie uwierzy, e nie miaam wspycia z mem i e mj stan bogosawiony nie ma podobnego. A gdy powanie powiem komu: Wiesz, e jestem brzemienna i pozostaj nadal dziewic, odpowie mi: Niech bdzie. Wierzymy, e mwisz szczerze i prawdziwie, ale wytumacz nam, jak kobieta moe sta si matk bez pozbawienia jej dziewictwa. A gdy tak odpowiedz, wystawi mnie na miech. Wiem, e wielu bdzie zoliwie o mnie mwi i bd pochopnie mnie potpia, mimo e jestem niewinna. Ale przecie Pan mnie wybawi od zniewag i zoliwoci ludzkich. 13. Wypowiedziawszy to Maryja zaprzestaa mwi. I powstawszy otworzya drzwi od mieszkania, aby zobaczy, czy nie byo nikogo, kto mgby sysze to, co do siebie mwia. Gdy zobaczya, e nie byo adnego czowieka, powrcia do mieszkania, usiada, wzia purpur i szkarat, ktre poprzednio otrzymaa od kapanw, aby robi zason do wityni, i zacza tka. Gdy skoczya prac, zaniosa do kapana Zachariasza. On za, odbierajc j z rk witej Dziewicy, powiedzia: Maryjo, dziecko moje, jeste bogosawiona wrd niewiast i bogosawione jest twoje ono dziewicze. Pan rozsawi twoje wite imi po caej ziemi. Ty bdziesz ponad [wszystkimi] kobietami i staniesz si wrd nich matk dziewic. Z ciebie przyjdzie zbawienie dla caej ziemi. Tak oto mwi arcykapan Zachariasz. Maryja upada na twarz w obliczu kapanw i caego ludu i wrcia radosna do swego domu. 14. Oto gdy nastpio zwiastowanie anielskie Maryi, brzemienno Elbiety, ktra rozpocza si od 20 Terin, to znaczy 9 padziernika, a wic od tego dnia do 15 Nisan, to znaczy do 6 kwietnia, osigna sto siedemdziesit dni, to znaczy sze miesicy. Wtedy wic rozpoczo si wcielenie Chrystusa, gdy przybra On ciao z witej Dziewicy. Pewnego dnia wita Dziewica Maryja, zastanowiwszy si, rzeka [do siebie]: Wstan i pjd odwiedzi moj krewn Elbiet. Opowiem jej, co mi si zdarzyo, i jak mi ona poradzi, tak zrobi. Wyszedszy w skrytoci bardzo rano, udaa si w gry Judei, do miasta Judy, wesza do domu Zachariaszowego i pozdrowia Elbiet. 15. Gdy Elbieta usyszaa gos Maryi, poruszyo si z radoci dzieci w jej onie. Elbieta zostaa napeniona Duchem witym; wydaa [ona] okrzyk i powiedziaa: Bogosawiona jeste midzy niewiastami i bogosawiony jest owoc twojego ona. A skde mi to, e Matka mojego Pana

460

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

przysza do mnie? Oto skoro gos twojego pozdrowienia zabrzmia w moich uszach, poruszyo si dzieci w moim onie. A gdy Maryja usyszaa te sowa, podniosa ku niebu oczy pene ez i rzeka: Panie, kime ja jestem, e wszystkie narody nazw mnie bogosawion, e zostaam wywyszona wrd wszystkich niewiast i crek hebrajskich, i e imi moje bdzie znane i sawne u wszystkich pokole dzieci Izraela? Maryja zapomniaa1007 sowo, ktre anio jej poprzednio oznajmi. 16. Maryja pozostaa wiele dni u Elbiety i w skrytoci zwierzya si jej po kolei z tego, co widziaa i usyszaa od anioa. Elbieta bardzo zdziwiona rzeka: Moje dziecko, to, co mwisz, jest najwspanialszym dzieem Boym. Ale posuchaj, co ci powiem: nie lkaj si tego, co przyjdzie i nie bd niewiern. Myli, czyny, sowa, wszystko to zupenie przekracza umys czowieka. Popatrz na mnie, jestem w podeszym wieku i bliska ju mierci, a zostaam brzemienna i to pomimo staroci i siwych wosw, i stan si matk, gdy nie ma nic niemoliwego u Boga. Ty za wr w milczeniu i zamknij si w domu. Nie mw nikomu, co widziaa i co syszaa. Nie opowiadaj [tego] adnemu z synw Izraela, w obawie, by przez prne sowa nie wymieli ci, ani nawet temu, ktry jest nazwany twoim maonkiem, aby nie zrania mu serca i aby ci nie odrzuci. [Oczekuj,] a speni si wola Pana. On ci sam objawi, co zamierza uczyni. 17. Maryja rzeka: Uczyni wedug twojej rady. Elbieta rzeka: Posuchaj mnie i posuchaj rady, ktr ci daj. Wr spokojnie do domu, nie chod tu czy tam, lecz pozosta w nim w milczeniu w waszym domu. Bd ukryta przed ludmi, aby nikt ci nie widzia. Speniaj wszystko, co ci poleci twj maonek. A w prbach Pan znajdzie jakie wyjcie. Nie lkaj si, lecz ciesz si. Tak oto mwia Elbieta. Maryja upada przed ni na twarz i radosna powrcia do swego domu. Pozostaa w nim wiele dni. A dzieci rozwijao si z dnia na dzie w jej onie. W obawie przed ludmi pozostawaa stale w skrytoci, aby nikt nie wiedzia o niczym.

1007 Podobnie jak w ProtEwJk 13, 3 Maryja zapomniaa sw anioa. To zapomnienie nie przeszkadza jej bynajmniej opowiedzie Elbiecie te wanie sowa (nr 16).

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

461

Rozdzia VI1008 Rozterka Jzefa. Podejrzenia i osd dotyczcy Najwitszej Dziewicy 1. Gdy miny te dni, Jzef, wracajc ze swej pracy ciesielskiej, przyby do swego domu. Maryja powstaa, wysza na jego spotkanie i pada przed nim. Jzef rzek do niej: Czy czujesz si dobrze? Czy jeste szczliwa? Czy ci si co nie przydarzyo? Maryja odpowiedziaa: Czuj si dobrze. Nakrya st i peni radoci spoyli posiek. Jzef pooy si na swoim posaniu i chcia odpocz. Gdy jednak skierowa swj wzrok na Maryj, zobaczy, e jej zmieniona twarz mienia si wszystkimi kolorami, podczas gdy ona [usiowaa] ukry swoje zmieszanie, lecz nie moga. 2. Jzef patrzy na ni ze smutkiem i podnoszc si ze swego miejsca rzek do niej: Moja crko, powiedz mi: wydaje mi si, e nie masz ju swojego dziecicego wdziku, gdy jeste troch zmieniona. Maryja odpowiedziaa: Co chciae mi powiedzie, pytajc i badajc mnie w ten sposb? Jzef odrzek: Dziwi si twoim sowom i twojej wymwce. Dlaczego usiada bezczynnie i smutno ze zmienion twarz? Czy kto z tob rozmawia? Bybym z tego niezadowolony. Moe niedomagasz lub zmoga ci sabo ciaa? Spotkaa ci przykro od ludzi lub intryga? Maryja odpowiedziaa: Nic mi nie jest. Jzef rzek: Dlaczego nie odpowiadasz mi szczerze? Maryja odrzeka: Co chciaby wicej, abym ci powiedziaa? Jzef powiedzia: Nie uwierz twoim sowom, zanim ci nie zobacz1009. Opowiedz mi wic wszystko szczerze, jeeli wszystko jest w porzdku, jak mnie zapewniasz. A Maryja, bardzo zmieszana, nie wiedziaa, co czyni. Jzef usiadszy, obj Maryj uwanym spojrzeniem i zobaczy, e bya brzemienn. Wyda okrzyk i powiedzia: O, jak moga popeni takie przestpstwo! 3. Jzef upad na swoje miejsce twarz do ziemi i bi si doni w czoo; rwa sobie brod i swe siwe wosy, tarza twarz w prochu woajc: Biada mi! Przeklestwo na moj smutn staro! Co si stao? Co za nieszczcie widz w mym domu? Jak spojrz ludziom w twarz? Co odpowiem kapanom i caemu ludowi Izraela? Jak zdoam zatrzyma ledztwo za przestpstwo? Czym uspokoj ludzk opini? Co mam robi w tej sytuacji i jak
1008 Szerokie rozwinicie Mt 1, 18-25; ProtEwJk 13n.; PsMt 10n.; JzCie 5, 2-6, 3; 17, 4-9; EwGruz 5. 1009 Por. J 20, 25.

462

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

mam odpowiedzie? Przecie ze wityni otrzymaem dziewic wit i bez zmazy, a nie ustrzegem jej w zachowaniu Prawa wedug tradycji moich ojcw! A jeeli mnie wezw i zapytaj: Co si stao ze witym dziewictwem tego [dziewczcia]? Przyprowad j do nas czyst i nieskalan, co powiem kapanom i ludowi? Co za nieprzyjaciel wcign mnie w zasadzk? Co za bandyta wykrad dziewictwo temu [dziewczciu] mnie powierzonemu? Kto popeni to wielkie przestpstwo w moimi domu i wyda mnie na pomiewisko i pogard wrd synw Izraela? Czy to na mnie spada wina [tego], ktry przez perfidi wa straci swj bogosawiony stan?1010 [] 4. Tak oto mwic Jzef bi si w piersi, a jk miesza ze zami. Przywoa z powrotem Maryj i rzek: O duszo godna paczu i zawodzenia, bardzo zbdzia, powiedz mi wic, co za czyn zbrodniczy popenia? Dlaczego zapomniaa o Panu, twoim Bogu, ktry ci utworzy w onie matki?1011 Ty, ktr rodzice zami i paczem wyprosili od Boga i nabonie, zgodnie z Prawem, ofiarowali Mu, ktra bya karmiona i wychowywana w wityni, ktra stale suchaa chway Pana i piewu anielskiego, ktra pilnie suchaa czyta ksig witych i suchaa ich sw, a po mierci rodzicw oddano ci pod opiek wityni, a do koca twojego wychowania W wityni nauczono ci Prawa Boego i otrzymaa z wielk uroczystoci bogosawiestwo kapanw. I gdy zostaa mi powierzona z polecenia Boego i z bogosawiestwem kapaskim i caego ludu, nabonie ci przyjem i wprowadziem do mojego domu; zatroszczyem si o wszystkie twoje potrzeby; poleciem ci roztropnie postpowa i czuwa nad sob a do mojego powrotu. Co za czyn wic popenia? Dlaczego nic nie mwisz, czy wzbraniasz si odpowiedzie? O nieszczsna i biedna, dlaczego tak nisko upada? Odtd bdziesz w pogardzie u wszystkich: mczyzn i kobiet, i caego rodzaju ludzkiego. 5. A Maryja spuciwszy w milczeniu gow, pakaa i szlochaa. [Pniej] powiedziaa: Nie sd mnie lekkomylnie i nie rzucaj krzywdzcych podejrze na moje dziewictwo, gdy jestem czysta od wszelkiego grzechu i zupenie nie znam adnego czowieka. Jzef odpowiedzia: Wic wytumacz mi, skd jest twoja brzemienno. Maryja rzeka: Na ycie Pana, ja nie wiem, o czym ty mwisz. Jzef odpar: Nie zwracam si do ciebie z krzykiem i uniesieniem, ale pragn ci pyta przyjanie. Powiedz mi, co
1010 1011

Stan mowa tu o Adamie. Por. Hi 31, 15.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

463

za czowiek przyszed lub te zosta przyprowadzony do ciebie, albo do czyjego mieszkania udaa si nieroztropnie? Maryja odpowiedziaa: Nie chodziam nigdzie poza ten dom. Jzef odpowiedzia: Oto co nadzwyczajnego: ty nie wiesz nic, a ja widz, e na pewno jeste brzemienn. Kto widzia kiedykolwiek lub sysza, aby kobieta pocza i staa si matk bez udziau mczyzny? Ja w tak mow nie wierz. Maryja odrzeka: Jak mog ci zadowoli? Poniewa chcesz ode mnie zupenej szczeroci, wic z mojej strony owiadczam, e jestem bez grzechu i e nie znam adnego czowieka. A jeeli lekkomylnie mnie sdzisz, bdziesz odpowiada za mnie przed Bogiem. 6. Sowa, ktre usysza, uderzyy Jzefa i poczu wielki lk. Zacz si zastanawia i rzek: Przeraajca [zarazem] i nadzwyczajna sprawa. Zupenie nie pojmuj i nie rozumiem nic z tego, co si dzieje. Dziwne rzeczy, ktre przechodz wszelkie pojcie, [przewyszaj] to, co widzielimy i syszelimy [na wasne] oczy oraz to, co syszaem i nauczyem si od przodkw. Osupienie przejmuje mego ducha. Do kogo mam si zwrci? Kt mi udzieli rady w tej sprawie? Waham si na sam myl, e sprawa, o ktrej teraz nikt nie wie, rozszerzy si i bd o niej wszdzie opowiadali; a kto si o tym dowie, bdzie si wymiewa z tych sw. Maryja rzeka: Dokd bdziesz unosi si gniewem i potpia mnie nierozwanymi sowami? Kiedy przestaniesz ublia mi? Jzef odrzek: Wielki smutek i rozterka przytacza mnie i nie mog si im oprze. Co z tob zrobi i jak odpowiesz tym, ktrzy mnie o to zapytaj? Lkam si, e haba spadnie na moje siwe wosy wrd synw Izraela, gdy sprawa wyjdzie na jaw i stanie si publicznie znana. 7. Tak oto Jzef rozpaka si i ze zami mwi: Smutny i nieszczliwy starcze, dlaczego zostae jej opiekunem? Dlaczego posuchae kapanw i ludu Izraela, na staro i w obliczu mierci cigne hab na swoje siwe wosy? I nie wiedzc, co robi, zacz si zastanawia i mwi do siebie: Co zrobi z tym dzieckiem? Nie dowiem si wczeniej, o co chodzi, a Pan ukae mi rzeczy, ktre si przygotowuj, gdy w tym wszystkim nie postpowaem wedug wasnej woli. Nic nie wiem i nic nie rozumiem, co si dotychczas stao. Lecz wiem na pewno, e jeli przychodzi prba, przychodzi ona od Boga dla mojego dobra, a jeli t udrk spowodowa nieprzyjaciel, Bg mnie z niej uwolni. Ale nie wiem, co robi: jeli potpi [Maryj], to popeni z mojej strony wielki bd, jeli le o niej powiem, bd susznie potpiony przez Boga. Wezm j w skrytoci tej nocy, wyprowadz i pozwol jej spokojnie odej, gdzie zechce.

464

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

8. Przywoa wic Maryj i rzek do niej: To, co mi powiedziaa, prawd czy fasz, wysuchaem i uwierzyem temu. Nie zrobi ci nic zego. Lecz tej nocy wyprowadz ci i poegnam. Id, gdzie chcesz! Usyszawszy te sowa, oczy Maryi wypeniy si zami i zacza paka. Jzef smutny wyszed z mieszkania na ubocze, a usiadszy paka i bi si [w piersi]. 9. Maryja podnisszy si upada twarz na ziemi i tak si modlia: Boe moich ojcw! Boe Izraela! Wejrzyj w Twoim miosierdziu na udrki Twojej suebnicy i na utrapienie mojego ducha. Nie wydawaj mnie, Panie, na wstyd i pogard posplstwa. Poniewa Ty wiesz, o Panie, e serce synw ludzkich jest nieskore do wiary, objaw wszystkim Twoje imi, aby wiedzieli, e Ty sam jeste Bogiem i Panem, a imi Twoje byo wezwane nad nami przez Ciebie samego. Tak si modlia wita Dziewica Maryja i pakaa przed Panem. I w tym momencie zwrci si do niej anio mwic: Nie lkaj si, gdy oto jestem z tob, aby ci wybawi ze wszystkich twoich udrcze. Odwagi i raduj si! Powiedziawszy to anio odszed od niej. A Maryja, powstawszy, dzikowaa Panu. 10. Pod wieczr Jzef powrci w milczeniu do swojego domu. Usiad i zwracajc oczy na Maryj zobaczy j radosn i wypogodzon. Rzek do niej: Moja crko, wygldasz teraz na weso, a twarz twoja promienieje, bo wkrtce odejdziesz ode mnie i pjdziesz tam, gdzie zechcesz. Maryja odrzeka: Nie jest tak, jak ty mwisz, lecz w kadej chwili skadam dziki Bogu1012, gdy On moe dokona tego, o co si Go prosi, sam przenika sumienia i dusze, a Jego wol i zamiarem jest objawi przed wszystkimi i przed kadym czyny ludzkie. 11. To powiedziawszy Maryja zamilka. A Jzef od wieczora a do witu pozosta w smutku. Nic nie jad i nie pi. A kiedy zasn, anio Paski ukaza mu si w widzeniu nocnym i rzek do niego: Jzefie, synu Dawida, nie lkaj si przyj Maryj, twoj maonk, gdy to, co si z niej narodzi, poczte jest z Ducha witego. Ona wyda na wiat syna i nadasz mu imi Jezus. Jzef obudzi si, a powstawszy tak si modli: Panie, Boe ojcw moich, Boe Izraela, skadam Ci dziki Panie i wysawiam Twoje wite imi, bo [Ty] wysuchae gosu mego bagania i nie opucie mnie w mojej staroci, lecz pozwolie mi na nadziej zbawienia i pociechy, rozproszye smutek i aob mojego serca i ustrzege Dziewic wit, czyst od wszelkiej ziemskiej skazy. Tak oto pomodliwszy si Jzef peen radoci cieszy si i wychwala Boga wszystkich rzeczy.
1012

Por. Ps 33, 2.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

465

Rozdzia VII1013 W jaki sposb Maryja okazaa swoje dziewictwo a zarazem czysto Jzefa. Obydwoje zostaj poddani prbie wody 1. Bardzo wczenie Jzef powsta i powrci z pracy do domu. Radosnym sercem przywoa Maryj i rzek do niej: Zgrzeszyem przeciw Panu, Bogu mojemu, gdy czsto podejrzewaem twoje wite dziewictwo i nic poprzednio nie pojem, ani nie rozumiaem o sprawach, o ktrych mi mwia1014. Gdy Jzef zastanawiajc si mwi w ten sposb i pogry si w swoich mylach, w tej samej chwili przyby pisarz, ktry nazywa si Annasz1015. By to pobony i wierny czowiek, pozostajcy w subie wityni Paskiej. Gdy wszed do mieszkania, Jzef si podnis, objli si, a nastpnie usiedli. Pisarz Annasz zwrci si do niego: Powrcie szczliwie ze swej podry, czcigodny ojcze? Jak odbywaa si droga tam i z powrotem? Jzef odpowiedzia: Bardzo si ciesz, e ci tu widz, pisarzu i sugo Boy. Pisarz zapyta: Kiedy powrcie mu czcigodny, starcze drogi i miy Bogu? Jzef odrzek: [Wczoraj] wieczorem przybyem, byem zmczony i nie mogem by obecny na uroczystej modlitwie. Pisarz powiedzia: Kapani i cay lud oczekuj waszego przybycia. Jzef odpar: Niech Pan, Bg Izraela, bogosawi ich teraz i na zawsze. 2. Tak oto rozmawiajc nakryli st. Jedli, pili, radowali si i gdy odmwili dzikczynienie, oddali chwa Bogu. W tym momencie pisarz zatrzyma wzrok na Maryi Dziewicy; spojrza na ni i zobaczy, e bya brzemienna. Zamilk jednak, ale powrci do kapanw i rzek im: Jzef, o ktrym dajecie wiadectwo, e jest mem sprawiedliwym, popeni wielk nieprawo. Kapani zapytali: Co za nieprawy czyn widziae u niego? Pisarz odpowiedzia: Dziewica Maryja, ktr wzi ze wityni, a ktr polecilicie jemu wicie si opiekowa, jest naruszona, a nie otrzymaa jeszcze wymaganego wieca bogosawiestwa. Kapani odrzekli: Jzef nie zrobi tego, gdy jest sprawiedliwym, witym i doskonaym mem. Pisarz powiedzia: To, co wam mwi, widziaem na wasne oczy, dlaczego nie wierzycie? Arcykapan rzek: Nie oskaraj go faszywie, bo zgrze-

Rozdzia ten stanowi rozwinicie ProtEwJk 15n. Por. PsMt 12; EwGruz 6n. Charakterystyczne s tu: rozmowa Jzefa i Annasza oraz motywacja udania si do Betlejem (nr 9). 1014 JzCie 17, 4n. opisano wyrzuty sumienia Jzefa z powodu zarzutw, ktre stawia Maryi. 1015 Annasz przedstawiany jest tu pozytywnie w przeciwiestwie do EwTmDz 3.

1013

466

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

szysz. Pisarz odpowiedzia: Przed Bogiem i przed ludem, jeeli moje wiadectwo jest faszywe, godny jestem mierci. Jeeli mi nie wierzycie, nakacie, aby kto inny poszed i przyjrza si uwanie, a on was upewni. 3. Arcykapan Zachariasz wysa wic posacw z wezwaniem, aby Jzef stawi si przed ludem. Gdy przybyli posacy, stwierdzili, e dziewica bya brzemienna. Po powrocie powiadomili kapanw i, innych, e jest prawd co im pisarz powiedzia. Gdy arcykapan Zachariasz dowiedzia si o tym, poleci si przyprowadzi Jzefa i Maryj przed swj trybuna. Po ich przybyciu, w obecnoci wielkiej liczby ludzi, arcykapan Zachariasz zapyta wit Dziewic Maryj: Powiedz mi moje dziecko, co za czyn zakazany popenia, przez ktry stracia dziewictwo i zapomniaa o Panu, twoim Bogu? Maryja, opuciwszy w milczeniu gow, rozpakaa si przed kapanami i przed caym ludem, i pada pokornie na twarz, i rzeka: [Przysigam] na ycie Pana i na wite Jego imi, e nie znam wcale adnego mczyzny. Arcykapan zapyta: Skd wic twoja brzemienno? Maryja odpowiedziaa: Nie wiem. 4. Wtedy arcykapan poleci przyprowadzi przed siebie Jzefa i zapyta: Powiedz mi, starcze, dlaczego wrd synw Izraela popenie czyn, ktry ci zniesawia wrd plemion naszego ludu? Jzef odpowiedzia: Nie potpiaj mnie lekkomylnie i bez wiadectwa, gdy staniesz si sam winnym. Arcykapan rzek: Nie potpiamy ci bez powodu, ani nie zwaajc na tw niewinno, lecz [mamy] do tego przyczyn. Zwr [nam] dziewic, wit i czyst Maryj, ktr otrzymae, gdy opuszczaa wityni; w przeciwnym razie winien jeste mierci. Jzef odpowiedzia: Macie racj, lecz [przysigam] na ycie Pana, Boga Izraela, e nic nie wiem o tym, o czym mwicie. Arcykapan rzek: Nie kam, lecz odpowiedz na pytanie: czy przywaszczye sobie prawa maeskie? Czy zniewaye prawo Boe, nie mwic o tym synom Izraela i nie pochylajc gowy pod potn rk Boga1016, aby twoje potomstwo byo bogosawione na caej ziemi? Jzef odpowiedzia: Powiedziaem wam i powtarzam, [ufajc] e mi uwierzycie: wiecie o tym dobrze, e nigdy nie odwrciem si od przykaza Boga, nikomu nie sprzeciwiem si, ani nikomu nie byem nieprzyjacielem. Teraz za jestem wiadom przez Ducha, i to jest sam Pan, ktry mi daje wiadectwo, e nie poznaem innej niewiasty, jak tylko moj pierwsz legaln maonk. To wy, kapani i lud, ktrzy zczylicie si przeciw mnie, przekonalicie mnie wbrew mojej woli naleganiem i pochlebstwem, a ja
1016

Por. 1 P 5, 6.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

467

poddaem si waszym poleceniom ze wzgldu na szacunek naleny Bogu. Uczyniem to wszystko, co naleao, wedle tego, co uknulicie. Przyjem i zaprowadziem t [dziewic] do mojego domu, zatroszczyem si o wszystkie jej potrzeby materialne, poleciem jej by roztropn i strzec si w witoci a do mojego powrotu. Ja musiaem oddali si z domu, dla wykonania pracy zwizanej z moim zawodem, aby wykoczy to, co zaczem. Gdy powrciem wczoraj wieczr, wszyscy mogli dowiedzie si, jakie byy okolicznoci mojego powrotu. A o [dziewicy] nic wicej nie wiem, jak tylko to, e jest brzemienn. 5. Gdy tum ludu wysucha tego, powiedzia: Ten starzec jest prawy i szczery. Arcykapan rzek: Tak, rozumiem to, co powiedziae. Lecz ta dzieweczka to przecie dzieci, sierota bez ojca i matki. O tobie natomiast powszechnie wiadomo, e jeste starcem: oto dlaczego powierzylimy tobie jej dziewictwo, aby ona pozostaa nienaruszon i bez zmazy a do chwili, gdy otrzymacie [obydwoje] koron bogosawiestwa. Jzef odpowiedzia: Wy macie racj, lecz ja nie przypuszczaem, co moe si sta. Zreszt, Pan objawi w sposb, jaki zechce, krzywd, ktr poniosa. Powiedziawszy to, Jzef zamkn si w milczeniu. 6. Arcykapan rzek: Bdziecie pi wod prby1017, a Pan ukae wasz win, jeeli jestecie winni. Arcykapan Zachariasz biorc do rki wod prby, przywoa Jzefa przed siebie i rzek do niego: Czowieku, pomyl o swej siwej staroci. Widzisz na wasne oczy t trucizn ycia i mierci, nie wydawaj samego siebie na prb i na zagad. Jzef odpowiedzia: Na ycie Pana i na wite Jego imi, przysigam, e nie jestem wiadomy adnej winy, lecz jeli Pan zechce mnie potpi mimo mojej niewinnoci, niech si stanie wola Pana. W tej chwili arcykapan poda do picia Jzefowi wod, a nastpnie poleci mu natychmiast odej i wrci1018. Jzef oddali si i wrci z powrotem biegnc, powrci cay i bez skazy nie ponoszc adnej szkody. Gdy zobaczyli, e nie spotkaa go mier, wszystkich przej wielki strach. 7. Nastpnie arcykapan poleci przywoa przed siebie Maryj. Gdy przybya, Zachariasz biorc do rki wod prby, rzek do niej: Moja crko, pomyl o twoim modym wieku i przypomnij sobie czas, gdy bya ywiona i wychowywana w wityni. Miej lito nad sob i jeeli jeste niePor. Lb 5, 11-31. ProtEwJk 16, 2, na ktrej opis ten si opiera, mwi o odejciu w gry i powrocie, std mowa o zstpowaniu Maryi (nr 8).
1017 1018

468

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

winn, ocal si od mierci, a nie spotka ci nic zego. Lecz jeli przez fasz bdziesz kusia Boga ywego, On ci publicznie zawstydzi i zginiesz z mierci. Maryja odrzeka paczc: Nie mam wiadomoci adnego za, moja dziewiczo pozostaa wita i nienaruszona, bez adnej winy. Jeeli Pan mnie potpi, chocia niewinn, niech si speni wola Pana. 8. Arcykapan biorc wod, poda j do picia Maryi. Poleci jej odej i powrci szybko. Ona odesza i oddalia si. Powrcia i zstpia bez skazy i bez szkody. Widzc to tum peen podziwu zostawa przejty zdumieniem i mwi: Niech bdzie bogosawiony Pan, Bg Izraela, oni s czyci i niewinni, gdy przeszli bez szkody przez prb i aden zy czyn w nich si nie ujawni. Wtedy arcykapan poleci przywoa przed siebie Jzefa i Maryj i rzek do nich: Macie wiadomo, e bdziecie odpowiada przed Bogiem. Dokonalimy tego, co Prawo nakazuje nam czyni. Pan nie okaza waszego grzechu i ja rwnie was nie potpi1019. Idcie w pokoju. 9. Upadszy na twarz przed kapanami i przed caym ludem, w ciszy powrcili do domu, kryjc si i nie pokazujc si. Pozostali tak a do koca brzemiennoci witej Dziewicy. Gdy Maryja poczua zbliajce si ble rodzenia, Jzef przelk si i powiedzia do siebie: Co z ni zrobi, aby nikt nie dowiedzia si ku naszemu wstydowi o tym, co si stao. I rzek Jzef do Maryi: Nie wypada, ebymy pozostali w miecie. Chod! Przeniemy si gdzie indziej, do jakiej odlegej miejscowoci, gdzie nikt nas nie zna; jeeli pozostaniemy tutaj, wszyscy, ktrzy dowiedz si, e ty zostaa matk, dadz nas na pomiewisko i nagan pord synw Izraela1020. Maryja odpowiedziaa: Czy, jak uwaasz. Chwaa Chrystusowi przez [wszystkie] wieki. Tak niech si stanie!

