Professional Documents
Culture Documents
SPOŁECZEŃSTWIE
Przegląd problemów i teorii
Jakie są relacje mediów i
społeczeństwa?
Jakie są relacje społeczeństwa i
mediów?
CECHY TRZECH TYPÓW INTERAKCJI (wg Thompsona)
TAK NIE
Kultura wpływa na
strukturę
społeczną
Materializm Autonomia (brak
związków
(media zależą od
przyczynowych)
struktury)
NIE
Odległe wydarzenia i siły społeczne
Organizacja
medialna
Wielkie zbiorowości
Tworzą je ludzie sobie nieznani
Nie mają one samoświadomości
Nie są zdolne do działania, gdyż nie łączy ich żaden wyraźny
cel
Stale zmienia się ich skład
Są w jednym aspekcie heterogeniczne, w innym (wybór treści) -
homogeniczne
Są podatne na każdą manipulację
Pojęcia „rynek masowy”, „masowy konsument”,
„masowy wyborca” kładą nacisk na pasywny
kontakt z przekazem medialnym. Teoria
społeczeństwa masowego akcentuje integrację
różnych mediów w jeden, centralny ośrodek władzy
społecznej. Społeczeństwo jest tutaj zatomizowane
i odgórnie kontrolowane. Media zamieniają ludzi w
masy – jako audytoria, konsumentów, rynki,
elektoraty. Głos mediów równa się tu głosowi
władzy, przykazu oraz rozrywki. Treści przekazu są
służebne wobec elit władzy, media są
manipulatorami; ludzie nie chcą się organizować, co
powoduje upadek przestrzeni społecznego dialogu.
Forma przełamania takiej struktury
medialnej jest wykorzystanie tzw.
interaktywności, jaką zapewniają
„nowe media”. To wspomagane
elektronicznie „sprzężenie zwrotne”,
które brakuje w modelach
tradycyjnych mediów, opartych na
modelu „magicznego pocisku”.
Funkcjonalistyczna teoria mediów i
społeczeństwa
Tłumaczy zjawiska społeczne w kategoriach „potrzeb”
Potrzeby to m.in. integracja, ład, motywacja, kierowanie, socjalizacja,
adaptacja, inkulturacja itd. Społeczeństwo to sprawnie działający
system powiązanych części lub subsystemów, w którym media
masowe są ważnym elementem. Mają one konserwować istniejący
system, a nie prowadzić do jego zmiany.
Laswell: trzy funkcje komunikowania w społeczeństwie: nadzór nad
otoczeniem, koordynacja systemu społecznego, transmisja kultury (f.
informacyjna, interpretująca, kulturowa)
Wright: dodanie funkcji rozrywkowej
Funkcja piąta (Mc Quail): mobilizacja
Funkcje i zadania mediów w
społeczeństwie (wg funkcjonalistów)
Informacja
Korelacja
Kontynuacja
Rozrywka
Mobilizacja
Funkcjonalistyczna teoria
mediów i społeczeństwa
najlepiej służy wyjaśnianiu
mechanizmów integracyjnych
Krytyczna teoria polityczno-ekonomiczna
Determinizm „twardy”
Determinizm „miękki” (wg Levinsona)
Determinizm technologiczny „twardy” w
analizie rozwoju środków
komunikowania: technologie w sposób
niealternatywny wpływają na
ukształtowanie się jakiegoś modelu
komunikacji społecznej, a zatem formują
przesłanki do powstania jakiegoś
medium.
Levinson: przykładem „twardego”
determinizmu jest zależność między
GENOTYPEM a FENOTYPEM. Żaden
fenotyp (czyli zbiór cech genetycznych
żyjącego organizmu) nie może stać w
sprzeczności z jego genotypem (czyli zbiorem
genów istniejącym niejako „potencjalnie”, in
nuce). Wszelkie uszkodzenia na poziomie
fenotypowym skazują dany organizm na
zagładę.
