INYNIERIA POWIERZCHNI

Powoki i warstwy wierzchnie - wybrane zagadnienia

Opracowanie: dr Maria Gowacka

Spis treci Rozdzia 1. Inynieria powierzchni wprowadzenie Rozdzia 2. Powoki elektrolityczne (galwaniczne) Rozdzia 3. Powoki zanurzeniowe (ogniowe) Rozdzia 4. Powoki natryskiwane cieplnie Rozdzia 5. Powoki napawane Rozdzia 6. Powoki platerowane Rozdzia 7. Warstwy dyfuzyjne Literatura

1. INYNIERIA POWIERZCHNI - WPROWADZENIE 1.1. Pojcia podstawowe Podczas eksploatacji maszyn, urzdze, instalacji, materiay, z ktrych zostay one wytworzone ulegaj zuyciu. Proces zuycia jest spowodowany przez oddziaywanie wymusze zewntrznych - mechanicznych, cieplnych, chemicznych, elektrochemicznych, mikrobiologicznych, elektrycznych lub promieniowania. W rzeczywistoci zuycie jest najczciej wynikiem wspdziaania rnych czynnikw, z dominacj czynnika, ktrego ujawnienie pozwala zastosowa waciwe sposoby przeciwdziaania niszczeniu. Procesy zuycia przebiegaj od powierzchni ciaa staego w gb, prowadzc do zmian waciwoci i uszkodze, a zasig oddziaywania wymusze zewntrznych, stanowicych przyczyny zuycia eksploatacyjnego wyznacza tzw. eksploatacyjn warstw wierzchni. Pod tym pojciem rozumie si stref materiau zawart midzy powierzchni zewntrzn a umown powierzchni wewntrz ciaa staego, ograniczajc zasig oddziaywania wymusze zewntrznych. Pojcie to jest analogiczne do pojcia warstwy wierzchniej zawartej w polskiej normie. Warstwa wierzchnia to cz materiau, z jednej strony ograniczona rzeczywist powierzchni ciaa staego, a z drugiej materiaem rdzenia, skadajca si z kilku stref przechodzcych pynnie jedna w drug, o zrnicowanych rozmiarach, odmiennych cechach fizycznych i niekiedy chemicznych, w stosunku do cech materiau rdzenia (rys. 1.1).

Rys. 1.1. Schemat budowy metalu w przekroju od powierzchni

Najpowszechniej wystpujcymi procesami powierzchniowego niszczenia materiaw s: korozja, zuycie przez tarcie. Biorc pod uwag skutki, zuycie moe przebiega z szybkoci adekwatn do zaoonej trwaoci obiektu okrelane jako zuycie normalne, bd przebiega z nadmiern szybkoci prowadzc do przedwczesnego zuycia lub awarii obiektu. Niezalenie od skutkw, naley zawsze przeciwdziaa zuyciu majc na uwadze zwikszenie trwaoci elementw maszyn i ich niezawodno. Straty wywoane procesami zuycia s ogromne i trudne do oszacowania, poniewa dotycz strat materiaw, robocizny, energii, remontw i in. Szacuje si, e tylko roczne straty wskutek korozji s bliskie kosztom rocznej produkcji okoo 30% tworzyw metalowych. Przeciwdziaanie zuyciu rozpoczyna si w procesie projektowania konstrukcji, lub maszyny i musi by kontynuowane w procesie wytwarzania i eksploatacji. Jednym z podstawowych problemw jest dobr materiaw do danych warunkw eksploatacji zabezpieczajcy trwao w przewidywanym czasie projektowym uytkowania konstrukcji, w fazie projektowania stosowanie m.in. ksztatw geometrycznych elementw konstrukcji, minimalizujcych

podatno na niszczenie powierzchniowe, zastosowanie waciwych metod technologicznych podczas wytwarzania, ktre nie wywouj obnienia tej podatnoci oraz uwzgldnienie moliwoci i metod remontw w czasie zaoonego czasu eksploatacji. Na wszystkich tych etapach nadal cigle poszukuje si sposobw zmniejszania zuycia, przy czym due moliwoci postpu istniej w dziedzinie nowych materiaw i udoskonalanie ju stosowanych. Szczeglnie wielkie moliwoci wie si z nowymi technologiami udoskonalajcymi warstw wierzchni materiaw. Ksztatujc za pomoc odpowiedniej technologii warstw wierzchni elementw maszyn i urzdze, mona wydatnie zwikszy jej trwao. Zmiany waciwoci warstwy wierzchniej materiaw metalowych mog by wywoane przez pojedyncze lub czne oddziaywanie si mechanicznych i elektrycznych, ciepa, czynnikw chemicznych, a ich przebieg jest pynny od powierzchni w kierunku rdzenia, rys. 1.2a. Zmiany waciwoci mona dokona rwnie przez trwae naniesienie na chronion powierzchni warstwy materiau stanowicej powok, charakter zmian waciwoci jest wwczas skokowy rys. 1.2b. Przez okrelenie - powoka ochronna - przyjmuje si warstw metalu, stopu, materiau ceramicznego, tworzywa sztucznego i in. naniesion trwale na powierzchni metalu chronionego, ktry zasadniczo pozostaje w tym samym stanie w jakim by przed naoeniem powoki,. Warstwy wierzchnie i powoki ochronne przyjto umownie nazywa warstwami powierzchniowymi. Mog by one wytwarzane jako pojedyncze i wielokrotne oraz cznie np. powoki na warstwach wierzchnich, a przebieg zmian waciwoci jest zoony, rys.1.2c.

Rys. 1.2. Zmiany waciwoci warstw powierzchniowych w zalenoci od odlegoci od powierzchni; 1 zmodyfikowana warstwa wierzchnia, 2 powoka, 3 rdze, 4 powierzchnia pocztkowa przedmiotu, 5 - powierzchnia kocowa przedmiotu. a) warstwa wierzchnia, b) powoka, c) powoka na warstwie wierzchniej Podstawow funkcj warstw powierzchniowych jest odizolowanie chronionego metalu od rodowiska oraz zastosowanie pokrycia z materiau, ktry posiada wiksz odporno np. na korozj, zuycie cierne, czy wasnoci antyadhezyjne, bd nadanie lepszych wasnoci warstwie wierzchniej chronionego metalu przez wprowadzenie zmiany skadu chemicznego, a take struktury.

W wypadku ochrony metali przed korozj przy pomocy powok metalowych wystpuje jeszcze poza funkcj izolacji od rodowiska bardzo wany mechanizm ochrony ochrona elektrochemiczna. Polega ona na pokrywaniu metalu powok metalu o bardziej elektroujemnym potencjale, ktry sam ulegajc korozji tworzy bardziej szczelne produkty korozji, ktre take wypeniaj uszkodzenia powoki nie dopuszczajc do korozji chronionego podoa. Taki rodzaj powok nazywa si powokami anodowymi, przykadem ich jest powoka cynku na stali, ktrej mechanizm dziaania przedstawiono na rys. 1.3a. Jeeli za metal powoki posiada potencja elektrochemiczny wyszy ni posiada metal podoa, to ten rodzaj powoki nazywa si powok katodow, a jej ochrona sprowadza si do odizolowania chronionego podoa od rodowiska korozyjnego. Ten rodzaj zabezpieczenia wymaga cakowitej szczelnoci powoki, w przeciwnym razie podoe ulega silnej korozji werowej, jak w wypadku powoki cynowej na stali przedstawiony na rys. 1.3b.

Rys. 1.3. Mechanizm ochrony podoa stali niestopowej przez powok: a) anodow cynkow, b) katodow cynow; 1 rodowisko korozyjne, 2 podoe (stal), 3 powoka cynkowa, 4 produkty korozji cynku, 5 powoka cynowa, 6 produkty korozji cyny

Zagadnieniami konstruowania, wytwarzania, badania i stosowania warstw powierzchniowych zajmuje si inynieria powierzchni. Jest to dziedzina nauki i techniki stosunkowo nowa, wyodrbniona w latach 60-tych XX wieku. Inynieria powierzchni oferuje zarwno modyfikacje warstw wierzchnich, jak i nakadanie powok, bd kombinacje powok na zmodyfikowanych warstwach wierzchnich. Mog one by metalami, niemetalami (polimery, ceramika) bd kombinacjami metal niemetal. Wynikaj std znaczne zrnicowania waciwoci, budowy, mechanizmu niszczenia itd. Celem kocowym tych dziaa powinno by sprostanie przez konstrukcj, urzdzenie czy wyrb wymaganiom: duej funkcjonalnoci, dugiego okresu uytkowania, estetycznego wykoczenia oraz ograniczenia nakadw produkcyjnych i eksploatacyjnych. Ograniczanie wystpowania zuycia wskutek korozji, tarcia, erozji i in. procesw niszczenia ma nie tylko zapobiega stratom materiaowym, przedua czas uytkowania, ale take eliminowa powstawania elementw odpadowych. Po upywie za okresu uytkowania materia powinien nadawa si do powtrnego wykorzystania jako surowiec do przetwrstwa. Ponowne przetwarzanie materiau stanowi bowiem wany wkad w ochron rodowiska naturalnego.

1.2. Metody wytwarzania warstw powierzchniowych i ich charakterystyka Podzia metod wytwarzania warstw powierzchniowych przedstawiono schematycznie w tabl. 1.1. Wszystkie wymienione metody mog by wykorzystane do wytwarzania zarwno powok ochronnych jak i warstw wierzchnich z wyjtkiem metod mechanicznych sucych tylko do wytwarzania warstw wierzchnich. Zalenie od rodzaju materiau osadzanego na podou metalowym, powoki ochronne dzieli si na dwie gwne grupy: powoki metalowe i powoki niemetalowe. Powoki metalowe wytwarza si najczciej z: cynku, chromu, niklu, miedzi, aluminium, kadmu, cyny, stali nierdzewnej, metod: galwaniczn, zanurzeniow, natryskow, przez platerowanie. Poza wymienionymi metodami klasycznymi stosuje si te liczne nowej generacji, jak implantacja jonw, techniki laserowe. Drug gwn grup powok ochronnych stanowi powoki niemetalowe. Zalicza si do nich powoki nieorganiczne i organiczne. Do powok nieorganicznych nale pokrycia ceramiczne, emalierskie i konwersyjne, a do organicznych - powoki malarskie, z tworzyw sztucznych oraz gumowe. Wszystkie powoki ochronne powinny odpowiada nastpujcym podstawowym wymaganiom. Musz by szczelne, nieprzepuszczalne, powinny posiada dobr przyczepno do podoa i zdolno krycia powierzchni. Istotn rol dla uzyskania powok odpowiedniej jakoci odgrywa dokadne przygotowanie powierzchni pokrywanego metalu oraz przestrzeganie warunkw technologicznych procesu nanoszenia warstwy. Dla kadego rodzaju wytwarzanych warstw powierzchniowych niezbdne jest przygotowanie podoa, ktre musi uwzgldnia specyfik nakadania warstw. Przygotowanie powierzchni polega na oczyszczaniu, tj usuniciu zanieczyszcze, zgorzeliny, produktw korozji, usuniciu nierwnoci ewentualnie nadanie odpowiedniej gadkoci, oraz odtuszczanie. Bezporednio po tych zabiegach powinny by nakadane warstwy, aby nie dopuci do pokrycia si oczyszczonej powierzchni produktami korozji. Do podstawowych metod oczyszczania powierzchni metali zalicza si metody mechaniczne, chemiczne lub elektrochemiczne i cieplne. Metody mechaniczne stosuje si przy przygotowywani powierzchni do nakadania warstw powierzchniowych metodami cieplno-mechanicznymi: metalizacji natryskowej, platerowaniu i in. (tabl.1.1) cieplno-chemicznymi (z wykorzystaniem procesw dyfuzji) i chemicznymi (powoki malarskie, z tworzyw sztucznych). Metody oczyszczania mechanicznego obejmuj; oczyszczania przy pomocy narzdzi, gwnie napdzanych elektrycznie i pneumatycznie, metody strumieniowo-cierne, strumieniowo-wirnikowe. Do podstawowych operacji oczyszczanie chemicznego lub elektrochemicznego nale; odtuszczanie, trawienie, polerowanie. Celem odtuszczania jest usunicie zanieczyszcze pochodzenia organicznego, tuszczw, smarw, przez rozpuszczanie w rozpuszczalnikach organicznych (najskuteczniejsze w parach rozpuszczalnikw). Odtuszczanie w roztworach alkaliw przeprowadza si przed operacj trawienia, musi ono by zakoczone dokadnym pukaniem w zimnej i gorcej wodzie. Odtuszczanie elektrolityczne naley do najskuteczniejszych metod oczyszczania dziki oddziaywaniu wydzielajcych si gazw na elektrodach; wodoru (proces katodowy) i tlenu (proces anodowy). Najwyszy stopie czystoci podoa i gadkoci mona uzyska przez polerowanie elektrolityczne. Skuteczno oczyszczania podoa oceniana jest wedug uzyskanego stopnia czystoci, ktry obejmuje ocen wygldu oglnego powierzchni, ladw korozji, pozostaoci zgorzeliny i obecnoci innych zanieczyszcze. Przy wyborze metody przygotowania powierzchni bierze si przede wszystkim pod uwag przeznaczenie chronionego obiektu, warunki i czas eksploatacji oraz rodzaj pokrycia., a take wzgldy ekonomiczne.

1.2.1. Metody mechaniczne W metodach mechanicznych wykorzystuje si nacisk narzdzia albo energi kinetyczn narzdzia lub swobodnych czstek w celu umocnienia na zimno warstwy wierzchniej metalu, lub otrzymania powoki na zimnym metalu podoa poprzez: - nagniatanie naporowe - wywieranie staego lub zmiennego nacisku na powierzchni obrabianego przedmiotu przez narzdzie o powierzchni gadkiej w postaci krka (krkowanie), kulki(kulkowanie), rolki(rolkowanie) w celu umocnienia warstwy wierzchniej, - nagniatanie udarowe - wykorzystanie energii kinetycznej stalowych, ceramicznych lub szklanych czstek w postaci kulek lub rutu, miotanych si odrodkow lub strumieniem spronego powietrza (kulowanie) albo energii kinetycznej gadkiego narzdzia (motkowanie) uderzajcego w powierzchni obrabianego przedmiotu w celu umocnienia warstwy wierzchniej. 1.2.2. Metody cieplno-mechaniczne W metodach cieplno-mechanicznych wykorzystuje si poczone oddziaywanie ciepa i nacisku w celu otrzymania powok, rzadziej warstw wierzchnich, przez: - natryskiwanie (cieplne, pomieniowe, detonacyjne) - powlekanie przedmiotw, gwnie metalowych warstw materiaw powokowych przez pneumatyczne rozpylenie drobnych czstek materiau powokowego w pomieniu gazu, uku elektrycznym bd plazmy i nadanie im duej energii kinetycznej w celu wywarcia na pokrywan powierzchni nacisku umoliwiajcego dobr przyczepno natryskiwanej powoki do podoa. Jeeli materiaem natryskiwanym jest metal, proces nazywa si metalizacj natryskow. Odmian natryskiwania jest natapianie natryskowe - metalizacja natryskowa poczona z obrbk ciepln warstwy natryskiwanej w pomieniu gazowym lub w uku elektrycznym, - platerowanie powierzchni - pokrycie metalu podoa innym metalem lub stopem przez wytworzenie nacisku na metal pokrywajcy np. przez walcowanie, detonacj w odpowiednio podwyszonej temperaturze, - utwardzanie detonacyjne metalu przez fal uderzeniow powstajc w wyniku gwatownego odparowania metalu podoa pod dziaaniem bardzo silnie skoncentrowanego strumienia elektronw (utwardzanie elektronowe) lub fotonw (utwardzanie laserowe) przy wzrocie temperatury podoa, bd detonacji materiau wybuchowego. 1.2.3. Metody cieplne W metodach cieplnych wykorzystuje si zjawiska zwizane z oddziaywaniem ciepa na metale, w celu uzyskania: - zmiany struktury tworzyw metalowych w stanie staym (hartowanie, odpuszczanie, wyarzanie), - zmiany stanu skupienia: przeprowadzenie ze stanu staego w cieky i nastpnie ponownie w stan stay tworzywa pokrywanego (nadtapianie) lub pokrywajcego (napawanie, natapianie). Ponadto przeprowadzenie ze stanu ciekego w stan stay tworzywa powokowego (powlekanie zanurzeniowe). Hartowanie, odpuszczanie i wyarzanie przeprowadzane przez nagrzewanie warstwy wierzchniej metod indukcyjn, pomieniow, plazm, wizk lasera i in., a nastpnie chodzenie z okrelonymi szybkociami wywouje zmiany struktury tworzywa metalowego, a tym samym okrelone zmiany wasnoci mechanicznych, chemicznych i fizycznych, bez zmiany skadu chemicznego. Nadtapianie - wygadzanie powierzchni tworzywa metalowego albo wytworzenie struktury amorficznej (szka metalowego) warstwy nadtopionej rnicej si od rdzenia wasnociami

fizycznymi i chemicznymi, ale zachowujcej ten sam skad chemiczny. Nadtapianie przeprowadza si przez grzanie laserowe, elektronowe lub pomieniowe. Napawanie - pokrywanie powierzchni metalu warstw stopiwa tworzc powok o wasnociach zblionych do podoa, w wypadku stosowania jej w celu regeneracji, lub o waciwociach odmiennych od podoa, w wypadku zastosowania jej w celu podwyszenia trwaoci eksploatacyjnej. Napawanie przeprowadza si technikami spawalniczymi, gwnie ukowymi i pomieniowymi. Natapianie - nanoszenie na podoe metalowe powoki z czystego metalu lub stopu zwizkw metali, bd innych materiaw o waciwociach rnych od metalu podoa, za pomoc grzania laserowego, elektronowego lub elektroiskrowego. Natapianie zalicza si take do metod platerowania, bowiem skurcz odlewniczy wywiera nacisk na materia pokrywany, zapewniajc trwae poczenie. 1.2.4. Metody cieplno-chemiczne W metodach cieplno-chemicznych wykorzystuje si poczone oddziaywanie: - ciepa i orodka aktywnego wzgldem obrabianego tworzywa metalowego, w celu nasycenia go danym pierwiastkiem lub pierwiastkami wywoujcymi zmiany skadu chemicznego, struktury i wasnoci, - ciepa i czynnikw chemicznych (reakcji sieciowania polimerw) na tworzywa powokowe w celu ich zestalenia (utwardzenia). Nasycanie dyfuzyjne - proces nasycania warstwy wierzchniej metali pierwiastkami zawartymi w orodkach staych, ciekych lub gazowych, w celu wywoania zmian skadu chemicznego, struktury i waciwoci. Wyrnia si sposoby obrbki cieplno-chemicznej typu klasycznego (np. nawglanie, azotowanie, chromowanie) okrelane mianem niewspomaganych, oraz metody nasycania dyfuzyjnego z udziaem czynnika przyspieszajcego i aktywujcego proces dyfuzyjny, okrelany jako wspomagany. Procesy wspomagane nale do technik nowej generacji, spord ktrych nale tu metody CVD (Chemical Vapour Deposition - chemiczne osadzanie z fazy gazowej) i PACVD (Plasma Assisted Chemical Vapour Deposition). Stopowanie laserowe lub elektronowe - proces nasycania, w ktrym wystpuje mieszanie pierwiastka lub pierwiastkw stopowych z przetopionym bd nie przetopionym materiaem podoa oraz czciowo dyfuzja. Stopowanie przeprowadza si za pomoc strumienia laserowego lub wizki elektronw. Zestalanie cieplno-chemiczne -nieodwracalne przejcie polimerw termoutwardzalnych naniesionych na powierzchni metalu, ze stanu ciekego lub plastycznego w stan stay, w wyniku dziaania ciepa i reakcji chemicznych, w celu uzyskania powok malarskich. 1.2.5. Metody elektrochemiczne i chemiczne W metodach elektrochemicznych i chemicznych wykorzystuje si w celu wytworzenia powoki metalowej (osadzanie) lub niemetalowej (osadzanie lub zestalanie) na powierzchni metalu: - redukcj elektrochemiczn (powoki elektrolityczne i konwersyjne), - redukcj chemiczn (powoki chemiczne i konwersyjne), - reakcj chemiczn (powoki malarskie). Osadzanie elektrolityczne (galwaniczne) - pokrywanie metalu stanowicego katod w procesie elektrolizy, jonami metalu zawartymi w elektrolicie i ulegajcymi redukcji i formujcymi powok, podczas przepywu prdu staego przez elektrolit. Osadzanie chemiczne (bezprdowe) - wytwarzanie powok z metalu lub stopu w wyniku redukcji chemicznej w kpielach lub przez natrysk na powierzchnie metali, na ktre trudno

jest naoy powoki elektrolityczne z powodu zoonego ksztatu pokrywanych przedmiotw. Osadzanie konwersyjne - wytwarzanie na powierzchni metalu szczelnej warstwy trudno rozpuszczalnych zwizkw chemicznych utworzonych z metalu podoa i jonw z roztworu reagujcego rodowiska, w ktrym zanurzony jest pokrywany przedmiot lub ktry zosta natryskany. Podczas formowania powoki konwersyjnej warstwa podoa jest utleniona chemicznie lub elektrochemicznie, a powstajce jony metalu uczestnicz w tworzeniu powoki. Zestalanie chemiczne materiaw malarskich - utlenianie si w temperaturze otoczenia lub podwyszonej, przy zetkniciu z tlenem powietrza, albo sieciowanie, bez udziau tlenu, polimerw chemoutwardzalnych w temperaturze otoczenia, wskutek polimeryzacji, polikondensacji lub poliaddycji. 1.2.6. Metody fizyczne Metody fizyczne su do wytwarzania na powierzchniach metali lub niemetali powoki zwizanej z podoem adhezyjnie, a w mniejszym stopniu dyfuzyjnie, bd te su do wytworzenia warstwy wierzchniej, wykorzystujc rne zjawiska fizyczne, przebiegajce pod obnionym cinieniem, czsto z udziaem jonw, jak naparowanie, napylenie, rozpylanie, implantowanie jonw lub pierwiastkw metali i niemetali. Osadzanie z fazy gazowej (metody PVD - Physical Vapour Deposition - fizyczne osadzanie z fazy gazowej) metali lub jonw polega - przy wykorzystaniu grzania oporowego, ukowego, elektronowego laserowego - na doprowadzeniu osadzanego trudno topliwego metalu do stanu pary i osadzeniu go przez naparowanie, napylenie lub rozpylenie na powierzchni zimnego lub nieznacznie podgrzanego podoa samego metalu lub zwizku metalu z gazem (np. azotkw, wglikw, borkw) przy wykorzystaniu zjawisk elektrycznych; procesy wykorzystujce wyadowania jarzeniowe nazywaj si PAPVD (Plasma Assisted PVD - wspomagane plazm fizyczne osadzanie z fazy gazowej). Implantowanie jonw metali i niemetali polega na jonizacji par metalu lub gazu i przyspieszaniu jonw dodatnich za pomoc pl elektrycznych do takich prdkoci, przy ktrych energia kinetyczna jonw wystarcza do wniknicia w metal czy niemetal na gboko kilku lub wicej warstw atomowych (implantacja jonw pierwotnych) lub wybiciu jonw wtrnych z warstwy naoonej na implantowane podoe i wnikniciu tych jonw w implantowane tworzywo (implantacja jonw wtrnych). Implantacja jonw moe zachodzi rwnie w obecnoci innych zjawisk fizycznych, np. rozpylania magnetronowego - proces nazywa si wtedy mieszaniem jonowym. Zaimplantowane jony zmieniaj struktur i skad chemiczny warstwy wierzchniej implantowanego tworzywa, std implantowanie jonw okrelane jest te mianem stopowania jonowego. Wybrane normy aktualne w dniu 30.09.2005 1. PN-87/M-04250 Warstwa wierzchnia. Terminologia 2. PN-EN ISO 3882: 2004 Powoki metalowe i inne nieorganiczne. Przegld metod pomiaru gruboci 3. PN-EN ISO 1463: 2004(U) Powoki metalowe i tlenkowe. Pomiar gruboci powok. Metoda mikroskopowa 4. PN-EN ISO 4516: 2004 Powoki metalowe i inne nieorganiczne. Badanie mikrotwardoci metod Vickersa i Knoopa 5. PN-80/H-04614 Ochrona przed korozj. Okrelanie mikrotwardoci powok metalowych

Tablica 1.1 Podzia metod wytwarzania warstw powierzchniowych pod wzgldem sposobu powstawania warstw, ww- warstwa wierzchnia, p -powoka ochronna

Mechaniczne czci mm - kilka mm ww

Cieplnomechaniczne kilkadziesit m kilka mm ww, p

Cieplne czci mm - kilka mm ww, p

Cieplnochemiczne kilkadziesit m kilka mm ww, p

Chemiczne i elektrochemiczn e kilka m kilka mm ww, p

Fizyczne dziesite czci m kilkadziesit m ww, p

Nagniatanie: - naporowe: krkowanie kulkowanie rolkowanie - udarowe: motkowanie kulowanie

Natryskiwanie: - gazowe - ukowe - plazmowe Nadtapianie natryskowe Platerowanie: - naporowe (walcowanie na zimno i gorco), -detonacyjne (wybuchowe) - skurczowe itp. Utwardzanie detonacyjne: -laserowe -elektronowe

Hartowanie, odpuszczanie, wyarzanie: - indukcyjne - pomieniowe - plazmowe - laserowe - elektronowe Nadtapianie (szkliwienie lub wygadzanie): - laserowe - elektronowe Napawanie: - ukowe - pomieniowe - plazmowe Natapianie: - laserowe - elektronowe - elektroiskrowe

Nasycanie dyfuzyjne niewspomagane pierwiastkami: a) niemetalicznymi - nawglanie - azotowanie - borowanie i in. b) metalicznymi - chromowanie - aluminiowanie, - tytanowanie i in. Dyfuzyjne wspomagane jarzeniowe, CVD

Osadzanie bezporednie metalu lub niemetalu: - nanoszenie powok malarskich - nanoszenie powok z tworzyw sztucznych, gumy Osadzanie elektrolityczne metali bd stopw (galwanizacja): nanoszenie powok jedno i dwuwarstwowych w procesach: - chromowania - niklowania - cynkowania - cynowania itp. Osadzanie konwersyjne: - chromianowanie, - fosforanowanie

