RESOCJALIZACJA

Teoretyczne podstawy, oraz przykady programw oddziaywa Kazimierz Pospiszyl

WSTP....................................................................................................................................... 2 ROZDZIA I.......................................................................................................................... 3 Systemy i modele oddziaywa resocjalizacyjnych ................................................................... 3 (prba przegldu) ....................................................................................................................... 3 ROZDZIA II ........................................................................................................................ 8 rda intelektualne wspczesnej postaci ................................................................................. 8 oddziaywa resocjalizacyjnych................................................................................................. 8 Resocjalizacja jako kanalizowanie" instynktw................................................................... 8 Psychodynamiczne przesanki oddziaywa resocjalizacyjnych ......................................... 13 Terapia behawioralna w resocjalizacji ................................................................................. 19 Psychodynamiczne sposoby oddziaywa ............................................................................... 25 resocjalizacyjnych .................................................................................................................... 25 Waciwoci i sposoby oddziaywa resocjalizacyjnych ..................................................... 25 Oddziaywania indywidualne ............................................................................................... 26 Zakady resocjalizacyjne dla nieletnich ............................................................................... 28 Problemy specjalne w resocjalizacji przestpcw seksualnych ........................................... 43 Komuny terapeutyczne......................................................................................................... 45 Przykady zastosowania ekonomii punktowej ......................................................................... 50 w resocjalizacji ......................................................................................................................... 50 Oglne reguy stosowania ekonomii punktowej .................................................................. 50 Przywileje i udogodnienia uzyskiwane na tydzie cena w punktach.............................. 54 Rodzaje zachowania, za ktre wychowanek traci punkty.................................................... 54 Organizacyjne formy zastosowania ekonomii punktowej.................................................... 56 w resocjalizacji ..................................................................................................................... 56 Kognitywno-behawioralne ujcie ........................................................................................ 67 programw resocjalizacyjnych............................................................................................. 67 Dostosowanie metod oddziaywania resocjalizacyjnego ......................................................... 75 do cech psychicznych wychowanka......................................................................................... 75 Zrnicowanie podatnoci" na resocjalizacj ..................................................................... 76 Metody oddziaywa resocjalizacyjnych ............................................................................. 77 a cechy osobowoci wychowankw..................................................................................... 77 Dojrzao interpersonalna wychowanka............................................................................. 82 a sposoby resocjalizacji ........................................................................................................ 82 Drugi poziom dojrzaoci ..................................................................................................... 84 Czwarty poziom dojrzaoci................................................................................................. 85 Zrnicowanie oddziaywa resocjalizacyjnych.................................................................. 88 w wietle typologii Herberta Quaya..................................................................................... 88 ZAKOCZENIE...................................................................................................................... 91 ANEKS..................................................................................................................................... 93

WSTP
Wzrastajce w czasach wspczesnych zainteresowanie sposobami skutecznej resocjalizacji wypywa nie tylko z przewiadczenia, e mamy obecnie modzie trudniejsz ni dawniej. Pomimo e przewiadczenie takie moe funkcjonowa i funkcjonuje w umysach wielu ludzi, jest ono niestety mao diagnostyczne. Zawsze bowiem, odkd istniao zorganizowane spoeczestwo, modzie uwaano za krnbrn i z. Jako anegdot przytacza si czsto tekst z papirusu z V wieku p.n.e., w ktrym egipski kapan uskara si na modzie, opisujc jej zachowanie w sposb do zudzenia przypominajcy wspczesne utyskiwania na krnbrno i nieposuszestwo dzisiejszego modego pokolenia. Trudno wic tak na dobr spraw powiedzie, czy faktycznie modzie uwaamy dzisiaj za bardziej rozbisurmanion" ni 50 czy 100 lat temu. Faktem bezspornym jest natomiast to, e owo rozbisurmanienie wspczesnych nastolatkw wynik bardziej zoonego ycia staje si coraz bardziej dogbne i skomplikowane, a tym samym bardziej oporne na oddziaywania resocjalizacyjne. Istnieje take i druga przyczyna zwikszajcego si zainteresowania metodami skutecznej resocjalizacji; wynika ono ze staego rozwoju i wysubtelniania psychiki czowieka. W tym miejscu pragn odwoa si do opinii czowieka obdarzonego jak dotd najwiksz wyobrani psychologiczn, do opinii Zygmunta Freuda, ktry w swym sawnym licie do Einsteina (napisanym w styczniu 1932 roku) wyjania dlaczego wojna stanowi niejako naturalny porzdek rzeczy w spoecznociach ludzkich. W tym jake pesymistycznym tekcie znajdujemy jednak nut optymizmu, bowiem Freud mwi o tym, e istniej dwie drogi trwaego przezwycienia instynktu mierci (aktywujcego agresj i skonno do zabijania), tkwicego immanentnie w podwiadomoci ludzkiej. Pierwsz jest podporzdkowanie agresywnych impulsw intelektowi, a drug zadzierzganie coraz to cilejszych wizi midzy ludmi. Wszystko, co pobudza wzrost cznoci emocjonalnej pomidzy ludmi, zapobiega wojnie i wrogoci" pisze Freud. List za koczy uwag, i nie jest utopi nadziej a, e oba te skadniki rozwoju kultury [...] mog zaowocowa wyeliminowaniem zarodkw wzajemnej wrogoci pomidzy ludmi, ktra to wrogo znajduje ujcie w wojnie". W wyniku oddziaywania tych dwch si powstaje nowy czowiek, ktry zaczyna si wstydzi agresji jako nieokieznanego instynktywistycznego impulsu" na zasadzie podobnej do tego, jak wspczesny, dobrze zsocjalizowany czowiek wstydzi si wielu innych, biologicznych reakcji swego organizmu, szczeglnie wtedy, gdy wystpuj one w otoczeniu innych ludzi. Chciabym wierzy, e sugestie ojca psychoanalizy znajd odbicie w zachowaniu ludzi wspczesnych, czego zapowiedzi moe by fakt, e dzisiejszy czowiek, z jednej, strony wstydzi si wybuchw niekontrolowanej agresji, podobnie jak nie akceptuje (i przez to stara sieje wyeliminowa) szeregu innych, naturalnych reakcji swego organizmu, ktre to reakcje w dawnych czasach (kiedy czowiek pozostawa na innym etapie rozwoju gatunkowego) nie posiaday tak awersywnego zabarwienia jak dzisiaj, a z drugiej, jest wraliwy na podobnie prymitywne" reakcje ze strony innych ludzi, a szczeglnie ludzi modych! Tak czy inaczej wzrastajce zaniepokojenie otwarcie agresywnym i przestpczym zachowaniem wspczesnych ludzi, szczeglnie modych, staje si motorem bardzo intensywnego rozwoju i doskonalenia metod resocjalizacji. W niniejszej ksice staraem si ukaza dwie podstawowe kwestie: po pierwsze, rda intelektualne, z ktrych wypywaj

gwne koncepcje poprawiania niepoprawnych", po drugie za przedstawiem najbardziej moim zdaniem ciekawe przykady konkretnych programw resocjalizacyjnych. Zaprezentowane programy pochodz gwnie z krgu kultury anglo-amerykaskiej, jako e jak mi si wydaje w krajach tego krgu istnieje najwiksze zapotrzebowanie na skuteczne programy resocjalizacyjne i tym samym powstaje tam najwicej ciekawych pomysw dotyczcych oddziaywa resocjalizacyjnych. Wybrane przykady s, jak mi si wydaje, na tyle klarowne i to zarwno pod wzgldem konstrukcyjnym, jak i pod wzgldem realizacji okrelonych kierunkw mylenia e mona je bez trudu wykorzysta do tworzenia wasnych programw resocjalizacyjnych. Pragnbym, aby najliczniejsz grup Czytelnikw mniejszej ksiki stanowili praktycy pracujcy z modzie, szczeglnie za z modzie wykolejon. Druga grupa Czytelnikw, do ktrych ksik t adresuj, to studenci pedagogiki i psychologii, a szczeglnie za ci, ktrzy specjalizuj si w zakresie resocjalizacji. Myl, e informacje zawarte na jej kartach zawieraj niezbdn dla istoty resocjalizacji ,,gramatyk" przedmiotu. Zorientowanie si bowiem w uwarunkowaniach i kierunkach rozwoju wspczesnych poczyna resocjalizacyjnych stanowi jedynie suszn drog do uaktywnienia wasnej wyobrani tak, aby moga ona stworzy skuteczne impulsy do stymulowania i poprawiania najbardziej subtelnego i zoonego wymiaru struktury duchowej czowieka, jaki stanowi domena sdw, ocen i wartoci moralnych.

ROZDZIA I

Systemy i modele oddziaywa resocjalizacyjnych (prba przegldu)

Na rozwj i stae doskonalenie systemw resocjalizacyjnych miay wpyw nie tylko pogldy filozoficzne, tumaczce na swj sposb istot czowieczestwa, uwarunkowania dobra i za itp. W nowszych czasach wanym intelektualnym rdem rozwoju pogldw na resocjalizacj stay si rne kierunki i orientacje psychologiczne, tworzone w cisej wspzalenoci z pogldami filozoficznymi dotyczcymi czowieka. Spord licznych szk i orientacji wspczesnej psychologii niewiele wpyno na wyksztacenie si specyficznej teorii resocjalizacji Na og kady etap rozwoju ,,wiedzy o duszy" oraz kady kierunek tej wiedzy dokada swoj, wiksz lub mniejsz cegiek do gmachu wiedzy" na temat metod i form zmiany ludzkiego zachowania, niezwykle rzadko jednak budowa wasny gmach owej wiedzy. Zoono i wzajemne przenikanie poszczeglnych kierunkw psychologicznych nastrcza pewn trudno w zakresie wyodrbnienia tych, ktre stworzyy wasny system pogldw na istot karania i resocjalizacji. Dodatkowym utrudnieniem ledzenia wpyww poszczeglnych szk i orientacji psychologicznych na oddziaywania resocjalizacyjni jest to, e resocjalizacja jest przede wszystkim dziaalnoci praktyczn, dyktowan przez ycie spoeczne od czasw najdawniejszych, tj. od czasw, gdy spotykamy zalki organizacji spoecznych. W lad bowiem za owymi formami zorganizowanego ycia spoecznego musiay rwnoczenie powstawa spoeczne mechanizmy ochraniajce je przed zakusami ciemnej strony duszy ludzkiej", szczeglnie rozwinitej u niektrych jednostek. Owe praktyczne dowiadczenia byy i s rwnie zasobnym rdem tworzenia rnych zabiegw resocjalizacyjnych. Tak wic w przypadku prb podziau rnych metod i sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych mamy zawsze do czynienia z dwiema szerokimi perspektywami. Z jednej

strony moemy wyrni sposoby traktowania przestpcy ze wzgldu na przesanki przyjmowane przez dany kierunek mylenia psychologicznego, z drugiej za ze wzgldu na aspekty wynikajce z praktycznego stosowania metod postpowania z jednostkami wykolejonymi. Te dwie przesanki s czsto splecione ze sob, co jest szczeglnie widoczne wtedy, gdy mamy do czynienia z wzgldnie zaawansowan wiedz teoretyczn na temat mechanizmw oddziaywania psychokorekcyjnego i z rwnie bogatymi spostrzeeniami, wypywajcymi z praktyki oddziaywa resocjalizacyjnych. Taki stan rzeczy nie uatwia bynajmniej ogarnicia najbardziej istotnych waciwoci oddziaywa resocjalizacyjnych ani zrozumienia tych mechanizmw psychicznych, ktre wyznaczaj prawa skutecznoci owych oddziaywa. Gwna trudno bierze si std, e tworzone przez wielu autorw podziay systemw psychokorekcji bez jednolitej podstawy s nieatwe do ogarnicia. Jak bowiem wiadomo umys ludzki atwiej ogarnia wszelkie podziay, ktre oparte s na jednolitej podstawie. Moe si wic pojawi pytanie, dlaczego nie tworzy podziaw opartych na tych dwch podstawach, wyrniajc najpierw grupy wedug pierwszej z nich, a nastpnie tworzy podgrupy wedug drugiej. W ten sposb powstaje przecie wikszo naukowych systematyk. Teoretycznie oczywicie byoby to moliwe, w praktyce jednak wikszo autorw tworzcych podziay metod i sposobw oddziaywa psychokorekcyjnych unika tego, prawdopodobnie obawiajc si racych sztucznoci takich podziaw. Wiele bowiem przesanek teoretycznych, rnicych si pierwotnie midzy sob, zostaje tak dokadnie przemieszanych w tyglu praktyki, e dany rodzaj oddziaywa resocjalizacyjnych, chcc by konsekwentnie sklasyfikowany pod wzgldem intelektualnego rodowodu, musiaby zawiera tak wiele subkategorii, i raziby sztucznoci. We wspczesnej literaturze zachodniej, powiconej resocjalizacji wymienia si rne kierunki mylenia, znamienne dla wspczesnej psychologii, ktre wpyny na stworzenie systemw resocjalizacyjnych. Dwa z nich powtarzaj si najczciej, tj. psychoanaliza i behawioryzm. Najplastyczniej bodaj rzecz t przedstawia J.D. Frank, autor hasa o psychoterapii w encyklopedii zdrowia psychicznego, ktry widzi dwa rda metod oddziaywania na czowieka, pokrywajce si w oglnych zarysach z oddziaywaniem psychoanalizy i behawioryzmu. Pierwszym rdem s praktyki magiczno-religijne, natomiast drugim laboratorium naukowe. Psychoanhzajest zdaniem Franka kontynuatork pierwszego nurtu oddziaywa, natomiast behawioryzm drugiego (J.D. Frank 1963). Nieco zbliony, dychotomiczny podzia rde intelektualnych wspczesnych oddziaywa psychokorekcyjnych na przestpcw przyjli T. Ayllon i M. Milan, wyrniajc dwa systemowe podejcia" do zjawiska zaburze w zachowaniu, nazywanych take ,,inspirujcymi modelami". Jednym z nich jest model choroby psychicznej, drugim za model behawioralny. Podejcie pierwsze przyjmuje, e wszelkie formy przestpczego i dewiacyjnego zachowania s rodzajem choroby i tak jak kada choroba, jeli ma by wyleczona, musi zosta dokadnie poznana (zarwno pod wzgldem objaww znamionujcych jej przebieg, jak i przyczyn j wywoujcych), a nastpnie trzeba znale odpowiednie dla niej rodki prewencyjne i lecznicze. Natomiast model behawioralny zakada co odwrotnego, a mianowicie, e zachowanie przestpcze czy dewiacyjne jest jak najbardziej normaln reakcj na nieprawidowe uwarunkowania, dlatego te caa resocjalizacja polega powinna na przewarunkowaniu", tzn. na stworzeniu spoecznego systemu nagradzania (i tym samym wzmacniania) takich cech, ktre s pozytywne ze spoecznego punktu widzenia (T. Ayllon, M.Milan 1979).

Podobny typ rozumowania przedstawiaj zwolennicy bardzo radykalnych reform w resocjalizacji, proponowanych na fali haaliwie dziaajcego w latach siedemdziesitych naszego stulecia ruchu tzw. antypsychiatrii. Przedstawiciele tego kierunku przypisuj sobie to stanowisko, ktre cytowani wyej Ayllon i Milan uwaaj za model behawioralny. Sdz oni mianowicie, e odkryli cakowicie oryginalne i nowoczesne podejcie do istoty wykolejenia oraz jego resocjalizacji, ktre stanowi wielki postp w zestawieniu ze wszystkimi rozwijanymi dotd kierunkami psychologicznymi. Wszystkie dotychczasowe orientacje psychologiczne i psychiatryczne zakaday, e istnieje w czowieku co", co przeszkadza mu we waciwym przystosowaniu si do otoczenia spoecznego. Inaczej to co" interpretowaa psychoanaliza, inaczej behawioryzm, ale zawsze ono stanowio esencj zego zachowania. Zdaniem za nowej filozofii, tumaczcej zaburzenia w zachowaniu, owo co" tkwi na zewntrz czowieka niedostosowanego i tym samym istota resocjalizacji (psychokorekcji) zasadza si musi na nauczeniu waciwych sposobw reagowania w sytuacjach spoecznych. Autorzy tego podejcia gosz wcale nienow (wbrew ich przekonaniu o pionierskoci swego podejcia) ide koniecznoci zmiany kierunku nacisku oddziaywa resocjalizacji ze sfery intrapersonalnej na interpersonaln, czyli zamiast poprawia czowieka od wewntrz" naley uzdrowi jego stosunki z innymi ludmi (por. dla przykadu A.P. Goidstein 1986). J. Whittaker (1979) wyrni trzy prominentne szkoy", wyznaczajce zarwno filozofi oddziaywa resocjalizacyjnych, jak i ich metody. Pierwsz, a zarazem na terenie USA najwczeniej rozpowszechnion, stanowi podejcie psychodynamiczne, drug behawiorystyczne, natomiast trzeci prominentn szko" w uprawianiu resocjalizacji jest, zdaniem tego autora, strategia kierowania interakcjami w grupach (quided group interaction strategies). Rozrnienie po midzy tymi rdami intelektualnymi streszcza J. Wittaker w syntetyzujcej tabeli (tab. l). Inna prba systematyki modeli oddziaywa resocjalizacyjnych pochodzi od W. Rhodesa i M. Trcy, ktrzy wyrniaj sze takich modeli tj. psychodynamiczny, behawioralny, socjologiczny, biopsychiczny, ekologiczny i zmiany kultury (W. Rhodes, M. Trcy 1972). Najobszerniejszy bodaj zestaw orientacji i modeli oddziaywa pochodzi od K. Juula, ktry przeledzi kierunki i trendy wystpujce w oddziaywaniach psychokorekcyjnych na niesforne" i przestpcze dzieci w 11 krajach w przecigu 200 lat, tj. jak twierdzi od czasw Pestalozziego. Autor ten wyrni a dziewi takich modeli: Rozwojowy, wedle ktrego dziecko w toku rozwoju psychospoecznego przechodzi okresy krytyczne, odznaczajce si podatnoci na rnego rodzaju odchylenia od normy w zakresie rwnowagi emocjonalnej i na przestpstwa. Zadaniem resocjalizacji jest pomoc w przezwycieniu tych kryzysw. Psychodynamiczny, zakadajcy, e zaburzenia w zakresie stosunkw interpersonalnych prowadz do zaburze osobowoci przez niezaspokojenie potrzeb psychicznych i zaburzenia rwnowagi procesw emocjonalnych. Zgodnie z tym stanowiskiem resocjalizacje polega powinna na uwraliwieniu osb znaczcych w yciu dziecka na to, eby zwracay wiksz uwag na potrzeby procesw emocjonalnych, ktrych zaspokojenie zapewnia waciwy rozwj i dojrzao spoeczn. Upoledzenia uczenia si u podoa tego modelu le dwie przesanki: a) neurologiczne dysfunkcje hamuj dojrzae spoecznie i emocjonalnie reakcje dziecka; b) nieumiejtno przyswojenia sobie wielu sposobw zachowania powoduje u dziecka poczucie niszoci, prowadzce w konsekwencji do wzrostu agresji i innych zaburze w zachowaniu. Zalecane przez zwolennikw tego podejcia rodki zaradcze polegaj na intensyfikacji procesu uczenia si i dostosowaniu go do indywidualnych moliwoci dziecka. Strategie modyfikacji zachowania wychodz z przesanek, e wszelkie zachowanie, dobre i ze, jest wyuczone, dlatego te poprawa zego (nieodpowiedniego) zachowania

polega musi na zmianie wzmocnie na takie, ktre nagradza bd zachowanie pozytywne, a kara negatywne. Medyczne i biofizyczne podejcie zakada, e wszelkie zaburzenia w zachowaniu wynikaj albo z chorb i uszkodze systemu nerwowego, albo z takiego trybu ycia, ktry powoduje zmiany w reakcjach nerwowych (jak np. nieodpowiednia dieta). Gwny punkt cikoci w zmianie zachowania zaleny jest tym samym od wynikw leczenia i od przestrzegania zasad w yciu codziennym. Ekologiczny model bazuje na przekonaniu, i wszelkie postacie zaburze i dysharmonii zachowania wypywaj z niedostosowania dziecka do otoczenia. Resocjalizacja w wietle tej koncepcji polega powinna przede wszystkim na dziaaniach w kierunku zmiany zarwno dziecka niedostosowanego, jak i otoczenia, w ktrym ono yje, po to, aby poprawi, pogbi i uczyni bardziej harmonijnymi zwizki pomidzy otoczeniem a dzieckiem. Podejcie kontrkulturowe zakada, e gwne przyczyny zachowania negatywnego wypywaj z wadliwoci instytucji spoecznych odpowiedzialnych za wychowanie modziey. Instytucje te zabijaj sw bezdusznoci, sztywnoci i skonnoci do uniformizacji wszelkie zdrowe, naturalne potencjalnoci dziecka, usposabiajce go do prawidowego rozwoju moralnego i spoecznego. Zatem zadaniem waciwie zorganizowanego wychowania powinno by uchronienie dziecka od ogupiajcych go i paczcych jego zmys moralny instytucji wychowawczych i pozwolenie mu na zbliony do naturalnego, jak najmniej skrpowany rozwj. Transcendentalny model polega rwnie na gbokim przekonaniu, e natura czowieka jest z istoty swej dobra i mdra, trzeba jednak rozbudzi tkwice w niej moliwoci, ktrych upienie spowodowao rnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu. Najlepszym sposobem pobudzenia wszystkich potencjalnoci rozwojowych s komuny terapeutyczne. Psychoedukacyjny model zawiera syntez wielu strategii wychowawczych i rnych filozofii rozwoju, kadzie gwny nacisk na szeroki zakres dowiadcze dziecka, zmierzajcych do poprawy jego zachowania (K. Juul 1980). Obszern list systemw oddziaywa resocjalizacyjnych przedstawili take u nas C. Czapow i S. Jedlewski. Autorzy ci wyrnili m.in. systemy oparte na wzorach wychowania rodzinnego, samorzdnoci modziey oraz: dyscyplinarno-izolacyjny, progresywny, socjopedagogiczny, indywidualny, homogeniczny i komplementarny. Poniewa zaoenia tych systemw s oglnie znane, a ponadto atwo dostpne w naszej literaturze, nie zachodzi potrzeba ich omwienia (C. Czapow, S. Jedlewski 1971). Konieczne jest natomiast ustosunkowanie si do wymienionych i scharakteryzowanych powyej podziaw systemw, modeli i sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych. Ot wydaje si o czym wspomniaem na pocztku niniejszego rozdziau e podziay te nie wystpuj na og samodzielnie. Dokonuje si ich na podstawie idei przewodniej danej filozofii, dotyczcej istoty oddziaywa resocjalizacyjnych, najczciej bez prby oddzielenia jednego podejcia od drugiego, co zreszt czsto nie jest w ogle moliwe. Inn waciwoci przytaczanych podziaw jest przyjmowanie przez rnych autorw odmiennych dla nich podstaw. I tak raz dzieli si systemy resocjalizacji ze wzgldu na kierunek psychologii, ktry zapadnia twrcw danego systemu, innym razem, biorc za podstaw organizacj tego systemu. Spraw zdecydowanie pogarsza fakt, e nie tylko stworzone przez rnych autorw podziay systemw trudne s do zestawienia, lecz take w zdecydowanej wikszoci przypadkw ten sam autor nie zachowuje konsekwencji w tym zakresie. Najlepszym chyba przy kadem takiej rnorodnoci podstaw podziau jest przedstawiona uprzednio lista modeli wychowania resocjalizacyjnego stworzona przez K. Juula (K. Juul 1980).

Uwagi powysze krel niejako krytyk systemw prezentowanych przez poszczeglnych autorw, starajcych si wyodrbnia najbardziej ich zdaniem typowe sposoby oddziaywa resocjalizacyjnych, lecz jako prb wykazania tego, jak trudno jest stworzy jednolity, konsekwentny system podziau metod i sposobw tych oddziaywa. Dlatego te, chcc ukaza moliwie klarowny obraz si dynamizujcych wspczesny rozwj teorii i praktyki resocjalizacji, w dalszej kolejnoci uka trzy kierunki psychologii, ktre odcisny najmocniejsze pitno na tym rozwoju. Uwaam bowiem, e obok wspomnianej ju psychoanalizy czy behawioryzmu ogromny wpyw, zarwno na praktyk oddziaywa resocjalizacyjnych, jak i na sposb mylenia o istocie resocjalizacji, wywar stworzony na pocztku naszego stulecia kierunek psychologii zwany psychologi hormistyczn, ukazujcy dziaalno resocjalizacyjn jako kanalizacj nieokieznanych instynktw. Kierunek ten najwczeniej sformuowa wzgldnie zwarty system pogldw na istot i metody oddziaywa resocjalizacyjnych. Tote od niego zaczn prezentacj rde intelektualnych wspczesnych koncepcji resocjalizacyjnych. Tabela 1. Rnice w podejciu do resocjalizacji dzieci i modziey Stanowisko Psychodynamiczne Behawioralne Kierowanie interakcjami w grupie
Zachowanie przestpcze jest spowodowane i podtrzymywane przez niewaciw podkultur rwienicz. Kady jej czonek jest odpowiedzialny za wasne zachowanie i zdolny do zmienienia go. Wartoci i umiejtnoci przestpcze przekierowywanie w procesie pracy grupowej.

Zaoenia

Wystpowanie podwiadomoci. Freudowski model struktury osobowoci. Zachowanie cile zwizane z przeyciami wewntrznymi, konflikty uzewntrzniane przez zabawy i aktywno spoeczn. Grupa jako teren terapeutyzujcych dowiadcze

Osobowo moe by najlepiej wyraona przez sum dajcych si zaobserwowa rodzajw zachowania, ktre bywa cakowicie kontrolowane przez otoczenie. Ze zachowanie jest zdrow" reakcj na ze wpywy otoczenia, a nie symptomem choroby. Zmiana zachowania jednostki i grupy traktowanej jako cao poprzez wcielenie zasad spoecznego uczenia si. Dzieci z objawami zaburzonego zachowania, bez wyczenia jakichkolwiek postaci zaburze.

Zamierzenia

Zmiany osobowoci i zachowania przez nieskrpowane interakcje w starannie dobranym otoczeniu spoecznym. Dzieci od lat czterech do pnej adolescencji. Zwykle pocztkowe objawy zaburze w zachowaniu. Wykluczone s objawy psychopatyczne, psychotyczne i wycofywanie si.

Zastosowanie oddziaywa grup rwieniczych do wyksztacenia konstruktywnego zachowania czonkw grupy. Starsza modzie przestpcza, nierzadko przebywajca w instytucjach resocjalizacyjnych. Wykluczone psychozy z krgu schizofrenicznego.

Wskazania odnonie doboru grup

Ukad grup

Zwykle grupy 6-10 osobowe. Zwykle mae grupy, Wanym czynnikiem dla jednorodne pod wzgldem zachowania rwnowagi jest rodzaju zaburze. staranny dobr typw zaburze.

Przecitne grupy: 7-11 osb przejawiajcych skonnoci do zachowania przestpczego.

Podstawy teoretyczne

Teorie psychoanalityczne.

Teorie spoecznego uczenia si.

Wstpnie zarysowane teorie, wypywajce ze studiw nad sposobami komunikowania si interpersonalnego. Gwny animator procesw zachodzcych w grupie, kontrolujcy przebieg rnych uwarunkowa zachowania.

Rola terapeuty

Zrnicowana: od bardzo permisywnej do bardzo restryktywnej. Oglnie jednak reakcje niedyrektywne, podejcie rodzicielskie.

Terapeuta ustala wstpnie wzmocnienie i czuwa nad powstaniem nowych postaci zachowania.

ROZDZIA II

rda intelektualne wspczesnej postaci oddziaywa resocjalizacyjnych

Resocjalizacja jako kanalizowanie" instynktw Jak wiadomo, twrc psychologii hormistycznej by brytyjski psycholog i lekarz, profesor Oksfordu, W. McDougall. Autor ten, w swym najgoniejszym bodaj dziele Introduction to social psychology, wydanym po raz pierwszy w 1908 r., przedstawi tez, e napd (homie) naszego postpowania, hormistyczna energia" tego zachowania, bierze swe rdo z instynktw, ktre s, odziedziczon lub wrodzon dyspozycj psychofizyczn, determinujc podmiot, ktrego jest udziaem, do spostrzegania przedmiotw pewnej klasy lub zwracania na nie uwagi, do dowiadczenia (po spostrzeeniu takiego przedmiotu) szczeglnego rodzaju podniecenia emocjonalnego i do dziaania w pewien okrelony sposb albo przynajmniej do dowiadczenia impulsu do takiego dziaania" (W. McDougall 1908, s. 25) W. McDougall wyrni pocztkowo siedem zasadniczych instynktw ,,warunkujcych jaki okrelony rodzaj podniecenia emocjonalnego". S one nastpujce: instynkt ucieczki (strachu), awersji (odrazy), ciekawoci (zdumienia), wojowniczoci (gniewu), pewnoci siebie (dominacji), samoponiania (ulegoci) i uczu rodzicielskich (tkliwoci). Pniej, jak wiadomo, zarwno sam McDaugal, jak i jego liczni zwolennicy list t poszerzyli do nieprawdopodobnych rozmiarw, co w kocu zmusio ich do odejcia od biologicznego terminu instynkt" na rzecz takich okrele, jak ,,skonnoci" czy zdolnoci" (por. G.S. Brett 1969), ale to ju inne zagadnienie. Zaoenia psychologii hormistycznej w zakresie wyjanienia etiologii zachowa przestpczych, a przede wszystkim resocjalizacji ludzi przejawiajcych przestpcze skonnoci przedstawi inny klasyk psychologicznej literatury angielskiej, profesor Uniwersytetu Londyskiego, sir C. Burt (nobilitowany w uznaniu zasug). Autor ten swe podstawowe dzieo na temat powstawania i zwalczania przestpczoci nieletnich, The young delinquent, opublikowa kilkanacie lat po ogoszeniu przez McDougalla podstawowej listy instynktw, a mianowicie w 1925 r., w zwizku z czym wymienia nieco wicej instynktw stanowicych napd" czynw przestpczych modziey (co wiadczy o wspomnianej wyej

tendencji do powikszania liczby instynktw). Burt uwaa mianowicie, e nastpujce instynkty mog mie powany udzia w powstawaniu cech zachowania przestpczego: gd (aroczno, akomstwo), seks, zo, zachanno, polowanie, wczgostwo, ciekawo, instynkt stadny, samozadufanie (self-assertion), samoupokarzanie {self-submission), strach, wstrt, zakochanie, zadurzenie (affection), smutek, rado i zabawa. Omwieniu wpywu wymienionych instynktw na przestpczo powica dwa obszerne rozdziay swej ksiki. Sam zestaw tych ,,instynktw" ukazuje, e zwizki kadego z nich z zachowaniem przestpczym s wielce zrnicowane. Niektre maj bezporedni wpyw na zachowanie przestpcze, inne poredni. Zgodnie z podstawowym twierdzeniem C. Burta pospolite przestpstwa popeniane przez modzie s albo otwartym przejawem niektrych prymitywnych i powszechnych impulsw, stanowicych skadnik przekazanych nam instynktw, albo te stanowi reakcje przetworzone i porednie, wyranie jednak czerpice swe rdo z tych prymitywnych emocji" (C. Burt 1925, s. 422). Wpyw instynktw na zachowanie przestpcze jest wic poniekd poredni, kady instynkt wytwarza specyficzn emocj, std te u wszystkich, a szczeglnie za u niedojrzaych przestpcw, raczej prymitywne emocje ni instynkty stanowi motyw i dostarczaj energii do czynw przestpczych" (ibidem, s. 423). Wydaje mi si, e przytaczanie sposobu okrelania wpywu kadego z wymienionych instynktw na zachowanie przestpcze nadaoby obecnemu rozdziaowi charakter rozprawy historycznej, dlatego te nie bd tutaj omawia uzasadnie przedstawionych przez C. Burta ani te jego ciekawych skdind bada nad czstotliwoci przestpstw popenianych pod wpywem poszczeglnych instynktw Przejd natomiast od razu do pogldw tego autora na temat resocjalizacji, ktre, to pogldy mimo e nale ju dzisiaj do historii psychologii nie straciy swej aktualnoci. Prezentacj swoich pogldw C. Burt rozpoczyna od polemiki ze stanowiskiem tzw. utylitarnej szkoy kryminologii, zaoonej przez angielskiego uczonego J. Benthama, yjcego w latach 1748-1832, ktry, opierajc si na nieco wczeniejszych pogldach twrcy tzw. klasycznej szkoy kryminologii, markiza C.B. Beccarii (yjcego w latach 1739-1794, goszcego potrzeb zapewnienia przez pastwo sumum bonum, czyli dobra powszechnego, jako gwnej przeciwwagi dla przestpstw, ktre wynikaj ze za i nieszcz), stworzy pogld, e kady czowiek jest zwierzciem racjonalnym". Racjonalizm w polega na ,,wiadomym i przemylanym" gromadzeniu przyjemnoci i unikaniu wszelkich dozna nieprzyjemnych. Pogld ten nosi nazw Felicific calculus (kalkulowanie szczcia). Jeeli tedy czyny przestpcze oboymy karami, przestan si one opaca" danej jednostce (por.L.P. Carney 1880). Przyjmujc natomiast, e si napdow ludzkiego zachowania (w tym take zachowania przestpczego) stanowi instynkty, za gwny motor tego zachowania naleaoby uzna przyjemno wynikajc z zaspokojenia danego instynktu (poprzez rozadowanie na picia wywoanego brakiem zaspokojenia okrelonego instynktu). Dlatego te logiczn, zdawaoby si, konsekwencj byoby oboenie wypywajcej z zaspokojenia instynktw przyjemnoci (o ile nie jest akceptowana spoecznie) tak mnogoci nieprzyjemnych konsekwencji (tzn. dotkliwych kar), e bardziej opacayby si" czyny moralnie akceptowane. Zdaniem C. Burta nie da si jednak postawi znaku rwnoci midzy realizacj danego instynktu a okrelon sum przyjemnoci (w rozumieniu hedonistycznym) i w zwizku z powyszym nie jest ona ani pierwotnym, ani te najsilniejszym bodcem do popenienia przestpstw". Sia sprawcza pisze dalej C. Burt aktw przestpczych o charakterze impulsywnym jest instynktowna, a nie rozmylnie planowana, i jako taka jest bardziej zwierzca ni hedonistyczna bardziej emocjonalna ni wynikajca z logicznej kalkulacji".