Zależności takie (czyli przyczynowo-
skutkowe) są niemożliwe do odszukania na
poziomie społecznym, tzn. nigdy technologie
informacyjne nie są w stanie wpłynąć
bezpośrednio na zjawiska zachodzące w
społeczeństwie. One mogą coś ułatwić –
nigdy zaś coś bezpośrednio wywołać .
Dlatego sam Levinson przyznaje, że
w teorii mediów znacznie bardziej
przydatna okazuje się koncepcja
determinizmu „miękkiego”.
Levinson: „Gdy system informacji wywiera nieuchronny,
niemożliwy do przekreślenia skutek społeczny (lub innego
rodzaju), teoretycy mediów określają taką relację mianem
»twardego« determinizmu. Najbardziej do tej skrajności lub
ideału zbliża się relacja zachodząca między abstrakcyjnym
językiem a człowieczeństwem. […] media rzadko kiedy (jeśli
w ogóle) wywierają absolutne, niemożliwe do uniknięcia
skutki społeczne. Wygląda to raczej tak, że umożliwiają
wydarzenia, których forma i konsekwencje są skutkiem
innych czynników niż działająca w danym wypadku
technologia informacyjna. Teoretycy mediów określają ten
rodzaj determinizmu jako »miękki«.”
System „miękkiego” determinizmu
działa synergicznie, tzn. inne
czynniki o podstawowym znaczeniu
odgrywają rolę w doprowadzeniu do
danego skutku.
Czy gdyby nie radio – możliwe
byłoby pojawienie się w przestrzeni
publicznej dwóch największych
dyktatorów XX wieku – Hitlera i
Stalina? Czy gdyby radio zastąpiła
wówczas telewizja – świat
wyglądałby inaczej?
za M. McLuhanem
Czy gdyby nie radio – możliwe
byłoby pojawienie się w przestrzeni
publicznej dwóch największych
demokratycznych przywódców
czasów wojny: F. Roosevelta i W.
Churchilla? Czy gdyby radio
zastąpiła wówczas telewizja – świat
wyglądałby inaczej?
Levinson omawia dwa ważne przykłady zależności
między systemami ustrojowymi i zjawiskami
społecznymi: komunikację przy pomocy pisma w
czasach antycznych oraz średniowiecznych
(utrzymywanie władzy kapłańskiej w starożytnym
Egipcie; feudalizm w średniowieczu)
przeciwstawiając jej konsekwencje, jakie przyniosła
ze sobą „rewolucja Gutenberga”
Skutki rewolucji Gutenberga
wydrukowanie Biblii w tysiącach egzemplarzy wzmocniło (za kilkadziesiąt lat) wystąpienie
Lutra: Reformacja (we wszystkich jej odmianach) nie mogłaby zrealizować swojej
podstawowej tezy – prymatu Biblii nad jej wykładnią przez Kościół instytucjonalny
możliwość druku literatury świeckiej przyczyniła się do powstania nowych gatunków
literackich
zeświecczenie literatury spowodowało gwałtowny rozwój języków narodowych (cecha
kolejnej epoki w dziejach ludzkości)
powstają nowe przemysły i nowe usługi, a z nimi także nowe zawody
dzięki wynalazkowi Gutenberga wiadomości o odkryciach geograficznych obiegają cały
ówczesny świat ogromnym tempie; to z kolei staje się powodem wielowiekowej rywalizacji
potęg morskich (a zatem i ekonomicznych) o Nowy Świat
zmienia się struktura i pozycja nauki, a także oświaty; rozwój uniwersytetów byłby
niemożliwy bez rozwoju bibliotek (baz danych – w dzisiejszym rozumieniu)
powstają początki mediów masowych: prasy (dwa wieki po wynalazku Gutenberga)
REWOLUCJA GUTENBERGA
PRZYNIOSŁA TAKŻE SKUTKI
NEGATYWNE
Długotrwałe wojny religijne w Europie
Konkwista w ziemiach należących do Nowego Świata: początki
kolonializmu. Powstawanie stereotypów Innego. Wzmocnienie – na
gruncie państw narodowych – nacjonalizmów i szowinizmów (sam
Luter nie ukrywał swojego antysemityzmu)
Druk służył nie tylko Reformacji, ale także kontrreformacji
Kształtowanie się technik manipulacji opinią publiczną rozpoczyna się