Osadzanie z fazy gazowej: - naparowanie - napylanie - rozpylanie Implantowanie jonw (stopowanie jonowe): - pierwotnych - wtrnych - mieszanie jonowe

2. Powoki elektrolityczne (galwaniczne)

2.1. Zarys procesu tworzenia powoki metod elektrolizy Powoki elektrolityczne nakada si w procesach elektrolizy na podoe przewodzce prd elektryczny. Odpowiednio oczyszczone, odtuszczone i pozbawione warstwy tlenkw wyroby metalowe przeznaczone do nakadania powok zanurzane s w roztworze elektrolitu zawierajcego jony metalu powokowego. W czasie przepywu prdu staego przez elektrolit jony metalu przemieszczaj si w kierunku pokrywanego podoa (katody) i wydzielaj na nim tworzc powok, rys. 2.1. Na katodzie osadzanie metalu zachodzi zgodnie z rwnaniem: Mz+ + z e- M0 Jednoczenie anoda, ktra zwykle jest z tego samego metalu, co wytwarzana powoka, rozpuszcza si wedug rwnania: M0 Mz+ + z e-. Powstajce jony metalu zasilaj elektrolit, co pozwala utrzymywa ich okrelone stenie podczas elektrolizy. Przemieszczanie si jonw podczas elektrolizy jest skutkiem nie tylko przepywu prdu, ale take dyfuzji i konwekcji. Rys. 2.1. Schemat elektrolizera do nakadania powok galwanicznych; A (anoda) metal powokowy, K (katoda) pokrywany przedmiot

Proces elektrolizy mona prowadzi w roztworach elektrolitw zawierajcych proste jony osadzanych metali, jak i w roztworach zawierajcych zwizki kompleksowe (zespolone), przy czym wydzielanie powok z kpieli jonw kompleksowych zachodzi przy znacznie obnionych potencjaach katod. Podczas elektrolizy moliwe jest jednoczesne wydzielanie na katodzie dwch lub wicej metali, ktre tworz powoki stopowe, np. przez jednoczesne osadzanie miedzi i cynku wytwarza si powok mosin. Na elektrodach poza procesami podstawowymi wydzielania i rozpuszczania metalu mog zachodzi niepodane procesy uboczne, na katodzie np. wydzielanie gazowego wodoru, zgodnie z reakcjami: H2O H+ + OH- i z H+ + z e- H2 , a na anodzie tlenu: 2H2O O2 + 4 H+ + 4 e- , co nie tylko powoduje zuycie czci prdu i zmniejszenie wydajnoci procesu, ale inne szkodliwe skutki, jak np. krucho wodorow pokrywanego metalu. W elektrolicie, ktry jest zazwyczaj roztworem wodnym, kady kation metalu otoczony jest okrelon liczb czsteczek (dipoli) wody. W pobliu katody w tzw. warstwie dyfuzyjnej elektrolitu rozmieszczenie czsteczek wody wok kationw ulega deformacji. Przy samej powierzchni metalu istnieje tzw. warstwa podwjna, gdzie jony metalu uwalniaj si od otaczajcych je czsteczek wody, a nastpnie adsorbuj si na katodzie i zobojtniaj swe adunki elektronami pobieranymi z katody. Powstajce atomy metalu dyfunduj po powierzchni

katody do miejsca pozwalajcego na wbudowanie ich do sieci krystalicznej, co schematycznie przedstawiono na rys. 2.2. Miejscem wbudowywania si atomw s obszary, ktre wymagaj najmniejszego wkadu energii tworzenia i rozrostu zarodkw krystalizacji. Nagromadzone zaadsorbowane jony mog utworzy trwae zarodki krystalizacji, po osigniciu okrelonej wielkoci. Rys. 2.2. Schemat elektrokrystalizacji; - we wntrzu elektrolitu uwodniony jon metalu, - w warstwie dyfuzyjnej deformacja rozmieszczenia czsteczek wody, - w warstwie podwjnej Helmholtza utrata czsteczek wody przez jon metalu

Proces elektrokrystalizacji przebiega w dwch etapach: - tworzenie zarodkw krystalizacji, - rozrost zarodkw i formowanie powoki. Szybko tworzenia zarodkw i szybko wzrostu krysztaw decyduj o budowie powoki galwanicznej. Podane powoki drobnoziarniste otrzymuje si przy wzgldnie wikszej szybkoci tworzenia zarodkw ni szybkoci wzrostu krysztaw. Wielko krysztaw osadzanego metalu, ich orientacja i ksztat wpywaj na niektre wasnoci powok. Wyrnia si trzy zasadnicze typy struktur elektrolitycznie osadzanych powok metalowych, rys. 2.3: a) struktura zorientowana podoem, tzn. reprodukujca struktur metalu podoa. Tworzy si ona przy stosowaniu niskich gstoci prdu osadzania metalu i niewielkim udziale substancji inhibitujcych, posiada wprawdzie zwart, ale grubokrystaliczn budow, b) struktura uwarunkowana polem elektrycznym. Tworzy si przy wyszych gstociach prdu i zwikszeniu roli inhibitorw, c) struktura anizotropowa. Tworzy si przy bardzo silnym inhibitowaniu procesw osadzania metali. Struktura powoki ma posta dyspersyjn bez uprzywilejowanej orientacji.

Rys. 2.3. Podstawowe typy struktur powok metalowych osadzanych elektrolitycznie; a zorientowana podoem, b uwarunkowana polem elektrycznym, c - anizotropowa Pomidzy wymienionymi typami struktur istniej rne formy przejciowe, a take inne uzyskane w wyniku specyficznych warunkw elektrolizy.

Zgodnie z prawem Faradaya masa metalu wydzielonego na katodzie m jest proporcjonalna do wielkoci adunku Q przeniesionego przez elektrolit: m = k Q, przy czym wspczynnik proporcjonalnoci k = M/n . F i Q = I . t , wic m=kIt gdzie: I natenie prdu, t czas, n liczba adunkw jonu metalu (wartociowo), M- masa atomowa lub czsteczkowa, F staa Faradaya. Jeeli podanej reakcji osadzania metalu na katodzie towarzysz procesy uboczne, np. wydzielanie wodoru, to wystpuj pozorne odstpstwa od prawa Faradaya, poniewa cz adunku zostaje zuyta w reakcji ubocznej, obniajc efekt reakcji podanej. Dlatego w zagadnieniach elektrolizy technicznej stosowane jest pojcie wydajnoci prdowej, jako stosunek iloci substancji wydzielanej do jej iloci obliczonej z prawa Faradaya. Wydzielenie z elektrolitu jonu metalu na elektrodzie (elektrokrystalizacja) wymaga zwikszonego potencjau w stosunku do potencjau standardowego elektrody (tabl. 2.1) o pewn warto, wyraajc wielko pracy niezbdnej dla utworzenia krysztau. Ten wzrost potencjau nazywa si nadnapiciem lub polaryzacj elektrody i wyraa si wzorem: E = E0 + RT ln a , gdzie E potencja wydzielania, E0 - potencja standardowy, R staa gazowa, T temperatura w skali bezwzgldnej. a aktywno jonw metalu. W zalenoci od rodzaju metalu, skadu elektrolitu i warunkw elektrolizy, mierzalny wzrost krysztau wymaga odpowiedniego wzrostu potencjau ponad potencja standardowy elektrody. Stwierdzono, e im wiksza warto polaryzacji, tym mniejsze wymiary zarodka krystalicznego. Tablica 2.1 Szereg napiciowy metali Pierwiastek chemiczny Lit sd magnez aluminium tytan wanad cynk chrom elazo nikiel cyna ow wodr mied srebro platyna zoto Reakcja elektrodowa Li Li+ + eNa Na+ + eMg Mg2+ + 2eAl Al3+ + 3eTi Ti2+ + 2eV V2+ + 2eZn Zn2+ + 2eCr Cr3+ + 3eFe Fe2+ + 2eNi Ni2+ + 2eSn Sn2+ + 2ePb Pb2++ 2eH2 2H+ + 2eCu Cu + 2e Ag Ag+ + ePt Pt2+ + 2eAu Au3+ + 3e2+ -

Standardowy potencja elektrodowy w temp. 25o C -3,045 -2,714 -2,363 -1,667 -1,662 -1,18 -0,763 -0,744 -0,440 -0,250 -0,136 -0,126 0 +0,337 +0,987 + 1,20 +1,498

2.2. Rodzaje powok i stawiane im wymagania Metod galwaniczn mona osadza wikszo metali zarwno elektrododatnich, np. Au, Ag, Cu, jak i elektroujemnych, jak Zn, Sn, Ni, Cd, Fe w stanie czystym lub w postaci stopw galwanicznych, np. Cu-Zn. W zalenoci od przeznaczenia wyrnia si powoki: - ochronne, zabezpieczajce metal przed korozj, np. Zn na stali, - dekoracyjne lub ochronno-dekoracyjne, poprawiajce wygld przedmiotu, bd jednoczenie chronice przed korozj, np. Ni na stali, czy wielowarstwowe Cu-Ni-Cr na stali, - techniczne, wytwarzane w celu nadania powierzchni metalu okrelonych wasnoci fizycznych lub technologicznych; zwikszonej odpornoci na cieranie, zmniejszonego wspczynnika tarcia, podwyszonego przewodnictwa elektrycznego, poprawy zdolnoci czenia przez lutowanie, zwikszenie stopnia odbicia i poysku powierzchni, bd zmiany wymiarw pokrywanych czci, regeneracji zuytych czci, zabezpieczenia okrelonych powierzchni w czasie wykonywania procesw obrbki powierzchniowej. Mechanizm dziaania ochronnego powok galwanicznych jest zwizany z rodzajem metalu podoa i powoki. Wyrnia si powoki anodowe i katodowe. Powoki anodowe w okrelonych rodowiskach korozyjnych maj niszy potencja elektrochemiczny od potencjau chronionego podoa. W przypadku uszkodzenia powoki lub wystpowania w niej porw niszczeniu ulega powoka, tak jak np. Zn lub Cd na stali, rys. 1.3a z rozdz. 1. Powoki katodowe w okrelonych rodowiskach korozyjnych wykazuj wyszy potencja elektrochemiczny (bardziej dodatni) od potencjau chronionego podoa. Pknicia, odpryski, pory, odsonicie podoa wzbudza ogniwo galwaniczne, w ktrym anod jest podoe, ulegajce korozji pod powok. Powoki katodowe chroni wic podoe wycznie przez mechaniczne odizolowanie od rodowiska korozyjnego. Efektywno dziaania powok katodowych zwiksza si ze wzrostem ich gruboci. Do waniejszych wymaga stawianych powokom galwanicznym nale: - dobra przyczepno (adhezja) powoki do podoa, - szczelno, czyli jak najmniejsza porowato, co ma szczeglne znaczenie dla powok katodowych, - drobnokrystaliczna struktura, - odpowiednia, minimalna grubo dla danych warunkw uytkowania, - wygld zewntrzny; barwa, gadko. 2.3. Czynniki wpywajce na budow powoki galwanicznej Gwnymi czynnikami wpywajcymi na wygld powoki s: gsto prdu katodowego, stenie i intensywno mieszania elektrolitu, temperatura, obecno substancji powierzchniowo czynnych, rodzaj elektrolitu, wasnoci metalu, na ktrym osadza si powok. Gsto prdu. Jest to stosunek natenia prdu, do cakowitej powierzchni katody A/dm2. Przy maych gstociach prdu wyadowanie jonw na katodzie nastpuje powoli i szybko wzrostu powstaych ju zarodkw przekracza szybko powstawania nowych zarodkw. Warunki te sprzyjaj powstawaniu powok grubokrystalicznych. W miar wzrostu gstoci prdu zwiksza si rwnie szybko powstawania zarodkw i powoka staje si dziki temu bardziej drobnoziarnista. Przy bardzo duych gstociach prdu stenie rozadowujcych si jonw w pobliu katody bardzo maleje, wskutek czego krysztay wykazuj tendencj wzrostu w kierunku warstw roztworu o wikszym steniu osadzanych jonw. Na powoce powstaj w takim przypadku narosty (dendryty). Przy zwikszaniu gstoci prdu moe doj do wydzielania wodoru, wskutek czego powoki mog by porowate i gbczaste.

Stenie elektrolitu. Elektrolity stosowane do galwanicznej obrbki powierzchni, czyli kpiele galwaniczne mog by roztworami prostych soli wydzielanych metali, bd roztworami ich zwizkw kompleksowych*. Zwikszajc stenie jonw powokotwrczych albo mieszajc elektrolit mona stosowa wiksze gstoci prdu bez obawy tworzenia struktury grubokrystalicznej lub wydzielania wodoru. Wpyw stenia elektrolitu na szybko powstawania zarodkw nie zosta ostatecznie wyjaniony. Z kpieli o duym steniu elektrolitu otrzymuje si wprawdzie powoki bardziej zwarte i dobrze przyczepne stwierdzono jednak, e szybko powstawania zarodkw maleje ze wzrostem stenia, a polepszenie wasnoci powok zwizane jest ze zwikszeniem szybkoci wzrostu krysztaw wzdu powierzchni katody i ze spadkiem szybkoci ich wzrostu w kierunku prostopadym do tej powierzchni. Wzrost stenia elektrolitu powoduje rwnie wzrost przewodnictwa kpieli, a wic zmniejszenie spadku napicia. Temperatura. Wzrost temperatury ma dwojaki wpyw. Z jednej strony sprzyja dyfuzji, co zapobiega w pewnym stopniu powstawaniu struktury gruboziarnistej lub powok gbczastych przy duych gstociach prdu, z drugiej za strony zwiksza szybko wzrostu krysztaw, co sprzyja tworzeniu powok gruboziarnistych. Ponadto wzrost temperatury m.in. uatwia niepodane wydzielanie wodoru gazowego na katodzie. W temperaturach niezbyt wysokich jako powok jest lepsza ni wytworzonych w wyszych temperaturach Mieszanie kpieli wpywa na obnienie gruboci warstwy dyfuzyjnej, a wic umoliwia podwyszenie gstoci prdu i w rezultacie wzrost szybkoci osadzania metalu. Substancje powierzchniowo czynne. Dodatek do elektrolitu bardzo maych iloci substancji powierzchniowo czynnych lub koloidalnych powoduje powstawanie powok drobno-krystalicznych, bez ich udziau powoka osadzana w tych samych warunkach miaaby budow grubokrystaliczn. Elektrolit. Rodzaj elektrolitu wywiera istotny wpyw na budow powoki drobno lub grubokrystaliczn. By moe, zachodzi to wskutek moliwoci powstawania substancji koloidalnych, ktre sprzyjaj tworzeniu powok drobnoziarnistych Jako powok galwanicznych jest cile zwizana z wasnociami kpieli galwanicznych: wgbnoci, zdolnoci krycia i mikrowygadzania. Wgbno kpieli to tendencja do osadzania powoki o jednakowej gruboci na caej powierzchni pokrywanego wyrobu. Wgbno kpieli mona poprawi zwikszajc jej przewodno np. przez podwyszenie stenia soli przewodzcych i podwyszenie temperatury. Podwyszenie temperatury moe jednak obniy polaryzacj, w wyniku czego czynnik ten moe ostatecznie pozosta bez wpywu. Zdolno krycia kpieli jest definiowana jako minimalna gsto prdu, przy ktrej rozpoczyna si osadzanie powoki galwanicznej. Mikrowygadzanie jest bardzo wan wasnoci nowoczesnych kpieli galwanicznych do osadzania powok byszczcych. Umoliwia uzyskiwanie powok o gadkoci wyszej ni gadko pokrywanego podoa. 2.4. Procesy nakadania wybranych powok galwanicznych Technologia nakadania powok galwanicznych obejmuje: - przygotowanie powierzchni podoa, - elektrolityczne nakadanie powoki, - obrbk wykaczajc. Powoki galwaniczne wymagaj bardzo starannego przygotowania powierzchni metalu podoa do elektrolizy, tj.: oczyszczenia mechanicznego, odtuszczenia, trawienia oraz dotrawiania, przeprowadzonego bezporednio przed naoeniem powoki w celu usunicia warstwy tlenkw. Pomidzy kolejnymi operacjami przygotowania przedmiotu naley stosowa pukanie, aby unikn przenoszenia skadnikw poszczeglnych kpieli.

Przedmioty do pokrywania galwanicznego powinny by cakowicie wykoczone pod wzgldem obrbki mechanicznej, posiada odpowiednie wymiary i wymagany stopie gadkoci powierzchni i krawdzi. 2.4.1. Powoki cynkowe Rozpowszechnienie powok cynkowych wynika z dostpnoci, niskiej ceny, dobrych wasnoci ochronnych i dekoracyjnych tego metalu. Cynk jako metal bardziej elektroujemny ni elazo, tworzy na stali i eliwie powoki anodowe. W wilgotnym powietrzu powstajce na powierzchni produkty korozji tworz do szczeln warstw izolujc podoe od rodowiska. Jako dodatkowe zabezpieczenie antykorozyjne powok cynkowych stosuje si wytwarzanie na nich warstewek chromianowych lub fosforanowych, a ostatnio zalecanych chromitowych. Do cynkowania stosuje si kilka typw kpieli galwanicznych, zalenie od wymaganych wasnoci i zastosowania powoki. S to kpiele kwane, sabokwane oraz alkaliczne cyjankowe i bezcyjankowe. Cynkowanie nowej generacji jest oparte na elektrolitach alkalicznych bezcyjankowych. Szerokie zastosowanie znalazy kpiele kwane do cigego pokrywania tam, blach, drutw i rur stalowych. Przykadowy skad kpieli i warunki procesu: ZnSO4 7H2O 500g/l, Na2 SO4 10H2O 50g/l, Al.2(SO4)3 18H2O 30g/l, przy pH 3,8 4,4, gstoci prdu 3-10 A/dm2 i temperaturze 18 25oC, z anod w postaci metalicznego cynku. W procesie cynkowania cigego osadzona powoka o gruboci 312 m stanowi zabezpieczenie przed korozj, a warto ochronna jest proporcjonalna do gruboci. Istotn zalet galwanicznych powok cynkowych jest ich dobra przyczepno do podoa, a jednoczenie wiksza plastyczno ni otrzymywanych innymi metodami. Szczeglnie due iloci cynku zuywa si w przemyle maszynowym i samochodowym do pokrywania tam, blach, drutw stalowych i drobnych elementw. Cynkowane s te elementy wyposaenia samochodw, rowerw, urzdze domowych, sprztu elektrycznego. Blachy cynkowane galwanicznie uywane s do wytwarzania wytoczek nadwozi samochodowych i zbiornikw paliwa. Przemys samochodowy stosuje gwnie blachy cynkowane jednostronnie, bowiem powlekane dwustronnie sprawiaj trudnoci przy zgrzewaniu. Blachy powlekane jednostronnie s dobrze zgrzewalne i jednoczenie malowanie ich nie pokrytej powierzchni, pozwala uzyska lepszy efekt. W przemyle samochodowym jednake, zgodnie z wytycznymi U.E., bd dozwolone pokrycia ochronne nie zawierajce chromu szeciowartociowego (chromiany), ktry jest toksyczny i rakotwrczy. Poszukuje si nowych zabezpiecze, a jedn z propozycji jest pasywowanie powok cynkowych lub cynkowo-elazowych solami chromu trj-wartociowego tworzcymi warstwy chromitowe. Dodatkowo s one odporne na oddziaywanie temperatur do 200oC i mog by utrwalane przez zabezpieczenia organiczne, bd nieorganiczne. Powierzchnie gwintowane pokrywa si powokami cynkowymi o gruboci uwzgldniajcej prac zczy. Poniewa cynk jest bardziej plastyczny ni stal, przenoszenie napre statycznych i dynamicznych przez powierzchnie ocynkowanych gwintw jest ograniczona wsppracujcymi powierzchniami zcza gwintowanego odpowiadajcymi metalowi podoa stalowego. Std gruboci powoki cynku na zczach jest kompromisem midzy wymogami ochrony antykorozyjnej i wymogami przenoszenia napre. Zwykle na czciach gwintowanych o skoku gwintu do 0,8 mm nakada si powoki cynku gruboci 3-6 m, gdy skok gwintu przekracza 0,8 mm, powoka cynku posiada grubo 9-12 m. Wyroby gwintowane cynkowane nie wymagaj ponownego przegwintowania i nale do najskuteczniejszych zabezpiecze zczy gwintowanych, a take wkrtw przed korozj.

Wiksz odporno korozyjn galwanicznych powok cynkowych mona uzyska przez wprowadzenie do kpieli galwanicznej np. soli chromu i kobaltu, ktre wbudowuj metaliczny kobalt i tlenek chromu do powoki, podczas jej osadzania. Ponadto zwikszenie odpornoci blach cynkowanych mona uzyska przez nakadanie powok stopowych cynk-nikiel (13% Ni),czy cynk-elazo (10 20% Fe). 2.4.2. Powoki chromowe Chrom jest metalem powszechnie stosowanym w galwanotechnice do pokry dekoracyjnoochronnych z uwagi na nadawanie powierzchniom atrakcyjnego wygldu trwaego lustrzanego poysku w warunkach atmosferycznych i znacznej odpornoci korozyjnej, wynikajcej z wasnoci pasywnych chromu. Jednoczenie bardzo wysoka twardo warstw chromu otrzymanego w odpowiednich warunkach (wiksza od twardoci zahartowanych stali) jest wykorzystywana do pokry technicznych. Powoki ochronno-dekoracyjne s cienkie, poniej 1 m, osadzane na podwarstwie miedzi i niklu lub niklu. Powoki techniczne nakada si bezporednio na podoe stalowe lub inne, a ich grubo wynosi 5 200 m, niekiedy do 1 mm. Podstawowym skadnikiem kpieli do chromowania jest bezwodnik kwasu chromowego, CrO3, ktrego roztwory wodne z dodatkiem ok. 1% kwasu siarkowego s najczciej stosowane przy temperaturze od 40 60C i katodowej gstoci prdu 35 50 A/dm2. Przy chromowaniu stosuje si anody nierozpuszczalne, zazwyczaj ze stopu oowiu z antymonem lub cyn. Anody chromowe s nieprzydatne, poniewa wydajno ich rozpuszczania jest wielokrotnie wysza ni wydajno procesu osadzania chromu na katodzie, co powodowaoby szybki, nadmierny wzrost stenia jonw chromu w elektrolicie. Wydzielony elektrolitycznie chrom posiada wyjtkowo drobnokrystaliczn budow. Powoki ochronno-dekoracyjne stosuje si do przedmiotw codziennego uytku, elementw aparatury, akcesoriw samochodowych. Powoki techniczne o gruboci wikszej ni 25 m, z uwagi na wysok twardo, ok.1000 HV, okrela si te jako chrom twardy, s one jednak kruche. Zalet ich jest obnienie wspczynnika tarcia wzgldem stali, wysoka odporno na zuycie, dobra przewodno cieplna i trwao w wysokich temperaturach. Taki zesp waciwoci pozwala na zastosowanie chromu wszdzie tam, gdzie wymagana jest odporno na cieranie, erozj i korozj wysokotemperaturow. Rozpowszechnione jest chromowanie cylindrw silnikw spalinowych, piercieni tokowych, toczysk podnonikw hydraulicznych. Doskonae wyniki daje chromowanie matryc i tocznikw, zwaszcza do wykonywania przedmiotw z tworzyw sztucznych, gumy i skry. Dua gadko i may wspczynnik tarcia tych narzdzi zapewnia doskonay wygld wytwarzanych produktw. Chromowaniu poddaje si narzdzia skrawajce, wykorzystujc ma adhezj obrabianych materiaw, chromuje si przyrzdy pomiarowe i sprawdziany, oyska dla lotnictwa. Przedmioty podlegajce cieraniu i pracujce w warunkach niedostatecznego smarowania, jak cylindry silnikw spalinowych, piercienie tokowe, sworznie zaworw poddaje si chromowaniu porowatemu. Na powierzchni powoki chromowej wystpuj pory, w ktrych zbiera si smar uatwiajcy polizg wsppracujcych czci. Wytworzenie warstwy chromu porowatego polega na dodatkowej obrbce anodowej przedmiotw chromowanych. Chrom rozpuszcza si w porach i szczelinach, ktre zwykle wystpuj w warstwach chromowanych poszerza i pogbia te pory. Jednym z wanych zastosowa jest regeneracyjne uzupenianie ubytkw powierzchni eksploatowanych waw, a take powlekanie wszelkiego rodzaju nowych waw. Przykady zastosowania chromowych powok galwanicznych w motoryzacji przedstawiono w tabl. 2.2.

2.4.3. Powoki niklowe Galwaniczne powoki niklowe nale do najszerzej stosowanych. Atrakcyjny wygld powok, dua odporno korozyjna, korzystne wasnoci mechaniczne pozwalaj na zastosowanie powok w celach dekoracyjno-ochronnych oraz technicznych. Nikiel osadzony bezporednio na stali ma charakter powoki katodowej, a wic chroni podoe tylko mechanicznie. Odporno niklu na dziaanie wielu rodowisk korozyjnych wynika z jego wasnoci pasywnych. Do niklowania stosuje si wiele kpieli. Najszersze zastosowanie przemysowe znalazy kpiele typu Wattsa, oparte na trzech podstawowych skadnikach: siarczanie niklawym, chlorku niklawym i kwasie borowym. Przykadowe proporcje skadnikw: 200 300 g/l, 20 60 g/l i 35 45 g/l, przy parametrach pracy: gsto prdu 1 4 A/dm2, temperatura 40 55C i zastosowaniu anody niklowej. Grubo ochronnych powok niklowych osadzanych na stali wynosi 5 40 m, a powok technicznych przekracza 50 m, sigajc nawet 500 m. Powoki niklowe s podstaw wielowarstwowych powok dekoracyjno-ochronnych cznie z chromem i miedzi. Su do pokrywania akcesoriw samochodowych, armatury, rys. 2.4. Dziki korzystnym wasnociom mechanicznym niklowanie stosuje si do regeneracji zuytych czci maszyn, galwanoplastycznego wytrawiania form wtryskowych. W przemyle chemicznym grubymi powokami niklowymi pokrywa si aparatur chemiczn naraon na dziaanie silnych zasad.