Z powyszych wzgldw cakowicie bezskuteczne, a w dodatku wielce szkodliwe, jest tumienie wyraanych w zachowaniu przestpczym skonnoci instynktownych. Jedyn waciw drog oddziaywa resocjalizacyjnych (ktr C. Burt porwnuje z leczeniem homeopatycznym) jest sublimacja, ktra polega na ,,wiczeniu emocji w sposb podobny do tego, jak wiczy si inteligencj, na takim ksztaceniu instynktw, jakiemu podlega rozum". Zdaniem C. Burta wikszo przestpstw popenionych przez nieletnich w ostatecznym rozrachunku nie wypywa z tkwicej w sercu czowieka grzesznoci, lecz z niewaciwego skierowania energii. Dlatego te leczenie przestpczoci nie moe opiera si na zahamowaniu tej energii (ktre jest i tak niemoliwe), lecz na skierowaniu jej na waciwe tory" (ibidem, s. 469). Bardziej jeszcze analitycznie rol sublimacji w socjalizacji instynktu walki omwi B. Bovet, dziaajcy mniej wicej w tym samym czasie co C. Burt, pozostajcy rwnie pod wpywem psychologii hormistycznej. Autor ten, w swym szeroko swego czasu znanym dziele Instynkt walki (1928), w koncepcji sublimacji wyszed od przedfreudowskiego rozumienia tego pojcia, przedstawionego przez Francuza Ch. Secrtana w pracy La Principle de la Morale (Zasady moralnoci), wydanej w 1893 r. Ot Ch. Secrtana wyrni trzy stadia instynktu w zalenoci od stopnia jego sublimacji: pierwsze i podstawowe (tj. bez jakiejkolwiek sublimacji) polega na cakowitym egoizmie i bezwzgldnym deniu do realizacji, drugie, w ktrym instynkt ujty zosta w oysko i sta si bardziej zoony, oraz trzecie, gdzie instynkt,, ulega zboczeniu i platonizacji". Owe trzy stadia Ch. Secrtana przedstawi plastycznie na podstawie analizy uczucia mioci: Na pierwszym etapie mio oznacza potrzeb usunicia pewnego wytworu, zbdnego dla istnienia osobnika, a towarzyszcego stale ustrojowi dojrzaemu. Czynno ta wymaga innego ustroju, uzupeniajcego, ktry staje si przedmiotem dzy [...]. Tak wic mio polega na pragnieniu posiadania. Przedmiot mioci jest tylko rodkiem do osignicia osobistego zadowolenia; kochanek myli tylko o sobie samym, jest naiwnie i doskonale samolubny; dwiga on tylko jarzmo przyrody, jest narzdziem gatunku'' (P.Bovet 1928, s. 11). Na drugim etapie mio jest nie tyle rozkosz, co szczciem, [...] Posiadanie ciaa nie stanowi w tym wypadku celu samego w sobie, lecz upragnione uzupenienie celu realnego, a jest nim cakowite posiadanie przedmiotu mioci przy cakowitym oddaniu samego siebie. I w tym wypadku szukam wasnego zadowolenia, lecz nie mog znale go inaczej ni w szczciu ukochanej osoby [...]. Wreszcie istnieje jeszcze trzeci rodzaj mioci, w ktrym potrzeba nie odgrywa adnej roli. Jest to yczliwo, miosierdzie, dobro, ktre pragnie wycznie i po prostu szczcia ukochanej istoty, bez myli o sobie, czy to dlatego, e ten, kto miuje, nie odczuwa, aby mu czegokolwiek byo brak, czy te dlatego, e umie si wznie ponad wasne potrzeby. Tego rodzaju mio nie daje nikomu pierwszestwa [...], wybiera dowolnie pole, na ktrym jej dziaalno ma widoki na przyniesienie najwikszych korzyci. Taka jest mio szarytki, obmywajcej rany chorego" (ibidem, s. 112). Najwaniejsze dla obecnych rozwizali wydaje si to, e hormici zwrcili uwag na dwuetapowo sublimacji i instynktu. Najpierw mianowicie musi nastpi skanalizowanie instynktu, czyli ujcie jego energii we waciwe oysko (co byo rozumiane jako ,,wyadowanie tej energii w sposb akceptowany spoecznie), a dopiero potem nastpi ma uwzniolenie" okrelonego instynktu, czyli skierowanie go na inny tor. Znajomo powyszego rozrnienia istotna jest dlatego, e wszelkie oddziaywania resocjalizacyjne zmierza powinny do kanalizacji" instynktw jako pierwszego etapu sublimacji. Przedstawione przez hormistw opisy oddziaywa resocjalizacyjnych s zasadniczo obrazem rnych strategii kanalizowania naturalnych popdw.

Sir C. Burt, przedstawiajc swe pogldy na temat resocjalizacji, nie zajmuje si kadym z wyrnionych przez siebie instynktw osobno, czy je w pewne grupy. Najpierw powica uwag sposobowi kanalizacji instynktw chciwoci, stanowicych podstawowy impuls do kradziey. Jego zdaniem perswadowanie penemu zachannoci zodziejowi, e nie powinien zadowala si tym, co cudze, jest cakowicie bezskuteczne. Jest to uywajc porwnania tego autora proszenie ryby, aby zechciaa lata niczym ptak, lub te drapienika pustynnego, aby spokojnie lea obok jagnicia i jak ono jad tylko zielenin." Nie jest moliwe ani nawet potrzebne tumienie ludzkiej zachannoci, naley j tylko skierowa na waciwe tory. Z gruntu za jest czsta praktyka rodzicw, polegajca na pozbawieniu dziecka kieszonkowego za to, e co ukrado, bo tym sposobem dostarcza si zdaniem C. Burta jedynie dodatkowych impulsw do kradziey. Chocia brzmi to paradoksalnie, najlepszym sposobem zareagowania na kradzie dziecka jest podwojenie, a nie obcicie jego kieszonkowego." Jeli zdarzy si, e dziecko ukradnie, daj mu nie tylko pensa do wydania, lecz sze pensw do zaoszczdzenia w skarbonce. [...] Posiadanie [wasnoci] jest najlepsz szko odpowiedzialnoci i uczciwoci. Ktokolwiek sam co posiada, potrafi take respektowa cudz wasno". C. Burt zdaje sobie spraw, e samo danie dziecku podanych przeze pienidzy czy przedmiotw nie rozwizuje problemu. Drog do twej kieszeni moesz go zadowoli, lecz tylko w poowie"; pozbawi si w ten sposb potencjalnego zodzieja ekscytacji, ktra towarzyszy aktowi kradziey. Dlatego te procesu zyskiwania nowych wartoci nie naley pozbawia duego zaangaowania emocjonalnego, naley dziecku czy modziecowi stwarza moliwo zdobywania wynagrodzenia, osigania cenionych przeze zabawek i innych przedmiotw w zamian za okrelony, powany wysiek. Najlepsz drog kanalizowania impulsw chciwoci jest wykorzystanie umiowanego przez kade dziecko handlu" t drog mona w sposb trway zaszczepi dziecku poczucie uczciwoci i odpowiedzialnoci w procesie bogacenia si. Zwalczanie wczgostwa powinno i dwoma torami: po pierwsze, naley zaspokoi u dziecka jego najbardziej naturalne potrzeby ruchu i przygd w sposb legalny. Im czciej dziecko bdzie zabierane na wsplne, ciekawe wycieczki z rodzicami czy szko, tym mniej skonne bdzie do wycieczek organizowanych na wasn rk, bez pozwolenia dorosych, czyli do wczgostwa. Drugi kierunek zwalczania wczgostwa polega musi na dokadnym wyjanieniu okolicznoci stanowicych bezporedni przyczyn ucieczki z domu czy szkoy, a nastpnie na konsekwentnym unikaniu takich wczgorodnych" sytuacji. Rozwaania nad resocjalizacj (leczeniem) impulsw zoci C. Burt rozpoczyna od przytoczenia opinii jednego z siedmiu mdrcw staroytnej Grecji, e ,,zo jest najgorsz waciwoci natury ludzkiej". Nastpnie przytacza zdanie Seneki, e wrogo jest gwnym wrogiem szczcia publicznego i osobistego pokoju". Zarwno stoicy, jak i Seneka domagali si cakowitego wyeliminowania agresji z duszy czowieka. Takie zdecydowanie w potpianiu zoliwoci nie byo jednak znamienne dla wszystkich staroytnych filozofw, zarwno bowiem Platon, jak i Arystoteles dopatrywali si w agresywnoci take bodcw do czynw szlachetnych i odwanych. Burt twierdzi, e wspczeni mu rodzice i nauczyciele podzielaj na og opinie stoikw i Seneki, podczas gdy psychologowie przychylaj si do pogldw Platona i Arystotelesa. Jako dowd na to przytacza opinie W. McDougalla i S. Halla. Ten ostatni stwierdza: Zo stanowi moe wielk i rozleg si w yciu czowieka, nadajc temu yciu smak i dynamizm napdowy". Zgodnie z tym tokiem rozumowania C. Burt ukazuje, w jaki sposb naley ujmowa w karby zoliwo nieletnich przestpcw. Do tego celu najlepiej su pene wigoru reakcje cielesne", poddawane coraz to ostrzejszym reguom; bd to wic wszelkie

gwatowne i konkurencyjne sporty": atletyka, boks, pika nona itp. Gry takie stanowi najlepszy kana" do ujcia w karby fair play agresywnych impulsw. Pogldy te s niemal identyczne z pogldami wspomnianego ju P. Boveta, ktry pacyfikacj wiata, a przede wszystkim duszy ludzkiej, radzi zaczyna od wychowania wojskowego, rozumianego jednak inaczej ni jedynie nauka walki. Wychowanie wojskowe powinno by poczone z wychowaniem moralnym (do tego celu suy ma m.in. idea skautingu), tak aby sarkazm Nietzschego, i kady osobnik, ktry od modoci wyrabia w sobie dusz onierza, jest stracony dla walk ducha", mia sens dokadnie odwrotny. Nastpi to za wtedy, gdy poprzez wychowanie wojskowe wpaja si bdzie zasady wychowania moralnego. Jedynie bowiem przez zaprowadzenie adu moralnego w psychice czowieka (skutkiem nauki zarwno regu walki, jak i przede wszystkim zrozumienia racji, dla ktrych mona walczy) doprowadzi mona do oglnej pacyfikacji wiata (zarwno wewntrznego, jak i zewntrznego). Du trudno stanowi kanalizowanie impulsw agresywnych u maych dzieci, te bowiem nie rozumiej jeszcze zasad gry, w zwizku z czym najlepsz metod oduczenia ich napadw zoliwoci jest konsekwentne ignorowanie wszelkich objaww agresji. Autor usilnie przestrzega przed jakimikolwiek dowodami ulegania agresywnym daniom dziecka. Impulsy zoliwoci s najczciej zym przyzwyczajeniem" stwierdza C. Burt. Jednym z najtrudniejszych przedsiwzi resocjalizacyjnych jest zwalczanie gangw modzieowych, jako e stanowi one zaspokojenie instynktw stadnych. Oczywicie najlepszym i jedynym pozytywnym rozwizaniem tego problemu jest zastpienie grup nieprzestrzegajcych praw i porzdku spoecznego innymi formami (jak np. kluby sportowe), ktre cieszyyby si atrakcyjnoci rwn grupom dzikim". Najpowaniejsz przeszkod na drodze likwidacji gangw modzieowych jest dua stabilno zwizkw wrd czonkw. Dlatego te zarwno kary, jak i inne formy oddziaywania musz odnosi si do caej grupy. Dobr, acz trudn drog s zmiany miejsca zamieszkania przez rodzicw, jako e gangi zawsze s zwizane z miejscem zamieszkania. Podobnie przebiega powinna resocjalizacja przestpstw wynikych z nadmiernego rozbudzenia impulsw seksualnych. Najgorsz zdaniem C. Burta metod jest pozbawienie modziey przedwczenie i nadmiernie pobudzonej seksualnie kontaktw z pci przeciwn. Jedyn za suszn drog jest zapewnienie moliwie wielu drg porozumiewania si modziey obu pci, aby w ten sposb zapewni legaln szans czerpania najbardziej elementarnej przyjemnoci, wypywajcej z towarzystwa przedstawicieli pci przeciwnej". W czasie wsplnej pracy i zabawy chopcw i dziewczt za bardzo roztropn trzeba uzna zasad, aby dy do pobudzenia wielu rnych instynktw, eby sam instynkt seksualny nie stanowi siy najwikszej, pochaniajcej ca psychiczn i fizyczn energi, lecz aby zredukowany zosta do jednego z wielu motorw ludzkiego zachowania" (ibidem, s. 504). Rwnowag dla instynktw gwatownych (aktywnych), ktre stanowi niejako naturaln podniet do czynw agresywnych i przestpczych, stanowi powinny ,,instynkty powstrzymujce" zachowania takie jak strach, instynkt samoobrony, mio itp., dlatego te zadaniem prawidowych oddziaywa resocjalizacyjnych powinno by rozbudzenie tych powstrzymujcych instynktw", majcych spenia rol moderatorw zachowania przestpczego. Przechodzc do oglnego spojrzenia na teori resocjalizacji stworzon przez psychologi hormistyczn, odnotowa naley przede wszystkim to, e, pomimo i teoria ta wyrasta z mechanistycznego traktowania psychiki czowieka, dosadnie zwanego hydraulicznym" (o czym wiadczy chociaby sam termin kanalizacja"), unikna ona wielu uproszcze typowych dla tego typu koncepcji. W radach i zaleceniach dotyczcych korektury ludzkiego zachowania nie ma tak wielu spyce, jak w innych koncepcjach, typowych dla mechanistycznych uj psychiki ludzkiej. Autorzy piszcy na temat resocjalizacji,

reprezentujcy hormistyczny kierunek mylenia, najprawdopodobniej skutkiem duej intuicji psychologicznej nakrelili takie perspektywy oddziaywa resocjalizacyjnych, ktre w wielu przypadkach nie s sprzeczne z nowymi teoriami psychologicznymi dotyczcymi tego tematu. Wspomniana wyej intuicja psychologiczna autorw krelcych strategie oddziaywa resocjalizacyjnych na zasadach psychologii hormistycznej wpyna rwnie i na to, e wszelkie ich rady nie odbiegay na og od rad zdroworozsdkowych. Nawet wtedy, gdy mylenie zdroworozsdkowe w pewnym stopniu zostao naruszone (jak to miao miejsce w przypadku resocjalizacji zodziei), owo naruszenie starano si w sposb cakowicie klarowny uzasadni. Zbieno ze zdroworozsdkowymi przekonaniami na temat korektury ludzkiego zachowania atwo przekonywaa rodzicw i nauczycieli do potrzeby stosowania tych oddziaywa. Du zasug reprezentowanego przez hormistw podejcia w okrelaniu wpywu instynktw na dewiacje ludzkiego zachowania, a take ich pogldw na resocjalizacj, jest wielopaszczyznowe ujmowanie istoty wpywu instynktw na zachowanie czowieka. Kady z instynktw moe doprowadzi do przestpstwa i wynaturzenia, a take do przywrcenia harmonii zakconego zachowania. Prawidowo t alegorycznie przedstawia C. Burt mwic, e postpowanie czowieka opiera si na instynktach, tak jak statua na cokole, przy czym na tym samym piedestale stan moe zarwno przewrotny Priapa, jak i nieskazitelna Diana". Psychodynamiczne przesanki oddziaywa resocjalizacyjnych adna z dziedzin zastosowania psychoanalizy nie wywouje takiego zainteresowania, nie budzi tylu nadziei, a w konsekwencji nie zaprzta umysw tak wielu oddanych swej pracy dziaaczy, jak zastosowanie owej psychoanalizy do teorii i praktyki wychowania" pisa Z. Freud we wstpie do ksiki A. Aichhoma o wychowaniu nieletnich przestpcw (A. Aichhorn 1925). Zainteresowanie, o ktrym pisze ojciec psychoanalizy, zaowocowao tym, e staa si ona sukcesork wszystkich tych oddziaywa psychokorekcyjnych czy terapeutycznych (obojtnie jakbymy je zawali), ktre wpywaj na wszelk zmian zachowania czowieka poprzez oddziaywanie na jego ukryte" spryny dziaania. Zaczto bowiem wprowadza psychoanaliz we wszystkie niemal dziedziny zwizane z wychowaniem i resocjalizacj, uwaajc j za panaceum na wszelkie problemy psychiczne czowieka, oczekujc od niej o wiele wicej, ni moga da. Sam Freud wyranie stwierdza, e ,,wychowania nie mona miesza z psychoanaliz ani tym bardziej zastpowa go psychoanaliz. Psychoanaliza moe by traktowana jako rodek pomocniczy w wychowaniu, ale nie moe sta si waciwym jego substytutem. Zastpowanie wychowania psychoanaliz jest nie tylko niemoliwe pod wzgldem praktycznym, jest take niewskazane ze wzgldw teoretycznych. Zwizki pomidzy wychowaniem a psychoanaliz stan si wkrtce przedmiotem szczegowych bada" (Z. Freud 1967). Pomimo tej zapowiedzi Freud nie zaj si wyranym rozgraniczeniem wychowania i psychoanalizy. Pozostaje zatem oparcie si o jego najoglniejsze tylko wzmianki na ten temat: ,,Przede wszystkim stwierdza psychoanaliza dorosych neurotykw moe by rozumiana jako reedukacja. Nawet trudne i przestpcze dziecko nie jest jeszcze takie, jak neurotyk, a reedukacja jest czym zupenie innym ni wychowanie niedojrzaych. Moliwo oddziaywania psychoanalitycznego polega na okrelonych przesankach, ktre mog by zawarte w okreleniu sytuacja analityczna, ktra zawiera rozwj szczeglnych psychicznych struktur i okrelonych postaw wobec analityka. Kiedy jednak brak jest tych cech, jak w przypadku dzieci, nieletnich przestpcw i z istoty swej take przestpcw

impulsywnych, wtedy naley zastosowa co innego ni psychoanaliz, jednakowo co, co poniekd powinno by zbiene z psychoanaliz" (ibidem). Zasadniczo nastpcy Freuda nie zajmowali stanowiska mistrza, e wychowanie (a wic take i resocjalizacja rozumiana jako wychowanie resocjalizacyjne czy resocjalizujce) nie powinno, a nawet nie moe by psychoanaliz. W zwizku z tym starano si z lepszym lub gorszym skutkiem stosowa szeroko psychoanaliz do resocjalizacji nieletnich i dorosych przestpcw. Podstawowa przesanka uzasadniajca suszno takiego zastosowania psychoanalizy bya dosy prosta; poniewa zachowanie przestpcze lub inne formy dewiacji uwaano za objaw nerwicy, traktowano je tym samym jako odpowiedni cel oddziaywa psychoanalitycznych. Jak w wielu innych dziedzinach, tak samo i na gruncie resocjalizacji trudno jest dzisiaj jednoznacznie stwierdzi, czy psychoanaliza wywara wikszy wpyw na rozwj oddziaywa resocjalizacyjnych w sposb bezporedni, tzn. dostarczajc swych technik oddziaywania do pracy z przestpcami, a aparatu pojciowego do wyjaniania procesu demoralizacji i resocjalizacji, czy te poprzez prowokowanie konkurencyjnych" sposobw wyjaniania fenomenw przestpczoci i innych form dewiacji zachowania, a take pozostajcych w opozycji do psychoanalizy technik psychokorekcyjnych. Dzisiaj take mona spotka instytucje lub samorzutnie organizujce si grupy resocjalizacyjne (np. narkomanw), ktre oficjalnie odegnuj si od psychoanalizy, a czsto w ogle od psychologii akademickiej", jeli jednak przyjrzymy si dokadniej metodom stosowanym przez te grupy, bez trudu moemy stwierdzi ich ogromne powinowactwo z psychoanaliz. Aby nie wika si w niezbyt istotne dla gwnego przedmiotu niniejszych rozwaa spory dotyczce tego, co jest psychoanaliz, a co ni nie jest, postanowiem przyj termin bardziej oglny, a mianowicie podejcie psychodynamiczne", rozumiejc go, zgodnie z definicj przytoczon w bardzo popularnym na Zachodzie podrczniku T.G. i B.R. Sarason, e jest to ,,podejcie zakadajce, i zachowanie dajce si zaobserwowa (reakcje zewntrzne) jest w wikszym lub mniejszym stopniu funkcj procesw wewntrznych (ukrytych)". Autorzy tego podrcznika wyjaniaj dalej: nie wszyscy teoretycy reprezentujcy podejcie psychodynamiczne uwaaj za si sprawcz zachowania te same elementy wiata wewntrznego, jednakowo wszyscy zgadzaj si z tym, e osobowo czowieka jest ksztatowana przez wzajemne oddziaywanie czynnikw wewntrznych i zewntrznych, przy czym wszyscy kad wikszy nacisk na czynniki wewntrzne" (I.G. i B.R. Sarason 1984, s. 48). Okrelenie podejcie psychodynamiczne" stosowane jest w wikszoci publikacji powiconych oddziaywaniom psychokorekcyjnym na przestpcw i innych dewiantw utrudniajcych ycie spoeczne. Naley jednak pamita, e okrelenie to, bdc jak ju mwiem terminem szerszym ni psychoanaliza, obejmuje tym samym rwnie oddziaywania psychoanalityczne. Warto ponadto mie na uwadze to, e psychoanaliza jest najbardziej reprezentatywna dla podejcia psychodynamicznego, std te jej przede wszystkim naley powici uwag. Poniewa psychoanalityczna terapia przestpcw wypywa ze znamiennego dla tej orientacji psychologicznej obrazu czowieka w ogle, a przestpcy szczeglnie, trzeba najpierw powici kilka uwag problemom natury oglnej. Funkcjonowanie mechanizmw psychicznych, rzdzcych procesem spoecznego dostosowania, jest szczeglnie wyrane na tle Freudowskiej koncepcji budowy osobowoci czowieka. Zagadnieniu temu, podobnie jak studium nad instynktem agresji, powici si Z. Freud w drugim okresie swej twrczoci. Przyj on, e w osobowoci czowieka istniej dwie przeciwstawne struktury motywacyjne. Pierwsz jest instynktownie zorientowana sfera id, nastawiona przede wszystkim na zaspokojenie fundamentalnych potrzeb biologicznych.

Natomiast drug, kracowo przeciwstawn warstw osobowoci stanowi superego, czyli surowy cenzor moralny, potocznie zwany sumieniem. Superego jest uwarunkowane przez otoczenie. Zostaje zaszczepione w osobowoci w procesie wychowania przez tzw. identyfikacj, czyli wytworzenie wasnego idealnego obrazu na podstawie rzutowania do wewntrz" normalnej sylwetki ludzi przebywajcych w otoczeniu dziecka, a zarazem cieszcych si u niego autorytetem. Obie te warstwy osobowoci, bdce wyznacznikami przeciwstawnych motyww, doprowadzaj do konfliktw w zakresie ukierunkowania motywacji postpowania jednostki. Ten nieustanny konflikt pomidzy instynktownie zorientowanym id a spoecznie uwarunkowanymi deniami superego agodzi trzecia, porednia warstwa osobowoci ego. Im lepiej rozwinite ego, tym lepiej zintegrowana jest struktura osobowoci i tym agodniejsze konflikty pomidzy dwoma na wskro antagonistycznymi tendencjami, wypywajcymi z id i superego. Ego jest, wedug teorii Freuda, mediatorem, ktry w sposb racjonalny godzi dwie przeciwstawne (w wikszoci wypadkw podwiadome) tendencje. Wszelkie zaburzenia w rozwoju tych warstw osobowoci wynikaj z nieodpowiedniego rozwizania podstawowych konfliktw dziecistwa, o ktrych bya mowa uprzednio. Kada rodzina, stanowic niepowtarzalne ukady zwizkw uczuciowych pomidzy poszczeglnymi jej czonkami, stwarza specyficzne sposoby przeywania przez dziecko tych uniwersalnych" kompleksw, a tym samym wpywa na rne formy ksztatowania si ego i superego. Pogldy Freuda na temat budowy i funkcjonowania ludzkiej osobowoci inspiroway jego nastpcw do dalszych studiw nad tym zagadnieniem. Badania te rozwijay si w dwch kierunkach, w zalenoci od warstwy osobowoci poddawanej szczegowej analizie.Jeden kierunek skupia si na analizie znaczenia superego, natomiast drugi koncentrowa si wok analizy poredniej warstwy osobowoci, czyli ego. Pierwszy kierunek reprezentowaa tzw. Brytyjska Szkoa Psychoanalizy skupiona wok M. Kleina. Najwicej ciekawych uoglnie na interesujcy nas temat wnis K. Money-KyrIe, ktry stworzy ciekaw typologi stylw przystosowania. Autor ten w swych teoretycznych uoglnieniach wyszed od analizy karzcej funkcji superego". Ju Freud w swych studiach nad kultur zwrci uwag na pewien agresywny odcie motywacji pyncej z najwyszej hierarchicznie warstwy osobowoci, tj. superego. Twierdzi on mianowicie, e wymagania superego rosn bezlitonie w miar zaspkajania jego da. Superego u czowieka najwierniej nawet przestrzegajcego norm moralnych podkrela Freud w zasadzie nigdy nie moe by w peni zaspokojone w swych daniach doskonaego dostosowania si do ,,idealnego wizerunku" i dlatego pozostawia w psychice czowieka bardzo nieprzyjemny lad w postaci tzw. poczucia winy. Wystpowanie poczucia winy jest wic nieodcznie zwizane z istnieniem superego. Poczucie to, mwic inaczej, wystpuje u kadego czowieka posiadajcego ,,sumienie" (Z. Freud 1967). K. Money-KyrIe stwierdzi, e poczucie winy ma u poszczeglnych jednostek rny stopie nasilenia oraz przejawia si w rnych postaciach. Te kryteria posuyy mu za podstaw opracowania wspomnianej ju typologii czterech stylw przystosowania. Pierwszy typ stylu przystosowania si reprezentuje hipomanik. Czowiek tego rodzaju moe w ogle nie posiada poczucia winy (w wyniku niedorozwoju superego) albo zrepresjonowa je tak gboko, e nie wywiera ono adnego wpywu na motywacj jego postpowania. W efekcie zaniku poczucia czy kompleksu winy czowiek nie przestrzega adnych zasad moralnych, nie potrafi zrozumie motywacji altruistycznych, natomiast tych, ktrzy kieruj si w swym postpowaniu wartociami moralnymi, uwaa za sabych i hipokrytw. Hipomanik, w zalenoci od stopnia inteligencji, bywa bardziej lub mniej szkodliwy, przy czym jego szkodliwo jest tym wiksza, im jest on inteligentniejszy. Hipomanik uwaa swj stan psychiczny za zupenie normalny, natomiast tych ludzi, ktrzy

kieruj si motywami altruistycznymi, uznaje za chorych lub nienormalnych. Taki czowiek nie ma adnego wyczulenia na kwestie moralne i nie moe ich poj nawet w najprostszych postaciach. Jest to typ, ktry w dawnej literaturze psychiatrycznej nosi miano moral insanity. Drugi rodzaj stylu przystosowania si Money-Kye nazwa hipoparanoidalnym. Czowiek charakteryzujcy si takim typem postawy ma silny kompleks winy, jednak swoje winy przypisuje innym, dziki czemu zmniejsza wasne poczucie winy. Zachowanie osobnika hipoparanoidalnego nacechowane jest du doz agresji, szczeglnie werbalnej, co przejawia si w bezustannym komentowaniu plotek i obmowach ludzi z bliszego i dalszego otoczenia. Hipoparanoid jest na kadym kroku skonny do uprzedze spoecznych. Zawsze szuka koza ofiarnego, w stosunku do ktrego przejawia nieprzejednan wrogo. Trzeci typ stylu przystosowania si to postawa autorytarna. Czowiek charakteryzujcy si tak postaw posiada bardzo silny kompleks winy i kieruje go do wewntrz. Niezwykle surowo ocenia kady swj zy postpek i silnie go przeywa, w zwizku z czym na kadym kroku obawia si popenienia bdu. W ostatecznym rozrachunku staje si on zupenie niesamodzielny. Woli wykonywa rozkazy i polecenia innych, poniewa wtedy czuje si zwolniony od odpowiedzialnoci, a tym samym poczucia winy. Czowiek o postawie autorytarnej jest bardzo mao wartociowy spoecznie. Jest to osobnik konserwatywny, niezdolny do adnej twrczej pracy. Czuje si bardzo le, gdy nie spotka jednostki chtnej do pokierowania jego postpowaniem. Czwarty typ postawy, to typ ludzki (humanista). Czowiek o tym typie stylu przystosowania posiada kompleks winy, ale dziki waciwym proporcjom wszystkich trzech skadnikw struktury osobowoci kompleks ten jest konstruktywny, tzn. nie zabarwia patologicznie postpowania danej jednostki. Takie ukierunkowanie kompleksu winy powoduje adekwatn ocen wasnych zarwno dobrych, jak i zych stron postpowania oraz obiektywn ocen postpowania innych ludzi. Czowiek taki jest bardzo wartociowy spoecznie. Nie odrzuca adnych autorytetw, a zarazem zbytnio im nie ulega, zachowujc wasne zdanie. Autor podkrela, e czowiek ludzki" zawsze poda rk potrzebujcemu" (K. Money-Kyrie 1957). Drugi kierunek bada inspirowany przez Freuda, a dotyczcy uwarunkowania postaw czowieka (w naszej nomenklaturze style przystosowania) skoncentrowa si wok analizy poredniej warstwy osobowoci czowieka ego. Gwn przedstawicielk tego kierunku jest crka Z. Freuda Anna Freud, a ponadto skupieni wok niej tacy autorzy, jak: F. Redl i D. Wineman, H. Hartman oraz R. Sterba. Badacze ci twierdz, e w ramach reprezentowanej przez nich psychoanalizy stworzyli now ga, a mianowicie psychologi ego, zajmujc si analiz znaczenia ego w formowaniu si osobowoci czowieka. A. Freud uwaa, e ego spenia cztery funkcje w yciu psychicznym czowieka. Pierwsza to funkcja poznawcza (cognitiye function). Zdaniem autorki jedynie struktura ego ley w sferze wiadomoci, w zwizku z czym musi ono spenia nie tylko funkcj poznawcz w odniesieniu do wiata zewntrznego, ktry musi dokadnie oszacowa, aby da czowiekowi realny obraz otoczenia fizycznego i spoecznego, ale rwnie musi wiadomie oceni siy i tendencje zarwno id, jak i superego, a zatem musi wiadomie oceni, co drzemie wewntrz nas". Nastpn funkcj ego jest energia (zwana take funkcj siy), za pomoc ktrej wywiera ono pewn presj na waciwe postpowanie. Dziki tej funkcji nasze ego kae nam i do dentysty, uczestniczy w nudnym posiedzeniu itp. Trzecia funkcja ego, selektywna, wie si z tym, e czowiek zazwyczaj ma kilka moliwoci wyboru sposobw reakcji w rnych sytuacjach. Zdrowe i silne ego wybiera ze wszystkich moliwych taki, ktry bdzie dla danego czowieka najlepszy. Czwarta, syntetyczna funkcja ego polega na ocenie, w jakim stopniu czowiek musi podporzdkowa si wymogom otoczenia, a ponadto, w jakim stopniu powinien kierowa si

wasnymi impulsami. Brak zrwnowaenia psychicznego polega, zdaniem A. Freud, na wadliwoci syntetycznej ego, ktre moe bd to przecenia wymagania spoeczne skaniajce si ku superego, bd faworyzowa id przez supremacj postpowania impulsywno-emocjonalnego (A. Freud 1937, 1946). Na tle uoglnie ego bardzo interesujc typologi sposobw zachowania dzieci przestpczych przedstawili F. Redl i D. Wineman. Autorzy ci mwi o trzech zasadniczych postaciach ego przestpczego, jakie zaobserwowali u dzieci wykolejonych. Pierwszy typ przestpczej postaci ego wystpuje wtedy, gdy rozwinite s tylko dwa skadniki osobowoci, a mianowicie ego i id, natomiast brak wyksztaconego superego. W takim wypadku dziecko przestpcze atwo pojmie np. fakt, e nie naley kra, gdy ponosi si za to kar, ale nie zrozumie tego, e nie wolno kra nawet wtedy, gdy nie grozi za to adna kara (np. w przypadku niezauwaenia kradziey bd niemoliwoci znalezienia sprawcy). Cakowity brak superego powoduje wyrane upoledzenie moralne; takie dzieci nie maj adnego poczucia winy po dokonanym czynie przestpczym. Druga posta to ego zbyt sabe, by mogo si oprze naporowi id, dlatego dziecko takie dziaa pod wpywem chwilowych impulsw. Poniewa jednak w tej grupie przypadkw istnieje rozwinite superego, to po akcie przestpczym pojawia si u delikwenta poczucie winy, co doprowadza do depresyjnego przygnbienia i kompleksu niszoci, dajc w dalszej kolejnoci osobowo neurotyczn. Trzecia posta ego u dzieci przestpczych, to ego silne, nawet zbyt silne, ale ,,zwichnite", tj. zorientowane na czyny przestpcze. Caa energia ego u takich dzieci nastawiona jest na to, by uchroni si do poczucia winy po czynie niezgodnym z ocen rozwinitego super ego. Autorzy utrzymuj, e tego typu ego charakteryzuje zdecydowan wikszo obserwowanych przez nich dzieci (F. Redl, D. Wineman 1963). Istniej nawet pewne typowe dla tych dzieci szablony unikania poczucia winy. Na przykad chopiec bijcy koleg uwalnia si od poczucia winy twierdzc, e to nie on zacz", lecz dziaa tylko we wasnej obronie; czstym usprawiedliwieniem zodziei jest stwierdzenie, e ,,wszyscy postpuj w ten sposb". Typowym rwnie usprawiedliwieniem dzieci jest dziaalno w grupie. Na przykad chopiec, ktry rzuca kamieniami (razem z innymi) w przechodzc osob, nie czuje si winny, gdy wszyscy robili to samo. Czsto dzieci tumacz swe ze czyny tym, e tylko w ten sposb mogy dan rzecz uzyska albo e osoba poszkodowana te nie jest w porzdku. Przykadowo nie maj adnych wyrzutw sumienia, gdy ukradn co zodziejowi. Chcc si jeszcze lepiej ubezpieczy" na wypadek ewentualnego poczucia winy, ego przestpcze stosuje szereg innych technik. Potrafi np. wpyn na wywoanie postpowania zaczepnego, nastawionego na sprowokowanie agresywnego aktu u innych osb, aby zyska usprawiedliwienie w rodzaju, e to nie ja zaczem". Czowiek o ego przestpczym charakteryzuje si jak gdyby szstym zmysem w wyszukiwaniu przyjaci o podobnych lub uzupeniajcych mankamentach. Dziecko o skonnociach do kradziey szybko rozpoznaje modych zodziei, a dziecko o cechach sadystycznych wyszuka przyjaciela o cechach masochistycznych. Szybkie znajdowanie przyjaci jest dla dzieci agresywno-przestpczych bardzo wane, poniewa posiadanie kolegw, ktrzy postpuj tak samo, w duej mierze uatwia pozbycie si poczucia winy; std te dua tendencja u dzieci przestpczych do czeni si w grupy. Dzieci posiadajce ten typ ego s ponadto skonne do wywoywania rnego rodzaju buntw i walk, gdy wtedy nietrudno o przekonanie, e walczy si o suszn spraw, np. gdy grupa chopcw wybije nielubianemu nauczycielowi szyby bd pata mu inne zoliwe figle. Te i wiele innych zabiegw, ktre stosuje ego w celu uwolnienia si od poczucia winy u tego typu dzieci przestpczych, wiadczy o jego przerocie, gdy w tych przypadkach dubluje ono