wraz z udoskonaleniem druku wydawnictw ulotnych
przeniesienie zasadniczych cech feudalizmu na wyższy poziom (czyli
konserwacja status quo); utowarowienie informacji. Informacja staje się
dobrem pożądanym i jako taka może być reglamentowana przez
środowiska „producentów” i „dystrybutorów” związanych z władzą
Czy bez ruchów reformacyjnych w
Kościele możliwy byłby rozwój
kapitalizmu (doktryna protestancka
ułatwia szerzenie się leseferyzmu,
indywidualnej aktywności i zarazem
odpowiedzialności za wspólnotę? -
Max Weber)
Czy powstanie kapitalizmu byłoby
możliwe bez rewolucji 1789 roku? A czy
rewolucja byłaby możliwa bez istnienia
dobrze już rozwiniętego systemu prasy i
druków ulotnych? Dlaczego powiada się,
że rewolucja 1789 była dzieckiem
Encyklopedii Francuskiej (wśród jej
twórców znajdziemy wielu
przedstawicieli środowisk, mających za
swoją tradycję ruchy reformacyjne)?
Czy to giełda spowodowała rozwój prasy masowej w
II połowie XIX w., czy też odwrotnie: rozwój szybkich
środków komunikowania umożliwiał coraz
sprawniejszą organizację obrotów giełdowych? Czy
prasa umożliwiła graczom giełdowym powiązanie
tendencji w polityce (także międzynarodowej) z
tendencjami rynku i giełdy (dzięki swojej funkcji
interpretującej rzeczywistość) – czy odwrotnie:
zawartość prasy odpowiadała rosnącej świadomości
obywateli i coraz lepszym zdolnościom do wiązania
ze sobą zjawisk z pozoru odległych?
Ważne epizody z historii mediów:
wg. McQuaila
W rozwoju mediów nigdy nie jest tak, że jakaś nowa
technologia całkowicie wypiera starszą, stąd też
wiadomości o rychłej śmierci książki są mocno
przesadzone. W rozwoju mediów mamy do
czynienia z synergią (tzn. ze współdziałaniem)
mediów lub z ich konwergencją (tzn. z tworzeniem
się, na skutek przenikania wzajemnego, całkiem
nowych form komunikowania się medialnego).
Konwergencja mediów jest obecnie najsilniejszym
czynnikiem powodującym zmiany kultury, jej form i
sposobów korzystania z nich (najbardziej jaskrawym
przykładem konwergencji mediów jest współczesny
kształt i funkcje telefonu komórkowego).
Dlaczego powstał telefon
komórkowy i dlaczego przybrał taką,
a nie inną postać?
Jedną z zasadniczych cech kultury 2. poł. XX wieku i początków
obecnego stulecia jest niezwykła mobilność społeczeństwa (która wiąże
się z rozwojem szybkich środków komunikacji/transportu). Cechą
społeczeństw współczesnych staje się ich nomadyczność: dotyczy to nie
tylko warstw, które tradycyjnie taki nomadyzm traktowały jaką swoją
„przyrodzoną” cechę (intelektualiści, wyspecjalizowani fachowcy,
przedstawiciele świata finansów). Nowoczesne środki komunikowania
(Internet) umożliwiają wykonywanie zadań profesjonalnych poza
miejscem zamieszkania i poza wielkimi centrami miejskimi. Korzystanie z
Internetu wymagało dostępu do stacjonarnego komputera i do sieci (na
ogół tradycyjnych, telefonicznych). Skonstruowanie laptopa (palmtopa)
sprzężonego z przenośną telefonią eliminuje obecność najsłabszego
ogniwa w łańcuchu komunikacyjnym (kabla). Funkcje komputera można
zamknąć w mobilnym telefonie; skonstruowanie ekranów o odpowiedniej
do tych zadań rozdzielczości umożliwi przeniesienie do telefonu funkcji
telewizji (informowanie, rozrywka). Analitycy zaczynają już przepowiadać
głęboki kryzys tradycyjnej telewizji i zastąpienie jej przez telewizję
mobilną. Jedyną przeszkodą, by taka wizja się urzeczywistniła, jest
poziom technologii transmisji strumienia telewizyjnego.