Rozdzia VIII1021 O narodzeniu si w jaskini Pana naszego Jezusa Chrystusa 1. W owym czasie cesarz August wyda dekret nakazujcy spis po caej ziemi1022 i pacenie podatkw do skarbu cesarza. Na pocztku roku kaPor. J 8, 11. Powd tu podany rni si od powodw podanych w Ewangeliach oraz w EwDzOrm 8, 1. 1021 Rozdzia szeroko rozwija ProtEwJk 17-19, 2; PsMt 13, 1-3; EwDzArab 2-3; EwGruz 8; 12. 1022 Por. k 2, 1.
1019 1020

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

469

dy mia zapaci corocznie dziesicin, zalenie od liczby osb nalecych do domu. Jzef wraz z Maryj1023 uda si do pisarzy, aby zosta wpisanym. Powsta wic natychmiast Jzef, osioda swoje zwierz juczne i przygotowa, co byo potrzebne dla ciaa. Wzi ze sob Ozeasza1024, swego najmodszego syna, posadzi Maryj na zwierzciu jucznym i wyruszyli jadc drog wiodc ku poudniowi. 2. Gdy znajdowali si w odlegoci pitnastu stadiw od miasta, co wynosi dziesi mil, Jzef zobaczy, e Maryja ma twarz zmienion1025: jest smutna i zaspiona. Powiedzia do siebie: Jest brzemienn i dlatego nie moe siedzie na zwierzciu jucznym. Jzef zwrci si do Maryi: Dlaczego twoja dusza jest smutna i czemu jeste wzburzona?1026 Maryja odpowiedziaa: Jak mog si cieszy, ja brzemienna, nie wiedzc, dokd si udaj? Jzef odpowiedzia: Masz racj. Niech bdzie jednak bogosawiony Pan, Bg Izraela, ktry nas wybawi od oszczerstw i obmw ludzkich. Maryja rzeka: Czy nie powiedziaam ci wczeniej, aby mi wierzy, e nie odczuwam adnej winy, a mimo mojej niewinnoci potpie mnie lekkomylnie? Lecz sam Pan wszechrzeczy wybawi mnie z zasadzek mierci. 3. Po godzinie podry Jzef spojrzawszy na Maryj z radoci zobaczy, e jest przepeniona radoci. Maryja zapytaa: Dlaczego patrzysz na mnie i dlaczego cigle mnie badasz? Jzef odrzek: Widz w tobie co nowego i dziwi si: raz twoja twarz wydaje si smutna, drugi raz pogodna i radosna. Maryja odpowiedziaa: Ciesz si i raduj, gdy Pan wybawi mnie od wszystkich zasadzek nieprzyjaciela. Lecz pragn powiedzie ci o innej rzeczy. Jzef powiedzia: Powiedz, o czym mylisz. Maryja rzeka: Ciesz si i smuc, gdy widz dwie liczne armie gromadzce dwanacie oddziaw: jedna po prawej, druga po lewej stronie. Ci, ktrzy znajduj si po prawej, raduj si, ci po lewej s w smutku i aobie. 4. Suchajc tego, Jzef bardzo si zadziwi. Zastanawiajc si rzek do siebie: Co za widzenie miaa? W tej samej chwili anio zwrci si do [Maryi] i rzek do niej: Raduj si Maryjo, dziewico i suebnico Pana1027.
Por. inne wyjanienia podry do Betlejem powyej w 9. Podane s tu rne imiona: rkps ProtEwJk 17, 2; JzCie 2, 3; 11, 1 wspomina o Jozetosie, w 12, 1 dowiadujemy si, e by to najmodszy syn Jzefa, ktry znowu wedug JzCie 4, 4 nazywa si Jakub. 1025 Rne wytumaczenia opowiadania zawartego w VIII, 2-4 podaje EwGruz 2, 4; 4, 4. 1026 Por. Ps 41, 6. 12; 42, 5. 1027 Por. k 1, 28 i 38.
1023 1024

470

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Czy widzisz znak, ktry si tobie ukaza? Maryja odpowiedziaa: Tak. Anio rzek: Bliskie s dzisiaj ble twojego rozwizania. Zastpy, ktre widzisz po prawej1028 stronie, to jest nieprzeliczona liczba aniow bezcielesnych. Oni patrz i oczekuj twojego witego porodu, aby przyj i czci nowo narodzone Dzieci, syna krla, wadc Izraela. Ci, ktrzy s po lewej, to s zastpy z legionu szataskiego w czarnych odzieniach: oni oczekuj w wielkim zamieszaniu, gdy zostan rozgromieni. Po sowach anioa Jzef i Maryja bardzo si rozradowali i zoyli gorce dzikczynienie Bogu. 5. Wdrowali podczas zimnego dnia. By to okres zimy, dzie 21 miesica Tebeth, to znaczy 6 stycznia1029. A gdy przybyli we czwartek o szstej godzinie do opuszczonego miejsca, ktre kiedy byo miastem krlewskim, a nazywa si Betlejem, Maryja zwrcia si do Jzefa: Zsad mnie szybko ze zwierzcia jucznego, bo Dzieci sprawia mi cierpienie. Jzef odpowiedzia: Biada mi, co ja teraz uczyni? Oto jej rozwizanie nastpuje nie w okolicy zamieszkaej, ale w miejscu opuszczonym i pustym, gdzie nie ma adnej gospody1030. Gdzie si wic udam? Gdzie j poprowadz, aby moga si pooy? Nie ma tu ani domu, ani schronienia z dachem, w ktrego cieniu mogaby schroni sw nago. 6. Nastpnie jednak Jzef znalaz tam do obszern jaskini, w ktrej pasterze i robotnicy mieszkajcy i pracujcy w okolicy zbierali wieczorem swoje stada. Zrobili w niej b dla byda, w ktrym mu dawali je. Lecz w tym czasie nie byo tam ani pasterzy, ani pascych wow, gdy bya to zima. 7. Jzef przyprowadzi wic tutaj Maryj. Wprowadzi j do wntrza i zostawi obok niej przy wyjciu swego syna Ozeasza. Sam za wyszed i uda si w poszukiwaniu poonej.
1028 Prawej Peeters pisze gauche wyran pomyk wielkiego orientalisty poprawiem na podstawie ostatniego zdania (VIII, 3). 1029 Stycznia narodzenie miao nastpi 6 stycznia. Dat wyznaczono na podstawie nastpujcego rozumowania: Jezus y dokadnie 30 lat liczc od chwili wcielenia (6 kwietnia) por. V, 9, a wic w ciele przebywa wrd ludzi 29 lat i 3 miesice, pozostae 9 miesicy przebywa w onie matki. W ten sposb narodzenie wypadao 6 stycznia, cho przyjmowano inne daty: 28 marca, 18 kwietnia lub 29 maja. 6 stycznia obchodzono wito Epifanii objawienie si Pana. Data 25 grudnia zostaa wprowadzona na Zachodzie dla zastpienia bardzo uroczycie witowanego wrd pogan Dies natalis Solis Invicti. 1030 Gospody wbrew wyranemu okreleniu k 2, 7: Nie byo bowiem dla nich miejsca w gospodzie. Autor uzasadnia wersj o narodzeniu w jaskini, por. ProtEwJk 18, objan. oraz wyjania sowa k 2, 7: I zoya w obie.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

471

8. Idc zobaczy, e ziemia podniosa si, a niebo si obniyo, podnis wic swoje ramiona, jakby chcia dosign miejsca, gdzie one si schodziy. Dookoa siebie spostrzeg, e elementy byy odrtwiae1031 i osupiae; wiatry i powietrze, pozostajc nieruchome, zatrzymay si w swoim biegu, ptaki przerway lot. Popatrzywszy na ziemi zobaczy dzban wieo zrobiony: obok sta garncarz, ktry urabia glin i czy w powietrzu swoje rce, a one jednak si nie zbliay. Wszystko inne miao wzrok utkwiony ku grze. Zobaczy rwnie stada pdzone: one nie szy, ani nie posuway si naprzd, ani te nie pasy si. Pasterz podnis swoj lask i nie mg uderzy baranw, lecz trzyma rk wysoko podniesion. Popatrzy jeszcze na strumie w wwozie i zobaczy, e pasce si tam wielbdy zbliyy swe pyski do skraju strumienia, lecz nic nie jady. Tak wic, w chwili rozwizania witej Dziewicy wszystkie elementy stay si jakoby zakrzepe. 9. Jzef poszed w dal i zobaczy kobiet przychodzc z gr z szerokim ptnem narzuconym na ramiona. Poszed jej na spotkanie i pozdrowili si wzajemnie. Jzef rzek: Niewiasto, skd przychodzisz i dokd idziesz? Kobieta odpowiedziaa: Czy szukasz kogo, skoro mnie w ten sposb zapytujesz? Jzef odpowiedzia: Szukam poonej pochodzenia ydowskiego1032. Kobieta odpowiedziaa: Kim jest ta, ktra porodzia dzieci w jaskini? Jzef odrzek: To Maryja, ktra wychowana bya w wityni i ktr przyznano mi w maestwo. Ale nie jest ona moj on wedug ciaa i to, co pocza, jest z Ducha witego? Kobieta odpowiedziaa: Mwisz prawd, lecz wska mi, gdzie si ona znajduje. Jzef odrzek: Pjd i zobacz! 10. Podczas drogi Jzef zapyta j: Niewiasto, jakie jest twoje imi? Ona odpowiedziaa: Dlaczego zapytujesz mnie o imi? Jestem Ewa1033, pierwsza matka wszystkich ludzi; przyszam, aby zobaczy na wasne oczy moje odkupienie, ktre si dokonao. Syszc to Jzef zdumia si nad dziwami, ktre zobaczy. 11. Gdy przyszli, zatrzymali si z dala przy wejciu do groty. I nagle zobaczyli otwierajc si kopu nieba i silne wiato spyno z gry na

Por. objan. do ProtEwJk 18, 2 opowiadanie Jzefa w pierwszej osobie, tu w trzeciej. Por. Wj 2, 7. 1033 Por. objan. do EwGruz 1, gdzie anio rozwija porwnanie Ewa/Maryja, tu natomiast pojawia si sama Ewa. Por. na ten temat pikne opowiadanie J. i J. Tharaud o Ewie, ktra przychodzi do nowonarodzonego Jezusa (Go Niedzielny 51/52 1996).
1032

1031

472

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

d. Kolumna pomiennej pary1034 wzniosa si ponad grot, ktr okry janiejcy obok. Sycha byo gos istot bezcielesnych, wzniosych aniow i niebieskich duchw wznoszcych swoje piewy; syszano ich jzyk; intonowali swe pieni bez przerwy, sycha byo ich gosy oddajce Bogu chwa.

Rozdzia IX1035 O tym, jak Ewa, nasza pierwsza matka, i Jzef przybyli z popiechem i zobaczyli, e bogosawiona i wita Dziewica Maryja zostaa matk 1. Skoro Jzef i pierwsza nasza matka zobaczyli to wszystko, upadli na twarz na ziemi, a gono dzikujc Bogu oddawali Mu chwa i mwili: Bogosawiony bd Panie, Boe ojcw naszych1036, Boe Izraela, ktry przez swoje przyjcie dokonae dzisiaj odkupienia czowieka, ktry mnie przywrcie do poprzedniego stanu, podniose mnie z upadku i ktry wrcie mi na nowo moj dawn godno. Teraz dusza moja czuje si omielona i dry w nadziei Boga, mojego Zbawcy. 2. Wypowiedziawszy to Ewa, pierwsza nasza matka, zobaczya obok oddzielajcy si od groty i unoszcy si ku niebu. Z drugiej strony ukazao si byszczce wiato, ktre zatrzymao si przed obem dla byda. A Dzieci wzio pier swojej matki i ssao mleko, nastpnie powrcio na swoje miejsce i usiado. Na ten widok Jzef i pierwsza matka Ewa oddali Bogu chwa dzikujc Mu i w zdumieniu ogldali dziwy, ktre si dokonyway. I mwili: Zaprawd, czy kto kiedykolwiek sysza od kogo o podobnej rzeczy lub te widzia na wasne oczy co podobnego temu, co si tutaj dokonao? 3. I nasza pierwsza matka wesza do groty, wzia niemowl w ramiona, piecia je i tulia z czuoci; bogosawia Bogu, gdy niemowl byo bardzo pikne, janiejce, pogodne i umiechao si. Owina Je w pielusz-

1034

By moe jest to aluzja do supa ognistego (np. Wj 14, 19) jako znaku obecnoci

Boej. Rozwinicie ProtEwJk 19, 3-20; PsMt 13, 2-5; EwDzArab 2n. (inna wersja opowiadania). 1036 To mwi Ewa; autor nie zwrci uwagi na fakt, e Ewa nie moe mwi o Bogu ojcw naszych.
1035

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

473

ki i pooya w obie do pojenia wow. Po czym nasza pierwsza matka Ewa opucia grot. Wtem zobaczya niewiast imieniem Salome, ktra sza z miasta Jerozolimy. Nasza pierwsza matka Ewa udaa si naprzeciw niej i powiedziaa: Zwiastuj ci radosn i dobr nowin: moda dziewica, ktra z pewnoci nie znaa ma, w tej grocie wydaa na wiat niemowl. 4. Salome rzeka: Wiem, e cae miasto Jerozolima potpio j jako winn i godn mierci. Zniesawiona i pena wstydu opucia miasto, aby przyj tutaj1037. A ja, Salome, dowiedziaam si w Jerozolimie, e ta dziewica porodzia chopca i z radoci przyszam, aby Go zobaczy. Pierwsza nasza matka Ewa, odrzeka: To prawda, a dziewictwo jej pozostao wite i nienaruszone. Salome zapytaa: Jak ty moga pozna, e ona pozostaa dziewic? Pierwsza nasza matka odpowiedziaa: Opowiem ci to, co widziaam na wasne oczy. Salome rzeka: Powiedz. Pierwsza nasza matka powiedziaa: Gdy wchodziam do tej groty, zobaczyam chmur janiejc, unoszc si w gr. I syszao si na wysokociach zgiek sw oraz liczne zastpy duchw i chry anielskie, ktre gono bogosawiy Boga i oddaway Mu chwa. I wznosia si ona ku niebu jako janiejcy obok. Salome odrzeka jej: Na ycie Pana, nie uwierz twoim sowom, zanim nie zobacz, e dziewica nie poznawszy mczyzny i bez jego udziau porodzia dzieci. I pierwsza nasza matka wszedszy do groty, rzeka do witej dziewicy Maryi: Bd gotowa, potrzeba nam tego, bo oto Salome chce ci podda prbie i stwierdzi twoje dziewictwo. 5. Skoro Salome wesza do groty i gdy wycigna rk pragnc zbliy si do dziewicy, oto nagle pomie wytryskajcy stamtd z wielkim arem spali jej rk. I podniosa gwatowny krzyk: Biada mi, ndznej i nieszczsnej, moja wina sprawia, e tak bardzo zbdziam! Co ja poczn tak zbdziwszy, gdy zgrzeszyam przeciw Bogu mojemu, zbluniam i w mojej niewierze kusiam Boga ywego! Oto moja rka staa si jakoby ogie poncy! 6. Lecz anio, ktry by blisko, rzek jej: Wycignij rk do Dziecicia, zbli j do Niego, a bdziesz uzdrowiona. I upadajc do stp Dziecicia ucaowaa je, a wziwszy w ramiona, piecia je i mwia: O, nowo narodzony, Synu wielkiego i potnego Ojca, dzieci Jezus, Mesjaszu, krlu Izraela, odkupicielu, pomazacu Paski1038, objawie si w miecie Da-

1037 1038

Tutaj autor wraca do wersji VII, 9. P or. k 2, 26.

474

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wida!1039 O, wiatoci, ktra wzesza nad ziemi i odkrya nam zbawienie wiata! 7. Gdy Salome wypowiedziaa te sowa i inne podobne, w tym momencie rka jej zostaa uzdrowiona. I podnisszy si oddaa cze Dzieciciu. Zamierzaa uda si do Jerozolimy. Wtedy anio zwrci si do niej i powiedzia: Salome, gdy pjdziesz do Jerozolimy tam, gdzie chcesz i, nie rozgaszaj nikomu widzenia1040, ktre ogldaa, aby nie dowiedzia si czego krl Herod, zanim dzieci Jezus nie uda si do wityni po czterdziestu dniach w celu oczyszczenia. Salome odrzeka: Tak, Panie, niech twoja wola si speni1041. Salome powrcia do domu i nikomu nie powtrzya sw, ktre powiedzia jej anio.

Rozdzia X 1042 O pasterzach, ktrzy widzieli narodzenie Pana 1. Ot w tym miejscu mieszkali pasterze, o ktrych ju wspomnielimy, ale ich stada owiec i kz powracay dopiero o zmroku do ustronnych i odlegych miejsc, gdzie pasterze je wyganiali w grach i w dolinach. Wieczorem kady pasterz zbiera swoje stado; wpdzali je do owczarni: ca noc trzymali nad nimi stra a do dnia. A oto zjawi im si anio Pana i chwaa Pana zajaniaa nad nimi; przej ich wielki strach. Pasterze zakrzyknli, a zebrawszy si w jednym miejscu mwili do siebie nawzajem: Co znaczyo sowo, ktre do nas zawoano, a ktrego nie znamy? 2. Oto anio rzek im: Nie bjcie si, ludzie mdrzy i roztropni, ktrzy jestecie tu zebrani. Oto zwiastuj wam wielk rado: w miecie Dawida narodzi si wam dzisiaj Zbawiciel, ktrym jest Chrystus Paski. A to jest znakiem dla was wszystkich: gdy wejdziecie do jaskini, znajdziecie niemowl owinite w pieluszki i zoone w obie dla wow. W tej samej chwili, gdy anio im to ogasza, pasterze w liczbie pitnastu udali si z popiechem na wskazane miejsce. A zobaczywszy Jezusa upadli przed nim na twarze i oddali mu cze. Gono chwalili Boga mwic: Chwaa na wysokociach Bogu, a na ziemi pokj i yczliwo dla ludzi. Powiedziawszy
Por. k 2, 11. Por. Mt 17, 9. 4. 1041 Por. Mt 6, 10. 1042 Rozwinicie k 2, 8-20. Por. PsMt 13, 6; EwGruz 12.
1039 1040

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

475

to pasterze powrcili kady do swojego stada wysawiajc Chrystusa, ktry jest bogosawiony przez wszystkie wieki. Tak niech si stanie! Rozdzia XI1043 Jak Mdrcy przybyli z darami, aby uczci nowo narodzone dzieci Jezus 1. Jzef i Maryja przebywali z dziecitkiem w grocie, w ukryciu i nie wychodzili, aby nikt o Nim si nie dowiedzia. Ale po trzech dniach, to znaczy dwudziestego trzeciego Tebeth, to jest dziewitego stycznia, oto Mdrcy1044 ze Wschodu, wyjechawszy ze swoich krajw z liczn armi, przybyli po dziewiciu miesicach do miasta Jerozolimy. Trzej krlowie Mdrcy byli brami. Pierwszym by Melkon1045, krl Persw, drugim Gaspar, krl Hindusw, trzecim Baltazar, krl Arabw. Byo dwunastu dowdcw, ktrzy dowodzili ich armi1046. Zastpy kawalerii, ktre im towarzyszyy, liczyy dwanacie tysicy ludzi, cztery tysice z kadego krlestwa1047. Wszyscy przybywali na polecenie Boga z ziemi Mdrcw, z krajw Wschodu, ich ojczyzny. Gdy anio Pana zwiastowa dziewicy Maryi nowin, e stanie si matk, jak to ju opowiadalimy, w tej samej chwili za spraw Ducha witego stao si, e zostali powiadomieni, aby i i odda cze nowo narodzonemu Niemowlciu. Oni wic wyjechawszy zgromadzili si w jednym miejscu, a gwiazda, ktra ich wyprzedzaa, przyprowadzia ich razem z ich wojskiem po dziewiciu miesicach do miasta Jerozolimy. 2. Rozbili obz wok miasta i pozostawali tam przez trzy dni, oni i ksita ich krlestw. Chocia byli brami i synami tego samego krla, wiedli

Rozdzia XI wykazuje niewielkie zblienie do tekstu Ewangelii, jest natomiast zbliony do EwGruz 9n.; 14; por. PsMt 16; ProtEwJk 21; EwDzArab 7. Aluzje do tego rozdziau znajdujemy w XXVIII. O Magach por. IV, 41-44. 1044 Mdrcy cig dalszy opowiadania z V, 10. Istnieje kilka redakcji armeskich opisu przybycia Trzech Krli. 1045 Listy ormiaskie imion Mdrcw podaj inne wersje. Por. Peeters, 131n. Listy syryjskie podaje E. Nestle, Die dem Epiphanius zugeschriebenen Vitae Prophetarum, Tbingen 1893, 67n. 1046 Niektre rkopisy armeskie podaj ich listy. 1047 Podobne wiadomoci w EwGruz 9 kady z mdrcw prowadzi po cztery tysice onierzy i cztery tysice ksiy (!).
1043

476

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ze sob zastpy wojska mwice rnymi jzykami. Melkon, pierwszy krl, to ten, ktry przynis mirr1048, aloes, mulin, purpur, tamy lniane, a take ksigi pisane i piecztowane Boym palcem. Drugi, krl Hindusw, Gaspar, przynis w darze dla Dziecicia drogocennego nardu, mirr, cynamon, kadzido1049 i inne pachnida. Trzeci, krl Arabw, Baltazar, to ten, ktry przynis zoto1050, srebro, drogie kamienie, niezwykle drogi szafir i delikatne pery. 3. Wszyscy przybyli do miasta Jerozolimy. Gwiazda, ktra ich prowadzia, ukrya chwilowo swoje wiato. Zatrzymali si wic na postj. Liczne zastpy jedcw i krlowie mwili do siebie: Co mamy teraz robi i w jakim kierunku pody? Nie wiemy, bo gwiazda, ktra nas do dzisiaj wyprzedzaa, teraz znikna i pozostawia nas w rozterce. Mdrcy mwili wic midzy sob: Chodmy, aby dowiedzie si o Dzieciciu i szukajmy, gdzie ono dokadnie si znajduje, pniej wyruszymy w dalsz drog. Wszyscy zgodzili si jednomylnie: Tak jest, macie racj. 4. Skoro krl Herod zobaczy liczne zastpy kawalerii, gronie rozoone wok miasta, odczu wielki strach. Zacz zastanawia si i rzek do siebie: Kim s ci ludzie, ktrzy rozbili obz, a ktrzy maj liczn armi i tak wielk si, skarby, wielkie bogactwa i zbytkowne przedmioty? aden z nich nie zjawi si do nas, aby si przedstawi. Ich wodzowie s tak wielcy i zwyciscy, e nie okazuj nam adnych znakw yczliwoci. Nastpnie krl poleci przywoa ksit i swoich najwyszych dygnitarzy i podczas narady tak mwili jeden do drugiego: Jak postpi z tymi ludmi, gdy posiadaj armi posuszn ich rozkazom, a sami s dowiadczonymi wodzami? 5. Ksita rzekli mu: Krlu, wydaj rozkaz, aby dobrze strzeono tego miasta, aby go nie zaskoczyli podstpnie i nie opanowali si, i aby nie uprowadzili mieszkacw do niewoli. Krl odpowiedzia: Macie racj, sprbujmy jednak naprzd rodkw przyjaznych, zobaczymy, co z tego wyniknie. Ksita odrzekli: Krlu, wydaj rozkaz, aby zebraa si caa armia i naleycie czuwaa, niech bdzie w pogotowiu i niech si ma na bacznoci. Nastpnie polij do nich sprytnych wysacw, ktrzy bd z nimi rozmawia, pytajc dokadnie i szczegowo, skd przychodz i dokd id.

Por. Mt 2, 11. Por. Mt 2, 11. 1050 Por. Mt 2, 11.


1048 1049

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

477

6. Wtedy powstali trzej ksita i udali si do nich ze strony krla. Upadli na twarz przed nimi, wymienili wzajemny ucisk i usiedli. Ksita odezwali si: Czcigodni mowie i potni krlowie, oznajmijcie nam powd waszego przybycia. Mdrcy odpowiedzieli: Dlaczego stawiacie nam pytania, nam, ktrzy przybylimy, aby was zapyta? Pochodzimy z Persji, z kraju dalekiego i spieszymy si, aby i dalej. Ksita odrzekli: Wysuchajcie nas na mio Boga i nakocie swego ucha. Nasz krl przebywa w miecie, a skoro zobaczy, e zatrzymalicie si tutaj, oczekuje, abycie przybyli do niego. On pragnie was zobaczy, przemwi do was i wysucha was. Nie spieszylicie si z tym dotychczas i nie zoylicie mu wizyty. On wic posa wysacw do was z zaproszeniem do swego paacu, aby z caym uszanowaniem wybada i dowiedzie si, jakie s wasze zamiary i czego sobie yczycie. 7. Mdrcy powiedzieli: Czego chce od nas wasz krl? Jeli chce nas pyta, nie mamy nic do powiedzenia, nic do wysuchania i nic do ogldania. Ksita zapytali: Powiedzcie nam, przybylicie tutaj jako przyjaciele, czy te ze zymi zamiarami? Mdrcy odpowiedzieli: Przybylimy z wasnej woli, z naszego kraju a tutaj i nikt nas tak nie przesuchiwa, a wy przychodzicie tutaj, aby nas bada! Ksita odpowiedzieli: Przybylimy z polecenia naszego krla, aby zobaczy si z wami, aby mwi i aby was wysucha. Od czasu, gdy rozbilicie tutaj obz, zapach wonnoci rozchodzi si wkoo i napenia cae miasto. Jestecie moe kupcami uprawiajcymi wielki handel? Lub potnymi panami, krewnymi krlw i posiadacie w obfitoci wyszukane wonnoci wytoczone z rzadkich kwiatw, aby je zamieni w jakim kraju bogatym? Magowie odrzekli: Nie jest tak, jak mylicie. Nic nie mamy do sprzedania, a pytamy tylko o nasz dalsz drog. 8. Ksita zapytali: Jak drog? Mdrcy odpowiedzieli: T, ktr Pan w sprawiedliwoci nas poprowadzi do krainy dobra 1051. Jeeli chodzi o nas, to przybylimy tutaj z rozkazu Boego za wspln zgod. Oto od dziewiciu miesicy jestemy ju w drodze, a jeszcze dzisiaj moglibymy zdy do naszego celu. Gwiazda wskazujca nam drog wdrowaa z nami, a zatrzymywaa si na postojach i widzielimy j rwnie stojc ponad naszymi gowami. A gdy spieszc si w drodze wdrowalimy szybciej, gwiazda pozostawiona w tyle wkrtce nas wyprzedzaa, i tak byo a dotd. Teraz jej wiato zniko naszym oczom, a my w niepewnoci nie wiemy, co robi.
1051

Por. Ps 143, 10.

478

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

9. Ksita opowiedzieli Herodowi wszystko, co usyszeli od Mdrcw. Wtedy Herod powsta i uda si, aby ich zobaczy i zapyta: W jakim celu podjlicie tak wielk podr do tego kraju z licznymi zastpami i darami? Mdrcy odpowiedzieli: Oto dlaczego przybylimy, wanie chcemy ciebie zapyta. Syszelimy w naszym kraju, e w ziemi judejskiej ma si narodzi syn krla, przybylimy wic, aby go zobaczy i uczci1052. 10. Herod bardzo si przej tym, co usysza i przelk si sw, ktre mu powiedzieli. Zapyta ich: Od kogo syszelicie to, o czym mwilicie, kto was o tym powiadomi? Magowie odpowiedzieli: Nasi przodkowie przekazali nam wiadectwo pisemne, ktre byo strzeone pod pieczci. Przez dugie lata, z pokolenia na pokolenie, nasi ojcowie i synowie ich synw pozostawali w oczekiwaniu a do chwili, gdy to sowo wypenio si wobec nas. Przez posug anioa na rozkaz Boy zostao nam ono objawione w widzeniu. I przybylimy na miejsce, ktre wskaza nam Pan. Zapyta Herod: Skd pochodzi to wiadectwo, ktre wy tylko sami znacie? 11. Mdrcy odpowiedzieli: wiadectwo, ktre posiadamy, nie pochodzi od adnego czowieka. To jest rozkaz Boy dotyczcy planu Pana, ktry przyrzek wypeni na poytek ludzi, a [rozkaz] ten zachowa si u nas a do dzisiaj. Herod zapyta: Gdzie znajduje si ta ksiga, ktrej nikt inny nie posiada, jak tylko wasz nard? Mdrcy odpowiedzieli: aden inny nard nie zna tego ani ze syszenia, ni z wasnego rozumu. Jedynie tylko nasz nard posiada to wiadectwo na pimie. Gdy Adam1053 opuci raj, a Kain zabi Abla, Pan Bg da Adamowi Seta, dzieci pocieszenia, a wraz z nim list zamknity i opiecztowany Boym palcem. Set otrzyma go od ojca i przekaza swoim synom. Jego synowie swoim synom i tak z pokolenia na pokolenie. A do czasw Noego przekazywali sobie rozkaz, aby starannie strzec tego listu. Noe da go Semowi, swojemu synowi, a synowie Sema przekazali go swoim synom. Ci za dali go Abrahamowi, Abraham za da go arcykapanowi Melchizedekowi1054 i t drog nard nasz za czasw Cyrusa1055, krla Persw, znalaz si w jego posiadaniu. A nasi ojcowie otrzymawszy go zoyli go z wielk czci w specjalnej sali. I tak

Por. Mt 2, 2. Adam Opus imperfectum in Matthaeum, hom, 2, 2. Por. powyej rozdz. IV ,5 s. 384. O tym epizodzie por. XI, 23-25 i EwNik 19, 1, objan. 1054 Por. Rdz 14, 18n. 1055 Cyrus zaoyciel pastwa Achemenidw i krl perski w latach 559-529 przed Chr.
1052 1053

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

479

w kocu ten list doszed do nas. A my otrzymawszy to pismo dowiedzielimy si, nim si jeszcze narodzi, o nowym monarsze, synu krla Izraela. 12. Wcieko napenia serce Heroda, gdy to usysza i rzek do nich: Nie pozwol wam dalej i, dopki nie pokaecie tego wszystkiego, co macie ze sob. I wyda rozkaz zatrzymania ich si. I nagle paac, w ktrym przebywaa wielka liczba ludzi, zatrzs si. Kolumny stojce z czterech stron upady i cay paac rozpad si. Wielki tum ludzi, ktry znajdowa si na zewntrz, uciek stamtd. Natomiast ci, ktrzy znajdowali si w paacu zginli, w liczbie siedemdziesiciu dwch ludzi, starszych i dzieci. Na ten widok wszyscy, ktrzy tam przyszli, upadli do stp Heroda i prosili go mwic: Pozwl im spokojnie jecha w dalsz drog. Rwnie syn Archelaus rzuci si do ng ojca z baganiem. 13. Bezbony Herod uleg probie swego syna i odprawi ich. Wypuci wic przyjanie Mdrcw i zapyta ich: Powiedzcie, co pragniecie, abym uczyni dla was? Mdrcy odpowiedzieli jednomylnie: Mamy tylko jedno pytanie: powiedz nam, co jest zapisane w waszym Prawie? Co w nim czytacie?1056 Herod zapyta: Co chcecie, abym wam powiedzia? Mdrcy powiedzieli: Gdzie si ma narodzi Chrystus, krl ydw? Skoro to usysza Herod przerazi si, a z nim caa Jerozolima1057. Zebra wic wszystkich kapanw i pisarzy ludu, zapyta ich: Gdzie si ma narodzi Chrystus? Oni mu odpowiedzieli: W Betlejem judzkim, w miecie krla Dawida. Herod rzek do Mdrcw: Idcie i wypytajcie si starannie o to Dzieci, a gdy je znajdziecie doniecie mi tutaj, abym i ja mg pj, aby je uczci1058. Bezbony tyran mwi w ten sposb, aby odda dzieci pod miecz dziki tej wiadomoci zdobytej podstpnie. 14. Mdrcy natychmiast powstawszy, padli na twarz przed Herodem i caym miastem Jerozolim, i wyruszyli w dalsz drog. A oto gwiazda, ktr widzieli, sza przed nimi, a do chwili gdy zatrzymaa si na miejscu, gdzie byo Dzieci Jezus. Radonie przybyli do miasta Betlejem, zsiedli ze swoich zwierzt jucznych i nagle polecili uderzy w swoje trby, cymbay, cytry, harfy i inne instrumenty muzyczne1059 na cze nowo narodzonego Dziecicia, syna krla Izraela. Krlowie, ksita i tumy onierzy armii piewajc pie zaczli taniec. Z radoci i wdzicznoci, penym gosem
Por. k 10, 26. Por. Mt 2, 3. 1058 Por. Mt 2, 4-8. 1059 Por. Dn 3, 5. 10. 15.
1056 1057