Rys. 2.4. Mikrostruktura mosidzu pokrytego ochronno-dekoracyjn powok niklu; jasna rwnomierna warstwa powoki nie wytrawiona na podou mosidzu dwufazowego ( + ). Traw. FeCl3

2.4.4. Powoki elazne Elektrolityczne powoki elazne s powokami technicznymi nakadanymi w celach regeneracyjnych lub w celu wykorzystania ich zdolnoci pochaniania i utrzymywania rodkw smarujcych wikszych ni posiada np. chrom. T cech powok elaznych wykorzystano m.in. do pokrywania aluminiowych tokw silnikw spalinowych. Elektrolityczne elazowanie znalazo zastosowanie do celw specjalnych w galwanoplastyce, przy regeneracji czci stalowych, do pokrywania miedzianych grotw lutowia, aby zapobiec wzajemnej dyfuzji lutowia i miedzi. Regeneracyjne powoki elaza (rys.2.5) powinny pracowa w rodowisku, ktre zwiksza ich ma odporno korozyjn, np. w olejach i smarach. Przykadem najczciej stosowanej kpieli do elazowania jest nastpujcy zestaw: FeCl3 . 2H2O - 300 450 g, CaCl2 150 190 g, o temperaturze co najmniej 88C, przy gstoci prdu do 20 A/dm2 i stosowaniu anod z czystego elaza Armco.

Rys. 2.5. Regeneracyjna trzywarstwowa powoka elazna na stali konstrukcyjnej. Traw. nital

2.4.5. Powoki stopowe Elektrolityczne powoki stopowe posiadaj bardzo specyficzne wasnoci i s stosowane przy szczeglnych wymaganiach, ktrych nie mog spenia pojedyncze metale, jak np. dua twardo i aroodporno lub specyficzne wasnoci przeciwcierne czy may opr przejcia, bd dua odporno na cieranie. Stopy galwaniczne s zazwyczaj podobne do metalurgicznych, przede wszystkim w zakresie budowy fazowej, wasnoci. Powoki mosine i brzowe. Najczciej stosowane s mosidze o zawartoci powyej 65% Cu, co oznacza, e s to powoki jednofazowe bardziej odporne na korozj ni dwufazowe. Powoki mosine s powokami katodowymi, stosowanymi jako ochronne, dekoracyjne i techniczne. Pokrywa si nimi wntrza zbiornikw stalowych, wanien przed wyoeniem ich gum, co przyczynia si do wytworzenia trwaego mechanicznego poczenia wykadziny gumowej z podoem. W grnictwie stosuje si mosidzowanie elementw obudw cianowych, elementy hydrauliki siowej, zabezpieczajce przed agresywnoci korozyjn rodowiska kopalnianego. Powoki brzowe, najczciej jednofazowe stosuje si w celach technicznych i dekoracyjnych. Znajduj zastosowanie w produkcji oysk lizgowych, jako ochrona przy azotowaniu, jako warstwa porednia przy osadzaniu innych metali, np.: Ni, Cr, Au. Powoki wolfram-kobalt i wolfram-nikiel charakteryzuj si du twardoci, ktra nie obnia si do temperatury okoo 600C (twardo na gorco). Stosuje si do pokrywania stykw w przekanikach i przecznikach na do due moce. Powoki niklowo-elazowe stosowane s w przemyle elektronicznym na pokrycia magnetyczne. Byszczce powoki stosuje si do pokrywania sprztu sportowego, oku meblowych, narzdzi, armatury azienkowej, czsto z dodatkowym zabezpieczeniem powok chromow. 2.4.6. Powoki kompozytowe Do regeneracji stalowych czci maszyn stosuje si elektrochemiczne powoki kompozytowe, ktre s konkurencyjne w porwnaniu do klasycznych powok regeneracyjnych chromowych, elaznych lub niklowych. Elektrochemiczne powoki kompozytowe otrzymuje si z elektrolitw stosowanych do wydzielania metali, w ktrych rozproszono czstki proszkw niemetalicznych: tlenkw, azotkw, wglikw, siarczkw bd tworzyw sztucznych. Podczas elektrolitycznego osadzania metalu czstki proszku wbudowuj si w warstw osadzanego na katodzie metalu. Obecno zawieszonych czstek w roztworze pozwala na stosowanie wikszych gstoci prdu, przez co szybsze jest osadzanie powok o danej gruboci. Wynika to z faktu, e proszek oczyszcza powierzchni katody i miesza warstw elektrolitu przy katodzie, co powoduje zmniejszenie jego oporu elektrycznego.

W celu zwikszenia odpornoci na cieranie stosuje si powoki kompozytowe z wtrceniami twardych czstek tlenkw i wglikw Ni-Al2O3, Ni-SiC, Fe-Al2O3, lub mikkich, samosmarujcych czstek siarczkw, tworzyw sztucznych (np. fluoropolimerw) - Ni-MoS2, Fe-MoS2, Ni-PTFE. Powoki te maj unikalne walory techniczne, cz w sobie wasnoci samosmarne i antyprzyczepne. Tabl. 2.2 Przykady powok elektrolitycznych i ich gruboci na wyrobach przemysu motoryzacyjnego wg PN-83//H-97006 i BN-83/3602-01
Oznaczenia: Nib powoka niklowa byszczca, Nid- podwjna lub potrjna powoka niklowa, Cr r - powoka zwyka o minimalnej gruboci 0,3 m, Cr mc powoka Cr mikrospkana o min gruboci 0,3 m, Cr mp powoka Cr mikrospkana o min. gruboci 0,3 m.
Rodzaj powoki Lekkie Warunki uytkowania Umiarkowane Cikie Wyjtkowo cikie -

Podoe: Stal nierdzewna

1-warstwowa chromowa Listwy, czci wewntrz pojazdu Cr r Listwy ozdobne, czci wewntrz pojazdu Ni20b Cr r Listwy, czci na zewntrz pojazdu Cr r

Podoe: Stal niestopowa

2-warstwowa Ni-Cr Drobne czci i zcza ozdobne wewntrz pojazdu cznie z gwintem Ni10b Cr r Czci dekoracyjne na zewntrz pojazdu Ni40b Cr r Ni30b Cr mc Ni30b Cr mp Ni30d Cr r Ni25d Cr mc Ni25d Cr mp Drobne dekoracyjne czci, Kraty ozdobne wlotu powietrza, zcza bez gwintu spryny amortyzatorw stosowane Cu20Ni20bCr mc na zewntrz pojazdu lub Cr mp Spryny amortyzatorw Cu15 Ni25d Crr Cu20 Ni10bCr r Cu15 Ni20d Cr mc lub Cr mp Czci i listwy dekoracyjne na zewntrz pojazdu Ni40b Cr mc Ni40b Cr mp Ni40b Cr r Ni30d Cr mc Ni30d Cr mp Kopaki k, nakadki zderzaka, zderzaki Cu20 Ni25b Cr mc lub mp Cu20 Ni30d Cr r Cu20 Ni25d Cr mc lub mp Cu20 Ni25d Cr mc lub mp -

3-warstwowa Cu-Ni-Cr

Drobne czci i zcza z gwintem wewn. pojazdu Cu10 Ni5b Cr r

Cynkowa Drobne czci chromianowana silnika i wntrza pojazdu, czci z gwintem Cu10Ni5b Cr r Kadmowa Czci silnika i chromianowana czci z gwintem, spryny w elektrotechnice samochodowej

Czci silnika, podwozia (prty, blachy, rury) czci pompy wodnej i pompy wtryskowej, czci zczne z gwintem Cu20Ni5b Cr r -

Czci podwozia samochodw szczeglnie naraonych na dziaanie korozji (bez czci gwintowanych) spryny -

Wybrane normy aktualne na dzie 30.09.2005r. 1. PN-EN 12329:2002 Ochrona metali przed korozj. Elektrolityczne powoki cynkowe z dodatkow obrbk na elazie lub stali. 2. PN-EN 12330:2002 Ochrona metali przed korozj. Elektrolityczne powoki kadmowe na elazie lub stali. 3. PN-EN 12540:2002 Ochrona metali przed korozj. Elektrolityczne powoki niklowe, nikielchrom, mied-nikiel-chrom 4. PN-EN ISO 4526:2004 Powoki metaliczne. Elektrolityczne powoki niklowe do zastosowa technicznych. 5. PN-EN ISO 6158:2004 Powoki metaliczne. Elektrolityczne powoki chromowe do zastosowa technicznych. 6. PN-EN 10152: 1997 Stal niskowglowa. Wyroby paskie walcowane na zimno, ocynkowane elektrolitycznie. Techniczne warunki dostawy. 7. PN-97/W-24001 Elektrolityczne powoki metalowe w okrtownictwie. 8. PN-79/H-04613 Ochrona metali przed korozj. Powoki chromowe mikroporowate Cr mp Okrelenie mikroporowatoci.

3. Powoki zanurzeniowe (ogniowe) Powoki metalowe nakadane metod zanurzeniow s skutecznym, dugotrwaym i ekonomicznym zabezpieczeniem, gwnie stopw elaza przed korozj elektrochemiczn, a w wypadku niektrych rodzajw powok take przed korozj chemiczn. Nanoszenie powok polega na zanurzaniu pokrywanego metalu w kpieli z roztopionego metalu powokowego, dlatego nakadany metal musi mie stosunkowo nisk temperatur topnienia, a metal pokrywany nie moe traci swych waciwoci fizycznych w tej temperaturze. Warunki te speniaj: cyna (tt = 232C), ow (tt = 372C), cynk (tt = 419C) i aluminium (tt = 660C), nakadane na stal, eliwo lub mied. Zalenie od rodzaju nakadanego metalu wyrnia si: cynowanie, oowiowanie, cynkowanie i aluminiowanie. Najbardziej rozpowszechnion technologi metalizacji zanurzeniowej jest cynkowanie. Nowsze technologie wykorzystuj roztopione wieloskadnikowe stopy metali w procesie cynkowania bd aluminiowania, co daje znacznie wiksz trwao korozyjn powok. Proces pokrywania zanurzeniowego przedmiotu pokrywanego skada si z kilku operacji: - obrbki wstpnej, - topnikowania, - nakadania powoki, - obrbki kocowej. Niektre technologie cynkowania i aluminiowania zanurzeniowego mog by take beztopnikowe. Obrbka wstpna obejmuje usuwanie zanieczyszcze, odtuszczanie, trawienie i pukanie pokrywanych przedmiotw. Zgrubnie oczyszczone wyroby wkada si do alkalicznej kpieli odtuszczajcej, nastpnie do kpieli trawicej (rozcieczony kwas mineralny rozpuszcza rdz i zgorzelin a do uzyskania czystej metalicznej powierzchni) i pucze strumieniem wody. Pwyroby - tamy, drutu i blachy poddaje si obrbce wstpnej sposobem cigym, przecigajc je z okrelon prdkoci przez wanny z odpowiednimi kpielami. Obrbka wstpna odleww eliwnych polega na piaskowaniu i oczyszczaniu z resztek piasku w strumieniu spronego powietrza. Topnikowanie polega na zanurzeniu pokrywanych przedmiotw w roztworze odpowiednich zwizkw chemicznych lub ich mieszanin. Topnik oczyszcza powierzchni pokrywanego metalu z pozostaoci tlenkw, zapobiega jej utlenieniu przed wprowadzeniem do stopionej kpieli. Topniki uatwiaj zwilenie pokrywanych powierzchni przez cieky metal oraz wspomagaj reakcj midzy powierzchni stali a roztopionym nakadanym metalem. Pokrywane przedmioty mog by topnikowane metod such lub mokr. W metodzie suchej przygotowany wyrb zanurza si w wodnym roztworze topnika, nastpnie wyjmuje i suszy. W metodzie mokrej oczyszczony i wypukany mokry przedmiot wprowadza si do kpieli metalowej przez warstw spienionego topnika pokrywajcego powierzchni tej kpieli. Funkcj topnika i obrbki wstpnej moe spenia wyarzanie w atmosferze utleniajcej a nastpnie redukujcej. Innym sposobem zastpienia topnikowania przedmiotw stalowych jest oczyszczenie powierzchni przez rutowanie i nastpnie zanurzenie w gorcej wodnej emulsji olejowej. Takie metody nazywa si beztopnikowymi, a ich wan zalet jest wyeliminowanie toksycznych oparw tworzcych si w trakcie zanurzania wyrobu w roztopionym metalu. Nakadanie powoki metalowej uzyskuje si przez zanurzenie lub przeciganie pwyrobw przez stopiony metal. Warunkiem uformowania cigej powoki zanurzeniowej jest dobra zwilalno pokrywanego metalu, zalena zarwno od jego waciwoci jak i metalu nakadanego oraz od stanu powlekanej powierzchni. W wyniku zwilania na powierzchni ciaa staego powstaje cienka warstwa adsorpcyjna cieczy. Jeeli rednica atomu ciekego metalu jest zbliona do rednicy atomu metalu podoa to tworzy si warstwa faz midzymetalicznych w wyniku dyfuzji reaktywnej, std nazywa si t warstw - dyfuzyjn. W odniesieniu do pokrywanych stopw elaza warunek ten speniaj: Sn, Zn i Al. Roztopiony ow nie zwila elaza ani nie tworzy z nim faz midzymetalicznych, a pokrywanie zanurzeniowe staje si moliwe dziki wprowadzeniu do stopionej kpieli np. cyny. Wytworzenie warstwy dyfuzyjnej jest warunkiem dobrej i trwaej

przyczepnoci powoki do podoa. Fazy midzymetaliczne s jednake twarde i kruche, mog by wic przyczyn uszczenia si powoki, jeeli warstwa dyfuzyjna jest zbyt gruba. Grubo tej warstwy reguluje si przez czas zanurzenia w kpieli. Na warstwie dyfuzyjnej krystalizuje po wyjciu przedmiotu warstwa zewntrzna o skadzie kpieli. Grubo tej warstwy reguluje si przez zgarnianie nadmiaru ciekego metalu albo zdmuchiwanie strumieniem gazu, tu powyej miejsca wynurzania wyrobu z kpieli. Obrbka kocowa sprowadza si do wyrwnania gruboci nakadanej powoki, wygadzenia jej oraz poprawy waciwoci i wygldu. Popraw waciwoci niektrych powok uzyskuje si drog obrbki cieplnej. Pokrywanie ogniowe drutw, tam, blach i rur o maych wymiarach przeprowadza si metod cig, a pokrywanie drobnych przedmiotw, jak: sworznie, wkrty, drobne elementy konstrukcji przeprowadza si metod jednostkow, przez zanurzanie ich partiami. W celu naoenia dobrej jakoci powoki zanurzeniowej na stalach i eliwach naley uwzgldni skad chemiczny i mikrostruktur pokrywanych elementw. Np. w wypadku stali przeznaczonych do cynkowania bierze si pod uwag zawarto krzemu i fosforu, ktrych okrelony sumaryczny udzia pozwala na kontrol struktury i gruboci powoki. 3.1. Powoki cynowe Cynowanie zanurzeniowe ma na celu wytwarzanie powok ochronnych na elementach urzdze stosowanych w produkcji, transporcie i przechowywaniu ywnoci, powok uatwiajcych lutowanie w przemyle elektrotechnicznym i elektronicznym oraz warstw wstpnych uatwiajcych zwizanie takich powok metalowych, ktre nie zwilaj czy nie tworz faz midzymetalicznych z metalem podoa, jak np. w wypadku cynowania panewek oysk lizgowych przed wylaniem stopu oyskowego. Cynowaniu poddaje si stale, eliwa, mied i jej stopy. Powoki cynowe s gadkie i byszczce, wyrniaj si dobr lutownoci. Dziaanie ochronne powok cynowych okrelane jest wasnociami cyny i rodzajem metali podoa. Cyna posiada dobr odporno na dziaanie rodowisk umiarkowanie agresywnych, w tym na dugotrwae oddziaywanie mleka i jego przetworw. Jest metalem nietoksycznym, nie powoduje niepodanych przemian produktw ywnociowych. Cyna jest metalem bardziej szlachetnym ni elazo, stanowi powok katodow, w wypadku nieszczelnoci powoki korozji werowej ulega wic podoe. Odwrotnie jest w wypadku powoki cynowej na miedzi, cyna bdc metalem mniej szlachetnym stanowi powok anodow. Grubo powok nakadanych metod zanurzeniow wynosi najczciej od 5 do 40 m i zaley w istotny sposb od stosowanej metody cynowania. Cynowanie przedmiotw stalowych Przygotowanie przedmiotw stalowych do cynowania polega na usuniciu rdzy, zgorzeliny i zanieczyszcze, a nastpnie odtuszczeniu i trawieniu w roztworach kwasw nieorganicznych. Pokrywanie topnikiem mona przeprowadzi metod mokr lub such, albo naoy topnik w postaci pasty lub proszku i rozprowadzi go palnikiem. Podstawowym skadnikiem topnika jest chlorek cynku. W metodzie suchej stosuje si 50% wodny roztwr ZnCl2 z kilkoma procentami NH4Cl i HCl, w metodzie mokrej natomiast roztopion mieszanin soli, zawierajc 75% ZnCl2 i 25% NaCl o temperaturze okoo 260C. Na szerok skal wykonuje si cynowanie cige blach stalowych. Pokryta topnikiem blacha jest wprowadzana do stopionej cyny, przesuwana za pomoc systemu rolek i prowadnic, wyprowadzana z kpieli przez warstw oleju palmowego lub stopionego oju, rys.3.1. Warstewka oleju powstajca na powoce cynowej zabezpiecza podczas stygnicia gorc powok przed utlenieniem. Temperatura cyny w miejscu wprowadzania blachy powinna wynosi okoo 300C, natomiast przy wyjciu z kpieli okoo 240C. W zalenoci od rodzaju cynowanego elementu i wymaganego wykoczenia powierzchni mona cynowa z pojedynczym lub podwjnym zanurzeniem przedmiotu w odrbnych kpielach. Przy

podwjnym zanurzaniu pierwsza kpiel pokryta jest warstw topnika, a druga o niszej temperaturze 230 270C pokryta jest warstw oleju. W ten sposb otrzymuje si grube powoki o duej gadkoci powierzchni, w odrnieniu od gorszej jakoci powok otrzymywanych przy jednorazowym zanurzaniu. Powoki cynowe nakada si gwnie na blachy cienkie ze stali zwykej jakoci o zawartoci wgla nie przekraczajcej 0,2%. Powoka cynowa na stali skada si z dwch warstw: zewntrznej, ktra zgodnie z ukadem rwnowagi Fe-Sn jest czyst cyn (a praktycznie - roztworem staym elaza w cynie) oraz wewntrznej, cienkiej bezporednio przylegajcej do podoa, skadajcej si z faz midzymetalicznych FeSn i FeSn2, rys. 3.2.

Rys. 3.1. Schemat cynowania zanurzeniowego; 1 olej palmowy, 2 rolki wprowadzajce tam do kpieli cynowej, 3 warstwa topnika, 4 roztopiona cyna

Rys. 3.2. Ukad rwnowagi Fe-Sn (a); b) - budowa fazowa stopw, w temperaturze otoczenia, c) - budowa warstwy powierzchniowej stali po cynowaniu

3.2. Powoki cynkowe Cynkowanie zanurzeniowe, nazywane rwnie cynkowaniem ogniowym stanowi podstawow technologi wytwarzania powok cynkowych. Powoki cynkowe skutecznie zabezpieczaj powierzchnie drutw, blach i rur stalowych naraonych na dziaanie czynnikw atmosferycznych. Stosuje si je do ochrony elementw konstrukcji budowlanych, rur do przesyania gorcej i zimnej wody. Zgrzewalne i podatne do gbokiego toczenia stalowe blachy ocynkowane stosuje si do produkcji elementw karoserii samochodowych i wyposaenia wntrz samochodw. Powoki cynkowe stanowi dobry podkad pod powoki malarskie, znacznie przeduajc ich ywotno. Cynk posiada niszy potencja elektrochemiczny ni elazo, dziki czemu elazo jest chronione przez samorzutnie przebiegajc reakcj utleniania cynku, co czyni t powok anodow. Jeeli ocynkowan powierzchni pokrywa cienka warstwa elektrolitu to zasig ochrony odsonitej powierzchni podoa nie przekracza 20 mm, przy grubszych warstwach roztworu, rzdu kilku milimetrw zasig ochrony wzrasta do okoo 60 mm. W rodowiskach wodnych dziaanie ochronne powok cynkowych zalene jest od temperatury, a take od skadu elektrolitu pokrywajcego metal. Przy temperaturze rodowiska okoo 70oC cynk moe osign wyszy potencja elektrochemiczny ni elazo, stajc si katod, a elazo anod. Jest to zjawisko odwrcenia biegunowoci, a sprzyja mu obecno wglanw, azotanw i rozpuszczonego tlenu w elektrolicie. W tych warunkach powoka cynkowa pokrywa si produktem korozji w postaci tlenku cynku, ktry posiada wyszy potencja elektrochemiczny ni cynk i elazo, co czyni t powok katodow. Przy braku szczelnoci tej powoki wystpuje korozja werowa podoa - elaza. Powoki cynkowe s szczeglnie przydatne w rodowiskach sabo kwanych i sabo zasadowych. Wzrost zanieczyszczenia rodowiska naturalnego i spowodowane tym zwikszenie agresywnoci korozyjnej przez udzia tlenkw siarki, tlenku i dwutlenku wgla, tlenkw azotu, chlorkw, obniaj skuteczno zabezpieczenia antykorozyjnego powok cynkow. Dlatego coraz szerzej wprowadza si cynkowanie stopowe zapewniajce kilkakrotnie wiksz odporno na korozj. 3.2.1. Cynkowanie przedmiotw stalowych Cynkowanie ogniowe jest technologi znacznie zrnicowan w odniesieniu do poszczeglnych rodzajw pokrywanych wyrobw, szczeglnie dotyczy to sposobu przygotowania powierzchni przed zanurzeniem w kpieli cynkowej oraz sposobu ksztatowania gruboci powoki, ale parametry samego cynkowania pozostaj takie same. Przygotowanie powierzchni do cynkowania polega na mechanicznym i chemicznym usuniciu zanieczyszcze. Usuwanie zgorzeliny i produktw korozji przeprowadza si przez trawienie w kwasach. Dokadne pukanie usuwa lady kpieli trawicych i osadw, ktre mogyby wpyn na zwikszenie zuycia cynku i pogorszenia jakoci powoki. Nastpn operacj jest topnikowanie. Jako topnik stosuje si mieszanin chlorku cynku z chlorkiem amonu, w metodzie mokrej proporcja wynosi 1 : 3, a w metodzie suchej chlorek amonu stanowi 15%. Temperatur kpieli ciekego cynku utrzymuje si w zakresie 440 480C, w jej skadzie oprcz cynku wystpuj zanieczyszczenia (Pb, Cd, Sn, Sb i Fe) pochodzce z cynkowanych wyrobw oraz celowo dodawane aluminium w iloci okoo 0,3% tylko przy suchej metodzie topnikowania. Obecno dodatku aluminium zmniejsza grubo nakadanych powok, a take przeciwdziaa utlenianiu cynku, nadaje powokom poysk i gadko oraz podnosi ich wytrzymao na gicie. Czas zanurzenia cynkowanego przedmiotu w kpieli jest zaleny od jego masy i wynosi od kilku sekund do kilkunastu minut. Najbardziej rozpowszechnione s powoki o grubociach od 60 120 m. Warstwy o mniejszej gruboci nakada si na pwyroby w postaci blach i drutw, z powodu koniecznoci zachowania odpowiednich waciwoci plastycznych. Cienkie tamy stalowe przeznaczone do gbokiego toczenia pokrywa si warstwami o gruboci od kilku do kilkunastu mikrometrw.

Powoka cynkowa wytworzona na stali niskowglowej skada si z warstwy dyfuzyjnej stanowicej zazwyczaj od 25 do 60% udziau gruboci powoki. Warstw dyfuzyjn tworz fazy midzymetaliczne: Fe3Zn10, Fe5Zn21, FeZn7 i FeZn13. Zewntrzna warstwa powoki jest praktycznie roztworem elaza w cynku z drobnymi wydzieleniami faz midzymetalicznych, rys. 3.3.

Rys. 3.3. Ukad rwnowagi Fe-Zn (a), b) budowa fazowa stopw z ukadu Fe-Zn, c) budowa warstwy powierzchniowej stali po cynkowaniu, d) obraz mikrostruktury powoki po cynkowaniu przez 300 s zanurzenia w 450C; (1) - faza gamma (), (2) - faza delta (), (3) - faza dzeta (), (4) cynk.

3 2

Skuteczno zabezpieczenia przed korozj wynika z gruboci powok, a take wytworzenia na nich dodatkowych warstw konwersyjnych (chromianowych). W wypadku niezbyt grubych powok cynkowych na blachach i drutach, odporno na korozj mona zwikszy przez naoenie dodatkowej powoki organicznej (tzw. proces duplex). Cech charakterystyczn obrazu powierzchni powoki cynkowej jest tzw. "kwiat", rys. 3.4, bdcy przejawem zestalania si cynku zawierajcego domieszki oowiu lub glinu. Taka budowa powoki jest niekorzystna z uwagi na niebezpieczestwo powstawania pkni podczas toczenia lub

profilowania blach z wyranie wyksztaconym kwiatem. Szybkie ochodzenie wyrobw ocynkowanych daje powok gadk, bez kwiatu.

Rys. 3.4. Widok powierzchni blachy ocynkowanej z charakterystycznym kwiatem

3.2.2. Cynkowanie blach metod cig Oryginaln metod cigego cynkowania blach, szeroko rozpowszechnion w wiecie jest metoda Sdzimira, ktrej schemat przedstawiono na rys. 3.5.