Telefon komórkowy w swojej historii zawiera stare – bo
towarzyszące ludziom od chwili wynalezienia aparatu Bella –
pragnienie uwolnienia się od kabli łączących nadawcę
komunikatu i odbiorcę. Realizacją tej idei stało się radio,
nazywane przez długie lata „telefonem bez drutu” lub
(wcześniej, gdy transmitowano radiowo jedynie sygnały
alfabetu Morse’a) „telegrafem bez drutu”. Radio rozwinęło się
jednak w osobne medium, mające swoją historię, swoje
formy przekazu i swoją infrastrukturę instytucjonalną. Jednak
dziś radio – by spełnić ważny postulat dzisiejszej kultury:
interaktywność, posługuje się telefonem i opartym w
większości na telefonicznych kablach Internetem. Radio
powtarza więc obecnie swoją własną genezę.
W rozwoju mediów spotykamy w zasadzie dwa ich
zasadnicze modele (paradygmaty komunikacyjne): model
medium transmisyjnego (ludzki głos, zachowania
proksemiczne; telegraf, telefon, radio, telewizja) oraz model
medium rejestrującego (pismo, aparat fotograficzny, fonograf,
kamera filmowa i wideo). Wybór jednego z tych modeli
oznacza rezygnację z możliwości, jakie daje model drugi
(wybierając komunikację głosową – rezygnujemy z
możliwości utrwalenia aktu komunikacji; wybierając pismo –
zyskujemy panowanie nad czasem i przestrzenią, tracąc
niepowtarzalność bezpośredniego kontaktu z odbiorcą).
Dlatego od dawna jeden model komunikacji poszukiwał
uzupełnienia w drugim (radio uzupełniliśmy magnetofonem,
zaś telewizję – magnetowidem). Takie media Levinson
nazywa „zaradczymi”.
Historia mediów to także historia swoistych
„pomyłek”: niektóre środki komunikowania
wymyślono w zupełnie innym celu niż to okazało się
później (fonograf Edisona miał być czymś w rodzaju
„automatycznej sekretarki, a telefon – aparatem
słuchowym dla niedosłyszącej żony Bella). Inną
zasadą jest dostosowywanie się mediów do
pewnego ideału, jakim jest komunikowanie się
„naturalne”: w ten sposób fotografia czarno-biała
została zastąpiona przez barwną, a film niemy
ustąpił przed dźwiękowym. Nie oznacza to
zepchnięcia obu tych mediów w niebyt: są one
wykorzystywane w obrębie sztuki, jako swoiste
„chwyty udziwniające” przekaz.
Podstawowym problemem wszystkich mediów
utrwalających była fizyczność nośnika: tablica
gliniana, papirus, papier, taśma filmowa, płyta
dagerotypowa, kaseta magnetofonowa i
magnetowidowa – ważą. Ich przemieszczanie w
przestrzeni wymaga użycia siły fizycznej i środków
transportu. Stąd rozwój środków komunikacji
zawsze wiązał się z rozwojem środków transportu
(np. rozwożenie gazet i książek, poczty).
Ograniczenia fizycznego transportu lądowego i
morskiego wpływały na bieg historii (np. powstanie
Stanów Zjednoczonych dokonało się poza
świadomością króla brytyjskiego, do którego
należała Północna Ameryka).
Zastąpienie nośnika materialnego
przez niematerialny (impuls
elektryczny) przyśpieszyło
przekazywanie informacji, odebrało
mu jednak wymiar fizycznego bytu:
stąd brak zaufania do tych mediów,
które posługują się takim sposobem
przekazywania informacji.