480

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

i radosnym sercem bogosawili Boga i dzikowali Panu, e stali si godnymi przyby [na czas] i zobaczy chwa wielkiego dnia janiejcego tajemnic, ktra im si ukazaa. 15. Widzc to wszystko Jzef i Maryja zlkli si krlw i caej armii. Przestraszeni schronili si w jaskini, a Jzef usiad w obie dla bydlt. Na ten widok ksita i panowie rzekli do Jzefa: Starcze, czemu si lkasz i dlaczego uciekasz przed nami. Jestemy takimi samymi ludmi, jak i ty1060. Jzef odrzek: Skd przybywacie w tej porze i czego od nas chcecie, przybywajc tutaj z tak licznym wojskiem? Mdrcy odpowiedzieli: Przychodzimy tutaj z licznymi darami i ofiarami z odlegej krainy, z Persji, naszej ojczyzny. Pragniemy zobaczy nowo narodzone Dzieci, krla ydw i uczci je. Jeli wic przypadkiem znacie je, wskacie nam dokadnie miejsce, gdzie si znajduje, abymy mogli je zobaczy. Syszc to Maryja z radoci wesza do jaskini, a wziwszy Dzieci w ramiona poczua, jak serce jej napenia si radoci. Bogosawia i dzikujc sawia Boga, nastpnie usiada i pozostawaa w milczeniu. 16. Mdrcy powtrnie spytali Jzefa: Czcigodny starcze, powiedz nam dokadnie, czy moe wiesz, gdzie moemy zobaczy nowo narodzone Dzieci? Jzef wskaza im palcem jaskini z dala. Mdrcy przybyli z radoci do wejcia jaskini. Zobaczyli Dzieci w obie dla bydlt i krlowie, ksita i panowie padli przed Nim na twarz z twarz zwrcon ku ziemi i cay lud, ktry by w ich licznym wojsku, a kady po kolei przynosi dary i skada je Mu. 17. Najpierw przyszed Gaspar, krl Indii. Rozoy on nard kosztowny, mirr, aromaty, cynamon, kadzido oraz inne zapachy i olejki pachnce. I natychmiast wo niemiertelnoci napenia jaskini, gdzie przebywali. Nastpnie Baltazar, krl Arabw, otworzy swoje obfite skarby, aby je ofiarowa Dzieciciu, zoto, srebro, drogie kamienie, wspaniae pery i szafiry wielkiej ceny. Z kolei Melkon, krl Persw, przynis mirr, aloes, purpur, a take wstgi lniane. 18. A gdy kady zoy swoje dary ku czci krlewskiego Dziecicia izraelskiego, krlowie powstawszy [wyszli] z jaskini; nastpnie wszyscy trzej zebrali si, usiedli i naradzali si razem. I mwili: Co za dziwne rzeczy zobaczylimy naszymi oczyma! Co to za biedak pozbawiony wszelkich rzeczy! Ani domu, ani dachu nad gow, ani mieszkania, lecz opuszczenie i niezamieszkaa jaskinia, w ktrej ci ludzie nie maj adnego schronienia
1060

Por. Dz 14, 14.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

481

ani rzeczy koniecznych. Co za poytek z tego, emy przyszli z tak daleka, aby zobaczy i pozna ich? Powiedzcie prawd, co za cudowny znak zobaczylimy tutaj? Chodcie, opowiemy sobie jeden drugiemu to, co nam si ukazao. Mdrcy powiedzieli: Bracia macie racj, niech kady z nas opowie swoje widzenie. 19. Krl Gaspar rzek: Gdy przyniosem w ofierze Dzieciciu kadzido, ujrzaem w Nim wcielonego Syna Boego, siedzcego na tronie chwa y, a zastpy [aniow] bezcielesnych stanowiy jego dwr. Baltazar rzek: Podczas gdy ja zbliaem si do Niego, widziaem jak siedzia na wysokim tronie, a niezliczone zastpy padszy na twarz przed Nim oddaway Mu chwa. Melkon rzek: A ja zobaczyem, e gdy w ciele umar na mkach, powsta z powrotem przywrcony do ycia. Syszc to krlowie przejci zdumieniem, rzekli zdziwieni: Co za nowy cud, ktry si okazuje: nasze wiadectwa zupenie si nie zgadzaj1061. Ale trzeba nam wierzy w to, co widzimy naszymi oczyma1062. 20. Powstawszy krlowie rano rzekli jeden do drugiego: Chodcie, pjdziemy razem do groty zobaczy, czy jaki inny cud nam si nie ukae. Wszed Baltazar, ale nie ujrza ju widzenia, ktre mia poprzednio; ukaza mu si natomiast syn czowieka, krla ziemskiego. Gaspar zobaczy Dzieci siedzce w obie dla bydlt, lecz mia drugie widzenie. Tak je opowiedzia innym: To nie byo widzenie, ktre miaem uprzednio, ale to, ktre ty, Baltazarze, nam opowiadae. Wtedy wszed do groty Melkon i ujrza Jezusa siedzcego na swoim tronie. Nie zobaczy on ju swego poprzedniego widzenia, w ktrym widzia [Jezusa] umarego i wrconego do ycia, lecz zobaczy w nim Boga stajcego si czowiekiem, narodzonego z Dziewicy, jak go widzia Gaspar. Peen radoci Melkon pospieszy oznajmi to swym braciom1063. 21. Gdy to zobaczyli, powrcili kady do siebie, a nastpnie krlowie zebrali si znowu na narad. Rozpoczli opowiada sobie widzenie, jakie kady ujrza i zrozumia. Mwili jeden do drugiego: Chodcie, bracia, powrcimy do siebie, a jutro, o wczesnej godzinie, udamy si z powrotem do jaskini, aby si przekona, czy to jest to, co Pan nam ukaza. Wrcili wic do swojego mieszkania i pozostawali w radoci i uniesieniu a do rana.
Por. Mk 14, 26. Por. 1 J 1, l. 1063 Typowy opis polimorfii, czsty w apokryfach, por. XXI, 16, Istnieje obszerna literatura na ten temat, por. Bibliografia. Rnice w rkps por. Peeters 143-145.
1061 1062

482

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Powstawszy o wczesnej godzinie, przyszli do wejcia jaskini. Weszli jeden po drugim, rozgldali si i rozpoznali Dzieci. Poczuli w sercu przypyw radoci, ucieszyli si, a przepenieni radoci i mioci udali si, aby oznajmi caemu swemu wojsku tymi sowami: On jest naprawd Bogiem i Synem Boym1064, ktry okaza si kademu z nas w zewntrznej postaci zalenie od naszego daru i z dobroci i sodycz przyj nasze pozdrowienie i nasze pokony. I wszyscy uwierzyli w Niego: krlowie, ksita, cae mnstwo wojska i lud, ktry si tam znajdowa. 22. I znowu krl Melkon wzi ksig Testamentu1065, ktr przechowywa u siebie [w dziedzictwie] pierwszych przodkw, jak to ju powiedzielimy, przynis j, przedstawi dzieciciu i rzek: Oto pismo w postaci listu, ktre dae nam na przechowanie, zamykajc je i piecztujc. We i czytaj prawdziwy dokument, ktry sam napisae. By to dokument, ktrego tekst by przechowywany w zapiecztowanym zwoju. Mdrcy nie mieli go otworzy ani da do czytania adnemu kapanowi, ani te pozwoli odczyta go ludowi, poniewa [ydzi] nie byli godnymi, aby sta si dziemi krlestwa [Boego], bdc przeznaczeni, aby wyrzec si i ukrzyowa Zbawiciela. 23. Oto, gdy Adam opuci raj, a Kain zabi Abla1066, i Adam by bardziej zgnbiony mierci syna ni z tego, e musia opuci raj, Pan Bg sprawi, e Adam zrodzi Seta, dzieci pocieszenia1067. Poniewa jednak Adam chcia wpierw sta si Bogiem, Bg w nadmiarze swego miosierdzia i swej mioci do rodzaju ludzkiego postanowi sta si czowiekiem. Przysig naszemu pierwszemu ojcu, e napisze na jego prob i swoim palcem opiecztuje pergamin ze zotymi literami, majcy tak tre: W roku tysic szesetnym, sidmego dnia, pol mego Syna jedynego, Syna czowieka, i on z powrotem przywrci ci do pierwotnej godnoci. Wtedy ty Adamie, bdc zczony z Bogiem w twoim ciele, ktre bdzie niemiertelne, staniesz si Bogiem, mogc jako jeden z nas rozrnia dobro i zo1068. 24. Ten to dokument, zapiecztowany i zamknity Boym palcem Mdrcy przynieli Jezusowi. Wtedy krlowie, ksita i cae ich wojsko

1064 1065

Por. Mt 27, 54. Por. objan. do XI, 11. 1066 Por. Rdz 4, 8. 1067 Por. Rdz 4, 25. 1068 Por. Rdz 3, 5. Temat rozwinity w rkps.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

483

wypenio swe luby i swoje modlitwy. Pozostali w grocie przez trzy dni. A po naradzie krlowie rzekli: Chodcie. Pjdziemy razem, aby Go uczci i wyzna, e On jest Bogiem. Pniej w pokoju odejdziemy. Zgodzili si razem, powstali, udali si do jaskini, uczcili Jezusa i wyznali: Ty jeste Bogiem i Synem Boym1069. A wychodzc z jaskini z radoci i uniesieniem chwalili Boga. 25. Rankiem nastpnego dnia, o wicie, gdy rozpocz si pierwszy dzie tygodnia, dwudziesty pity Tebeth, dwunasty stycznia, przygotowali si do odejcia do swego kraju. A gdy postanowili wstpi do Heroda, do miasta Jerozolimy, w tej chwili usyszeli gos, ktry im rzek: Nie wstpujcie do Heroda1070, bezbonego tyrana, gdy on chce zabi Dzieci. Usyszawszy to Mdrcy i cae ich wojsko zrezygnowali z tego. A wychwalajc Chrystusa, Boga wszystkich rzeczy, peni radoci odjechali do swojego kraju, postpujc drog, ktr ich prowadzi Pan. Rozdzia XII1071 Jak po czterdziestu dniach udali si z darami do wityni 1. Po tych wszystkich wydarzeniach Jzef i Maryja w skrytoci pozostali w jaskini ukrywajc Dzieci, aby nikt si o nim nie dowiedzia. Jzef wzi wszystkie skarby, ktre przynieli Mdrcy i starannie schowa je w jaskini. Codziennie wychodzi ukradkiem i chodzi do miasta, do wioski i po polach. Troszczyli si sami o swoje potrzeby materialne i nikt ich nie niepokoi, ani im nie zagraa. Bg tak chcia, gdy z Betlejem do Jerozolimy nie ma z pewnoci wicej ni dwanacie mil, a caa okolica jest pustynna i niezamieszkaa. A gdy Jzef po co wychodzi, pozostawia na stray i do pomocy Dziewicy Maryi swego syna Ozeasza1072, ktry bdc najmodszym wrd swoich braci uda si wraz z ojcem w drog. 2. Gdy Dzieci miao osiem dni, Jzef zwrci si do Maryi: Co zrobimy z dzieciciem, gdy prawo nakazuje po omiu dniach obrzezanie? Maryja odpowiedziaa: Niech si stanie twoja wola1073, czy jak uwaasz.
Mt 27, 54. Por. Mt 2, 12. 1071 Rozwinicie k 2, 21-35. 39. Opuszczony epizod z Ann. Por. PsMt 15, 1n.; EwDzArab 6; EwJ fragm. 2 (epizod z Symeonem). 1072 Ozeasza por. VIII, 1 objan. 1073 Por. Mt 6, 10.
1069 1070

484

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Jzef powstawszy uda si po kryjomu do Jerozolimy i przyprowadzi roztropnego czowieka, bardzo miosiernego i bojcego si Boga i ktry dokadnie zna Prawo Boe. Nazywa si Joel. Przyszed do groty, gdzie znajdowao si Dzieci. A gdy zbliy miecz, nie nastpio adne nacicie na ciele [Dziecka]. Na ten widok bardzo si zdumia i rzek: Oto popyna krew Dziecicia1074. I otrzyma on imi Jezus, ktre mu nada poprzednio anio. 3. Jzef wraz z Maryj zamieszkiwali w jaskini. Dzieci Jezus roso i postpowao w asce i mdroci1075. Ukrywali Dzieci a do wypenienia si czterdziestu dni, aby nikt go nie pozna. 4. Oto gdy mdrcy odjechali do swego kraju i nie wstpili do Heroda, a ten zastanowiwszy si rzek: Jeeli Mdrcy byli tutaj i nie powrcili z powrotem, to znak, e s kupcami, ktrzy znaj krlw: w obawie, abym nie naoy na nich okupu, nie chcieli mi wyjani swoich tajemnic; ze strachu, abym im krzywdy nie zrobi, podstpnie i pod faszywymi pozorami uciekli. Powiedziawszy to Herod opuci Jerozolim i uda si do Judei od strony Achai1076. Na razie nie myla wicej o swoim zamiarze odszukania Dziecicia, aby Mu zrobi krzywd. Kapani i lud zaprzestali zajmowa si t spraw i zapomniano o niej. 5. Nastpnie Jzef wzi skrycie Maryj i Jezusa wraz z licznymi darami i ofiarami, ktre mieli dziki hojnoci Mdrcw, i uda si do Jerozolimy. Przedstawiwszy Jezusa kapanom wraz z Maryj ofiarowali w wityni zgodnie z uwiconym zwyczajem par synogarlic lub dwa mode gobie. A starzec Symeon wzi Mesjasza w swoje ramiona proszc Pana, aby uwolni i przyj do siebie jego ducha, a jemu pozwoli odej w pokoju. Ten Symeon w proroczym duchu mwi o Jezusie: On powstanie na upadek i na zmartwychwstanie wielu w Izraelu. 6. Po zoeniu darw i ofiar Jzef wzi Maryj wraz z Jezusem i odeszli do Betlejem. Wrciwszy do jaskini pozostawali tam dugie dni a do nowego roku, nie pokazujc si publicznie i bdc w ukryciu z obawy przed bezbonym krlem Herodem. Gdy Jezus osign wiek dziesiciu miesiDziecicia prba pogodzenia obrzezania ydowskiego (i muzumaskiego) i chrzecijaskiej walki z obrzezaniem (np. u w. Pawa). Obrzezano, krew popyna, ale nie pozosta znak. 1075 Por. k 2, 52. 1076 Achaja prowincja cesarstwa rzymskiego obejmujca Peloponez, Attyk i Beocj, wspomniana w Dz (np. 18, 12. 27) i listach w. Pawa (np. Rz 15, 26; 1 Kor 16, 15 itp.). Jest to typowy przykad geografii w apokryfach.
1074

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

485

cy, oddzielono Go od piersi matki i przesta ssa. Zobaczywszy to Jzef i Maryja zadziwili si i zapytywali si wzajemnie: Jak to si dzieje, e on nie je, ani nie pije, ani nie pi, a zawsze pozostaje uwany i czujny? I nikt nie mg zrozumie siy woli, jak sprawowa nad sob samym. Rozdzia XIII1077 O Herodzie: jak pozabija niemowlta z Betlejem i jak zosta oszukany przez Mdrcw 1. Gdy rozpoczynali drugi rok pobytu w Betlejem, pewien bezbony mieszkaniec tego miasta, imieniem Begor, poszed oznajmi Herodowi, bezbonemu krlowi, co nastpuje: Mdrcy, ktrych przysae do Betlejem i ktrym polecie wstpi do siebie, nie wrcili, ale przyszedszy tam znaleli nowo narodzone Dzieci, o ktrym mwiono, e jest synem krla. Ofiarowali Mu wiele rnych rzeczy i darw, ktre mieli ze sob, i inn drog powrcili do swojego kraju1078. 2. Syszc, e zosta oszukany przez Mdrcw, Herod rozkaza zwoa ksit i panw krlestwa1079 i rzek do nich: Co mamy czyni? Ci ludzie perfidnie z nami postpili, omieszyli nas i wreszcie nam uciekli. Co si stao z dzieckiem i w jakim skrytym miejscu ukrywa si przede mn, tak, e nikt go nie widzia? Do dziea, wylemy onierzy do Betlejem, aby Go pochwycili i zabili ojca i matk. 3. Ksita rzekli: Krlu, wysuchaj nas. Betlejem ley w ruinach. Sprawy dotyczce Dziecka ju dawno przeszy, Jego ju nie bdzie w tym miejscu, bo z pewnoci uciekli ju do jakiego dalekiego kraju. Ksita mwili tak do Heroda z woli Boej i nie zajmowali si wicej t spraw, ani jej nie opowiadali nikomu dziki Duchowi witemu, gdy [Jezus wraz ze swoimi] jeszcze tam przebywa. 4. Oto [Herod], zoliwy bezbonik, w wciekoci swego serca nie wiedzia, co robi. Ksita powiedzieli: Krlu, nie drcz si tak bardzo, ani nie mcz przewrotnoci twego serca. Rozka, co chcesz, abymy to uczynili. Krl rzek: Tak, wiem co zrobi. Co do was, bdcie gotowi. Rozkaza wic zwoa dowdcw wojska i rzdzcych okrgami i wysa
Rozwinicie Mt 2, 16-18. Por. ProtEwJk 22, 1n.; PsMt 17, 1; EwDzArab 9. Por. Mt 2, 12. 1079 Por. Mt 2, 4.
1077 1078

486

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ich na cay obszar swego krlestwa, aby szukali Jezusa. Lecz oni go nie znaleli. Po powrocie zoyli krlowi nastpujcy raport: Przebieglimy wszystkie krainy Judei i nie znalelimy Go. Nastpnie rozkaza osiemnastu tysicznikom swoich armii przebiec cay kraj poddany jego panowaniu i wyda im nastpujce polecenie: Nie miejcie adnej litoci nad niemowltami ani nad paczem ich ojcw i matek. Nie dajcie si przekona ani skarbami, ani zwodniczymi przysigami, nie miejcie wzgldu na dary, lecz gdziekolwiek znajdziecie dzieci majce dwa lata lub mniej, zabijcie je mieczem. 5. Wszyscy dowdcy i komendanci wojsk zebrali si wok niego wraz ze swoimi mieczami i broni, a byli w liczbie miliona. Wyjechali w drog, kryli po wszystkich miejscach i zabijali wszystkie niemowlta, ktre znaleli w osiemdziesiciu trzech wioskach w liczbie okoo trzynastu tysicy szedziesiciu. Bezbony tyran uczyni tak z powodu Jezusa, majc nadziej, e Jezus znajdzie si w ich liczbie. Jzef i Maryja dowiedziawszy si o tym, przelkli si krla i jego armii. Maryja wzia dzieci Jezus, owina Je w pieluszki i ukrya go w obie dla bydlt1080. Nastpnie udali si skrycie do ruin miasta i tam chronili si i obserwowali. I nikt nie przyszed do nich, gdy ci, ktrzy ich widzieli, nie zwracali wcale uwagi, ani nie patrzyli na nich. Rozdzia XIV1081 Jak Herod zabi arcykapana Zachariasza w wityni 1. Bezbony tyran nie znajdujc sposobu wyjcia czyni nastpnie poszukiwania u Zachariasza odnonie do Jana, chcc si dowiedzie, czy on jest jego jedynym synem i czy by przeznaczony do krlowania nad Izraelem. Posa wic do Zachariasza onierzy z zapytaniem o maego Jana. Rzek do Zachariasza: Syszaem od wielu ludzi, e syn twj jest przeznaczony do panowania nad ziemi Judy. Poka mi go, abym go zobaczy. Lecz gdy Zachariasz usysza sowa zbrodniczego bezbonika, odrzek mu: Na ycie Pana, nie wiem, o czym ty mwisz. 2. Gdy Elbieta dowiedziaa si o tym, wzia maego Jana i usza na grskie pustkowie, gdzie staraa si uchroni ycie dziecka. Nastpnie,
1080 1081

Por. k 2, 7, ProtEwJk 22, 1. Por. ProtEwJk 22, 3-24, 3 (tam objan.); Jsyr 6nn.; Tabar, 104.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

487

umczona, gorzko zapakaa i wylewaa swe zy przed Panem mwic: Panie, Boe naszych ojcw, Boe Izraela, wysuchaj proby twojej suebnicy. Postp ze mn wedug twojej miosiernej litoci wzgldem ludzi i wyrwij mego ducha z rk Heroda i od zbrodniczej i wciekej zgrai jego zastpw. Niech ziemia si otworzy i niech pochonie matk wraz z jej synem, aby moje oczy nie oglday mierci syna. Gdy ona wypowiedziaa te sowa, w tej samej chwili otwara si gra i otworzya im wejcie. I ukrya matk razem ze swoim dzieckiem. Okry ich obok janiejcy i chroni ich zdrowych i caych. A anio Pana zstpi do nich i by ich strem i obroc. 3. Lecz Herod powtrnie wysa swoich wysacw do Zachariasza i rzek mu: Powiedz mi, gdzie jest ukryty twj syn, poka mi go teraz, abym go zobaczy. Zachariasz odrzek: Jestem zwizany z posug w wityni, mj dom nie znajduje si tutaj, lecz w grzystej krainie Galilei. Nie wiem, co si stao z matk i jej dzieckiem. I przyby posaniec i oznajmi sowa Zachariasza. Znowu Herod wysa posaca do swoich dowdcw i powiedzia im: Idcie oznajmi to Zachariaszowi: To mwi krl Izraela: Ukrye syna przed moim wzrokiem i nie chciae mi go otwarcie pokaza, gdy wiem, e twj syn ma panowa nad domem Izraela. Czy sowami moesz wykrci si przede mn i wymkn mi si pod bahym pretekstem? O, tak si nie stanie. Jeeli dobrowolnie nie przyprowadzisz go do mnie, wezm go si i strac ci razem z nim. 4. Zachariasz odrzek: Na ycie Pana, nie wiem, co si stao z matk i dzieckiem. I posacy zanieli Herodowi odpowied Zachariasza. Ale bezbony tyran peen nieprawoci wysa znowu swoich posacw i rzek: Oto po raz trzeci przysyam ci mj rozkaz. Nie usuchae mnie i nie zlke si moich grb. Czy nie wiesz, e twoja krew jest w moim rku i e nikt ci nie ocali, nawet Ten, w ktrym pokadasz nadziej? 5. Gdy oni przyszli, aby powtrzy te sowa Zachariaszowi, odrzek im Zachariasz: Wiem, e chcecie mojej krwi i e jestecie gotowi rozla j bez powodu. Chocia okrutn mierci stracicie moje ciao, Pan, ktry mnie uczyni i ktry mnie stworzy, przyjmie mojego ducha. I oni poszli oznajmi Herodowi, co im odpowiedzia Zachariasz. Lecz ten bezbonik we wzrastajcej zoci swego serca nie da ju adnej odpowiedzi. I tej samej nocy niegodziwy tyran wysa onierzy, ktrzy skrycie weszli do wityni i zabili Zachariasza przy otarzu, w przybytku przymierza. I nikt, ani kapani, ani lud o niczym nie wiedzieli. 6. Ale oczekiwali na niego podczas modlitwy rytualnej, aby go zobaczy, lecz go nie znaleli. Pniej, gdy ukazaa si zorza na zakoczenie

488

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

modlitwy, kapani i lud zebrali si, aby wzajemnie si pozdrowi i mwili do siebie: Co si stao z arcykapanem Zachariaszem? Gdzie on jest? I dziwili si jego spnieniu i mwili do siebie: Najpierw chyba odmwi wasn modlitw, albo te mia jakie widzenie w wityni. 7. Lecz jeden z kapanw, ktry nazywa si Filip, wszed zuchwale do miejsca witego witych i zobaczy skrzepnit krew przy otarzu Boym. A oto usysza wyrany gos z przybytku: Krew niewinna zostaa na prno rozlana, nie bdzie wymazana od synw domu izraelskiego a do zupenej pomsty. Gdy kapani i cae mnstwo ludu usyszeli to, rozdarli swoje szaty i posypawszy gowy popioem rzekli: Biada nam! Biada naszym rodzicom! Jestemy skazani na nieszczcie i hab! 8. A kapani wszedszy do przybytku zobaczyli przy otarzu Boym krew Zachariasza skrzepnit ju na kamie koo otarza Boego, lecz nie widzieli jego ciaa. I przejci zdziwieniem rzekli do siebie, e ich zguba jest dokonana. I mwili: Co si stao z ciaem, e nie widzielimy go nigdzie? Bdzili wszdzie szukajc go i nie znaleli go. A kady ze swej strony podejrzewa, e kto skrycie wynis ciao i ukry je w jakim miejscu. Nastpnie ogosiwszy wielk aob ku jego czci, synowie Izraela opakiwali go przez trzydzieci dni1082. Poszukiwali go w wielu miejscach, lecz ciaa jego nie znaleli. W ten sposb zostao dokonane morderstwo na Zachariaszu.

Rozdzia XV 1083 Jak anio oznajmi Jzefowi polecenie ucieczki daleko od zasadzek Heroda, do ziemi Egiptu 1. Anio Pana ukaza si Jzefowi i rzek do: Wsta, we Dzieci i jego matk i uchod do Egiptu, gdy Herod szuka dziecicia, aby je zgadzi1084. Rzeczywicie, powiadomiono krla o Jezusie i powiedziano mu, e jest on jeszcze przy yciu.

1082 W jednym z rkps podano, e najwyszym kapanem zosta wybrany starzec Symeon, ktry t funkcj peni przez czterdzieci dni. On wic przywita Pana w wityni jako arcykapan. 1083 Rozdzia opiera si na rnorodnych elementach. Nr 6-22, por. XVI, 1-4; XVII, 1. Por. EwDzArab 9n. 1084 Por. Mt 2, 13.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

489

2. Jzef powstawszy pospiesznie wzi Dzieci i Jego matk1085 i jako zbieg odjecha do [miasta] Ascogon, ktre nazywaj Askalonem miasto to pooone jest na brzegu morza Oceanu a stamtd do Hebronu, gdzie pozostawali w ukryciu przez sze miesicy. Dzieci Jezus miao wtedy rok i sze miesicy. Chodzio ono ju po ziemi i przychodzio ze swymi zabawkami, aby przytuli si do serca matki, a ona w uniesieniu czuoci braa je w ramiona, okrywaa je pieszczotami i chwalia Boga skadajc Mu dziki1086. 3. Lecz wtedy ludzie z miasta uprzedzili Heroda tymi sowami: Dzieci Jezus jest przy yciu i obecnie znajduje si w miecie Hebron. Herod szybko wysa posaca do naczelnikw miasta z nakazem, aby podstpnie pochwycili Jezusa i zabili Go: Gdy Maryja i Jzef dowiedzieli si o tym, przygotowali si do odjazdu, aby uj do Egiptu. Jak zbiegowie opucili po kryjomu miasto i udali si w dalsz wdrwk. Przejechali duo drogi, a w miejscach, gdzie si zatrzymywali, Dzieci Jezus czerpao wod ze zbiornika i podawao im do picia. Wreszcie dojechali do ziemi egipskiej, do rwniny Tanis1087. Zatrzymali si w miecie1088, w ktrym przebywali dugi czas. Mieszkali tam przez sze miesicy. Dzieci Jezus miao dwa lata. 4. Wyjechawszy stamtd przybyli blisko granicy Egiptu do miasta zwanego Kair1089, do wielkiego zamku krlewskiej rezydencji. Jest to wielka przestrze, na ktrej si znajduj paac i forteca. By to zamek bardzo wysoko pooony, wspaniay, piknie ozdobiony i upikszony z wielk rnorodnoci. Wznis go niegdy Aleksander Macedoski w dniach swojej potgi. Pozostali tam cztery miesice do czasu, kiedy dzieci Jezus osigno dwa lata i cztery miesice. 5. Jezus1090 wychodzi na zewntrz, aby przechadza si z dziemi i malcami, bawi si z nimi i rozmawia. Prowadzi ich do najwyszych miejsc na zamku, [wspinali si] do okien i okienek w dachu, przez ktre przechodziy promienie soca i mwi do nich: Kto z was moe obj ramionami promie soca i zjecha na d tak, aby nie zrobi sobie nic zego? A oni

Por. Mt 2, 14. Por. ProtEwJk 6, 1. 1087 Por. Ps 78, 12. 43 (LXX), hebr. Soan; PsMt 22, 2: Sotinen. 1088 Identyfikowano je w rnoraki sposb. Por. Peeters, 162n. Tam rwnie omawia wiadomoci o Kairze. 1089 Por. objan. poprzednie i EwDzArab 25, objan. 1090 Jezus por. EwTmDz dodatek 1 wraz z objanieniami.
1085 1086

490

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

odpowiedzieli: Nikt z nas nie moe tego uczyni. Jezus rzek: Patrzcie wszyscy i ogldajcie! I Jezus objwszy rkami promienie soca zoone z drobniutkiego pyu, opuci si na d bez adnej szkody dla siebie. Ci, ktrzy to widzieli: dzieci i ubogi lud, poszli opowiedzie w miecie o cudzie dokonanym przez Jezusa. A ci, ktrzy syszeli to opowiadanie, podziwiali peni zdumienia. Ale Jzef i Maryja, gdy dowiedzieli si o tym, przestraszyli si i z powodu Dziecicia uszli z miasta, aby nikt go nie rozpozna. Noc po kryjomu opucili miasto wraz z Jezusem i oddalili si, uciekajc z tego miejsca. 6. Przybyli do miasta Mesrin, gdzie mieszkao mnstwo ludzi. Miasto byo bardzo due i otoczono je wok wysokimi murami. W dzielnicy, przy ktrej weszli do miasta, byy ustawione posgi magiczne. Ilekro nieprzyjaciel zagraa krajowi niebezpieczestwem lub szkod, wszystkie te posgi wydaway ten sam krzyk na cae miasto. A ci, ktrzy syszeli gos tych licznych posgw, rozpoznawali go i domylali si, e co si stanie w kraju. Przy pierwszej bramie murw znajdoway si dwa elazne ory z miedzianymi szponami, orze i orlica, jeden po prawej, drugi po lewej stronie. Przy drugiej bramie stay zwierzta drapiene z gliny i ceramiki: z jednej strony niedwied, z drugiej lew i inne dzikie zwierzta z kamienia i drzewa. Przy trzeciej bramie by ko ze spiu; a na tym spiowym koniu znajdowa si spiowy posg krla, ktry na rce mia ora z miedzi. 7. Gdy Jezus zbliy si, aby przej przez bram, nagle wszystkie posgi chrem zaczy krzycze haaliwie, a wszystkie inne posgi nieoywione faszywych bogw krzyczay jeden przez drugiego. Take bstwa w wityniach wydaway okrzyki tak, e cae miasto zatrzso si a do fundamentw, a ze strachu i trwogi ycie stao si niemoliwe dla ludzi. W tej samej chwili obydwa ory trbiy, lew rycza, ko ra, a spiowy krl ze [swoim] orem na r ce krzycza, mwic: Suchajcie wszyscy, ilu was jest, i bdcie gotowi, gdy monarcha, syn wielkiego krla, zblia si do naszego miasta z liczn armi. 8. Syszc to cay lud uszykowa si w liczne oddziay i natychmiast wybieg z broni na mury rozgldajc si na wszystkie strony, lecz nic nie zobaczyli. Poczli si zastanawia i zdumieni mwili do siebie: Co to za donony gos, ktry nas zawoa? Kto widzia, kto sysza, e syn krla wszed do miasta? Wtedy rozbiegli si wszdzie i nic nie wykryli, tyle, e w jednym domu znaleli Jzefa, Maryj i Jezusa. Zatrzymali Jzefa, wyprowadzili na rodek placu miejskiego i rzekli mu: Powiedz nam starcze, skd przybye do tego miasta i z jakiego narodu pochodzisz? Jzef odpo-