Rys. 3.5. Schemat typowej linii cigego cynkowania zanurzeniowego; 1 i 20-rozwijarki, 2 i 21noyce, 3-zgrzewarka, 4, 17-wzki ptlowe, 5-rolki kierujce, 6-urzdzenie do chemicznego przygotowania powierzchni, 7-piec redukcyjny, 8-piec do wyarzania, 9-wanna, 10-dysze do regulacji gruboci powoki cynku, 11-piec typu Galvannealing (wytwarzanie warstwy stopowej), 12-urzdzenie do zmniejszania kwiatu, 13-chodnia, 14 -wygadzarka, 15-prostownica nacigowa, 16-urzdzenie do pasywacji, 18-noyce gilotynowe, 19-zwijarka, 22-urzdzenie pakujce Tam stalow po walcowaniu na zimno, zwinit w krg zgrzewa si z kocem tamy poprzedniego krgu w sekcji doprowadzajcej linii roboczej. Najpierw tama jest czyszczona chemicznie w kpieli (6), a nastpnie jest przesuwana do pieca z atmosfer utleniajc (7) o temperaturze 730 850C, gdzie przebiega proces spalenia wszelkich zanieczyszcze organicznych (np. resztki oleju, smarw) i utlenienie powierzchni tamy w wyniku czego powstaj produkty tlenki elaza. W kolejnej strefie pieca z atmosfer redukujc (8), zoon z azotu i wodoru, o temperaturze ~ 900C zachodzi proces redukcji tlenkw elaza. Nastpnie tam chodzi si i w atmosferze ochronnej kieruje do wanny z kpiel cynkow (9), o temperaturze 450 470C. Nad wysuwan tam z kpieli umieszczone s dysze do regulacji gruboci powoki (11) i ewentualnie urzdzenie do zmniejszania kwiatu (12), po czym tama jest chodzona (13), wygadzana (14) i przesuwana do urzdzenia do chromianowania (16), w celu zabezpieczenia powoki cynkowej

przed korozj elektrochemiczn. Wytworzone pokrycia chromianowe o gruboci od 0,5 do 1 m s w pewnym stopniu porowate i stanowi doskonay podkad pod powoki malarskie. Do produkcji gboko tocznych elementw nadwozi samochodowych stosuje si te jednostronne cynkowanie tamy stalowej metod zanurzeniow, z uwagi na trudnoci zgrzewania, a take lakierowanie dwustronnie cynkowanych blach. Powlekanie prowadzone jest w zamknitej komorze w atmosferze gazu obojtnego. Po wyjciu z komory powlekana tama ulega utlenieniu, a powsta cienk warstewk tlenkw usuwa si przez trawienie elektrochemiczne. 3.2.3. Powoki cynkowe nakadane w kpielach wieloskadnikowych Najwaniejszym skadnikiem stopowym dodawanym do kpieli w procesie cynkowania zanurzeniowego jest aluminium, przy czym rne iloci s wymagane aby uzyska odpowiednie waciwoci kpieli. Domieszki aluminium w zakresie 0,005 0,02% s dodawane w celu wybyszczenia powierzchni powoki. Efekt ten jest skutkiem tworzenia si cigej warstwy Al2O3 na powierzchni powoki, ktra stanowi barier ochronn hamujc dalsze utlenianie. Ponadto, aluminium w iloci 0,1 0,3% dodaje si do kpieli cynkowej w celu zahamowania wzrostu kruchych faz midzymetalicznych Fe-Zn na powierzchni rozdziau faz stal - powoka, poprzez tworzenie warstwy blokujcej fazy Fe2Al5(Zn). Opracowano kilka odmian cynkowania zanurzeniowego rnicych si skadem kpieli, budow powoki i waciwociami, s one znane pod nazwami handlowymi, jak: Galfan, Superzink i in. Powoki cynkowe typu Galfan wytwarza si gwnie metod cig na pwyrobach: blachach, drutach i rurkach o maych rednicach. W agregatach typu Sdzimira pokrywa si blachy przecigajc je przez kpiel cynku z dodatkiem 5%Al i 0,01 0,05% miszmetalu skadajcego si gwnie z lantanu i ceru. Powoka Galfan skada si z warstwy zewntrznej o skadzie eutektycznym i bardzo cienkiej warstwy dyfuzyjnej zoonej z faz midzymetalicznych ukadu Al-Zn-Fe, ktrej podstaw skadu chemicznego jest aluminium, ok. 50%, reszta to cynk i elazo. O ile zewntrzna warstewka powoki bogata w Zn stosunkowo szybko ulega procesowi korozji, to warstwa wzbogacona w Al w miar postpu korozji tworzy nierozpuszczalne produkty korozji hamujce jej dalszy przebieg. Powoki Galfan wykazuj okoo 3-krotnie wysz odporno korozyjn od tradycyjnych powok cynkowych zanurzeniowych. Ponadto wykazuj te wysze waciwoci plastyczne, co uatwia formowanie (zginanie i toczenie) pwyrobw pokrytych powok, bez zagroenia pkniciami w obszarze warstwy dyfuzyjnej. Dodatkow zalet jest przydatno do malowania zarwno farbami schncymi na powietrzu, jak i termoutwardzalnymi, epoksydowymi, poliuretanowymi i in. Zastosowanie blach z powok Galfan jest podobne jak blach z powok cynkow, dla bardziej agresywnych rodowisk. Rury o maej rednicy z powok Galfan stosuje si do ukadw paliwowych, ukadw hamulcowych, ukadw hydraulicznych i chodnic. Drut z powok Galfan stosuje si na siatki ogrodzeniowe, siatki ochronne przy autostradach, plecione i zgrzewane oraz liny okrtowe i kopalniane, a ostatnio linowe systemy barier drogowych. 3.3. Powoki aluminiowe Aluminiowanie zanurzeniowe polega na wytwarzaniu powok aluminiowych na elementach konstrukcji i urzdze wykonanych ze stali, staliwa lub eliwa, a naraonych na korozj w wodzie, atmosferach przemysowych, gazach spalinowych oraz na oddziaywanie temperatur do okoo 900C a okresowo do 1100C. Stale aroodporne aluminiowane zwikszaj swe waciwoci aroodporne i mog pracowa w rodowiskach bardziej agresywnych, szczeglnie zawierajcych siark. Dziaanie ochronne powok aluminiowych jest wywoane znaczn odpornoci korozyjn spasywowanego aluminium. Spasywowana powoka posiada potencja elektrochemiczny zbliony lub nieco wyszy ni potencja elaza w rodowiskach wodnych, wic w wypadku utraty szczelnoci i odsonicia podoa stalowego, powoka nie zapewnia ochrony przed korozj werow stali. Jeeli jednak niecigoci wystpuj w zewntrznej warstwie powoki, a odsoniciu ulega

tylko warstwa dyfuzyjna, ktra posiada wyszy potencja elektrochemiczny ni aluminium, to utlenianiu (korozji) bdzie ulega zewntrzna warstwa aluminium powoki. W rodowisku wody morskiej powoki aluminiowe maj niszy potencja elektrochemiczny ni podoe stalowe, wskutek nietrwaoci warstewki pasywnej w roztworach chlorkw. W tych warunkach powoki aluminiowe staj si anodowymi wzgldem podoa, zapewniajc jednake lepsz ochron stali w porwnaniu z powokami cynkowymi. Powoki aluminiowe na stalach niestopowych nadaj im aroodporno do temperatury 600C. Po wyarzeniu w temperaturach okoo 800C powoki staj si odporne na oddziaywanie temperatur do 900C, a nawet powyej 900C, po wyarzeniu w zakresie do 1100C. Rozwj metody aluminiowania zanurzeniowego zmierza w kierunku technologii aluminiowania stopowego, ktra stanowi skuteczniejsze zabezpieczenie metali przed coraz bardziej zanieczyszczonym rodowiskiem i obecnie w wiecie wypiera klasyczne aluminiowanie zanurzeniowe. Aluminiowanie przeprowadza si na cigych liniach roboczych podobnych do stosowanych do powlekania stali cynkiem. Wyrnia si dwa rodzaje pokry: czystym aluminium i stopem Al-Si z udziaem okoo 8 11%Si. Krzem w procesie powlekania stopem z Al zapewnia dobr gbokotoczno stali dziki ograniczeniu rozrostu warstewki fazy midzymetalicznej Fe-Al, a powstanie cienkiej warstewki fazy Fe-Al-Si, powoduje dobre przyleganie powoki do podoa. 3.3.1. Aluminiowanie stopw elaza sposobem niecigym Przedmioty do aluminiowania odtuszcza si w wodnych roztworach wodorotlenku sodu lub fosforanu sodu, a nastpnie wytrawia w wodnym roztworze kwasu solnego z dodatkiem inhibitora. Topnikowanie przeprowadza si w mieszaninie roztopionych chlorkw, fluorkw i jodkw metali alkalicznych, chlorku cynku i kriolitu o temperaturze minimum 450C. Pokryte topnikiem przedmioty wprowadza si do wanny z roztopionym aluminium o temperaturze 670 800C. Czas aluminiowania zanurzeniowego wynosi zazwyczaj od kilkunastu sekund do kilku minut, zalenie od wymaganej gruboci warstwy. W czasie tym pomidzy aluminium i elazem przebiegaj procesy dyfuzji reaktywnej, tworzy si warstewka dyfuzyjna zoona z faz midzymetalicznych, gwnie Fe2Al5, ale jej grubo nie powinna przekracza 10 m, aby zapewni dobr plastyczno powoki. Utrzymaniu cienkiej warstwy dyfuzyjnej sprzyja dodatek krzemu do kpieli. Zewntrzn warstw powoki stanowi czyste aluminium. Pynne aluminium wynoszone z kpieli przez pokrywany przedmiot, reaguje nadal z podoem, nawet po zakrzepniciu, a do temperatury okoo 500C, kiedy dyfuzja zostaje zahamowana, dlatego chodzenie przedmiotw aluminiowanych powinno by do szybkie. Opracowano rwnie metod beztopnikowego aluminiowania. Schemat pieca do wytwarzania powok t metod przedstawiono na rys. 3.6. Grubo cakowita powok aluminiowych zazwyczaj nie przekracza 0,05 0,5 mm, jej mikrostruktur przedstawiono na rys 3.7.

Rys. 3.6. Schemat pieca do nakadania powok aluminiowych metod zanurzeniow beztopnikow; 1 obudowa ceramiczna, 2 roztopione aluminium, 3 nagrzewnica, 4 tyrystorowy regulator mocy, 5 termoelement, 6 elektroda grafitowa, 7 pokrywany przedmiot

Rys. 3.7. Ukad rwnowagi Fe-Al (a) b) budowa fazowa stopw z ukadu Fe-Al, c) budowa warstwy powierzchniowej stali po aluminiowaniu zanurzeniowym, d) obraz mikrostruktury powoki po aluminiowaniu w 550C 1 - faza Al, 2 - mieszanina faz midzymetalicznych FeAl3, FeAl2 i FeAl, 3 - podoe

d) 3.3.2. Powoki aluminiowe nakadane w kpielach wieloskadnikowych Podobnie jak cynkowanie zanurzeniowe proces aluminiowania w kpielach wieloskadnikowych ma wiele odmian wystpujcych pod nazwami handlowymi, jak: Galvalume, Aluzink, Aluzan. Powoki Galvalume wytwarza si w cigym procesie zanurzeniowym podobnym jak przedstawiono schematycznie na rys. 4.5. Rnice polegaj na skadzie kpieli i jej temperaturze. Skad kpieli jest nastpujcy: 55% Al, 1,6% Si, reszta Zn, a temperatura wynosi ok. 600C co oznacza, e jest o 100C nisza od temperatury aluminiowania zanurzeniowego blach metod cig. Standardowa grubo powok Galvalume wynosi 20m. Powoka Galvalume ma dwufazow struktur dendrytyczn warstwy zewntrznej, ktr tworz dendryty fazy bogatej w Al, stanowicej

okoo 80% objtoci powoki, a przestrzenie midzydendrytyczne wypenia faza bogata w Zn. Na granicy warstwy zewntrznej i podoa wystpuje cienka warstwa dyfuzyjna fazy midzymetalicznej Al-Fe-Zn-Si, zawierajcej ok. 50% Al, ktrej grubo jest ograniczona dziki dodatkowi krzemu do kpieli. W warstwie tej w warunkach korozji tworz si trudno rozpuszczalne zwizki cynku i aluminium stanowice barier dla agresywnego elektrolitu przenikajcego warstw wierzchni powoki, co daje powokom Galvalume bardzo dobr odporno korozyjn, take w warunkach korozji morskiej. Powoki Galvalume pokryte dodatkowo w procesie chromianowania s dobrym podoem pod powoki organiczne, ktre wykazuj dobr przyczepno i elastyczno. Najliczniejsze zastosowania blach Galvalume z powokami organicznymi jako pokrycia dachw, osony, ciany zewntrzne w budownictwie. Ponadto powoki Galvalume maj dobr odporno na utlenianie do temperatury 315C (dla porwnania powoki cynkowe do 230C), co pozwala na stosowanie ich w podwyszonych temperaturach. Wybrane normy aktualne w dniu 30.09.2005r.: 1. PN-EN ISO 1460; 2001 Powoki metalowe. Powoki cynkowe zanurzeniowe na metalach elaznych. Oznaczanie masy jednostkowej metod wagow. 2. PN-EN ISO 1461: 2000 Powoki metalowe. Powoki cynkowe nanoszone na stal metod zanurzeniow (cynkowanie jednostkowe). Wymagania i badania. 3. PN-EN ISO 14713: 2000 Ochrona przed korozj konstrukcji stalowych i eliwnych. Powoki cynkowe i aluminiowe. 4. PN-EN 13811: 2004(U) Szerardyzacja. Powoki z cynku wytwarzane metod dyfuzyjn na wyrobach stalowych. Wymagania techniczne. 5. PN-EN 248: 2001 Wewntrzne i/lub zewntrzne powoki ochronne rur stalowych. Wymagania dotyczce powok wykonanych przez cynkowanie ogniowe w ocynkowniach zautomatyzowanych. 6. PN-EN 10244-2 Cz. 2. Drut stalowy i wyroby z drutu. Powoki z metali nieelaznych na drucie stalowym. Powoki z cynku lub ze stopu cynku. 7. PN-EN 10244-3 Cz. 3. Powoki z aluminium lub ze stopw aluminium. 8. PN-EN 10244-4 Cz. 4. Powoki z cyny. 9. PN-EN 10244-5 Cz. 5. Powoki z niklu. 10. PN-EN 10244-6 Cz. 6. Powoki z miedzi, brzu lub mosidzu.

4. Powoki natryskiwane cieplnie Nakadanie powok metalowych przez natryskiwanie cieplne, nazywane te metalizacj natryskow (w odniesieniu do tradycyjnych metod) znane jest od niemal stu lat i cigle rozwija si zarwno w zakresie konstrukcji urzdze jak i nakadanych materiaw. Metoda natryskiwania cieplnego polega na stopieniu i rozpyleniu metalu powokowego na drobne czstki w specjalnym urzdzeniu palniku do natryskiwania, a nastpnie nadaniu im takiej prdkoci przy wylocie z palnika, aby uderzajc w pokrywan powierzchni miay energi wystarczajc do przyczepienia si do niej. rdem ciepa niezbdnym do stopienia metalu w postaci drutu, proszku lub tamy, moe by pomie gazu, uk elektryczny lub uk plazmowy i std dzieli si natryskiwanie cieplne na: 1. pomieniowe (gazowe), 2. ukowe, 3. plazmowe. Jednym z najwaniejszych czynnikw decydujcych o powodzeniu natryskiwania jest specyficzne przygotowanie powierzchni natryskiwanego przedmiotu. Najpierw naley oczyci j z tuszczw (przez wypalanie lub mycie w rozpuszczalnikach), a nastpnie usun tlenki przez piaskowanie, ktry to zabieg jednoczenie zwiksza chropowato powierzchni. Zamiast piaskowania stosuje si te m.in. skrowanie, rutowanie, gwintowanie, rowkowanie oraz nakadanie warstw spajajcych. Celem tych operacji jest rozwinicie powierzchni i odsonicie czystej powierzchni metalicznej, a wstpne natryskiwanie warstw spajajcych suy do wytworzenia wiza metalicznych z podoem. Istnieje nieliczna grupa materiaw samowicych jak aluminek niklu, molibden, nichrom, ktrych roztopione czstki uderzajc w natryskiwan powierzchni nadtapiaj jej warstw wierzchni, prowadzc do utworzenia wiza midzyatomowych. W konsekwencji prowadzi to do zwikszenia wytrzymaoci pocze. Okres czasu midzy przygotowaniem powierzchni, a natryskiwaniem powinien by moliwie krtki, aby unikn ponownego zanieczyszczenia i utlenienia powierzchni. W procesie natryskiwania mona wyrni kilka etapw: 1. mechaniczne podawanie materiau powokowego w stanie staym (proszek, drut, tama, prt) lub w stanie ciekym, do strefy topienia w urzdzeniu do natryskiwania, 2. cige topienie i rozpylanie materiau powokowego. W czasie topienia nastpuje jednoczenie rozpylanie czstek metalu za pomoc spronego gazu (np. powietrza) i ewentualnie gazw spalinowych (w wypadku urzdze gazowych). Czas trwania procesu topienia i rozpylania jest bardzo krtki, rzdu 10-3 s, 3. lot stopionych czstek kulistych wyrzucanych z dyszy palnika w kierunku pokrywanej powierzchni. Podczas lotu czstki ulegaj utlenieniu tlenem z powietrza, co powoduje powstanie otoczek tlenkowych na ich powierzchni, 4. tworzenie si powok, trwajce od momentu zetknicia si czstek z natryskiwan powierzchni do ostygnicia powoki do temperatury otoczenia. W momencie uderzenia w pokrywan powierzchni kuliste czstki ulegaj spaszczeniu, ich powierzchnia zwiksza si, w wyniku czego krucha warstewka tlenkw pka i odsania powierzchni czystego metalu. Fragmenty w stanie pynnym rozpryskuj si na natryskiwanej powierzchni, a po zestaleniu odksztacaj si i zakleszczaj w nierwnociach powierzchni, dopasowujc si do nich, nastpnie cz si z kolejnymi padajcymi czstkami. Przy zetkniciu nie utlenionych fragmentw metalu powstaje midzy czstkami kohezja. Powstaa powoka poczona jest z podoem i midzy czstkami powoki mechanicznie, siami adhezji, kohezji i w pewnych przypadkach wizaniami metalicznymi dyfuzyjnymi, bez nadtopienia metalu podoa. Udzia poszczeglnych rodzajw wiza jest rny zalenie od zastosowanej metody i warunkw natryskiwania, co nadaje powokom rne wasnoci, a szczeglnie wytrzymao pocze z natryskanym podoem.

Rys. 4.1. Schemat tworzenia si powoki natryskanej; 1. lot czstki w kierunku natryskiwanej powierzchni, 2. rozpaszczone czstki metalu i warstewek tlenkowych tworzce natryskan powok

Powoka zoona jest wic z czstek natryskiwanego metalu, jego tlenkw oraz wolnych przestrzeni (porw), rys. 4.2a. Porowato zalenie od metody natryskiwania moe dochodzi do ok. 10%. Natryskane warstwy metaliczne, ktre powinny by jednorodne, nieporowate, po natryskaniu przetapia si rnymi sposobami. a b

Rys. 4.2. Mikrostruktura natryskanej powoki z miedzi na stal konstrukcyjn; w powoce widoczne niecigoci, pory, ukadajce si warstwami kolejne spaszczone czstki metalu i otoczki tlenkw na podou o rozwinitej powierzchni, traw. nitalem, pow. 100x (a), silne miejscowe odksztacenie ziarn ferrytu i perlitu w stali, wok natryskanej czstki miedzi, pow. 500x (b) W zalenoci od uytej technologii natryskiwania i urzdzenia, naoone powoki mog mie grubo od 0,01 do 0,5 mm w jednym przejciu. Metod natryskiwania mona nakada rne metale i stopy, ktre mog spenia rol powok ochronnych, technicznych lub dekoracyjnych. Powoki ochronne suce do zabezpieczenia konstrukcji ze stali przed korozj atmosferyczn i korozj w wodzie, nanoszone s z cynku, aluminium lub ich stopw metod pomieniow lub ukow (tabl. 4.1). Powoki te s dodatkowo zabezpieczane przez pokrywanie farbami lub tworzywami sztucznymi, co zwiksza ich trwao do kilkudziesiciu lat. atwo utrzymania tych pokry w czasie i niewielkie nakady powoduj, e stosuje si je powszechnie do zabezpieczania duych obiektw przemysowych, jak zbiorniki, suwnice, kominy, wentylatory, mosty, maszty, wiadukty. Dobr rodzaju materiau powoki przeciwkorozyjnej jest uzaleniony od rodowiska pracy, do rodowisk o odczynie zasadowym stosuje si powoki cynkowe, a dla rodowisk kwanych aluminiowe. Powoki natryskane przeciwkorozyjne s alternatyw dla powok zanurzeniowych z cynku, ktre stosunkowo szybko ulegaj rozpuszczaniu i wymywaniu. Ponadto

obiekty i konstrukcje stalowe naraone s na odksztacenia mechaniczne, co wywouje pkanie powok i uszkodzenia, a odsonicie podoa jest powodem nagego wzrostu szybkoci korozji i tylko niezwoczna naprawa uszkodze moe uchroni przed kosztown wymian caego zabezpieczenia przeciwkorozyjnego caej konstrukcji. Tabl. 4.1. Minimalna grubo powok ochronnych z cynku, aluminium i ich stopw, natryskanych cieplnie na stal, zalenie od warunkw eksploatacji i wymaganej trwaoci wg PN-H-04684: 1997 *) Symbol M oznacza powok metalow natryskan cieplnie, uszczelnion jedn warstw powoki malarskiej lub pokryt wielowarstwow powok malarsk rodowisko Atmosfera przemysowa Materia powoki Zn Al ZnAl15 AlMg5 Atmosfera morska Zn Al ZnAl15 AlMg5 Woda sodka Zn Al ZnAl15 AlMg5 Woda morska Zn Al ZnAl15 AlMg5 Woda gorca do 100C Al AlMg5 510 150 M* 200 150 M 150 120 M 200 150 M 200 150 M 250 200 M 150 100 M 250 200 M 200 100 M 200 150 M 150 100 M 200 150 M 150 M 250 150 M 250 120 M 200 M 250 250 250 Minimalna grubo powoki, m Trwao powoki, lata 1020 2040 > 40 200 M 200 300 350 150 M 200 M 250 M 200 300 150 M 200 M 200 300 350 150 M 200 M 250 M 250 350 200 M 250 M 300 350 250 M 250 M 200 250 350 150 M 200 M 300 M 300 350 250 M 250M 250 300 350 150 M 200 M 250 M 250 250 M 300 M 150 M 200 250 300 120 M 150 M 200 M 250 250 M 300 M 200 M 200 M 350 200 M 250 M 300 M 300 350 150 M 200 M 250 M 250 M 300 M 300 350 300 300

Jako powoki techniczne zabezpieczajce czci maszyn przed korozj chemiczn wysokotemperaturow, zuyciem wskutek tarcia, erozj, kawitacj, szokiem termicznym, stosowane bd jako integralna cz wyrobu, bd jako regeneracyjne (czsto projekt wyrobu zakada wielokrotn regeneracj po okrelonym stopniu zuycia), wykorzystuje si bardzo rnorodne metale, stopy, ceramik, kompozyty, w postaci proszkw, drutw, paeczek spiekanych,

nakadane rnymi technikami (przyk. tabl. 4.2). Szczeglnie materiay proszkowe wraz z rozwojem nowych metod natryskiwania, nabieraj coraz wikszego znaczenia, przy czym bardzo wana jest ich jako. Wymaga si aby czstki proszkw miay ksztat zbliony do sferycznego, o bardzo zblionej wielkoci, co uatwia stabilne podawanie proszku do urzdzenia, niezbdne do zapewnienia wysokich, powtarzalnych wasnoci powok. Wrd stosowanych materiaw proszkowych do natryskiwania cieplnego mona wyrni stopy twarde na bazie Ni, Co lub Fe z Cr, B i Si, wgliki Ti, Zr, Hf, wgliki mieszane, azotki V, Nb, Ta, borki Cr, Mo, W. Najbardziej dynamicznie rozwijaj si proszki kompozytowe, coraz szerzej stosowane w technice, s to materiay zoone, np. czstki tlenku otoczone koszulk metalow, lub na odwrt wewntrz tlenku czstka metalu, np. Al2O3 + Ni, Cr3C2 + NiCr, WC + Co. Gwn zalet natryskiwania jest moliwo dowolnego doboru skadu powoki, atwo obsugi palnikw natryskowych, moliwo automatyzacji i robotyzacji procesu, natryskiwanie niemal dowolnych miejsc konstrukcji, wielokrotne natryskiwanie tym samym lub rnymi rodzajami materiau, niski koszt inwestycji. Do wad zalicza si trudno pokrycia trudnodostpnych powierzchni wewntrznych, porowato warstw, nisk przyczepno do podoa, obnienie waciwoci mechanicznych, jednake powoki nanoszone metodami natryskiwania nowej generacji, maj coraz mniejsz porowato, nisz od 0,5%, wysz przyczepno do podoa ni klasyczne powoki, a wasnoci mechaniczne mona podwyszy przez dodatkowe operacje technologiczne po natryskiwaniu. 4.1. Powoki natryskiwane metod pomieniow Natryskiwanie pomieniowe (gazowe) jest procesem nakadania warstw z metali, a take niemetali na podoa metaliczne, gdy rdem ciepa potrzebnego do stopienia materiau powokowego jest pomie gazowy. W tej metodzie stosowane s dwie techniki natryskiwania rnice si parametrami procesu, konstrukcj urzdze i w konsekwencji wasnociami powok. Jest to natryskiwanie pomieniowe poddwikowe (klasyczne) i naddwikowe. 4.1.1. Natryskiwanie pomieniowe poddwikowe rdem ciepa stosowanym w tej technice jest pomie gazowy, ze spalania najczciej acetylenu w tlenie, o temperaturze pomienia ok. 3000oC, a natryskiwane czstki osigaj prdko od 100 do 350 m/s. W zalenoci od postaci materiau powokowego (drut lub proszek) wyrnia si odpowiednie konstrukcje palnikw. Schemat palnika do natryskiwania powok przy uyciu drutu przedstawiono na rys. 4.3. Palnik gazowy skada si z ukadu napdowego drutu, gowicy gazowej sterujcej przepywem gazu palnego, tlenu i spronego powietrza. Drut elektrodowy (1) jest podawany przez otwr rodkowy dyszy gazowej (2). Wok otworu rodkowego rozmieszczone s mae otwory gazowe skierowane zbienie do osi drutu. Otwory gazowe otoczone s dysz powietrza (3), przez ktr wypywa z du prdkoci strumie powietrza pod cinieniem 0,4 1 MPa. Gdy drut przesuwany mechanizmem napdowym wchodzi w stref pomienia gazowego (4), ulega stopieniu i rozpyleniu na kropelki, ktre s porywane przez gaz, a nastpnie strumieniem powietrza skierowane na natryskiwan powierzchni (6). Prdko natryskiwanych czstek dochodzi do 350 m/s. Natryskiwana powierzchnia nieco nagrzewa si podczas natryskiwania, ale jej temperatura nie przekracza 150 200oC. Zaleca si natomiast podgrzewanie wstpne podoa metalicznego do ok. 100oC, w celu usunicia wilgoci i obnienia rnic rozszerzalnoci cieplnej warstwy i podoa. Natryskiwanie przy uyciu drutu moliwe jest dla metali i stopw, ktre s wytwarzane w tej postaci, nie paruj ani nie dysocjuj przed osigniciem temperatury 2800C. Stosuje si do pokrywania przedmiotw o dowolnym ksztacie i wielkoci, jak np. way stalowe, walce, wewntrzne powierzchnie cylindrw, opatki skrawajce widrw ziemnych.