Dominacja mediów posługujących się
niematerialnym nośnikiem informacji stworzyła nowy
kształt kultury (tzw. dromologia). Na jej przykładzie
jednak można obserwować siłę przyzwyczajeń
(zaufanie do papieru, brak zaufania do plików
elektronicznych, odzyskiwanie zaufania dzięki
wydrukowaniu tekstu elektronicznego na papierze).
Determinizm można obserwować w całej historii cywilizacji.
Levinson daje przykład wieżowców (drapaczy chmur),
których nie wybudowano by, gdyby nie opanowanie
konstrukcji szybkich i bezpiecznych wind oraz technologii
stalowych konstrukcji szkieletowych i specjalnego betonu.
Jednak użycie stali jako materiału budowlanego wiąże się z
rewolucją architektoniczną i urbanistyczną, jaką przeszły
wielkie miasta europejskie w połowie XIX w. (W. Benjamin).
Pierwsze prawdziwe „drapacze chmur” w USA zaczęto
wznosić na przełomie XIX i XX wieku w związku z gwałtowną
podwyżką cen gruntów w miastach wschodniego wybrzeża
Ameryki. Czy wynalazek bezpiecznej windy (Otisa) z 1859
roku był związany z przeceną gruntów budowlanych? Z
pewnością nie. Odwrotnie – również nie.
Aby powstała szybka, wysokonakładowa
prasa, potrzebne było:
wynalezienie technologii maszynowego składu tekstu
wynalezienie technologii produkcji papieru w postaci taśmy
(a nie arkuszy)
wynalezienie maszyny rotacyjnej
skonstruowanie maszyny do składania wydrukowanej
gazety
rozwój środków transportu (koleje, parowce, samochód,
samolot)
zastosowanie w dziennikarstwie szybkich środków
łączności (telegraf, telefon)
Wszystkie te urządzenia, maszyny i aparaty
wymagały źródeł energii (silnik parowy, potem
elektryczny). Czy zatem między nowoczesną
prasą a maszyną parową i urządzeniami
elektrycznymi zachodzi prosa relacja
przyczyny i skutku? Z pewnością – nie, choć
związków takich nie można wykluczyć. Co
zatem „napędzało” nową cywilizację - jej
media? Czy media kształtowały nową
cywilizację? Z pewnością – tak.
W historii mediów trudno jest wskazać odkrycie –
zasadnicze jej etapy to wynalazki lub udoskonalenia
odwołujące się do rzeczywistych odkryć, często na
obszarach bardzo od komunikacji odległych.
Zagadnieniami związanymi z zależnościami
zachodzącymi między przemianami cywilizacyjnymi
(polityką, ekonomią) i kulturalnymi zajmowali się
uczeni kanadyjscy z kręgu tzw. szkoły Toronto: m.in.
H. Innis, M. McLuhan, W. Ong, D. de Kerckove, a
także omawiany tu P. Levinson. Główny – acz
niesłuszny – zarzut wobec tej szkoły badawczej to
zbyt częste stosowanie „twardego” determinizmu w
interpretowaniu zjawisk cywilizacyjnych, a także
podatność na zbytnio lewicową interpretację
zależności między władzą, technologią i mediami (J.
Baudrillard, J. Habermas) przedstawianą m.in. przez
tzw. szkołę frankfurcką.
Technologiczny determinizm medialny (przed
nowymi technologiami – rewolucją cyfrową)
Technologie komunikowania są podstawowe dla
każdego społeczeństwa
Każda technologia wykazuje szczególną inklinację
do pewnych form komunikowania, zawartości lub
użytków
Sekwencja wynalezienia i zastosowania
technologii wpływa na zmianę społeczną
(progresywną lub regresywną)
Rewolucje komunikacyjne prowadzą do rewolucji
społecznych
wg McQuaila
Pięć typów orientacji (bias) technologii
mediów
Oddziaływanie na ludzkie zmysły
Preferowane treści
Preferowane formy
Kontekst wykorzystania mediów
Relacje między nadawcą i odbiorcą
wg McQuaila
Orientacje w technologii mediów
P. Levinson