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

491

wiedzia: Z ziemi judejskiej, z miasta Jerozolimy. Zapytali go: Powiedz prawd, kiedy tutaj przybye? 9. Jzef odrzek: Do tego miasta przybyem trzy dni temu. Oni mu rzekli: A czy na drodze, ktr szede, nie widziae ksicia, syna krla, ktry szed ze swoj armi na ten kraj? Jzef odpowiedzia: Wcale go nie widziaem. Oni zapytali: Jak przebye drog tak dug i pozbawion wody? Jzef odpowiedzia: Czasem wraz z moj rodzin szedem wraz z towarzyszami podry, czasami jednak szlimy samotnie. Tum odrzek: Wiemy, e jeste biednym starcem cudzoziemcem, czowiekiem bezpiecznym. Chcielimy si jednak dowiedzie i pozna prawd. Nie bierz nam tego za ze, gdy dzisiaj ogldalimy cud i wszyscy jestemy zdumieni. Powiedziawszy to, odprawili Jzefa i odeszli. 10. Zdarzyo si, e Jzef przyby do pewnego miasta i rozoy si na nocleg blisko wityni boka Apollina. Przebywa tam wiele dni. Pewnego dnia Jezus uwanie przyglda si paacowi boka, ktry swoj szerokoci i wysokoci wyglda na mae miasto. Jezus rzek do swojej matki: Poucz mnie i odpowiedz mi na pytanie, ktre ci postawi. Maryja odrzeka: Mw mj synu, czego chcesz? Jezus zapyta: Co to za wysoka budowla, tak bardzo szeroka? Maryja odpowiedziaa: To jest witynia bokw, powicona czci nieprawych otarzy, posgowi faszywego boga Apollina. Jezus powiedzia: Pjd zobaczy, jak on wyglda i do czego jest podobny. Maryja odrzeka: Jeeli chcesz tam i, to bd roztropny, by ci si co zego nie stao. 11. I Jezus zaraz powsta, skierowa si na bok i wszed do wityni bokw. Rozglda si dokoa i obserwowa wspaniao budowli, gdy bya ozdobiona obrazami i pokryta rnorodnymi dekoracjami. Bardzo je podziwia, lecz wyszed szybko. Wtedy posgi magiczne w miecie znowu rozpoczy krzycze, jak za pierwszym razem tymi sowami: Suchajcie wszyscy: oto syn wielkiego krla wszed do wityni Apollina. Usyszawszy to wszyscy mieszkacy miasta pobiegli na wskazane miejsce. Ludzie zapytywali si wzajemnie mwic: Kto wyda ten okrzyk skierowany do nas? Przebiegli cae miasto, lecz nic nie zobaczyli jak tylko samego Jezusa. Zapytali go: Dziecko, czyim jeste synem? Jezus odpowiedzia: Jestem maym chopcem starca o siwych wosach, biednego i cudzoziemca: czego chcecie ode mnie? Oni pozwolili mu odej i oddalili si. 12. Mieszkacy zapytywali si wzajemnie: Co oznacza ten nowy cud, ktrego jestemy wiadkami? Wyranie syszelimy gos, ktry krzycza, lecz nie pojmujemy tego, co on ogasza. Lkamy si, aby nie spado na nas

492

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

jakie niespodziewane nieszczcie, zwaszcza tam, gdzie nie czuwamy. Gdy ci ludzie tak powiedzieli, cae miasto ogarn niepokj. A Jezus cicho odszed do siebie i opowiedzia wszystko, co mu mwili. A [Maryja i Jzef] byli tym bardzo zdziwieni. 13. Gdy zblia si nowy rok Jezus mia wtedy trzy lata i cztery miesice pewnego dnia wypado wito Apollina. Wielki tum z licznymi darami i ofiarami cisn si do bram wityni, aby wielkim bogom zoy w ofierze zwierzta i rne rodzaje czworonogw. Przygotowali swoje ofiary pynne i zwierzta ofiarne i zastawili potrawami obszerny st, aby je i pi. A przy bramie sta liczny tum, ktry tu przyby. Faszywi kapani odbywali uroczysto na cze boka Apollina. Oto nadszed Jezus, wszed po kryjomu i usiad. A byli tam zebrani wszyscy kapani wraz ze sugami wityni. 14. Oto ory i dzikie zwierzta, to znaczy posgi tych zwierzt, gdy zobaczyy, e Jezus wszed do wityni, zaczy znowu wrzeszcze tymi sowy: Patrzcie wy wszyscy! Oto syn wielkiego krla wszed do wityni. Syszc te sowa, cay tum, ktry si tam znajdowa, napeni niepokj i gniew. A rzucajc si jedni na drugich chcieli si pozabija mieczami. I mwili midzy sob: Co uczynimy temu starcowi? Od chwili jego przybycia do naszego miasta i jego pobytu zdarzaj si te dziwy i cuda. Moe to Dziecko jest synem krla, a on je porwa i uciek do naszego kraju? Chodcie, pochwymy go i zabijmy! 15. Podczas gdy oni tak si zastanawiali, oto Jezus znajdowa si w wityni Apollina. Z uwag przyglda si temu posgowi wyoonemu zotem i srebrem. U dou byo napisane: To jest Apollo, bg stwrca nieba i ziemi, ten ktry cay rodzaj ludzki obdarza yciem. W tej chwili Jezus rozgniewa si w duchu1091. Szybko wyszed ze wityni i patrzc w niebo rzek: Ojcze, daj chwa swojemu synowi, aby syn Twj odda Tobie chwa1092. Oto gos rozleg si z nieba mwic: Uwielbiem Go i uwielbi Go znowu1093. 16. W tej samej chwili, gdy Jezus to powiedzia, zatrzsa si ziemia1094 i wszystkie zabudowania wityni zawaliy si doszcztnie. Boek Apollo, kapani wityni i arcykapani bawanw zostali pogrzebani we wntrzu budynku i zginli. Reszta mieszkacw miasta, ktra si tam znajdowaa,
Por. J 11, 33. Por. J 17, 1. 1093 Por. J 12, 28. 1094 Por. PsMt 23n.
1091 1092

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

493

ucieka z tego miejsca. Wszystkie boki i wszystkie otarze demonw znajdujce si w miecie rozsypay si w ruin. A budynki i posgi magiczne otaczajce miasto, martwe posgi ludzi, drapienikw i zwierzt, runy na ziemi. Wtedy demony wyday okrzyk mwic: Patrzcie wszyscy i paczcie nad nami, gdy mae, zaledwie kilkuletnie Dziecko zniszczyo nas wszystkich, ktrzy jestemy, obrcio w gruzy nasze mieszkanie, wytracio nasze sugi i sprawio, e zginli z mierci. Nue, pochwycie Je i stracie mierci okrutn. 17. Syszc te skargi i lamenty demonw, przy dwiku ich okrzykw tumy mieszkacw miasta pospieszyy ku wityni w ruinach. Ogosili aob i kady opakiwa swoich zmarych. Jezus odszed w milczeniu do swojego mieszkania i usiad tam w kcie. Ludzie pochwycili Jzefa, stawili go przed trybunaem i powiedzieli do niego: Powiedz nam: co oznaczaj te nieszczcia, ktre dotkny nas od twojego przybycia do naszego miasta? Czy poprzednio nie zapytywalimy ciebie: opowiedz, co widziae w drodze i co syszae? Ty jednak ukrywae przed nami t spraw. My wic wydajemy was na cik mier, ciebie, syna i tych, ktrzy s z tob, gdy przez twoj zdrad spowodowae zniszczenie miasta. Powiedz, gdzie jest twj syn? Poka Go wszystkim, bymy zobaczyli tego, ktry zniszczy naszych bogw, unicestwi posugujcyc h naszemu kultowi, pogrzeba naszych kapanw pod gruzami i spowodowa wiele przedwczesnych mierci. I teraz nasze rce nie wypuszcz was, dopki nie oddamy wam tym samym. 18. Oni wypowiedzieli wiele podobnych grb. A Maryja upadajc do stp Jezusa wzywaa Go z paczem i mwia: Jezusie, synu mj, wysuchaj mnie, twoj suebnic. Nie gniewaj si na nas, nie podburzaj miasta, aby z nienawici nie zatrzymano nas, nie zabito i nie stracono Ci okrutn mierci. Jezus odpowiedzia jej: O moja matko, ty nie wiesz, co mwisz. Wszystkie zastpy wojska niebieskiego duchw anielskich lkaj si i dr przed chwalebn potg mojego bstwa, ktre obdarowao yciem wszystkie istoty ywe. A on, Sadaiel1095, mj wrg, jedno ze stworze uczynionych na moje podobiestwo, omiela si przybra sobie imi Boga i otrzymywa cze i uwielbienie od rodzaju ludzkiego. 19. Maryja rzeka: Mj synu, mwisz prawd, ale prosz Ci, wysuchaj mnie, za wstawiennictwem twojej matki i suebnicy przywr do ycia zmarych, ktrych mier spowodowae, a wszyscy, gdy zobacz cuda,
1095

Inne imi szatana.

494

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ktre uczynisz, uwierz w twoje imi. Przecie widzisz liczne katusze zadawane starcowi, uwizionemu z twojego powodu. Jezus odpowiedzia: O moja matko, nie zadawaj Mi gwatu, gdy nie nadszed jeszcze mj czas1096, abym to czyni. Maryja powiedziaa: Prosz Ci, wysuchaj mnie, mj synu: zobacz nasze udrki i nieszczcie twojej suebnicy, bo to dla Ciebie jako uchodcy i przesiedlecy bdzimy nieznani po obcej ziemi. Jezus odpowiedzia: Przez wzgld na twoj prob sprawi, e ci ludzie uznaj, e jestem Synem Boym. 20. Powiedziawszy to Jezus powsta i przeszed przez tum ludzi. I gdy oni zobaczyli to kilkuletnie i mae dziecko miao ono trzy lata i cztery miesice mwili do siebie: Czy to On wywrci wityni bokw i zniszczy posg Apollina? Inni mwili: Tak, to On. Syszc to wszyscy zdumiewali si nad tym, co uczyni. Wpatrywali si w Niego i mwili: Co chcecie czyni? A Jezus oburzy si w duchu1097 i szed na rodek placu po ciaach zmarych. Wzi proch ziemi, rozsypa go na nich i zakrzykn gono mwic: Mwi wam wszystkim, kapanom, ktrzy tutaj leycie powaleni mierci we wntrzu tej budowli, powstacie zaraz z nieszczcia, ktre was zniszczyo i wyjdcie tu na zewntrz1098. 21. W chwili, gdy On wypowiedzia te sowa, nagle zadrao miejsce, w ktrym si znajdowali: podnis si kurz, ktry sprawi, e zawiroway kamienie, i okoo stu osiemdziesiciu dwu osb powstao z martwych i stano na wasne nogi. Lecz pozostali sudzy i arcykapani Apollina w liczbie stu dziewiciu nie powstali. Wszystkich ogarna obawa i strach, a przejci lkiem mwili: On jest Bogiem nieba i ziemi, ktry obdarza yciem cay rodzaj ludzki. Wszyscy kapani przywrceni z martwych do ycia przyszli, aby pa przed Nim i wyznawali swoje winy mwic: Prawdziwie, On jest Synem Boym1099 i Zbawicielem wiata, ktry przyszed, aby obdarzy nas yciem. I wie o Jego cudach rozchodzia si po caej okolicy, a ci, ktrzy o nim syszeli, licznie przychodzili z daleka, aby Go zobaczy i dziwili si z powodu jego modego wieku jeszcze bardziej. 22. Nastpnie cay zebrany tum upad do stp Jezusa i prosi Go, aby wskrzesi take tych zmarych, ktrzy posugiwali w wityniach, ale Jezus nie chcia tego uczyni. Przyprowadzili wic Jzefa do rodka zebranego
Por. J 2, 4. Por. J 11, 33. 1098 Por. J 11, 43. 1099 Por. Mt 27, 54.
1096 1097

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

495

tumu, bagali go i mwili: Wybacz nam winy, ktre popenilimy w stosunku do was i pro twoje Dziecko, aby powrci do ycia zmarych, ktrzy byli w wityni. Jzef odpowiedzia: Bdcie askawi, nie mog zadawa mu gwatu. Lecz jeli On sam zechce czyni, niech si speni wola Pana 1100, gdy On ma moc nad wszystkimi rzeczami. 23. Gdy oni to powiedzieli, oto przyszed czowiek ze znacznej rodziny, upad przed Jezusem i Jzefem mwic: Prosz was, przyjdcie do domu sugi waszego, a wszedszy pod mj dach, pozostacie tam tak dugo, ile tylko zechcecie. I zaprowadzi ich do swego domu. Wszyscy mieszkacy miasta przychodzili odwiedza Jezusa i yczliwie usugiwali Mu na swj koszt. Ci, ktrzy byli drczeni przez ze duchy, przez demony lub przez choroby, przychodzili, aby upa przed Nim, a on ich uzdrawia 1101. Zapanowaa wielka rado w miecie, a syszc o tym ludzie z okolicy gono sawili Boga. 24. Jzef przebywa jeszcze w tym miecie dugie dni w domu jednego ksicia pochodzenia hebrajskiego. Nazywa si Eleazar, mia on syna i dwie crki. Syn nazywa si azarz, a crki Marta i Maria1102. Przyj on ich z wielk czci, jak naleao. Jzef przeduy swj pobyt i opowiedzia Eleazarowi wszystko, co uczynili mu synowie Izraela: uciski, przeladowanie, nkania, a w kocu wygnanie, na ktrym teraz przebywa. Eleazar wysucha tego wszystkiego i napeni go smutek. Jzef rzek do niego: Bd bogosawiony, gdy uczynie nam dobro, ile tylko byo w twoich moliwociach. Przyje nas otwartym sercem, utrzymywae nas wszystkich tutaj przybyych i czynie nam dobro. Eleazar powiedzia do Jzefa: Czcigodny starcze, pozosta tutaj i nie miej wtpliwoci, e pniej znajdziesz spoczynek i schronienie w swoim utrapieniu. 25. Gdy to powiedzieli, napenia ich pogodna rado. Eleazar rzek: Ja rwnie jestem z kraju judzkiego i z miasta Jerozolimy. Doznaem wielu cierpie od moich nieprzyjaci. Zostaem pozbawiony i ogoocony ze wszystkiego, co posiadaem i z obawy przed bezbonym Herodem poszedem na wygnanie i osiedliem si tutaj wraz z moj rodzin i moimi towarzyszami. Od pitnastu lat mieszkam w tym miecie. Ze strony mieszkacw nie doznaem adnych udrcze, a nawet przeciwnie, spotkaem si z yczliwoci, sympati i wielkim uznaniem. Nie obawiaj si nikogo, ale
Por. Mt 6, 10. Por. k 6, 18. 1102 Por. J 11, 1.
1100 1101

496

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

zamieszkaj w jakimkolwiek miejscu, ktre ci si wyda dobrym, a do chwili, gdy nawiedzi ci Pan i ulituje si nad twoim podeszym wiekiem. Pniej powrcisz do ziemi [Izraela] i twj duch bdzie y przez twoj nadziej w Panu. 26. Tak mwili i zamilkli. Pozostali w tym miejscu trzy pene miesice. Jzef i Eleazar stali si jakoby dwaj bracia, zczeni uczuciem i wzajemn yczliwoci. Marta i Maria z doskona mioci przyjy dziewic Maryj i Jezusa do swego domu, jakby mieli jedno [serce] i jednego ducha1103. Marta natomiast bya przywizana do swego brata azarza a Maria, siostra azarza, kochaa dzieci Jezus jakby swego wasnego brata, gdy byli w tym samym wieku. 27. Ot Jezus widzc co si stao, oburzy si w duchu1104 i rzek do swej matki Maryi: Moja dusza jest poruszona z powodu tego, co zrobiem w tym miecie. Nie chciaem si objawi, aby nikt Mnie nie pozna, a oto wysuchaem waszych prb i speniem wasz wol. Dziewica Maryja odrzeka: Dlaczego czynisz nam wyrzuty, mj synu? Naprawd to Ty spowodowae zniszczenie bokw i Ty wystawie nas wszystkich na zgub i mier. To dlatego prosiam ci, aby nas wyrwa od mierci. Od tego czasu, skoro zadecydujesz co zrobi, niech si speni twoja wola1105. 28. Nastpnej nocy anio Paski rzek do Jzefa w widzeniu: Powsta, wemij Dzieci, jego matk i id do ziemi Izraela, bo ju umarli ludzie, ktrzy czyhali na ycie dziecicia. Jzef obudzi si ze snu1106 i opowiedzia Maryi widzenie. Syszc to ucieszyli si. Lecz kilka dni pniej posysza, e Archelaus zosta krlem na miejsce swego ojca, wic ba si tam i1107. Powsta wic w nocy, wzi Dzieci i jego matk1108 i wyruszy na poudnie, do stp gry Synaj, przez pustyni ssiadujc z ziemi, gdzie niegdy osiedli si i przebywa lud izraelski.

Por. Dz 4, 32. Por. J 11, 33. 1105 Por. Mt 6, 10. 1106 Por. Mt 2, 19-21. 1107 Por. Mt 2, 25. Archelaos, s yn Heroda, by nie mniejszym okrutnikiem od ojca. 1108 Por. Mt 2, 21.
1103 1104

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

497

Rozdzia XVI1109 W jaki sposb [wita Rodzina] powrcia do ziemi Izraela i zamieszkaa w Galilei, w miecie Nazaret 1. Wstali rankiem i weszli do krainy Moabu, naprzeciw Mambre i przebyli wiele etapw w drodze do miasta Arabw. Gdy Jezus przechodzi przez ziemie miejskie, znajdowao si tam wiele otarzy bokw. Po drodze znajdowaa si wysoka gra, a na jej szczycie staa witynia, wspaniale ozdobiona rnymi obrazami; bya ona powicona zym duchom, ktre zgromadziy si w miejscu, gdzie przechodzia droga, rozprawiay midzy sob i mwiy: Czujemy si dobrze w naszym mieszkaniu i jestemy tu w spokoju. Lecz syszelimy od wielu ludzi, e pojawi si syn biednego starca, ktry zna i rozrnia wszystkie nasze sprawy. To jest przeladowca i nieprzyjaciel naszego rodu. Gdy on nadejdzie, co si stanie z nami? 2. Niektre ze duchy powiedziay: Jak jestecie w stanie rozpozna go i dowiedzie si, kto to jest? Inny zy duch powiedzia: Wy nie wiecie, kto to jest, ja wiem i rozpoznaem go ju wczeniej. Ze duchy odrzeky: Jeeli ty go znasz, poucz nas. Zy duch powiedzia: To jest ten sam, ktry zrzuci nas ze sklepienia niebios, miejsca naszego przebywania, i doprowadzi nas do zguby. A teraz przyszed tutaj, aby nas wyrzuci spord rodzaju ludzkiego. Ze duchy zapytay: Skd wiesz, e on to uczyni? Zy duch odpowiedzia: Byem tam [w Egipcie] w wityni Apollina, gdy on zniszczy cay wity budynek, w proch obrci posgi bogw i wszystko doszcztnie zrujnowa. Ze duchy powiedziay: Biada nam! Jeeli tutaj przyjdzie, co si stanie z nami? 3. Gdy tak rozmawiali midzy sob, nagle spostrzegli zbliajcego si Jezusa. Wydali okrzyk i powiedzieli: Oto dzieci Jezus przychodzi do tego miasta! Opumy to miejsce, gdy zginiemy z jego rki. Inne ze duchy powiedziay: Chodcie! Zakrzykniemy na alarm w miecie. Moe pochwyc dzieci, zabij je, a my spokojnie pozostaniemy w naszym mieszkaniu. Gdy tak powiedziay, rozbiegy si w rne strony i zakrzykny: Patrzcie wszyscy i suchajcie! Przychodzi syn wielkiego krla i z wielk armi zblia si do miasta. Syszc to zbiegli si wszyscy mieszkacy okolicy uzbrojeni i w oddziaach. Rozesali oddziay na wszystkie strony, ale nic nie znaleli.
1109 1-4 por XV, 6-22; XVII, 1. 7-15 por. XXII; 7-13 EwTmDz 9; PsMt 22; EwDzArab 44; RkpsPar, Bonaccorsi 233.

498

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

4. Oto gdy Jezus przekracza bram miasta, wszystkie budynki wity nagle si zatrzsy, rozpady si w ruiny i ani jedna witynia nie pozostaa caa. Wyszych kapanw i sprawujcych kult ogarno obkanie i sza szataski. Uderzali si midzy sob i mwili: Biada nam! My nieszczliwi, wypdzono nas z naszego mieszkania! Kto to zrobi? I nie mogli wytumaczy sobie ani tego, ani zniszczenia miasta1110. 5. Jzef mieszka tam przez wiele dni. Jezus mia wtedy cztery lata. Gdy may Jezus doszed do tego wieku, nie zostawa zamknity w domu, lecz wychodzi wraz z innymi dziemi i uczestniczy w ich rozmowach. One za chtnie wybiegay na jego spotkanie i ulegay jego woli. Swoj serdeczn agodnoci doprowadza je wszystkie do porozumienia si z sob, a dziki urokowi swego sowa sta si przewodnikiem i kierownikiem wszystkich dzieci. Gdy nakazywa im cokolwiek czyni, oni speniali jego wol. Nie pozwala nikomu oddawa si bezczynnoci. A gdy zdarzyo si, e ktre dziecko zranio si lub uderzyo, dotyka je doni, uzdrawia i przyjanie wszystkie pociesza. Jedna niezadowolonych i rozwesela ich. Oni szli do swoich rodzicw i skadali win swych bdw na Jezusa1111 . Rodzice za wychodzili szuka Jezusa, ale go nie znajdywali1112. Pytali wic mwic: Gdzie on jest? Dzieci odpowiaday: Nie wiemy, on jest synem obcego starca, ktry jest tu przejazdem. I po tych sowach powracay do siebie1113. 6. Zdarzyo si jednego dnia, e Jezus poszed do dzieci na miejsce, gdzie byy zebrane. Rozpoczy gr, zabawiay si, rozmawiay i dyskutoway midzy sob. Jezus podziwia ich niewinno1114. Podczas gdy one zabawiay si i stroiy sobie arty, doszo do tego, e zaczy si bi midzy sob. Jedno z nich uderzajc rk drugiego wybio mu prawe oko. Dziecko zaczo krzycze, a pniej gorzko paka. Jezus rzek: Nie pacz i powsta szybko na nogi. Nie bj si. I Jezus zbliy si do niego. W tej samej chwili wiato powrcio do jego oczu i odzyskao wzrok. Znajdujce si tam dzieci szybko pobiegy do miasta i opowiedziay, co Jezus uczyni. Ci, ktrzy suchali opowiadania dzieci, przybiegli na miejsce, gdzie on by, aby go zobaczy. Lecz go ju nie znaleli. Jezus uciek stamtd i ukry si przed ich wzrokiem.
Por. PsMt 23n. Wprowadzono element nie pasujcy do caoci. Por. XVI, 12. 1112 Por. J 7, 34. 1113 Autor EwDzOrm umieci niektre sceny z dziecistwa Jezusa w drodze powrotnej do Nazaretu podobnie jak i EwDzArab, podczas gdy EwDzTm umieszcza je w Nazarecie. 1114 Par. Mt 19, 14, par.
1110 1111

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

499

7. Pniej Jezus uda si pewnego dnia na miejsce, gdzie zebray si dzieci, a byo to na tarasie jednego domu. Dom by bardzo wysoki, prawie na rzut kamienia w gr. Jedno z dzieci spao na murze na skraju domu. Z tej wysokoci spado na ziemi i roztrzaskao sobie gow. Krew pomieszana z mzgiem wytrysn a na kamienie i w tej samej chwili dusza opucia ciao. Na ten widok dzieci, ktre tam byy, pouciekay stamtd. Zbiegli si mieszkacy miasta i krzyczeli: Z czyjej winy zabi si ten may chopiec spadajc z takiej wysokoci? Nadeszli rodzice, ktrzy dowiedzieli si o wypadku. Gono okazywali wielki bl z powodu mierci dziecka. Pniej rozpoczli szuka i dowiadywa si, kto spowodowa wypadek. A wszyscy przysigajc si odpowiadali: Nie wiemy. 8. Rodzice dziecka odpowiedzieli: Nie wierzymy w to, co mwicie. Nastpnie zebrali wszystkie dzieci i zaprowadzili je do trybunau i zaczli je bada pytajc: Powiedzcie, kto zabi dziecko i zrzuci je z wysoka. Dzieci pod grob mierci mwiy midzy sob: Co robi? Wiemy, jak si stao, wzajemnie dajemy sobie wiadectwo, e jestemy niewinne i e nikt nie spowodowa tej mierci. Ale nie wierz naszym szczerym sowom. Czy mimo naszej niewinnoci mamy zosta skazani na mier? Jedno z dzieci powiedziao: Wszyscy wiemy, e jestemy niewinne, ale nie mamy adnego wiadka. Oni uwaaj nasze sowa za kamstwo. Nue! Zrzumy win na Jezusa, poniewa on by razem z nami. On nie jest std, jest cudzoziemcem, synem starca, ktry jest tu przejazdem. Zostanie skazany na mier, a my bdziemy wolni. Oni zgodnie odpowiedzieli: Ot to, dobrze powiedziae! 9. Zgromadzenie ludu, zatrzymawszy dzieci, poddao je badaniom pytajc: Powiedzcie, kto dokona tego zego czynu i spowodowa przedwczesn mier tego niewinnego dziecka. Oni zgodnie odpowiedzieli: Obce dziecko nazywane Jezusem, syn pewnego starca, on to sprawi. Sdziowie polecili sprowadzi go. Gdy poszli go szuka, nie znaleli go wcale. Pochwycili wic Jzefa, przyprowadzili do trybunau i rzekli do niego: Gdzie jest twj syn? Jzef odrzek: Co chcecie od niego? Oni odpowiedzieli jednym gosem: Wic ty nie wiesz, co uczynio twoje dziecko? Zrzuci on z tarasu jedno z naszych dzieci i spowodowa jego mier. Jzef odrzek: Na ycie Pana, nie wiemy gdzie si znajduje. 10. Postawili wic Jzefa przed sdziego. Sdzia zapyta: Starcze, skd przyszede i z jakiego kraju pochodzisz? Jzef odpowiedzia: Pochodz z ziemi judejskiej, z miasta Jerozolimy. Sdzia rzek: Powiedz nam, gdzie si znajduje twj syn, ktry spowodowa gwatown mier

500

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

jednego z naszych dzieci. Jzef odrzek: O sdzio, nie obwiniaj nas o tak niesprawiedliwo, gdy nie jestemy winni krwi tego dziecka. Sdzia powiedzia: Jeeli wy nie jestecie winni, dlaczego lkasz si o swe ycie? Jzef odpowiedzia: Jestem obcym, starym, biednym ebrakiem. To dziecko jest moim synem wedle ducha, nie za wedug ciaa. Jeeli zechce, ma ono moc wam odpowiedzie. 11. Gdy to powiedzia, oto przyszed Jezus i rzek: Kogo szukacie?1115. Oni odpowiedzieli: Syna Jzefa. Jezus rzek: Ja nim jestem1116. Sdzia powiedzia: Opowiedz mi, jak dokonae tego zego czynu. Jezus odpowiedzia: O sdzio, nie wydawaj swego wyroku z tak stronniczoci, gdy to jest grzech i krzywda twojej duszy. Sdzia powiedzia: Nie potpiam ci bez powodu, ale mam na to dowd; oskaraj ci koledzy tego dziecka, ktrzy byli razem z tob. Jezus odrzek: A kto zawiadczy, e oni mwi szczerze? Sdzia powiedzia: Oni wzajemnie wiadcz o sobie, e s niewinni, i e ty jeste godzien mierci. Jezus rzek: Jeeli kto wiadczy o mnie, znajduje wiar; lecz jeli oni ze strachu przed mierci wzajemnie wiadcz o sobie, ich wiadectwo nie jest wane, a ty wydajesz wyrok przeciwny sprawiedliwoci. Sdzia rzek: Kto zawiadczy o tobie, gdy ty jeste winien mierci? Jezus odpowiedzia: O sdzio, nie jest tak jak mwisz. Oni uwaali, e ja jestem nietutejszy, gdy jestem obcym i synem biedaka. Dlatego zrzucili na mnie wyrok mierci. A ty, eby przypodoba si ludowi, przyznajesz im racj, a mnie zaprzeczasz. 12. Sdzia rzek: Co mam robi? Jezus odpowiedzia: Chcesz wyda wyrok sprawiedliwy? Wezwij wiadkw, ktrzy nie s wmieszani w spraw i wtedy w caej prawdzie zostanie odkryte kamstwo. Sdzia rzek: Jeeli chodzi o mnie, nie rozumiem, co mwisz: chc od ciebie wiadectwa tak, jak i od nich. Jezus odpowiedzia: Jeeli dam wiadectwo samemu sobie1117, czy mi uwierzysz? Sdzia powiedzia: Ja nie wiem, czy przysigasz prawdziwie czy te kamliwie. Dzieci jednogonie powiedziay: Suchaj, wiemy, kim jeste, drczye nas i zncae si nad nami i nad innymi dziemi w miecie, a my nic nie zrobilimy tobie. Sdzia rzek: Czy widzisz, ilu wiadkw jest przeciw tobie, i ty mi nic nie odpowiesz?1118 Jezus powiedzia: Wiele razy zwracaem si do ciebie i nie
Por. J 18, 4. 7. Por. J 18, 5. 1117 Por. J 8, 14. 1118 Par. Mt 26, 62.
1115 1116

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

501

uwierzye moim sowom. Teraz zobaczysz i bdziesz podziwia, i zdumiejesz si1119. Sdzia rzek: Zobaczymy wic, co chcesz powiedzie. 13. Wtedy Jezus zbliy si do zmarego i zakrzykn gono mwic: Abiasie, synu Thomara, powsta, otwrz oczy i opowiedz, jaka bya przyczyna twojej mierci. I w tej samej chwili zmary podnis si, jakby ze snu obudzony, usiad, spojrza dokoa i rozpozna wszystkich, ktrzy wymawiali jego imi. Na ten widok rodzice pochwycili go w ramiona i ciskali go mwic: Jak si czujesz? Co ci si stao? Dziecko odpowiedziao: Nic. Jezus rzek do dziecka: Powiedz nam, dziecko, jaka bya przyczyna twojej mierci. Dziecko odrzeko: Panie, to nie ty jeste winien mojej krwi, ani dzieci, ktre byy ze mn, lecz oni bali si mierci, dlatego ci oskaryli. Naprawd to ja zasnem, spadem z gry na d i zabiem si. 14. Widzc to sdzia i zgromadzony tum ludzi powiedzieli: Poniewa to dziecko uczynio cud, nie moe ono by synem czowieka, lecz to jest Bg wcielony, ktry okaza si na ziemi. Jezus rzek: Sdzio, czy wierzysz teraz, e jestem niewinny? Ten za, zmieszany, nie odpowiada. I wszyscy dziwili si modemu wiekowi [Jezusa] i czynom, ktre dokona. A tych, ktrzy syszeli o cudzie Jezusa, przej lk. 15. Dziecko yo trzy godziny. Jezus rzek do niego: Abiasie, teraz zanij a do powszechnego zmartwychwstania. I gdy to Jezus powiedzia, dziecko opucio gow i zasno. Na ten widok dzieci bardzo si przestraszyy i zaczy trz si ze strachu. Nastpnie sdzia i zgromadzeni ludzie upadli do stp Jezusa i prosili go mwic: Powr ycie temu zmaremu. Jezus nie zgodzi si i rzek: O niegodziwy urzdniku i [niewierny] wykadowco Prawa, jak omielasz si mwi o susznoci i sprawiedliwoci, gdy wsplnie, ty i cae to miasto, oskaracie mnie bez powodu odmawiajc wiary moim sowom, a uznawae za prawd kamstwa, ktre oni wypowiadali o mnie? Poniewa wy nie usuchalicie mnie, ja rwnie nie wysucham was. Powiedziawszy to Jezus szybko wyszed i ukry si przed nimi. Oni szukali go, lecz go nie znaleli. I poszli, aby upa do stp Jzefa i prosili go mwic: Gdzie jest Jezus, twoje dziecko, aby przyszed wskrzesi naszego zmarego? A on odpowiedzia: Nie wiem. On chodzi, gdzie chce, bez mojego pozwolenia.