superego. Praca terapeutyczna z takimi dziemi powinna polega na rozwijaniu, ale i przestawieniu dobrze rozwinitego ego na cele podane ze spoecznego punktu widzenia. Przytoczone wyej pogldy na temat mechanizmw powstawania skonnoci przestpczych (wybrane jako jedne z wielu) ukazuj |w sposb do plastyczny gwne cele terapii psychoanalitycznej w odniesieniu do przestpcw, ktrymi s nauka wgldu w siebie" i wzmocnienie rozwoju superego. Nie s to niestety zadania atwe. Cecha ta szczeglnie silnie zaznacza si u najbardziej rasowych" przestpcw, tzn. posiadajcych cechy psychopatyczne (por. J. Kazarska-Dworska 1977, K. Pospiszyl 1992). W takich przypadkach najwyraniej zaznaczaj si skutki redukcjonistycznego podejcia psychoanalizy, ktra przestpstwo widzi jako jeden z przejaww nerwicy, podczas gdy psychopatia (czy zgodnie z nowoczesn nomenklatur osobowo antysocjalna) to co, co wymaga innego podejcia terapeutycznego ni to, ktre lepiej lub gorzej sprawdza si w leczeniu nerwic. Inna rzecz, e klarowne rozrnienie pomidzy nerwic a psychopati jest moliwie jedynie na paszczynie teoretycznej, w praktyce czsto objawy neurotyczne i psychopatyczne s silnie splecione, dlatego te prbuje si stosowa psychoanaliz nawet w resocjalizacji przestpcw psychopatycznych, co wymagajak sdz szczeglnej uwagi. Gwn przeszkod w realizacji tych podstawowych celw terapii psychoanalitycznej jest brak u jednostek przestpczych odpowiednio silnej motywacji wewntrznej do tego, aby pracowa nad sob w celu wytworzenia wielu dyspozycji psychicznych. W odrnieniu od pacjentw innego rodzaju (szczeglnie za neurotycznych) psychopaci rzadko tylko (jeli w ogle tak si dzieje) maj poczucie swej niedoskonaoci. Najczciej za swe yciowe niepowodzenia, za swj smutek", wini innych ludzi, siebie natomiast skonni s uwaa za osoby pokrzywdzone i niedocenione przez otoczenie. Inn przeszkod w nawizywaniu wartociowego (z punktu widzenia efektw terapii) zwizku z pacjentem jest przyjta i gboko utrwalona w zachowaniu pacjenta ,,maniera", ktra polega na chci manipulowania innymi ludmi. Ch manipulowania terapeut przejawia si najczciej tym, e psychopatyczny pacjent, pomimo niezwykoci sytuacji, jak jest dla niego proces psychoterapii, nie traci rezonu", zachowujc si (przynajmniej na pocztku) w tak sposb, jakby doskonale rozumia w czym rzecz". Na pytania terapeuty odpowiada niechtnie, najczciej w sposb ewidentny koloryzujc przedstawiane informacje, szczeglnie te, ktre dotycz jego osigni zawodowych i przygd seksualnych. Podczas kilku pierwszych posiedze z psychopat (inteligentnym) mona wyranie zaobserwowa, e prbuje on ,,oczarowa" swoj osob terapeut i to zarwno pod wzgldem wspomnianej ju barwnoci opowiadanych dowiadcze yciowych, jak i posuszestwa w stosunku do jego zalece. Niekiedy rwnie bardziej wyksztaceni psychopaci zaczynaj gromadzi rnego rodzaju wiadomoci na temat psychoterapii w tym celu, aby pochwali si nimi przed terapeut i podj z nim dyskusj na temat rnych kierunkw i orientacji psychologicznych, stanowicych podstaw organizowania posiedze terapeutycznych. Opisane zachowanie pacjenta psychopatycznego jest, zdaniem J.R. Liona, zupenie normalne. Z jednej bowiem strony nie rozumie on (a mwic dokadniej nie wyczuwa) istoty procesu terapeutycznego, z drugiej za strony jak podkrela to cytowany autor jzyk manipulacji jest jedynym, jaki przyswoi sobie psychopata (J.R. Lion 1978). Jednak taki miodowy miesic" psychopatycznego pacjenta i terapeuty nie trwa zbyt dugo. Koczy si on niemal rwnoczenie z uwiadomieniem sobie przez pacjenta, e terapeuta nie stanowi najlepszego tworzywa do manipulowania, do czego docza si z reguy zniechcenie do systematycznych wysikw, jakich wymaga dugotrwaa praca nad sob. Wtedy to terapia wkracza w nastpn, najtrudniejsz w zasadzie faz: pacjent staje si opryskliwy, czasami nawet otwarcie agresywny, niechtnie przychodzi na umwione spotkania itp. Aby zapobiec tej, bardzo niekorzystnej dla procesu terapii fazie, niektrzy

terapeuci (por. G. Bychowski 1954) stosuj co w rodzaju przechytrzenia" manipulacyjnoci swoich psychopatycznych pacjentw, usiujc w jaki dodatkowy sposb sta si im potrzebni czy to w zaatwieniu pewnych spraw, czy te suc pomoc w rozwizywaniu niektrych yciowych trudnoci, interweniujc u wadz wiziennych itp. W ten sposb terapeuta wzmacnia swoj pozycj w oczach pacjenta i zaczyna by dla niego osob szczeglnie wan i potrzebn, ktrej pacjent nie chce utraci, nawet dopuszczajc konieczno stosowania si do rygorw procesu terapii. W ten sposb ustala si specyficzny zwizek symbiotyczny pomidzy terapeut a pacjentem, w ktrym terapeuta odgrywa rol ja" idealnego pacjenta, on bowiem rozstrzyga wedug wasnego sumienia o wielu czynach pacjenta, stanowic zarazem gwny wzorzec identyfikacji w zakresie wszelkich postaw moralnych. Sytuacja ta wprowadza pacjenta niejako powtrnie w stan dziecka, charakteryzujcy si poczuciem daleko posunitej zalenoci od dorosych. Jest to, mwic obrazowo, metoda prowadzenia dorosego czowieka za rczk". Znalazszy si w takiej sytuacji terapeutycznej pacjent potrafi zachowywa si poprawnie jedynie dopty, dopki jest szczegowo przez terapeut instruowany i wspierany duchowo", a osoba terapeuty, stanowica ,,lepsz stron" osoby leczonego przestpcy, jest dla niego atrakcyjna. Niestety, zakadajc nawet, e ten drugi warunek (czyli atrakcyjno terapeuty) bdzie speniany w nieskoczono, sam proces terapii nie moe by kontynuowany przez cae ycie pacjenta. Za w momencie przerwania go pacjent traci jak gdyby grunt pod nogami, nie znajduje adnego punktu orientacyjnego dla swych ocen moralnych, wskutek czego stacza si ponownie na drog przestpstwa. Aby temu zapobiec a tym samym proces terapii uczyni szerszym niekiedy autorzy zalecaj terapi dwufazow. A mianowicie wspomnian wyej sytuacj, w ktrej terapeuta przejmuje niejako rol superego pacjenta, uwaa si za pierwsz faz oddziaywa psychokorekcyjnych, natomiast w fazie drugiej stosuje si peny zakres oddziaywa psychoanalitycznych. Taka dwufazowa psychoterapia nastrcza wprawdzie wiele trudnoci, niemniej stanowi ona jedn z niewielu sabych nici wicych ze sob poszczeglne elementy niezwykle trudnego procesu resocjalizacji przestpcw. Nie sposb na zakoczenie pomin sugestii J.R. Liona dotyczcej roli depresji w indywidualnej terapii jednostek przestpczych. Jego zdaniem gwn przeszkod w uzyskaniu pozytywnych efektw resocjalizujcych w pracy z tego typu jednostkami jest ich niewiarygodnie niski prg tolerancji frustracji. Wypywa z tego podstawowe zadanie indywidualnej terapii przestpcw, a mianowicie pomoc w przezwycianiu codziennych niepowodze yciowych, stosowanie ich dokadnej analizy i poszukiwanie wsplnie z pacjentem rnych modeli rozwiza, a nastpnie przedyskutowanie najlepszego z nich Terapeuta jednak nie tylko nie powinien umniejsza niepowodze yciowych pacjenta (bo to by si mijao z celem), lecz przeciwnie, przez wykazywanie ich powagi powinien ,,indukowa stany depresji pacjenta. W ten sposb mona wytworzy nawyki oceny skutkw wasnego postpowania. Kolejnym za zabiegiem terapeutycznym powinna by stopniowa likwidacja przeywanych stanw depresyjnych (J.R. Lion 1978). Terapia behawioralna w resocjalizacji Terapia behawioralna jest jedn z najnowszych, zarazem jedn z najstarszych form leczenia psychiatrycznego; od niepamitnych czasw podarkami i rzg starano si urabia zachowanie ludzi" pisze M. Hamilton we wstpie do tumaczonej u nas pracy, powiconej tej formie oddziaywa psychokorekcyjnych (por. V. Meyer, E.S. Chesser 1973). Najoglniej rzecz biorc opiera si ona na zaoeniach, e skoro rnego rodzaju formy niedostosowania wynikaj z przyswojenia niewaciwych acuchw odruchowych, to dziki odpowiednim wiczeniom mona usun te wadliwe sposoby zachowania, a na ich miejsce wytworzy nowe reakcje, wartociowe ze spoecznego punktu widzenia.

Szczeglnie wiele nadziei wizano z tym sposobem podejcia psychokorekcyjnego pod koniec lat szedziesitych i w pierwszej poowie lat siedemdziesitych. Zdaniem H.J. Kalisha za pocztek terapii behawioralnej mona uzna 1960 r., w ktrym ukazaa si praca H.J. Eysencka Behayior therapy and neurosis. Ze stanowiskiem tym mona wprawdzie polemizowa, gdy wanie podstawy teoretyczne terapii behawioralnej zawieraj prace B. Skinnera oraz J. Wolpego, niemniej jednak zasug H.J. Eysencka jest wprowadzenie terminu terapia behawioralna" (H.J. Kalish 1965; B.F. Skinner 1953; J. Wolpe 1959). Zasadniczo pierwsze prace, ktre mona uzna za zwiastuny terapii behawioralnej, ukazay si w literaturze amerykaskiej w okresie midzywojennym. I tak w 1920 r. J.B. Watson i R. Rayner opublikowali klasyczn wersj uwarunkowania reakcji lkowych u maego dziecka (dobrze ju znanego w historii psychologii maego Alberta"), a nastpnie eliminowania tych reakcji przez wzmacnianie pozytywne. Zastosowanie metod, ktre dzisiaj nazwalibymy terapi behawioralna, do leczenia jkania si, ssania palca i tikw opisa rwnie w 1932 r. K. Dunlap. Wykorzystanie wiedzy na temat odruchw warunkowych do oddziaywa psychokorekcyjnych nie jest jednak dzieem wycznie amerykaskich behawiorystw, gdy podobne sugestie wysuwa I.P. Paww, co nie jest niestety spopularyzowane w literaturze psychologicznej. Paww powici temu zagadnieniu kilka swych rd" (tj. organizowanych w rody spotka popularyzujcych jego teorie), na ktrych mwi o moliwociach przywracania rwnowagi procesw nerwowych. Wprawdzie Paww nie posugiwa si terminem terapia" czy psychoterapia", lecz wiczenie" (trienirowka), niemniej jednak istota oddziaywania bya ta sama, gdy dziki tym wiczeniom doprowadzono do pozytywnych zmian w zachowaniu zwierzcia. Paww poda przykady psw, u ktrych wiczenia spowodoway zmian typu reagowania. I tak np. badany w jego laboratorium pies Postne! nadmiernie pobudliwy i w zwizku z tym charakteryzujcy si wszelkimi zaburzeniami zachowania dziki odpowiednim wiczeniom, ktre wzmocniy jego funkcje hamowania, sta si najsilniejszym spord psw zrwnowaonych. Podczas jednego ze spotka (25 XI 1931 r.) Paww omwi bardzo ciekawy przypadek psa Biaego, ktry, oprcz duej nadpobudliwoci, przejawia rwnie agresj oraz wykazywa niedomogi procesu hamowania. Poniewa adne wiczenia eksperymentalne nie przynosiy oczekiwanych rezultatw, poddano go tresurze. Te wanie okazao si bardzo skuteczne, pozwolio na wzmocnienie procesu hamowania oraz wpyno na radykalne wyeliminowanie agresji z jego zachowania (Pawowskije sriedy 1949, s. 140). Jednak aden z tych badaczy nie zdoa rozpowszechni szerz zasad terapii behawioralnej, gdy nie odczuwano potrzeby zmiana tradycyjnych metod terapii. Zainteresowano si ni dopiero wtedy gdy zaczto krytykowa wczeniejsze sposoby leczenia. Najbardziej krytyczn prac na ten temat napisa H.J. Eysenck w ktrej m.in. stwierdza, e stosowanie terapii tradycyjnej (tj. gwnie psychoanalitycznej) nie przynosi na dobr spraw adnych rezultatw. Stany nerwicowe, ktre leczy si psychoterapi, ulegaj samorzutnej remisji. Tak wic neurotycy leczeni psychoterapi i neurotycy nie leczeni po pewnym czasie nie wykazuj adnych rnic (H.J. Eysenck 1960). Pogldy tego autora nastawiy wielu badaczy sceptycznie do celowoci prowadzenia terapii metodami tradycyjnymi. Wkrtce po opublikowaniu jego pracy zaczy ukazywa si liczne doniesienia stwierdzajce, e do wywoania subiektywnego zudzenia poprawy stanu psychicznego pacjenta (jaki uzyskuje si w ramach tradycyjnie prowadzonej psychoterapii) nie potrzeba wcale odbywa studiw medycznych lub psychologicznych. Efekt taki mog osign pocztkujcy studenci, a nawet zupenie niewyksztacone w zakresie psychologii i

psychiatrii gospodynie domowe, ktre zechc tylko cierpliwie wysucha danego pacjenta i yczliwie ustosunkowa si do jego problemw (por. H.S. Adams, K.S. Calhoun 1974). Krytyka dawnych form psychoterapii stworzya dogodny klimat dla rozwoju terapii behawioralnej, ktra w ostatnim dwudziestoleciu staa si nie tylko jedn z najbardziej rozpowszechnionych metod leczenia rnego rodzaju zaburze psychicznych, lecz take zdobya dla oddziaywa psychokorekcyjnych coraz to nowe dziedziny. Metodzie tej powica si obecnie wiele ksiek i artykuw, a w celu wymiany dowiadcze w zakresie jej stosowania stworzono cztery naukowe periodyki: ,,Behavior Research and Therapy" (zaoony w 1963 r. przez Eysencka), Joumal of Applied Behavior Anaysis" (zaoony w 1968 r. przez Wolfa), Behavior Therapy" (zaoony w 1970 r. przez Franksa), Behavior Therapy and Experimental Psychiatry" (zaoony w 1970 r. przez Wolpego). Jedn z dziedzin, w ktrej terapia behawioralna znalaza szerokie zastosowanie, jest resocjalizacja przestpcw (nieletnich i dorosych) oraz dzieci przejawiajcych rnego rodzaju zaburzenia emocjonalne i postawy antyspoeczne. Wprawdzie w resocjalizacji przestpcw szeroko wykorzystano psychodynamiczne formy psychoterapii, nie dotyczy to jednak przestpcw bardziej zdemoralizowanych i psychopatycznych, gwnie dlatego, e nie udao si wytworzy u nich dostatecznie silnej motywacji do uczestnictwa w psychoterapii, co jest warunkiem sine qua non jej skutecznoci. Oglnie ujmujc, przed terapi behawioralna stawia si trzy nastpujce cele resocjalizacyjne: - wyrwnywanie brakw w zachowaniu. Jak powszechnie wiadomo, zachowanie przestpcze lub zaburzenia emocjonalne czsto wynikaj z licznych niedostatkw rnych sfer ludzkiego zachowania. Mog to by m.in. saba umiejtno wypowiadania si, niski poziom wiedzy, nieumiejtno obcowania z innymi ludmi wedug zasad przyjtych w danym krgu kulturowym itp. Wskutek tych brakw w zachowaniu jednostka nie otrzymuje w kontekstach spoecznych wzmocnie pozytywnych, ktre z reguy utrwalaj! rozwijaj wartociowe ze spoecznego punktu widzenia cechy zachowania. Natomiast otrzymuje ona wzmocnienia negatywne (s to kary i bodce awersywne). Poniewa czsto otrzymanie bodcw negatywnych prowadzi, z jednej strony, do nadmiernej agresji, z drugiej za, do wzmocnienia reakcji spoecznie nieadekwatnych (przez nadanie im waciwoci wzmocnienia pozytywnego w grupach osb przejawiajcych podobny typ zachowania), najpilniejszym zadaniem oddziaywa resocjalizacyjnych powinno by wyrwnanie tych brakw w zachowaniu: - Eliminowanie negatywnych cech zachowania. W wyniku wypaczenia systemu wartoci osobnik przestpczy, a take wykazujcy zaburzenia emocjonalne, przyswoi sobie szereg niewaciwych form zachowania, ktre ogromnie utrudniaj mu funkcjonowanie w yciu spoecznym. Zadaniem resocjalizacji behawioralnej powinno by wic, z jednej strony, pozbawienie negatywnych form zachowania, z drugiej za, dostarczenie silnych wzmocnie pozytywnych cechom wartociowym spoecznie. - Wzmocnienie kontroli wasnego zachowania. W procesie terapii behawioralnej bardzo wan rol odgrywa wyrobienie u przestpcw i osobnikw wykazujcych rnego rodzaju zaburzenia emocjonalne wystarczajco silnej umiejtnoci powstrzymywania szeregu reakcji i zapanowania nad natychmiastowym uzewntrznianiem swych emocji itp. Zachowanie przestpcze wynika bowiem czsto nie tylko z niewaciwych reakcji w stosunku do innych ludzi i ich wasnoci, lecz rwnie z nieumiejtnoci powstrzymania wielu reakcji, np. ataku gwatownej agresji, chci natychmiastowego zaspokojenia potrzeb itp. Stosowane w resocjalizacji metody terapii behawioralnej oparte zostay na paradygmatach procesu uczenia si, opracowanych przez B.F. Skinnera i O.R. Lindsleya. Ukazuj one zwizki zachodzce pomidzy specyficznymi warunkami otoczenia a zachowaniem

czowieka. Stosunkowo prosty jest paradygmat Skinnera. Skada si on z trzech elementw, ktrymi s: bodziec rnicujcy (discriminante stimulus) Sd, reakcja (response) R oraz bodziec wzmacniajcy (reinforcement stimulus) Sr. Graficznie wyglda to w ten sposb: Sd
bodziec rnicujcy

R
reakcja

Sr
bodziec wzmacniajcy

Paradygmat ten w praktycznych sytuacjach szkolnych przedstawia si nastpujco. Zadanie arytmetyczne czy materia sucy do rysowania stanowi bodziec rnicujcy; rozwizywanie zada czy rysowanie jest reakcj, podczas gdy pochwaa nauczyciela jest bodcem wzmacniajcym. Nieco bardziej zoone paradygmaty, tumaczce przebieg procesu uczenia si przedstawi O.R. Lindsiey. Pierwszy z nich ilustruje organizacj skadnikw procesu uczenia si: S
bodziec

R
reakcja

Sr
ukad wzmocnie (schedule of reinforcement)

Rc
konserwacja wzmocnie

Drugi za przedstawia funkcjonowanie procesu uczenia si jak nastpuje: Ea

wypadek poprzedzajcy (antecedent event}

R
reakcja

A
organizacja

Ec
wynik kocowy (consetjeuential event)

Jak nietrudno zauway oba paradygmaty Lindsieya zawieraj dodatkowe zrnicowanie ostatniego czonu paradygmatu Skinnera, a mianowicie bodca wzmacniajcego. Ukazuj one w dokadniejszy sposb proces wzmacniania. Ogromna popularno metod korektury ludzkiego zachowania na podstawie zasad terapii behawioralnej stworzya wok nich (jako wskanikw nowoczesnoci procesu oddziaywa resocjalizacyjnych) okrelony klimat. Niemniej naley pamita o tym, e stosowanie ich bez uzupenienia metodami tradycyjnymi pociga za sob trzy powane niebezpieczestwa. 1. Stosujc metod przyznawania nagrd w postaci punktw za szereg wycinkowych form zachowania, stwarza si moliwo doprowadzenia do jednostronnoci w zachowaniu. Dzieje si tak z reguy wtedy, gdy jeden typ nagradzanego zachowania jest dla wychowanka atwiejszy ni inne, czasami nawet waniejsze pod wzgldem przystosowania spoecznego. W zwizku z tym moe on atwo wyspecjalizowa si w tym wanie typie pozytywnego, nagradzanego zachowania, a nastpnie spekulowa nim stara si zarobi moliwie najwicej punktw w najatwiejszy dla siebie sposb. 2. Sprowadzenie najrnorodniejszych zabiegw resocjalizacyjnych do warunkowania instrumentalnego wyranie spyca cay proces wychowawczy, ktry w tradycyjnych systemach wychowawczych wypywa z gbokich zwizkw emocjonalnych pomidzy wychowankiem a terapeut, nauczycielem czy wychowawc, stanowic wewntrzny, a nie zewntrzny drogowskaz zachowania. Wymieniony typ negatywnych aspektw stosowania terapii behawioralnej w resocjalizacji mona zilustrowa na podstawie stworzonej przez E. Durkheima (przyjtej rwnie przez J. Piageta 1967) kategoryzacji postaw moralnych. Autor ten wyrni nisz (heteronomiczn)

posta motyww moralnych, charakteryzujc si dnoci do wywizywania si z zewntrznych nakazw i zakazw, oraz wysz (autonomiczn), wyraajc si w realizacji wewntrznych nakazw i zakazw. Ot resocjalizacja oparta na bazie behawioralnej moe stworzy jedynie nisz warstw motyww moralnych. 3. W amerykaskiej literaturze psychologicznej swego czasu do popularny by nurt krytyki terapii behawioralnej zapocztkowany przez M.R. Leppera, D. Greene'a i R.E. Nisbetta, znany pod nazw ,,hipotezy przemotywowania" (overjustification hypothesis). Ot zwolennicy krytyki terapii behawioralnej z pozycji wymienionej koncepcji zakadaj, e w normalnych warunkach czowiek odczuwa siln wewntrzn potrzeb robienia sobie dobrze" (w najrnorodniej szych zakresach). Natomiast terapia behawioralna zakca jak gdyby ten naturalny" nurt motywacyjny, wprowadzajc dodatkowe, zewntrzne nagrody za to, e czowiek robi sobie dobrze". W ten sposb owe gboko tkwice wewntrzne" potrzeby zostaj zastpione zewntrznymi korzyciami". Niebezpieczestwo terapii behawioralnej ma wic polega na tym, e likwiduje ona wewntrzne tendencje czowieka przekierowujc" je na zewntrzne nagrody i tym samym zapewnia jedynie krtkotrwae polepszenie zachowania. Natomiast z chwil, gdy nagrody zewntrzne przestan dziaa, efekty treningu behawioralnego gwatownie znikaj! najczciej poziom dojrzaoci w zachowaniu danej jednostki staje si niszy ni przed rozpoczciem terapii (MR. Lepper, D. Greene, R.E. Nisbett 1973). Obniajcy poziom zachowania po wycofaniu wzmocnie pozytywnych odnotowao kilku autorw (por. dla przykadu F.M. Levine, G.Faschmach 1974). Z bada nad ,,hipotez przemotywowania" na szczegln uwag zasuguj eksperymenty S. Reissa i L.W. Suhinsky'ego, ktrych wyniki wskazuj, e poziom zachowania obnia si po wycofaniu nagrd tylko wtedy, gdy nagrody stosowane s w jednym rodzaju sekwencji zadaniowej. Natomiast wwczas, gdy stosowane s w rnych szczegowych zadaniach i sposobach nagradzania, wykazuj du rnorodno; efekt oddziaywania tak stosowanych wzmocnie nie czy si z obnieniem poziomu zachowania po zaprzestaniu dziaania nagrd. Wyniki tych bada wskazujwic na ograniczenie,,hipotezy przemotywowania" i na zasadno stosowania terapii behawioralnej, ktra wanie operuje (a w kadym razie powinna to czyni) rnorodnoci wzmocnie przy rnej liczbie zada (S. Reiss, L.W. Suhinsky 1975). Niemniej jednak hipoteza przemotywowania" od tej pory ma swoich zwolennikw, dostarczajcych dowodw na szkodliwo stosowania terapii behawioralnej. A.E. Kazdin, w swym obszernym podrczniku powiconym strategiom stosowania terapii behawioralnej w rnych dziedzinach oddziaywania psychokorekcyjnego, przedstawia trzy podstawowe argumenty, zgodnie z ktrymi,,hipoteza przemotywowania" nie stanowi zaprzeczenia wartoci terapii behawioralnej : 1. Dane gromadzone do udowodnienia negatywnego wpywu przekierowania" wzmocnie z wewntrz na zewntrz opieray si na badaniach laboratoryjnych, ktre koncentroway si na yciowo mao istotnych czynnociach, jak np. szukanie drogi w labiryncie, czenie kropek itp., natomiast terapia behawioraina dotyczy na og takich czynnoci, ktrych wystpienie samo z siebie" wywouje rnego rodzaju dalsze nagrody, jak np. osignicia szkolne, racjonalne ocenianie zjawisk. Zatem w przypadku wycofania sztucznych nagrd zachowania te, drog samoistnie wytwarzanych nagrd, mog si utrwali. 2. Na og terapia behawioralna nastawiona jest na wywoanie takich zachowa, ktre nie s u pacjenta motywowane wewntrznie". To znaczy jest ona stosowana wwczas, gdy np. ucze wcale nie odczuwa chci do uczenia si, pacjent szpitala

psychiatrycznego do wykonywania wielu czynnoci higieniczno-sanitarnych itp. Nie mona wic w tym przypadku mwi o stpieniu motywacji wewntrznej. 3. Terapia behawioralna stosowana jest jako proces przejciowy, inicjujcy jedynie okrelone typy zachowa i pomagajcy w ocenie dziaania innych wzmacniajcych je nagrd, oferowanych w zorganizowanym yciu spoecznym (A.E. Kazdin 1977). Przedstawione wyej negatywne aspekty oddziaywa resocjalizacyjnych opartych na metodach terapii behawioralnej nie wiadcz jednak o tym, e terapia behawioralna nie powinna by stosowana w resocjalizacji. Wrcz przeciwnie, jej wykorzystanie przynosi szereg bardzo wanych korzyci. Do najwaniejszych nale: - oliwo opracowania dokadnych programw oddziaywa resocjalizacyjnych opartych na konkretnych przesankach, wynikajcych ze znajomoci praw warunkowania instrumentalnego, - stosunkowo prosta orientacja w skutecznoci oddziaywa poszczeglnych zabiegw i tym samym moliwo staego modyfikowania programu oddziaywa resocjalizacyjnych, - moliwo zastosowania rnorodnych technik resocjalizacyjnych bez wzbudzania w wychowanku motywacji do wiadomej pracy nad sob, do samodoskonalenia si itp., co, jak wiadomo z praktyki, jest rzecz bardzo trudn, a w przypadku psychopatw i charakteropatw wrcz niemoliw. Dziki tym zaletom terapia behawioralna umoliwia prac resocjalizacyjn z modzie nawet najbardziej wykolejon oraz psychopatyczn. Opierajc jednak programy oddziaywa resocjalizacyjnych na zasadach terapii behawioralnej, naley zawsze mie na uwadze to, aby dokadnie opracowany system wzmocnie sprawczych wspiera innymi metodami resocjalizacyjnymi, ktre pozwol unikn zuboenia wielce zoonego procesu budzenia i rozwijania postaw moralnych wychowanka. Skuteczno, atwo i klarowno metod terapii behawioralnej doprowadziy do bogacenia si tego sposobu resocjalizacji, w zwizku z czym dzisiaj istnieje ju bardzo rozlega literatura na temat rnych form i metod wprowadzania nowych elementw do terapii behawioralnej. Elementy te, z jednej strony, pozwalaj na wykorzystanie wszystkich zalet tej formy strategii oddziaywali resocjalizacyjnych, z drugiej za strony, staraj si eliminowa wszystkie jej ograniczenia o ktrych mwiem poprzednio. Najbardziej znan form takiego wzbogacania metod behawioralnych w resocjalizacji jest doczenie do mechanicznych niejako oddziaywa korekty zachowania (jak stanowi metody behawioralne) elementw ,,treningu wiadomoci". cznie z ksztatowaniem pozytywnych przejaww zachowania wychowanka metodami behawioralnymi (czyli poprzez konsekwentne stosowanie kar i nagrd) przeprowadza si liczne dyskusje i stosuje perswazje, zmierzajce do wyzwolenia gbszej refleksji nad przyczynami, a przede wszystkim nad skutkami negatywnego postpowania. Ten typ modyfikacji behawioralnego podejcia do oddziaywa resocjalizacyjnych okrelany jest jako podejcie kognitywno-behawioralne. Jest ono szczeglnie znamienne w nowszych programach resocjalizacyjnych. Poza cechami definicyjnymi, czyli poza pooeniem akcentu na formowaniu wiadomoci (polegajcemu gwnie na usprawnieniu oceny wasnego postpowania) oraz na modelowaniu zachowania poprzez wycyzelowany system wzmocnie, podejcie kognitywno-behawioralne charakteryzuje si take i tym, e w obrb jego oddziaywa wchodz zasadniczo wszystkie nowoczesne techniki wypracowane przez podejcie psychodynamiczne. Stopniowo wic zanika linia demarkacyjna dzielca oddziaywania od wewntrz", lansowane przez psychoanaliz, i oddziaywania od zewntrz", czyli behawioralne. Tylko bowiem umiejtne zespolenie obu tych podej zapewni moe dogbne i trwae efekty w pracy resocjalizacyjnej. Jak podkrela L. Micholson (1987), gwnym wyznacznikiem

skutecznoci wspczesnych programw resocjalizacyjnych jest integracja odpowiednich do sytuacji podej modyfikujcych niepodane zachowanie.