Rys. 4.3. Budowa palnika do natryskiwania pomieniowego przy pomocy drutu; 1 rolki podajce, 2 dysza gazowa, 3 dysza powietrza, 4 pomie gazu, 5stapiany koniec drutu, 6 pokrywane podoe z natryskiwan powok Waniejsze parametry natryskiwania: odlego palnika od przedmiotu powinna wynosi 100 250 mm, zalenie od typu palnika, rodzaju podoa i natryskiwanego materiau, palnik musi by utrzymywany przez cay czas natryskiwania w staej odlegoci, prdko przesuwu musi by tak dobrana, aby zapewni ukadanie rwnomiernej warstwy, o gruboci nie przekraczajcej 0,15 0,25 mm, w zalenoci od natryskiwanego metalu, powierzchnie paskie natryskuje si zwykle rcznie, palnik prowadzi ruchem posuwistozwrotnym. Pierwsza warstwa powinna by ciesza, do ok. 0,15 mm, a nastpne ok. 0,25 mm. Po uoeniu pierwszej warstwy kolejne ukada si pod ktem 90o, a do uzyskania wymaganej gruboci powoki. Natryskiwanie pomieniowe z uyciem proszku, polega na podawaniu grawitacyjnym (lub pod cinieniem) proszku metalicznego ze zbiornika do komory mieszania si gazw, z ktrymi jest przenoszony do pomienia, gdzie ulega stopieniu lub nadtopieniu i pod cinieniem gazw pomienia kierowany jest strumieniem na natryskiwan powierzchni. Najczciej stosuje si proszki o ziarnach 0,1 0,15 mm ze stali odpornych na korozj, aroodpornych stopw na osnowie Ni, Cr, Co, Fe, stopw miedzi (tabl. 4.2). Wyrnia si natryskiwanie pomieniowe proszkowe: na zimno i na gorco. Natryskiwanie na zimno stosuje si do nakadania powok, ktre ulegaj zuywaniu ciernemu, adhezyjnemu, erozyjnemu, korozji ciernej, erozji kawitacyjnej. Powoki s porowate, co wykorzystuje si do nasycenia ich materiaem smarnym, w celu przeduenia trwaoci elementu metalowego. Natryskuje si stale niskowglowe i niskostopowe, stale odporne na korozj, stopy niklu, aluminium, mied, brzy. Przedmioty s podgrzewane wstpnie do ok. 100C, natryskiwane wstpnie spajajc warstw aluminku niklu i kolejnymi warstwami materiau powokowego do uzyskania wymaganej gruboci. Przykady natryskiwanych materiaw i zastosowanie tej technologii przedstawiono w tabl. 4.2. Natryskiwanie na gorco stosuje si do elementw, od ktrych wymaga si wysokiej odpornoci na cieranie, aroodpornoci, odpornoci na korozj, erozj, udarnoci. Pokrywane elementy podgrzewa si do temperatury do 150 500C, nakadajc warstw wstpn o gruboci 0,2 0,5 mm w celu ochrony powierzchni podoa przed utlenieniem. Nastpnie ponownie nagrzewa si do temperatury 600 700C i ukada kolejne warstwy powoki. Kad kolejn warstw przetapia si nagrzewajc pomieniem palnika do temperatury w zakresie likwidus solidus natryskiwanego stopu. Do natryskiwania na gorco stosuje si proszki na osnowie Ni, Co, stopw Ni-Cr. W skadzie chemicznym tych proszkw wystpuje krzem i bor. Podczas utleniania w pomieniu gazowym

pierwiastki te tworz bardzo drobne czstki tlenkw, ktre wbudowuj si do powoki i zwikszaj jej twardo. Przykady materiaw do natryskiwania pomieniowego na gorco i zastosowanie przedstawiono w tabl. 4.2. Tabl. 4.2. Skadniki proszkw do natryskiwania pomieniowego czci maszyn, twardoci powok i przykady ich zastosowania
Skadniki proszku Ni-Al Fe-Cr-Ni-Mo Ni-Cr-Si-B-Al Cu-Al-Fe (brz aluminiowy) Ni-Cr-Si-B-Fe-C Ni-Cr-Si-B-Fe-C Co-Ni-Cr-Mo-Si-B-Fe-C Twardo Zastosowanie powoki A. Natryskiwanie na zimno 65 HRB Warstwa podkadowa dla kolejnych warstw natryskiwanych 85 HRB Czci cylindryczne podlegajce zuyciu ciernemu: czopy, way, oyska, piasty, panewki 37 HRC Czci cylindryczne podlegajce silnemu zuyciu wskutek tarcia: way korbowe, way krzywkowe, toki hydrauliczne, czopy przeciwtarciowe 75 HRB Czci cylindryczne: way, rolki, oyska, trzonki zaworw, tuleje z brzu B. Natryskiwanie na gorco 38 42 HRC Czci cylindryczne: way, oyska, zalecane w warunkach silnego utwardzenia, aroodpornoci i odpornoci na korozj 49 52 HRC Czci cylindryczne: oyska, przyrzdy pomiarowe, formy w przemyle ceramicznym, warstwy szczeglnie odporne na zuycie cierne 47 53 HRC Czci cylindryczne: toki, piercienie i inne powierzchnie szczelne i polizgowe; warstwy o wysokiej odpornoci na korozj, zuycie i obcienia udarowe 55 60 HRC Czci cylindryczne: opatki mieszalnikw, toczyska, przylgnie zaworowe; wysoka odporno na zuycie, niski wspczynnik tarcia warstw

Ni-Cr-Fe-Si-B-C

4.1.2. Natryskiwanie pomieniowe naddwikowe W metodzie natryskiwania naddwikowego stosuje si w zasadzie te same gazy co w przypadku metod poddwikowych, ale najpowszechniej stosuje si wodr, propan lub propylen. Natryskiwane czstki materiau powokowego w palnikach naddwikowych osigaj prdkoci od 400 do 1200 m/s. Powoki natryskane technik naddwikow maj bardzo nisk porowato i ma zawarto tlenkw oraz bardzo wysok wytrzymao obszaru dyfuzyjnego poczenia powoki z natryskiwanym podoem. Zalenie od konstrukcji palnikw wyrnia si: natryskiwanie detonacyjne, z duymi prdkociami natryskiwanych czstek, z duymi prdkociami czstek i pod duym cinieniem. Natryskiwanie detonacyjne polega na wykorzystaniu energii wybuchu mieszaniny acetylenowotlenowej do stopienia lub nadtopienia czstek materiau powokowego w postaci proszku i nadania im duej prdkoci, do 800m/s. Urzdzenie do detonacyjnego natryskiwania pracuje okresowo. Skada si z dugiej tulei (rys. 4.4) do ktrej wprowadza si pod cinieniem mieszanin acetylenu i tlenu, bd wodoru i tlenu oraz proszek do natryskiwania pod cinieniem gazu podajcego. Cykl pracy palnika skada si z: - napenienia komory roboczej gazow mieszanin detonacyjn, - podania proszku do komory - zdetonowania mieszaniny,

uformowania strumienia czstek proszku i spalonych gazw, przyspieszenia gazw w kierunku rozprzestrzeniania si fali detonacyjnej, wypywu strumienia z komory roboczej, lotu i uderzenia czstek w pokrywane podoe. Rys. 4.4. Schemat natryskiwania detonacyjnego; 1 - komora robocza, 2 - wieca zaponowa, 3 - dozownik proszku, 4 - doprowadzenie gazu obojtnego, 5 - zawr, 6 - doprowadzenie gazu do podawania proszku, 7 - pokrywana powierzchnia, 8 - powoka natryskana

Do mieszaniny detonacyjnej dodaje si gaz obojtny azot, argon lub hel, do przepukiwania komory roboczej. Detonacje mieszaniny gazw wywouje iskra wiecy zaponowej z czstotliwoci 10 20 Hz, a seria fal detonacyjnych stapia czstki proszku i przyspiesza je do prdkoci 500 do 800 m/s. Temperatura w komorze osiga 3200C, ale temperatura natryskiwanego przedmiotu nie przekracza 150C. Po kadej serii detonacji komor przepukuje si azotem. Powoki natryskane detonacyjnie maj bardzo wysok przyczepno do podoa, kilka razy wysz ni w innych metodach, wskutek poczenia adhezyjnego lub dyfuzyjnego, a take siln kohezj pomidzy czstkami w samej powoce oraz nisk porowato, zwykle ok. 0,5%. Gruboci natryskanych powok najczciej osigaj 0,5 mm. Wad tej techniki jest bardzo wysoki poziom haasu. Powoki detonacyjne s stosowane w celu: zwikszenia odpornoci elementw maszyn i narzdzi na procesy cierne, odpornoci na korozj wysokotemperaturow i erozj, odpornoci na udary cieplne i mechaniczne, obnienia porowatoci uprzednio naniesionych warstw, jak np. w wypadku regeneracji elementw maszyn: waw, osi, posi, bbnw cigarek, prowadnic, noy, opatek turbin, elementw pomp, form do odlewania pod cinieniem. Natryskiwanie proszkowe naddwikowe z duymi prdkociami (HVOF - High Velocity Oxy Fuel) polega na cigym spalaniu gazu palnego: propylenu, wodoru lub propanu w tlenie lub powietrzu. Mieszanina gazw jest podawana do chodzonej wod komory spalania pod duym cinieniem, gdzie ulega spalaniu sposb cigy. Rozprajcy si pomie gazowy o temperaturze powyej 3200C z charakterystycznymi udarami romboidalnymi nagrzewa do temperatury topnienia podawany proszek pod cinieniem i przyspiesza go nawet do 1000 m/s, rys. 4.5. T metod nakada si powoki z aluminium, miedzi, stopw elaza, niklu, kobaltu, cermetali, jak CoWC. Natryskiwanie proszkowe naddwikowe z duymi prdkociami i pod duym cinieniem (HP/HVOF High Pressure/High Velocity Oxy Fuel) przeprowadza si przy pomocy palnikw na paliwo pynne, najczciej naft lotnicz. Osiga si w nich jeszcze wiksze prdkoci stopionych czstek, do 1200 m/s, przy niszej temperaturze pomienia, rzdu 2700C, co skutkuje wiksz energi kinetyczn czstek. W rezultacie powoki maj wiksz jednorodno struktury, najnisz porowato, najmniejszy udzia tlenkw, czas przebywania bowiem czstek w atmosferze utleniajcej wskutek ich duej prdkoci jest krtki i ponadto wobec moliwoci stosowania proszkw gruboziarnistych. Lepsze jest te przyleganie czstek do siebie i do podoa. Natryskane warstwy s wic wysokiej jakoci, o gadkiej powierzchni i wysokiej wytrzymaoci. W jednym przejciu mona naoy warstwy o gruboci 1 mm, a cakowit do ok. 12 mm. T technik mona

naoy powoki z czystych metali: Mo, Ni, Co, Ti, Ta, stali, mieszanin, np. aluminium z grafitem, materiaw ceramicznych i ich kombinacji z metalami, np. wglikw wolframu lub wglikw chromu w osnowie kobaltu, niklu lub stopu Ni-Cr. Stosuje si je na czci maszyn przemysu lotniczego, kosmicznego, chemicznego i in. jak: way, zawory i gniazda zaworowe silnikw, czci silnikw odrzutowych, gwnie w celu nadania wysokiej odpornoci na cieranie i korozj wysokotemperaturow. Rys. 4.5. Schemat natryskiwania naddwikowego z duymi prdkociami

4.2. Powoki natryskiwane metod elektryczn ukow rdem ciepa potrzebnego do stopienia materiau powokowego w tej metodzie jest uk elektryczny zajarzany midzy drutami metalu natryskiwanego, w osi wypywajcego strumienia powietrza, ktre rozpyla i przenosi stopione czstki na pokrywane podoe. Urzdzenie do natryskiwania elektrycznego ukowego skada si ze rda prdu staego, ukadu sterowania, drutu elektrodowego, ukadu podawania drutu, rda spronego powietrza oraz palnika, rys. 4.6. Waciwy dobr parametrw: napicia i natenia prdu, prdkoci podawania drutw, symetrycznego ustawienia prowadnic drutu w osi strumienia spronego powietrza, pozwalaj na uzyskanie bardzo drobnych czstek ciekego metalu, prawie o jednakowym wymiarze, ktrych prdko dochodzi do 150 m/s, co przy temperaturze uku wynoszcej ok. 6000oC, daje powoki bardzo drobnoziarniste o duej przyczepnoci do podoa, (wikszej ni w metodzie natryskiwania pomieniowego), z powodu moliwoci spojenia metalurgicznego ciekych czstek z podoem. Podobnie jak w innych metodach natryskiwania, bardzo wany jest stan powierzchni pokrywanego podoa musi by czysta i o odpowiedniej chropowatoci.

Rys. 4.6. Schemat natryskiwania elektrycznego ukowego zasilanego drutem;. 1 drut elektrodowy, 2 rolki podajce, 3 osona, 4 - uk elektryczny, 5 strumie z rozpylonymi czstkami metalu, 6 natryskana powoka, 7 podoe

Podstawowym parametrem natryskiwania ukowego s: natenie i napicie prdu, prdko podawania drutw, cinienie powietrza, rednica drutu, odlego dyszy palnika od powierzchni pokrywanego podoa, prdko przesuwu palnika. Optymalne parametry natryskiwania dobiera si dowiadczalnie, przy czym zalecana odlego od podoa mieci si w granicach 50 200 mm. Metod elektryczn ukow mona natryskiwa metale w postaci drutw z aluminium, miedzi, niklu, cynku, molibdenu, brzw, mosidzw, babbitw, nadstopw, stali stopowych. Poniewa w uku stapia si dwa druty, wic dobierajc rne materiay mona wytworzy powoki o specjalnych cechach. Gruboci warstw w jednym przejciu mieszcz si w zakresie 0,01 0,5 mm, przy czym moliwo natryskiwania w komorze o obnionym cinieniu lub w atmosferze ochronnej czyni t metod konkurencyjn w stosunku do nowszej metody natryskiwania plazmowego. Natryskiwanie ukowe stosuje si m.in. do pokrywania prowadnic obrabiarek, czopw walcw hutniczych, na ktre nanosi si stal chromow martenzytyczn. 4.3. Powoki natryskiwane metod plazmow Technologia natryskiwania cieplnego z zastosowaniem urzdze plazmowych zostao wdroone do przemysu okoo 50 lat temu, a wywodzi si z dowiadcze zdobytych w trakcie bada przestrzeni kosmicznej. Plazmowa metoda natryskiwania polega na stapianiu proszku metalicznego (lub z niemetali) w strumieniu plazmy i kierowaniu roztopionych czstek przez strumie gazu plazmowego na pokrywan powierzchni. W palniku do natryskiwania plazmowego, rys. 4.7, uk plazmowy o temperaturze do ok. 16 000C jest zajarzany midzy nietopliw katod wolframow a anod miedzian, stanowic rwnoczenie dysz wylotow dla strumienia plazmy i natryskiwanych czstek. Palnik plazmowy jest intensywnie chodzony wod, aby zabezpieczy elektrody przed stopieniem. Jako gazy plazmowe stosuje si argon lub azot, a jako gaz pomocniczy wodr lub hel. Gazy su do wytworzenia plazmy, stabilizacji jarzenia si uku wewntrz palnika i przenoszenia proszku plazmowego. Proszek jest podawany do komory plazmowej palnika przez mechanizm dozujcy, jego czas przebywania w palniku wynosi ok. 10-5s, gdy ulega stopieniu, a strumie plazmy wyrzuca go w kierunku podoa. Typowe materiay natryskiwane metod plazmow to: metale tantal, molibden, wolfram, aluminium, mied, nikiel, chrom, stopy: Ni-Cr-Co-Al, Ni-Cr, wgliki: Ti, W, Cr, tlenki: Zr, Ce, Al, Ti, Cr, a take spieki metalowo-ceramiczne. Odmian natryskiwania plazmowego jest impulsowe natryskiwanie plazmowe materiaw proszkowych. Silnie sprona plazma, do ktrej wprowadza si materia powokowy wytwarzana jest w postaci impulsw o czstotliwoci do 3 Hz. Metoda ta jest bardziej ekonomiczna w stosunku do technologii natapiania powok przy pomocy urzdze laserowych. Podstawowym czynnikiem decydujcym o jakoci poczenia powoki natryskanej plazmowo jest przygotowanie podoa, tj.: usunicie zanieczyszcze, tuszczu, lakierw, pyu, nadania chropowatoci przez rutowanie, trawienie lub obrbk wirow, podobnie jak przy natryskiwaniu gazowym. Podstawowymi parametrami natryskiwania plazmowego s: wydajno podawania proszku, rodzaj i cinienie gazw plazmowych, odlego palnika od przedmiotu oraz prdko przesuwu palnika. Zaleca si stosowa odlego rzdu 50 150 mm, a przesuw dobiera si tak, aby w kadym przejciu natryskana warstwa nie bya grubsza ni 0,25 mm. Natryskiwane przedmioty podgrzewa si wstpnie do 100 150oC w celu zapobieenia kondensacji pary na powierzchni i obnieniu napre w powoce po ochodzeniu. Metod plazmow mona natryskiwa elementy z metali, stopw, materiaw ceramicznych, tworzyw sztucznych. Pomidzy natryskan powok a podoem moe wystpi poczenie mechaniczne adhezyjne, chemiczne lub dyfuzyjne w mikroobszarach. Zaleca si aby czstki natryskiwanych proszkw miay jednolit wielko i mae wymiary, aeby mogy ulec stopieniu w strumieniu plazmy.

Natryskiwanie plazmowe jest powszechnie stosowane w przemyle chemicznym, elektronice, energetyce jdrowej, kosmonautyce, produkcji samolotw, w celu zapewnienia odpornoci cieplnej, korozyjnej, odpornoci na cieranie, obcienia dynamiczne, jako izolacja elektryczna, osony nuklearne oraz w wielu wypadkach czenia tych waciwoci.

Rys. 4.7. Schemat natryskiwania plazmowego; 1 - katoda wolframowa, 2 - woda chodzca, 3 - doprowadzenie gazu plazmotwrczego, 4 - doprowadzenie proszku do natryskiwania, 5 - strumie plazmowy ze stopionymi czstkami, 6 - podoe z natryskan powok

. Wybrane normy aktualne w dniu 30.09.2005r.: 1. PN-79/H-04683 Ochrona przed korozj. Natryskiwanie cieplne. Nazwy i okrelenia 2. PN-79/H-04684 Ochrona przed korozj. Nakadanie powok metalizacyjnych z cynku, aluminium i ich stopw na konstrukcje stalowe i wyroby ze stopw elaza. 3. PN-EN 657: 2000 Natryskiwanie cieplne. Terminologia. Klasyfikacja 4. PN-EN 1274: 2002 Natryskiwanie cieplne. Proszki. Skad chemiczny. Techniczne warunki dostawy 5. PN-EN ISO 14919: 2002 Natryskiwanie cieplne. Druty, prty i yki do natryskiwania pomieniowego i ukowego. Klasyfikacja. Techniczne warunki dostawy 6. PN-EN ISO 14920: 2002 Natryskiwanie cieplne. Natryskiwanie i przetapianie powok ze stopw przetapialnych natryskiwanych cieplnie 7. PN-EN ISO 14921: 2002 Natryskiwanie cieplne. Procedury stosowania powok natryskiwanych cieplnie na czci maszyn 8. PN-EN ISO 14922-1: 2002 Natryskiwanie cieplne. Wymagania jakociowe stawiane natryskiwaniu cieplnemu konstrukcji. Cz. 1. Wytyczne doboru i zastosowania 9. PN-EN ISO 14922-2: 2002 Natryskiwanie cieplne. Wymagania jakociowe stawiane natryskiwaniu cieplnemu konstrukcji. Cz. 2. Kompleksowe wymagania jakociowe 10. PN-EN ISO 14922-3: 2002 Natryskiwanie cieplne. Wymagania jakociowe stawiane natryskiwaniu cieplnemu konstrukcji. Cz. 3. Standardowe wymagania jakociowe 11. PN-EN ISO 14922-4: 2002 Natryskiwanie cieplne. Wymagania jakociowe stawiane natryskiwaniu cieplnemu konstrukcji. Cz. 4. Podstawowe wymagania jakociowe 12. PN-EN ISO 2004(U) Natryskiwanie cieplne. Powoki do ochrony przed korozj i utlenianiem w podwyszonych temperaturach

5. POWOKI NAPAWANE Nakadanie powok metodami spawalniczymi - napawanie, polega na dokadnym stopieniu materiau dodatkowego (spoiwa) z nadtopionym materiaem podoa, ktrego udzia w naoonej napoinie, zalenie od stosowanej metody, moe dochodzi do kilkudziesiciu procent. rdem ciepa stapiajcym materia dodatkowy w postaci drutu, prta, tamy lub proszku jest pomie gazowy, uk elektryczny lub wizka lasera, std mona wyrni nastpujce metody napawania: - gazowe, - elektryczne: ukowe (elektrod otulon, elektrod nietopliw lub elektrod topliw w osonie gazowej, ukiem krytym), ulowe, plazmowe. Oglnym celem napawania jest regeneracja czci maszyn (napawanie regeneracyjne) bd wytwarzanie elementw maszyn z uszlachetnion warstw wierzchni zwikszajc odporno na: korozj, zuycie cierne, erozj, kawitacj, albo zwikszajce aroodporno i arowytrzymao (napawanie produkcyjne). Nakadane materiay posiadajce wymagane wysokie waciwoci pochodz ze wszystkich grup materiaowych metali i stopw, cermetali, ceramiki oraz tworzyw sztucznych. W technice napawania podstawowe znaczenie maj stale niskostopowe, stale wysokostopowe odporne na korozj, wysokowglowe stopy elaza, stopy na bazie niklu, kobaltu, stopy miedzi i aluminium, czyste metale cynk, aluminium, tytan, nikiel cyrkon. Moliwe jest napawanie warstw o gruboci od 0,05 mm do ok. 100 mm w jednym przejciu, zalenie od stosowanej metody (tabl. 5.1), a docelowo o dowolnej gruboci i skadzie chemicznym na elementach o rnym ksztacie i powierzchni. Do podstawowych kryteriw wyboru metody napawania naley ilo i wielko napawanych elementw, rodzaj materiau, jego stan i spawalno, wymagane wasnoci, jako i grubo powoki, ksztat, wielko i stan powierzchni, rodzaj i koszt materiaw dodatkowych, wymagana wydajno i ekonomiczno procesu. Tabl. 5.1. Charakterystyka spawalniczych metod nakadania powok
(* Sposb napawania: R rcznie, P pautomatycznie, A automatycznie, Z zrobotyzowane, ** grubo w jednym przejciu) Proces sposb Podstawowe materiay Zakresy gruboci Udzia materiau Wydajno nakadania powoki* dodatkowe powok** podoa w powoce napawania mm % kg/h Napawanie gazowe Stopy Fe, Ni, Cr, Co, Cu 0,05 3,5 2 10 0,5 5 - R, P,A wgliki, borki, cermetale Napawanie elektrod Stopy Fe, Ni, Cr, Co, Cu 15 10 40 15 otulon - R Napawanie ukowe GMA Metale: Al, Cu,; stopy Fe, 0,5 6 5 40 2 30 P, A, Z Ni, Cr, Co, Cu, Al Napawanie K Stopy Fe, Ni, Cr, Co 28 10 40 2 40 P, A Napawanie ukowe GTA Al, Cu, W, Ti, Cr, Ni, 1,5 5,0 5 10 18 - R, P, A stale niestopowe, stale stopowe, stopy Ni, Cr, Co Napawanie Stale niskowglowe i 12 100 10 60 20 200 elektroulowe stopowe -A Napawanie plazmowe Stopy Fe, Ni, Cr, Co, Cu, 0,2 15 5 15 0,5 20 P, A, Z tlenki, borki, wgliki, cermetale

Przygotowanie powierzchni do napawania polega na oczyszczeniu, usuniciu wszelkich wad, a zwaszcza pkni oraz ewentualnie uoeniu wstpnej warstwy, ktra pozwala unikn

wytworzenia si kruchych faz midzymetalicznych w obszarze stopienia napoiny z podoem oraz przyczynia si do zmniejszenia napre cieplnych i znacznych odksztace w nakadanej napoinie. Naoone warstwy napawane cechuje dua jednorodno metalurgiczna i strukturalna, poza napoinami nakadanymi ze stopw o bardzo duej twardoci (stellity), w ktrych dopuszcza si wystpowanie pkni. W makrostrukturze elementw z powok napawan wyrnia si materia rodzimy, napoin i stref wpywu ciepa SWC, co przedstawiono na rys. 5.1. Napoiny w stanie surowym posiadaj budow dendrytyczn, a ukad gwnych osi dendrytw odzwierciedla kierunek odpywu ciepa podczas krystalizacji materiau dodatkowego. Budow napoin pod wzgldem skadu chemicznego charakteryzuje niejednorodno wywoana warunkami procesu krzepnicia, objawiajca si mikrosegregacj dendrytyczn, ktrej stopie jest zaleny od szybkoci chodzenia. Szczeglnie silna niejednorodno wystpuje w pobliu linii wtopienia wskutek braku dokadnego wymieszania roztopionego materiau rodzimego. Na granicy wtopienia stopie udziau materiau rodzimego jest wikszy ni w spoinie, zwaszcza gdy s znaczne rnice midzy skadem chemicznym materiau rodzimego a materiaem dodatkowym. Ponadto, zalenie od metody spawania szeroko strefy przylegej do linii wtopienia, w ktrej wystpuj znaczne rnice skadu, moe wynosi od 0,2 do 0,5 mm. a b