1119

Por. EwTm 2, objan.

502

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Rozdzia XVII1120 O tym, jak oni wyjechali stamtd i przybyli do krainy syryjskiej 1. I tej nocy Jzef powsta, wzi dziecko wraz z matk i poszli do kraju Syrii, do miasta, ktre nazywao si ahaprau. Jezus mia wtedy pi lat i trzy miesice. I gdy wchodzi przez bram miejsk, gdzie znajdoway si posgi bogw, ze duchy, widzc przechodzcego Jezusa, wydaway gony okrzyk mwic: Oto przychodzi dziecko, syn krla, wielkiego wadcy, ktry dokona przewrotu w miecie i wypdzi nas z naszego mieszkania. Przyjdcie i pilnujcie si, aby on nie zbliy si do nas. Na jakiej pustyni zdoamy si ukry? Syszc to przeoeni faszywych kapanw, faszywi arcykapani i sudzy bstw zebrali si w wityni bokw i mwili: Co za gos i okrzyk, ktry nas przestraszy? W tej samej chwili wszystkie posgi faszywych bogw zatrzsy si, upady na ziemi i rozsypay si na czci. 2. Jzef wszed do miasta, wybra miejsce na mieszkanie i w nim pozosta. Jezus chodzi wszdzie wkoo miasta. Przyszed do miejsca, gdzie zgromadziy si dzieci i usiad przy brzegu wody, blisko rda. Wzi troch kurzu i wrzuci do wody. Dzieci przyszy, aby si napi i zobaczyy wod zmienion w krew1121, a drczone pragnieniem pakay. Jezus wzi dzban, zanurzy go w fontannie i nabrawszy wody poda j dzieciom. I znowu zaczerpn wody z fontanny, i rozla j na nich, i ubrania wszystkich stay si jakby pomalowane krwi. Mae niewinne dzieci zaczy przed nim paka. Jezus yczliwie przywoa je do siebie, przesun rk nad nimi i rzek: Nie paczcie. Patrzcie, ju nie ma plam na waszych ubraniach. Dzieci bardzo si uradoway na widok cudu, ktry uczyni Jezus1122. 3. Innego dnia Jezus poszed na miejsce, gdzie byy zebrane dzieci i powiedzia im: Chodcie, pjdziemy na odlege miejsce i bdziemy polowa i chwyta ptaki. Oni odpowiedzieli: Tak. Powstawszy poszli do znanego miejsca na rwninie. Pozostali tam cay dzie. Lecz nie potrafili schwyta ptakw. By to letni dzie i strasznie gorce powietrze mczyo ich ogromnie. Widzia to Jezus i zrobio mu si ich al; wycign wic ku nim rk, podwign ich i powiedzia: Nie bjcie si. Powstacie. Pjdziemy ku skale, ktra si znajduje naprzeciw nas i odpoczniemy w jej cieRozdzia zbudowany jest wedug schematu rozdziau poprzedniego: okrzyki bogw, cuda, mier, niesprawiedliwy sd i faszywi wiadkowie, wskrzeszenie. 1121 Por. Wj 7, 19n. 1122 Por. 21, objan.
1120

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

503

niu. Gdy oni tam poszli i zebrali si we wskazanym miejscu, byo tak gorco, e nie mogli wytrzyma gwatownoci upau. Wiele z tych maych niewinnych dzieci upado na ziemi jak martwe, oddychajc z trudem i utkwiwszy oczy w Jezusa patrzyy na niego. 4. Oto Jezus powsta, stan pord nich, uderzy kijem w ska i w tej samej chwili ze skay wytrysno rdo1123 obfitej i doskonaej wody, ktr napoi wszystkich. To rdo istnieje jeszcze dzisiaj. Gdy wszyscy napili si i oywili, podnieli si i oddali cze Jezusowi. A gdy Jezus wycign rk nad wod, pojawia si w niej wielka ilo ryb. Poleci dzieciom, aby je chwytay i nabray duo ryb. Nastpnie zebrali drzewo. Drzewo zapalio si bez zapalenia ognia, a oni piekli ryby, jedli i nasycili si. Wzili jeszcze ze sob du ilo ryb i wszyscy z radoci powrcili do swoich domw. Tutaj opowiadali dziwy, ktre uczyni Jezus. Pokazali ryby, ktre zapali podczas poowu i wielu ludzi uwierzyo w niego 1124. 5. Mocniejsze i silniejsze dzieci przyszy wczeniej i na czas do domw, mniejsze wrciy pniej. Trzyletni chopczyk zabdzi na rwninie, straci oddech, upad na ziemi i zasn. Obudzi si w nocy, a otworzywszy oczy, rozglda si wokoo i nie zobaczy nikogo. Zabrako mu wtedy odwagi i zacz paka. Pozosta tam przez trzy dni. Ca noc bdzi po rwninie i oddali si od swego miejsca tak, e adne dziecko nie wiedziao, co si z nim stao. Pniej gd, pragnienie oraz ar soca oddzieliy jego dusz od ciaa. 6. Rodzice maego chopca zapytali dzieci: Gdzie jest nasz may chopczyk, ktry poszed z wami? Co si z nim stao? Oni odpowiedzieli: Nie wiemy. Rodzice mwili: Jak to, nie wiecie, przecie szed z wami? Dzieci odpowiedziay: Wiemy, e szed z nami, lecz nie wiemy, co si z nim pniej stao. Rodzice zapytali: O ktrej godzinie widzielicie, e by jeszcze z wami? Dzieci odpowiedziay: Widzielimy go wszyscy do poudnia. Lecz kiedy zmczy nas ar soca, od ktrego wszyscy uciekalimy, stracilimy go z oczu. Gdy may Jezus nas zabra i da nam pi wod ze skay, nie widzielimy tam chopca. Mylelimy, e powrci do domu. 7. Rodzice dziecka powstawszy poszli do sdziego miasta i opowiedzieli mu cae zdarzenie. On poleci zebra przed sob wszystkie dzieci i zacz je przesuchiwa: Moje dzieci, powiedzcie mi prawd, co si stao z tym malcem? Oni odpowiedzieli: O sdzio, wysuchaj nas. Wczoraj
1123 1124

Por. Wj 17, 5n. Por. J 4, 39 itp.

504

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

rano zebralimy si, wsplnie razem i chcielimy i bawi si, gdy nadszed Jezus, syn Jzefa wraz z innymi maymi dziemi, ktre przyczyy si do niego. Powiedzielimy, e pjdziemy daleko. A e chopiec ten nie chcia wrci, wic zostawilimy go i poszlimy. Sdzia zapyta: Czy widzia go kto z was, gdy zebralicie si w tym samym miejscu? Oni odpowiedzieli: Tak, on by razem z nami cay dzie, a do poudnia. Gdy ar soca zmczy nas, odeszlimy z tego miejsca i stracilimy go z oczu. 8. Sdzia powiedzia: Powstacie i idcie go szuka tak dugo, a przyprowadzicie go ywego lub martwego. Oni poszli, aby przeszuka okolic, lecz nie znaleli go. Po powrocie powiedzieli sdziemu: Nie znalelimy go. Sdzia rzek: Co sobie mylicie? Sdzicie, e chytroci ujdziecie przede mn? Tak nie bdzie. Powiedzcie mi: jaki by cel waszej wycieczki? Kto namwi tego chopca i wzi go ze sob? Dzieci odpowiedziay: Nikt go nie chcia, on poszed sam. Sdzia powiedzia: Nie mwicie prawdy, wic zginiecie wszystkie. 9. Jeden z nich powiedzia: Znasz Jezusa, syna starego Jzefa? On by razem z nami, on nam przewodzi i on nas prowadzi ze sob; to on nas wprowadzi w t mierteln zasadzk. Jego koledzy rzekli: I co zego nam uczyni? Kiedy umieralimy z pragnienia pod palcym socem, to on wyprowadzi wod ze skay i ugasi nasze pragnienie; da nam ryby do jedzenia, a nastpnie moglimy wrci do domu. Inne jednak dzieci powiedziay: Zrzumy na niego ca win, on jest nieznanym i cudzoziemcem w naszym miecie. A poza tym, czy nie wiecie, e to z jego przyczyny znajdujemy si w tym nieszczciu i w tych kopotach? I krzyczc poszli do sdziego i powiedzieli: Dlaczego nas potpiasz, cho jestemy niewinni? Sdzia odrzek: Jeeli wy jestecie niewinni, wskacie tego, ktry jest winien mierci. Dzieci powiedziay: Syn obcego starca wzi ze sob chopca i my nie wiemy, co mu zrobi. Sdzia powiedzia: Dlaczego uprzednio nie powiedzielicie o tym? Dzieci odpowiedziay: Mylelimy, e to byoby ze, gdy on jest bardzo biedny i utrzymuje si z ebraniny. 10. Sdzia poleci przywoa Jezusa, lecz nie znaleziono go. Zatrzymano wic Jzefa i si przyprowadzono go przed sd. Sdzia zapyta: Starcze, skd przyszede i dokd idziesz? Jzef odpowiedzia: Pochodz z dalekiej krainy i wdruj po wiecie jak obcy i pozbawiony wasnego kraju. Sdzia zapyta: Gdzie znajduje si twj syn? Jzef powiedzia: Co chcecie od niego? Sdzia powiedzia: Czy nie wiesz, e twj syn poszed bawi si, i zabra ze sob wszystkie dzieci, i jeden may chopczyk nie wrci. Powiedz mi wic, gdzie jest twj syn i co zrobi z tym chopcem? Jzef

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

505

odpowiedzia: Nie wiem nic o tej sprawie. Sdzia owiadczy: Nie wyrwiesz si z moich rk takim usprawiedliwieniem, dopki nie przyprowadzisz mi chopca, ywego lub martwego. Jzef odpowiedzia: Jestem stary, jak mog biega cay dzie? Sdzia rzek: Moe jednak odnajdziesz go natychmiast gdziekolwiek. 11. Jzef, ktremu drog wskazywa Jezus, wyszed za miasto okoo dwunastu mil i znaleli na rwninie chopca, ktry zmar wskutek gorca sonecznego i [wyglda,] jakby zosta spalony ogniem. Cae jego ciao i odzienie byo czarne od bota, a czci ciaa rozczyy si w stawach. Zobaczywszy to, powrcili do miasta i dali zna o tym rodzicom. Oni za udali si [na wskazane miejsce] i odnaleli chopca. Krzyczc [z blu] uderzali si kamieniami. Nastpnie owinli ciao ptnem, wzili je i przynieli do miasta. A wszyscy w miecie widzc [to] wyraali im swoje wspczucie. 12. Wtedy sdzia poleci postawi Jezusa w porodku trybunau i rzek do niego: Dlaczego popenie ten zy czyn i sprowadzie nieszczcie na nasze miasto? Jezus odpowiedzia: Sdzio, nie czy tego czynu nieprawoci, o ktrym nie wypada ani mwi, ani sucha. Sdzia zapyta: Co wic mam czyni wobec dwu przeciwstawnych sobie praw? Jezus odpowiedzia: Jeeli postpisz uczciwie, twoje wyroki bd [sprawiedliwe], jeeli za nie, to popenisz wielki grzech. Sdzia powiedzia: Nie odpowiadaj mi w ten sposb, i nie pouczaj mnie w obecnoci wszystkich. Nie postpuj w zej wierze, lecz zgodnie ze sprawiedliwoci. Jezus rzek: Jeeli ty postpowaby uczciwie, przeprowadziby najpierw staranne badanie wiadkw, pniej za sdziby zgodnie z prawem. Sdzia odpowiedzia: Jak mog przeprowadzi badanie na podstawie tego, co ty powiedziae o sobie: Jestem niewinny? Kto wic dokona tego zego czynu? Jezus powiedzia: Przyjmujesz wiadectwo tych, ktrzy przypisuj mi oszczerczo spraw, a nie wierzysz w prawd moich sw. Lecz wkrtce zostaniesz zawstydzony. Sdzia rzek: Rb, co uwaasz. 13. Jezus powsta, stan przy zmarym i gono krzykn: Moni, synu arouhi, podnie si, sta szybko na nogi i powiedz, kto spowodowa twoj mier. Ten za podnis si i usiad. Rodzice i znajomi wydali okrzyk w jego kierunku i przyciskajc do serca, obejmowali go mwic: Mj synu, kto przywrci ci ycie? On odrzek: May Jezus, syn starca. Na ten widok kapani, usugujcy bokom, oddali gbok cze Jezusowi i wypytywali chopca: Mj synu, kto spowodowa twoj mier? 14. Chopiec odpowiedzia: Nikt, wszyscy s tu bez winy. Nie potpiajcie Jezusa, gdy on nie jest winien mojej krwi. Pobdziem, z godu

506

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

i pragnienia usta mj duch, i o ile wiem, nic [innego] mi si nie przydarzyo. Jezus rzek: Sdzio nieprawy, niesprawiedliwie chciae mnie osdzi i wyda mnie na mier. Sdzia zmieszany nie wiedzia, co odpowiedzie. Chopiec pozosta przy yciu okoo trzech godzin a do chwili, gdy wszyscy go zobaczyli i byli peni podziwu. I z powrotem Jezus zwrci si do chopca: Teraz zanij 1125. I w tej chwili chopiec zasn. Gdy to powiedzia, Jezus znik im z oczu.

Rozdzia XVIII1126 O tym, jak przybyli do ziemi Kanaan. Dziecice figle Jezusa 1. O wicie Jzef wzi Maryj i Jezusa i poszli do ziemi Kanaan, do miasta, ktre nazywao si Madiam1127. Jezus mia wtedy sze lat. Zdarzyo si, e gdy Jezus chodzi po miecie, zobaczy dzieci zebrane w jednym miejscu i skierowa si ku nim. Widzc go, e si zblia, powiedzieli do siebie: Oto obcy chopiec, ktry przychodzi, chodcie, zmusimy go do ucieczki. Inne powiedziay: Co zego nam czyni, przecie jest takim samym dzieckiem jak my? 2. Jezus usiad wrd nich i rzek: Dlaczego milczycie, co zamierzacie robi? Dzieci odpowiedziay: Nic. Jezus zapyta: Kto z was zna jak zabaw? Dzieci odpowiedziay: Nie umiemy nic robi. Jezus rzek: Patrzcie wszyscy! I wzi do rki troch gliny1128, ulepi z niej wrbla, dmuchn na, i ptak wzlecia do gry. I powiedzia: Wstacie, chodcie i zapcie tego wrbla. Oni patrzyli zdumieni i dziwili si cudowi, ktry uczyni Jezus. 3. I znowu zebra troch pyu z ziemi, rzuci go w powietrze i py zmieni si w muchy i komary i cae miasto napenio si nimi: a one bardzo dokuczyy ludziom i zwierztom1129. Drugi raz wzi troch gliny i ulepi z niej pszczoy i osy, i rzuci je wrd [dzieci] i spowodowa wrd nich zamieszanie1130.

Por. Mt 26, 45. Nr 2 por. EwTmDz 2; EwDzArab 36. 1127 Miejscowo na wschd od zatoki Akaba, na poudnie od Eilat. 1128 Por. Rdz 2, 7. 1129 Por. Wj 7, 17. 1130 W niektrych rkps ten epizod zosta rozbudowany.
1125 1126

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

507

4. Po trzech dniach od tego [wydarzenia], Jezus powsta i chodzi skrycie po miecie i nastawia ucha na rozmowy ludzi, ktrzy mwili: Czy kto widzia w miecie syna starca o siwych wosach? Wszyscy o nim wiadcz, e czyni cuda i dziwy, ktrych nasi bogowie nie mog zrobi. Inni powiadali: Tak, mwicie prawd, on czyni wszystko, co zechce. Jezus sucha tego, powrci w milczeniu do domu i ukry si, aby nikt nic nie wiedzia. 5. Pewnego dnia Jzef i Maryja naradzali si odnonie do Jezusa: Co z nim zrobimy, mamy wiele kopotw z jego powodu? Jzef powiedzia: Poniewa mnie zapytaa [powiedz] ty, co mylisz z nim robi? Maryja rzeka: Widzisz, e urs, chodzi wszdzie, gdzie chce i nie trzyma si domu. Jeeli si zgadzasz, przeznaczymy go, aby zosta pisarzem; niech bdzie oddany do mistrza i niech si wiczy we wszelkiego rodzaju nauce i poznawaniu Boych praw, a my bdziemy yli spokojnie. 6. Jzef rzek: Masz racj, niech si speni twoja wola1131. Maryja zapytaa: Co bdzie, jeli nie bdzie mia ju nic do nauki, gdy jest bardzo zdolny i pojtny; nie podda si nauczycielowi? Jzef rzek: Nie lkaj si o niego, wida w nim duo przedziwnych rzeczy. Dlatego wdrujemy po caej ziemi, jak ludzie bez ojczyzny, oczekujc, aby Pan, nasz Bg, da pozna swoj wol i aby wypeni dla naszego dobra pragnienie naszych serc. Maryja rzeka: Jestem bardzo zatroskana o niego i nie wiem, co si stanie pniej. Jzef rzek: Pniej, podczas prby, Pan uwolni nas od kopotu. Nie smu si. Po tych sowach zamilkli.

Rozdzia XIX Jak przybyli do ziemi Izraela i oddali Jezusa, aby si nauczy liter 1. Jzef powsta, wzi Jezusa i Maryj i udali si do ziemi Izraela, do miasta Bothosoron. Przebywa w tym miecie pobony krl, z hebrajskiego rodu, ktry nazywa si Baresu1132. By to czowiek dobry, miosierny i peen yczliwoci. Gdy Jzef dowiedzia si, e mwi o nim dobrze, postanowi pj, aby go zobaczy. Pyta wic mieszkacw miasta: Jaki jest wasz krl? Oni powiedzieli: On jest dobry. Jzef wic powstawszy poszed do krlewskiego paacu i przedstawi odwiernemu w nastpujcy
1131 1132

Por. Mt 6, 10. Bothosoron, Baresu (Barjesu) miasto i imi trudne do zidentyfikowania.

508

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

sposb swoj myl: Czcigodny czowieku, czy mog ci o co prosi? Odwierny odpowiedzia: Mw. 2. Jzef rzek: Dowiedziaem si, e wasz krl jest dobry, miosierny, peen yczliwoci dla biednych i peen troski o obcych. Ja pochodz z obcego kraju. Oto moja proba: Chciabym go zobaczy i usysze sowo z jego ust. Odwierny odpowiedzia: Zaczekaj chwil, abym si zgosi, wszed i przedstawi ci. Wiesz o tym, e krlw i urzdnikw naley najpierw powiadomi, a pniej oczekiwa ich polece. Odwierny zgosi si, zosta dopuszczony do krla i krl wyda polecenie, aby wprowadzi Jzefa. On powsta, poszed, aby si przedstawi krlowi i oddawszy pokon, pad przed nim na twarz. 3. Krl rzek do niego: Witam ci tutaj serdecznie, czcigodny starcze. Zechciej usi. Gdy Jzef usiad, zamilk i nic nie powiedzia. Krl przyj go z wielk serdecznoci i zastawi przed nim st; jedli razem, pili i weselili si. Krl powiedzia: Powiedz mi, czcigodny czowieku, z jakiego kraju przybye i dokd si udajesz? Jzef odpowiedzia: Przyszedem z ziemi dalekiej. Krl odrzek: Witam ci wic serdecznie, starcze. O cokolwiek mnie poprosisz, zrobi to dla ciebie. Jzef powiedzia: Jestem starym obcokrajowcem; przybyem tutaj i chciabym gdzie zamieszka w tym miecie. Umiem pracowa jako ciela, i co bdzie konieczne dla krlewskiego paacu, zawsze wykonam. Zabroni wic krl dokucza mu dlatego, e jest obcokrajowcem. 4. Jzef powsta, pad przed krlem i rzek: Krlu, jeeli taka jest twoja wola, oddaj mojego syna, aby si nauczy liter. Krl odpowiedzia: Uczyni to. I krl poleci przywoa uczonego, zwanego Gamalielem1133. Gdy on przyby, krl przyj go bardzo serdecznie. Krl powiedzia: Mistrzu, chc, aby si podj nauczy liter tego chopca, a wszystko, co bdzie potrzebne do jego utrzymania, otrzymasz ze skarbca krlewskiego. Gamaliel zapyta: Czyje jest to pikne dziecko? Krl odpowiedzia: Jest on synem czowieka ze znakomitej rodziny, pochodzcy z rodu krlewskiego, a ten starzec jest wychowawc chopca. Gamaliel powiedzia: Niech twoja wola si stanie1134. Jzef powsta, odda gbok cze, wzi chopca i radonie powrci do swego domu. Opowiedzia wszystko Maryi i radujc si bogosawili Pana.
1133 Por. Dz 5, 34; 22, 3. Gamaliel by nauczycielem Szawa. Por. EwNik wstp. W niektrych rkps nawizanie do tego faktu. 1134 Por. Mt 6, 10.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

509

Rozdzia XX1135 Jak Jezus zosta oddany do Gamaliela, aby si nauczy liter 1. Jzef wsta wczesnym rankiem, wzi ze sob tabliczki i poszed do Gamaliela. Gdy Jezus zobaczy swego mistrza, skoni si i pad przed nim na twarz. Gamaliel rzek: Witam ci serdecznie moda rolino, sodki owocu, kwietna latoroli! Nastpnie Gamaliel rzek do Jzefa: Czcigodny starcze, powiedz mi, czy ten chopiec jest twoim synem, czy te kogo innego? Jzef odrzek: Na ycie Pana! Bg da mi go za syna, nie wedug ciaa, ale wedug ducha. Gamaliel zapyta: Ile ma lat? Jzef odpowiedzia: Siedem1136. 2. Wtedy mistrz wzi tabliczki z rk dziecka i rzek: Napisz dwanacie liter, a jeeli on zapamita rwnie i inne, napisz wszystkie. I Jzef rzek: Czy, jak ci si spodoba, tak, jak uwaasz. I mistrz zacz pisa dwanacie liter. Jezus powsta, przyszed do mistrza i pocz najpierw przyglda si cechom szczeglnym pisma, a nastpnie liter. Gdy mistrz wypisa je, da tabliczki Jezusowi. A Jezus skoni si, pad przed nim na twarz i wzi tabliczki z jego rk. 3. Gamaliel rzek: Suchaj mnie, mj synu, i czytaj wszystko tak, jak ci poka. Gamaliel rozpocz nazywa litery. Jezus rzek: Mistrzu, dlaczego tak mwisz do mnie, e nie sysz tego, co mwisz. To sowo wydaje mi si obce i nie mog go zrozumie. Gamaliel odrzek: To jest nazwa litery. Jezus powiedzia: Liter znam, lecz wyjanij mi j. Gamaliel zapyta: Jakie znaczenie moe mie ta litera sama w sobie? Jezus odrzek: Dlaczego pierwsza litera ma inn form: inny wygld a jeszcze inny ksztat? Gamaliel odpowiedzia: Aby przemawia do oczu. [] Lecz wyjanij mi znaczenie liter, abym je pozna. Jezus rzek: Ty jeste mistrzem w Izraelu i nie znasz tego?1137 Gamaliel odrzek: Wszystko to wiem, co nauczyem si od moich ojcw. Jezus powiedzia: Litera oznacza imi Boga i [] Bg Sowo rodzi si w ciele; Bg Sowo [] pismo; a ze Sowa Duch wity, to znaczy Trjca.

Nr 1-7 por. EwTmDz 6-8, 14n.; EwDzArab 48. Scena z literami znajduje si w wielu utworach, i jest podobnie jak tu, zazwyczaj do niezrozumiaa. Nr 8-9 i 13n. Por. EwTmDz 13 objan.; EwDzArab 39. 1136 Dalszy cig nie bardzo logiczny i zrozumiay. 1137 Por. J 3, 10.

1135

510

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

4. Syszc to Gamaliel spojrza na niego zdumiony wiedz, ktr posiad. Gamaliel zapyta: Gdzie nauczye si tej mdroci, ktr posiadasz? Sdz, e wszystkie dary Ducha witego zgromadziy si w tobie. Jezus rzek: Mistrzu, naucz mnie jeszcze innych rzeczy z tych, ktre wpierw przyrzeke, e mnie nauczysz. Gamaliel odpowiedzia: Mj synu, to ja powinienem zosta twoim uczniem, gdy pojawie si wrd nas jako cud. Prosz ci wic, wyjanij mi znaczenie pisma. Jezus rzek: Wyjani ci, lecz nie moesz zrozumie tej tajemnicy, ktra jest zakryta przed ludzkim rozumem, a Pan objawi j wszystkim, i wszdzie rozleje dary Ducha witego. Gamaliel rzek sam do siebie: Zaprawd, on jest Synem Boym1138. Wierz, e on jest Mesjaszem, ktrego przyjcie zapowiadali prorocy. 5. Po wysuchaniu tego Gamaliel przywoa Jzefa i powiedzia do niego: Starcze, miae racj mwic: To nie jest mj syn wedug ciaa, ale wedug ducha. Jzef rzek do Jezusa: Powiedz mj synu, co robi z tob, gdy nie poddajesz si mistrzowi? Jezus odrzek: Dlaczego gniewasz si na mnie? To, co mi powiedzia, ja ju wiedziaem, a na moje pytania nie udzieli mi adnej odpowiedzi. Jzef powiedzia: Posaem ci na nauk, aby otrzymywa lekcje i naby mdroci, a ty udzielasz lekcji mistrzowi. Jezus odpowiedzia: Tego, czego nie wiedziaem, nauczyem si, a tego, co znam, nie mam potrzeby si uczy. Gamaliel powiedzia: Przestacie mwi, gdy mnie obraacie. Powstacie i idcie w pokoju, a Pan niech was doprowadzi do wszelkiej pomylnoci. 6. A Jezus podnis si pospiesznie, wzi tabliczki, pad na twarz przed mistrzem i powiedzia: Mistrzu dobry, niech ci wynagrodzi Pan Bg. Gamaliel odrzek: Id w pokoju, a Pan niech speni twoje pragnienia dla twojego dobra. I Jezus poszed do swojej matki. Maryja powiedziaa: Mj synu, czy ju skoczye nauk na dzi? Jezus odrzek: Ja nauczyem si wszystkiego i mistrz nie wie, jak mi odpowiedzie. 7. Jzef by bardzo przygnbiony z powodu Jezusa. Zapyta Gamaliela: Powiedz mi, mistrzu, co mam robi z tym dzieckiem? Gamaliel odpowiedzia: Naucz go twojego zawodu ciesielskiego. Jzef odszed do domu i widzc Jezusa siedzcego z tabliczkami w rce, powiedzia do niego: Czy nauczye si ju wszystkiego? Jezus odpowiedzia: Nauczyem si i chciabym zosta nauczycielem dzieci. Jzef rzek: Wiem, e nie chcesz si uczy, chod wic: naucz ci zawodu ciesielskiego. Jezus odrzek: Bd si uczy take i tego.
1138

Por. Mt 27, 54.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

511

8. Oto Jzef rozpocz robi dla krla tron ze wspaniaymi rzebami. Jeden stopie drewniany by zbyt krtki i nie mg dosign drugiego. I Jzef myla nad tym, co naley tu zrobi. Jezus rzek do niego: Jak mylisz to zrobi? Jzef odpowiedzia: Co ci obchodzi ta sprawa? We siekier, rozrb to drzewo i rwno je obciosaj. Jezus wzi do rki siekier i trzy razy uderzy ni w drzewo, ktre liczyo pitnacie pidzi. Uderzy elazem przez rodek i rozupa na dwa kawaki: pooy elazo na drzewie i usiad. Nadesza Maryja i powiedziaa do Jezusa: Mj synu, czy skoczye prac, ktr rozpocze? Jezus odpowiedzia: Tak, skoczyem. Dlaczego przymuszacie mnie, abym uczy si wszelkiego rodzaju pracy? 9. Nadszed Jzef, zobaczy drzewo rozdzielone na dwie czci i rzek do Jezusa: Mj synu, co za szkod mi wyrzdzie. Jezus rzek: Powiedz mi, co zrobiem? Jzef odpowiedzia: Jedna cz jest zbyt maa, a druga za dua: dlaczego rozrbae je tak, e nie s rwne? Jezus powiedzia: Wanie dlatego, aby uczyni je rwnymi. Jzef zapyta: Jak to zrobisz? Jezus odpowiedzia: Nie martw si o to, wemij obydwie czci, zmierz je i zrozumiesz [] i zmierzy powtrnie: i zrobia si rwn na dwanacie pidzi. Na ten widok przejo Jzefa zdumienie i lk, gdy obydwie czci drzewa, z ktrego jedna bya zbyt maa, a druga za dua, stay si rwnymi. Taki by cud, ktrego dokona Jezus wobec Jzefa i Maryi, swojej matki. 10. Po kilku dniach Jzef wzi tron, ktry zrobi, zanis go do krla i pad przed nim na twarz. Krl obejrza tron, by zadowolony i ucieszy si. Poleci wyda Jzefowi konieczne rzeczy do utrzymania, ile mu byo potrzeba. A on wziwszy je z radoci powrci do domu. 11. Pewnego dnia krl zaprosi Jzefa do stou, a z nim rwnie majcych najwysze znaczenie. Jedli, pili i radowali si. Krl zwrci si do Jzefa: Starcze, mam do ciebie prob, [chciabym], aby j wykona. Jzef odrzek: Pole, co naley zrobi, a ja wykonam. Krl rzek: Chc, aby mi zbudowa wspaniay paac, w ktrym byaby bardzo wysoka sala. Bdzie miaa te same wymiary na dugo i na szeroko, dokoa ustawisz siedzenia i pochodnie, ozdobisz j rzebami, jak to doskonale robisz. Dostarcz ci podwjnie tego, co potrzebujesz do utrzymania i do pracy. Jzef rzek: Dobrze, wykonam twoje polecenie, o krlu. Pole jednak, aby przyniesiono mi odpornego drzewa, abym je zbada. Krl odpowiedzia: Zrobi wszystko, co bdzie konieczne. 12. Nastpnie krl powsta, wzi ze sob ksit majcych najwysze znaczenie wraz z Jzefem i uda si do malowniczego miejsca, gdzie znaj-

512

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

dowa si staw i wytryskay tam liczne rda, a na brzegu wody stao wysokie wzgrze. Krl poleci Jzefowi dokona pomiarw placu. Zgodnie z poleceniem krla Jzef zmierzy dugo i szeroko miejsca i wzi si do budowy. 13. Gdy Jzef chcia wykona kopu, jedna belka okazaa si za krtka i nie mona jej byo dopasowa. Jzef zmartwi si i nie wiedzia, co robi. W tej wanie chwili nadszed krl i widzc zatroskanie Jzefa, zapyta go: Dlaczego siedzisz i nic nie robisz? Jzef odpowiedzia: Zmczyem si bardzo przy tej ciesielce i nie wysza mi. Krl odrzek: Postaram si, aby przywieziono ci szersze drzewo ni to. 14. Podczas rozmowy przyszed Jezus, skoni si i pad na twarz przed krlem. Krl rzek: Witam ci, pikny chopcze, jedyny i nowo narodzony synu [swego] ojca. Jezus zapyta: Dlaczego siedzicie zasmuceni, nic nie robic? Monarcha odpowiedzia: Chopcze, widzisz, e wszystko jest zrobione, a jednak czego jeszcze brakuje. Jezus zapyta: O co chodzi? Krl odrzek: Popatrz i zobaczysz: to drzewo rzebione jest zbyt krtkie i nie czy si z drugim. Jezus zwrci si do Jzefa: Chwy koniec drzewa i trzymaj je mocno. Krl wpatrujc si w Jezusa zapyta: Co chcesz uczyni? A Jezus biorc drugi koniec drzewa, powiedzia do, Jzefa: Cignij, aby nie widziano, e to drzewo jest za krtkie. Wydawao si wszystkim, e artuje: Jzef uwierzy Jezusowi, wycign rk chwyci drzewo i ono przeduyo si o trzy pidzi. 15. Gdy krl zobaczy ten cud, ktry uczyni Jezus, ulk si go, odda mu gbok cze i obj go. Przyodzia go paszczem krlewskim, na gow woy mu diadem i odesa go do matki. Jzef zakoczy prac przy budowie. Krl widzc j, ucieszy si, obdarzy Jzefa du iloci zota i srebra i penego radoci odesa do jego domu1139.