wielu

ROZDZIA III

Psychodynamiczne sposoby oddziaywa resocjalizacyjnych

Waciwoci i sposoby oddziaywa resocjalizacyjnych Jak ju wspomniaem w poprzednim rozdziale, psychodynamiczne podejcie psychokorekcyjne zrobio w resocjalizacji niebywa karier i to bynajmniej nie ze wzgldu na jego skuteczno, lecz raczej ze wzgldu na wabic niczym piew syreni filozofi, na ktrej opiera si w rodzaj podejcia do resocjalizacji. Przy czym z gry trzeba powiedzie, e filozofia ta (goszca moliwo zaprowadzenia adu wewntrznego" poprzez zainstalowanie" mechanizmw samokontroli) przez dugie lata bardziej przemawiaa do wyobrani organizatorw procesu resocjalizacji ni do tych, ktrzy procesowi temu zostali poddani. Fakt ten zmieni si do zasadniczo w ostatnich czasach wraz ze wzrostem liczby sposobw oddziaywania psychokorekcyjnego, inspirowanego podejciem psychodynamicznym. Obecnie w krajach o wysokiej kulturze resocjalizacyjnej, gdzie podopieczni (tj. wychowankowie zakadw poprawczych, winiowie, czonkowie komun terapeutycznych itp.) mog sobie wybiera odpowiedni form terapii, zajcia mieszczce si w konwencji mylenia psychodynamicznego ciesz si coraz wikszym zainteresowaniem u aktywnie uczestniczcych w procesie resocjalizacji wychowankw. Rosnce zainteresowanie tego rodzaju podejciem psychokorekcyjnym czy si z bardzo istotn cech charakterystyczn, jakiej podejcie psychodynamiczne nabiera na gruncie resocjalizacji, a mianowicie gwny nacisk przesunity zosta z indywidualnej pracy z pacjentem na rzecz pracy z grup, czego jak wiadomo nie bra pod uwag Z. Freud i wielu jego zwolennikw. Pomimo tego, owo przesunicie nacisku z terapii indywidualnej na grupow stanowi oglny trend (por. J. Pawlik 1981) w zakresie oddziaywa psychokorekcyjnych na jednostki wykolejone. Inn charakterystyczn cech metod oddziaywa resocjalizacyjnych, inspirowanych rnymi wersjami podejcia psychodynamicznego, jest doprowadzanie do silnych przey emocjonalnych podczas tych zabiegw". Wypywa to najprawdopodobniej ze zwikszonego zapotrzebowania na stymulacj u wikszoci przestpcw, a szczeglnie u tych, ktrzy posiadaj cechy psychopatyczne, co szerzej omwiem w innym miejscu (por. K. Pospiszyl 1992). Aby ukaza w najoglniejszych zarysach niezwykle rozlegy materia dotyczcy psychodynamicznych oddziaywa resocjalizacyjnych, nieodzowny jest jego podzia. Najlepszy wydaje si podzia na oddziaywania indywidualne i zbiorowe. Przy czym, ze wzgldu na to, e oddziaywania zbiorowe s bezspornie bardziej reprezentatywne dla rnego rodzaju zabiegw resocjalizacyjnych, postaram si omwi je w dwch grupach,

wyrnionych ze wzgldu na to, czy owe zabiegi odbywaj si w instytucjach resocjalizacyjnych, czy te w tzw. komunach terapeutycznych. Istniejce najmniej dwie podstawowe przesanki dla rozrnienia obu tych form. Po pierwsze, przebywanie we wszystkich zakadach resocjalizacyjnych jest wynikiem presji zewntrznej, przymusu prawno-porzdkowego. Najczciej wic pobyt w tych instytucjach jest odczuwany jako bardziej lub mniej dotkliwa kara, a take jako gwat zadany wystpujcej u kadego czowieka potrzebie wolnoci. Natomiast pobyt w komunach terapeutycznych jest rodzajem ,,wewntrznego przymusu", jest mwic inaczej prb ucieczki od normalnego" spoeczestwa, w ktrym dana jednostka nie moga sobie znale miejsca. W odrnieniu od dotkliwie odczuwanego niezadowolenia z pobytu w instytucjach resocjalizacyjnych, komuny terapeutyczne dla wielu swoich czonkw stanowi jedyne bezpieczne miejsce na ziemi, niekiedy wrcz uwaane s za raj. Druga zasadnicza przesanka, leca u podoa odrnienia zakadw resocjalizacyjnych od komun terapeutycznych, tkwi w tym, e na og w obu typach instytucji mamy jednostki wykazujce odmienne postacie dewiacji. W wizieniach, zakadach poprawczych itp. przebywaj wycznie przestpcy kryminalni, podczas gdy w komunach terapeutycznych przebywaj najczciej narkomani. I chocia czsto pokany procent czonkw rnego rodzaju komun terapeutycznych posiada na swym koncie" czyny kryminalne, oglnie jednak mieszkacy komun rni si zasadniczo od winiw i wychowankw zakadw poprawczych. Przestpstwa popeniane przez czonkw komun terapeutycznych z reguy s albo stosunkowo mao istotne, albo te wystpuj wyranie jako forma towarzyszca innej postaci wykolejenia (jest ni w tym przypadku narkomania czy alkoholizm). Obie te postaci organizacyjne zbiorowego oddziaywania resocjalizacyjnego zostan omwione po przedstawieniu uwag dotyczcych oddziaywa indywidualnych. Oddziaywania indywidualne W przypadku indywidualnego, a wic w pewnym sensie klasycznego stosowania psychoanalizy do resocjalizacji przestpcw spotykamy najbardziej ewidentnie zaznaczone trudnoci, wynikajce z redukcjonistycznego stanowiska psychoanalitykw (szczeglnie za ortodoksyjnych). Jak pamitamy, skonni oni byli utosamia wszelkie zaburzenia psychiczne z nerwic. W ten sposb nie uwzgldniono typologicznej odrbnoci" zachowania wynikajcego z cech psychopatycznych, ktre nieczsto bywaj powizane z nerwic. Poniewa za przestpcze zachowanie moe by efektem zarwno cech neurotycznych, jak i psychopatycznych, przy zastosowaniu psychoanalizy (czy mwic bardziej oglnie podejcia psychodynamicznego) napotykamy daleko posunite ograniczenia. Zasadniczo podejcie to moe by stosowane (z lepszymi lub gorszymi skutkami) do przestpcw neurotycznych, jest natomiast mao skuteczne w przypadku przestpcw psychopatycznych. Pod tym wzgldem stale aktualny jest pogld M. 0'Malley (wyraony w 1924 r.), e ,,psychoanaliza jako metoda terapii w przypadku osobowoci psychopatycznej [...] spotyka si z niepowodzeniem" (cyt. za D. Curran i P. Mallinson 1944). Ta pesymistyczna ocena nie we wszystkich jednak przypadkach znajduje potwierdzenie. Istniej bowiem doniesienia o skutecznoci psychoanalizy w terapii jednostek wykolejonych. I tak na przykad W. Bronberg przedstawi sprawozdanie o pozytywnych wynikach leczenia 19-letniego przestpcy, odsiadujcego wyrok w wizieniu marynarki wojennej. Wedug relacji tego pacjenta walka na noe i przewodzenie w rnego rodzaju buntach byo szczeglnie podniecajce". Rodzice pacjenta rozwiedli si. Ojciec by alkoholikiem

kilkakrotnie skazanym na kar wizienia za rnego rodzaju przestpstwa kryminalne. W stosunku do syna przejawia nasilon agresj, bijc go bardzo czsto i dotkliwie. Na pierwsz sesj psychoanalityczn chopiec przyszed wbrew swej woli (w wyniku polecenia wadz wiziennych), w zwizku z czym pocztkowo w ostentacyjny sposb odmawia wsppracy, nie chcc odpowiada na adne pytania. Nastpnym etapem zachowania modocianego pacjenta byy wybuchy agresji, w czasie ktrych m.in. rzuci noem w psychoanalityka (szczliwie chybiajc). Stopniowo jednak, pod wpywem cierpliwoci i yczliwej postawy W. Kronberga, a take staych zachce do nawizania kontaktu terapeutycznego, pacjent zacz opowiada o swoim ubogim w mio yciu". Niemal rwnoczenie z pocztkiem otwarcia si" pacjent zacz miewa sny. Najpierw byy to sny o zabijaniu, zabija w nich stranikw wiziennych, wspwiniw, do ktrych ywi rnego rodzaju urazy, a wreszcie samego terapeut. Pniej zmieni si podstawowy motyw jego snw. Ten nowy motyw wyraa lk przed terapeuty Wraz ze zmian motywu marze sennych nastpia rwnie istotna zmiana w zachowaniu modocianego pacjenta, a mianowicie zacz on dokadniej analizowa wszelkie polecenia i uwagi psychoanalityka, a ponadto w sposb wyrany wystpia identyfikacja z osob tego analityka. Niestety W. Bronberg, w zwizku z przejciem do ycia cywilnego, nie mg dokoczy rozpocztej i dobrze zapowiadajcej si terapii (W. Bronberg 1948). Do klasyki literatury psychoanalitycznej naley przedstawiony przez K. Friedlander opis psychoanalitycznych oddziaywa na omioletniego Billa, ktry by dzieckiem ,,zoliwym i impulsywnym", nie umiejcym zupenie panowa nad swymi emocjami. Najbardziej za uderzajc cech zachowania chopca by absolutny brak poczucia winy". Autorka poddaa swego maego pacjenta mudnym i dugotrwaym oddziaywaniom psychoanalitycznym. Ich gwnym zadaniem byo rozwinicie u dziecka kontroli zachowania sprawowanej przez superego. Po osiemnastomiesicznej terapii Billy nie by wprawdzie jak twierdzi K. Friedlander nadal najodpowiedniejszym modelem wzorowego zachowania chopca, niemniej jednak uczyni wielkie postpy [...] w rozwoju niezalenego superego" (K. Friedlander 1974, s. 217). Inne relacje o pozytywnym wyniku zastosowania psychoanalizy w odniesieniu do przestpcw przedstawia M. Schmideberg (1949), ktra poddaa psychoanalizie jedenastu powanych przestpcw, wykazujcych zanik poczucia winy i umiejtnoci nawizywania kontaktu emocjonalnego z innymi. Jak twierdzi autorka, przez zastosowanie oddziaywa psychoanalitycznych udao si jej uzyska zdecydowan popraw u wszystkich poddanych terapii przestpcw. Gwnym terapeutycznym problemem w postpowaniu z przestpcami jest jej zdaniem umiejtno zapewnienia im cierpliwej dobroci" (endure kindness), aby mogli wyprostowa si poprzez stopniowe odzyskiwanie mioci, bezpieczestwa i wiary w pomoc ludzi straconych w dziecistwie i aby w ten sposb mogli zyska dyspozycje do umiejtnoci identyfikowania si z innymi" ( M. Schmideberg 1949, s. 187). Wspomniane postulaty nie zawaj si jednak wycznie do oddziaywa psychoanalitycznych, nacechowane nimi musi by bowiem kade podejcie terapeutyczne. Tote nie tylko psychoanalitycy mieli moliwo zebrania plonw swej cierpliwej dobroci". O pozytywnym wyniku oddziaywa resocjalizacyjnych donosili bowiem take terapeuci nie stosujcy psychoanalizy, a take i nieprofesjonalni klinicyci", jak np. kapelan wizienny, ktremu udao si sprowadzi na dobr drog" dugoletniego przestpc, zdradzajcego wyrane cechy psychopatyczne. Interesujcy opis terapii psychopatycznego kryminalisty", Harolda, przedstawi R. Linder w swej sawnej ksice Rebel without a case (Buntownik bez powodu). Autor ten stosowa gwnie hipnoanaliz, a take analiz wolnych skojarze i analiz snw. Harold zosta skierowany do autora wspomnianej ksiki ze wzgldu na lepot, dla ktrej lekarze nie znajdowali organicznego podoa. Pocztkowo pacjent

przejawia opr i niech do nawizania kontaktu z terapeut, w miar jednak oswajania si z sytuacj terapeutyczn (ktra pocztkowo wywoywaa w nim wraenie, e zosta olepiony i postawiony nad brzegiem przepaci) zacz opowiada histori swego niezwykle burzliwego ycia, surowoci ojca oraz lku przed nim, niesamowitych wrcz dowiadcze seksualnych, na ktre skaday si kontakty homoseksualne, marzenia o seksualnym posiadaniu matki itp. Za wymiewanie si z jego wypaczonych skonnoci erotycznych Harold zabi jednego z winiw. Podczas hipnoanalizy Linder ustali przyczyn lepoty Harolda. Byo ni zdaniem tego autora ogldanie w dziecistwie stosunku seksualnego rodzicw; ogldanie rzeczy zakazanej stao si przyczyn zakazania widzenia czegokolwiek", czyli lepoty. W wyniku przeprowadzonej hipnoanalizy Harold zyska gbszy wgld w swj psychik. Sta si, zdaniem R. Lindera, bardziej refleksyjny i skonny do powstrzymywania typowej dla impulsywnych psychopatw tendencji do natychmiastowego zaspokajania potrzeb, Linder podaje, e oprcz Harolda metod hipnoanalizy udao mu si zresocjalizowa siedmiu innych psychopatw. Do indywidualnych sposobw resocjalizacji przestpcw naley take zaliczy podawane niekiedy w literaturze przypadki otoczenia tego typu jednostki opiek rodzicielsk. Dotyczy to szczeglnie dzieci i modziey. H. Lippman (1951) donosi np. o wziciu na wychowanie przez praktykujcego lekarza oglnego, S. Kinga, 14-letniego chopca wykazujcego wyrane cechy psychopatyczne. Dziki wyrozumiaoci, agodnej, a zarazem konsekwentnej postawie wobec dziecka dr King przeama ogromny opr, jaki cechowa chopca, przed nawizaniem z nim kontaktu emocjonalnego. Ponadto stopniowo udao mu si przezwyciy ogln agresywno dziecka. Chopiec przeszed ewolucj zachowania od stadium, w ktrym jego stosunek do opiekuna by kracowo agresywny i prowokacyjny, do fazy, gdy w peni zaakceptowa go, towarzyszc mu jak cie" na kadym niemal kroku. W kocu chopiec ten zosta przez swego opiekuna adoptowany, podj nauk, a nastpnie studia uniwersyteckie. Podobnych przykadw skutecznoci indywidualnych oddziaywa na psychopatw mona wymieni wiele, mija si to jednak z celem, poniewa przytaczane przez niektrych autorw informacje o sukcesach w indywidualnym oddziaywaniu na przestpcw wcale nie przekonuj innych, e terapia indywidualna jest odpowiednia jako metoda resocjalizacji jednostek przestpczych. Zakady resocjalizacyjne dla nieletnich Pierwsze dowiadczenia Za placwk inspirujc nowoczesne formy oddziaywania resocjalizacyjnego na modzie powanie wykolej ona niewtpliwie uwaa naley zaoony pod koniec pierwszej wojny wiatowej (w 1918 r.) przez A. Aichhoma dom dla przestpczych chopcw w Oberhollabrunn. Wychowaniem bezdomnych dzieci A. Aichhom zajmowa si ju od 1907 r., jednak dopiero po zakoczeniu wyniszczajcej wojny, kiedy w Austrii, podobnie jak w innych krajach, problem przestpczoci modziey i braku opieki nad ni sta si szczeglnie palcy, swe zainteresowania mg rozwin na szerok skal. Gwnym zaoeniem teoretycznym A. Aichhoma byo zastosowanie zdobyczy rodzcej si wwczas psychoanalizy do resocjalizacji modziey. Entuzjazm dla psychoanalizy towarzyszy mu niezmiennie przez cae ycie. wiadczy o tym chociaby fakt, e po drugiej wojnie wiatowej (ktr to wojn, bdc ydem, z trudem przey) zosta on wybrany przewodniczcym Wiedeskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego.

Swe dowiadczenia w pracy z dziemi wykolejonymi opisa w szeroko znanej, nalecej do klasyki literatury psychologicznej ksice, traktujcej o resocjalizacji modziey przestpczej (The wayward youth), wydanej po raz pierwszy w 1925 r. Aichhorn stwierdza, e w prowadzonym przez niego zakadzie przebyway dzieci o dwch charakterystycznych waciwociach. Typ pierwszy stanowili chopcy rozpieszczeni, wychowywani przez nadmiernie opiekuczych rodzicw. Wykolejenie tej grupy wychowankw wypywao, jego zdaniem, z podoa nerwicowego. Drug grup chopcw, bardziej interesujc z punktu widzenia problematyki niniejszej ksiki, stanowili chopcy nie wykazujcy cech neurotycznych, lecz wchodzcy w stae konflikty z otoczeniem w wyniku niedorozwoju superego oraz sabo rozbudowanej wiadomoci. Niedorozwj owych sfer osobowoci czyni tych chopcw nadmiernie impulsywnymi, agresywnymi, czyli psychopatycznymi. Dzieci z tej grupy jak stwierdza Aichhom wychowywane byy bez uczucia, cierpic z powodu nadmiernej surowoci i brutalnoci otoczenia". Gwnym celem wychowania powinno by wic zaspokojenie u tych dzieci potrzeby mioci. Pierwszym naszym zadaniem jest skompensowanie wielkiego niedosytu mioci, a dopiero pniej z wielk ostronoci stawia mona wymagania wobec tych dzieci. Surowo zawiodaby kompletnie. Nasze postpowanie z dziemi z tej grupy scharakteryzowane by moe w sposb nastpujcy: zdecydowanie przyjacielska postawa, zapewniajce rwnowag psychiczn zajcia, duo zabaw zapobiegajcych agresji i czste rozmowy indywidualne z chopcami" (A. Aichhorn 1925,s. 172). agodna, pena mioci i permisywna postawa wobec wychowankw stanowi miaa nowe, nieznane do tej pory dowiadczenie dla chopcw doznajcych w swym yciu samych brutalnych upokorze. Spotkanie dorosych penych agodnoci i zrozumienia otworzy miao nowe moliwoci rozwoju emocjonalnego. Poniewa nowo (i odmienno) sytuacji, w jakiej si znaleli, bya dla chopcw zaskakujca, czsto prbowali oni w specyficzny sposb sprawdza jej autentyczno i tym samym cierpliwo personelu. ,,Najczciej chopcy reagowali na permisywno wychowawcw zwikszeniem poczucia wasnej siy, co znajdowao wyraz we wzrocie postaw agresywnych, ktre czsto koczyy si paczem z wciekoci, przeradzajcym si nastpnie w przypyw czuoci, prowadzcy w kocu do poprawnego sposobu zachowania" (ibidem, S.178). | Istota procesu resocjalizacji zasadza si, zdaniem A. Aichhoma, na moliwoci przeycia kryzysu emocjonalnego, ktry ma zarwno waciwoci oczyszczajce psychik, jak i moe stanowi rdo zasadniczej zmiany stosunku do innych ludzi. Tylko bowiem emocjonalny kryzys przezwyciy moe u chopca opr przed gbszymi zwizkami z innymi. Ze wzgldu na donioso kryzysu emocjonalnego w systemie wychowawczym stworzonym przez A. Aichhoma, powanym zadaniem personelu wychowawczego byo rozmylne aranowanie owych kryzysw. Dla przykadu przytocz opis takiego zabiegu wychowawczego przedstawiony przez tego autora. Ot jeden z wykolejonych wychowankw, u ktrego Aichhom stwierdzi brak poczucia winy, obsugiwa szkolny- sklepik. Zauwaywszy rozbienoci w ksikach rachunkowych, Aichhorn postanowi zastosowa w stosunku do chopca metod emocjonalnego kryzysu w celu zainstalowania" w jego psychice poczucia winy i niepokoju. W tym celu zaprosi go do swego gabinetu i zapyta w bardzo dwuznaczny sposb: De zarabiasz kadego tygodnia?" Usyszawszy to, chopiec stan jak wryty. Czy pienidze zawsze rozprowadzasz prawidowo?" pyta dalej Aichhom. W odpowiedzi usysza tak", wypowiedziane z duym wahaniem. Kiedy masz najwicej pracy? Czy z samego rana?" brzmiay kolejne pytania Aichhoma. Chopiec stawa si coraz bardziej niespokojny, ale Aichhorn zdawa si tego nie zauwaa. Skada porozrzucane po pokoju ksiki, nagle

powiedzia: Dobrze, kiedy wyjdziemy std, chciabym zapozna si ze stanem twej kasy". Usyszawszy to, chopiec upuci z rk ksik, ktr wzi uprzednio z pki. O co chodzi?" zapyta. O nic odpowiedzia Aichhorn Czyby byo co nie w porzdku z kas?" Wychowanek, chcc przemc strach, jkajc si, zacz si tumaczy z brakujcych pienidzy. Wtedy Aichhorn, nie mwic nic, wrczy mu sprawdzon przez siebie kas. Chopiec wybieg nagle z pokoju, po paru minutach powrci tam i znowu i powiedzia z paczem: Pozwl zamkn mnie znowu w wizieniu, nie zasuyem na tw pomoc, bd zawsze zodziejem". Kryzys w zaindukowa w chopcu zdaniem Aichhoma poczucie winy, ktrego nie doznawa przedtem. Po tym wydarzeniu wychowanek zosta wic wedug Aichhoma wyleczony. Warto moe przy tej okazji zwrci uwag na daleko idce podobiestwo pomidzy stosowan przez Aichhoma metod kryzysw emocjonalnych a stosunkowo czstymi metodami wstrzsowymi przedstawionymi przez A. Makarenk w opisach wasnych dowiadcze pedagogicznych, ktre pochodz z tego samego okresu. Przedstawiane przez Makarenk opisy nie zawieraj wprawdzie, tak jak praca A. Aichhorna, prby budowania zwartego systemu teoretycznego, niemniej jednak w literacki sposb oddaj klimat psychologiczny przesile emocjonalnych. Oto przykad jednego z podobnych zabiegw, zastosowanego na przyjtym powtrnie do prowadzonej przez Makarenk kolonii wychowanku, Szymonie Karabanowie, ktry uprzednio usunity zosta za kradzie. Po jakich dwch tygodniach [od powtrnego przyjcia dopisek K.P.] zawoaem Szymona i powiedziaem mu po prostu: - Masz tu upowanienie. Otrzymasz w Wydziale Finansowym piset rubli. Szymon otworzy usta i oczy, zblad i poszarza, i powiedzia zmieszany: - Piset rubli? I co? - I nic wicej odpowiedziaem, zagldajc do szuflady przywieziesz je tu [...] Przed wieczorem Szymon wszed do gabinetu w krtkim przepasanym kouszku, szczupy i zgrabny, ale z ponur twarz. W milczeniu pooy na stole paczk asygnacji i rewolwer. Wziem paczk do rk i zapytaem najobojtniejszym gosem, na jaki tylko mogem si zdoby: - Liczye? - Liczyem. Niedbale wrzuciem paczk do szuflady. - Dzikuj, e pojecha. Id na obiad. Karabanow, nie wiadomo dlaczego, przesun pasek z lewej strony na praw, przeszed si po pokoju, ale powiedzia cicho: - Dobra. I wyszed. Miny dwa tygodnie. Szymon, spotykaj; mnie, wita si nieco ponuro, jak gdyby go co krpowao. Z rwnie ponur min wysucha mego nowego rozkazu: - Pojed, przywie dwa tysice rubli. Dugo i z oburzeniem patrza na mnie, wsuwajc brauning do kieszeni, potem powiedzia podkrelajc kade sowo: - Dwa tysice rubli? A jeli nie przywioz pienidzy? Zerwaem si z miejsca i wrzasnem na niego: - Prosz ci bez idiotycznych rozmw! Daj ci polecenie, id i rb, co ci ka! Nie ma co si bawi w psychologi! Karabanow wzruszy ramionami i wyszepta niezdecydowanie:

- No c... Gdy przywiz pienidze, przyczepi si: - Przeliczcie. - Po co? - Przeliczcie, prosz was! - Ale ty przecie liczy? - Przeliczcie, mwi wam. - Odczep si! Schwyci si za gardo, jak gdyby go co dusio, potem rozerwa konierz i zachwia si. - Zncacie si nade mn! Nie moe by, ebycie mi tak dowierzali. Nie moe by. Syszycie? Nie moe to by. Naumylnie ryzykujecie, naumylnie, wiem to... Nie mg zapa tchu i usiad na krzele. - Musz drogo paci za twoj usug. - Jak to paci? zerwa si Szymon. - Patrze na twoje histeryczne zachowanie. Szymon opar si o parapet i rykn: - Antoni Siemionowiczu! - No, co ci? powiedziaem ju nieco przestraszony. - Gdybycie wiedzieli! Gdybycie tylko wiedzieli! Pdziem t drog i myl: eby to Bg by na wiecie. eby to Bg posa kogo, eby tak w lesie rzuci si na mnie... Niechby ich byo dziesiciu, niechby ich byo nie wiem ilu... nie wiem. Strzelabym, zbami bym rwa jak pies, a zakatrupiliby... I wiecie, prawie pacz. Ja wiem, przecie wy tutaj siedzicie i mylicie: czy przywiezie, czy nie przywiezie? Ryzykowalicie przecie, prawda? - Dziwak z ciebie, Szymon! Z pienidzmi ryzyko jest zawsze. Nie mona przywie na koloni paczki pienidzy bez ryzyka. I ja myl tak: jeeli ty bdziesz przywozi pienidze, to ryzyko bdzie mniejsze. Ty mody, silny, wietnie jedzisz konno, ty zwiejesz przed wszystkimi bandytami, a mnie atwo schwytaj. Szymon radonie zmruy jedno oko: - No i chytry z was czowiek. Antoni Siemionowiczu!" (A. Makarenko 1956, s. 234-236) Przedstawione powyej dowiadczenia, po prbie uoenia ich w zwarty system teoretyczny, stanowiy zaczyn rozwoju metody postpowania resocjalizacyjnego z modzie powanie wykolejon i psychopatyczn zwanej w literaturze zachodniej terapi otoczeniem", czyli milieu therapy. Istota terapii otoczeniem (czy mwic inaczej rodowiskiem spoecznym) polega na skoncentrowaniu na wychowanku bodcw do waciwego postpowania, na postawieniu wychowanka w sytuacji totalnego naporu (total push) pozytywnych oddziaywa. Starano si opracowa (analizujc czynno po czynnoci) pod ktem walorw terapeutycznych, niemal kad chwil pobytu w zakadzie resocjalizacyjnym, cay rozkad dnia, od wstania z ek do powrotu do nich po pracowitym dniu. Cay personel, bez wzgldu na penione funkcje, mia wyznaczone role w procesie resocjalizacji, tylko bowiem w ten sposb mona byo wprowadzi zasad totalnego nacisku na uspoecznienie zachowania podopiecznego. Zapocztkowana przez A. Aichhorna metoda (milieu therapy) rozpowszechnia si bardzo szybko w latach trzydziestych naszego stulecia w wielu krajach. Do szeroko znanych instytucji pracujcych wedle tej metody naleaa np. Hawthorne Cedar-Knolls School czy wioska dziecica pod Sztokholmem. Wiele elementw stosowanych w milieu therapy weszo na trwae do wszystkich nowoczesnych instytucji resocjalizacyjnych. W miar gromadzenia dowiadcze w pracy z dziemi powanie wykolejonymi (najczciej psychopatycznymi) w

wielu placwkach resocjalizacyjnych uwaanych wwczas za wzorowe, typowe dla milieu therapy zmasowanie nacisku na popraw zachowania wychowanka wyraao si w zwikszeniu reimu dyscyplinarnego. Za przykad takiej wersji milieu therapy suy moe wspomniana wyej Hawthorne Cedar-Knolls School. W instytucji tej kade niemal dziecko posiadao oddzielny program oddziaywa terapeutycznych. Te dzieci, ktre nie posiaday rozwinitego poczucia winy, wiadomoci spoecznej i nie cierpiay te na zaburzenia neurotyczne, poddawane byy silnej autorytarnej kontroli, poczonej z bardzo surowymi (cho nie zoliwymi) karami za wszelkie przewinienia. Ocena metod stosowanych w tej instytucji bya na og rna. Wspomniane metody miay si bardzo dobrze sprawdzi w przypadku resocjalizacji chopcw, czynic ich szczeglnie przydatnymi i dobrze przystosowanymi do suby wojskowej (por. J. Slawson 1943), zupenie natomiast zawiody w przypadku prby resocjalizacji 82 dziewczt psychopatycznych (por. F. Powdermaker, H.T. Lewis, G. Touraine 1937). Milieu therapy na szerok skal zastosowano w latach pidziesitych w amerykaskiej instytucji zwanej Witwyck School w Nowym Jorku. Zakad ten przeznaczony by dla okoo setki chopcw w wieku 8-14 lat, sprawiajcych najrnorodniejsze kopoty wychowawcze. Powany procent wychowankw tej instytucji przejawia cechy wyranej psychopatii, dlatego te warto powici nieco uwagi metodom stosowanym w tej placwce. Podstawowa idea sposobu oddziaywania w Witwyck School wyraona zostaa przez Ernesta Papanka1, ktry by jednym z jej dyrektorw. Mwi on: Kara uczy dziecko tylko tego, jak mona kara, natomiast poprzez wykazanie dziecku zrozumienia i pomocy, nauczymy je rozumie innych oraz wsppracowa z otoczeniem" (F. Papanek 1953). Istota stosowanej w Witwyck School wersji milieu therapy zasadzaa si na zapewnieniu chopcom moliwoci swobodnej ekspresji tumionego alu i agresji (przynajmniej do tych granic, w jakich owo wyadowanie" nie wyrzdzao zbyt powanych i nieodwracalnych szkd). Wspomniany ju Papanek przytacza przykad, jak jeden z nowo przybyych wychowankw w napadzie zoci wybi w jadalni 32 szyby. Po uspokojeniu chopca Papanek bez robienia jakichkolwiek wyrzutw" owiadczy mu, e za szyby bdzie musia zapaci i w zwizku z tym bdzie si potrca odpowiedni sum z jego wynagrodzenia. Po trzech tygodniach wezwa jednak winowajc do swego gabinetu i wypaci mu pen sum wynagrodzenia za prac. W ten sposb jak przypuszcza umierzy w chopcu poczucie krzywdy, a rwnoczenie uwiadomi mu, e wadza moe nie tylko kara, lecz take pomaga i wybacza".
1

Ernest Papanek pochodzi z Wiednia, gdzie zetkn si z Z. Freudem i A. Adierem. Sam uwaa si za zwolennika psychologii indywidualnej Adlera. By ponadto dziaaczem spoecznym, czonkiem austriackiego parlamentu. Przyczyni si m.in. do powstania wspomnianego uprzednio domu dla przestpczych chopcw, prowadzonego przez A. Aichhorna. Po anschlussie Austrii Papanek wyemigrowa do Francji, gdzie podj si prowadzenia domu dla porzuconych dzieci, a nastpnie po upadku Francji pomg wikszoci swych podopiecznych przedosta si do Anglii, sam za zosta ujty przez Niemcw. Mimo to udao mu si (dziki wspczuciu jednego ze stranikw) wyemigrowa do USA. W Ameryce Papanek kierowa zakadem dla modocianych przestpcw w Brookynie, nastpnie Witwyck School, ktry to zakad pod jego kierownictwem z maego sierocica zmieni si we wspaniay eksperyment w zakresie resocjalizacji nieprzystosowanych dzieci" (W. McCord, J. McCord 1964, s. 139). Po zakoczeniu tego eksperymentu Papanek obj posad profesora pedagogiki w Queesns College w Nowym Jorku.

Pozwolenie na otwarte wyraanie stanw emocjonalnych w niczym jednak nie wykluczao spoecznej odpowiedzialnoci chopcw za swe czyny. Organizacja Witwyck School nastawiona bya przede wszystkim na wyzwolenie inicjatywy i spoecznej odpowiedzialnoci. Gwn drog wyzwolenia tych cech by samorzd wychowankw. Wszyscy wychowankowie wybierali zarzd zakadu, a ponadto komisje: aprowizacyjn,

organizacji pracy zarobkowej, stowkow i sportow. Dziaanie tych organw przedstawicielskich, cznie z odbywajcymi si raz w tygodniu zebraniami oglnymi ,,daway chopcom szans ycia i pracy w spokoju, a rwnoczenie uczyy demokracji". Wysiki wychowawcw wspierane byy regularnymi posiedzeniami terapeutycznymi z chopcami, stosowano zarwno psychoterapi indywidualn, jak i zbiorow. Dwch psychologw i dwch psychiatrw pracowao na co dzie z najtrudniejszymi przypadkami. Dwch specjalistw od terapii grupowej przeprowadzao z chopcami regularne posiedzenia, w ktrych uczestniczyli wychowawcy. Ponadto w Witwyck School zatrudnionych byo dziesiciu pracownikw spoecznych, ktrych zadaniem byo przeprowadzenie z chopcami raz na tydzie wywiadw odnonie ich planw yciowych, a take uatwianie organizacji ycia w miecie po opuszczeniu zakadu. W kadym tygodniu odbyway si posiedzenia caego personelu w celu omwienia postpowania jednego z chopcw. Narady te stanowiy zarazem podstaw oglnej oceny postpw resocjalizacji. Najwaniejszym chyba elementem przy analizie efektw pracy metod milieu therapy jest stosunkowo dokadny pomiar zmian w osobowoci chopcw psychopatycznych przebywajcych w Witwyck School, dokonany przez W. i J. McCordw na przestrzeni lat 1954-1955. Bya to wnikliwa i wszechstronna analiza porwnawcza midzy chopcami psychopatycznymi a neurotycznymi i psychotycznymi w zakresie kilku cech najbardziej istotnych dla zachowania psychopatycznego. Do tego celu McCordowie posuyli si niezwykle dokadn, jak na owe czasy, procedur psychometryczn, Warto jak sdz przytoczy niektre informacje zarwno o metodach tych bada, jak i o wynikach, zawartych w pierwszej ich ksice powiconej psychopatii oraz jej zwizkom z przestpczoci. Chyba najbardziej istotn cech zachowania chopcw, ktra moe suy za wskanik ich socjalizacji, bya agresja. Nasilenie agresji mierzono testem projekcyjnym, by nim tzw. Rover Test. Test ten ukazywa psa, zwanego Rover, w rnych sytuacjach frustracyjnych. Pytanie kierowane do badanego brzmiao: ,,Co Rover zamierza zrobi?". Dziecko miao do wyboru trzy reakcje psa: agresywn, wycofujc! neutraln. Typow sytuacj, jak przedstawiano na obrazkach, byo karanie tego psa przez jego pana. Badane dziecko miao wybra trzy odpowiedzi: Rover zamierza ugry swego pana" (agresywna), wykaza smutek" (wycofujca) wzgldnie zaprzyjani si z wieloma ludmi" (neutralna). Zgodnie z oczekiwaniami w pocztkowym badaniu dzieci psychopatyczne wybieray daleko wicej odpowiedzi agresywnych ni dzieci neurotyczne i psychotyczne. Rwnie wan cech mierzon w celu stwierdzenia postpu resocjalizacji byo poczucie winy. Cech t badano przy pomocy opowiadania o chopcu imieniem Bob, ktry narusza rne standardy zachowania przyjte w spoeczestwie amerykaskim. Opowiadanie to koczyo si pytaniem: Jak czuje si Bob?". Na to pytanie badany mia odpowiedzie wybierajc trzy moliwe sposoby reakcji: satysfakcj, strach przed kar i zinternalizowanie poczucia winy. Typowa historyjka przedstawiaa si nastpujco: Bob i Jack bili si pewnego dnia. Bob wyj n i ugodzi Jacka. Jak czu si Bob?" Skategoryzowane odpowiedzi brzmiay: czuje si zadowolony, poniewa nienawidzi Jacka" (satysfakcja); Bob przestraszy si, e Jack mu tego nie wybaczy i zemci si" (strach przed kar) i Bob czu si zmartwiony, e skaleczy Jacka" (zinternalizowanie poczucia winy). Jak mona byo przypuszcza, w czasie pierwszego badania dzieci psychopatyczne wybieray wicej odpowiedzi wyraajcych satysfakcj w porwnaniu z dziemi neurotycznymi i psychotycznymi. Bardzo istotnym wskanikiem postpw wychowawczych w Wiltyck School byo okrelenie zmian postawy wobec autorytetw. Jak bowiem wiadomo, do cech znamionujcych zachowanie psychopatyczne naley lekcewacy stosunek do autorytetw spoecznych lub te zupene ich nieuwzgldnianie jako namiarw identyfikacyjnych". Stosunek do autorytetw badany by rwnie niedokoczonym opowiadaniem. W