Rys. 5.1. Budowa napoin ze stali austenitycznej w stanie surowym na stali; a) niestopowej, b) austenitycznej. Dendrytyczna struktura napoin, pod napoinami zarysowana SWC. Traw. a) 10% HNO3, b) HNO3 + HF a Rys. 5.2. Mikrostruktura w obszarze wtopienia napoiny za stali austenitycznej na stali; a) niestopowej, b) austenitycznej. Dendrytyczna budowa austenitu w spoinie, w SWC przegrzane, rwnoosiowe ziarna materiau rodzimego. Traw. HNO3 + HF b

5.1. Powoki napawane gazowo Metod napawania gazowego nakada si na nadtopion powierzchni przedmiotu warstwy ciekego metalu stopionego w pomieniu gazowym, rys. 5.3. Spoiwo moe by w postaci drutu litego lub proszkowego, albo proszku metalicznego. Podstawowym gazem palnym jest acetylen o temperaturze pomienia ok. 3100C. Rys. 5.3. Schemat napawania gazowego i regulacji pomienia; 1 jderko pomienia, 2 - strefa redukcyjna, 3 strefa utleniajca, 4 - palnik gazowy, 5 - pomie gazowy, 6 - prt, 7 - napoina

Napawanie acetylenowo-tlenowe wymaga bardzo dokadnej regulacji pomienia, dla wikszoci stopw jest zalecany pomie lekko nawglajcy lub neutralny tylko dla stopw miedzi pomie lekko utleniajcy. Konieczne jest bardzo czsto podgrzewanie wstpne i powolne chodzenie po napawaniu. Przy napawaniu niektrymi stopami zalecane jest uycie topnika. Powierzchnie do napawania musz by bardzo starannie oczyszczone ze wszelkich zabrudze, smarw, tlenkw. Podczas napawania bowiem powierzchnia musi by rwnomiernie zwilana, co jest niezbdne do poczenia metalicznego napoiny z podoem. Metod napawania gazowego nakada si gadkie, rwne powoki o wysokiej jakoci, przy minimalnym przetopieniu materiau podoa, ktrego udzia w napoinie jest w porwnaniu do innych metod napawania bardzo may, tabl. 5.1. Dziki temu napoiny ju w pierwszej warstwie osigaj podane wasnoci nakadanego materiau; wysok twardo, odporno na korozj i in. Najpowszechniej napawanie gazowe stosuje si do powierzchni o maych wymiarach i zoonych ksztatach, np. krawdzie tnce narzdzi, przylgnie zaworw. Nakada si stale wysokostopowe z duym udziaem wglikw, stopy niklu, stopy kobaltu. Napawanie spoiwem w postaci drutu lub paeczki stosuje si do regeneracji lub produkcji nowych elementw ze stali, eliwa, staliwa, brzw, mosidzw, nakadajc stale wysokostopowe, stopy na osnowie niklu, kobaltu lub chromu, take stopy miedzi, oowiu. Napawa si panewki ze stopw miedzi, odlewy staliwne i eliwne, wirniki, pompy, opatki turbin, czopy, oyska, koa zbate, way korbowe, waki rozrzdu, narzdzia do obrbki skrawaniem i przerbki plastycznej, narzdzia wiertnicze, czerpaki i zby koparek, zawory i przylgnie zaworowe, narzdzia rolnicze i in. W przemyle najczciej stosuje si napawanie gazowe czci maszyn i urzdze stellitami i podobnymi materiaami bardzo twardymi, odpornymi na zuycie cierne, adhezyjne, korozj, erozj. Stellity to arowytrzymae stopy Co-Cr-W z udziaem ok. 1 - 3% wgla o budowie roztworu staego kobaltu i bardzo twardymi wglikami chromu i wolframu, co pokazano na rys. 5.4. Odmian napawania gazowego jest metoda napawania spoiwem w postaci proszku. Do napawania gazowego proszkowego stosuje si palnik acetylenowo-tlenowy z zasypnikiem i podajnikiem proszku. Proszek metalu o granulacji 0,03 0,10 mm jest zasysany przez strumie gazu palnego i wydostaje si wraz z nim z dyszy palnika. T metod ukada si warstwy o gruboci 0,02 3,5 mm, przy czym warstwy mog by poczone z podoem tylko mechanicznie lub te z nim stopione. W wypadku poczenia mechanicznego powierzchnie pokrywane musz by rutowane by zwikszy chropowato i przyczepno. Przy napawaniu podoa z nadtopieniem, jeli warstwy maj by

grubsze ni 0,5 mm, wymagane jest podgrzewanie wstpne i naniesienie cienkiej warstwy spajajcej o gruboci ok. 0,25 mm, a nastpnie naniesienie warstwy o wymaganej gruboci. Ze wzgldu na moliwo sproszkowania kadego niemal metalu i stopu zakres stosowania materiaw napawanych proszkowego jest bardzo szeroki. Std zasadnicza zaleta tej metody moliwo stosowania jej do ukadania powok ze stopw, ktre trudno otrzyma w postaci drutu lub prta. Do podstawowych wad napawania gazowego zalicza si: konieczno podgrzewania wstpnego, a czsto obrbki cieplnej, niebezpieczestwo powstania napre spawalniczych, konieczno bardzo starannego przygotowania powierzchni i nisk wydajno procesu, w porwnaniu do innych metod napawania (tabl. 5.1).

Rys. 5.4. Mikrostruktura napoiny w obszarze poczenia; dendrytyczna struktura stellitu na stali zaworowej. Traw. FeCl3 + HCl

5.2. Powoki napawane elektrycznie Nakadanie powok metod napawania elektrycznego polega na stopieniu materiau dodatkowego (powokowego) w uku elektrycznym lub przez nagrzewanie oporowe i naoeniu go na stopione rwnoczenie podoe, z ktrym tworzy spojon metalurgicznie powok metaliczn. Materiaem dodatkowym przy napawaniu elektrycznym moe by prawie kady metal i stop w postaci elektrody otulonej z drutu rdzeniowego penego lub proszkowego, drutu penego, drutu proszkowego, tamy penej i tamy proszkowej oraz proszku. Napawanie elektryczne wykonuje si: rcznie, pautomatycznie i automatycznie. W przemyle najczciej stosuje si napawanie: - ukowe; elektrod otulon, elektrod nietopliw w osonie gazowej, elektrod topliw w osonie gazowej, ukiem krytym, - ulowe, - plazmowe. Napawanie ukowe rczne elektrod otulon polega na stopieniu materiau elektrody i metalu pokrywanego ciepem uku elektrycznego, wskutek czego powstaje powoka metaliczna, rys. 5.5a. W temperaturze uku dochodzcej do 5000C ulega znacznemu nadtopieniu podoe tak, e w napoinie jego udzia siga do 40%. W jednym przejciu mona uoy warstw o gruboci 1 5 mm. Do nanoszenia powok jako materiau dodatkowego stosuje si elektrody otulone z rdzeniem penym lub proszkowym: rutylowe zasadowe lub rutylowo-zasadowe, rys. 5.5b. Do podstawowych parametrw napawania zalicza si: rodzaj i natenie prdu napawania, napicia uku, prdko napawania, rednic elektrod i sposb jej prowadzenia wzgldem powierzchni napawanej. Dziki duej uniwersalnoci, niskim kosztom jest powszechnie stosowana do ukadania napoin ze stali niskowglowych niskostopowych, wysokostopowych, specjalnych, stopw Ni, Cu, Al, Co, a przedmioty napawane mog by dowolnego ksztatu, wielkoci, ze stali, eliwa, stopw Cu, Al, Ni.

Rys. 5.5a. Napawanie ukowe elektrod otulon; 1 rdze metalowy, 2 otulina, 3 osona gazowa, 4 cieky uel, 5 jeziorko napoiny, 6 zakrzepnity uel, 7 - napoina

Rys. 5.5b. Rodzaje elektrod otulonych do napawania ukowego rednioi grubootulinowa z rdzeniem metalicznym oraz z rdzeniem proszkowym Napawanie ukowe elektrod nietopliw w osonie gazowej (metoda GTA) Napawanie t metod polega na wprowadzeniu materiau dodatkowego do obszaru uku jarzcego si midzy nietopliw elektrod wolframow a napawanym przedmiotem, w osonie gazu obojtnego, co przedstawiono na rys. 5.6. Materia dodatkowy w postaci drutu, prta penego lub proszkowego albo proszku, ulega stopieniu i tworzy napoin na nadtopionej powierzchni przedmiotu. Dziki osonie uku gazem obojtnym(argon, hel), metal napoiny ma bardzo wysok jako. W jednym przejciu mona uoy warstw 1,5 5 mm, a udzia materiau podoa w napoinie osiga 5 10%. Maa wydajno i std wysoki koszt, przy wysokiej jakoci jest powodem zastosowania do napawania przede wszystkim naprawczego czci maszyn, wad odleww. Zastosowanie drutw proszkowych pozwala napawa warstwy o duej twardoci, niemoliwe do uzyskania przez napawanie drutami penymi. Napawa si stale, eliwa, stopy aluminium i stopy miedzi, a jako powoki stosuje si: stellity, stale wysokostopowe, ow, brz, stopy niklu i stale austenityczne.

Rys. 5.6. Metoda napawania automatycznego metod GTA drutem zimnym; W nietopliwa elektroda wolframowa

Napawanie ukowe elektrod topliw w osonie gazu (metoda GMA) Napawanie t metod polega na stapianiu materiau elektrody i podoa przez jarzcy si uk midzy elektrod topliw a napawanym przedmiotem, w osonie gazu obojtnego lub aktywnego.

Do napawania stosuje si druty pene oraz proszkowe. Gazami osaniajcymi uk i jeziorko spawalnicze przed dostpem gazw z atmosfery s: argon, hel i CO2. Rodzaj osony gazowej wywiera istotny wpyw na skad chemiczny napoiny i jej waciwoci. W celu zwikszenia wydajnoci napawania automatycznego stosuje si dodatkowy drut wprowadzany w obszar jarzcego si uku tzw. drut gorcy (podgrzewany oporowo) lub drut zimny (bez podgrzewania), rys. 5.7. Stosuje si gwnie do napawania duych, paskich powierzchni (tabl. 5.1), warstwami o specjalnych wasnociach uytkowych, lub regeneracji elementw ze stali niskowglowych, niskostopowych, staliw, eliw, stopw Cu i Al. Rys. 5.7. Schemat napawania ukowego elektrod topliw w osonie gazowej (GMA); 1 - elektroda topliwa, 2 - napoina, 3 - podoe

Powoki napawane ukiem krytym Proces napawania ukiem krytym polega na stapianiu materiau elektrody z warstw wierzchni w jarzcym si uku elektrycznym pod ochronn warstw topnika, rys. 5.8. Topnik, oprcz ochrony i stabilizacji uku oraz jeziorka spawalniczego rafinuje cieky metal napoiny (odprowadzajc zanieczyszczenia do ula), reguluje jej skad i wpywa na formowanie lica napoiny. Rys. 5.8. Napawanie ukiem krytym z dodatkowym gorcym drutem; 1 podajniki drutu, 2 gorcy drut, 3 cieky uel, 4 topnik, 5 zakrzepy uel, 6 napoina, 7 - podoe

Elektroda w postaci drutu penego lub proszkowego albo tamy penej lub proszkowej, bd spiekanej, pokazanych na rys. 5.9, jest podawana w sposb cigy. T metod napawa si warstwy ze stali niskowglowych, stopowych, stopw niklu, kobaltu i chromu, niektrych stopw miedzi i stopw aluminium. Napoiny s wysokiej jakoci o gadkim i rwnym licu. Jednoczenie wysoka wydajno napawania t metod powoduje, e stosuje si j najczciej w przemyle do napawania duych powierzchni elementw grubociennych. Napawa si gwnie materiay odporne na cieranie na powierzchnie kruszarek, motw, rynien zsypowych, walcw hutniczych, k tocznych, ogniw gsienic, rolek przenonikw tamowych, noy, wykrojnikw, opatek turbin, pyt sitowych, armatury instalacji w energetyce jdrowej.

Rys. 5.9. Przekroje drutw i tam penych i proszkowych do napawania ukiem krytym Odmian napawania ukiem krytym jedn elektrod jest napawanie z wypeniaczem, gdzie proszek metaliczny poddawany jest ze specjalnego dozownika. Na proszek jest zasypywany z kolei topnik. Skady chemiczne proszku i drutu elektrod mog by dobierane tak by zapewni wymagany skad chemiczny napoiny. Z kolei wprowadzenie w obszar uku drutu elektrodowego zamiast proszku pozwala zwikszy wydajno napawania i obniy przetopienie podoa. Gruboci uzyskanych warstw w napawaniu ukiem krytym w jednym przejciu wynosz 2 8 mm, udzia materiau podoa w powoce wynosi 10 40 %, a proces prowadzi si pautomatycznie lub automatycznie. Napawanie elektroulowe Polega na stapianiu materiau dodatkowego z nadtopionym podoem ciepem kpieli ulowej nagrzewanej oporowo z utworzeniem napoiny, rys. 5.10. Cieky uel i jeziorko spawalnicze s utrzymywane w komorze utworzonej przez powierzchni napawanego przedmiotu (5) oraz miedziane nakadki (3) intensywnie chodzone wod (4). Stopiony metal zbiera si poniej kpieli ulowej i krzepnc tworzy napoin pomidzy nakadkami. Zuycie topnika jest niewielkie, w odrnieniu od wielokrotnie wikszego zuycia jak przy napawaniu ukiem krytym i wynosi kilka procent masy stopionego materiau dodatkowego. Jako materiay dodatkowe stosuje si stale stopowe w postaci drutu lub tamy, penych lub proszkowych. Grubo powok w jednym przejciu wynosi 12 100 mm. Napawanie pojedyncz tam stosuje si do duych powierzchni, jak wntrza zbiornikw cinieniowych, ponadto do walcw hutniczych gadkich i profilowych, motkw kruszarek, bijakw stalowych, staliwnych lub eliwnych napawanych stal niestopow, stopow odporn na korozj, eliwem stopowym. Rys. 5.10. Napawanie ulowe trzema elektrodami w postaci drutu; 1 - drut elektrodowy, 2 - podajnik, 3 - nakadka formujca z zaznaczonym kierunkiem przesuwu, 4 woda chodzca, 5 napawany przedmiot, 6 topnik, 7 cieky uel, 8 jeziorko napoiny, 9 - napoina

Napawanie plazmowe Polega na stapianiu w uku plazmowym o temperaturze 18 000 24 000C materiau dodatkowego (w postaci proszku lub drutu) z nieznacznie nadtopionym podoem. Podczas napawania plazmowego proszek, np. metalu o ziarnach od 0,06 do 0,3 mm jest wprowadzany do palnika plazmowego z dozownika za pomoc gazu transportujcego (zazwyczaj argonu). Stopiony proszek w uku plazmowym (5) rys. 5.11, wychodzcym z dyszy jest przenoszony cinieniem gazw na podoe napawane tworzc napomn o minimalnym udziale podoa. Argon zapewnia dokadn

ochron stapianego proszku i jeziorka spawalniczego napoiny oraz przylegego metalu podoa przed dostpem gazw z powietrza. Napoiny charakteryzuj si bardzo wysok czystoci metalurgiczn, minimalnym udziaem materiau podoa. W jednym przejciu ukada si jednorodne warstwy o gruboci 0,25 6 mm. Napawa si proszkiem na osnowie kobaltu, niklu, elaza, chromu, miedzi i cyny, przedmioty ze stali niestopowych, odpornych na korozj, staliwa i niektrych gatunkw eliw. Rys . 5. 11. Schemat napawania plazmowego; 1 podajnik, 2 drut, 3 gaz plazmowy, 4 gaz ochronny, 5 uk plazmowy, 6 uk, 7 napoina, 8 - podoe

Napawanie plazmowe stosuje si do czci silnikw spalinowych, narzdzi skrawajcych, krawdzi tncych narzdzi do prac ziemnych, zaworw, gniazd zaworowych, czopw walcw hutniczych, zczy przewodw wiertniczych. Napawanie plazmowe z gorcym lub zimnym drutem jest odmian cakowicie zautomatyzowan, w ktrej materiaem dodatkowym jest drut podgrzany przed wprowadzeniem do obszaru uku plazmowego, co zapewnia mniejsze przetopienie podoa i wiksz wydajno napawania ni w wypadku wprowadzenia do obszaru uku drutu zimnego.

6. POWOKI PLATEROWANE Platery s to materiay (okrelane te jako rodzaj kompozytw) skadajce si z dwch lub wicej warstw rnych metali trwale zczonych (nie dajcych si rozdzieli mechanicznie), co jest wynikiem dziaania temperatury, odksztacenia plastycznego, cinienia lub prni podczas wytwarzania. Celem wytwarzania platerw jest uzyskanie kombinacji danych waciwoci; gwnie odpornoci na korozj, odpowiednich waciwoci tarciowych, lub specjalnych waciwoci elektrycznych, cieplnych bd efektw estetycznych, przy niszych kosztach ni zastosowanie litego materiau, albo uzyskanie tworzywa o specyficznych waciwociach, ktrych nie posiada materia lity. Waciwoci plateru, np. odporno na korozj, przewodno ciepln, ocenia si wedug odpornoci warstwy naoonej i s one rwne wasnociom materiau jednorodnego, litego. Najczciej plateruje si mikk stal wglow, rzadziej aluminium, mied, nikiel i ich stopy. Stal wglow pokrywa si stal odporn na korozj, miedzi, niklem i ich stopami, srebrem, platyn i in. Platery s produkowane w formie blach, pyt, tam, rur, prtw i drutw, przy czym platery mog by jednostronne lub po obu stronach podoa, w zalenoci od warunkw jakie musi spenia element platerowany. Grubo nakadanych warstw, zalenie od rodzaju i przeznaczenia moe waha si od 1,5 do 15% gruboci podoa, co w praktyce oznacza przy rnych sposobach nakadania, gruboci od kilku mikrometrw do kilku milimetrw. Metody nakadania warstw mona zaliczy do dwch zasadniczych grup: - platerowanie na zimno; walcowanie na zimno, toczenie, przeciganie, platerowanie wybuchem - platerowanie na gorco; walcowanie na gorco, przeciganie, wylewanie, odlewanie odrodkowe, natapianie, przytapianie, napawanie, gorce naprasowanie izostatyczne, spiekanie. Metal lub stop nakadany na podoe moe by w stanie roztopionym jak w metodach odlewniczych (natapianie i obtapianie) albo w stanie staym, jak w metodach walcowania na zimno i na gorco, platerowania wybuchem, naprasowywania. Trwae poczenie metali wytworzone metodami nanoszenia stopionego metalu na podoe jest wywoane przez nacisk wywierany na podoe przez skurcz towarzyszcy przejciu ze stanu ciekego w stan stay. Natomiast w technice platerowania bez stopienia nakadanego metalu lub stopu wykorzystuje si rne formy odksztacenia walcowanie, przeciganie, toczenie. Poszczeglne techniki platerowania rni si stopniem odksztacania i iloci ciepa do utworzenia zcza i sposobem doprowadzenia metali do bezporedniego dokadnego styku. Trwae poczenie jest wynikiem zarwno nacisku wywieranego na podoe przez dociskany metal nakadany jak i oddziaywania wyzwolonego ciepa podczas odksztacania, ktre przyspiesza dyfuzj oraz oddziaywania midzyatomowe obu materiaw w formie wymiany elektronw w obszarze czonych powierzchni. 6.1. Platery wytwarzane metod walcowania 6.1.1. Walcowanie na gorco Stosuje si do czenia metali i stopw o zblionym zakresie temperatur przerbki plastycznej i dobrej obrabialnoci na gorco. Najczciej jako podoe stosuje si stale niskowglowe konstrukcyjne lub niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci, a jako warstw platerujc: stale nierdzewne ferrytyczne, austenityczne, dupleks, metale nieelazne i ich stopy. Udzia warstwy platerujcej waha si w granicach od 5 do 50% cakowitej gruboci plateru, ale najczciej stosuje si platery z udziaem 10 25% warstwy platerujcej. Podstawowym sposobem wytwarzania platerw jest metoda pakietowa, przedstawiona schematycznie na rys. 6.1

Rys. 6.1. Schemat pakietu zoonego z dwch pyt stalowych przeznaczonych do jednostronnego poczenia z materiaem platerujcym, pomidzy ktrymi umieszczono przekadki zapobiegajce tworzeniu si kruchych faz midzymetalicznych lub niskotopliwych eutektyk na granicy poczenia. Oba zestawy w pakiecie oddzielone s cienk warstw masy izolacyjnej zabezpieczajcej przed zgrzaniem ze sob pyt platerowanych Technologia otrzymywania plateru metod pakietow skada si z nastpujcych operacji: - czyszczenie czonych pyt, - uoenie pakietu, docinicie, zabezpieczenie przed utlenieniem, - nagrzewanie pakietu, - walcowanie na gorco, - trawienie, - dzielenie i obcinanie brzegw, - walcowanie na zimno na grubo kocow, - wyarzanie rekrystalizujce, - trawienie, - obcinanie brzegw i dzielenie na arkusze, pasy. Istotn operacj dla uzyskania trwaego poczenia (zgrzania) materiaw jest bardzo staranne oczyszczenie stykajcych si powierzchni, przede wszystkim z warstw tlenkw. Stosuje si trawienie w roztworze kwasu siarkowego, pukanie w mleku wapiennym, a nastpnie w wodzie. Powierzchnie styku szczotkuje si mechanicznie i odtuszcza w alkoholu metylowym i niezwocznie pyty skada si w pakiet. Dokadnie zoony i docinity pakiet owija si cienk blach z mikkiej stali wglowej albo obejmuje stalowymi listwami tworzcymi ramk, ktr dookoa spawa si ograniczajc tym dostp powietrza do pakietu aby zmniejszy stopie utlenienia metali. Im stopie utlenienia powierzchni stykowych jest bowiem mniejszy tym zgrzanie jest dokadniejsze. Pakiet nagrzewa si do temperatury ok. 100C wyszej od temperatury przerbki plastycznej i przetrzymuje do wyrwnania temperatury w caej objtoci. Materiay do platerowania zwikszaj plastyczno i mog si te uaktywnia niekiedy niepodane procesy dyfuzyjne w obszarze stykajcych si powierzchni, czemu przeciwdziaaj przekadki z metali nie tworzcych

faz midzymetalicznych lub eutektyk. Przed walcowaniem na gorco usuwa si pozostao utlenionej blachy stalowej uytej do owijania pakietu. Walcowanie prowadzi si do gruboci wstpnej plateru. Nastpnie trawi si, dzieli i obcina brzegi oraz poddaje walcowaniu na zimno na grubo kocow, poddaje wyarzaniu rekrystalizujcemu, ponownie trawi, obcina brzegi i dzieli na arkusze lub pasy. Metoda platerowania jest wic pracochonna ze wzgldu na konieczno zabezpieczenia czonych powierzchni przed utlenieniem. Pomimo tego stanowi ona bardzo wany sposb wytwarzania blach platerowanych, w wypadku pocze stali niestopowej ze stal nierdzewn t metod produkuje si okoo 90% platerw. Budow plateru z tych stali pokazano na rys. 6.2.

Rys. 6.2. Mikrostruktura platerowanej blachy, w obszarze poczenia stali austenitycznej 1H18N9T ze stal St3S; przy granicy poczenia w stali niestopowej widoczne odwglenie i rozrost ziarn ferrytu. Traw. Nital

6.1.2. Walcowanie na zimno Z materiaw poddajcych si stosunkowo atwo przerbce plastycznej na zimno mog by wytwarzane platery metod walcowania na zimno pakietw zoonych w taki sam sposb jak w metodzie walcowania na gorco (rys. 6.1). Metod t wytwarza si gwnie platery w postaci cienkich tam. Zalet tej metody jest zmniejszenie do minimum utleniania. Najczciej czy si stal z miedzi i jej stopami o budowie jednofazowej. Technologia platerowania metod walcowania na zimno skada si z nastpujcych operacji: - czyszczenie chemiczne lub mechaniczne czonych materiaw, - ukadanie pakietu, - walcowanie pakietu na zimno z duym gniotem w pierwszym przejciu, - wyarzanie rekrystalizujce - trawienie, - obcinanie brzegw, - walcowanie na wymiar kocowy, - wyarzanie rekrystalizujce, - trawienie, - obcinanie brzegw. Dokadne czyszczenie czonych powierzchni jest warunkiem uzyskania trwaego poczenia, tak jak w metodzie walcowania na gorco. Poniewa oczyszczone powierzchnie pokrywaj si intensywnie warstewk tlenkw, dlatego zoone pyty w postaci pakietu poddaje si bezporednio walcowaniu. W pierwszym przepucie stosuje si najwikszy gniot (do 70%), niezbdny do skruszenia warstewki tlenkowej wystpujcej na powierzchniach zetknicia czonych metali. Dziki temu oba materiay wchodz w kontakt adhezyjny, powstaj punkty sczepienia, a wydzielajce si ciepo w obszarze czonych powierzchni inicjuje tam procesy dyfuzji, przez co wzrasta niebezpieczestwo utleniania i tworzenia kruchych faz midzymetalicznych. Dlatego gdy walcowanie na zimno przebiega w temperaturze wyszej od otoczenia, naley dla czonych metali okreli temperatur krytyczn, ktrej nie powinno si przekroczy.