Rozdzia XXI1140 Jak przybyli do Tyberiady i oddali Jezusa na nauk farbiarstwa 1. Jzef powsta wczesnym rankiem, wzi Jezusa i jego matk i uda si do miasta Tyberiady. Rozbi swj namiot przy bramie domu czowieka
Rkpsy dorzucaj tu liczne cuda, por. Peteers 220-231. Por. EwDzArab 37; EwFlp 43: Bg jest farbiarzem. Podobnie jak dobre farby nazywa si je prawdziwymi gin razem z rzeczami farbowanymi, tak samo jest z tymi,
1139 1140

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

513

o nazwisku Izrael, farbiarza, ktry przynis do siebie wszystko, co byo do farbowania w miecie. Powracajc, Izrael zobaczy przy bramie Jzefa, Jezusa i jego matk. Ucieszy si tym bardzo. Zapyta Jzefa: Powiedz starcze, skd przychodzisz i dokd idziesz? Jzef odpowiedzia: Przychodz z dalekiej ziemi i wdruj wszdzie, obcy i bez wasnego kraju. 2. Izrael powiedzia: Jeeli chcesz osiedli si w tym miecie, przyjm was do mojego domu, jeeli tylko zechcecie. Jzef odrzek: Niech si stanie twoja wola1141, jeeli tak chcesz. Izrael zapyta: Czy wyyjesz ze swojej pracy? Jzef odrzek: Z atwoci, gdy dobrze umiem robi jarzma dla wow i pugi1142 i potrafi zrobi wszystko, cokolwiek potrzeba. Izrael powiedzia: Pozostaniecie w moim domu i nikt was nie bdzie nachodzi. Ja za uszanuj was jak ojciec. A jeeli chcesz powierzy mi twoje dziecko dla nauki mego zawodu, potraktuj je jak najlepiej, jak wasnego syna. Jzef odrzek: Dobrze powiedziae. Zgodnie z yczeniem przyjmij do siebie chopca i niech ci bdzie posuszny, gdy od duszego czasu bardzo jestem zatroskany o niego. 3. Izrael zapyta: Czy moe nie jest posuszny i nie wykonuje twoich polece? Jzef odpowiedzia: Nie, nie chodzi o to, co ty mwisz, lecz uczy si ju wielu zawodw, ale w nich jednak nie wytrwa. Izrael zapyta: Ile ma lat? Jzef odrzek: Dziewi i dwa miesice. Izrael powiedzia: To dobrze. Izrael wic wzi Jezusa i zaprowadzi go do swojego domu. Pokaza mu po kolei wszystkie szczegy swojego zawodu i rzek: Oto, mj synu, przygldaj si dobrze temu wszystkiemu swoimi oczami, zrozum, do czego suy i zapamitaj to, co ci poka. Jezus by posuszny jego poleceniom i sucha jego sw z uwag. 4. Pewnego dnia Izrael powsta i chcia obej miasto. Zebra wiele tkanin, przynis wszystko razem ze spisem i zoy w swoim domu. Wezwa Jezusa do siebie i rzek mu: Widzisz mj synu, z tego wszystkiego bdziemy musieli zda spraw przed poszczeglnymi wacicielami. Dlatego pilnie czuwaj nad tym, co jest w naszym domu, aby nagle nie stao si co zego i abymy nie musieli odpowiada za szkody, w przeciwnym wy-

ktrych Bg zafarbowa. Poniewa jednak Jego farby byy niemiertelne, uczyni ich niemiertelnymi przez Jego materia. Bg bowiem chrzci tych, ktrych chrzci wod (ANT 135). Do niespodziewan informacj znajdujemy w tradycji muzumaskiej: apostoowie Jezusa byli folusznikami (Tabar 2, 108). 1141 Por. Mt 6, 10. 1142 Por. Justyn, Dialog, 88, 8; EwTmDz 13, objan.

514

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

padku musiabym zapaci pi tysicy denarw do krlewskiego skarbu. Jezus zapyta: Gdzie znowu odchodzisz? Izrael odpowiedzia: Zebraem wszystko, co byo do farbowania w miecie. Powierzyem tobie, gdy ruszam w drog, aby obej wioski i miasteczka, aby kad rzecz odda tam, gdzie naley i wykona ca prac, ktra zostaa mi powierzona. Jezus zapyta: Jak prac? Izrael odpowiedzia: Barwi i farbowa, nieraz w kwietne wzory, na kolor szkaratny, purpurowy, ty, powy, brzowy, oraz na rne inne odcienie, ktrych mi trudno wyliczy szczegowo. 5. Syszc to Jezus podziwia moc ducha ludzkiego. Jezus zapyta Izraela: Czy znasz nazw kadego z tych kolorw? Izrael odpowiedzia: Przy pomocy spisu mog je zapamita. Jezus rzek: Prosz ci mistrzu, naucz mnie robi to wszystko. Izrael odpowiedzia: Dobrze, naucz ci, jeeli mi bdziesz posuszny i wykonasz moje polecenia. A Jezus kaniajc si, pad przed nim na twarz i rzek: Mistrzu, bd wykonywa twoje polecenia, lecz najpierw poka mi to dzieo, abym je zobaczy. Izrael odpowiedzia: Dobrze powiedziae, lecz sam nie rb niczego, czego nie znasz, a powrc do ciebie. Nie otwieraj drzwi domostwa, ktre zamknem i zapiecztowaem moim piercieniem. Pozosta na swoim miejscu i nie obawiaj si niczego. Jezus zapyta: Ktrego dnia mam oczekiwa twojego powrotu? Izrael odrzek: Nie masz potrzeby pyta si o mnie, gdy moja praca bdzie trwaa z dnia na dzie, jak dugo zechce Pan. Jezus odrzek: Id w pokoju. Powstawszy Izrael opuci miasto. 6. A Jezus wsta i poszed otworzy drzwi domu. Zebra wszystkie tkaniny do barwienia i wrzuci je do kadzi z niebiesk farb. Podgrza kad, otworzy drzwi domu i wyszed tak, jak zawsze robi, tam, gdzie bawiy si dzieci. 7. Mocujc si razem z nimi sprawia im zdrtwienie nerwu udowego1143 tak, e dzieci paday twarz na ziemi i nie mogy ju chodzi wyprostowane. Nastpnie wkada na nich rce i wstaway na nogi. Innym razem olepia dzieci dmuchajc im w twarz. Pniej wkada na nie rce i przywraca wiato im oczom. Lub te bra do rki kawaek drzewa i rzuca go w rodek dzieci. Drzewo zamieniao si w wa, a dzieci wszystkie ucieka y1144. Gdy si ktre z nich uderzyo lub pokaleczyo, wkada na rce
Por. Rdz 32, 25. 32. Cuda, ktrych opisy znajduj si poniej, s zoone z elementw zawartych w Ewangeliach; zasadnicza jednak rnica polega na tym, e Jezus uzdrawia chorych, tu za najpierw sprowadza na nich chorob, a potem leczy, by okaza swoj moc. 1144 Por. Wj 7, 9n.
1143

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

515

i uzdrawia je. Wkada te swj palec w uszy dzieci, a one staway si guche. Nastpnie dmucha na nie i przywraca im such. Bra do rki kamie, dmucha na niego, a on stawa si rozpalony jak ogie. Rzuca go przed dzieci, a on pokrywa si kurzem jak zeschnity krzak. Potem bra go do rki i kamie zmienia si, wracajc do poprzedniego stanu. 8. Przyprowadzi dzieci nad brzeg morza i tam, biorc pik do zabawy i lask, wyrusza i niosc zabawki chodzi po falach morza, jakby woda bya pokryta lodem. Na ten widok wszystkie dzieci krzyczay: Patrzcie, co robi may Jezus na falach morza. Syszc to mieszkacy miasta przybiegli w to miejsce i ogldali ten cud peni zdumienia. 9. Dowiedzia si i Jzef o tym, przyszed i powiedzia: Mj synu, co ty tu robisz? Twj mistrz zebra w domu wiele rzeczy i powierzy ci opiek nad nimi: ty nie pilnujesz ich, lecz przychodzisz tutaj, aby si zabawia. Prosz ci, powsta. Pjdziemy do twojego mistrza. Jezus odpowiedzia: Masz racj, chodmy, ja zrobi wszystko to, co mj mistrz poleci mi wykona. Na razie oczekuj jego powrotu. Suchajc tych sw Jzef nie rozumia, o czym mwi Jezus. 10. Gdy Jezus przyszed do swojej matki, Maryja, wpatrujc si w niego, zapytaa: Synu mj, czy wykonae wszystko, co ci poleci twj mistrz? Jezus odpowiedzia: Zrobiem wszystko i nic mi nie pozostaje wicej do wykonania. Czego jeszcze wymaga mj mistrz ode mnie? Maryja powiedziaa: Widz, e od trzech dni nie poszede nawet do domu, aby zobaczy, co si dzieje. Dlaczego chcesz nas wystawi na niebezpieczestwo mierci? Jezus odpowiedzia: Nie mw tak. Nauczyem si wszystkiego, co przekaza mi mj mistrz i wiem, jakie polecenie mi da. Maryja odrzeka: Dobrze, moje dziecko, ty jeste sdzi [swoich spraw]. 11. Podczas tej rozmowy Jezus oglda si i zobaczy, e przybywa jego mistrz. Podnis si z uszanowaniem, wyszed na jego spotkanie i skoniwszy si pad przed nim na twarz. Izrael zapyta: Mj synu, jak si czujesz? Czy jeste zadowolony? Jezus odpowiedzia: Czuj si dobrze. Nastpnie Jezus zapyta Izraela: Mistrzu, jak si odby twj powrt? Izrael odpowiedzia: Tak, jak chcia Pan. Jezus rzek: Oby mg powrci w pomylnoci i pokoju. Niech Bg ci wynagrodzi za twoje prace i za to, co uczynie dla mnie. Ja dobrze nauczyem si twojego fachu. Wyuczyem si wszystkich wskaza, jakie mi dae; umiem je, a ca prac, ktr masz do wykonania, dobrze zrozumiaem i skoczyem. Izrael zapyta: Jak prac? Jezus odpowiedzia: Wszystko to, co mnie nauczye, wykonaem.

516

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

12. Gdy Izrael zrozumia, co Jezus chcia powiedzie, pospieszy do drzwi [i zobaczy], e zamek by otwarty. Zaniepokoi si bardzo, wszed do rodka i zajrza do wszystkich zaktkw, lecz nic tam nie zobaczy. Zakrzykn: Gdzie s tkaniny do barwienia dla ludzi z miasta, ktre znajdoway si zgromadzone w domu? Jezus odrzek: Czy ci nie powiedziaem, gdy wyszedem na twoje spotkanie: Prac, ktr miae zamiar wykona, ja wykonaem. Izrael powiedzia: To jest praca, ktr zrobie? Woye do kadzi z niebiesk farb wszystkie tkaniny przeznaczone z miasta dla barwienia? Jezus zapyta: Co zego zrobiem, e si tak na mnie unosisz, przecie uwolniem ci od wielu trosk i wysikw? Izrael odpowiedzia: To jest wanie odpoczynek, ktry mi przygotowae, narazie mnie na wielk szkod, straty i kary do zapacenia. Starzec mia racj, gdy mwi: Nie potrafisz skoni go do posuszestwa! Co bdzie z tob, ktry wyrzdzie mi tak wielk szkod, i nie tylko mnie, ale i caemu miastu! Biada mi! Co za nieszczcie mnie spotkao! 13. On paka i uderza si w piersi. Pniej powiedzia do Jezusa: Dlaczego cigne na mj dom to zo i to nieszczcie? Jezus odpowiedzia: Dlaczego jeste taki zagniewany? Co za strat ci wyrzdziem, przecie suchaem uwanie, jak wykona prac. Zrozumiaem udzielon mi nauk, nauczyem si wszystkiego, co mi powiedziae, i byem ju w stanie j wykona. Izrael powiedzia: Czy nie powiedziaem ci: nie rb tego sam, czego nie umiesz? Jezus rzek: Mistrzu, popatrz i ogldaj! Co za szkod ci zrobiem?'' Izrael powiedzia: Jake bd mg si usprawiedliwi z koloru i odcienia, ktrych ludzie ode mnie dali? Jezus odrzek: Gdy wrcie spokojnie i gdy wszede do domu, jakie braki w nim znalaze? Izrael zapyta: Gdy wszyscy zadaj ode mnie swoich zamwie, c uczyni? Jezus rzek: Przyprowad do mnie waciciela tych rzeczy i zwrc je mu w takim kolorze, jakiego sobie yczy. Izrael zapyta: Jak potrafisz rozpozna, co naleao do kadego? Jezus odpowiedzia: Mistrzu, jaki chcesz kolor, abym ci wydoby z tej jedynej kadzi? 14. Syszc to Izrael oburzy si na sowa Jezusa, i myla, e stroi sobie z niego arty. Jezus rzek: Popatrz na wasne oczy i zobacz! Jezus zacz wyciga z kadzi tkaniny do farbowania, lnice i janiejce piknymi kolorami o najrozmaitszych nazwach. Izrael widzc, co Jezus zrobi, nie zrozumia, e uczyni on cud, lecz przywoa Jzefa i Maryj i zwrci si do nich: Dlaczego wasze dziecko zrobio mi tak wielk szkod? Co wam zawiniem? Postpowaem z wami jak ojciec, z uszanowaniem i z serdecznoci. Oto teraz musz wypaci do skarbu krlewskiego pi tysicy

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

517

denarw. Paka i uderza si. Maryja powiedziaa do Jezusa: Co uczynie, e spowodowae takie nieszczcie w tym miecie? Oto sam siebie wprowadzie w niewolnictwo i my razem z tob jestemy przeznaczeni na mier! Jezus odpowiedzia: Co zego wam wyrzdziem, e zczylicie si wszyscy przeciwko mnie i e niesprawiedliwie mnie potpiacie? Chodcie i zobaczcie prac, ktr wykonaem. Maryja i Jzef poszli, aby zobaczy, co Jezus uczyni, a zdziwieni otwierali szeroko oczy, gdy suchali, co im mwi Jezus. 15. Take Izrael nie poj tego cudu. Z wielkim gniewem zgrzyta zbami przeciw Jezusowi i warczc jak dzikie zwierz chcia uderzy Jezusa. Jezus zapyta: Dlaczego wpade w tak furi? Jakie zo dostrzege we mnie? Izrael syszc to, porwa korzec i zamachn si, aby uderzy Jezusa. Widzc to Jezus uciek stamtd. Izrael rzuci za Jezusem korcem, ktry go jednak nie dosign i uderzy w ziemi i w tym samym momencie korzec zapuci korzenie i sta si drzewem, zakwit i wyda owoce. Istnieje ono jeszcze dzisiaj. Jezus wyrwa si, przebieg bram miasta i zatrzyma si w swym biegu nad morzem. I chodzi po morzu jakby po ziemi1145. 16. Izrael krzycza na cae miasto: Patrzcie i wspczujcie mi, bo dziecko Jezus ucieko i zabrao wszystko, co byo w moim domu. Biegnijcie za nim i pochwycie go! On sam bieg za tumem. Stojc na skrzyowaniu drg, szukali maego Jezusa, lecz nie znaleli go. Jacy ludzie jednak podali mu nastpujc wiadomo: Gdy przeszed przez bram miasta, widzielimy, e kierowa si ku morzu, lecz nie wiemy, co si z nim dalej stao. Wtedy cay tum ludzi poszed, aby obej wybrzee morskie. Nic nie znaleli i wrcili z powrotem t sam drog. Gdy oni odchodzili, Jezus wyszed z morza i usiad na kamieniu w postaci [zwykego] chopca. Mieszkacy miasta wypytywali go mwic: Chopcze, czy nie widziae Jezusa, syna starca? Jezus odpowiedzia: Nic nie wiem. Nastpnie przybra posta modzieca. Zapytano go: Czy nie widziae syna Jzefa? Jezus odpowiedzia: Nie. Wreszcie przyj posta starca. Zapytano go: Nie widziae syna starego Jzefa? Jezus odrzek: Nie widziaem go1146.
Legenda ta bya znana w Tyberiadzie w XII w. Cytuje j utwr La citez de Jherusalem (Baldi nr 353) i Odoryk de Foro Iulii (Baldi nr 359). Cytuj j rwnie pisarze muzumascy, np. Ali al Hirawi, zob. Peeters, 241 (wspomina on o kociele drzewa). Por. Abou -Hassan Aly el Herewy, Description des lieux saints de la Galile et de Palestine, trad. C. Schefer, Gnes 1881 i N. A. Mednikow, Prawoslawnyj Palestinskij Sbornik 17(1897) nr 3, 949. 1146 Przekad wspomnianej ju polimorfii, por. XI, 20 (powyej s. 481).
1145

518

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

17. Nie znalazszy Jezusa, powrcili do miasta i pochwycili Jzefa. Przyprowadzili go do trybunau i zapytali: Gdzie jest twj chopiec, ktry zdradliwie nas oszuka i uciek zabierajc wasno czowieka, ktry przyj go do swego domu? Jzef milcza i nic nie odpowiedzia. 18. Izrael smutno powrci do domu. Chcia pj, aby podj korzec tam, gdzie go rzuci. Gdy zobaczy, e wypuci on korzenie i e zaowocowa, zdziwi si i rzek sam do siebie: Zaprawd, on jest Synem Boym1147. Wszed do domu i odkrywajc kad, ktra [bya napeniona] niebiesk farb, znalaz w niej tkaniny do barwienia, wszystkie wrzucone do tej samej kadzi napenionej farb niebiesk. Gdy zacz je wyciga, nic nie brakowao, zgodnie ze spisem wedug odziey i kolorw, tak, jak polecono mu farbowa. Zobaczy, e wszystkie otrzymay rne kolory, dokadnie wedug polece, ktre otrzyma od wacicieli. Widzc te nadzwyczajne rzeczy, pochwali Boga i odda Mu cze. Nastpnie powstawszy teje samej nocy, poszed i usiad nad brzegiem morza, naprzeciw skay, i gorco paka ca noc. Czyni sobie wyrzuty, uderza si i wzdychajc mwi: Dzieci Jezus, synu Ojca, wielki krlu, zmiuj si nade mn nieszczsnym i nie porzucaj mnie; to przez moj niewiadomo zgrzeszyem przeciw tobie, i nie pojem zaraz, e ty jeste Panem Bogiem i Zbawc naszych dusz. Teraz Panie, oka mi si, gdy duch mj pragnie usysze sowa ust twoich. 19. W tej samej chwili Jezus ukaza si mu w tej samej postaci co poprzednio i powiedzia: Mistrzu, dlaczego narzekasz tak ca noc? Izrael odpowiedzia: Panie, miej lito nade mn; wysuchaj prb twojego sugi; przebacz mi wszystkie grzechy, ktre niewiadomie popeniem przeciw tobie i pobogosaw mi. Jezus rzek: Bd bogosawiony, ty i wszystko, co jest w twoim domu. Niech twoje grzechy bd odpuszczone1148. Id w pokoju1149 i Pan niech bdzie z tob1150. Pobogosawi go i znik. 20. Izrael upad na ziemi i zbierajc rkami kurz sypa go na gow. Uderza si kamieniem i nie wiedzia, co robi. Powrci do siebie i nastpnego dnia rankiem wyszed z domu, uda si do miejsca, gdzie byli zgromadzeni ludzie i powiedzia do nich: Suchajcie mnie, co za niespodziank przeyem i co za cuda uczyni Jezus w moim domu. Oni jednogonie powiedzieli do niego: Opowiedz nam. Izrael powiedzia: Pewnego dnia
Por. Mt 27, 54. Por. Mt 9, 2; k 5, 20. 1149 Por. Mk 5, 34; k 7, 50; 8, 48. 1150 Por. k 1, 28.
1147 1148

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

519

powstawszy, poszedem do mojego domu. Zobaczyem siwego starca siedzcego przy moich drzwiach. Widziaem rwnie dziecko i jego matk. Zapytaem starca i on powiedzia mi swoje myli mwic do mnie: Chc tutaj pozosta. Przyjem go i obchodziem si z nim z szacunkiem w moim domu. Da mi swoje dziecko na nauk. Wziem wic chopca i przyprowadziem go do domu. Ot w moim domu zebraem z caego miasta tkaniny do farbowania. Zamknem bram, zapiecztowaem j i poleciem chopcu, aby pilnowa domu a do mojego powrotu. Zgodnie z moim zwyczajem poszedem szuka wicej tkanin do farbowania. Gdy wrciem, brama mojego domu bya otwarta, a wszystko, co byo do farbowania, zebrane, wyniesione i wrzucone do jednej kadzi z niebiesk farb. Na ten widok wezbraa we mnie wcieko i pochwyciem korzec i rzuciem nim w chopca, aby go uderzy. Korzec upad na ziemi, i natychmiast wypuci korze i zaowocowa. Zobaczywszy to pospiesznie wybiegem, aby odszuka chopca, lecz nie znalazem go. Powrciem wic do domu i zobaczyem kad z niebiesk farb, a w niej znajdoway si tkaniny zafarbowane na rne kolory. Chodmy; przyjdcie zobaczy ten cud. 21. Sdzia miejski i wszyscy znaczni obywatele w duej liczbie powstali i poszli zobaczy te cuda. Odkryli kad i zobaczyli tkaniny do farbowania zoone w tym samym miejscu. Wycigali je, czytali spis nazwisk i wymieniali odpowiedni kolor. Kady odebra zafarbowane na waciwy kolor i pokazywa wszystkim jego janiejcy blask. A oni mwili midzy sob: Czy kto widzia kiedykolwiek, e z tej samej kadzi wychodziy tak rne a zarazem wyrane kolory? W ten sposb kady z nich odebra swoje rzeczy, powrcili do domw i powiedzieli: Zaprawd, to jest cud i dzieo Boe, a nie dzieo czowieka. I wielu uwierzyo w jego imi1151. 22. Nastpnie Izrael wzi ich i pokaza im korzec oraz opowiedzia, w jaki sposb zapuci korzenie. Na ten widok wielu z nich mwio: Zaprawd, ten jest Synem Boym1152. A sdzia poleci uwolni Jzefa z wizienia i przyprowadzi go do siebie. Gdy przyszed, sdzia zapyta go: Powiedz nam starcze, czy to dziecko, przez ktre dokonuj si te dobrodziejstwa i te cudowne rzeczy, jest twoim synem? Jzef odpowiedzia: Na ycie Pana! Bg obdarzy mnie tym synem nie wedug ciaa, lecz wedug ducha. Tum odpowiedzia: Bogosawieni s rodzice, ktrzy otrzymali to dziecko bogosawiestwa! Jzef powrci w milczeniu do domu i opo1151 1152

Por. J 2, 23. Por. Mt 27, 54.

520

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

wiedzia Maryi o cudach Jezusa, o ktrych sysza i ktre widzia. Maryja rzeka: Zaprawd, czym zostanie to dziecko, przez ktre znosimy takie utrapienia? Jzef rzek: Nie smu si, Bg zatroszczy si o to1153 zgodnie ze swoj wol. Gdy oni dopowiadali tych sw, nadszed Izrael, upad do stp Jzefa i Maryi i prosi ich o przebaczenie jego win. Jzef odrzek: Id w pokoju, a Pan niech ci prowadzi ku dobremu. Rozdzia XXII1154 Jak uda si do miasta Arymatei. mier i wskrzeszenie dokonane przez dziecicy figiel Jezusa 1. Jzef powstawszy wzi Maryj i dziecko Jezus, wyruszyli z miasta i podyli drog. Idc szukali wzrokiem Jezusa. W tym momencie ukaza im si Jezus i szed razem z nimi a do Galilei, do miasta, ktre nazywa si Arymatea1155. Zamieszkali w pewnym domu. Jezus mia wtedy dziesi lat. Biega po miecie i szuka miejsca, gdzie gromadz si dzieci. Gdy zobaczyy Jezusa, pytay go: Powiedz nam, skd przybye? Odpowiedzia im: Z nieznanego kraju. Dzieci zapytay: Powiedz nam, gdzie znajduje si dom twojego ojca? Jezus odrzek: Nie zrozumiecie tego. Dzieci powiedziay: Powiedz nam, abymy si dowiedziay czego od ciebie. Jezus rzek: O co mnie pytacie, to wam powiem, lecz nie zrozumiecie tego. Dzieci powiedziay: Mw do nas, my mao wiemy, a ty, jak si wydaje, wiesz wszystko. Jezus odpowiedzia: Wiem wszystko, lecz wy uwaacie mnie za obcego i nie przyjmiecie ode mnie adnego sowa, cokolwiek bym uczyni. Dzieci powiedziay: Przyjmiemy ci serdecznie jak brata i gdy zechcesz, to bdziemy posuszni twoim poleceniom. 2. Jezus rzek: Powstacie i chodmy1156. Dzieci podniosy si i zgodnie poszy w pewne miejsce. Bya tam wysoka skaa. Jezus stan naprzeciw niej i poleci skale, aby zniya swj szczyt. Usiad na nim i skaa powrcia do poprzedniego pooenia. Dzieci zakrzykny, otoczyy dokoa ska i patrzyy na Jezusa. On poleci skale zniy szczyt i zszed z niej.

Por. Rdz 22, 8. Nr 4-13 por. XVI, 7-15. 1155 Arymatea, dzi Rentis, ley jednak nie w Galilei, ale w Judei. 1156 Por. Mt 26, 46.
1153 1154

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

521

3. Dzieci pobiegy do miasta i opowiedziay, jakich rzeczy nadzwyczajnych dokona Jezus. On za uciek. Zobaczywszy go jeden chopiec, zatrzyma go niespodziewanie i pochwyci. Jezus odwrci si i dmuchn mu w twarz. W tej samej chwili chopiec utraci wzrok. Zacz krzycze: Jezusie, miej lito nade mn1157. Jezus pooy swoj rk na oczach, a one si otworzyy. 4. Pewnego dnia dzieci zgromadziy si przy fontannie. Jezus przyszed do nich. Widzc go ucieszyy si. Jezus zapyta ich: Co tutaj robicie zebrane przy studni? [] One z wielk radoci zabawiay si na skraju studni. Zdarzyo si, e podczas ktni jedno z dzieci zostao uderzone i wpado do rodka. Dzieci ucieky z tego miejsca, a Jezus powstawszy odszed do domu. 5. Gdy ludzie z miasta przyszli po wod i wpuciwszy wiadro do studni, zobaczyli, e w studni znajduje si martwe dziecko, pobiegli i powiedzieli o tym w miecie. Przyszli rodzice i zobaczyli w wodzie utopione dziecko. Gorzko pakali i uderzali si w piersi. Byo to bardzo adne dziecko w wieku piciu lat. Rodzice pakali i pytali: Kto spowodowa to nieszczcie? I nie znaleli winnego. Poszli wic donie sdziemu o mierci dziecka. 6. Sdzia poleci zebra dzieci z miasta i przyprowadzi je do siebie. Sdzia zapyta je: Powiedzcie mi, moje dzieci, kto wrzuci tego maego chopca do wody i pozbawi go ycia? Dzieci odpowiedziay: Nie wiemy. Sdzia powiedzia: Chcecie si wykrci. Nie rbcie tego, bo umrzecie wszyscy, niewinni razem z winnymi. Ksita i znaczni obywatele powiedzieli: Powiedzcie szczerze i nie kamcie. Dzieci zgodnie odpowiedziay: Jeeli nam wierzycie, to wiedzcie, e nie my spowodowalimy jego mier. Ono przypadkowo wpado do wody, a my nie moglimy go z niej wycign. Sdzia zapyta: Gdy on wpad do wody, dlaczego nie krzyczelicie? Nikt z was nie pozosta tam, bo wszyscy ucieklicie. Gdyby ono samo wpado, krzyczelibycie wszyscy i powiadomili ludzi. Lecz poniewa wycie to spowodowali, ucieklicie stamtd ze strachu, a teraz usiujecie uj mierci przez przerne usprawiedliwienia. Dzieci powiedziay: Jeeli chcesz nas niesprawiedliwie skaza, niech si stanie twoja wola1158. Gdy kady moe powiedzie, e jest niewinny, i tylko ten, kto zasuy na mier wie, jak to byo. Dlaczego wic skazujesz nas? Sdzia odpowiedzia: Gdybym wiedzia [kto to spowodowa], nie skazabym niewinnego
1157 1158

Por. Mk 10, 47. Por. Mt 6, 10.