opowiadaniu tym chopiec imieniem Bob naruszy w jaki sposb normy waciwego postpowania i wtedy do akcji wkraczaa osoba reprezentujca autorytet spoeczny (rodzic, policjant, nauczyciel). Po wkroczeniu na scen authority figur dziecku stawiano pytanie: Jak zachowa si (co zrobi) ta osoba?". Typowa historia przeznaczona do badania postawy wobec autorytetw brzmiaa nastpujco: Bob pewnego wieczora wrci do domu bardzo pno, Mia nieprzyjemne zdarzenie, przewrci si i skaleczy. Co zrobi jego ojciec?" Badany mia do wyboru dwie wypowiedzi wskazujce na postaw lkow wobec osb zajmujcych pozycje autorytetw spoecznych oraz dwie odpowiedzi przypisujce im skonnoci opiekucze. Odpowiedzi przedstawiajce autorytety spoeczne jako osoby pene grozy byy nastpujce: ojciec zbi Boba za to, e si spni"; ojciec wpad we wcieko". Natomiast odpowiedzi przedstawiajce osoby zajmujce pozycje autorytetw spoecznych jako opiekucze brzmiay: ojciec umieci Boba w szpitalu, poniewa wrci on chory"; jeeli skaleczenie Boba byo grone, jego ojciec zabandaowa mu ran". W zdecydowanej wikszoci wypadkw dzieci psychopatyczne wybieray odpowiedzi przedstawiajce autorytety spoeczne jako osoby grone i skonne do nadmiernego karania. Inn cech badan w celu okrelenia postpu w resocjalizacji bya samoocena. Badano j, najoglniej rzecz biorc, dwiema metodami. Po pierwsze, czytano chopcu list 20 cech psychologicznych z prob o odpowied: Czy taki jeste?". Druga metoda polegaa na zadaniu dziecku pyta projekcyjnych, w rodzaju: Co ludziom najbardziej podoba si w tobie?", Jeli chciaby by kim wanym w wiecie, to kim chciaby by?", Jaki powinien by dobry chopiec?". Pocztkowo wszyscy chopcy psychopatyczni oceniali si odwrotnoci cech dobrego chopca, za swe zamiary bycia kim lokowali bardzo wysoko chcieli by supermanami z ogldanych filmw lub prezydentami. Obok wymienionych wyej cech, mierzonych przy zastosowaniu technik projekcyjnych, kilka innych, istotnych dla zachowania chopcw cech, takich jak zoliwo, otwarta agresywno i sugestywno, okrelanych byo na podstawie skal oszacowa, wypenianych przez wychowawcw. Oceniajcy, znajc dzieci najlepiej z caego personelu, nie byli rwnoczenie informowani, jakiemu celowi suy sporzdzana przez nich ocena, co, zdaniem prowadzcych badania, wykluczao jej tendencyjno. Trzeci metod oceny zachowania chopcw by eksperyment sytuacyjny, badajcy reakcje na frustracje. Eksperyment polega na tym, e wychowawca kadej z grup owiadczy swym podopiecznym, w momencie, gdy mieli oni zgodnie z rozkadem dnia wyj z domu, aby si bawi, e nie mog wyj bawi si, lecz musz dodatkowo posprzta. Zadaniem wychowawcw byo zaobserwowanie reakcji poszczeglnych dzieci w momencie tej frustrujcej sytuacji. Z obserwacji wynikao, e chopcy psychopatyczni reagowali na sytuacje frustracyjne zwikszon agresj i nadmiern ruchliwoci motoryczn, podczas gdy dzieci neurotyczne staway si apatyczne i zahamowane. Jak ju wspomniaem uprzednio, chopcw przebywajcych w Wiltwyck School badano metod test-retest. Pierwsze badania przeprowadzono w 1954 r., natomiast drugie po upywie roku. W badaniach uwzgldniono zarwno aspekt poprzeczny (tj. wspomniane ju rnice midzy chopcami psychopatycznymi a neurotycznymi i psychotycznymi), jak i poduny. Ten drugi, longitudinalny aspekt, okrelono poprzez podzia 107 chopcw przebywajcych w czasie przeprowadzania bada w Wiltwyck School na trzy grupy, w zalenoci od czasu pobytu w zakadzie. I tak grup pierwsz, nowicjuszy, stanowili chopcy przebywajcy od jednego tygodnia do omiu miesicy, drug, rednio zaawansowan, stanowili ci chopcy, ktrzy przebywali w zakadzie od dziewiciu do dwudziestu trzech

miesicy, oraz trzeci,,,star gwardi", stanowili chopcy przebywajcy w zakadzie ponad dwadziecia trzy miesice. Rezultaty tych bada s w wietle porwna wielce zachcajce. Jak si bowiem okazao, w porwnaniu z dziemi neurotycznymi i psychopatycznymi, pobyt w Wiltwyck School najlepszy wpyw wywar na dzieci psychopatyczne. Dokadniejsze dane zawiera zestawienie (tab. 2). Ukazuje ono, e zachowanie dzieci psychopatycznych ulego poprawie w najbardziej istotnych wskanikach, co zdaniem W. i J. McCordw bardzo pozytywnie wiadczy o moliwoci zastosowania milieu therapy w resocjalizacji psychopatw. W przypadku za dzieci neurotycznych oddziaywanie Wiltwyck School byo wprawdzie jak wspomniaem mniej efektywne, niemniej jednak i w tym przypadku odnotowano istotn popraw. Interesujcym faktem jest przeprowadzenie przez W. i J. McCordw szeroko zakrojonych bada porwnawczych na wychowankach zWiltwyck School oraz na wychowankach tradycyjnego, najstarszego w USA zakadu poprawczego (zaoonego w 1846 r. w Massachusetts), zwanego Lyman School. Z obu tych zakadw wybrano w sposb losowy po 35 wychowankw, ktrych poddano nastpnie badaniom z zastosowaniem serii rnych testw osobowoci, jak np. skonstruowany przez H. MunayaAdult-Child Interaction Test (Test Interakcji Dziecka z Dorosym), skale dokonujce pomiaru cech autorytarnych i skonnoci do uprzedze, skale zawierajce pytania projekcyjne (np. ktry z popdw najtrudniej ci kontrolowa) itp. Tabela 2. Gwne wyniki bada w Witwyck School (wg. W. McCord, J. McCord, 1956) Cechy i miary Psychopaci Neurotycy Agresja (Rover Test) zmniejszona** nie wykryto zmian Tendencje unikajce (Rover Test) nie wykryto zmian zmniejszone** Internalizacja poczucia winy zwikszona** nie wykryto zmian Zoliwo przypisana osobom zmniejszona** nie wykryto zmian znaczcym Realistyczna samoocena zwikszona* zwikszona* Negatywna samoocena zmniejszona* zmniejszona* Reakcja na frustracje (wykazane w tecie sytuacyjnym) Oceny wychowawcw: - zachowanie agresywne zmniejszone nie wykryto zmian nie wykryto zmian - zachowanie wycofujce zmniejszone - kontrola impulsywnoci i zwikszona nie wykryto zmian destrukcyjnoci *Rnica istotna (p. 0,05) pomidzy chopcami przebywajcymi 0-8 miesicy i 9-23 miesice oraz duej. **Rnica istotna (p. 0,05) pomidzy pierwszym a drugim badaniem Do najciekawszych wynikw tych bada zaliczy mona nastpujce: - wychowankowie Wiltwyck School wybierali przyjaci spord chopcw nieagresywnych, podczas gdy chopcy z Lyman School skupiali si wok zoliwych i najprawdopodobniej psychopatycznych liderw, - na prob przedstawienia idealnego typu wychowawcy wikszo wychowankw z Wiltwyck podao cechy zrozumienia i lubienia wychowankw, podczas gdy chopcy z

Lyman podawali takie charakterystyki, jak: potrafi zaprowadzi porzdek", zbije, jeli potrzeba" itp., - chopcy z Witwyck wykazali brak poczucia bezpieczestwa (insecurity), podczas gdy wychowankowie z Lyman nie wykazali zaburze w tym zakresie, - nie stwierdzono natomiast zmniejszania si stopnia agresywnoci w obu zakadach, - wikszo wychowankw z Wiltwyck uwaao, e wiat jest w zasadzie dobry", chopcy za z Lyman przedstawiali wiat jako peen niebezpieczestw i niepewnoci, - chopcy z Wiltwyck wykazali wysz samoocen w porwnaniu ze swoimi rwienikami z Lyman (por. W. McCord i J.McCord 1964). Jak stwierdzaj cytowani autorzy, rnice pomidzy wychowankami z obu zakadw nie mog by przypisywane czynnikom innym, ni sposoby oddziaywa wychowawczych, bardziej pozytywne w przypadku Wiltwyck School, chocia w obu zakadach jak pamitamy nie zdoano doprowadzi do efektywnego zmniejszenia stopnia agresywnoci u podopiecznych. Faktem godnym szczeglnej uwagi byo przeprowadzenie bada porwnawczych nad skutecznoci oddziaywa resocjalizacyjnych Wiltwyck i Lyman School w 1980 r., czyli po przeszo 25 latach, kiedy to wychowankowie obu tych zakadw zbliali si do czterdziestego roku ycia lub przekroczyli czterdziestk. Tabela 3 przedstawia rnice w czstotliwoci powtrnego popenienia przestpstwa przez wychowankw z Wiltwyck i Lyman z rozrnieniem na psychopatw i innych (tzn. niepsychopatw), przy rwnoczesnym podziale na grupy wiekowe byych wychowankw, w ktrych popeniali oni powtrne przestpstwa. Tabela 3. Recydywa wrd wychowankw z Witwyck i Lyman (wg. W. McCorda 1982) Przedzia wieku Psychopaci Inni Witwyck Lyman Witwyck Lyman N=42 N=37 N=71 N=81 15-19 11% 79% 8% 55% 20-24 12% 14% 17% 24% 25-29 46% 39% 20% 14% 30-34 36% 29% 15% 6% 35-40 33% 19% 19% 3% Powysze dane ukazuj dosy zaskakujc prawidowo, a mianowicie metody resocjalizacji stosowane w Wiltwyck School wobec psychopatw s skuteczniejsze od metod stosowanych przez tradycyjnie zorientowany zakad (ze wzgldu na zbytni surowo zlikwidowany w 1973 r.) tylko w okresie pierwszych piciu lat po opuszczeniu zakadu, natomiast nie wyposaaj psychopatycznego wychowanka w trwalsz zapor przed powtrnym przestpstwem po upywie tego okresu. Jak bowiem wynika z przytoczonych danych, poczwszy od 20 roku ycia recydywa u psychopatycznych wychowankw Wiltwyck School zaczyna wzrasta, podczas gdy u wychowankw Lyman School zmniejsza si. Podobn prawidowo, aczkolwiek mniej ewidentn, stwierdzono w przypadku innych, czyli niepsychopatycznych wychowankw z obu tych instytucji resocjalizacyjnych. Wspczesne rozwizania Wydaje si, e najlepsz ilustracj aktualnych trendw rozwoju praktycznych rozwiza w zakresie oddziaywa resocjalizacyjnych na modzie przestpcz mog by

wspczesne dowiadczenia amerykaskie. Przed uczynieniem jednak jakiejkolwiek prby podziau dziaajcych w Ameryce zakadw dla nieletnich, naley podkreli przede wszystkim to, e w ramach tzw. depenalizacji w kraju tym na przymusowy pobyt w instytucjach resocjalizacyjnych skazywani s tylko szczeglnie niebezpieczni dla otoczenia nieletni przestpcy. W stosunku za do tych, ktrzy bezporednio nie zagraaj spoeczestwu organizowane s inne formy oddziaywa resocjalizacyjnych, bez uciekania si do koniecznoci umieszczenia tej modziey w zakadach resocjalizacyjnych o charakterze zamknitym, jako e pobyt w tego typu zakadach zgodnie z powszechn opini przyczynia si moe do pogbienia procesu wypaczenia charakteru i oglnego regresu moralnego wychowankw. Biorc tedy pod uwag fakt, e w amerykaskich zakadach resocjalizacyjnych znajduj si nieletni o bardzo gboko zaburzonej strukturze osobowoci, organizacja tych zakadw musi zawiera liczne elementy zabiegw typowo psychiatrycznych. Z kolei za wikszo typowo" psychiatrycznych oddziaywa na modzie wykolejon nie odnosi powaniejszych skutkw. Zdaniem S. Yochelsona i S. Samenowa wynika to z faktu, e cae podejcie lekarsko-psychiatryczne do przestpcw jest nieodpowiednie, poniewa opiera si na obrazie pacjenta jako istoty bezradnej i nieumiejcej sobie poradzi w yciu (poprzez utrat kontaktu z realnoci), podczas gdy zdecydowana wikszo przestpcw ani nie traci poczucia realnoci, ani nie jest bezradna, za ich odmienno opiera si na wypaczeniu struktury wartoci obowizujcych w danym spoeczestwie (S. Yochelson, S. Samennw 1977). Spraw psychiatrycznego postpowania z nieletnimi przestpcami komplikuje inny jeszcze fakt, a mianowicie ten, e podejcie psychiatryczne nastawione jest przede wszystkim na postpowanie z osobami cierpicymi na psychozy, gwnie schizofreni, podczas gdy choroby te rzadko wyksztacaj si na pocztku okresu dojrzewania; ich w peni rozwinita posta kliniczna pojawia si najczciej dopiero w okresie pnej adolescencji i w wieku dorosym. Czsto za wtedy, gdy mody czowiek zaczyna wchodzi w kolizj z prawem, zaburzenia jego charakteru nie posiadaj jeszcze adnych specyficznych znamion, co dodatkowo utrudnia opracowanie waciwego sposobu postpowania resocjalizacyjnego z takimi nieletnimi (por. D.E. Siber 1974). Ponadto nie mona traci z pola widzenia faktu, e zakady resocjalizacyjne musz przyjmowa take i takie jednostki, ktre odrzucane" s przez wszystkie placwki zdrowia psychicznego jako nonamenable to treatment (nie poddajce si leczeniu), tego za typu jednostki z reguy bywaj najuciliwsze. Z etycznego punktu widzenia nie mona ich pozostawi bez oddziaywa resocjalizacyjnych, z drugiej jednak strony nie sposb trzyma tego typu osobnikw w drogich instytucjach leczniczych, skoro i tak nie wykazuj tam adnej poprawy (czasami nawet nastpuje w tego typu placwkach wyrany regres zachowania). Tworzy si dla nich zatem placwki o mniejszej liczbie personelu (szczeglnie wysoko kwalifikowanego, jak lekarze i psychologowie) i wikszym zagszczeniu wychowankw. Tym sposobem jednym z kryteriw mogcych suy za klucz do podziau amerykaskich zakadw resocjalizacyjnych dla nieletnich przestpcw moe by stopie nasycenia" tych placwek ,,medycznoci", czyli leczniczym (psychiatrycznym) podejciem. Dla porzdku V.L. Agee proponuje wyrni placwki o charakterze psycholeczniczym, zakady karne i placwki o charakterze mieszanym, karno-psychiatrycznym (V.L. Agee 1986). Poniewa jednak jak ju wspomniaem gwn cech amerykaskich instytucji resocjalizacyjnych jest ich rnorodno, w dalszej kolejnoci omwi dla przykadu organizacj i funkcjonowanie trzech znanych w tym kraju placwek dla nieletnich przestpcw, ktre s typowe dla wymienionych wyej trzech rodzajw tych instytucji. Przedstawi te najbardziej charakterystyczne cechy organizacyjne danej placwki, aby za

nie powtarza kilkakrotnie tych samych sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych, w kolejnych czciach uka tylko najwaniejsze. Chcc umoliwi Czytelnikom zainteresowanym omawian problematyk ewentualne nawizanie korespondencji z dan placwk w celu wymiany pogldw i dowiadcze, co jak wiem z wasnego dowiadczenia spotyka si ze strony amerykaskich instytucji resocjalizacyjnych z yw reakcj i zainteresowaniem, podaj adresy wybranych zakadw. Przykady organizacji trzech zakadw resocjalizacyjnych w USA The Syl Apps Campus( Adres: Thistoletown Regional Centre, Styl Apps Campus 475 Iroquois Shore Road, Oakville, Ontario L6J5E8. Dyrektor: Ciark Deller.) . Zanim ten orodek otworzy swe podwoje przed modzie przestpcz (co miao miejsce w 1981 r.), jego program by dokadnie opracowywany przez kilka lat przez grono wybitnych specjalistw. Najpierw przestudiowano prac kilku wyrniajcych si skutecznoci zakadw w USA i Kanadzie, nastpnie przeprowadzono badania nad moliwoci stosowania niektrych rozwiza, po czym przystpiono do kompletowania i szkolenia personelu. Zakad jest zlokalizowany w dwch domkach mieszkalnych, kady z nich pomieci moe od 8 do 10 wychowankw. Zwykle potowa uczestnikw rekrutuje si spord przestpcw seksualnych (tzn. gwacicieli i nakaniajcych dzieci do praktyk seksualnych), druga za poowa wychowankw skada si z innych gwatownych (violent) przestpcw. Obie te grupy wykolejonej modziey zamieszkuj w oddzielnych domkach. Syl Apps jest zakadem psychiatrycznym, lecz o nieco mniejszym zagszczeniu personelu. Godzi si tu wspomnie, e amerykaska norma kwalifikowanego personelu w placwkach resocjalizacyjnych o charakterze leczniczym (psychiatrycznym) wynosi 14 osb. personelu na kadych 8 wychowankw (zwykle tyle licz grupy wychowawcze, a czasami acz bardzo rzadko podwysza sieje do 10). W Syl Apps w kadej grupie przebywa bezustannie dwch opiekunw, wzajemnie zabezpieczajcych si przed ewentualnymi atakami, ktre wynikn mog z nagromadzenia jednostek agresywnych, skonnych do ataku fizycznego pod byle pretekstem. Niezalenie od tego, w cigu dnia pracuje tam cay sztab pielgniarek, kilku psychologw, specjalizujcych si w rnych rodzajach terapii grupowej, a take lekarze rnych specjalnoci. Syl Apps posiada typowo eklektyczn" orientacj oddziaywa resocjalizacyjnych. Program tych oddziaywa czsto zmienia si i doskonali. Zwykle inne tematy spotka grupowych poruszane s w wypadku przestpcw seksualnych, a inne w wypadku pozostaych gwatownych przestpcw. The Oak Unit (Adres: The Oak Unit, Lookout Mountain Treatment Center. GoldenColorado80401. Dytektor: dr Darlene Miller.) istnieje od omiu lat, jest to instytucja karna (tj. korekcyjna), niemniej jednak nasycenie personelem wykwalifikowanym jest nieco wysze ni przewiduje amerykaska norma dla tego rodzaju placwek (wynosi ona 11 osb personelu na 24 wychowankw). W Oak Unit na 18 wychowankw przypada 14 osb personelu specjalistycznego. W zakadzie tym znaj duj si agresywni nieletni przestpcy o duym stopniu demoralizacji i bardzo odporni na oddziaywania resocjalizacyjne. Wychowankowie ci przysyani s do Oak Unit albo bezporednio przez sdy, albo te przez inne instytucje resocjalizacyjne, w ktrych nie wykazali adnych postpw, Zwykle poow wychowankw Oak Unit stanowi nieletni przestpcy seksualni, ktrzy zorganizowani s w oddzieln grup i zamieszkuj oddzielny domek. Oddziaywania w Oak Unit polegaj gwnie na terapii grupowej, najwikszy wic nacisk kadzie si na organizowanie spotka grupowych (spotkania takie nie mog odbywa si rzadziej ni trzy razy w tygodniu, maksymalna liczba nie jest ograniczona czasami

organizowane bywaj nawet kilka razy w cigu jednego dnia). Przestpcy seksualni maj inny program i tematyk spotka grupowych. Grupy wychowankw powstaj nie tylko w celu odbywania spotka terapeutycznych. Cay zakad nastawiony jest rwnie na to, aby w grupach miao miejsce wiele rnych przedsiwzi, poczwszy od wykonywania wielu prac, a po wsplne rozwizywanie problemw w ramach nauki szkolnej. The Closed Adolescent Trentment Centei ( Adres: The Closed Adolescent Treatment Center. 3900 South Carr, Denver, Colorado 80235. Dyrektor: dr Vicki Agee.) jest instytucj o charakterze mieszanym, powsta w 1972 r. na bazie zakadu korekcyjnego (karnego), niemniej jednak cay personel nadzorowany i opacany jest przez stanow sub zdrowia. Pocztkowo w zakadzie tym byo 18 wychowankw, pniej liczb t powikszono do 24. W CATC pracuje 26 osb kwalifikowanego personelu. Wychowankowie CATC skadaj si w poowie z przestpcw seksualnych oraz innych nieletnich agresywnych przestpcw (gwnie mordercw). W CATC stosuje si rne zabiegi resocjalizacyjne, gwny jednak zrb pracy z wychowankami opiera si na terapii grupowej. W zakadzie tym stosowane jest podejcie zwane we wspczesnej resocjalizacji zrnicowanym traktowaniem, differential treatment (jego zasady omwiem w czwartym rozdziale niniejszej ksiki). Osobno przebiegaj spotkania grupowe dla przestpcw seksualnych, osobno za dla nieletnich, ktrzy popenili morderstwa. Obok spotka prowadzonych oddzielnie istniej take w CATC wsplne formy oddziaywa resocjalizacyjnych. Naley do nich wyrwnawcza nauka szkolna, terapia prac, wypoczynkiem, a przede wszystkim dziaa tam intensywny program integracji caej spoecznoci, tj. wychowankw i personelu, polegajcy na wzajemnym zrozumieniu potrzeb psychicznych, trudnoci w ich realizacji oraz na systematycznym wiczeniu si w pozytywnych reakcjach wobec otoczenia. Przy CATC istnieje specjalny program badawczy, ledzcy losy opuszczajcych mury zakadu wychowankw. Z bada tych wynika, e liczba wychowankw popeniajcych przestpstwa po opuszczeniu zakadu nie przekracza od wielu lat 33%, co biorc pod uwag to, e instytucja ta ma do czynienia z bardzo zdemoralizowanymi i odpornymi na resocjalizacj podopiecznymi nie jest zym efektem. Tworzenie pozytywnej kultury rwieniczej" jako gwny kierunek oddziaywa resocjalizacyjnych Najbardziej znamienn filozofi, na ktrej opiera si oddziaywanie resocjalizacyjne w zakadach amerykaskich, jest idea spoecznoci leczniczych. Jej popularno na gruncie resocjalizacji wypywa z przyjcia nowej perspektywy widzenia tych form patologii zachowania, ktre konstytuuj zachowanie przestpcze (o charakterze gwatownym) na miejsce dugo utrzymujcego si pogldu, e esencja takiego zachowania tkwi w zaburzeniach interpersonalnych, czyli funkcjonujcych wewntrz osoby. Przyjto, e istota owego zachowania zasadza si na zaburzeniach interpersonalnych. Zamiast zatem stosowa typowe dla modelu medycznego metody oddziaywania jeden na jednego, tzn. lekarza (terapeuty) na pacjenta (wychowanka), w celu zaprowadzenia w nim adu wewntrznego, w wewntrzny ad starano si zaprowadzi w kadej poddawanej resocjalizacji jednostce poprzez poprawienie jej stosunkw z innymi ludmi (przede wszystkim za z rwienikami). Najlepsz drog do osignicia tego celu wydaje si uczestnictwo w spoecznociach terapeutycznych. Za pioniera zastosowania tego rodzaju podejcia terapeutycznego do resocjalizacji nieletnich socjopatw uwaa si M. Jonesa, ktry w 1953 r. opisa organizacyjne zasady zastosowania spoecznoci terapeutycznej do resocjalizacji szczeglnie opornych na

wychowanie nieletnich przestpcw, wykazujcych gbokie zaburzenia charakteru (M.Jonesl953). Ta nowa w owym czasie idea szybko zacza rozprzestrzenia si w rnych amerykaskich instytucjach resocjalizacyjnych. Najbardziej znanym zakadem, ktry najwczeniej ca sw dziaalno opar na tym modelu oddziaywa, by Highfields Program w New Jersey. Wypracowana w tym zakadzie wersja spoecznoci terapeutycznych nosia nazw Guided Group Interaction, Kierowane Interakcje Grupowe (por. A.H. Weeks 1958). Niebawem idea spoecznoci leczniczych zrobia w Ameryce rewelacyjn karier w dziedzinie resocjalizacji. W oparciu o t ide powstao wiele komun terapeutycznych, z ktrych Synanon sta si na dugie lata modelem wzorcowym dla poczyna resocjalizacyjnych wobec narkomanw na caym niemal wiecie. Szczeglnie wart podkrelenia jest fakt, e oddziaywania resocjalizacyjne oparte na modelu spoecznoci leczniczych wykazyway na terenie Ameryki nie tylko niebywa ekspansj, rozwijaa si tam take (i to w sposb zasadniczy) sama koncepcja spoecznoci terapeutycznych. Najbardziej chyba istotnym krokiem w kierunku wypracowania optymalnego modelu oddziaywa spoecznoci terapeutycznych byo wprowadzenie pojcia i opisanie mechanizmw funkcjonowania tzw. pozytywnej kultury rwieniczej (positive peer culture). Dziea tego dokonali H. Yorrath i L. Brentro. Autorzy ci zwrcili uwag na fakt, e tzw. kultura rwienicza (a cilej mwic podkultura), ktrej istota z reguy zasadza si na negacji wikszoci akceptowanych spoecznie standardw moralnych, stanowi gwn przeszkod w organizacji waciwego i skutecznego sposobu oddziaywa resocjalizacyjnych w zakadach, std te najwaniejsze jest stworzenie pozytywnej kultury rwieniczej jako przeciwwagi dla dziaajcej w kadym zakadzie kultury destruktywnej, u nas zwanej drugim yciem" zakadu. (H. Yorrath i L. Brentro 1974). Kolejnym istotnym elementem rozwoju idei pozytywnej kultury rwieniczej byo przedstawienie konkretnych dowiadcze tego typu oddziaywa resocjalizacyjnych w Closed Adolescent Treatment Center (por. V. Agee i B. McWilliams 1984 oraz V. Agee 1986). W pracach powiconych temu tematowi ukazane zostay nie tylko konkretne dowiadczenia w zakresie oddziaywa metod pozytywnej kultury rwieniczej, zaprezentowane zostay rwnie pewne uoglnienia dotyczce istoty i funkcji tego podejcia w spoecznoci zakadu w aspekcie porwnawczym z innymi sposobami i technikami oddziaywa resocjalizacyjnych. Sdz, e najlepiej bdzie przedstawi najwaniejsze uwagi i spostrzeenia zawarte w tych opisach. Koncepcja pozytywnej kultury rwieniczej, podobnie jak wszystkie rodzaje terapii grupowej, opiera si na przesaniu, e wychowanek zdolny jest do przyjcia aktywnej roli w samodoskonaleniu, energi za do osigania tego celu powinno w nim wyzwala aktywne uczestnictwo w rnego rodzaju przedsiwziciach zespoowych i w systematycznych posiedzeniach terapeutycznych. Zasadniczo tylko poprzez tworzenie i intensyfikacj zaangaowania grupy wychowankw w spoecznie pozytywne wartoci i cechy zachowania (jak np. inicjatyw, aktywno, pracowito, uczciwo itp.) mona zwalczy dziaajce bardzo silnie w kadym zakadzie resocjalizacyjnym negatywne elementy kultury rwieniczej, ktre stanowi gwn przyczyn niepowodzenia wysikw pedagogicznych, a take tego, e instytucje te speniaj czsto funkcje odwrotne ni wyznaczone im przez spoeczestwo: zamiast wychowywa, pogbiaj proces demoralizacji. Bardzo istotn cech, a zarazem saboci i ograniczeniem procesu wychowawczego opartego na omawianej metodzie jest to, e nie przygotowuje on wychowanka do zmiany otoczenia, a w kady razie nie czyni tego dostatecznie szybko.

Grupy tworzce pozytywn kultur rwienicz stanowi niejako zabezpieczenie przed wykolejeniem i dezorganizacj osobowoci tak dugo, jak dugo wychowanek przebywa w tym pozytywnym otoczeniu. Zabezpieczenie" to przestaje jednak dziaa po opuszczeniu zakadu. Std te wikszo komun terapeutycznych nie zwalnia swych uczestnikw, lecz w miar postpw w procesie resocjalizacji z pacjentw przeksztaca ich w organizatorw terapii, czyli w terapeutw. Ten bardzo istotny dla komun terapeutycznych sposb rozwizania problemu nie moe wchodzi w gr w odniesieniu do zakadw resocjalizacyjnych, do ktrych istoty naley zwalnianie podopiecznych. Dlatego te w wypadku tego rodzaju placwek, szczeglnie duego znaczenia nabiera dobra znajomo rodowiska, do jakiego wraca wychowanek i konieczno zmiany owego otoczenia w przypadku istnienia w nim tendencji destrukcyjnych. Inn drog przezwyciania omawianych ogranicze jest dbanie oto, aby wychowanek przebywa w instytucji resocjalizacyjnej na tyle dugo, by nabyte w toku postpowania terapeutycznego nawyki dostatecznie si utrwaliy. Niektrzy autorzy (por. R.E. Isralowitz 1979) uwaaj, e gwn win za niepowodzenia w resocjalizacji w ramach wspczesnych instytucji korekcyjnych ponosi tendencja do przedwczesnego zwalniania wychowankw z zakadw, wynikajca ze wspomnianej ju oglnej jak si zdaje niechci do tego typu instytucji. W ksztatowaniu pozytywnej kultury rwieniczej gwn rol odgrywa personel wychowawczy, ktry musi niejako wtopi si w kad grup wychowankw. Nie moe by podziau na wychowawcw i wychowankw, terapeutw i pacjentw ani te jakiegokolwiek innego, ktry dopuszczaby rozrnienie na my i oni; grupa wychowankw musi stanowi integraln cao z personelem. Stosowanie oddziaywa resocjalizacyjnych opartych na tworzeniu pozytywnej kultury rwieniczej posiada bardzo istotn zalet, polegajc na zapobieganiu biernoci i apatii wychowankw, ktra zdaniem niektrych psychologw penitencjarnych jest gorszym produktem ubocznym" zakadw resocjalizacyjnych ni nawet sama demoralizacja (por. S.A. Sergent 1974), a take na przeciwdziaaniu powstawaniu rnego rodzaju objaww resocjalizacji pozornej, ktra ma miejsce w przypadku dugo dziaajcych programw, opartych na cile opisanych regulaminem nagrodach. Wychowanek (szczeglnie inteligentny) uczy si wtedy bardzo szybko, jak upozorowa nagradzane zachowanie, jak zdoby podane punkty itp. Natomiast wtedy, gdy postpowanie kadego czonka grupy wychowawczej oceniane jest przez wszystkich pozostaych, nie moe on ani pozostawa biernym i apatycznym, ani te markowa swojego zachowania; o wiele bowiem trudniej jest ,,wyprowadzi w pole" grup rwienikw ni samego wychowawc czy terapeut, ktry przyznaje nagrody. Jak powszechnie wiadomo, jednym z podstawowych wyznacznikw powodzenia jakiejkolwiek resocjalizacji jest odpowiednio dobrany pod wzgldem moralnym i osobowociowym personel wychowawczy. Sprawa ta nabiera szczeglnego znaczenia w przypadku stosowania oddziaywa resocjalizacyjnych opartych na pozytywnej kulturze rwieniczej. W czasie rnych szkole w zakresie wprowadzania tej strategii jako slogan powtarza si zdanie: Pozytywna kultura rwienicza nie moe istnie bez pozytywnej kultury personelu". Na og kwalifikowany personel zakadw resocjalizacyjnych dla nieletnich gwatownych przestpcw, poza starann selekcj pod wzgldem przygotowania merytorycznego i dyspozycji psychicznych, potrzebnych do tego typu trudnej pracy, spenia musi trzy zasadnicze warunki: kady czonek personelu powinien by dostatecznie dugo zatrudniony; bez wzgldu na specjalizacj kady czonek personelu musi orientowa si w zasadach prowadzonych oddziaywa resocjalizacyjnych i w rnych metodach tych

oddziaywa, tak aby mg peni kad funkcj opiekucz, jaka wynika z organizacji dnia i rozkadu zaj; wszyscy czonkowie personelu powinni uczestniczy w spotkaniach grupowych i respektowa postanowienia, ktre tam zapady nie mona wprowadza nowych ustale bez udziau caej grupy wychowankw i bez jej akceptacji. Innym powszechnie znanym kanonem skutecznoci oddziaywa resocjalizacyjnych (jak i wszystkich zabiegw wychowawczych) jest wytworzenie u wychowanka samodyscypliny. Ta podstawowa dla kadego dobrze wychowanego" czowieka waciwo, jest szczeglnie. opornie przyswajana przez wszystkich osobnikw wykazujcych zaburzenia charakteru (a z nich wanie skadaj si zasadniczo wszyscy gwatowni przestpcy), std te nauka samodyscypliny i samokontroli jest najbardziej podstawowym, a zarazem najtrudniejszym zadaniem oddziaywa resocjalizacyjnych, skierowanych na jednostki wykazujce zaburzenia emocjonalne. Niektrzy proponuj, aby t trudn nauk autodyscypliny rozoy u nieletnich gwatownych przestpcw na dwa podstawowe elementy, ktre dla lepszej wyrazistoci mog by wprowadzone osobno. Elementem pierwszym jest nauka rozumienia naturalnych, logicznych konsekwencji przestpczego zachowania, natomiast drugim nauka przyjmowania odpowiedzialnoci za to zachowanie (D. Gadw, J. McKibon 1984). Przestpcze formy zachowania s tak trudne do wyeliminowania, tak gboko zakorzenione w strukturze osobowoci niektrych osobnikw, dlatego e przez dugi czas spotykay si one ze stosunkowo wysokimi nagrodami i niewielkimi karami, dlatego e mwic inaczej przestpcy stosunkowo dugo uchodzio na sucho" jego niechlubne postpowanie. Przy czym idzie tu nie tylko o to, e zbyt dugo udawao mu si unikn wizienia czy innej kary wymierzonej przez instytucj wymiaru sprawiedliwoci, lecz take o to, e osobnik taki, poprzez fakt nieuwiadamiania sobie dokadnie skutkw swego zachowania, nie podlega take karom wymierzanym przez wewntrzny wymiar sprawiedliwoci, ktrym s wyrzuty sumienia (S. Yochelson, S. Samenow 1976). Zatem najlepsze metody oddziaywania resocjalizacyjnego to te, ktre potrafi namacalnie" ukaza przestpcy, e przez jego kary godne postpowanie cierpi, w sposb, ktry dla niego samego byby bardzo przykry, konkretna osoba. Do tego celu prowadz rne formy terapii grupowej, a na terenie zakadw resocjalizacyjnych metody polegajce na ksztatowaniu pozytywnej kultury rwieniczej. Jak bowiem wiadomo, mody czowiek o wiele ywiej reaguje na sdy rwienikw ni na uwagi przedstawicieli starszego pokolenia, do ktrego z wieku i urzdu" nale czonkowie personelu wychowawczego. W przypadku omawianej formy oddziaywa resocjalizacyjnych mamy ponadto do czynienia z oglnym naciskiem wielu osb (tzw. total push), co moe zdecydowanie owo oddziaywanie wzmocni. Drugi natomiast sposb dziaania w celu nauki samodyscypliny impulsywnych wychowankw polega na bardzo precyzyjnym i cisym poczeniu wszystkich dobrych postaci zachowania z nagrodami, a zych z karami. Ten program resocjalizacji bdzie skuteczniejszy. ktry lepiej potrafi skojarzy kade zachowanie wychowanka z nagrod lub kar, w zalenoci od tego, czy bdzie ono spoecznie podane, czy te nie. Przy czym nie chodzi tu tylko o rozrnienie zachowania w kategoriach dobre-ze; prawidowo funkcjonujcy program oddziaywa resocjalizacyjnych musi jeszcze zawiera dosy szczegowe rozrnienie pomidzy odcieniami dobrego i zego zachowania, odcienie te musz by wyraone odpowiednim zrnicowaniem nagrd i kar. I tu z kolei podejcie waciwe dla pozytywnej kultury rwieniczej wydaje si by najlepsze z moliwych, poniewa w ramach posiedze terapeutycznych modzie sama, przy udziale personelu wyznacza sobie zadania do wykonania, przepisy, ktre musz by przestrzegane, a take rodzaje nagrd i kar za kad form aktywnoci. Caa grupa wychowawcza wyznacza take punkty pozytywne i negatywne, czyli kary, i nagrody, zwielokrotniajc tym samym ich si oddziaywania na psychik wychowanka.