Na kocow jako platerw otrzymywanych przez walcowanie podstawowy wpyw ma grubo warstw i wymiary cakowite wyrobu oraz wielko gniotu. Im wiksza jest grubo warstwy platerujcej, tym wikszy gniot wymagany jest do osignicia trwaego poczenia dobrej jakoci. Warunkiem koniecznym uzyskania plateru o dobrej jakoci jest dobr materiaw o zblionych waciwociach i by skadnik bardziej mikki mia mniejsz grubo, a cao bya jak najszersza. Wstpnie poczone warstwy metali poddaje si wyarzaniu rekrystalizujcemu midzyoperacyjnemu, podczas ktrego nastpuje poczenie dyfuzyjne. Jednoczenie wyarzanie rekrystalizujce jest zabiegiem usunicia zgniotu midzy kolejnymi operacjami walcowania i przywrcenia niezbdnej plastycznoci do dalszego walcowania. Po uzyskaniu kocowej gruboci plater poddaje si ponownie wyarzaniu rekrystalizujcemu, trawieniu i obcinaniu brzegw.

Rys. 6.2. Mikrostruktura plateru stal stop aluminium z cyn, wykonanego metod walcowania na zimno; widoczne odksztacenie plastyczne ferrytu i perlitu. Traw. nital

6.2. Zgrzewanie wybuchem Zgrzewanie wybuchowe zalicza si do grupy mechanicznych metod spajania i wyrnia si wrd innych m.in.: - szerokim zakresem moliwoci czenia rnych metali, nawet takich, ktrych spajanie innymi metodami jest trudne lub niemoliwe, tabl. 6.1, - dobrymi wasnociami mechanicznymi i technologicznymi pocze. Zgrzewanie wybuchowe jest wykorzystywane najszerzej do platerowania metali gwnie w postaci blach. Blachy platerowane wybuchowo wytwarza si na gotowo albo po zgrzaniu poddaje si walcowaniu. Wybr sposobu wytwarzania zaley od wymaganych wymiarw i wasnoci blachy platerowanej. Blachy platerowane stosuje si do wytwarzania zbiornikw wysokocinieniowych, cian sitowych wymiennikw ciepa, elementw aparatury chemicznej, pojemnikw odpadw nuklearnych, pyt przeciwpancernych, folii jubilerskich, monet, naczy kuchennych. Jako materiay pokrywajce stosuje si m.in.: stale nierdzewne, mosidze, brzy, mied, aluminium i jego stopy, stopy niklu, tytanu, cyrkonu, wolframu. Zgrzewanie wybuchowe polega na czeniu dwch lub wicej elementw metalowych za pomoc energii wyzwalajcej si przy detonacji materiau wybuchowego, co przedstawiono schematycznie na rys. 6.3. czone pyty (4) i (5) mog by ustawione wzgldem siebie pod okrelonym ktem (a), bd rwnolegle (b). Na pycie (4) uoonej na masywnym podou umieszczona jest podpora (6) oddzielajca czon ciesz pyt (5), na powierzchni ktrej naoona jest podkadka ochronna (2) z warstw kruszcego materiau wybuchowego (1) i detonatorem (3).

Pyta nastrzeliwana pod wpywem detonacji, ktrej front przesuwa si z prdkoci detonacji D, rys. 6.4, jest w sposb cigy odrzucana i odginana o kt co powoduje, e zderzenie pyt nastpuje pod ktem = + , dla ukadu ze wstpnym ktem (a) lub = dla ukadu rwnolegego. Kt nazywa si ktem zderzenia, a kt - ktem odrzutu. a) b)

Rys. 6.3. Schemat zgrzewania wybuchowego z uoeniem pyt czonych pod ktem (a) i uoeniem rwnolegym (b); 1 materia wybuchowy, 2 podkadka ochronna, 3 zapalnik, 4 pytka platerowana, 5 - pyta platerujca, 6 - podpora Zderzenie dwch cia staych powoduje powstanie wewntrznych cinie w ssiedztwie punktu kolizji. Cinienia przy zderzeniu metali osigaj wartoci rzdu dziesitek tysicy MPa i wystarczaj, aby pomijajc wytrzymao materiau, traktowa ruch metali w obszarze zderzenia jako przepyw ciliwego, nielepkiego pynu. Wynika std, e zderzenie ukone pyt metalowych, ktremu towarzyszy powstawanie strumienia usuwajcego warstewki powierzchniowe (tlenkowe) z metalu, mona traktowa jako zderzenie dwch strumieni cieczy. Mechanizm zgrzewania wybuchowego nie zosta dotychczas w peni wyjaniony. Przyjmuje si, e zgrzewanie wybuchowe jest nastpstwem wspdziaania ze sob wielu procesw w obszarze zderzenia. Do najwaniejszych zalicza si: samooczyszczanie powierzchni, formowanie si fal midzypowierzchniowych, procesy cieplne, odksztacenie plastyczne, dziaanie napre rozcigajcych. Procesowi zgrzewania towarzysz zjawiska rekrystalizacji i dyfuzji, ktre przebiegaj gwnie bezporednio po uformowaniu poczenia i wpywaj znaczco na wasnoci pocze.

Rys. 6.4. Schemat procesu zgrzewania wybuchowego pyt uoonych wstpnie pod ktem ; - kt zderzenia, vD szybko czenia, vZ szybko przemieszczania nastrzeliwanej pyty,

W procesie zgrzewania wybuchowego przy odpowiednich parametrach powstaj cykliczne odksztacenia zgrzewanych powierzchni. Odksztacenia te ze wzgldu na ich ksztat i charakter nazywa si falami midzypowierzchniowymi. Ich dugo i amplituda s funkcj wielu czynnikw. Odksztacenie plastyczne zderzajcych si powierzchni pyt jest jednym z

podstawowych warunkw uzyskania poczenia przy zgrzewaniu, gwnie przez spowodowanie dostatecznego zblienia zgrzewanych powierzchni. Ponadto zgrzewaniu wybuchowemu towarzyszy powstawanie na powierzchni nastrzeliwanej pyty w obszarze zderzenia pyt napre ciskajcych, na ktrych froncie wytwarzaj si bardzo wysokie cinienia w czasie bardzo krtkiego czasu dziaania rzdu kilku mikrosekund. Tabl. 6.1. Moliwoci czenia metod zgrzewania wybuchem wybranych metali i stopw Stellit Stale niestopowe Stale nierdzewne Al Stopy Cu Stopy Ni Ti Ti X X X X X X X Stopy Ni X X X X X Stopy Cu X X X X Al X X X Stale nierdzewne X X Stale niestopowe X

6.2.1. Oglna charakterystyka pocze zgrzewanych wybuchem Geometria i budowa zgrzein wybuchowych zaley przede wszystkim od rodzaju czonych metali, parametrw zgrzewania, gruboci zgrzewanych elementw, rodzaju podoa i przygotowania powierzchni. Niezalenie od rodzaju zgrzewanych metali mona wyrni trzy podstawowe typy pocze uzyskiwane przy rnych parametrach zgrzewania: - poczenia paskie bez warstwy poredniej, - poczenia faliste, - poczenia z cig warstw poredni. Poczenia paskie, bez warstwy poredniej, tworz si przy maych prdkociach przebiegu zgrzewania. Maj charakter typowo adhezyjny. Przylege do powierzchni kontaktowej warstwy metali maj znacznie odksztacone ziarna w kierunku zgodnym z kierunkiem detonacji. Poczenia faliste tworz si przy wikszych prdkociach zgrzewania ni poczenia paskie bez warstwy poredniej. Wzrost prdkoci zgrzewania powoduje powstanie w poczeniu obszarw warstwy poredniej, ktra jest stopion i zakrzepnit warstw metalu podczas procesu zgrzewania. W praktyce dy si do uzyskania pocze falistych bez warstwy poredniej lub z niewielkim jej udziaem, poniewa posiada ona du twardo, struktur dendrytyczn z licznymi defektami w postaci jam usadowych, pkni, pcherzy. Struktura metali w warstwach przylegych do powierzchni kontaktowej istotnie zaley od wielkoci obszarw stopionych podczas czenia, ktre s rdem ciepa. Jeli te obszary s niewielkie lub ich brak, to w warstwach przylegych do powierzchni kontaktowej wystpuj skutki odksztacenia plastycznego na zimno linie polizgu, wyduone ziarna. Obecno obszarw stopionych o znacznej wielkoci powoduj zanik tekstury walcowania, rekrystalizacj i rozrost ziarn. Poczenia z cig warstw poredni tworz si przy duych prdkociach zgrzewania, w przyblieniu odpowiadajcych prdkoci rozchodzenia si dwiku w zgrzewanych metalach. Zgrzane metale s poczone ze sob warstw stopionego i zakrzepnitego metalu podczas zgrzewania. W obszarze przylegym do warstwy poredniej wystpuje szeroka strefa zmian strukturalnych, w ktrej zanika tekstura walcowania i zgniot wywoany procesem czenia, a ziarna ulegaj rozrostowi. Poczenia takie maj bardzo du wytrzymao na rozciganie i twardo ale s kruche, dlatego nie s stosowane w praktyce. Podstawow zasad oceny zgrzein wybuchowych s:

wytrzymao nie mniejsza ni wytrzymao sabszego z czonych metali, budowa falista (najkorzystniej fale o niewielkiej dugoci i wysokoci) z moliwie najmniejszym udziaem obszarw stopionych. Blachy platerowane stanowi tworzywo konstrukcyjne, ktre powinno mie okrelon podatno do przetwrstwa. Podstawowymi prbami badania jakoci pocze platerowanych, poza przewidzianymi przez PN-79/H-92140, s : prba cinania oraz prba odrywania.
-

6.2.2 Przykady pocze zgrzewanych wybuchem Stal niestopowa platerowana stal nierdzewn Materiay te mona zgrzewa w do szerokim zakresie parametrw, co powoduje uzyskiwanie pocze o zrnicowanej budowie i wasnociach. Cech wspln tych pocze, niezalenie od warunkw poczenia, jest charakterystyczna budowa strefowa, rys.6.5, w ktrej wyrnia si: - warstw poredni czc obie zgrzewane stale, - w stali niestopowej stref o jasnych ziarnach byego perlitu, stref o strukturze iglastej, ktr tworz wyduone subziarna, oraz stref o niezmienionej strukturze ferrytycznoperlitycznej, - w stali nierdzewnej stref o duym odksztaceniu plastycznym (zdeformowane ziarna, bliniaki). Blachy ze stali konstrukcyjnej niestopowej platerowane stal nierdzewn charakteryzuj si w stanie nieobrobionym cieplnie bardzo dobr wytrzymaoci na odrywanie i cinanie warstwy plateru. Z uwagi jednak na ma warto wyduenia i udarno stosuje si do nich obrbk ciepln, najczciej normalizowanie albo wytwarza si je przez walcowanie i obrbk ciepln slabw zgrzanych wybuchowo. W wyniku obrbki cieplnej zjawiska dyfuzji wpywaj znaczco na struktur i wasnoci pocze. W wypadku poczenia stali St3 z 1H18N9T wytrzymao na odrywanie i cinanie wynosi odpowiednio: Ro = 250 450 MPa i Rs = 330 380 MPa

Rys. 6.5. Mikrostruktura poczenia stali 1H18N9T- St3, wytworzonego metod zgrzewania wybuchowego, pow. 100x (a), pow. 500x (b). Traw. nital Stal niestopowa (wglowa) platerowana aluminium Gwna trudno spajania stali z aluminium polega na tworzeniu si kruchych warstw midzymetalicznych w obszarze poczenia, co uniemoliwia stosowanie tradycyjnych metod czenia tych dwch materiaw. Platerowanie wybuchem przebiegajce w uamkach sekund powoduje, e powstajce warstewki faz midzymetalicznych maj bardzo ma grubo i wystpuj tylko na ograniczonym obszarze jako wtrcenia. Poczenia stali z aluminium uzyskuje si tylko w bardzo ograniczonym zakresie parametrw zgrzewania. Charakteryzuje je poczenie faliste, rys. 6.6, o wytrzymaoci Ro okoo 140 MPa.

Wiksz wytrzymao uzyskuj poczenia stali ze stopami aluminium przez przekadk z czystego aluminium, co znajduje szerokie zastosowanie przemysowe. Rys. 6.6. Mikrostruktura poczenia metod wybuchow stali niestopowej z aluminium. W obszarze poczenia widoczne wydzielenia fazy przejciowej oraz silne odksztacenie plastyczne stali. Traw. nital

Rys. 6.7. Mikrostruktura poczenia metod wybuchow stali niestopowej z aluminium, z przekadk z miedzi. W obszarze poczenia widoczne silne odksztacenie plastyczne stali. Traw. nital

Stal niestopowa (wglowa) platerowana miedzi Poczenia takie s uzyskiwane w szerokim zakresie parametrw zgrzewania. Wzdu granicy falistego poczenia tych materiaw wystpuje strefa przemieszania o bardzo zrnicowanej budowie, zawierajca wtrcenia miedzi i stali, a take odcinki bezporedniego, bezdyfuzyjnego poczenia miedzi ze stal. Wasnoci mechaniczne pocze stali gat. St3 i miedzi M3 wynosz: Ro = 280 320 MPa i Rs = 200 280 MPa. 6.3. Inne metody platerowania 6.3.1. Lutowanie prniowe Platerowanie metod lutowania prniowego polega na zastosowaniu cienkiej folii ze spoiwa czystej miedzi, mosidzu, brzu, bd srebra, ktr wkada si pomidzy podoe i nakadan warstw materiau platerujcego. Cao umieszcza si w piecu prniowym. Gdy stopiwo stopi si pod zmniejszonym cinieniem, to nastpne wyrwnanie cinienia do wartoci cinienia atmosferycznego spowoduje docinicie metali i utworzenie mocnego i trwaego poczenia w postaci midzymetalicznej strefy stopowej. W wypadku plateru ze stali wglowej lub niskostopowej ze stal nierdzewn najczciej uywa si jako stopiwa stopw srebra. 6.3.2. Platery wytwarzane metodami odlewniczymi Metodami odlewniczymi wytwarza si czsto platery, w ktrych grubo warstwy platerujcej przekracza 10% ich gruboci cakowitej, platery te okrela si mianem bimetali. Stosujc w bimetalach kombinacje odpowiednich metali lub stopw mona uzyska specjalne waciwoci, ktrych nie posiadaj materiay jednorodne. Przykadem s stosowane bardzo czsto w elektrotechnice termobimetale elementy spryste w postaci blach, tam skadajce si z dwch lub kilku metali o rnych wspczynnikach rozszerzalnoci liniowej poczonych trwale.

Podgrzanie takiego elementu powoduje wygicie w kierunku warstwy o mniejszym wspczynniku rozszerzalnoci liniowej. Odpowiedni dobr skadnikw termobimetalu i odpowiednia technologia obrbki plastycznej prowadzi do otrzymania materiaw o okrelonym wspczynniku ugicia przeznaczonych do pracy w okrelonym zakresie temperatur. Metoda wytwarzania platerw z wlewkw bimetalicznych Polega na poczeniu sposobu odlewniczego z przerbk plastyczn. Wlewek bimetaliczny wytwarza si we wlewnicy przez zalanie ciekym metalem wkadek platerujcych, przedstawionej schematycznie na rys. 6.8. Po ostygniciu wlewek bimetaliczny poddaje si przerbce plastycznej na zimno, wg schematu podanego w p. 6.1. T metod mona produkowa platery o duej masie w postaci blach, przy czym wkadki platerujce musz by z materiaw o odpowiednio wysokiej temperaturze topnienia.

Rys. 6.8. Schemat wlewnicy do wytworzenia wlewka bimetalicznego z wkadk platerujc umieszczon: a) zewntrznie, b) centralnie Metoda wytwarzania bimetali przez wylewanie ciekego stopu na tam podoa i nastpnie obrbka mechaniczna bimetalu np. brzu cynowego (cynowo-oowiowego) / stal niskowglowa. Stosowane jako pprodukty do wytwarzania oysk lizgowych, rys. 6.9. Innym przykadem jest produkcja termobimetalu przez zanurzanie w pynnym metalu lub stopie nagrzanych uprzednio pyt z invaru (stop zawierajcy ok. 35% Ni, reszta elazo), albo naniesienie na pytk z invaru pynnego metalu lub stopu, a po zakrzepniciu walcowanie na gorco plateru.

Rys. 6.9. Mikrostruktura tamy bimetalowej - na stal niestopow niskowglow naoono brz cynowo oowiowy metod wylewania. W warstwie brzu budowa dendrytyczna; ciemne dendryty oowiu na tle roztworu miedzi i cyny

Metoda platerowania tam ze stali niskowglowej przez odlewanie stali nierdzewnej ferrytycznej lub austenitycznej. Na tam stalow zimnowalcowan odlewa si stal nierdzewn, nastpnie tama poddawana jest walcowaniu podczas, ktrego stal nierdzewna penetruje do warstwy wierzchniej platerowanej stali wglowej tworzc trwae poczenie. Najczciej grubo tam waha si od 0,5 do 2,5 mm, a grubo metalu powokowego stanowi ok. 10% cakowitej gruboci tamy. Plater ten stosuje si gwnie na tumiki, kopaki k, listwy dekoracyjne.

6.3.3. Platery wytwarzane metod metalurgii proszkw Metoda ta polega na cigym nasypywaniu ze zbiornika (1) proszku metalowego, na przesuwan tam stalow, odwijan z krgu (5). Proszek formuje si i zagszcza na tamie, ktra jest przesuwana do komory pieca przelotowego (4), gdzie zagszczony proszek ulega spieczeniu, a nastpnie tam przesuwa si do komory chodzcej (3) chodzonej wod (2), a po wysuniciu z komory poddaje walcowaniu, co przedstawiono na rys. 6.10.

Rys. 6.10. Schemat wytwarzania plateru metod metalurgii proszkw; 1 zbiornik z proszkiem, 2 woda chodzca, 3 komora schadzania, 4 piec przelotowy, 5 tama odwijana z krgu Metod t wytwarza si m.in. platery brzu ze stal niskowglow, jako pprodukt do produkcji panewek oysk lizgowych. Skady tych materiaw s takie same jak w przypadku odlewanych brzw na tamy stalowe. Nisze s jednak wasnoci mechaniczne i dopuszczalne obcienia jednostkowe ni dla brzw lanych. Warstwa brzu wytworzonego metod metalurgii proszkw ma taki sam skad fazowy, ale jest porowata, co w wypadku tam do produkcji oysk lizgowych jest korzystne z uwagi na lepsz zdolno do ukadania si i wiksz zdolno wchaniania zanieczyszcze.

7. WARSTWY DYFUZYJNE Warstwy dyfuzyjne w metalach i stopach wytwarza si w procesach obrbki cieplno-chemicznej tj. procesach obrbki cieplnej zachodzcych z jednoczesnym oddziaywaniem rodowiska w celu zmiany skadu chemicznego warstwy wierzchniej metalu. Zmiana skadu chemicznego powoduje zmian struktury i wasnoci uytkowych warstwy wierzchniej jak; utwardzenie powierzchni, podwyszenie odpornoci na cieranie i zuycie tribologiczne, podwyszenie wytrzymaoci zmczeniowej, odpornoci korozyjnej i erozyjnej oraz aroodpornoci. Przeprowadzenie obrbki cieplno-chemicznej wymaga spenienia warunkw dla wystpienia nastpujcych zjawisk: - wytworzenie aktywnych atomw pierwiastkw nasycajcych metal, - adsorpcji czyli osadzania aktywnych atomw na powierzchni obrabianego metalu, - dyfuzji zaadsorbowanych atomw od powierzchni w gb metalu. Aktywne atomy pierwiastkw nasycajcych powstaj w orodku nasycajcym w wyniku reakcji dysocjacji, wymiany lub redukcji odpowiednich zwizkw chemicznych. Wymagan aktywnoci odznaczaj si atomy w momencie powstania (in statu nascendi). Atomy te osadzaj si na czystej powierzchni metalu tworzc warstewk jednoatomowej gruboci. Jest to zjawisko adsorpcji fizycznej wywoane siami przycigania niewysyconych wiza atomw pooonych na zewntrznej paszczynie sieci krystalicznej metalu. Wydajno adsorpcji zmniejsza si ze wzrostem temperatury. Zaadsorbowane atomy na powierzchni metalu wnikaj w gb przez defekty powierzchniowe i w odpowiednich warunkach mog si przemieszcza na odlegoci rzdu wielu rednic ziarn metalu. Zjawisko aktywowanego cieplnie przenoszenia atomw w sieci krystalicznej metalu przebiegajce w kierunku wyrwnania stenia nazywa si dyfuzj. Podstawowe rwnanie opisujce dyfuzj sformuowa A. Fick. Strumie dyfuzyjny J, czyli masa substancji dyfundujcej w jednostce czasu przez jednostk powierzchni prostopadej do kierunku dyfuzji, jest wprost proporcjonalna do wspczynnika dyfuzji D i gradientu stenia dc/dx; J = -D dc/dx. Ujemny znak gradientu stenia wynika z przyjcia kierunku dyfuzji za dodatni. Wspczynnik dyfuzji D zaley od rodzaju dyfundujcego pierwiastka, struktury krystalicznej, w ktrej zachodzi dyfuzja oraz od temperatury; D = A exp (-Q/RT), gdzie: A - staa zalena od struktury krystalicznej metalu, Q - energia aktywacji, czyli energia potrzebna do wyprowadzenia atomu z pooenia rwnowagi, R - staa gazowa, T - temperatura w skali bezwzgldnej. Procesy dyfuzji s wic zalene od temperatury i gradientu stenia dyfundujcych pierwiastkw, a ponadto od czasu trwania dyfuzji. Od tych czynnikw zaley zatem grubo i struktura warstw wierzchnich otrzymanych w wyniku obrbki cieplno-chemicznej. Mechanizm ruchu dyfundujcych atomw jest cile zwizany ze struktur krystaliczn metalu, w ktrym zachodzi dyfuzja. Ruch atomw w sieci wynika z ich drga cieplnych dziki ktrym pewne atomy uzyskujc wiksz energi opuszczaj swoje pooenia rwnowagi. Ruch ten jest jednak utrudniony przez otaczajce atomy i dlatego nie ma charakteru cigego ale skada si z kolejnych zmian pozycji. W metalu polikrystalicznym dyfuzja atomw moe zachodzi: 1. wzdu powierzchni metalu, 2. wzdu granic ziarn, 3. przez objto ziarn. Najatwiej zachodzi dyfuzja wzdu powierzchni (1), nastpnie po granicach ziarn (2), natomiast najtrudniej przez objto ziarn (3), rys. 7.1. Wynika to z faktu wikszej energii swobodnej granic ziarn ni wntrza ze wzgldu na bardziej zdefektowan budow granic ziarn. Stan energetyczny granic ziarn zmniejsza warto energii aktywacji Q niezbdnej dla dyfuzji. Std w tych samych warunkach, w materiaach drobnoziarnistych uzyskuje si grubsze warstwy ni w gruboziarnistych.

Dyfuzja wzdu granic ziarn jest podstawowym sposobem przemieszczania si atomw w metalach o maej rozpuszczalnoci dyfundujcego pierwiastka. Natomiast w metalach o duej rozpuszczalnoci zmniejsza si znaczenie dyfuzji poprzez granice ziarn.

Rys. 7.1. Przebieg dyfuzji w metalu polikrystalicznym; 1 - wzdu powierzchni metalu, 2 - wzdu granic ziarn, 3 - przez objto ziarn

Mechanizm dyfuzji przebiegajcej przez objto ziarn moe by wakansowy lub midzywzowy, rys. 7.2. Mechanizm wakansowy polega na kolejnym przemieszczaniu si atomu z pozycji wzowej w ssiedni woln pozycj wzow, co powoduje utworzenie wakansu w wle opuszczonym przez atom. Migracji atomu w jednym kierunku towarzyszy wdrwka wakansu w kierunku przeciwnym. Jest to podstawowy mechanizm dyfuzji w roztworach staych rnowzowych. Mechanizm dyfuzji w roztworach rnowzowych jest bardziej skomplikowany i przeto powolniejszy. W stopach elaza pierwiastki metaliczne: chrom, tytan, molibden, wanad, wolfram i in. dyfunduj t drog. W roztworach staych midzywzowych natomiast dominuje mechanizm midzywzowy, ktry polega na kolejnych przeskokach atomu dyfundujcego z jednej pozycji midzywzowej w ssiedni. Mechanizm midzywzowy jest moliwy jeli atom dyfundujcy ma dostatecznie mae wymiary aby utworzy roztwr midzywzowy. Warunek ten speniaj w stopach elaza: wgiel, azot, bor i wodr.

atom pierwiastka rozpuszczalnika

atom pierwiastka rozpuszczonego

Rys. 7.2. Schemat dyfuzji objtociowej; a) mechanizm wakansowy, b) mechanizm midzywzowy Jeeli dyfundujcy pierwiastek rozpuszcza si w metalu podoa tworzc roztwr stay o sieci metalu podstawowego, to maksymalne stenie pierwiastka dyfundujcego moe osign graniczn rozpuszczalno w temperaturze dyfuzji, taki rodzaj dyfuzji okrela si jako dyfuzj atomow. Moliwo dyfuzji poza granic rozpuszczalnoci istnieje w wypadku tworzenia si nowej fazy midzy pierwiastkami dyfundujcym i metalem podstawowym, o odmiennej sieci przestrzennej. Taki rodzaj dyfuzji, ktrego skutkiem jest powstanie nowej fazy okrela si jako dyfuzj reakcyjn.

Podczas dyfuzyjnego nasycania warstwy wierzchniej metalu danym pierwiastkiem, jego stenie (najwiksze na powierzchni metalu) stopniowo maleje w gb warstwy. W warstwie dyfuzyjnej mog wystpi rne strefy o budowie roztworw staych, faz midzymetalicznych lub ich mieszanin w kolejnoci odpowiadajcej wystpowaniu tych faz w ukadzie rwnowagi metalu z pierwiastkiem nasycajcym w danej temperaturze. Okrelenie zdolnoci do tworzenia trwaych faz przez pierwiastki nasycajcy i osnowy - jest moliwe na podstawie analizy ukadu rwnowagi jaki tworz. W wypadku stopw elaza procesy obrbki cieplno-chemicznej mog powodowa w odpowiednich zakresach temperatur nasycania dyfuzyjnego i stosowanych zakresach ste, utworzenie w warstwie wierzchniej struktur odpowiadajcych trzem typom ukadw rwnowagi, rys. 7.3a,b,c: a) z duym zakresem ste odpowiadajcych roztworom staym elaza ze skadnikami nasycajcymi, b) z niewielkim zakresem ste odpowiadajcych roztworom staym elaza ze skadnikami nasycajcymi, c) z bardzo maym zakresem ste odpowiadajcych roztworom staym elaza z skadnikami nasycajcymi.