522

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

razem ze zoczyc. Skazuj niewinnego tylko dlatego, aby wykry, kto jest winien. 7. Dzieci powiedziay: Nie mylimy si. Bylimy zajci zabaw i nie podejrzewalimy niczego, a do chwili, gdy [niektre] z dzieci zaczy z krzykiem ucieka. Nic wicej nie wiemy. Sdzia powiedzia: Jeeli chcecie, to ja powiem wam prawd: wy wszyscy przyjrzyjcie si sobie dobrze, uwaajcie i miejcie lito nad samymi sob. Dzieci odpowiedziay: Powiedzielimy tobie wszystko, a ty nie usuchae nas. Sdzia odrzek: Nie wierz sztuczkom waszych sw. Dzieci powiedziay: Jeeli chcesz nas niesprawiedliwie skaza, to twoja rzecz. Sdzia rzek: Jeeli nie powiecie mi prawdy, zaprowadz was do studni i tam potopi was w wodzie. Oto chopiec, ktry by winien zabjstwa, powiedzia: Moesz nas mczy, my nie moemy powiedzie faszu. 8. Wtedy sdzia przyszed do studni. Poleci rozebra dzieci i zakute w acuchy przyprowadzi do siebie. May zabjca powiedzia: Sdzio, znajd i postaw wiadka i dopiero wtedy wydaj wyrok skazujcy. Dlaczego jestemy wydani na mier bez udowodnienia winy przez wiadka? Sdzia powiedzia: Kogo mog postawi za wiadka, przecie wy wszyscy tam bylicie? Nie ujdziecie moich rk przez pacz ani przez podarunki. Rodzice widzc swoje dzieci stojce na rodku placu, rozebrane przez sdzi, gorzko pakali. Sdzia powiedzia: Nie mam adnej litoci nad tym paczem. Poleci wic wrzuci dzieci do studni. Wtedy ten, ktry by zabjc, zakrzykn: Nie wrzucaj mnie. Ja ci wska winnego. Gdzie jest Jezus, syn starca? On to uczyni. Sdzia zapyta: Lecz dlaczego pozwalacie si wyda na mier bdc niewinnymi? Dzieci odpowiedziay: Ty powiniene o tym wiedzie, chciae tego. 9. Wtedy sdzia kaza wezwa Jezusa przed siebie. Rozpoczto poszukiwania, lecz nie znajdujc Jezusa, pochwycili Jzefa i przyprowadzili go przed sdziego. Sdzia przesuchiwa go pytajc: Starcze, skd przybye do tego miasta? Jzef odpowiedzia: Jestem z dalekiego kraju. Sdzia zapyta: Gdzie jest twoje dziecko, ktre popenio zbrodni zabjstwa? Jzef odrzek: Nic o tym nie wiem. Sdzia zapyta: I ty moe nie wiesz, e on popeni zbrodni zabjstwa? Jzef odpowiedzia: Na ycie Pana, nie wiem o tym. Sdzia powiedzia: Na pewno ty dobrze o tym wiesz. Sdzisz, e unikniesz mierci? Jzef odpowiedzia: Sdzio, nie skazuj niesprawiedliwie niewinnego dziecka. Sdzia odrzek: Dobrze. Przecie jest niewinny dlaczego wic uciek, aby unikn mierci? Jzef powiedzia: Nie wiem o tym. Sdzia powiedzia:

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

523

Nie wyjdziesz z wizienia, jeeli si nie pospieszysz postawi swojego dziecka przede mn. 10. Gdy jeszcze sdzia mwi, Jezus wszed do trybunau i zapyta: Kogo szukacie?1159 Oni odpowiedzieli: Jezusa, syna Jzefa. Jezus rzek: Oto jestem1160. Sdzia zapyta: Kiedy przybye do tego miasta? Jezus odpowiedzia: Jestem tutaj od wielu dni. Sdzia zapyta: Powiedz mi, co byo powodem gwatownej mierci dziecka? Jezus odrzek: Nie wiem tego. Rodzice dziecka powiedzieli: Ty spowodowae mier naszego dziecka przez utopienie i mwisz: Ja nie wiem. Jezus odpowiedzia: Gdy kto inny powinien odpowiada za jego krew, dlaczego niesprawiedliwie mnie oskaracie? Sdzia rzek: Nie mw faszu, gdy godzien jeste mierci. Jezus odpowiedzia: Wanie to oni daj faszywe wiadectwo, a ja prawdziwe. Nie jestem winien mierci tego dziecka. Sdzia powiedzia: Przysignij na Prawo Paskie. Jezus odrzek: Dlaczego kamiesz przed obliczem Pana i nie lkasz si Boga? Sdzia odpowiedzia: Czy zoenie przysigi jest czym zym, zwaszcza, gdy si jest niewinnym, aby w ten sposb unikn mierci? Jezus zapyta: Czy w ten sposb moesz wyda niesprawiedliwy wyrok? Sdzia odrzek: Powiedz mi wic, co powinienem robi. Jezus powiedzia: Ty wiesz, ustanowiony jeste przecie sdzi. Sdzia zapyta: Co powinienem robi? Odpowiedz mi. Jezus rzek: Jeeli bdziesz dziaa w dobrej wierze, zachowasz sprawiedliwo, lecz ty nie postpujesz w ten sposb. Sdzia powiedzia: Dziaam tak, jak uwaam. Jezus rzek: Powiedziae prawd, lecz nie przyjmujesz wiadectwa, ktre daj sobie1161. Sdzia powiedzia: Nie oskaram niesprawiedliwie, lecz []. Jezus rzek: Jeeli posuchasz sumienia, nikogo lekkomylnie nie oskarysz. 11. Dzieci powiedziay: Sdzio, posuchaj nas. Czy moemy mu odpowiedzie? Jezus zapyta: Co macie do powiedzenia na mj temat? Dzieci odpowiedziay: Od czasu, jak przybye do miasta, sprawie nam wiele udrcze i sprzeciwiae si nam. Nie zwracalimy na to uwagi, gdy jeste ubogim i obcokrajowcem. Lecz teraz, gdy spowodowae takie nieszczcie i wystawie nas na mier, jest suszn rzecz, aby zosta stracony. Sdzia zawoa: Czy to jest to dziecko, o ktrym opowiadalicie, e oszukuje wzrok sztuczkami? One zgodnie odpowiedziay: Tak. Jezus
Por. J 18, 4. 6. Por. J 18, 5. 1161 Por. J 3, 11.
1159 1160

524

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

rzek: Wiem, e wszyscy zmwilicie si przeciwko mnie i chcecie mnie niesprawiedliwie skaza na mier. Sdzia zapyta: Jak moesz mwi, e nie masz wiadkw i uwaa si za niewinnego? Jezus odpowiedzia: Jeeli daj wiadectwo samemu sobie, nie wierzycie mi1162. Sdzia powiedzia: Tak, uwierzybym tobie. Jezus rzek: Zaczekaj chwil, a przedstawi ci dowd. 12. Powiedziawszy to Jezus oburzy si sam w sobie1163, zbliy si do zmarego i gono zakrzykn: Jonathanie, synu Beria, powsta na nogi, otwrz oczy i powiedz, kto zrzuci ci do studni. W tej samej chwili umary podnis si, otworzy oczy, popatrzy na wszystkich i ich rozpozna nazywajc ich po imieniu. Jego rodzice podnieli krzyk, radonie pochwycili go w ramiona i okrywali go pocaunkami. Zapytali: Mj synu, kto ci przywrci ycie? A on palcem wskaza na Jezusa, syna Jzefa. Jezus zapyta go: Kto by przyczyn twojego wypadku? Jonathan odpowiedzia: Panie, nie ty jeste winien mojej krwi. To mj kuzyn Saraka, ktry gwatownie mnie uderzy i sprawi, e wpadem do studni. Jezus odpowiedzia: Suchajcie wszyscy, wskrzeszony zmary da mi wiadectwo. Gdy oni to zobaczyli, przejci strachem powiedzieli: Zaprawd, on jest Bogiem i Synem Ojca, [ktry przyszed] na ziemi. Jezus rzek: O niegodziwy sdzio, wierzysz w moje wiadectwo i w moj niewinno? Zobaczye na wasne oczy, jak moje czyny oszukuj wzrok? On za, zmieszany, nic mu nie odpowiedzia. 13. Dziecko pozostao przy yciu a do wieczora, czas wystarczajcy, aby tum ludzi przyszed zobaczy cud dokonany przez Jezusa. Wszyscy przychodzili, [aby pa] do stp Jezusa, padali przed nim na twarz i wyznawali swoje grzechy. Nastpnie Jezus powiedzia do maego chopca: Powsta. Zanij teraz i odpoczywaj1164 w oczekiwaniu, a Sdzia [wszystkich ludzi] przyjdzie rozda nagrody i wyda swoje sprawiedliwe wyroki. Gdy Jezus wypowiedzia te sowa, dziecko pooyo gow na ku i zasno. Na ten widok przeraenie opanowao wszystkich obecnych i przej ich strach przed Jezusem. A Jezus chcia odej. Oni rzucili si do jego ng i bagali go mwic: Przywr ycie zmaremu! Jezus nie zgodzi si jednak i powiedzia: Chcielicie mnie niesprawiedliwie oskary mimo mojej niewinnoci, lecz [moja] sprawiedliwo wybawia mnie od mierPor. J 8, 4. Por. J 11, 33. 1164 Por. Mt 26, 45.
1162 1163

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

525

ci. I mwic te sowa znik im z oczu. Jzef, wypuszczony z wizienia, w milczeniu powrci do domu i opowiedzia Maryi o dziwach dokonanych przez Jezusa.

Rozdzia XXIII1165 Jak udali si na szczyt gry. Dziecice figle Jezusa 1. Jzef podnis si wczesnym rankiem, wzi dziecko i jego matk 1166 i wyszedszy z miasta w milczeniu podyli drog. Matka rzeka do niego: Mj synu, dlaczego ukrye si przed tymi ludmi? Jezus odpowiedzia: Matko, zachowaj milczenie i podaj w pokoju swoj drog. To, co naley robi, uczyni. Pozostawali tam sze miesicy. Jezus chodzi po miecie. Przychodzi, aby usi przy dzieciach w miejscach, gdzie si gromadziy i dugo z nimi rozmawia. Oni jednak nie mogli zrozumie tego, co do nich mwi. 2. Nastpnie Jezus biorc dzieci przeprowadzi je koo studni, z ktrej cae miasto czerpao wod. Bra z rk dzieci dzbany, uderza je o siebie, uderza nimi o kamienie i wrzuca je do studni. A dzieci z powodu strachu przed rodzicami nie mogy wraca do domu. Jezus widzc pacz dzieci, przywoa je do siebie i mwi im: Nie paczcie, oddam wam wasze dzbany. I wyda rozkaz falom wodnym. Te za wyrzuciy nietknite dzbany na powierzchni wody. Kade z dzieci zabrao swj, zawracao do swoich domw i opowiadao o cudach dokonanych przez Jezusa. 3. Pewnego dnia Jezus wzi ze sob dzieci i podczas drogi zatrzymali si na odpoczynek pod duym drzewem. Rozkaza, aby drzewo pochylio swoj koron. Jezus wszed i usiad na gaziach. Rozkaza drzewu wyprostowa si. Drzewo wyprostowao si, wznoszc si nad tym miejscem. Jezus pozosta na nim godzin. Gdy dzieci krzyczay na niego: Rozka drzewu, aby si pochylio, chcemy wej na niego z tob, Jezus poleci drzewu zniy swoj koron i powiedzia do dzieci: Przyjdcie szybko do mnie. One za z radoci usiady przy Jezusie. Odczekawszy troch, Jezus wyda polecenie i drzewo pochylio sw koron; dzieci wraz z Jezusem zeszy, a drzewo z powrotem wznioso si do normalnej pozycji.
1165

Nr 2 por. EwTmDz 11; PsMt 33; RkpsPar, Bonaccorsi 232. Nr 3 por. PsMt Por. Mt 1, 14.

20(?).
1166

526

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

4. Zdarzyo si, e pewnego dnia dzieci byy razem w tym samym miejscu i Jezus wraz z nimi. Znajdowa si rwnie z nimi dwunastoletni chopiec cierpicy na caym ciele na bolesn chorob. Mi trd i epilepsj, koce palcw u rk i ng mia obcite tak, e straci ludzki wygld. Nie chodzi i lea na skraju drogi. Gdy Jezus go zobaczy, uali si nad nim1167 i rzek do niego: Dziecko, poka mi si. I chopiec zrzuciwszy swoje odzienie stan nagi. Jezus poleci dzieciom pooy go na ziemi. Zbierajc nastpnie kurz z ziemi, rozsypa na niego i rzek: Wycignij twoj rk, gdy jeste uzdrowiony z twoich chorb. W tej samej chwili caa skra oddzielia si od, jego ciaa, minie i stawy wzmocniy si i on sta si zdrowy i bez adnej skazy jak nowo narodzony1168. Podnis si, z paczem rzuci si do stp Jezusa i pad przed nim na twarz. Jezus rzek do niego: Id w pokoju1169. On odszed w pokoju do swojego domu. A wszyscy, ktrzy byli razem z nim, wiadkowie cudw dokonanych przez Jezusa, chcieli go zobaczy, lecz go ju nie znaleli.

Rozdzia XXIV1170 Jak udali si do miejscowoci Emaus i jak on uzdrowi chorych. Cuda dokonane przez Jezusa 1. Na ten widok Jzef i Maryja wzili w nocy Jezusa i udali si do miejscowoci zwanej Emaus1171. Zamieszkali w niej. Jezus mia dziesi lat i wdrowa po okolicy. Pewnego dnia wyszed i uda si do miejscowoci zwanej Ephthaiea. Podczas drogi spotka pitnastoletniego chopca, ktrego ciao stanowio jedn ran. Nie mg i na nogach, lecz czoga si, siada na skraju drogi i kiedy przechodzili ludzie, baga ich o lito. Jezus zobaczy go z daleka i przeszed obok niego. Trdowaty powiedzia do Jezusa: Mae dziecko, prosz ci, wysuchaj mnie! Z myl o twoich rodzicach i o twojej modoci daj mi jamun1172. Bg wynagrodzi ci za dobre uczynki. Jezus odrzek: Jestem biednym i potrzebujcym podobnie jak

Por. k 9, 15. Por. 2 Krl 5, 14. 1169 Por k 7, 50; 8, 48. 1170 Por. XXIII, 4; EwTmDz. 1171 Por. k 24, 13. 1172 ebrak prosi, by mae dziecko wspomniao sw modo!
1167 1168

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

527

ty, a w dodatku jestem synem obcokrajowca. Jak mog ci da jamun? Trdowaty odpowiedzia: Chopcze, nie czy faszywych wymwek. Jeeli pozostaje ci kawaek chleba, jaki pieniek lub obol; na twoj szczodrobliwo, wspom mnie cho troch, gdy widz, kim jeste, chocia z wygldu cielesnego jeste dzieckiem. Sdz, e pochodzisz ze wspaniaego rodu, moe jeste synem dowdcy armii krlewskich. Wida to z twojego oblicza. Nie ukrywaj si przede mn, z wygldu wida, jak jeste wytworny i jak bardzo pikny. 2. Jezus zapyta: Jak ci na imi i z jakiego rodu pochodzisz? Powiedz mi. Trdowaty odpowiedzia: Pochodz z Hebrajczykw, z pokolenia Judy. Jezus zapyta: Kto jest twoim ojcem i matk? Kto opiekuje si tob? Trdowaty odpowiedzia: Ojciec mj umar, matka yje; to ona opiekuje si mn. Jezus zapyta: W jaki sposb? Trdowaty odpowiedzia: Widzisz, e jestem chory. Gdy nadchodzi wieczr, przychodzi moja matka i zabiera mnie do domu. Rano przynosi mnie i sadza mnie tutaj. Przechodnie daj mi askawie jamun i z tego utrzymuj si. Jezus zapyta: Dlaczego nie poszede do lekarzy, aby ci leczyli? On odpowiedzia: Jestem chory, sam nie mog tego zrobi, a matka nie troszczy si o mnie. Od chwili, w ktrej narodziem si z ona mojej matki, wyrastaem w blach i jkach. Z powodu okropnoci moich chorb czonki mojego ciaa rozluniy si i odczyy od siebie, cigna moich koci rozkadaj si i jak widzisz, jestem cay pokryty wrzodami. 3. Jezus powiedzia: Znam lekarzy, ktrzy umiej sporzdza lekarstwa dajce mier i ycie. Jeeli chcesz, to takie lekarstwo stanie si twoim uzdrowieniem. Trdowaty odrzek: Od mojego dziecistwa a do dzisiaj nie spotkaem lekarza i nie syszaem, aby taka choroba moga by uleczona przez czowieka. Jezus powiedzia: Czy nie powiedziaem ci, e istniej sprawni lekarze, ktrzy od mierci doprowadzaj do ycia? Trdowaty zapyta: Jakim lekarstwem czowiek moe uleczy stan takiego spustoszenia? Jezus odpowiedzia: To mona uczyni prostym sowem, a nie lekarstwem. Gdy chory modzieniec to usysza, bardzo si zdziwi i powiedzia: Oto rzeczy zadziwiajce! Jak mona uleczy chorob bez adnego lekarstwa? Jezus rzek: Mona znale lekarzy, ktrzy w sposb pewny umiej odrni chorob mierteln od chorb uleczalnych. Trdowaty powiedzia: A ty, ktry wygldasz na modszego ode mnie, skd masz tak wiedz? Jezus odpowiedzia: Syszaem i wiem. Trdowaty powiedzia: Czy widziae na wasne oczy, aby jaki czowiek zosta uleczony z podobnej choroby?

528

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

4. Jezus powiedzia: Znam si troch na tej sprawie, gdy jestem synem lekarza. Trdowaty rzek: Czy mwisz powanie: Znam si na tej sprawie? Jezus odpowiedzia: Mog uleczy wszystkie choroby jednym sowem, ktrego widziaem skutki, a ktrego nauczyem si od mojego ojca. Trdowaty zapyta: W jakim kraju jest twj ojciec i kto moe do niego dotrze? Jezus odpowiedzia: Ten, ktremu dasz honorarium i zapat za uzdrowienie: on ci przedstawi mojemu ojcu, a ojciec uleczy ci. Trdowaty zapyta: Jakie jest honorarium, ktrego wymagasz ode mnie? Jezus odrzek: Bdzie ci niewiele kosztowa: cztery denary i kilka drogich kamieni. Syszc to trdowaty wybuchn gorzkim miechem i powiedzia: Na ycie Pana, nie syszaem nawet nazwy tych rzeczy, lecz suchaj mnie! Widz, e ty jeste w wieku dziecicym, dla ciebie wszystko jest atwe, bo jeste synem ojca ze szlachetnego rodu i pochodzisz z ksicego domu. My biedni wydajemy si wam przedmiotem artw i miechu. Skd ja wezm te bogactwa, o ktrych mwisz? Jezus odrzek: Dlaczego zaraz si tak gniewasz? Powiedziaem ci to z yczliwoci. 5. Trdowaty odrzek: Bardzo czsto wystawiaj mnie na prb. Ty rwnie; przecie dobrze wiesz, e nic nie posiadam z wyjtkiem odzienia, ktre mam na sobie i poywienia na jeden dzie, ktrego udziela nam Bg, mojej matce i mnie. Jezus zapyta: Jak mam wic ciebie leczy, skoro masz puste rce? Trdowaty odrzek: Bg przyjdzie mi pomc. Jezus powiedzia: Wiem, e Bg jest potny i moe uczyni wszystko tym, ktrzy go z wiar wzywaj. Ale mimo to, jak ci leczy, skoro jeste biedny? Trdowaty odrzek: Dziwi si, e zuywasz tak wielu sw, aby mnie upokorzy. Jezus powiedzia: Znam si troch na przepisach Prawa. Trdowaty odrzek: Wydaje mi si, e do czsto czytae w przykazaniach Boych, jak naley odnosi si do biednych i potrzebujcych. Jezus powiedzia: Trzeba wiadczy miosierdzie i mio kademu. Trdowaty odrzek: Powiedziae prawd i udzielie mi dobrej odpowiedzi. Miej lito nade mn tak, jak mwie, a ten, ktry rozdziela wszystkie dobra, wynagrodzi ci za to. 6. Gdy Jezus zobaczy go we zach, wzruszy si nad jego losem i powiedzia: Oka lito nad tob. W tej samej chwili Jezus wycign rk, wzi jego [rk] mwic: Podnie si, powsta na nogi i id w pokoju do domu. Gdy tylko Jezus wypowiedzia te sowa, [trdowaty] podnis si i skoni si, pad przed nim na twarz i powiedzia: Niech Pan Bg postpuje miosiernie z tob, tak jak ty postpie ze mn. I Jezus rzek: Id

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

529

w pokoju, a nie mw nikomu 1173, co ci uczyniem. Trdowaty zapyta: Jeeli kto mnie zapyta: Kto ci uleczy?, co mu odpowiem? Jezus odrzek: Odpowiedz mu tak: Dziecko, syn lekarza, przechodzc drog zobaczyo mnie, ualio si nade mn i okazao mi lito. Uzdrowiony upad na twarz do stp Jezusa i z radoci powrci do matki. 7. Matka gdy zobaczya go, wydaa okrzyk radoci i zapytaa swego syna: Kto ci uleczy? Syn odpowiedzia: Spotkaem syna szlachetnego lekarza, on mnie uleczy jednym sowem. Syszc to matka i wszyscy, ktrzy si tam znajdowali, zebrali si wok chopca i wypytywali go: Gdzie jest ten lekarz, ktry ci uleczy? Chopiec odrzek: Nie wiem, bo on da mi takie polecenie: Nie mw nikomu, co ci uczyniem. A ludzie obcy z daleka, gdy dowiedzieli si o cudownym zdarzeniu, dziwili si i mwili: Czyim jest to dziecko, ktre posiada taki dar wiedzy i czyni takie cudowne rzeczy? I wielu uwierzyo w jego imi1174. Pragnli go zobaczy, lecz nie mogli, gdy Jezus ukry si przed ich wzrokiem1175.

Rozdzia XXV1176 Jak anio oznajmi Jzefowi, aby powrci do miasta Nazaret 1. Pewnego dnia anio Pana ukaza si podczas snu Jzefowi i rzek: Powsta, wemij dziecko i jego matk i id do miasta Nazaret1177 ; zamieszkaj tam i nie oddalajcie si stamtd. Zbudujesz dom i bdziesz w nim dugo mieszka, a Pan Bg w swej dobroci nie wyda ci innego polecenia. To powiedziawszy anio odszed. Nazajutrz rano Jzef powsta, wzi dziecko i jego matk i przyby do miasta Nazaret, do domu w ktrym poprzednio zamieszkiwali. Przebywali tam osiemnacie lat. Jezus mia wtedy dwanacie lat, co w sumie daje trzydzieci lat. 2. Nastpnego dnia Jezus wyszed z Nazaretu i usiad w miejscu, gdzie przechodzia droga. Zobaczy zbliajcych si dwch chopcw, ktrzy bardzo gwatownie sprzeczali si. Porwali si na siebie i zaczli si bi. Gdy zobaczyli Jezusa, zamilkli, zbliyli si i upadli przed nim na twarz.

1173 1174

Por. Mt 4, 28; Mk 1, 44. Por. J 4, 29; 7, 31 itp. 1175 Por. k 24, 31. 1176 Por. XXVIII. 1177 Por. Mt 2, 13. 20.

530

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Jezus poleci im usi i oni usiedli. Jezus zapyta ich: Dzieci, dlaczego si tak bardzo unosicie gniewem? Co was tak dzieli, e bijecie si tak gwatownie? Jeden z nich, modszy, odpowiedzia: Brak nam sdziego, aby rozstrzygn [nasz spr]. Jezus zapyta: Jak ci na imi? Modszy odpowiedzia: Nazywam si Malachiasz, a on Micheasz. Jestemy rodzonymi brami poczonymi uczuciem. Jezus zapyta: Dlaczego wic obrzucacie si obelgami z tak zawzitoci? 3. Malachiasz powiedzia do Jezusa: Prosz ci, chopcze, posuchaj mnie, a powiem ci. Mj brat, ktry znajduje si obok mnie, jest starszy, ja jestem modszy od niego. On usiuje oszuka mnie niesprawiedliwie, a ja nie chc si podda temu. Rozsd nas dzisiaj sprawiedliwie. Jezus zapyta: Powiedz mi jednak, o co wam chodzi. Micheasz powiedzia: Wydaje mi si, e jeste synem sdziego i potomkiem wielkich monarchw. Jezus powiedzia: Mwisz prawd. Micheasz powiedzia: Niech Bg odpaci tobie i twoim rodzicom, jeeli wprowadzisz sprawiedliwo i pokj midzy moim bratem a mn. 4. Jezus powiedzia: Kt ustanowi mnie sdzi lub rozjemc1178 i jak uczyni wam sprawiedliwo? Widz bowiem, e wy nie zechcecie si podda moim poleceniom. Bracia odpowiedzieli: Nie mw tak i nie wyrzdzaj nam zniewagi. Uwaasz nas za dzieci i za gupcw. Znamy Pismo i Prawo Boe. Lecz chcemy, aby ty nas pouczy. Jezus rzek: Najpierw zobowicie si, e nie bdziecie si wzajemnie oszukiwa, lecz wykonacie to, co wam polec. Chopcy zgodnie odpowiedzieli: Bierzemy za wiadka Prawo Boe i przysigamy na Jego przykazania, e bdziemy posuszni twoim rozkazom tak, jakby byy wydane przez paac krlewski. Jezus rzek: Powiedzcie mi prawd, chciabym j od was usysze. 5. Malachiasz powiedzia: Jestemy dwoma modymi brami, sierotami bez ojca i matki. Rodzice nasi zostawili nam spadek. Obcy ludzie zabrali nam jednak bezprawnie ojcowizn. A my sprzeczamy si midzy sob, gdy mj brat usiuje niesprawiedliwie pozbawi mnie mojej czci, a ja na to si nie godz. Jezus zapyta: Czyjej opiece powierzyli was zmarli rodzice, dopki nie osigniecie wieku uywania rozumu? Chopcy odpowiedzieli: aden z nas nie pamita rodzicw. Jezus zapyta: Dlaczego jeden drugiemu usiuje wyrzdzi krzywd? Malachiasz odpowiedzia: Mj brat chce mnie skrzywdzi [mwic]: Jestem starszy. Jezus po-

1178

Por. k 12, 14.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

531

wiedzia: Nie postpujcie w ten sposb. Jeeli chcecie mnie posucha, zaprowadcie zgod midzy sob i po dobremu podzielcie wasz majtek. Micheasz powiedzia do Jezusa: Chopcze, wiem e susznie mwisz o pojednaniu, lecz jeli chodzi o wyrok, ktry wydae, to inna sprawa. Posuchaj raczej tego, co ci powiem. Byem starszy od brata, gdy nasi rodzice umarli. On by wtedy bardzo mody i ja z wielkim wysikiem postaraem si zabezpieczy nasz ojcowizn, gdy bya zniszczona i opuszczona; sam trudziem si nad ni; ale on o tym nie wie. 6. Jezus powiedzia: On jest twoim bratem i waciwie jeszcze dzieckiem. A do dzisiaj dawae mu z mioci mieszkanie i poywienie; nie czy mu teraz krzywdy. Idcie i podzielcie wasz majtek, jak chcecie. Zachowajcie dla siebie dobre uczucia i pokj, a pokj Boy bdzie przebywa w was i nad wami. A oni upadli na twarz przed Jezusem i postanowili dostosowa si do jego ycze. Jeden drugiemu rzuci si w ramiona, ucaowali si i powiedzieli do Jezusa: Synu krlewski, zaprowadzie pokj midzy nami, za twoim porednictwem posiedlimy mio Boga. Niech Bg wsawi twoj osob i twoje wite imi po caej ziemi. Prosimy ci chopcze, pobogosaw nas. Jezus rzek: Idcie w pokoju, a mio Boga niech bdzie nad wami. 7. Gdy Jezus to powiedzia, oni upadli przed nim na twarz i poszli do swojego domu. A Jezus powrci do Nazaretu, do swojej matki. A matka spostrzegszy swego syna zapytaa go: Gdzie bye cay dzie, ja nie wiem, co si z tob dziao, i niepokoj si na myl, e sam chodzisz gdzie daleko? Jezus odrzek: Czego pragniesz ode mnie? Czy nie wiesz, e odtd powinienem chodzi po kraju i widzie [jak si spenia] to, co ju o mnie napisano? Po to wanie zostaem posany. Maryja odpowiedziaa: Synu mj, jeste przecie jeszcze dzieckiem, a nie dojrzaym mem, nie biegaj wic tak wszdzie, by nie spotkao ci co zego. Jezus odrzek: Matko moja, twoje ponure myli nie s rozumne, gdy wiem o wszystkim, co ma si sta1179. Maryja powiedziaa: Nie smu si tym, co powiedziaam, gdy rne zjawy mnie drcz i nie wiem, co pocz. Jezus zapyta: Co mylisz czyni ze mn? Maryja odpowiedziaa: Oto wanie przyczyna mojego zmartwienia: staralimy si, aby od dziecka nauczy ci jakiego rzemiosa, ale ty nic nie zrobie. Nie skorzystae z tego. A teraz za, gdy wyrose, c mylisz robi i z czego chcesz y na wiecie?

1179

Por. J 18, 4.