Jeli oba te aspekty nauki samodyscypliny zastosowane zostan w sposb konsekwentny, powszechnie funkcjonujca, pesymistyczna opinia, e impulsywni przestpcy psychopatyczni niezdolni s do nauki przez wasne dowiadczenia, trafi do lamusa nic nie mwicych przesdw tak przynajmniej optymistyczn prawd gosi dyrektor omawianego w poprzednim rozdziale CATC, V. Agee. Problemy specjalne w resocjalizacji przestpcw seksualnych Z przedstawionego przegldu najbardziej typowych zakadw resocjalizacyjnych wynikao, e w kadym z tych zakadw istnieje spora liczba (przewanie okoo 50%) przestpcw seksualnych. Godzi si tutaj wspomnie, e wiele zakadw resocjalizacyjnych w Ameryce jest przeznaczonych wycznie do resocjalizacji nieletnich przestpcw seksualnych. Przykadem takiego zakadu moe by Maine Youth Center, w ktrym od paru lat wdraa si program Intensywnej Przemiany Przestpcw Seksualnych (Intensive Change Sex Offenders Program). Ta dua liczba nieletnich przestpcw seksualnych w zakadach wynika z faktu stosunkowo wysokiego odsetka przedstawicieli tej postaci dewiacji wrd ogu gwatownych przestpcw. Poniewa resocjalizacja tego rodzaju wykolejonych jednostek rodzi szereg specyficznych problemw, naley jak sdz sprawie tej powici nieco wicej uwagi. Przede wszystkim trzeba podkreli, e w Ameryce dosy powszechnie funkcjonuje przekonanie o koniecznoci osobnego umieszczania przestpcw seksualnych w zakadach resocjalizacyjnych. Oprcz tego, e jest to przejaw bardzo popularnego na Zachodzie, a szczeglnie w Ameryce, tzw. zrnicowanego traktowania, dwa inne argumenty przemawiaj za tak potrzeb. Zwykle przestpcy seksualni umieszczani w zakadach resocjalizacyjnych razem z innymi przestpcami cierpi od wsptowarzyszy szykany i rnego rodzaju upokorzenia, zwykle s na samym dole zakadowej hierarchii. Taka sytuacja wyklucza jakkolwiek skuteczno oddziaywa resocjalizacyjnych; przestpstwa tego typu wymagaj specjalnego traktowania, jako e popeniane s przez jednostki wykazujce specyficzne formy niedojrzaoci psychicznej. Przytocz teraz propozycje oddziaywa resocjalizacyjnych w odniesieniu do nieletnich przestpcw seksualnych, wrd ktrych prym wiod osobnicy popeniajcy gwaty i czyny nierzdne z dziemi (zestawione przez F.H. Knoppa 1982): - terapia rodzinna (najlepiej jeli jest prowadzona dla caej rodziny) poczona z udzielaniem informacji i dyskusjami na temat znaczenia rodziny w yciu i rozwoju czowieka; - przedstawianie i dyskutowanie informacji na temat prawidowoci ycia seksualnego czowieka; - wiczenia w rozumieniu odczu ofiary, polegajce na nauce wspczucia innej osobie, empatii, dostosowania si do nastrojw psychicznych innych ludzi, a take ukazywanie skutkowa wykorzystania seksualnego ofiary; - rozwj tzw. zrcznoci spoecznych, czyli nauka precyzyjniejszego komunikowania wasnych stanw emocjonalnych, mechanizmw uspoeczniania, zasad pracy grupowej itp.; - wytwarzanie mechanizmw poskramiania zoci, ktre obejmuj nauk negocjacji, rozumienia rnych modeli sytuacji konfliktowych oraz moliwoci nieagresywnego przezwyciania takich sytuacji; - nauka przezwyciania smutku, polegajca na pomocy w przeorientowaniu wielu wartoci (nieprawidowa hierarchia wartoci jest zazwyczaj wynikiem doznania rnych krzywd ze strony innej osoby, takich jak opuszczenie, zdrada, oszukanie itp.) tak, aby ywo odczuwane krzywdy nie stanowiy gbokich urazw;

przygotowanie do prowadzenia dziennika jako sposobu wypowiadania swych tsknot, marze, lkw i niepokojw; wiczenie w wyraaniu i opisywaniu wasnych fantazji i rnego rodzaju innych form utrwalania odczu i przey; - nauka umiejtnoci przeycia (survival skills), polegajca na przyswojeniu sobie umiejtnoci przerywania czarnych myli", nie rozpamitywania doznanych w przeszoci i aktualnie nieszcz i niepowodze; umiejtno zajmowania si w sposb aktywny zadaniami wypywajcymi z biecych problemw; - ukazywanie konsekwencji wynikajcych ze zrnicowania rl seksualnych poprzez okrelenie prawidowych i dewiacyjnych nastawie seksualnych, stereotypw spoecznych zwizanych z tzw. rol seksualn itp.; - podwyszenie poziomu wyksztacenia oglnego (poczone z uzyskaniem wiadectwa ukoczenia szkoy redniej) i zgbienie tajnikw okrelonej pracy zawodowej nie tylko po to, aby zdoby w przyszoci moliwo zarobienia na ycie, lecz przede wszystkim po to, aby przyswajanie wyksztacenia jako oglnej ogady umysu i nabywanie kunsztu pracy zawodowej dziaao na wychowanka samodyscyplinujco. W niektrych zakadach dla przestpcw seksualnych prowadzone s take specjalne grupy wychowankw wykazujcych uzalenienia od alkoholu i narkotykw. Programy terapii tych grup s dosy szerokie: od nauki o chemicznym dziaaniu rodkw odurzajcych i narkotyzujcych, poprzez nauk sposobw walki z naogiem, a po zapoznanie si z systemem pomocy osobnikom uzalenionym. Powyszy, najpeniejszy chyba w literaturze amerykaskiej zestaw zagadnie wchodzcych w skad resocjalizacji przestpcw seksualnych jest dosy nieuporzdkowany. Autor nie mwi nic o tym, czy wszystkie zakady nastawione na resocjalizacj przestpcw seksualnych wprowadzaj w ycie list wymienionych powyej poczyna, czy tylko niektre z nich, a jeli w gr wchodzi druga ewentualno, to do ktrych zalece stosuj si czciej, a do ktrych rzadziej (i dlaczego!). Naley przypuszcza, e skoro F.H. Knopp mwi o tym, e tylko niekiedy tworzone s tzw. grupy dla uzalenionych, to raczej wszystkie pozostae problemy-zadania powinny wystpowa zawsze w resocjalizacji przestpcw seksualnych. Drugim dowodem niedopracowania sporzdzanego spisu" jest brak pogrupowania tych zabiegw w zwart logicznie cao bez trudu bowiem mona zauway, e rozrnienie wielu z wymienionych zada jest bardzo pynne, czasami wrcz sprowadza si jedynie do innego nazwania tych samych zjawisk psychicznych. Inn list zabiegw" psychokorekcyjnych przedstawiaj S. Lane i P. Zamora. Ujte w niej elementy postpowania resocjalizacyjnego wobec przestpcw seksualnych pomylane s jako fazy (etapy) tego oddziaywania. Autorzy ci wyrniaj pi takich etapw: badanie tych czynnikw wypartych ze wiadomoci, ktre stanowi podwiadome motywy przestpstw; ustalenie cyklw nasilania si manifestacji agresywnego i seksualnego zachowania i uwiadomienie tych cyklw pacjentom, poczone z nauk sublimacji przejawianych skonnoci; praca nad rozwizaniem stale jtrzcych podwiadomo konfliktw, wynikajcych z doznanych urazw (np. bycie zgwaconym, uwiedzionym, odrzuconym przez rodzicw, czy inne ukochane osoby itp.); oduczenie nienormalnych" reakcji na wiele sytuacji spoecznych, zawierajcych skojarzenia z wytworzonym wczeniej urazem i nauczenie waciwych, dojrzaych sposobw zachowania w takich wanie sytuacjach; pomoc w ponownym wejciu w normalne, pozazakadowe rodowisko (S. Lane, P. Zamora 1984), Nakrelone etapy postpowania resocjalizacyjnego z przestpcami seksualnymi oparte s cakowicie na psychoanalizie. Mona by je wrcz nazywa etapami leczenia psychoanalitycznego. Niemniej jednak, pomimo lakonicznoci opisu tych elementw-etapw, warto o nich zawsze pamita, poniewa stanowi klasyczny schemat faz oddziaywa resocjalizacyjnych nie tylko w odniesieniu do przestpcw seksualnych, lecz zgoa

wszystkich neurotycznych dewiantw, ktrych zachowanie determinowane bywa przez ukryte w mrokach podwiadomoci urazy i nierozwizane konflikty. Komuny terapeutyczne Rodowd komun terapeutycznych, zwanych take spoecznociami terapeutycznymi", siga czasw drugiej wojny wiatowej. Powstanie tej bardzo rozpowszechnionej wspczenie formy organizacji oddziaywa psychokorekcyjnych nie byo bynajmniej efektem rozwoju teorii psychiatrycznej, lecz wynikiem leczenia coraz wikszej liczby znerwicowanych" onierzy bez moliwoci (z powodu braku fachowego personelu) stosowania tradycyjnej formy oddziaywania typu lekarz-pacjent. Zastosowano wwczas metod zastpcz, ktra okazaa si najlepszym rozwizaniem organizacyjnym oddziaywa terapeutycznych, a mianowicie metod wzajemnego leczenia si przez samych pacjentw, czasami zupenie bez pomocy wykwalifikowanego (w tradycyjnym rozumieniu) terapeuty. Teoria uzasadniajca skuteczno oddziaywania komun terapeutycznych powstaa kilka lat pniej. Pierwszym bodaj, ktry szerzej omwi t form oddziaywa terapeutycznych, by M. Jones (1952). Gwn jej teoretyczn przesank jest stwierdzenie, e istota wszelkich zaburze psychicznych tkwi w nieodpowiednim penieniu rl spoecznych. Chory psychicznie czy neurotyk ,,wypada jak gdyby z roli, jak winien gra na scenie ycia". Przyczyny tego wypadnicia z roli" s rne, nie stanowi one jednak przedmiotu gbszego zainteresowania organizatorw komun terapeutycznych, ktrzy koncentruj si gwnie na eliminowaniu przejaww zachowania patologicznego. Jest to wic podejcie semiotropowe, prowadzce do eliminacji zaburze w zachowaniu. Sposb mylenia tego typu terapeutw zdaj si znamionowa dwa podstawowe zaoenia: - uczc kad nienormaln" jednostk waciwego (a wic normalnego") penienia odpowiadajcej tej jednostce roli spoecznej, eliminujemy tym samym istot zaburze psychicznych; - waciwego penienia odpowiedniej dla siebie roli spoecznej czowiek moe nauczy si tylko w zorganizowanej spoecznoci, z ktr czuje si w peni zintegrowany. Ze wzgldu na wspominan ju popularno spoecznoci terapeutycznych powicono tej formie oddziaywa psychokorekcyjnych wiele prac. Nawet polska, na og skpa literatura przedmiotu zawiera kilka pozycji szeroko omawiajcych wspomniane zagadnienie (obok prac Z. Bizonia 1973 czy J. ojka 1976 wymieni mona m.in. poruszajce ten problem tumaczenia S. Kratocwila 1984 bd M. Jonesa 1981). Z tego te wzgldu nie ma potrzeby szczegowego omawiania tej niezwykle dzisiaj popularnej metody. Dla najoglniejszej jedynie orientacji naley wspomnie, e istota komuny terapeutycznej zasadza si na penym egalitaryzmie i demokracji. Nie istnieje tam hierarchiczna struktura spoeczna, charakterystyczna dla tradycyjnych szpitali psychiatrycznych. W spoecznociach terapeutycznych zaciera si nawet rnica pomidzy terapeut a pacjentem, w zwizku z czym czsto nawet okrelenie terapeuta zastpuje si sowem organizator. Ten teoretyczny" brak kierownictwa jak to zwykle w yciu bywa nie wyklucza jednak faktycznego, jednoosobowego przywdztwa w niektrych komunach. Przywdztwo takie obejmuj osoby dziaajce w sposb sugestywny, umiejce stworzy wok siebie specyficzny klimat charyzmy. Wzrost takiego przywdztwa, przy rwnoczesnych skonnociach dominacyjnych charyzmatycznego lidera, prowadzi czsto do przeksztacenia si komun terapeutycznych w sekty religijne. Zdecydowana jednak wikszo spoecznoci terapeutycznych rzdzona jest przez wybierane samorzdy lub przez tzw. rady pacjentw w szpitalach psychiatrycznych.

Samorzdy przedstawiaj sprawozdania, a take wnioski dotyczce strukturalnych zmian organizacyjnych na zebraniach oglnych. Druga wana zasada funkcjonowania komuny terapeutycznej to zasada penego uczestnictwa kadego czonka. We wstpie do niniejszego podrozdziau, piszc o rnicach pomidzy instytucj resocjalizacyjn w sensie tradycyjnym (jak zakad poprawczy czy wizienie) a komun terapeutyczn, podkrelaem, e istota komuny terapeutycznej zasadza si na dobrowolnym uczestnictwie kadego czonka. Ta cecha definicyjna w praktyce nie zawsze jest stosowana. Do komun nie kieruj wprawdzie sdy, niemniej jednak istnieje bardzo wiele rodkw nacisku moralnego na ludzi posiadajcych specyficzne rodzaje defektw zachowania (gwnie narkomanw i alkoholikw), stosowanych zarwno przez rodzin i znajomych, jak i przez oficjalnych przedstawicieli porzdku spoecznego, uywanych w celu dobrowolnego zgoszenia si do komun, ktre ciesz si dobr renom jako placwki psychokorekcyjne. W ten sposb w rnego rodzaju komunach terapeutycznych (szczeglnie tych renomowanych) znajduje si spora liczba osb, ktre przychodz tam bez wikszego entuzjazmu. Po to jednak, aby dana osoba moga pozosta w komunie, musi koniecznie przezwyciy sw apati i wczy si aktywnie w ycie spoeczne, musi da si wcign bez reszty" w ycie grupy do tego stopnia, aby sprawy innych czonkw budziy w niej rwne zainteresowanie jak jej wasne. Sama bowiem istota funkcjonowania spoecznoci terapeutycznej wyklucza bierno i apati. Kolejn wan zasad jest zasada realizmu, polegajca na moliwie najpeniejszym wyeliminowaniu mechanizmw obronnych z zachowania czonkw spoecznoci. Zasad t mona okreli jako zasad nagiej prawdy". Polega ona na zmuszaniu poszczeglnych czonkw (czasami nawet gwatownymi atakami werbalnej agresji), aby w czasie posiedze terapeutycznych cakowicie zaprzestali ,,owijania w bawen" swych problemw yciowych, aby zaniechali usprawiedliwiania przed sob rnych swych zachowa, przyjli odpowiedzialno za wasne czyny i przeyli poczucie winy. Wan zasad funkcjonowania komuny jest take konieczno permisywnoci wobec osb demonstrujcych najbardziej nawet dziwaczne postacie zachowania. Na pierwsze wejrzenie moe si wydawa, e zasada ta kci si z poprzedni. Tak jednak nie jest, akceptacja nie oznacza wszake afirmacji. To, e akceptujemy kogo takim, jaki jest, nie oznacza jeszcze, e pochwalamy wszystkie jego cechy. W komunach terapeutycznych akceptowanie, wyraajce si w wyrozumiaoci dla wszystkich odstpstw i dewiacji, poczone jest rwnoczenie niejednokrotnie z bardzo siln presj (wywieran podczas posiedze terapeutycznych) na zmian tego postpowania i pene dostosowanie si do grupy. Jak ju wspomniaem, komuny terapeutyczne znajduj najwiksze zastosowanie w leczeniu narkomanw i alkoholikw. Najbardziej chyba znan w wiecie komun jest komuna opisana przez K. Jankowskiego w ksice Mj amhhala. Dla ilustracji tej niezwykle dynamicznej komuny, stanowicej niejako wspczesny wzorzec dla metod leczenia jednostek psychopatycznych, szczeglnie za narkomanw w rnych krajach (Wiele dowiadcze
sprawdzonych w Synanonie przyswoi sobie rozwijany w Polsce ruch zwany MONAR, ktrego gwny orodek znajduje si w Goskowie pod Warszaw.), warto przytoczy niektre informacje ilustrujce genez i

sposoby funkcjonowania tej organizacji. Jeli chodzi o nazw, to jak pisze K. Jankowski pojawia si przypadkowo jako neologizm. We wczesnym okresie istnienia spoecznoci zebrania mieszkacw, w zalenoci od ich celu i przebiegu, nazywano tu sympozjami lub seminariami. Jednemu z nowo przyjtych popltay si te dwie nazwy. Woajc innych na zebranie powiedzia: No, chodcie wreszcie na ten syn... sym... ech, niech bdzie Synanon! Nazwa spodobaa si wszystkim i tak ju zostao" (K. Jankowski 1978, s. 6).

Zaoycielem wspomnianej spoecznoci jest Charles Dederich, ktry sam by naogowym alkoholikiem i, jak pisze Jankowski, w poowie lat pidziesitych ten czterdziestoletni wwczas mczyzna znajdowa si na skraju ruiny psychicznej i fizycznej". Autor zastanawia si we wstpie, czy pacjent-alkoholik potrafi opracowa sku teczn metod leczenia wasnych zaburze? W odpowiedzi na to pytanie stwierdza: Jake mao osb dzi pamita, e sawa Zygmunta Freuda zatara podstawowe fakty z jego yciorysu, w szczeglnoci za ten, e on sam mia zaburzenia psychonerwicowe. Gdyby psychoanaliza znana bya przed nim, Freud byby raczej pacjentem leczonym psychoanaliz, a nie twrc tej metody. Dlatego te nie waham si porwna zaoyciela Synanonu Charlesa Dedericha z Freudem: Dederich w leczeniu psychopatii dokona przewrotu o podobnym znaczeniu, jak jego wielki poprzednik w leczeniu nerwic". Pierwsz placwk terapeutyczn, z jak si zetkn Dederich (w roli pacjenta), by Klub Anonimowych Alkoholikw. Klub ten, w ktrym (jak to pniej wspomina zaoyciel Synanonu),,dyskutowano o wszystkim, poczynajc od Biblii, Talmudu, koczc na cybernetyce i ksice telefonicznej", by nie tylko pierwsz podpor" Dedericha na drodze zwalczania wasnego, rujnujcego go psychicznie i fizycznie naogu, ale take pierwszym terenem dowiadcze w zakresie oddziaywania terapeutycznego na innych. Kiedy zanurzyem si w ruch AA pisze pniej Ch. Dederich (w relacji K. Jankowskiego) wraz z gow, poczuem si podniecony do granic szalestwa, nie zakodowaem bowiem odpowiedzi, ktrej szukaem. Ale wydawao mi si, e mog przynajmniej robi co, co poprzednio wydawao si niemoliwe. Powstrzymywao mnie to od picia i to jedno byo pewne. By moe ruch AA zawiera pewien mechanizm, ktry pozwala nie tylko powstrzymywa ludzi przed robieniem pewnych rzeczy, lecz ktry take sprawia, e ludzie zaczynali robi co innego" (ibidem, s. 118). Niebawem u Dedericha, jako u pacjenta Klubu AA, zrodziy si reformatorskie pomysy w zakresie pracy z pacjentami. Pomysy te nie we wszystkim mogy by zaakceptowane przez zarzd Klubu, co stao si przyczyn zerwania Dedericha z t instytucj i stworzenia wasnej placwki przeznaczonej do resocjalizacji alkoholikw, a pniej narkomanw. Zerwanie to nastpio w poowie 1958 r. Od tego wic czasu datuje si dziaalno Synanonu. Gwn metod psychokorekcyjn Synanonu s gry. Gra jest jak pisze Jankowski powszechnym sposobem komunikowania si we wszystkich sprawach, ktre wywouj czyj es pretensje. W czasie gry panowa ma cakowita rwno, kady, ktokolwiek czuje do kogo pretensje, moe je wtedy wygarn" bez obawy przed zemst ze strony susznie czy niesusznie obwinionego. Nazwa gra" pojawia si dopiero w 1964 r., kiedy to na jednym z wieczornych spotka, nazywanych przedtem, tak jak caa organizacja synanonami (dla odrnienia pisanych ma liter), uczestniczy znany brytyjski aktor, ktry po zakoczeniu spotkania mia si wyrazi, e jest to najbardziej dojrzaa gra (w rozumieniu gry aktorskiej), jak kiedykolwiek udao mu si zaobserwowa. Dederichowi spodobao si to okrelenie, poniewa przesuwao akcent znaczeniowy z terapeutycznego na dramatyczny. Tak powstaa Synanon game lub w skrcie game (ibidem, s. 248). Opis przebiegu gry pisze K. Jankowski tak, aby jej sens sta si oczywisty, jest niestety bardzo trudny [...]. Dokadny zapis wypowiedzi, np. z tamy magnetofonowej, mgby wprowadzi czytelnika w bd. Uczestnicy bowiem czasem krzycz, obrzucaj si niewybrednymi wyzwiskami, szydz, poniaj si nawzajem. Sowa s tu tylko konwencj, form, natomiast wyjanienie sensu gry wymaga raczej przedstawienia regu, ktrymi kieruj si uczestnicy" (ibidem, s. 250).

Jankowski wymienia dwanacie podstawowych regu gry. W celu moliwie wyczerpujcego ukazania istoty tego typu zabiegw psychokorekcyjnych przytocz najbardziej istotne fragmenty przedstawionego przez niego opisu owych regu: Uczy swoje ycie jawnym, czyli ujawnij wszystkie sekrety, wasne i cudze. Powiedz publicznoci, co mylisz o innych, o ich uczynkach. Powiedz wszystko do koca. Nie staraj si by obiektywny, poniewa prawda i tak zawsze jest wzgldna. Powiedz wic po prostu swoj wersj zdarze, faktw, opinii. One mog, ale nie musz, by prawdziwe, bo nikt nie ma monopolu na prawd." Gra jest sportem, przedstawieniem, bd w niej aktywny i ucz si gra coraz lepiej. Gr mona traktowa tak samo jak przedstawienie, gr aktorsk, gr w tenisa. Oskarenie mona odbija, jak pieczki tenisowe." Przesadzaj, wyolbrzymiaj, rb z igy widy, tak aby to, co mwisz o drobnych, ale wanych, dokuczajcych ci sprawach, byo przez innych widziane jak przez szko powikszajce. Jeli kto jest zgarbiony, powiedz mu, e jest garbaty. Jeli stwierdzisz, e azienka nie jest sprztnita, powiedz, e znalaze j w takim stanie, jakby przez ca noc wymiotowali w niej ludzie." Mw o tym, co si dzieje tu i teraz, a nie wtedy i tam, czyli nie mw o tym, co zdarzyo si w twoim dziecistwie albo zanim przyszede do Synanonu, bd o tym, co dawno ju zostao zaatwione." Uywaj jzyka, ktry najlepiej wyraa twoje uczucia." Nie przeno regu gry do ycia, ycie bowiem kieruje si swoimi wasnymi zasadami. W czasie gry powstaj czasem negatywne emocje, uczestnicy czuj si uraeni czy obraeni, niezalenie od tego, e postuluje si zabawowy charakter gry. Zgodnie z t regu uczestnicy musz poza gr zachowywa si w sposb serdeczny i uprzejmy. Niezalenie od tego, co zaszo, co zostao powiedziane w czasie gry." W czasie gry wszyscy s rwni, niezalenie od statusu w organizacji, pci, wieku, rasy. Regua ta ujawnia si najczciej w ten sposb, e w sytuacji ktr stwarza grupa, ludzie maj podobne problemy, atwiej si identyfikuj i broni wsplnie. Na przykad nowicjusze wykonujcy najcisze prace skonni s wystpowa przeciwko wszystkim pozostaym czonkom gry. Kobiety, ktre maj mw narkomanw, te atwo stworz podgrup itd. Tworzenie si tego rodzaju wsplnych frontw jest naruszeniem istotnych regu gry." Gra nie ma ci zama, a tylko zmieni, w kadym wypadku granie moe zaszkodzi." Nie ma gry bez humoru, a humor z kolei wie si z omieszeniem, dlatego te wszelkiego rodzaju sarkastyczne, ironiczne arty, karykatury itp. s szczeglnie podane." Nie terapeutyzuj, poniewa jest to cakowicie zbyteczne. Gra ma wzmocni uczestnikw poprzez zwrcenie ich uwagi na to, co w ich zachowaniu czyni ich sabymi. Terapia natychmiast, zwracajc uwag na ukryte przyczyny tych zachowa, usprawiedliwia je i skania zarwno jednostk, jak i jej otoczenie do usprawiedliwienia. Chcesz kogo wzmocni powiedz mu ca prawd o nim, a w dodatku zrb to bez oszczdzania go. Pamitaj, e w ten sposb mu pomagasz." Oskarenie powinno dotyczy zachowania, poniewa istotne jest to, co czowiek robi. Czyny s waniejsze ni sowa, dlatego te naley zwraca uwag na postpowanie." ,,Zam kontrakt [...]. Kontraktem moemy nazwa kad wiadom albo nawet nie w peni wiadom zmow czy ukad midzy dwoma lub wicej osobami, z ktrej czerpi one korzyci kosztem spoecznoci. W trjkcie maeskim wspmaonek i partner spoza maestwa czerpi takie korzyci kosztem drugiego wspmaonka, a take kosztem caej spoecznoci, ktrej normy przekraczaj [...]. Kontrakt negatywny moe polega i na tym (taka sytuacja zdarzya si w Synanonie), e na przykad dua grupa ludzi z Santa Monica dstpia od niektrych wanych regu gry: gry byy prowadzone byle jak, nie poruszano

gwnych bolczek itp. W rezultacie naroso wiele bardzo negatywnych zjawisk, a dyrektorzy zataili t sytuacj przed Rad Naczeln. Zerwanie kontraktu polega na tym, e jedna z osb. ktra znajduje si w krgu osb wtajemniczonych, ujawni tajemnice innym. atwo sobie wyobrazi, jak to wywouje burz, ale te jakie zmiany musi wywoywa." (ibidem, s. 254 i nast.) Jak wida, przedstawione reguy gry wskazuj wyranie, e gra w Synanonie znacznie odbiega od tradycyjnych sesji terapeutycznych. Sam Dederich podkrela czsto (jak twierdzi K. Jankowski), e w Synanonie nie ma terapii, jest natomiast wychowanie. W poowie lat szedziesitych w Synanonie wprowadzono dwie formy terapii grupowej, bardzo zblione do tradycyjnej postaci. Przyjcie owych form byo potrzebne gwnie nowicjuszom oraz po to, by lepiej pozna poszczeglnych rezydentw Synanonu. Obie te formy maj posta maratonw terapeutycznych", ktre w tym czasie (tj. w poowie lat szedziesitych) byy w Ameryce bardzo modne. Owe maratony terapeutyczne nazywane s Synathon (od poczenia stw Synanon i marathon). Jedn z ich form jest podr, drug za rozproszenie. Opis tych form oddziaywa terapeutycznych przytaczam za K. Jankowskim: Podr trwa 48 godzin. Gwnym celem tego typu dowiadczenia jest dostarczenie uczestnikom silnych przey emocjonalnych, ktre pozwoliyby im przey jeszcze raz wasne dziecistwo, zwizane z nim nadzieje i rozczarowania, a do ponownego narodzenia si jako czonka Synanonu. W podry bierze udzia okoo 60 osb. Odbywa si ona z okazji rnych wit, np. Boego Narodzenia, Wielkanocy, Nowego Roku. Prowadzona jest przez przewodnikw, ktrzy s wyznaczeni spord starszyzny. Pasaerowie ubieraj siew biae dugie szaty. Teren, gdzie odbywa si podr, jest specjalnie przystrojony i owietlony. Podr rozbija si na mniejsze czci, ktrych celem jest wywoanie okrelonych stanw emocjonalnych. Pasaerowie s zachcani take do spowiedzi, do wyznania tajemnic, np. przyznania si do pania (zaywania narkotykw) w czasie pobytu w Synanonie. W porwnaniu z normaln grpodr rni si tym, e nie jest zorientowana na realia, lecz przeciwnie, na uwraliwienie uczestnikw, uatwienie im przeycia takich uczu jak przebaczenie, mio, poczucie wsplnoty. Jest to wic przeycie o charakterze bardziej mistycznym ni terapeutycznym. Rozproszenie jest przeduon form gry, jednak o bardziej werbalnym ni emocjonalnym charakterze. Jego celem jest rozproszenie wtpliwoci zwizanych z decyzj pozostania w Synanonie. Rozproszenie, podobnie jak podr, ma istotne znaczenie we wprowadzeniu nowych czonkw do spoecznoci, nadaniu nowicjuszowi statusu rezydenta itp." (ibidem, s. 268). Innym przykadem komuny terapeutycznej przeznaczonej do resocjalizacji przestpcw wykazujcych nasilone cechy psychopatyczne jest, zaoone w 1970 r. w Waszyngtonie, Elucid House Community Correction Center. Centrum to zostao zlokalizowane w dzielnicy murzyskiej cieszcej si bardzo z saw. Na jego personel, jak i uczestnikw skadaj si warunkowo zwalniani z wizie Murzyni (por. S.L. Alderton, M. Jones 1973; J. ojak 1976). Podobnie jak wiele innych komun, Elicid House nastawione jest na, jeli tak mona powiedzie,,,ekspansj resocjalizacyjn" na najblisze otoczenie. Uzasadnione jest to faktem, e w dzielnicy, gdzie centrum to si znajduje, istnieje bardzo spatologizowane rodowisko spoeczne. Ekspansja przejawia si m.in. w regularnym zapraszaniu miejscowej ludnoci na zebrania czonkw Elucid House. Gwny punkt cikoci pracy resocjalizacyjnej w tej instytucji pooony jest na nauczenie pacjentw samodzielnego okrelania potrzeb oraz na znajdowanie adekwatnych sposobw ich zaspokajania. W czasie niemal codziennych posiedze terapeutycznych pacjenci wsplnie z personelem ucz si waciwie okrela zarwno potrzeby grupy, jak i

kadego uczestnika z osobna. Na zebraniach tych personel przedstawia pacjentom pewne modelowe wzorce zachowania, wszelkie za uchybienia przedstawiciele personelu przedstawiaj nie tylko jako wyczn win opornych na resocjalizacj pacjentw, lecz rwnie jako niedocignicia metody pracy z nimi. Taka samokrytyka ma za zadanie wzbudzi potrzeb podobnych rachunkw sumienia" u pacjentw. Rozpowszechnienie si spoecznoci terapeutycznych we wspczesnym wiecie stworzyo potrzeb prowadzenia kompleksowych bada nad skutecznoci tej formy oddziaywa psychokorekcyjnych. Prezentacj takich bada w odniesieniu do resocjalizacji psychopatw przedstawi J. ojak (1976). Z jego przegldu wynika, e komuny terapeutyczne nie zawsze i w odniesieniu nie do wszystkich przypadkw psychopatycznych stanowi waciw form oddziaywa psychokorekcyjnych, niemniej jednak s one, jak dotd, metodami najskuteczniejszymi.