Rys. 7.3. Typy ukadw rwnowagi elaza z pierwiastkami nasycajcymi: a) z duym zakresem ste odpowiadajcych roztworom staym elaza ze skadnikami nasycajcymi, np. Fe(C), b) z niewielkim zakresem ste elaza i skadnikw nasycajcych, np. Fe(N), c) z bardzo maym zakresem ste i fazami midzymetalicznymi, np. Fe(B), FeB, Fe2B Pierwszy typ ukadu rwnowagi (a) ma odpowiednio duy obszar roztworw staych elaza ze skadnikiem nasycajcym, np. Fe(C). Wzbogacenie elaza w skadnik nasycajcy nastpuje tylko do ste odpowiadajcych obszarowi roztworu staego, w tym przypadku - austenitu. Drugi typ ukadw rwnowagi (b) posiada niewielki zakres ste odpowiadajcych roztworom staym elaza i pierwiastka nasycajcego. Wzbogacenie stopu pierwiastkiem nasycajcym powyej granicznej rozpuszczalnoci powoduje powstanie azotkw Fe2N, Fe4N. Wykresy rwnowagi typu (c) charakteryzuj si bardzo ma rozpuszczalnoci pierwiastkw nasycajcych w elazie, np. Fe(B), wzbogacenie pierwiastkiem nasycajcym do okrelonych ste powoduje powstawanie faz midzymetalicznych FeB, Fe2B, po utworzeniu ktrych przebiega tylko dyfuzja danego skadnika. Typ ukadu rwnowagi fazowej metalu podstawowego i pierwiastka nasycajcego decyduje o budowie tworzcych si warstw dyfuzyjnych, rys. 7.4, 7.7, 7.9 i 7.10.

Obrbk cieplno-chemiczn mona sklasyfikowa wedug rnych kryteriw. Podzia metod obrbki wedug rodzaju pierwiastka nasycajcego z uwzgldnieniem waniejszych przykadw zawarto w tabl. 7.1. Zabiegi dyfuzyjnego nasycania warstw wierzchnich rnymi metalami okrela si nazw metalizowania dyfuzyjnego. Dyfuzja metali, ktre tworz z elazem roztwory rnowzowe jest znacznie powolniejsza w porwnaniu z niemetalami, tworzcymi roztwory midzywzowe. Std warstwy dyfuzyjne metali s dziesitki czy setki razy ciesze ni np. warstwy nawglone wykonane w tych samych warunkach (jednakowe temperatura i czas trwania procesu). Ujemn stron obrbki cieplno-chemicznej jest jej dugotrwao, std denie do jej przyspieszenia przez oddziaywanie dodatkowych czynnikw czy zjawisk, co okrela si jako nasycanie dyfuzyjne wspomagane, w odrnieniu od nasycania niewspomaganego wykorzystujcego do dyfuzji tylko ciepo i stenie skadnika dyfundujcego. Tablica 7.1. Podzia metod obrbki cieplno-chemicznej wedug rodzaju pierwiastka nasycajcego z wybranymi przykadami Metoda Nasycanie dyfuzyjne jednym pierwiastkiem Rodzaj pierwiastka nasycajcego/Przykad Metalem chromowanie, (metalizowanie dyfuzyjne): tytanowanie, aluminiowanie, wanadowanie, nawglanie, Niemetalem: azotowanie, borowanie Metalami: chromoaluminiowanie, chromowanadowanie wgloazotowanie Niemetalami: azotonawglanie tlenoazotowanie Metalem z niemetalem: borochromowanie wglotytanowanie wgloazototytanowanie

Kompleksowe nasycanie dyfuzyjne

7.1. Azotowanie dyfuzyjne Azotowanie polega na dyfuzyjnym nasycaniu azotem warstw wierzchnich przedmiotw stalowych, ze staliwa lub eliwa. Celem azotowania jest zwikszenie: - twardoci, odpornoci na cieranie i zatarcie, - wytrzymaoci zmczeniowej, - odpornoci na korozj (z wyjtkiem stali austenitycznych). Azot tworzy z elazem ukad rwnowagi bardzo podobny do ukadu Fe-Fe3C. W temperaturze otoczenia tworz go nastpujce fazy: ferryt azotowy, azotki Fe2N() i Fe4N ('), ktrych zakresy wystpowania wraz ze schematem budowy warstw naazotowanych w temperaturze procesu i otoczenia przedstawiono na rys. 7.4. Wyrnia si dwa rodzaje azotowania: utwardzajce i przeciwkorozyjne. Podstawowe zastosowanie ma azotowanie utwardzajce, ktre przeprowadza si w atmosferze zdysocjowanego amoniaku w zakresie temperatur 480 600C w czasie do 100 godzin, zalenie od wymaganej gruboci warstwy. Azotowaniu utwardzajcemu poddawane s przede wszystkim stale konstrukcyjne, zblione do stali do ulepszania cieplnego, zawierajce okoo 0,4% wgla i dodatki Al, Mo i Cr tworzce trwae azotki o bardzo duej twardoci i dyspersji. Ponadto rne odmiany

azotowania s szeroko stosowane dla dodatkowego utwardzania narzdzi ze stali wysokostopowych co pozwala zwikszy ich trwao eksploatacyjn. Elementy przeznaczone do azotowania najpierw poddaje si ulepszaniu cieplnemu, przy czym temperatura odpuszczania musi by w wysza ni nastpujce po nim azotowanie.
a

c b

Rys. 7.4 (a) Ukad rwnowagi Fe-N, Opis faz: - faza midzywzowa Fe2N, '- faza midzywzowa Fe4N, roztwr azotu w elazie (b) zmiany skadu fazowego zalenie od odlegoci od powierzchni azotowanego elaza, (c) budowa azotowanego elaza w temperaturze procesu T1, (d) budowa azotowanego elaza w temperaturze otoczenia T0

Odmian azotowania gazowego utwardzajcego (poza prniowym i fluidalnym), ktre kilkakrotnie skraca czas obrbki, jest azotowanie jonowe. Polega ono na wytworzeniu warstwy azotowanej w zjonizowanym gazowym azocie, azocie z wodorem lub amoniaku. Przedmiot azotowany umieszcza si w specjalnym urzdzeniu wyposaonym w reaktor, w ktrym przy napiciu 400 1000 V i cinieniu 0,1 10 Tr orodek gazowy osiga stan plazmy wok obrabianego przedmiotu katody, rys. 7.5. Przyspieszone w polu elektrycznym dodatnie jony azotu implantuj, czyli wszczepiaj si w powierzchni przedmiotu wywoujc nagrzewanie si powierzchni i dyfuzj w gb. Waciwe azotowanie jest poprzedzone przez rozpylanie katodowe w celu oczyszczenia powierzchni i jej uaktywnienia. Czas azotowania jonowego wynosi od kilku minut do 30 godzin, a temperatura 400 700C. Wytworzona warstwa ma budow jednofazow azotku ' o gruboci do 0,008 mm i twardoci 1200 1400 HV. Jeeli azotowanie jonowe przeprowadza si w rodowisku zawierajcym dodatek atomw wgla to uzyskuje si warstw jednofazow azotku o gruboci do 0,03 mm i twardoci 1300 1500 HV. Rys. 7.5. Schemat urzdzenia do azotowania jonowego; 1 piec prniowy z retort, 2 wsad, 3 zasilacz elektryczny, 4 urzdzenie sterujce, 5 urzdzenie dozujce gaz, 6 pompa prniowa

Tworzenie si nowych faz w warstwie wierzchniej azotowanych elementw powiksza jej objto co powoduje powstanie napre ciskajcych i w konsekwencji podwyszenie wytrzymaoci zmczeniowej, poniewa dziaanie napre ciskajcych zmniejsz wpyw wad (karbw) znajdujcych si na powierzchni przez rwnowaenie napre rozcigajcych. Azotowaniu jonowemu poddaje si zarwno przedmioty ze stali stopowych jak i niestopowych oraz eliwa. Do typowych zastosowa zalicza si: way korbowe, elementy sprzgie, koa zbate, wykrojniki, toczniki, frezy, przecigacze, matryce kunicze, formy do tworzyw sztucznych, elementy wtryskarek i wytaczarek. a) b)

Rys. 7.6a. Charakterystyka zmian struktury, skadu chemicznego i twardoci w warstwie dyfuzyjnej po azotowaniu stali w zalenoci od odlegoci od powierzchni

Rys. 7.6b. Mikrostruktura naazotowanej stali konstrukcyjnej gat. 34CrAlNi-10; jasna warstwa skrajna ( + ') i przylegajca do niej warstwa przesyconego azotem sorbitu z azotkami ' w postaci siatki na granicach ziarn, podoe - sorbit

Azotowanie przeciwkorozyjne przeprowadza si w zakresie temperatur 600 850C w czasie kilku minut do kilku godzin, dla czci naraonych na korozj w wodzie i wilgotnej atmosferze. Wasno t zapewnia bardzo cienka i zwarta warstewka fazy , a poniewa inne wasnoci warstwy nie s tak istotne dlatego mona stosowa t obrbk do dowolnych gatunkw stali i eliw. Azotowaniu przeciwkorozyjnemu poddaje si drobne czci maszyn i urzdze, jak: czci zaworw tlenowych i palnikw spawalniczych, czci hamulcw kolejowych, czci armatury wodocigowej i instalacji pary wodnej. Powierzchnie nie przewidziane do azotowania zabezpiecza si przed dyfuzj azotu przez naoenie odpowiedniej powoki. Stosuje si zwykle powoki cynowe o gruboci 0,01 mm nakadane elektrolitycznie lub zanurzeniowo, rzadziej elektrolityczne powoki miedzi lub niklu. Ponadto stosuje si pasty zawierajce niskotopliwe szkliwa, zwizki boru, zwizki cyny i ywice silikonowe. 7.2. Borowanie dyfuzyjne Borowanie dyfuzyjne polega na nasycaniu warstwy wierzchniej stali borem w celu uzyskania duej twardoci, rzdu 2000 HV. Bor tworzy z elazem ukad rwnowagi przedstawiony na rys. 7.7, w temperaturze otoczenia wystpuj ferryt borowy , borki Fe2B i FeB. W zalenoci od stenia boru w warstwie

wierzchniej stali tworz si borki o charakterystycznej budowie supkowej, spowodowanej uprzywilejowanym wzrostem ziarn. Poniewa dyfuzja boru zachodzi po granicach ziarn borkw i austenitu, dlatego powierzchnia rozdziau midzy warstw borkw a rdzeniem jest rozgaziona, rys. 7.7c,d i 7.8b. Pod stref borkw wystpuje strefa rozrostu ziarna roztworu staego boru w elazie. Najkorzystniejsze wasnoci na zuycie wykazuj zwarte warstwy borkw pozbawione wtrce niemetalicznych i porw. Rozkad twardoci w warstwie wierzchniej jest cile zwizany ze zmianami struktury postpujcymi od nasycanej powierzchni, rys. 7.8a.

Rys. 7.7. Ukad rwnowagi Fe-B (a), Opis faz: roztwr boru w elazie , roztwr boru w elazie , Fe2B - faza midzywzowa, FeB - faza midzywzowa, (b) zmiany skadu fazowego zalenie od odlegoci od powierzchni naborowanego elaza, (c) budowa naborowanego elaza w temperaturze procesu T1, (d) w temperaturze otoczenia T0

Rys. 7.8 a) Charakterystyka zmian skadu chemicznego i twardoci w warstwie dyfuzyjnej po naborowaniu w zalenoci od odlegoci od naborowanej powierzchni

b) mikrostruktura naborowanej stali narzdziowej

Proces borowania przeprowadza si w temperaturze 900 1000C w czasie od kilku do kilkunastu godzin, uzyskujc warstwy o gruboci od 0,03 do 0,15 mm. Borowanie przeprowadza si najczciej w proszkach lub pastach, ktrych podstawowym skadnikiem jest bor amorficzny, wglik boru lub czteroboran sodu, kilkuprocentowy dodatek aktywatora (np. NH4Cl) oraz wypeniacze ceramiczne (np. Al2O3) w iloci ok. 40 %, ktre zabezpieczaj powierzchni przedmiotu przed przyleganiem proszku do nasycanej powierzchni. Do borowania stosuje si przede wszystkim stale redniowglowe, poniewa wysze zawartoci wgla, a take dodatki stopowe hamuj dyfuzj boru. Przedmioty przeznaczone do borowania przygotowuje si na gotowo ze wzgldu na brak moliwoci stosowania obrbki wirowej po borowaniu. Borowanie stosuje si do czci maszyn i narzdzi naraonych w eksploatacji na zuycie przez tarcie, a szczeglnie na dziaanie lunego cierniwa, jak: narzdzia wiertnicze elementy widrw i pomp, czci pojazdw osie traktorw, elementy gsienic, narzdzia do pracy na zimno i gorco toczniki, matryce i formy do tworzyw, wkadki matrycowe, elementy maszyn odlewniczych. Borowane czci maszyn lub narzdzia poddaje si zwykle hartowaniu i niskiemu odpuszczaniu. 7.3. Metalizowanie dyfuzyjne Metalizowanie dyfuzyjne jest procesem dyfuzyjnego nasycania warstw wierzchnich stali rnymi metalami, jak: chromem, tytanem, aluminium, a take jednoczesnym nasycaniem kilkoma pierwiastkami, np. chromem i aluminium. W odrnieniu od sposobu dyfuzji midzywzowej pierwiastkw niemetalicznych wgla, azotu czy boru, pierwiastki metaliczne, ktre tworz jak wiadomo z elazem roztwory rnowzowe, dyfunduj poprzez wzy sieci krystalicznej. Wskutek tego warstwy dyfuzyjne nasycane metalami s wielokrotnie ciesze ni np. warstwa nawglona w tych samych warunkach (przy jednakowej temperaturze i czasie trwania procesu). Chromowanie dyfuzyjne polega na nasycaniu chromem warstw wierzchnich przedmiotw wytworzonych ze stali, eliwa lub staliwa. Celem chromowania jest podwyszenie trwaoci czci maszyn i narzdzi naraonych podczas eksploatacji na zuycie przez tarcie, korozj i utlenianie w wysokich temperaturach, do 850 C. Chrom tworzy z elazem ukad rwnowagi z roztworem cigym fazy . W stopach z elazem i wglem jako pierwiastek silnie wglikotwrczy, zalenie od proporcji C/Cr, tworzy wgliki zoone: (Cr,Fe)3C, (Cr,Fe)23C6, (Cr, Fe)7C3, zakresy ich wystpowania przedstawiono na rys.7.9a. Podczas nasycania chromem stopw elaza mona wyrni dwa rodzaje warstw chromowanych, zalenie od zawartoci wgla w stali, jeli jest mniejsza ni 0,2 % warstw chromowan stanowi roztwr stay chromu w elazie, czasem z niecig warstw wglikw na powierzchni. W stalach rednio i wysokowglowych warstwa chromowana zawiera wgliki (Cr,Fe)7C3 i (Cr,Fe)23C6 oraz azotki i wglikoazotki. Podstawowym skadnikiem jest wglik M7C3, a wystpowanie pozostaych zaley od warunkw chromowania. Przykadowy schemat budowy warstwy chromowanej, skad chemiczny i rozkad twardoci przedstawiono na rys. 7.9b. Poniewa wytworzenie wglikw w warstwie wierzchniej wymaga dyfuzji wgla z rdzenia w kierunku powierzchni, to efektem tej dyfuzji jest utworzenie si pod warstw wglikw strefy o zmniejszonym steniu wgla. Podstawowe znaczenie w praktyce ma chromowanie w orodkach staych i gazowych. Orodki stae to mieszaniny sproszkowanego elazochromu (ok. 50 %), tlenku aluminium (ok. 45%) z kilkoma procentami aktywatora chlorku amonu. Chromowanie gazowe przeprowadza si w parach chlorku chromawego. Temperatura chromowania wynosi od 900 1050C, a czas od kilku do kilkunastu godzin. Chromowanie w gazach w stosunku do chromowania w orodkach staych przebiega znacznie szybciej ale mechanizm procesu, budowa warstw i twardoci s podobne. Do chromowania stosuje si przewanie stale rednio i wysokowglowe, przy czym wzrost zawartoci wgla w znacznym stopniu zmniejsza grubo warstwy dyfuzyjnej. Dodatki stopowe w stali, jak molibden, wolfram, chrom i krzem wpywaj na zwikszenie gruboci warstwy, za nikiel i mangan

zmniejsza j. Grubo warstw chromowanych wynosi 0,005 0,04 mm, a twardo ok. 1500 HV, moe osiga blisko 1800HV, zalenie od gatunku nasycanej dyfuzyjnie stali, rys. 7.9. Chromowaniu utwardzajcemu poddaje si przedmioty ze stali narzdziowych i konstrukcyjnych, np.: - narzdzia do obrbki plastycznej na zimno; toczniki, oczka do przecigania drutw, matryce do toczenia na zimno rub i nakrtek, - narzdzia tnce; wykrojniki do cienkich blach, narzdzia chirurgiczne, - narzdzia pomiarowe; sprawdziany toczkowe i gwintowe, - narzdzia do odlewania metali pod cinieniem, - czci maszyn; tuleje zaciskowe do automatw tokarskich, dysze do piaskowania, elementy maszyn wkienniczych. Rys. 7.9 a) Fragment ukadu rwnowagi Fe-Cr-C

b) Schemat struktury po chromowaniu, zmiany rozkadu pierwiastkw i twardoci w warstwie wierzchniej w zalenoci od odlegoci od chromowanej powierzchni

Chromowaniu przeciwkorozyjnemu poddaje si elementy armatury wodocigowej, elementy pomp do wody, ropy i nafty, elementy maszyn przemysu spoywczego. Ponadto czci naraone na korozj w temperaturze do 850 C: opatki turbin gazowych, dysze palnikw, grzybki i gniazda zaworw. Czci maszyn i narzdzia chromowane s zwykle w stanie normalizowanym. Tytanowanie dyfuzyjne polega na wytwarzaniu warstw wglikw tytanu w warstwie wierzchniej stali w celu zwikszenia odpornoci na cieranie i zuycie w temperaturze do 500C. Powyej tej temperatury wgliki tytanu ulegaj utlenieniu. W ukadzie Fe-Ti pole wystpowania ferrytu tytanowego siga 8,7% zawartoci tytanu w temperaturze eutektycznej, a ok. 0,5% w temperaturze otoczenia. Przy wikszych zawartociach

tytanu wystpuj fazy midzymetaliczne TiFe2 i TiFe, rys. 7.10. Tytan jest wic pierwiastkiem rozszerzajcym obszar ferrytu i jednoczenie jednym z pierwiastkw o najsilniejszym powinowactwie do wgla i azotu. W stopach Fe-Ti-C tytan tworzy wgliki proste.

Rys. 7.10. Ukad rwnowagi Fe-Ti (a), Opis faz: roztwr tytanu w elazie , roztwr tytanu w elazie , TiFe2 - faza midzywzowa, TiFe - faza midzywzowa, (b) zmiany skadu chemicznego zalenie od odlegoci od powierzchni tytanowanego elaza, (c) budowa fazowa tytanowanego elaza w temperaturze procesu T1 i (d) w temperaturze otoczenia T0

Podczas nasycania tytanem stali rednio- i wysokowglowych powstaj warstwy zoone z wglikw TiC w postaci warstewki powierzchniowej, fazy midzymetalicznej TiFe2 na granicach ziarn roztworu staego tytanu w elazie, a w niektrych przypadkach z niewielkim udziaem TiFe2 lub TiFe, na granicy podoa z warstw wglikw. Morfologia warstw wierzchnich zaley od czasu i warunkw tytanowania oraz zawartoci wgla w stali. Wgliki TiC powstae najbliej powierzchni maj budow supkow i s zorientowane prostopadle do powierzchni. Na granicy z podoem mog te wystpowa drobne, rwnoosiowe ziarna wglikw, rys. 7.11b. Podobnie jak w wypadku chromowania praktycznie tytanowanie przeprowadza si w orodkach gazowych lub staych. Orodki stae to mieszaniny sproszkowanego elazotytanu, (ok. 95 99%) i 1 5% chlorku amonu. Tytanowanie gazowe wykonuje si w mieszaninie gazowego czterochlorku tytanu, metanu i wodoru. Temperatura procesu wynosi 1000 1080C a czas od 2 do 5 godzin. Grubo uzyskiwanych warstw tytanowych jest niewielka i wynosi 0,010 0,015 mm dla tytanowania w orodkach gazowych, a 0,1 mm dla tytanowania w proszkach. Twardo warstw tytanowanych osiga 3000 5000 HV, rys. 7.10. Proces tytanowania stosuje si do narzdzi wykonanych z wysokowglowych stali stopowych i niestopowych, np.: N10, NC6, NC10, SW7M, ktre s przeznaczone na: - narzdzia do obrbki plastycznej na zimno stali i metali nieelaznych, jak: toczniki, cigada, stemple, wykrojniki, - formy do tworzyw sztucznych, - narzdzia pomiarowe sprawdziany, - matryce do prasowania tlenkw i proszkw metali.

Rys. 7.11a. Schemat struktury stali po tytanowaniu, zmiany rozkadu pierwiastkw i twardoci w warstwie wierzchniej w zalenoci od odlegoci od tytanowanej powierzchni

b) mikrostruktura stali konstrukcyjnej tytanowanej

Przedmioty tytanowane poddaje si hartowaniu w celu utwardzenia podoa warstwy i podwyszeniu wytrzymaoci rdzenia. Podczas obrbki cieplnej stosuje si atmosfery ochronne lub prni dla zabezpieczenia warstwy wglikw tytanu przed zniszczeniem.

SPIS LITERATURY 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Ashby M.F., Jones D.R.H.: Materiay inynierskie, WNT, W-wa 1996. Bala P.: Korozja, Wyd. Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa 2003. Burakowski T.: Tribologia i inynieria powierzchni, Tribologia, 6, 1999. Burakowski T., Wierzcho T.: Inynieria powierzchni metali, WNT, W-wa 1995. Butnicki S.: Spawalno i krucho stali. WNT W-wa 1985. Ciszewski B., Przetakiewicz W.: Nowoczesne materiay w technice, Wyd. Bellona, W-wa 1993. Dobrosz K., Matysiak A.: Powoki ochronne w pojazdach samochodowych, Wyd. Komitetu cznoci, W-wa 1986. 8. Dobrzaski L.A.: Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, WNT, W-wa 1996. 9. Dobrzaski L.A. i in.: Metaloznawstwo i obrbka cieplna materiaw narzdziowych, WNT, Wwa 1990. 10. Dziubiski J., Klimpel A.: Napawanie i natryskiwanie cieplne, WNT, W-wa 1985. 11. Hebda M., Wachal A.: Trybologia, WNT, W-wa 1980. 12. Hryniewicz T., Skubaa W.: Technologia powok ochronnych, WSI Koszalin 1992. 13. Klimpel A.: Spawanie, zgrzewanie i cicie metali. Technologie, WNT, W-wa 1999. 14. Klimpel A.: Technologie napawania i natryskiwania cieplnego, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 1999. 15. Kozowski A., Tymowski J., ak T.: Powoki ochronne, PWN, W-wa 1978. 16. Kwiecie J., Kwiatkowski L.: Zanurzeniowe powoki stopowe Al-Zn, Powoki ochronne 1, 1991. 17. Kula P.: Inynieria warstwy wierzchniej, Wyd. Politechniki dzkiej, d 2000. 18. awrowski Zb.: Tribologia, tarcie, zuycie, smarowanie, PWN W-wa 1993. 19. Maa P., Peiker P.: Cynkowanie ogniowe, Wyd. 1998. 20. Marczak R.: Zuycie tribologiczne jako mechanochemiczny proces niszczenia metali, Ochrona przed korozj, (Wyd. Spec.) XLII, 1999. 21. Mrowec S., Werber T.: Nowoczesne materiay aroodporne, WNT, W-wa 1982. 22. Pokrasen A.: Pokrycia ochronne i dekoracyjne, Poradnik, WNT, W-wa 1967. 23. Pr.Zb.: Technika przeciwkorozyjna, Wyd. Szk. i Pedagog., W-wa 1990. 24. Pr.Zb.: Poradnik galwanotechnika, WNT, W-wa 1985. 25. Pr.Zb. red. S. Tkaczyk: Powoki ochronne, Skrypt Nr 1778, Wyd. Polit. lskiej, Gliwice 1994. 26. Pr.Zb.: Powoki ochronne i materiay niemetalowe. wiczenia laboratoryjne, Wyd. Politechn. Warsz., W-wa 1993. 27. Pr.Zb.: Korozja samochodw i jej zapobieganie. Poradnik, WNT, W-wa 1991. 28. Pytko S. Lewitowicz J.: Zagadnienia tarcia i zuycia. Wybrane problemy tribologiczne, PWN, W-wa 1990. 29. Roniatowski K., Kurzydowski K., Wierzcho T.: Geometryczny opis cech mikrostrukturalnych warstwy powierzchniowej, Inynieria Materiaowa 5, 1994. 30. Sitnik L.: Kinetyka zuycia, Wyd. PWN, W-wa 1998. 31. Socha J. Weber J.A.: Podstawy elektrolitycznego osadzania stopw metali. IV. Elektrokrystalizacja stopw metali, Powoki ochronne 1-2 (125-126) 1994. 32. Sozaska M.: Powoki cynkowe Inynieria Materiaowa, 3, 2005 33. Tendaj B.: Powoki ochronne i ochronno-dekoracyjne, Politechnika Lubelska, Lublin 1988. 34. Walczak W.: Zgrzewanie wybuchowe i jego zastosowanie, WNT, W-wa 1987. 35. Weber J.A., Socha J.: Podstawy elektrolitycznego osadzania stopw metali. Cz VIII. Wsposadzanie metali w warunkach rzeczywistych, Inynieria Powierzchni, 1, 1998. 36. Wyatt O.H., Dew-Hughes D.: Wprowadzenie do inynierii materiaowej. Metale, ceramika i tworzywa sztuczne, WNT, W-wa 1978. 37. Wojta R., Wjcikiewicz Zb.: Powoki ochronne, Skrypt Politechniki witokrzyskiej nr 132, Kielce 1985. 38. Wranglen G.: Podstawy korozji i ochrony metali, WNT, W-wa 1975.