532

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

8. Na to Jezus oburzy si w sobie1180 i rzek matce: Mwisz bardzo nierozwane sowa. Nie pojmujesz wcale znakw ani cudw, jakie czyni przed tob i ktre ogldasz na wasne oczy? Tak dugo jestem z tob1181, a jeszcze nie wierzysz. Popatrz na wszystkie moje cuda, rozwa wszystko, co czyni i miej cierpliwo jeszcze przez jaki czas; zobaczysz wszystkie moje dziea dokonane, lecz teraz nie nadszed jeszcze mj czas1182. Ale ty pozosta mi zawsze wiern. Powiedziawszy to Jezus spiesznie wyszed z domu. Rozdzia XXVI1183 O licznych uzdrowieniach, ktrych dokona Jezus w miecie, wioskach i w rnych miejscach. Uzdrowienia, ktrych Jezus dokona 1. Pewnego dnia Jezus wdrowa sam po Galilei. Gdy wszed do miejscowoci zwanej Buboron, spotka w niej czowieka w wieku lat trzydziestu, ktry lea wycignity na ou i bardzo cierpia z powodu swojej choroby. Gdy Jezus go zobaczy, uali si nad nim 1184 i zapyta go: Czowieku, do jakiej rasy naleysz? On odpowiedzia: Pochodz z narodu syryjskiego z kraju Syrii. Jezus zapyta: Masz jeszcze ojca i matk? Czowiek odpowiedzia: Mam, lecz moi rodzice wyrzucili mnie z domu. Bdz po wszystkich miejscach i szukam z dnia na dzie rodkw utrzymania, ale nie mam nigdzie domu. Jezus zapyta: W jaki sposb moge wyj ze swojego kraju? Czowiek odpowiedzia: Noszono mnie, raz za zapat, raz aby mi pomc. Jezus zapyta: Dlaczego przyszede do tego kraju? Czowiek odpowiedzia: Aby prosi o jamun i zaspokoi moje potrzeby materialne. Jezus rzek: Jeeli znosisz swoje cierpienia, znajdziesz pniej ulg. Czowiek odpowiedzia: Czy j znajd, czy te nie, znosz je i przyjmuj wszystko z radoci. 2. Jezus zapyta: Czcisz jakiego boga? Czowiek odpowiedzia: Boga Phatthea. Jezus zapyta: Czy uwaasz, e to jest sprawiedliwe, e znajdujesz si w takim stanie? Czowiek odpowiedzia: Syszaem, jak moi ro-

1180 1181

Por. J 11, 33. Por. J 19, 3. 1182 Por. J 2, 4. 1183 Nr 3 por. XXIV, 4n (powyej s. 528). 1184 Por. k 7, 17.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

533

dzice mwili, e ten bg jest bogiem Syryjczykw i moe uczyni ludziom wszystko to, co zechce. Jezus zapyta: Jak ci na imi? Czowiek odpowiedzia: Hiram. Jezus: Jeli pragniesz by uzdrowiony, porzu ten bd. Hiram spyta: Jake mog ci uwierzy? Wygldasz na dziecko, ja natomiast jestem ju dojrzaym mem. Jezus zapyta: [Czy bg ktrego] czcisz, ma moc jednym sowem przywrci ycie? Hiram odpowiedzia: Czy jeste mocno przekonany, e istnieje inny bg, ktry moe da ycie czowiekowi? Jezus rzek: Jeli wierzysz z caego serca1185 i uznasz, e jest jeden Bg nieba i ziemi, ktry stworzy wiat i wszystkich ludzi, On jeden moe ci uzdrowi. Hiram powiedzia: Nigdy o nim nie syszaem. Jezus rzek: Niech tak bdzie; ale uwierz tylko, a duch twj oyje1186. Hiram zapyta: Jak mam uczyni ten akt wiary? 3. Jezus rzek: W ten sposb: Wierz, e istnieje najwyszy Bg, Ojciec, stwrca wszystkiego, [wierz] w Jego jedynego Syna i w Ducha witego: [wierz] w Trjc i Bstwo, jedno i doskonae. Hiram powiedzia: Wierz w to, co powiedziae. Jezus zapyta: Czy nie chodzie do rnych ludzi, aby ci uleczyli? Hiram odpowiedzia: Jaki lekarz moe mnie uleczy od takiej choroby? Jezus rzek: Ten, ktremu dasz nagrod, atwo to uczyni. Hiram powiedzia: Jestem tak biedny, e nie mam nic do dania, a nikt nie wywiadczy mi takiej litoci za darmo. Jezus powiedzia: Sam powiedziae: Jestem z dalekiego kraju, przewdrowaem wiele miejscowoci i otrzymywaem jamun. Dlaczego wic kamiesz: Nie mam z czego paci? Hiram rzek: Prosz ci dziecko! To, co ci powiedziaem, znaczy, e nie mam nic do dania, oprcz poywienia na co dzie, ktre otrzymuj kadego dnia, i odzienia, ktrym si okrywam. 4. Jezus widzc, e on pacze, rzek do niego: Czowieku, popro mnie: co mog dla ciebie uczyni? Hiram odpowiedzia: Uczy dla mnie, co zechcesz i udziel mi jakiej pomocy. Jezus wycign rk, wzi jego [rk] i rzek mu: Powsta, sta na nogi i id w pokoju. I w tym momencie zosta uzdrowiony ze swoich chorb; z paczem upad do stp Jezusa i skierowa do niego tak prob: Panie, jeli chcesz, zostan twoim uczniem. Jezus odpowiedzia mu: Wr w pokoju do twojego domu i opowiedz wszystko, co ci uczyniem podczas tego jednego spotkania1187 . I upad on przed Jezusem i powrci do swojego kraju.
Por. Dz 8, 37. Por. Jr 28, 30. 1187 Por. Mk 5, 18n., par.
1185 1186

534

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

Rozdzia XXVII1188 Jak si speniy spisane przekazy prorokw i o zadziwiajcych rzeczach, ktre uczyni Jezus 1. Jezus wiedziony moc Ducha witego1189 powrci znowu do miasta Nazaret. Chodzi zawsze po ukrytych miejscach. Ci, ktrzy go widzieli, dziwili si i mwili: Widzimy, e may Jezus, syn starca, wyglda na bardzo bystrego i rozumnego. Niektrzy mwili: To prawda, co mwicie. A Jezus widzc, e nie wierz, nie objawia si im1190. 2. I zdarzyo si, e gdy zbliao si wielkie wito, Jezus chcia pj do Jerozolimy. Podczas drogi spotka wdrujcego siwego starca. Szed o dwu kulach, ktre na przemian wysuwa naprzd, opierajc si ciaem na jedn, nastpnie na drug stron. Cierpia na chorob oczu i uszu. Widzc go Jezus dziwi si i powiedzia do niego: Pozdrawiam ci serdecznie, starcze obarczony wiekiem. Starzec odpar: Pozdrawiam ci serdecznie dziecko, synu wielkiego krla, synu jedyny, pierworodny Ojca. Jezus powiedzia: Usid tutaj i odpocznij chwil, a pniej podymy dalej. Starzec odrzek: Synu mj, speni twoje polecenie. Gdy usiedli, Jezus zacz go wypytywa: Powiedz mi starcze, jak ci na imi? I z jakiego narodu wywodzisz si i z jakiego kraju przywdrowae tutaj? 3. Starzec odpowiedzia: Na imi mi Baltazar, pochodz z narodu hebrajskiego, a z kraju Indii. Jezus zapyta: Czego tutaj szukasz? Starzec odpowiedzia: Jestem synem szlachetnego ksicia. Mj ojciec by wtajemniczony w sztuk medycyny i nauczy mnie jej rwnie. Brak mi jednak si, a mam zamiar uda si do Jerozolimy, aby tam ebra i tak utrzymywa si. Jezus zapyta: Powiedziae: Jestem synem lekarza. Dlaczego wic nie moesz uleczy samego siebie? Starzec odpar: Gdy byem mody, zajmowaem si leczeniem. Lecz gdy dotkna mnie choroba, straciem ca moj si i nie jestem zdolny ju do niczego. Jezus zapyta: Czy twoja choroba dotkna ci w dziecistwie, czy te w staroci? Starzec odpowiedzia: Miaem trzydzieci lat, gdy spado na mnie to nieszczcie i odtd cae moje ciao zaczo dre. 4. Syszc to Jezus zdziwi si i zapyta go: Jaki wic rodzaj leczenia stosujesz? Starzec odpowiedzia: Jaka choroba, takie lekarstwo. Jezus
Rozdzia zbudowany analogicznie do poprzedniego. Por. Mt 4, l. 1190 Por. Mt 13, 58.
1188 1189

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

535

zapyta: Bye zdolny wskrzesza zmarych lub sprawia, aby kulawi chodzili? Czy moge oczyci trdowatych, wypdza demony, leczy wszystkie choroby i to nie przy pomocy lekarstw, lecz jednym sowem? Starzec syszc to by widocznie zaskoczony i z umiechem odpowiedzia: Jestem zdumiony twoim pytaniem, gdy to, o czym mi mwisz, jest cudown rzecz i niemoliw, aby dokona jej czowiek. Jezus zapyta: Dlaczego dziwisz si temu, co mwi? Starzec odrzek: Wygldasz na dziecko, jak moesz wiedzie o tym wszystkim? Jezus odpowiedzia: Nie widziaem ani nie syszaem tego od nikogo, lecz znam to z dowiadczenia. Starzec odpar: Jeeli to prawda, co mwisz, to nie od czowieka, lecz od Boga masz ten dar. Jezus rzek: Mwisz prawd. Starzec powiedzia: Sdz, e znasz si na sztuce medycyny. Jezus odrzek: Mj Ojciec ma moc, aby dokona tego wszystkiego. 5. Starzec powiedzia: Kady ucze uczy si od swego mistrza, a syn od swego ojca. Prosz ci wic, oka mi lito, a Pan obdarzy ci dugim yciem. Jezus rzek: Starcze, susznie mwisz, lecz nie mog tego zrobi darmo. Zapa za mj wysiek. Starzec zapyta: Jaka jest wic zapata, ktrej chcesz ode mnie? Jezus powiedzia: Niewiele, troch zota, troch srebra, wszystko co bdzie uzgodnione w umowie. Na te sowa starzec wybuchn miechem. Nastpnie zastanowiwszy si rzek do siebie: Co robi? Ten chopiec przewrotnie szydzi sobie ze mnie. Wtedy zwrci si do Jezusa: Chopcze, dlaczego drwisz ze mnie, starego czowieka? Jestem biedny, a przede wszystkim starcom udziela si jamuny, a nie wymiewa si z nich. Jezus odrzek: Gdy zacze rozmawia ze mn, bardzo mnie chwalie, a teraz mnie karcisz. Starzec odpar: To ty wanie bardzo mnie rozgniewae. Jezus rzek: Nie gniewaj si tak na mnie, gdy bdc chopcem chciaem porozmawia z tob. Starzec zapyta: Dlaczego nie zapytae mnie o rzecz rozsdn, aby skorzysta z rozmowy ze mn? Powiedz mi wic, skd mgbym mie taki majtek, ktrego domagasz si ode mnie? 6. Jezus powiedzia: Czy nie powiedziae: Pochodz ze znanej rodziny, jestem synem ksicia i potomkiem domu krlewskiego? Starzec odrzek: Nie powiedziaem ci adnego kamstwa. Miaem kiedy wielki majtek, lecz gdy przysza na mnie choroba, wszystko straciem. Jezus zapyta: Czy wolaby mie z powrotem twoje wielkie skarby czy te cieszy si dobrym zdrowiem? Starzec odpowiedzia: Lepiej byoby, ebym by synem czowieka biednego i ebraka, ale za to wolnym od choroby. Jezus rzek: Jeli tego pragniesz, zapa mi za mj trud. Starzec odpar: Nie mcz mnie twoimi dugimi mowami. Dlaczego upierasz si, aby za-

536

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

drczy mnie tymi podstpami i puapkami? Jezus rzek: W czym to powiedziaem za duo? Co za rad otrzymaem od ciebie? Starzec powiedzia: Na mio Boga, nie rozdraniaj mnie, gdy cae moje ciao jest ciko chore. Jezus odrzek: Nie gniewaj si. Miej troch cierpliwoci. Nie mam ci nic wicej do powiedzenia, lecz mam lito nad tob i moc, aby ci przyj z pomoc. Starzec powiedzia: Jakie wic s twoje zalecenia? Jezus odrzek: Daj mi jakie mae wynagrodzenie za mj trud, a uzdrowi ci. Starzec odpar: Bg obdarzy ci obfitym wynagrodzeniem za twj trud, lecz prosz ci []; lepiej jest mi umrze ni y. Jezus rzek: Uzdrowi ci nie jest rzecz trudn. Starzec odpowiedzia: Nic wicej nie posiadam jak kawaek chleba i dwa obole. Jezus: rzek: Takim sta si potomek ludzi opywajcych w bogactwo! Na te sowa starzec w przypywie gwatownej zoci z paczem wykrzykn: Co jeszcze mam znie od tego chopca, ktry tak mnie rozdrani? Jezus odpowiedzia: Starcze, nie gniewaj si. Miej troch cierpliwoci, aby twj duch oy1191. 7. Starzec odpar: Okazaem ci ju wiele cierpliwoci, ale nie znalazem w tobie adnej litoci. Gdy starzec z paczem wypowiedzia te sowa, Jezus zapyta go: Gdzie idziesz? Starzec odpowiedzia: Id do Jerozolimy, aby tam ebra na mj chleb. A jeeli ty podysz za mn, oddam ci poow rzeczy, ktrymi Bg mnie obdarzy. Jezus zapyta: Jakiemu bogu suysz? Starzec odpowiedzia: Bogu moich ojcw. Jezus rzek: Wic sprawiedliwie dotkno ci cierpienie. Jeli chcesz by doskonaym1192, porzu wiar twoich ojcw, aby by zbawiony na duszy i na ciele. Starzec zapyta: Jak mog wierzy w twoje sowa? Jezus odrzek: Ju wiele razy wystawiae mnie na prb i nic nie postpie dalej. Suchajc tego starzec zastanowi si i pomyla: Obawiam si, e ten chopiec podstpnie si mn zabawia. Jezus odpowiedzia: Starcze, odpowiedz na moje pytanie. 8. Starzec rzek: Waham si i nie wiem ani co robi, ani jak odpowiedzie na twoje pytania. Zdaje mi si, e Bg ci posa do mnie; wierz, e ty jeste Panem, ktry przenika myli ludzkie. Daj si wic pozna. Jezus zapyta: Wierzysz, e istnieje Bg, stwrca wszystkich rzeczy, i Jego Syn jedyny, i Duch wity, Trjca i Bstwo jedyne? Starzec odpowiedzia: Wierz w to. I Jezus wycign nad starcem swoj rk i rzek: Jeste

1191 1192

Por. k 21, 19. Por. Mt 19, 21.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

537

wolny od twojej choroby, bd uzdrowiony z twoich cierpie!. I w tej chwili starzec zosta uzdrowiony. Padajc do stp Jezusa wyzna swoje grzechy. Jezus powiedzia do niego: Otrzymujesz przebaczenie. Id w pokoju, a Pan niech bdzie z tob. Starzec rzek: Prosz ci, powiedz mi, jakie jest twoje imi? Jezus odpar: Co ci przyjdzie z pytania mnie o moje imi? Id w pokoju. 9. Starzec skoni si, upad na twarz przed Jezusem i spokojnie poszed do Jerozolimy. Gdy ludzie z Jerozolimy zobaczyli uzdrowionego starca, zapytali go: Kto ci uzdrowi? Starzec odpowiedzia: Podczas drogi spotkaem syna lekarza, ktry jednym sowem uzdrowi mnie. Oni zapytali: Co to za lekarz? Starzec odpowiedzia: Nie znam go [Oni poszli go szuka, ale go nie znaleli], gdy Jezus uszed z tego miejsca i uda si do Nazaretu. A starzec opowiada o cudach, ktre mu uczyni.

Rozdzia XXVIII1193 O wyroku, jaki Jezus wyda dla dwch onierzy 1. Pitnastego dnia Jezus pomyla, e naley si nieco pokaza ludziom. Gdy szed drog, spotka dwch onierzy, ktrzy podczas drogi posprzeczali si i chcieli si bi a do krwi. Zobaczywszy ich z daleka Jezus skierowa si do nich i zapyta: onierze, dlaczego jestecie tak bardzo zagniewani i gotowi jeden drugiego pozabija? Oni jednak mieli serca tak bardzo napenione wciekoci, e mu nic nie odpowiedzieli. Gdy przyszli do pewnego miejsca, niedaleko studni, usiedli blisko wody i nawzajem obrzucali si ordynarnymi obelgami i grobami. Jezus usiad midzy nimi i sucha, co oni mwili. Oto jeden z nich, modszy, zastanowiwszy si rzek [do siebie]: On jest wikszy, ja mniejszy i modszy. Naley posucha go. Biada mi! Zreszt, dlaczego doprowadza go do wciekoci przez swj sprzeciw? Chc si podda jego woli. 2. Nastpnie onierz rozglda si [wok siebie], spostrzeg spokojnie siedzcego Jezusa i zwrci si do niego: Dziecko, skd jeste? Dokd idziesz? Jak ci na imi? Jezus odpowiedzia: Jeeli ci powiem i tak mnie nie zrozumiesz. onierz zapyta: Czy twj ojciec i matka yj jeszcze? Jezus odrzek: Tak, Ojciec mj yje i jest niemiertelny. onierz zapy1193 Nawizuje do rozdz. XI (por. powyej s. 475n). Nr 1 kopiuje sytuacje XXV, 2n (powyej s. 529).

538

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

ta: Jak to niemiertelny? Jezus odpowiedzia: Niemiertelnym jest od pocztku, On yje, a mier nie ma nad Nim wadzy1194. onierz zapyta: Kim jest ten, ktry zawsze bdzie y i nad ktrym mier nie ma wadzy [skoro mwisz], e twj ojciec ma zapewnion niemiertelno? Jezus odpowiedzia: Nie zdoasz tego pozna ani wyobrazi sobie. onierz zapyta: Kto moe go zobaczy? Jezus odrzek: Nikt. onierz zapyta: Gdzie jest twj ojciec? Jezus odpowiedzia: Przebywa on w niebie, ponad ziemi. onierz zapyta: A ty, jake moesz uda si do niego? Jezus odrzek: Byem z nim i teraz jestem z nim nadal. onierz powiedzia: Nie mog zrozumie rzeczy, o ktrej mwisz. Jezus rzek: Rzecz to niepojta i niewypowiedziana. onierz zapyta: Kt wic moe j poj? Jezus odpowiedzia: Jeeli mnie o to poprosisz, wyjani ci. onierz rzek: Prosz ci, wy mi. 3. Jezus rzek: Nie mam ojca na ziemi, matki za nie mam w niebie. onierz zapyta: Jak si urodzie i jak ci karmiono? Jezus odpowiedzia: Pierwszy raz zrodziem si z ojca przed wiekami, drugi raz zrodziem si tu, na ziemi. onierz zapyta: Jake? Czy widziano kiedy, eby kto zrodzony z ojca powtrnie narodzi si z matki? Jezus odrzek: Nie rozumiesz tego jak naley. onierz zapyta: Ilu masz ojcw i ile matek? Jezus odpowiedzia: Czy nie powiedziaem ci tego? Jedynego mam Ojca, a nie mam z nim matki; jedn mam matk, a z ni nie mam ojca. onierz rzek: Mwisz wic: Po raz pierwszy zrodziem si z ojca nie majc matki, a po raz drugi zrodziem si z matki nie majc ojca? Jezus odrzek: Tak wanie. onierz powiedzia: To dopiero cuda! Powiedz mi, czyim jeste synem? Jezus odpowiedzia: Jestem jedynym synem ojca, dzieciciem mojej matki i dziedzicem wszystkich rzeczy1195. onierz zapyta: Czy twj ojciec nie widzia wcale twojej matki? Jake wic twoja matka pocza ci w swoim onie i wydaa na wiat? Jezus odrzek: Przez jedno zwyke sowo i bez myli nawet o zblieniu z jej strony. onierz zapyta: Jake wic moesz speni pragnienia twojego ojca i twojej matki? Jezus odpowiedzia: To jest rzecz atw. onierz zapyta: Jak udajesz si do twojego ojca i jak przebywasz razem z matk? Jezus: Jestem u Ojca mego w niebie, tu na ziemi mieszkam razem z matk i z nim jestem na wieki.

1194 1195

Por. Rz 6, 9. Por. Hbr 1, 2.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

539

4. onierz rzek: Dziwne rzeczy opowiadasz. Jezus odrzek: Dlaczego wic pytasz mnie i wypytujesz o sprawy, ktre nie moesz zrozumie? onierz odpowiedzia: Jeeli pytaem ci, dziecko, to z myl, aby ci zacign do naszej suby. Zrozumiaem jednak, e jeste potomkiem jakiego wietnego, krlewskiego rodu. Niech Bg ci wszdzie obdarzy chwa i niech ci pozwoli obj dziedzictwo twojego Ojca. 5. Jezus rzek: Niech ci Bg bogosawi. Lecz powiedz mi, dlaczego sprzeczacie si midzy sob? onierz powiedzia: Mody czowieku, powiem ci wszystko, a ty wydasz nam dzi sprawiedliwy wyrok. Jezus odrzek: Dobrze. Opowiedz mi to. onierz powiedzia: Pochodzimy z kraju Mdrcw oraz z domu krlewskiego. Bylimy razem z krlami, ktrzy przybyli do Betlejem z mnstwem wojska i darami na cze nowo narodzonego krla izraelskiego. Gdy oni powrcili do kraju, my wrcilimy do Jerozolimy i z mioci ku Bogu stalimy si towarzyszami i brami jeden dla drugiego. Uczynilimy pakt przyjani i przysiglimy sobie, e nie rozczymy si a do mierci i e podzielimy rwno, z yczliwoci, wszystkie dobra, ktrymi Bg nas obdarzy. 6. Zacignlimy si do stray paacu jednego z wielkich ksit krlestwa. Mj potny pan wysa mnie z poselstwem do dalekiego kraju. Przebywaem tam dugo. Przyjto mnie z yczliwoci i szacunkiem, zgodnie z etykiet panujc na dworach krlewskich, aby przybywajcym posom wiadczy nalene im wzgldy. Dziki Bogu powrciem zadowolony. Z tego, co zarobiem, nie ukryem nic i jestem gotw dokona podziau. Mj towarzysz pojecha wraz z zastpami rycerzy i powrci do domu z bogat zdobycz. dam od niego, aby podzieli si ze mn zdobycz, ktr przywiz ze swojej wyprawy. Lecz on nie chce si ni podzieli, ale domaga si ode mnie swojej czci. I w tej sytuacji, co mi polecasz, abym teraz uczyni? 7. Jezus rzek: Jeeli chcesz mnie posucha i dobrze postpi, nie powinnicie si nawzajem okamywa i zapomina o waszych obowizkach, lecz wykona to, co przyrzeklicie sobie wzajemnie. Podzielcie odpowiednio to, co posiadacie, zgodnie z zasad i zgodnie z przysig, ktr zoylicie na Prawo Boe. Nie kamcie przed obliczem Boga i nie oszukujcie si niesprawiedliwie, jeeli chcecie y we wzajemnej przyjani. 8. Drugi towarzysz, starszy wiekiem, powiedzia: Dziecko, nie wydae susznego wyroku wedug prawa. Ja byem na polu mierci, przeszedem liczne niebezpieczestwa i niepokoje, z wielkim trudem powrciem do mojego domu. On otoczony przepychem ksicym uda si do paacu

540

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECISTWA

krlewskiego i z licznymi darami powrci do siebie. Jest sprawiedliw rzecz, aby odda mi moj cz, a ja abym nie da mu nic. 9. Jezus rzek: Ty wiesz dobrze, co mwisz. Jeeli podczas drogi lub powrotu on musia znosi cierpienie od nieprzyjaci, jak cz miaby mu odda? Doda: Jeeli chcecie podzieli si z yczliwoci, powiedzcie to jawnie. Powiedziawszy to Jezus zamilk. 10. Wtedy modszy wiekiem onierz powsta, upad na twarz do ng swego towarzysza i powiedzia do niego: Przebacz mi bracie, e mocno sprzeciwiaem si tobie. Teraz wic czy, jak uwaasz. Podziel si, lecz ja nie mog ju duej y wsplnie z tob, gdy ty stae si waniejszym. Zostae asesorem krla. Ja jestem biedny i bez zasobw. Wezm to, co ty sam zechcesz mi da. Jezus popatrzy na niego, uali si1196 nad nim przede wszystkim z powodu pokory modego towarzysza. Starszy wiekiem by gwatowny, gdy pochodzi z biednej rodziny, modszy by pokorny, gdy by synem wielkiego rodu. 11. Jezus zwrci si do modszego: Powiedziae mi na pocztku, e bylicie w Betlejem z Mdrcami. Czy widzielicie na wasne oczy nowo narodzonego krla, ktry przyszed na wiat? Mody powiedzia: Tak, widziaem go na wasne oczy i uczciem go. Jezus zapyta: Co mylae o nim? Czy uwierzye w niego? onierz odpowiedzia: On jest Sowem wcielonym, zesanym przez Boga. Za przewodem gwiazdy poszlimy go zobaczy, narodzonego z Dziewicy i zoonego w jaskini1197. Jezus rzek: Syszaem, e on jeszcze yje. onierz odpar: Nie wiem tego, lecz syszaem, e go zabito, gdy Mdrcy oszukali Heroda1198. Inni mwili, e z jego powodu Herod pozabija dzieci w Betlejem1199. Inni jeszcze powiedzieli, e ojciec z matk wzili go i razem uciekli do Egiptu1200. Jezus rzek: Powiedziae prawd, lecz ja syszaem, e on yje. Teraz niektrzy mwi, e on nie by tym, za co go uwaano, lecz oszustem i zwodzicielem. onierz odrzek: Nie wypowiadaj o nim rzeczy oszczerczych, ktrych nie znasz, gdy ci, ktrzy go widzieli, mwi, e on jest krlem Izraela. Jezus zapyta: Dlaczego wic nard izraelski nie uwierzy w niego?

1196 1197

Por. Mk 10, 21. Por. ProtEwJk 18 objan. 1198 Por. Mt 2, 12. 16. 1199 Por. Mt 2, 16-18. 1200 Por. Mt 2, 13-15.

8. EWANGELIA DZIECISTWA ORMIASKA

541

12. onierze odpowiedzieli: Nie wiemy tego. Jezus zapyta: Jakie s wasze imiona? onierze odpowiedzieli: Ja nazywam si Khoiratar, a on Gohartar. Jezus zapyta: Jakiemu bogu suycie? onierze odpowiedzieli: Gdy przybylimy do tego kraju, bylimy uwiedzeni przez faszywych bogw naszej ojczyzny i oddawalimy si kultowi soca. Jezus zapyta: Co zamierzacie robi, powiedzcie mi? Oni odrzekli: Zrb to, co upodobanie twoje ci wskae, gdy dzisiaj okazae si dla nas sdzi. Rzeczywicie, gdy zobaczylimy ci, opuci nas gniew1201, a zstpia na nas mio Boa. A gdy przyszede do nas, serca nasze napeniy si wielk radoci. 13. Jezus dokona midzy nimi rwnego podziau. A oni dostosowali si do jego woli. Jezus pobogosawi ich i oni podyli w pokoju swoj drog.

1201 Cesarza opuszcza gniew na samo zblienie si Piata, ktry by odziany w tunik Chrystusa, por. mP 4.

543

Spis treci
tom 1/1 Przedmowa ................................................ 5

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1. Skrty apokryfw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2. Skrty dzie serii i czasopism cytowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Wsppracownicy tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Rozdzia I. Wstp ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1. Wstp oglny do apokryfw Nowego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Apokryfy, nowy gatunek literacki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Cel powstawania apokryfw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. ycie apokryfw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. Znaczenie apokryfw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. Badania nad apokryfami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Ewangelie apokryficzne Wstp oglny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Ewangelie apokryficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Stan zachowania Ewangelii apokryficznych i ukad niniejszego tomu 3. Apokryfy w ocenie pisarzy wczesnochrzecijaskich ks. Marek Starowieyski, ks. Jerzy Banak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 19 27 31 39 43 53 60 60 64 70

Rozdzia II. Fragmenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 A. Agrafa przek i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Agrafa zawarte w Nowym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Agrafa i uzupenienia w rkopisach Ewangelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Agrafa u Ojcw i pisarzy kocielnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Agrafa liturgiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 88 89 91 96

B. Zaginione Ewangelie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 1. Ewangelie judeochrzecijaskie przek. i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 a. Ewangelia Hebrajczykw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 b. Ewangelia Ebionitw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

544 2. Inne Ewangelie zachowane fragmentarycznie przek. i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 a. Ewangelia Andrzeja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 b. Ewangelia Apellesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 c. Ewangelia Bardesanesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 d. Ewangelia Bazylidesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 e. Ewangelia Cerynta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 f. Ewangelia Doskonaoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 g. Ewangelia Dwunastu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 h. Ewangelia wedug Egipcjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 i. Ewangelia Ewy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 j. Ewangelia Filipa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 k. Ewangelia Judasza Iskarioty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 l. Ewangelia Maniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 m. Ewangelia Marcjona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 n. Ewangelia wedug Marii Magdaleny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 o. Ewangelia siedemdziesiciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 p. Ewangelia ywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 r. Genna Marias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 s. Ksiga czterech ktw i czterech zawiasw wiata . . . . . . . . . . . . 126 t. Pytania Marii [Magdaleny] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 u. Tradycje [Ewangelia] Macieja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 w. Wspomnienia Apostow (Memoria Apostolorum) . . . . . . . . . . . . . 128 3. Tajemna Ewangelia Marka przek. i oprac. Micha Wojciechowski . 129 4. Fragmenty Ewangelii niekanonicznych zachowane na papirusach przek. i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Papirus Oksyrhynhos (V) 840 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Papirus Egerton 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Papirus berliski inw. 11. 710 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Papirus z Fayum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. Papirus kairski nr 10. 735 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f. Papirus Oksyrhynchos (X) 1224 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g. Papirus Merton 51 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Inne tradycje pozakanoniczne dotyczce Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Najstarsze tradycje chrzecijaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Zbir Testimoniw z I w. [?] przek. M. Starowieyski . . . . . . . . . b. Z Wniebowstpienia Izajasza przek. ks. S. Kur, R. Zarzeczny SJ c. Z Listu Apostow przek. ks. S. Kur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d. Z d Salomona, Oda 19 przek. ks. M. Starowieyski . . . . . . . . . e. Z Wyroczni Sybilliskich przek. W. Appel . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 136 138 142 142 143 143 144 146 147 147 148 151 154 156

545 2. Najstarsze tradycje gnostyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 a. Z Barucha Justyna gnostyka przek i oprac. ks. M. Starowieyski 158 b. Z Pistis Sofia przek. i oprac. ks. Roman Szmuro . . . . . . . . . . . . 159 3. Teksty z tradycji hebrajskich dotyczcych Jezusa przek i oprac. ks. Krzysztof Bardski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 4. Teksty o Jezusie u pisarzy muzumaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 a. Z Koranu oprac. ks. Rafa Markowski, ks. Marek Starowieyski . 170 b. Agrafa u pisarzy muzumaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 5. Ewangelia Tomasza przek. ks. W. Myszor, A. Dembska, oprac . ks. W. Myszor, logia z Oksyrhynchos przek. i oprac. ks. M. Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Rozdzia III. Apokryfy obejmujce cao ycia Chrystusa . . . . . . . . . . . . . 203 1. Ewangelia gruziska przek. w. archim. Grzegorz Peradze, ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 2. Ewangelia arabska Jana ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . 230 3. Ewangelia Barnaby ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Rozdzia IV. Ewangelie dziecistwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 1. Protoewangelia Jakuba ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . 266 2. Ewangelia Pseudo-Mateusza ks. Kazimierz Obrycki, wstp i komen. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 3. Ksiga o narodzeniu Zbawiciela, i o Maryi, i o poonej przek. ks. Kazimierz Obrycki, ks. Marek Starowieyski, oprac. ks. Marek Starowieyski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 4. Ksiga o narodzeniu witej Maryi przek. ks. Kazimierz Obrycki, wstp i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 5. Cykl o Trzech Magach [Krlach] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 a. Legenda Trzech Magw [Krli] ks. Marek Starowieyski . . . . . . . 342 b. Pokon Magw przekad i opracowanie Jzef Reczek [] . . . . . . 347 c. Korespondencja Longinusa z Augustem na temat Magw przek. i oprac. W. Witakowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 d. Syryjska Opowie o Magach przek. i oprac. Witold Witakowski 352 e. Dodatek wstp ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 . Streszczenie legendy w Opus imperfectum in Matthaeum . . . . 384 . Legenda o Magach w relacji Marco Polo . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

546 6. Dziecistwo Pana, Ewangelia Tomasza (Dziecistwa) . . . . . . . . . . . . A. Rekonstrukcja tekstu pierwotnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Opowiadania zawarte w rnych wersjach EwTmDz . . . . . . . . . . C. Wersja grecka B Opis dziecistwa Pana dokonany przez w. apostoa Tomasza . . . 388 389 396 401

7. Ewangelia Dziecistwa Arabska przek. Wojciech Dembski [], oprac. Wojciech Dembski [], ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . 405 8. Ewangelia Dziecistwa Ormiaska przek. ks. abp Edward Nowak, wstp i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440

You might also like