ROZDZIA IV

Przykady zastosowania ekonomii punktowej w resocjalizacji

Oglne reguy stosowania ekonomii punktowej Patrzc na panoram zakadw resocjalizacyjnych stosujcych zasady ekonomii punktowej, za najbardziej ewidentn cech tych placwek mona uzna fakt ich ogromnej rnorodnoci. W kadym z takich zakadw istnieje inny regulamin przyznawania punktw, inny system preferencji czynnoci podlegajcych nagrodom i karom czy wreszcie specyficzny system realizacji nagrd i kar. Zrnicowanie placwek resocjalizacyjnych wypywa niejako w sposb naturalny z faktu niepowtarzalnoci materiau ludzkiego, poddawanego w danym zakadzie procesowi resocjalizacji, jak i z odrbnoci filozofii" uzasadniajcej, jakie cechy s w yciu najwaniejsze, a take jakie drogi s najlepsze w osiganiu doskonaoci. Warto ekonomii punktowej jest nie do przecenienia w organizacji oddziaywa resocjalizacyjnych we wspczesnym wiecie, Pozwala ona bowiem zyska kademu zakadowi niepowtarzalno wyraajc si w sposobie kadzenia naciskw na poszczeglne rodzaje zachowa, jak i na dobr odpowiednich wzmocnie. Dziki temu zerwana zostaa ponura sztampowo atmosfery tradycyjnego zakadu resocjalizacyjnego, czynica kad placwk resocjalizacyjna podobn do innej. Naley przy tym podkreli, e wspomniana wyej, absolutnie niezbdna we wspczesnym systemie oddziaywa resocjalizacyjnych rnorodno poszczeglnych zakadw nie wyklucza rwnoczenie moliwo wpywu na ich funkcjonowanie. Wrcz przeciwnie istot nowoczesnego funkcjonowania placwki resocjalizacyjnej jest jej otwarcie na potrzeby spoeczne, std te zakad resocjalizacyjny przyj musi o wiele wiksz gitko struktur organizacyjno-porzdkowych w porwnaniu z tradycyjnie zorientowanym wizieniem czy zakadem poprawczym. Wpyw na stae doskonalenie pracy resocjalizacyjnej zakadu, opartej na ekonomii punktowej, odbywa si na kilka sposobw. Po pierwsze, przez obowizek staego dyskutowania i udoskonalania realizowanego systemu punktowego. Przy czym jest to dyskusja prowadzona przez personel wychowawczy oraz wychowankw. Warto bowiem podkreli, e do istoty oddziaywa resocjalizacyjnych

opartych na ekonomii punktowej naley zaakceptowanie zasad przyznawania punktw przez wychowankw. Po drugie, na temat obowizujcego w danym zakadzie programu oddziaywa resocjalizacyjnych wypowiadaj si z reguy rnego rodzaju eksperci z zewntrz zakadu, powoywani zarwno przez kierownictwo danej placwki (na wniosek zespou wychowawcw), jak te, w miar potrzeby, przez jednostk finansujc dany zakad. Inn jeszcze drog wpywania na formy dziaalnoci zakadu jest moliwo przejmowania rnego rodzaju programw specjalnych opracowanych przez przedstawicieli placwek akademickich, znakomitych praktykw i entuzjastw pracy resocjalizacyjnej. Podstawowym za sposobem wczania danego programu w rytm funkcjonowania zakadu, dla ktrego zosta on opracowany, jest akceptacja personelu wychowawczego. Zanim jednak metody oddziaywania resocjalizacyjnego oparte na przesankach ekonomii punktowej zostan wcielone w ycie, przed zespoem wychowawcw stoi kilka podstawowych zada, ktrych spenienie zadecyduje wanie o specyficznej atmosferze wychowawczej kadego zakadu resocjalizacyjnego. Przede wszystkim rada pedagogiczna (uywajc naszych okreleni rozstrzygn musi, co i w jaki sposb nagradza, a take, co i w jaki sposb kara. Zagadnienie to jest najtrudniejsze, na og bowiem kady z nas ma swj wasn,,filozofi" dotyczc stopnia wanoci rnych przejaww zachowania (zarwno pozytywnych, jak i negatywnych). W toku za dyskusji musi powsta hierarchicznie ustrukturalizowana lista wzgldnie jednorodnych objaww zachowania, za ktre wychowanek otrzyma nagrody oraz takich, za ktre zostanie ukarany. Pierwsze programy terapii behawioralnej stosowanej w zakadach resocjalizacyjnych byy dosy sztywne, starajc si bowiem unikn sporw midzy czonkami personelu wychowawczego na temat tego, ktra z cech jest waniejsza dla procesu socjalizacji, nie dokonywano hierarchizacji poszczeglnych przejaww zachowania, ustalono jedynie list pozytywnych i negatywnych cech, tzn. takich, za ktre wychowanek otrzymywa nagrody i kary. Tym sposobem dochodzio do specjalizacji" niebezpiecznych dla prawidowego procesu wychowania. Kto np. mg si dobrze nauczy gier sportowych (za ktre otrzymywa t sam liczb punktw, co kto inny za postpy w nauce szkolnej) i tym sposobem mg da sobie spokj" z wysikami na innym polu. Obecnie jak ju wspomniaem stosuje si rozrnienie stopnia wanoci poszczeglnych cech zachowania wychowanka Rozrnienie to przejawia si moe w trzech postaciach. Po pierwsze, za jedno zachowanie wychowanek otrzymuje wicej punktw, za inne mniej, np. za wysok ocen w szkole 10 punktw, natomiast za umycie zbw l punkt. Po drugie, jedne punkty s bardziej wartociowe (przy rwnej ich liczbie), inne mniej. Wreszcie po trzecie, postaci zachowania, na ktre rada pedagogiczna zechce zwrci szczegln uwag ,,rozpisane" s na elementy proste. Dziki szczegowej licie cech dotyczcych najbardziej istotnych (zdaniem wychowawcw) form aktywnoci, za te wanie formy zachowania podopieczny otrzymuje wiksz liczb punktw (pomimo e kada cecha skalowana i punktowana jest w ten sam sposb). Przykadem tego ostatniego typu rozwizania jest system codziennej oceny wychowanka stosowany w Youth Treatment Center w Birmingham (Wielka Brytania). Ocena zachowania oparta jest na omiu listach, z ktrych kada, bardziej lub mniej szczegowo okrela zachowanie wychowanka w zakresie okrelonej sfery aktywnoci (zestaw list zamieszczony zosta w aneksie). Wszystkie uwzgldnione w listach cechy okrelane s wedug piciostopniowej skali, tj. od O do 4. Skala ta prezentuje si nastpujco (w zalenoci od opisywanej cechy): O okropny, nie do zaakceptowania, nigdy nie wystpujcy; l saby, trudny, przesadny, rzadki;

2 jako taki, wymagajcy jeszcze nieco poprawy, czasami; 3 dobry, wystarczajcy, nie stwarzajcy czsto problemw i 4 wspaniay, ponadprzecitny, zawsze. Po zakoczeniu kadego dnia, z chwil gdy wychowanek udaje si na nocny spoczynek, sporzdza si oglny bilans ,,zarobionych" przeze punktw na specjalnym blankiecie (przykad blankietu w aneksie). Bardzo wanym elementem w praktyce terapii behawioralnej s dokumenty (znaki, symbole) zarobionych" przez wychowanka punktw, a wic: etony, karty (podobne do kart kredytowych) czy wreszcie specjalnie drukowane bony (przypominajce banknoty). Owe dowody powiadczajce ilo zdobytych punktw w adnym wypadku nie su usprawnieniu rozlicze pomidzy personelem a wychowankiem, wrcz przeciwnie, w powanym nawet stopniu utrudniaj cay system owych rozlicze i dlatego te niektre programy nie wprowadzaj adnych dowodw powiadczajcych liczb posiadanych punktw. Codziennie rano, wieczorem czy raz na tydzie (po podsumowaniu przez personel wychowawczy) wychowanek dowiaduje si ile punktw zarobi" i za co bd ile i dlaczego straci. Niekiedy stosowane s specjalne zeszyciki rozdawane kademu podopiecznemu (co w rodzaju studenckich indeksw czy dzienniczkw ucznia), w ktre kada uprawniona do tego osoba z personelu opiekuczego wpisuje punkty. Spotka take mona specjalne prostoktne kartoniki w ksztacie biletw miesicznych, na ktrych wycinane s specjalnymi dziurkaczami znaki wiadczce o liczbie zarobionych punktw. Najczciej jednak dowodem uzyskanych punktw s etony przypominajce monety lub bony naladujce banknoty. Std te potoczna angielska nazwa terapii behawioralnej stosowanej w praktyce brzmi: token economy, co dosownie oznacza ekonomia etonw" (bonw). Popularno tej formy dowodw w rnego rodzaju programach resocjalizacyjnych wypywa z faktu, e wskaniki punktw uzyskanych za dobre sprawowanie pozostaj w najbliszym zwizku z dowodami, jakie funkcjonuj w realnym, codziennym yciu, czyli z pienidzmi. Dziki niej wychowanek jest przysposabiany nie tylko do zabiegania o jak najlepsz zapat za swe wysiki, lecz take uczy si oszczdzania, planowania wydatkw. Jednymi sowem nabiera dojrzaego stosunku do pienidza. Stosowane w programach resocjalizacyjnych etony i bony s z reguy zrnicowane na dwa sposoby: po pierwsze, ze wzgldu na nomina, po drugie, ze wzgldu na rodzaj. To drugie rozrnienie bywa szczeglnie przydatne przy wspomnianym wyej rozrnieniu punktw na bardziej i mniej wartociowe. I tak np. za odpowiedni liczb etonw w kolorze zotym wychowanek moe uda si do domu lub do miasta, podczas gdy etony mniej wartociowe, np. srebrne czy miedziane, upowaniaj do ,,zakupu" mniej atrakcyjnych przywilejw. Przy rozrnieniu punktw na mniej wartociowe stosuje si zwykle zamiennik tych mniej wartociowych (miedzianych czy niklowych) na srebrne lub zote. W przypadku za braku rozrnienia rodzajw punktw rne kolory lub ksztaty etonw, podobnie jak i w przypadku monet, oznaczaj rnice nominau. Czciej jednak w praktyce ekonomii punktowej stosowane s bony, na ktrych wypisuje si nazwiska wychowankw (co zapobiega wzajemnemu podkradaniu sobie dowodw zarobionych" punktw). Dla ilustracji zamieszczam wizerunek bonu rnicy si od innych kolorem (nikiel), znamionujcy rodzaj aktywnoci (kontakty spoeczne) i nomina (5 punktw), z rwnoczesnym zaznaczeniem nazwiska wychowanka, nazwiska przyznajcego punkty pracownika, daty i zadania, za ktre wychowanek otrzyma ten banknot". ()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()() () ()

()
()

5
KONTAKTY

NIKIEL

()
()

()
() Data..........................

5
5

()
() () () ()

() SPOECZNE () Wychowanek........... () Pracownik () (wychowawca).........

()

() () Zadanie.................. ()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()()() Przykad bonu stosowanego w praktyce terapii behawioralnej (wg.D.LLogana1970). Poniewa jednak kradziee rnego rodzaju wskanikw uzyskanych punktw zdarzaj si nawet wtedy, gdy etonw czy bonw zdobytych nielegaln drog nie mona wykorzysta (np. ze zoliwoci), nie naley nigdy wydawa adnych dowodw bez odnotowania tego faktu w specjalnych formularzach, dziki czemu, pomimo kradziey etonu czy bonu, wychowanek nie traci zdobytych punktw. Obok omawianych sposobw ustalania, za co i w jaki sposb przyznawane s punkty, do najwaniejszych kwestii w zakresie organizacji programu resocjalizacji wedug zasady ekonomii punktowej nale wzmocnienia, czyli ustalenie, co wychowanek otrzyma w nagrod za dobre zachowanie, wyraone liczb nagromadzonych przeze punktw. Przystpujc do opracowania listy nagrd naley na wstpie rozstrzygn, czy wprowadzamy rwnoczenie list kar, czy te nie (traktujc jako kar brak nagrody). To, czy opracujemy dwie, czy te jedn list, zaley od przyjtej filozofii", czyli od pogldu na rok kary w wychowaniu. Kady praktyk w dziedzinie resocjalizacji wie, e nie kada kara jest skuteczna, czasami nawet wywiera ona skutek odwrotny, std te wiele programw resocjalizacyjnych bierze pod uwag tylko nagrody. Sprawa ta jednake nie jest cakowicie jasna, bo z jednej strony brak nagrody w subiektywnym odczuciu wychowanka moe by niejednokrotnie dotkliwsz kar ni kara okrelona regulaminem, z drugiej za strony, nawet w przypadku osobnikw psychopatycznych, wobec ktrych jak wiadomo kary s szczeglnie nieskuteczne (por. dla przykadu J. Reykowski 1968), pewien rodzaj kary, a mianowicie kary pienine (a za takie wanie naleaoby uzna kary wymierzane w ramach ekonomii punktowej), dziaaj rwnie skutecznie jak na osobnikw normalnych (por. F. Schmank 1970), Na dobr wic spraw, w wietle wspczesnej wiedzy psychologicznej, nie ma jednoznacznych przeciwwskaza dla stosowania w resocjalizacji listy cile okrelonych kar, a to, czy lista takowa zostanie w danym zakadzie opracowana, czy te nie, zaley w duym stopniu od osobistego wyczucia wikszoci czonkw zespou wychowawczego (rady pedagogicznej). Lista wzmocnie, czyli przedmiotw i czynnoci, ktre mona kupi za zarobione punkty, moe obejmowa wszystkie atrakcyjne dla wychowanka przywileje i przedmioty, ktre nie budz zastrzee ze wzgldu na warto wychowawcz. Mog wic znajdowa si na niej przerne kosmetyki, garderoba, akocie, a take wizyty w domu i wyjcia do miasta. Niektre zakady stosuj nawet takie rozwizanie, i nowo przybyy wychowanek otrzymuje za darmo" jedynie pust cel wyposaon w ko z materacem, drelichy wizienne, podstawowe przybory toaletowe oraz wyywienie. Wszystkie za dodatki dotyczce zarwno

urzdzenia celi (np. pociel, dywan, telewizor itp.), ubrania, polepszenia jadospisu (o przystawki i desery) itp. wychowanek musi sobie ,,kupi" za zarobione punkty. Najczciej zakady resocjalizacyjne oparte na zasadach token economy posiadaj dobrze zaopatrzone kantyny, w ktrych artykuy atrakcyjne dla wychowankw maj ceny wyraone w punktach. Artykuy i przedmioty osobistego uytku, jak np. kosmetyki czy odzie, kupowane s na zawsze", natomiast przedmioty trwaego uytku, jak rowery, motorowery, sprzt wdkarski, sportowy, radioodbiorniki, telewizory, przedmioty z zakresu wyposaenia mieszka itp. wychowankowie mog wypoycza za odpowiedni liczb punktw. Czasami stosuje si wymian uzyskanych przez wychowanka punktw na pienidze. Umoliwiaj one zakupy w domach sprzeday wysykowej na zasadzie podobnej do tego, jak czyni to czowiek pozostajcy na wolnoci. Przy czym wychowanek nie musi wydawa zarobionych pienidzy do koca, jeli chce, moe je oszczdza, przeznaczy na powaniejsze zakupy lub na wypisk". Czsto stosuje si take system poyczkowokredytowy. Szczeglnego rodzaju wzmocnieniem s atrakcyjne dla wychowanka czynnoci, takie jak np. wyjcie do miasta, przyjmowanie przyjaci z zewntrz, gry sportowe itp. Kada z tych czynnoci jest do kupienia" i ze wzgldu za na atrakcyjno z reguy posiada wysok cen. Jako ciekawostk mona przytoczy, e w niektrych programach resocjalizacyjnych znajduj odbicie warunki typowe dla spoeczestwa wolnorynkowego. Oto np. w zakadzie dla upoledzonych umysowo modocianych (M.W. Welch, J.W. Gist 1974) jednym z typw wzmocnie bya moliwo ,,kupienia" sobie przynalenoci do ubezpieczalni. Dawao to wychowankowi moliwo ,,zarabiania" redniej przychodw punktowych z ubiegego okresu patniczego" w czasie, gdy lekarz zakadowy stwierdzi u niego chorob. Spotka mona takie zakady, w ktrych na licie opacanych przez wychowanka czynnoci znajduje si nie tylko wizyta u lekarza, lecz take i dusza ni 15 minutowa rozmowa z psychologiem, a nawet z kapelanem wiziennym ( rozmowy z tymi inynierami dusz ludzkich" s bezpatne do 15 minut). Wida tu chyba najwyraniej zasad, e wszystko kosztuje" i czas to pienidz". Dla ilustracji przytaczam poniej jedn z najkrtszych list przywilejw do kupienia Jak znam (E.L. Philipsa 1978), stosowan w szeroko dzisiaj znanej, niejako wzorcowej placwce resocjalizacyjnej dla lekko wykolejonej modziey w Kansas, zwanej Achievement Place. Przywileje i udogodnienia uzyskiwane na tydzie cena w punktach Kieszonkowe ................................................................... 1000 Rower .............................................................................. 1000 Telewizor (kolorowy) ...................................................... 1000 Gry ................................................................................... 1000 Sprzt muzyczny ............................................................... 500 Dodatkowe wyywienie, przystawki, akocie ................... 500 Pozwolenie na wyjcie do miasta ........................................ 1000 Pozwolenie na nieprzestrzeganie capstrzyku ....................... 1000 Pozwolenie na wizyt w domu po zajciach szkolnych ...... 1000 Rodzaje zachowania, za ktre wychowanek traci punkty Ze oceny szkolne Agresywne odywki" Zapomnienie umycia rk 500-1000 pkt. za kad ocen 20-50 pkt. za kad

przed posikiem Ktnie Nieposuszestwo Spnianie si Nieprzyzwoite reakcje Niedbaa postawa Wypowiedzi niegramatyczne Kradziee

100-5000 pkt. za kady posiek 300 pkt. za kad 100-1000 pkt. za kady przypadek 10 pkt. za kad minut 50-100 pkt. za kad 50 pkt. za kad. 20-50 pkt. za kad 1000 pkt. za kad.

Na Wyspach Brytyjskich spotkaem przypadki stosowania indywidualnych programw resocjalizacyjnych, polegajcych na tym, i kady wychowanek mia do pokonania trudnoci rnego stopnia (ustalane na podstawie oceny jego moliwoci) w celu zdobycia upragnionych przedmiotw czy przywilejw. Tym sposobem, aby np. dosta do celi telewizor, jeden wychowanek musi zapaci" 50 punktami, inny za 30, a jeszcze inny 10. Osobicie nie zalecam takiego rozwizania, zawsze bowiem budzi ono wrd wychowankw (ktrzy bardzo czsto nie maj zrozumienia dla obnionych moliwoci swych kolegw, uwaajc, e ich nieudolne zachowanie jest dowodem albo ,,zgrywania si", albo te nabierania personelu na swe rzekomo mniejsze moliwoci) poczucie zawici i chci odwetu za to niby cwaniactwo. Dlatego te uwaam, e daleko lepiej jest dobiera do grup wychowawczych i zakadw resocjalizacyjnych wychowankw o zblionych (podobnych) moliwociach i stosowa wobec nich jednolity system wymaga. Na zakoczenie pragn jeszcze przedstawi kilka przykadw programw resocjalizacyjnych, starajcych si wyeliminowa (lub raczej zmniejszy do niezbdnego minimum) negatywne skutki terapii behawioralnej w resocjalizacji. W swych poprzednich pracach powiconych temu tematowi pisaem obszerniej o sabych stronach tej formy oddziaywa wychowawczych, obecnie wspomn tylko o najwaniejszym mankamencie, a mianowicie o tym, e terapia behawioralna w klasycznej postaci sprowadza cay proces wychowania do poziomu pyncych z zewntrz wzmocnie, doprowadzajc jedynie do niszego, heteronomicznego stadium reakcji moralnych. Prawdziwa za struktura poczu moralnych tkwi, jak wiadomo, w ich autonomicznoci, w zakorzenionej gboko w psychice czowieka (zinternalizowanej) potrzebie bycia dobrym i czynienia dobra. Stosowane w wielu wspczesnych programach resocjalizacyjnych, opartych na przesankach token economy, sposoby zapobiegajce negatywnym skutkom terapii behawioralnej mona podzieli na trzy uzupeniajce si grupy. Po pierwsze, stosowanie ekonomii punktowej wesp z innymi metodami oddziaywa resocjalizacyjnych. Najczciej jako wane uzupenienie ekonomii punktowej stosuje si regularne posiedzenia terapii grupowej, ktre z istoty swej niejako zmuszaj uczestnikw do bardziej wnikliwej oceny swego postpowania. Dosy czsto obok terapii grupowej stosuje si rne formy terapii indywidualnej, rozumianej dosy szeroko: od rzadziej obecnie stosowanej psychoanalizy, po regularne rozmowy indywidualne z psychologiem lub innym czonkiem personelu. W Youth Treatment Center w Birmingham np, kada strata przez wychowanka wicej ni 10 punktw powoduje automatycznie indywidualn sesj" z opiekunem, w czasie ktrej wychowanek zobowizany jest dokadnie przeanalizowa swe negatywne zachowanie, okrelajc jego pobudki i rne formy przejaww, nie tylko te, ktre stay si przyczyn utraty punktw. Drugim sposobem likwidacji negatywnych skutkw dugotrwaego stosowania ekonomii punktowej s rne modyfikacje postpowania, aby maksymalnie wyeliminowa sztuczno wynikajc z regularnoci wzmocnie i wysokoci nagrd.

Jedn z takich metod jest np. dosy czsto stosowany w USA system ABAB, czyli niezalene od siebie oceny zachowania ucznia w szkole (Academic Behavior), dokonywane przez nauczyciela i przez uczniw Ocena oglna powstaje w wyniku dyskusji rozbienoci pomidzy przesankami, stanowicymi podstawy oceny obu stron. Do innych ciekawych prb modyfikacji ekonomii punktowej naley metoda wprowadzona we wspomnianym ju orodku dla lekko wykolejonej modziey w Kansas. W placwce tej (funkcjonujcej na zasadzie grup rodzinnych) stosuje si zasad przyznawania punktw przez wybieranych spord wychowankw ,,menaderw". Ocena za nowych kierownikw" odbywa si na posiedzeniu grupy wraz z ,,rodzicami", kiedy to obok rozliczenia aktualnych kierownikw wybiera si nowych. Trzeci wreszcie drog zapobiegania negatywnym skutkom dugotrwaego stosowania ekonomii punktowej jest konsekwentne stosowanie tej metody tylko dla inicjacji pozytywnych reakcji wychowankw, a nastpnie stopniowe jej eliminowanie. Przy tej okazji warto podkreli, e ekonomia punktowa najczciej czona jest z progresywnym systemem organizacji spoecznej zakadu. Stosowanie takiego poczenia umoliwia stopniow eliminacj ekonomii punktowej w miar osigania przez wychowanka kolejnych stopni uprzywilejowania. Przykadem tego typu rozwiza moe by ,,rodzinny" dom dla lekko wykolejonej modziey w Londynie, zwany Orchardlodge, gdzie wychowankowie podzieleni s na trzy grupy w zalenoci od postpu resocjalizacji. Poziom najniszy polega na rozliczeniu dziennym kadego dnia wychowankowie otrzymuj swe punkty, za ktre w nastpnym ju dniu mog kupi" niektre przywileje, akocie lub inne atrakcyjne produkty. Stopie wyszy to tygodniowy system rozlicze, polegajcy na tym, e wychowanek czeka na swe punkty a do pitkowego popoudnia. Wreszcie trzeci poziom to tzw. Contract System, gdzie wychowanek nie podlega ju ekonomii punktowej, zachowujc uprzednio zdobyte przywileje i moliwoci zakupw". Jeli za jego zachowanie pogorszy si, zostanie on cofnity na najniszy poziom. Przedstawione powyej sposoby likwidacji negatywnych skutkw ekonomii punktowej stanowijak mona przypuszcza dostatecznie uzasadnione zabezpieczenie przed tym, aby sztucznie nieco stworzone ,,impulsy resocjalizacyjne" nie day czego w rodzaju cieplarnianej atmosfery, poza ktr waciwe zachowanie wychowanka byoby trudne do utrwalenia. Naley zatem mie przede wszystkim na uwadze to, e metody ekonomii punktowej tylko wtedy speniaj pozytywn rol w procesie resocjalizacji, gdy zostan wykorzystane jako element inicjujcy proces resocjalizacji, a nie jako jego gwny i jedyny motor.

Organizacyjne formy zastosowania ekonomii punktowej w resocjalizacji Ze wzgldu na gwne formy organizacyjne oddziaywania resocjalizacyjnego opartego na zasadach terapii behawioralnej, mona podzieli je na cztery grupy: szkoy, obozy letnie, zakady resocjalizacyjne i oddziaywania ambulatoryjne. Szkoy Spord wielu amerykaskich programw resocjalizacyjnych opartych na wykorzystaniu szkolnego procesu dydaktycznego do celw wychowania nieletnich przestpcw za najciekawszy, a zarazem najkonsekwentniej oddajcy istot nowego podejcia do organizacji zaj szkolnych, naley uzna program opracowany przez Uniwersytet w

Waszyngtonie, nazywany Experimental Education Unit (EEU). Jest on przeznaczony nie tylko dla dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi, ale rwnie z innymi defektami i odstpstwami od normy (chodzi tu o dzieci guche i niedosyszce, niedorozwinite. kalekie itp.). Program ten skupia wic caoksztat problematyki pedagogiki specjalnej. Nastawiony jest na resocjalizacj i rewalidacj dzieci w wieku od 2-6 do 21 lat. Budynek, w ktrym odbywaj si zajcia zgodne z tym programem, ma 41 ty. stp powierzchni (12 456,80 m2). Skada si z 14 klas, ktre dziel si na wiksze, przeznaczone dla dzieci o mniejszym stopniu nasileni zaburze (liczebno wikszych klas wynosi 18 osb), oraz mniejsze, w ktrych ucz si dzieci sprawiajce wiksze trudnoci w procesie resocjalizacji i rewalidacji (liczebno tych klas siga 12 osb). Ogem w caym budynku szkolnym mieci si 160-170 osb. Kada klasa (sala lekcyjna) podzielona jest (bez fizycznej przegrody) na dwie czci. Jedna cz, wyposaona w stoy i krzesa, suy do nauki, druga za do rysowania, malowania, zaj praktycznych itp. W klasach szkoy redniej o profilu zawodowym znajduj si ponadto rne przyrzdy do nauki zawodu oraz liczne sprzty gospodarstwa domowego. Kada klasa ma wasny teren rekraacyjny. Wejcie do kadej klasy znajduje si od strony wielkiego holu Przed nim s dwa pokoje oddzielone od klasy jednokierunkowymi przesonami: jedno z tych pomieszcze stanowi kancelari nauczyciela, drugie (wiksze) jest pokojem obserwacyjnym, przeznaczonym dla studentw i nauczycieli ksztaccych si w stosowaniu metod propagowanych przez EEU. Budynek wyposaony jest we wasny obwd telewizyjny. Ultranowoczesny telektem umoliwia poczenie si ze wszystkimi salami. Do celw analiz naukowych kad czynno dziecka mona filmowa. Programowaniu indywidualnych oddziaywa su komputery, ktre, obliczajc, jakie metody s w danym wypadku najskuteczniejsze, dostarczaj jednoczenie wskazwek co do kierunku dalszego postpowania z dzieckiem. W miar dofinansowywania programu EEU przewiduje si zainstalowanie caego zestawu komputerw nastawionych rwnie na opracowanie caociowych programw postpowania. Celem programu EEU jest zdobycie moliwie najlepszych informacji na temat czynnikw warunkujcych efektywno procesu dydaktycznego. Dane te uzyskuje si w wyniku badania objaww towarzyszcych procesowi uczenia si przy zastosowaniu nowoczesnej procedury pomiarw i techniki rejestracji. Pozwalaj one na poszerzenie dotychczasowej wiedzy o procesie uczenia si. Caoksztat programu EEU skada si z trzech programw szczegowych: badawczego, ksztacenia nauczycieli i organizacyjnego. Najbardziej rozbudowany jest program badawczy. Ma on najwiksze znaczenie, gdy okrela, co w procesie resocjalizacji i rewalidacji jest bardziej, a co mniej skuteczne. Realizuje go kilka zespow. Opiera si on na uprzednio opracowanym programie zwanym Convergence Technique, ktry zawiera przykad operacyjnych rozwiza w organizacji programw gwnych (ramowych), dziaowych i indywidualnych (L.M. Carrese, C.G. Baker 1967). Poszczeglne zespoy badawcze specjalizuj si w rnych aspektach stosowania procedury warunkowania sprawczego. S to nastpujce zespoy: zesp bada nad sposobami komunikowania si przeznaczony do usprawniania procesu nauki dzieci guchych i niedosyszcych; zesp bada nad resocjalizacj dzieci przedszkolnych; zesp bada nad usprawnieniem nauki szkolnej; zesp bada nad wyznacznikami spoecznego zachowania modziey zaburzonej emocjonalnie oraz przejawiajcej rnego rodzaju odchylenia od normy (zarwno pod wzgldem umysowym, jak i fizycznym); zesp bada nad stosowaniem instrumentw w procesie resocjalizacji i rewalidacji (np. filmu, technik audiologicznych, komputerw itp.); zesp bada nad nauk zawodu. Zadaniem tych

zespow skadajcych si z rnych specjalistw jest systematyczne dostarczanie informacji na temat kierunkw i szczegowych metod pracy z poszczeglnymi dziemi. Drugi program, program ksztacenia nauczycieli, powstawa w miar stwierdzania skutecznoci oglnych zaoe EEU oraz praktycznych korzyci stosowania metod warunkowania instrumentalnego w procesie dydaktycznym. Ksztacenie nauczycieli w ramach EEU zaczo si jesieni 1967 r. na zlecenie centralnych wadz owiatowych (N.I. Haring 1971 ). Gwnym celem tego ksztacenia jest dostarczenie specjalistw w zakresie stosowania metod terapii behawioralnej w szkole, ktrzy staliby si instruktorami nauczycieli w rnych szkoach stanowych i prywatnych, i tym samym rozpowszechnialiby postp pedagogiczny. Ksztacenie nauczycieli w ramach programu EEU trwa dwa lata, W pierwszym roku nauczyciele zapoznaj si z oglnymi koncepcjami pracy oraz z teoretycznymi podstawami stosowanych metod, a nastpnie pod cis kontrol prowadz zajcia z zastosowaniem rnego rodzaju technik behawioralnych. W drugim roku prowadz zajcia samodzielnie, kontrolowani sporadycznie. W czasie dwuletniego kursu nauczyciel powinien przyswoi sobie nastpujce umiejtnoci: umiejtno okrelenia problemw behawioralnych (tj. negatywnych form zachowania si dziecka); umiejtno ustalania rodkw zaradczych, tzn. programowania odpowiedniego systemu warunkowania instrumentalnego; umiejtno tworzenia takich sytuacji, ktre umoliwiaj wprowadzenie tego systemu wzmocnie; umiejtno oceny skutecznoci oddziaywa rnego rodzaju zespow bodcw w korygowaniu zachowania dziecka. Zadaniem trzeciego programu EEU (organizacyjnego) jest szukanie optymalnych zastosowa wynikw programu badawczego. Warto podkreli, e oglna jego koncepcja wypywa z oryginalnej idei, w myl ktrej zachowanie bardzo prawdopodobne ma si wzmacniajc zachowani mao prawdopodobne (D. Premack 1959). Przenoszc t koncepcj na paszczyzn organizacji pracy szkoy, naley przede wszystkim ustali u kadego dziecka zakres zachowa bardzo prawdopodobnych. Mwic inaczej, trzeba ustali i zhierarchizowa, co dane dziecko najbardziej lubi, a nastpnie tak zorganizowa ycie w szkole, aby cechy, ktre chcemy u danego dziecka wyksztaci (a ktre z reguy stanowi typ zachowania mao prawdopodobnego) byy nagradzane lubianym przez dziecko zachowaniem np., aby spokojne przeczytanie zadanego przez nauczyciela tekstu (zachowanie mato prawdopodobne) poprzedzao wyjcie dziecka na podwrko lub do pokoju z ciekawymi zabawkami. Dla ucilenia procesu obserwacji dziecka, na podstawie ktrej okrela si zarwno stopie prawdopodobiestwa wystpienia poszczeglnego typu zachowania, jak i skutecznoci stosowanego wzmocnienia instrumentalnego, wykorzystuje si bardzo dokadny pomiar i zapis jego reakcji. W tym celu opracowano specjaln procedur zapisu cykli ruchowych dziecka, ponadto dla kadego dziecka prowadzi si kart, .Zestawienia wydarze w godzinie" (EEUHourly Event Sheef), zawierajc m.in. bardzo dokadne dane na temat czasu skupienia si dziecka nad prac, liczb poprawnych rozwiza i pomyek (jeli dziecko wykonuje zadanie), liczb i rodzaje ruchw ciaa (najczciej wykonywanych mimowolnie podczas pracy), liczb kontaktw z nauczycielem, czas ich trwania itp. Z prowadzonych zestawie z poszczeglnych godzin wykrela si nastpnie krzywe dla caego dnia. Jak wynika z powyszego, realizacja oddziaywa resocjalizacyjnych i rewalidacyjnych w ramach EEU opiera si na bardzo wnikliwej rejestracji wielu danych, sucych nastpnie za podstaw ustalenia kierunkw pracy z kadym dzieckiem. Obozy letnie

Obozy i kolonie letnie, zarwno w Europie, jak i w Ameryce, maj w procesie wychowania dug, ponad stuletni histori. Gwnym celem ich organizowania bya i jest moliwo zapewnienia modziey szczeglnie miejskiej odpowiedniego wypoczynku i zmiany klimatu. Nieco krtsza jest natomiast historia obozw letnich nastawionych specjalnie na terapi dzieci przejawiajcych zaburzenia emocjonalne, Pierwszy taki obz zorganizowa w 1919 r. Uniwersytet w Pensylwanii. Nastpny, ju wikszy, przygotowa trzy lata pniej Uniwersytet w Michigan. Obz ten skupia 130 chopcw skierowanych przez suby spoeczne i sdy dla nieletnich. Dziki wykorzystaniu w pracy resocjalizacyjnej najnowszych metod wkrtce sta si on obozem wzorcowym i zacz szkoli personel dla potrzeb innych, podobnych placwek (E.B. McNei 1962). Obozem terapeutycznym, ktry pierwszy opar caoksztat oddziaywa gwnie na zasadach terapii behawioralnej, by obz Ponderosa", zaoony w 1963 r. przez Uniwersytet w Alabamie z inicjatywy profesora psychologii tego uniwersytetu i koordynatora praktyk klinicznych, H.C. Rickarda. Ponderosa" kilkakrotnie zmieniaa sw orientacj terapeutyczn. Najpierw nastawiona bya na terapi przez wypoczynek i zabaw, nastpnie wprowadzaa intensywniejsze metody, oparte na zasadach tradycyjnej psychoterapii (M. Dinoff, H.C. Rickard, 1964). Od 1965 r. przyja orientacj behawioraln, do ktrej dostosowaa swe dotychczasowe dowiadczenia w pracy z dziemi przejawiajcymi rnego rodzaju zaburzenia emocjonalne | (H.C. Rickard, M. Dinoff 1967). Na doskonalenie programu Ponderosy" pewien wpyw wywary rwnie osiemnastoletnie dowiadczenia w prowadzeniu podobnego obozu Dallas Salesmanship (G. Leughmillera 1965). Terapeutyczny obz Ponderosa" usytuowany by w lesie na przestrzeni 80 akrw (20 ha), pi mil od najbliszego miasta. Chopcy, podzieleni na 9-osobowe grupy, zamieszkiwali pooone z dala od siebie drewniane baraki. Kada z tych grup z 3 wychowawcami (czy raczej doradcami) stanowia osobn i wewntrznie zwart cao. Grupa nosia specjaln nazw i miaa wasne godo. Wsplnie z wychowawcami chopcy codziennie ustalali program dnia. W czasie siedmiotygodniowego turnusu kada grupa musiaa przygotowa wystp artystyczny i zredagowa gazetk obozow. W obozie znajdowao si take muzeum osobliwoci, do ktrego wszyscy uczestnicy byli zobowizani przynosi ciekawe przedmioty znalezione w czasie wycieczek. Obz dysponowa autobusem (zwanym Pondabus"), i ktry mg by wykorzystywany kolej no przez poszczeglne grupy na wycieczki. Budet pozwala na wycieczki do 125 mil. Uczestnikami obozu byy dzieci (przewanie chopcy) w wieku 7-14 lat, skierowane przez poradnie zdrowia psychicznego, psychiatrw, pracownikw spoecznych i szkoy specjalne. Zasad uczestnictwa w obozie by normalny poziom inteligencji oraz brak objaww psychopatycznych. Obozem kierowao dwch psychologw klinicznych, pracownikw uniwersytetu, a personel wychowawczy skada si z absolwentw i studentw psychologii. Do najbardziej oglnych zaoe programu Ponderosy", czyli do jego filozofii", naleao m.in. przedkadanie dowiadczenia nad analiz zjawisk, koncentrowanie si gwnie na wydarzeniach aktualnych i wreszcie preferowanie pracy grupowej nad indywidualna, (H.C. Rickard, M. Dinoff 1971). Do takiego ustawienia pracy zobowizywao przyjcie zaoe teorii behawioralnej za podstaw organizacji oddziaywa resocjalizacyjnych. W toku pracy z modzie nie trzymano si jednak zbytnio wszystkich rygorw filozofii" behawioralnej, poniewa ortodoksyjne stanowisko mogoby niezbyt korzystnie wpywa na wyniki pracy terapeutycznej. Wspomniani autorzy susznie przyjmuj, e techniki manipulowania rodowiskiem obozowym mog mie wpyw (drog wzmocnie pozytywnych) na powstanie

pewnych cech zachowania, nie mog natomiast wytworzy odpowiednio silnej kontroli wewntrznej, gdy do osignicia tego celu prowadz tradycyjne techniki psychoterapii indywidualnej i grupowej. Dlatego te, obok metodyki wytwarzania sposobw zachowania zgodnej z zaoeniami teorii uczenia si, stosowano rozmowy indywidualne i sesje grupowe oparte na bardziej tradycyjnych koncepcjach terapeutycznych. W wielu przypadkach wykorzystano take indywidualne zabiegi psychokorekcyjne, oparte na zasadach terapii behawioralnej. Dotyczyo to gwnie dzieci, ktre w sposb niekontrolowany oddaway mocz i ka. Dla kadego z takich pacjentw opracowano indywidualny program stymulujcy kontrol mini zwieracza (H.C. Rickard, J.C. Griffn 1969). Naley podkreli, e obok najczciej spotykanych terapeutycznych obozw stacjonarnych (takich jak np. Ponderosa"), niektre orodki (np. Uniwersytet w Buffalo) organizoway obozy, do ktrych modzie dowoona bya na dzie, a na noc powracaa do swych domw (por. A.M. Graziano 1974). Zakady karne Istnieje rwnie kilka wersji stosowania zaoe terapii behawioralnej w zakadach karnych. Cech wspln wszystkich tych rozwiza jest takie zorganizowanie rodowiska zakadowego, aby stymulowao pozytywny rozwj spoeczny winia zarwno nieletniego, jak i dorosego. Wszechstronnej organizacji tego rodowiska sprzyja fakt, e otoczenie to moe by, przynajmniej teoretycznie, cakowicie kontrolowane przez personel. Za najbardziej typowe przykady zastosowania metod terapii behawioralnej w organizacji rodowiska zakadw karnych mona uzna program CASE dla nieletnich i tzw. Draper Model (nazwa wizienia) dla przestpcw dorosych. Istot obu tych programw jest wprowadzenie systemu punktowania za kady pozytywny przejaw zachowania wychowanka. W programie CASE, ktry zosta opracowany na zlecenie wadz federalnych (H.L. Cohen, J.A Filipczak 1971), cay dzie pobytu wychowanka zosta cile zaplanowany, co miao zapewni, z jednej strony, wytworzenie pozytywnych nawykw we wspyciu spoecznym, z drugiej za, da wychowankowi mono uksztatowania pozytywnego stosunku do pracy szkolnej oraz do prac spoecznie uytecznych. Autorzy tego programu wyszli ze susznego zaoenia, e czynnikiem, ktry z reguy najbardziej negatywnie odbija si na postpach w zakresie resocjalizacji, jest powane opnienie w nauce. W zwizku z tym w programie CASE gwny punkt cikoci pooono na zorganizowaniu procesu nauczania tak, aby wychowanek jak najszybciej uzupeni braki w swoim wyksztaceniu. Proces odrabiania zalegoci w materiale szkolnym w ramach programu CASE podzielono na cztery etapy, trwajce przecitnie po dwa miesice. Kady etap by trudniejszy od poprzedniego, zarwno jeli chodzi o materia nauczania (co si rozumie samo przez si), jak i o zdobywanie nagrd. I tak w pierwszym etapie wychowanek zdobywa punkty za sprawdzane testem efekty uczenia si oraz za czas powicony nauce (bez wzgldu na wynik), podczas gdy w dalszych etapach punkty przyznawane byy wycznie za pozytywne wyniki w nauce. Oprcz tego wychowanek zdobywa punkty za waciwe zachowanie wobec innych chopcw, za wykonanie prac biurowych, porzdkowych itp. Punkty byy wymieniane na dolary, ktrymi chopcy musieli paci czynsz (kady mia oddzielny pokj), pobyt w zakadowej kawiarni itp. Ale za zarobione pienidze mogli te robi zakupy w zakadowym sklepie lub sprowadza sobie rne rzeczy (za porednictwem biur wysykowych) z rnych czci kraju. Wiele uwagi powicono rwnie likwidacji zalegoci szkolnych w programie Draper Model, przeznaczonym dla przestpcw dorosych (por. J.M. McKee, C.B. Clements 1971).

Jednak wikszy nacisk pooono w tym programie na wyrabianie u winiw adekwatnej samooceny i gwnie za to byli nagradzani. Na odnotowanie zasuguje take do oryginalna procedura wzmacniania zastosowana w programie Achieyement Place, ktry przeznaczony jest dla maych, rodzinnych" zakadw, liczcych 5-10 osb. Ot, obok punktw za dobre zachowanie, postpy w nauce, codzienne czytanie gazet itp., objci tym programem wychowankowie otrzymywali zaszczyty", do ktrych naleaa przede wszystkim pozycja menadera sterujcego prac innych i mogcego ocenia innych przez przyznawanie lub odbieranie im punktw. Menaderw oceniali rodzice", rozliczajc ich z caoci wykonanego zadania (D.C. Rimm i J.C. Masters 1974). Bardzo istotn innowacj w stosowaniu metod terapii behawioralnej w ramach zakadu resocjalizacyjnego wprowadzi W.R. Nay. Autor ten, opracowujc program oddziaywa resocjalizacyjnych w zakadzie dla dziewczt wykolejonych (w stanie Wirginia), wyszed z zaoenia, e istnieje niebezpieczestwo tworzenia sztucznie wzmacnianego rodowiska, gdy spoeczestwo, do ktrego wychowanka wrci po wyjciu z zakadu, nie bdzie oferowao wikszoci wzmocnie otrzymywanych w zakadzie. W tej sytuacji moe mie miejsce nawrt do przestpstwa oraz innych form niedostosowania spoecznego, poniewa po wyjciu z zakadu szereg postaci zachowania przestanie si opaca", co moe nastpnie obj wszystkie pozytywne spoecznie formy zachowania. Aby temu zapobiec Nay zastosowa progresywny system poziomw uprzywilejowania, wedug ktrego, po odpowiednim nagromadzeniu punktw (wskutek zego zachowania mona je straci) wychowanka otrzymywaa kolor zielony, pozwalajcy jej na korzystanie z wszelkich udogodnie zakadu, jak np. kawiarni, bufetu, dyskoteki itp. Gromadzc dalej punkty uzyskiwaa kolor ty, kwalifikujcy j do grupy najbardziej uprzywilejowanej, w ktrej dziewczta same mogy wychodzi do sklepu, domu itp. Grupie tych wychowanek nie przyznawano ju punktw, grozia im tylko degradacja za niewaciwe zachowanie (W.R.Nay l974). Terapia ambulatoryjna Terapia ambulatoryjna (out-patient) jest w Ameryce najbardziej rozpowszechnion form oddziaywania psychokorekcyjnego. Wykorzystuje siej gwnie do leczenia rnego rodzaju zachowa neurotycznych. Mniejsze zastosowanie znajduje w resocjalizacji przestpcw. Ambulatoryjnie mona bowiem leczy tylko niektre formy przestpstw seksualnych. Najczciej terapi ambulatoryjn prowadzi si wedug modelu triady, opisanego przez R.G. Thrapa i B.J. Wentzla w klasycznej ju dzisiaj pracy pt.: Behavior Modification in Natural Environment (1969). Model ten zakada wspdziaanie trzech osb, a mianowicie profesjonalnie przygotowanego terapeuty, mediatora, ktrym moe by rodzic, pracownik socjalny lub najlepiej kolega-rwienik, oraz samego pacjenta. Terapeuta w tym systemie pracuje niejako na dwa fronty, odbywa bowiem regularne sesje treningowe z pacjentem (najczciej w obecnoci mediatora, chocia nie jest to bezwzgldnie obowizujce), a niezalenie od tego osobno przeprowadza narady i konsultacje z mediatorem, ktry jako osoba bliska pacjentowi moe mie na duy, pozytywny wpyw, o ile ten zechce si zastosowa do wskaza terapeuty. Biorc pod uwag to, e zarwno z mediatorw, jak i nawet z pacjentw poprzez proces poddawania tych osb edukacji psychoterapeutycznej ,,wyrastaj" czsto nowi psychoterapeuci, metod t nazywa si obecnie systemem pczkowania" (Buddy System). Przy czym w system pczkowania" stopniowo przerodzi si w rodzaj terapii grupowej, jako e czsto jeden zawodowy terapeuta pracowa jednoczenie z kilkoma pacjentami i

mediatorami. Tym sposobem w niektrych miastach i okrgach (np. na Hawajach) tworzono cay spjny system oddziaywa na modzie pozostajc pod kuratel sdu (por, dla przykadu C.R. 0'Donnell 1992). Treningi sprawnoci psychologicznych jako metoda resocjalizacji Z psychologii behawioralnej czerpie take inspiracje inna, bardzo popularna w Ameryce i na caym Zachodzie metoda oddziaywa resocjalizacyjnych, a mianowicie treningi sprawnoci psychologicznych (psychological skills), czasami nazywane take zrcznociami spoecznymi". rda intelektualne tej metody s nieco inne ni omawianej uprzednio ekonomii punktowej, wywodz si z nowszej wersji teorii behawioralnych, a mianowicie z tzw. koncepcji spoecznego uczenia si sformuowanej przez A. Bandur. Bezporedni za przyczyn powstania i bujnego rozkwitu treningw zrcznoci psychologicznych bya sytuacja spoeczna chorych psychicznie i pensjonariuszy rnego rodzaju instytucji ochronnych, masowo zwalnianych na pocztku lat siedemdziesitych w ramach, bardzo wtedy modnej deinstytucjonalizacji" jako jednego z przejaww nasilonych wwczas ruchw antypsychiatrycznych". W pierwszej poowie lat siedemdziesitych ze szpitali psychiatrycznych i innych instytucji opiekuczych, ktre byy wtedy bardzo intensywnie krytykowane jako fabryki obdu" zwolniono w Ameryce ponad 400 ty. osb. Ludzie ci nie byli jednak przygotowani do ycia w normalnym", a raczej pozazakadowym" spoeczestwie ze wzgldu na deficyty w zrcznociach spoecznych". Poniewa za w przewaajcej wikszoci nie byo ich sta na prywatne wizyty u psychologw i psychiatrw, zaistniaa palca potrzeba znalezienia powszechnego i taniego sposobu wyrwnywania tych deficytw takiego rodzaju terapii, ktry opieraby si na teorii pozwalajcej na krytyk uprzednich poczyna psychiatrycznych. Signito wtedy (raczej bezwiednie) do arsenau starych teorii pedagogicznych, mwicych, e czowiek jest tym i tylko tym, czym stworzyo go wychowanie, co po przeoeniu na aparat pojciowy wspczesnej psychologii oznaczao, e poziom przystosowania spoecznego jest sum nabytych sprawnoci spoecznych i na tej podstawie zaczto na skal masow tworzy rne programy wyrwnywania brakw w zakresie owych zrcznoci u wielu ludzi. Bardzo istotnym dowodem na to, e nauka sprawnoci psychicznych odpowiadaa na ywe zapotrzebowanie spoeczne jest fakt, e od pocztku lat siedemdziesitych jak grzyby po deszczu zaczy pojawia si w literaturze zachodniej (gwnie anglojzycznej) opisy rnych programw pracy z ludmi nieprzystosowanymi spoecznie, opartych na treningach zrcznoci psychologicznych. Programy te nosz rne nazwy okrelajce ,,zrcznoci", ktre, wedug twrcy danego programu, maj najistotniejsze znaczenie w procesie przystosowania spoecznego (I tak np. w 1970 r. W.R. Adkins przedstawi program Nauki zrcznoci
yciowych" (Life Skills Education), ktry w 1974 r. zmodyfikowa i udoskonali jako program Treningw zrcznoci spoecznych". P. Eirado i M. Copper w 1977 r. opracowali program AWARE, czyli Nauki aktywnoci potrzebnych dla rozwoju spoecznego". G. Gurney Jr (1977) opracowa program Polepszenia zwizkw" (Relationship Enhancement), M.A. Hare (1976) program Nauki rozwizywania konfliktw", R.C. Hawley i I.L. Hawley (1975) program Rozwoju Ludzkich potencjalnoci", H. Heiman (1973) program Interpersonalnej komunikacji", T.M. Stephens program Dyrektywnego uczenia zrcznoci spoecznych" i in).

Najbardziej charakterystyczne elementy przebiegu nauki zrcznoci psychologicznych chciabym przedstawi na przykadzie programu zwanego Ustrukturalizowanym uczeniem" (Structured Learning) opracowanego przez A.P. Goidsteina (profesora Syracuse University).

Program ten powsta, jak wiele innych tego typu pomysw, na pocztku lat siedemdziesitych. Pocztkowo przeznaczony by dla pacjentw przedwczenie" zwolnionych ze szpitali psychiatrycznych, szybko jednak rozszerzy swj zasig, obejmujc take jednostki nadmiernie agresywne, a z biegiem czasu zmieni si zupenie gwny adresat. Program ustrukturalizowanego uczenia nastawiony zosta przede wszystkim na treningi sprawnoci psychologicznych u nieletnich przestpcw wykazujcych due deficyty w tym zakresie, co zgodnie ze wspomnian uprzednio filozofi niedostosowania spoecznego i resocjalizacji stanowi gwn spryn wypaczania si zachowania u tego typu jednostek (por. A.P. Goldstein 1986). Jeli chcielibymy jednym sowem okreli istot nauki (czy jak kto woli treningu) zrcznoci psychologicznych, wydaje mi si, e najlepszym terminem byaby analityczno". To wanie analityczno, czyli prba rozkadania uczonych cech na czynniki pierwsze", wystpuje w dwch paszczyznach: w bardzo cisym, szczegowym opisaniu etapw uczenia kadej sprawnoci oraz w rozoeniu kadej zrcznoci na kilka (z reguy od czterech do szeciu) skadnikw behawioralnych". Nauka sprawnoci psychologicznych, przebiegajca w ramach programu ustrukturalizowanego uczenia, posiada cztery elementy (etapy): modelowanie, odgrywanie roli, korygowanie skutkw osigni oraz przeniesienie i utrwalenie rezultatw. Poniewa powysze okrelenia niezbyt dokadnie informujc istocie zabiegw skadajcych si na kady etap ustrukturalizowanego uczenia, poniej przedstawi bardziej szczegowo te oddziaywania. Modelowanie. Pierwszym elementem ustrukturalizowanego uczenia jest ustalenie przez wychowawc czy terapeut (czyli tego, kto bdzie kierowa jego przebiegiem) w porozumieniu z wychowankiem najbardziej potrzebnej sprawnoci psychologicznej, nastpnie stworzenie grupy piciu lub szeciu wychowankw, ktrym przyswojenie tej cechy jest rwnie potrzebne. Kolejnym etapem modelowania jest wspomniany ju podzia danej sprawnoci na odpowiedni liczb podstawowych skadnikw behawioralnych, a na zakoczenie pokazanie tej zrcznoci przez prowadzcego zajcia oraz odegranie jej przez zawodowego aktora i sfilmowanie na tamie wideo. W czasie ogldania podanego zachowania na ekranie telewizora prowadzcy zajcia demonstruje czynnoci etapami, dokadnie zwracajc uwag na sposb wykonywania zawartych w nich skadnikw behawioralnych. Odgrywanie roli zaczyna si dyskusj nad znaczeniem wiczonej sprawnoci w yciu w ogle oraz w yciu kadego czonka grupy treningowej. Nastpnie wybiera si z tej grupy gwnego aktora i wspaktora, po czym nastpuje odgrywanie" tej sprawnoci wobec pozostaych wychowankw, ktrych zadanie polega na komentowaniu kadego etapu ogldanego zachowania. Ta faza wicze trwa dopty, dopki wszyscy wychowankowie nie bd mieli okazji wystpi w roli pierwszoplanowej (gwnego aktora) i drugoplanowej (aktora wspomagajcego). Korygowanie skutkw osigni (performance feedback) odbywa si po zakoczeniu odgrywania kadej sprawnoci. Nastpuje wwczas okres sprzenia zwrotnego, czyli obserwacji skutkw, jakie dane zachowanie wywiera na partnerze, poczonej z analiz typowych przey psychicznych, towarzyszcych odbieraniu wiczonej formy zachowania przez osob, do ktrej zachowanie to jest adresowane. Na tej podstawie przyswojona przez wychowanka sprawno jest stale doskonalona. Bowiem dziki dokadnej analizie skutkw, jakie wywiera dane zachowanie na innych, mona je oczyci" ze wszystkich tych elementw, ktre przeszkadzaj w odebraniu przez adresata waciwych intencji gwnego aktora. Caa istota omawianego etapu polega na szczegowym, analitycznym ocenianiu i korygowaniu kadej formy wiczonego zachowania (niewskazane s oglne postaci ocen).

Przeniesienie i utrwalenie rezultatw wyuczonej sprawnoci to ostatnia faza jej nauki. Chodzi tu oczywicie o przeniesienie tej sprawnoci, ktra wiczona jest w nieco sztucznych warunkach, w sytuacje codzienne. Najistotniejsze bodaj w ustrukturalizowanym uczeniu (jak i we wszystkich programach wiczenia sprawnoci psychologicznych) jest okrelenie sprawnoci najbardziej potrzebnej dla poddawanych resocjalizacji wychowankw oraz wyrnienie w niej wzgldnie jednorodnych skadnikw behawioralnych. W podrczniku do przeprowadzania ustrukturalizowanego uczenia (A.P. Goidstein 1981) wymieniono przykadowo 50 sprawnoci szczeglnie nadajcych si do resocjalizacji modziey agresywnej i przestpczej, wraz z rozoeniem tych sprawnoci na wspomniane ju skadniki behawioralne. Oto niektre z nich: Proba o pomoc. Dokadne okrelenie, na czym polega istota trudnoci niemoliwej do przezwycienia. Zadecydowanie, czy naley z dan spraw zwrci si do kogo o pomoc. Okrelenie typu osoby, do ktrej mona zwrci si z prob o pomoc. Wybr konkretnej osoby. Opracowanie sposobu przedstawienia proby. Wprowadzenie tego sposobu w ycie. Udzielanie wskazwek. Okrelenie, co powinno by zrobione i kto powinien to wykona. Powiedzenie innej osobie, co chcesz, aby ona lub on uczyni i dlaczego. Poinformowanie tej osoby, jak naley wykona to, co chcesz, aby zostao wykonane. Zapytanie danej osoby, co sdzi o czynnoci i sposobach jej wykonania. Rozpatrzenie jej uwag i zmiana udzielonej instrukcji oraz wymaga, jeli zajdzie taka potrzeba. Wyraanie uczu. Stwierdzenie, e ywisz do kogo cieple uczucia. Rozpoznanie, czy ta osoba jest zainteresowana tym, aby pozna twoje uczucia. Zadecydowanie, w jaki sposb najlepiej wyrazi te uczucia. Wybranie odpowiedniego miejsca i czasu do wyraenia swych uczu. Wyraenie uczu w ciepy i opiekuczy sposb. Przedstawienie skargi. Okrelenie, na czym polegaj trudnoci i kto jest za nie odpowiedzialny. Rozstrzygnicie, w jaki sposb problem ten moe zosta rozwizany. Przedstawienie osobie odpowiedzialnej istniejcych utrudnie, powiedzenie, na czym polega problem oraz w jaki sposb powinien zosta rozwizany. Proba o to, aby osoba ta zareagowaa we waciwy sposb. Wykazanie, e rozumiesz jej lub jego przesanki logiczne i uczucia. Doprowadzenie do porozumienia z uwzgldnieniem stanowisk obu stron. Perswadowanie. Okrelenie twego stanowiska odnonie tego, jaka powinna by dana osoba. Wysuchanie argumentacji osoby, do ktrej zwracasz si z perswazj (dlaczego postpuje nie tak, jak twoim zdaniem powinna postpowa). Ukazanie, e doskonale rozumiesz przesanki zachowania tej osoby. Przeformuowanie wasnej opinii zgodnie z punktem widzenia osoby, ktra poddawana jest perswazji, a nastpnie wykazanie, dlaczego twoje stanowisko jest lepsze. Przedstawienie odpowiednich argumentw, aby osoba poddawana twej perswazji dokadnie przemylaa twoje stanowisko zanim podejmie decyzj. Reagowanie na empatyczne uczucia ze strony innych ludzi. Wyrabianie umiejtnoci oceniania sw i gestw innej osoby. Rozumienie tego, co inna osoba moe czu i jak silne s to uczucia. Ocenianie, czy bdzie korzystne (pomocne) dla ciebie, jeli dasz odczu innej osobie, e rozumiesz jej uczucia. Przekazanie w ciepy i uczciwy sposb tego, co mylisz o uczuciach tej osoby. Wypenianie polece. Wyrabianie umiejtnoci uwanego wysuchania podanej instrukcji (polecenia). Przedstawienie wasnego stosunku (postawy) do otrzymanego polecenia. Przeoenie otrzymanej instrukcji na swj sposb. Rozplanowanie w mylach sposobu wykonania polecenia, a nastpnie wdroenie go w ycie. Wypenianie polece. Wyrabianie umiejtnoci wysuchiwania argumentw innej osoby. Nauka rozumienia przesanek uzasadniajcych stanowisko osoby przedstawiajcej swoje racje, Kierowanie pyta dotyczcych tych punktw jej rozumowania (argumentowania), ktrych nie rozumiesz. Porwnywanie argumentw osoby perswadujcej z tymi, ktre nasuwaj si tobie, prby oceny (za i przeciw) kadego z tych argumentw.

Zadecydowanie o tym, co powiniene zrobi (jak postpi) z uwzgldnieniem moliwie najdalej idcych konsekwencji swego czynu. Reagowanie na niepowodzenie. Okrelenie sytuacji uznawanej za niepowodzenie. Przemylenie przyczyn tego niepowodzenia zarwno z twojej strony, jak i przesanek zewntrznych, ktre denia twe udaremniy. Rozpatrzenie moliwoci osignicia udaremnionego zamierzenia w inny sposb. Zdecydowanie o tym, czy chcesz sprbowa jeszcze raz. Jeli postanowie nie rezygnowa z osignicia danego celu, przedstaw plan jego realizacji wedug ulepszonego sposobu dziaania. Reagowanie na skargi. Wyrabianie umiejtnoci wysuchiwania skarg. Proby o dodatkowe wyjanienie tych argumentw, ktre nie sada ciebie jasne. Wykazywanie, e rozumiesz przesanki logiczne i uczucia skarcej si osoby. Przedstawienie swego osdu sytuacji. Podsumowanie argumentw i zmiana stanowisk przez obie strony. Przygotowanie do nieprzyjemnej rozmowy. Wyobraenie sobie siebie w nieprzyjemnej (stresujcej) sytuacji. Analizowanie tego, jak bdziesz si wtedy czu i dlaczego bdziesz czu si wanie tak. Umieszczenie w tym miejscu (tzn. w nieprzyjemnej sytuacji) innej osoby, przeanalizowanie i wyjanienie jej przey wynikych z tej sytuacji. Przemylenie, co chciaby wtedy powiedzie takiej uwikanej w przeciwnoci losu osobie. Przedstawienie reakcji osoby, do ktrej twoje sowa byy skierowane. Wybranie i wprowadzenie w ycie najlepszego twoim zdaniem sposobu zachowania w trudnych sytuacjach yciowych. Wyrabianie odpowiedzialnoci. Przyznanie si do niepowodzenia. Rozpatrzenie moliwych przyczyn tego stanu rzeczy. Dziaanie na rzecz naprawienia wynikych trudnoci. Reagowanie na zo. Cierpliwe wysuchiwanie nacechowanych zoci argumentw innej osoby. Wykazanie, e rozumiesz stan jej uczu i zdenerwowanie. Proba o dodatkowe wyjanienia tych pretensji, ktre nie s dla ciebie jasne. Ukazanie agresywnie zachowujcej si osobie, e rozumiesz wszystkie przedstawione przez ni argumenty. Podjcie decyzji, czy w danej sytuacji jest wskazane przedstawienie wasnego komentarza demonstrowanego zachowania, a jeli tak wybranie formy, w jakiej wasne argumenty powinny zosta przedstawione. Postpowanie w przypadku odrzucenia przez innych. Zorientowanie si, e jeste przez innych odrzucony, ignorowany itp. Analizowanie przyczyn, dla ktrych inne osoby nie mogy ci zaakceptowa. Okrelenie, w jaki sposb zamierzasz przezwyciy t izolacj: przeczeka, wycofa si, powiedzie odtrcajcym ci ludziom, jak ciko ich zachowanie ci dotyka, porozmawia na ten temat z przyjacielem itp. Wybranie i wcielenie w ycie najlepszego twoim zdaniem sposobu zachowania si w tej sytuacji. Przeprowadzeniu ustrukturalizowanego uczenia, jak i wszystkim postaciom treningw sprawnoci psychologicznych, towarzyszy zawsze kilka zasadniczych problemw organizacyjnych, ktre musz zosta rozwizane z moliwie najlepszym skutkiem. Spraw o podstawowym znaczeniu jest waciwy dobr instruktorw przeprowadzajcych wiczenia poszczeglnych sprawnoci. Do przeprowadzenia takich wicze nadaje si zasadniczo po odpowiednim przeszkoleniu kady czonek wykwalifikowanego personelu w zakadzie resocjalizacyjnym, czy innej placwce pracujcej z modzie agresywn i przestpcz. Mog to wic by ,,rodzice" kadego domku, czyli wychowawcy opiekujcy si zamieszkujc osobny budyneczek grup 8-10 wychowankw, nauczyciele czy psychologowie. Instruktorzy ci powinni jednak spenia odpowiednie wymagania pod wzgldem cech psychicznych. Przede wszystkim powinni by akceptowani przez modzie i sugestywni w dziaaniu. Najwaniejsz kombinacj cech kandydatw na trenerw" sprawnoci psychologicznych powinna by dua obiektywno i sprawiedliwo w wydawaniu ocen poczona z ma empatycznoci.

Fakt, e wielu autorw rnych programw kadzie nacisk na potrzeb maej empatycznoci u instruktorw moe na pierwszy rzut oka wydawa si zaskakujcy. Empatia stanowi przecie podstaw wszelkich oddziaywa wychowawczych. Niemniej jednak autorzy wspomnianych ju programw stwierdzaj zgodnie, e wysoka empatyczno instruktorw wyzwala w nich skonno do emocjonalnej, a wic mao obiektywnej oceny postpw kadego wychowanka. Innym podstawowym problemem organizacyjnym jest wybr okrelonej sprawnoci oraz skompletowanie grupy kilku wychowankw, u ktrych wystpuje ten sam deficyt w zakresie repertuaru behawioralnego", po to, aby skupi si na wiczeniu wanie tej sprawnoci. W celu uatwienia tego bardzo wanego etapu inicjujcego treningi sprawnoci psychologicznych stosuje si szereg wielopaszczyznowych technik psychometrycznych, okrelajcych konkretne deficyty zachowania. S to techniki obserwacyjne, testy sytuacyjne, inwentarze sprawnoci, ustrukturalizowane wywiady itp. (Przegld takich technik czyni np. A.S. Bellack 1979 albo L. Michelson, R. Wood 1980.) W ustaleniu tego, jak sprawno powinna by wiczona, pomaga dowiadczony diagnosta-psycholog, czsto jest nim doradca akademicki. Wybranie okrelonej sprawnoci jest pierwszym etapem przygotowania treningu. Nastpnym wanym elementem postpowania resocjalizacyjnego jest przekonanie wychowanka o potrzebie wiczenia okrelonej sprawnoci po to, aby wzbudzi w nim motywacj do aktywnego uczestnictwa w czasie trenowania" danej zrcznoci. Najsabszym elementem wszystkich programw oddziaywa resocjalizacyjnych opartych na treningach sprawnoci psychologicznych jest trudno wprowadzenia w ycie ostatniego z omawianych etapw wiczenia danej sprawnoci, czyli przeniesienie wiczonej zrcznoci do warunkw normalnego ycia i utrwalenie jej w tych warunkach. Na temat przyczyn i rodzaju trudnoci w wykonaniu tego podstawowego manewru, konstytuujcego skuteczno oddziaywa psychokrekcyjnych, przeprowadzono wiele bada inspirowanych rnymi teoriami psychologicznymi. Efekty tych bada dadz si zebra w postaci trzech gwnych prawidowoci: - im bardziej podobne bdzie otoczenie, w ktrym odbywaj si wiczenia, a take im bardziej wiczone zachowanie zblione bdzie do ,,normalnego", tym wiksze zaistniej szans na przeniesienie tego zachowania w ycie codzienne wychowanka i utrwalenie go. Prawidowo ta wypywa z potwierdzonej w rozlicznych badaniach teorii wsplnych skadnikw, ogoszonej na pocztku naszego stulecia przez E.L. Thomdike'a, nastpnie rozwijanej i uszczegawianej przez wielu behawiorystw modszej generacji; - im wiksza bdzie liczba nagradzanych (lub karanych) reakcji, skadajcych si na wiczon sprawno, tym wiksza bdzie szansa na przeniesienie tej sprawnoci w realne ycie. Prawidowo ta opisana zostaa przez A.E. Kazdinajako wynik wielu bada. Opiera si ona na logicznej przesance, e im wicej reakcji podlega bdzie uwarunkowaniom w toku uczenia, tym wicej szans na to, e podobne reakcje ,,odnajd si w yciu normalnym". Warto np. wspomnie przy tej okazji, e A.P. Goldstein stwierdzi, i efekty zabiegw psychokorekcyjnych przeprowadzanych przez kilku terapeutw s z reguy gbsze i trwalsze ni kontakty z jednym tylko terapeut; - stopniowe zmniejszanie regularnoci kar i nagrd w procesie uczenia si i upodabnianie owych wzmocnie do tych, ktre oferuje ycie codzienne. Przechodzc do oglnego podsumowania przedstawionych powyej informacji dotyczcych nauki sprawnoci psychologicznych, trzeba przede wszystkim wskaza na wspomniany ju poprzednio fakt gbokiego powinowactwa takiego podejcia z tym nurtem

myli pedagogicznej, ktry wywodzi si od sformuowanych pod koniec siedemnastego stulecia koncepcji Johna Locke'a, goszcych, e czowiek jest tym i tylko tym, czym stworzyo go wychowanie. Cytowani autorzy amerykascy nie powouj si jednak na tradycje myli pedagogicznej i swe pogldy uwaaj za co nowego, podczas gdy s to na dobr spraw wyraone w inny sposb stare (aczkolwiek zawsze aktualne) metody oddziaywania pedagogicznego. Jeli np. przeanalizujemy omwione wyej ksztatowanie sprawnoci psychologicznych, bez trudu stwierdzimy, e s to inaczej tylko nazwane etapy przyswajania sobie nowych umiejtnoci, wyrnione przez ojca naukowej pedagogiki, J.E. Herbarta, znane w literaturze pedagogicznej jako tzw. stopnie formalne. Same za treningi sprawnoci psychologicznych, ktrych liczne odmiany nosz wielce uczone nazwy, zaczerpnite ze wspczesnego argonu psychologicznego, stosowane byy od wiekw przez cae rzesze prywatnych i publicznych nauczycieli, wpajajcych swym pupiom nie tylko wiadomoci o wiecie, lecz take uczcych ich szeroko rozumianych dobrych manier" jako podstawowego skadnika nauki o yciu. Owe dobre maniery to przecie nic innego, jak omawiane tu sprawnoci psychologiczne. To, e omawiane praktyki resocjalizacyjne stanowi kontynuacj odwiecznych praktyk, nie tylko jednak w niczym nie umniejsza ich wagi, lecz, wrcz przeciwnie, stanowi moe wiadectwo solennoci tego podejcia. Niekwestionowan take zasug omawianego tu sposobu resocjalizacji jest sprecyzowanie wielu bardziej szczegowych, ujtych analitycznie oddziaywa wychowawczych, na co pozwolio zastosowanie aparatu pojciowego wspczesnych teorii psychologicznych, gwnie z zakresu najnowszych odmian behawioryzmu, ktre jak wiadomo swe istnienie zawdziczaj rzetelnym pod wzgldem proceduralnym badaniom empirycznym. Kognitywno-behawioralne ujcie programw resocjalizacyjnych Jak ju wspominaem pod koniec drugiego rozdziau niniejszej ksiki, przy omawianiu zastosowania terapii behawioralnej w resocjalizacji, nowsza, wzbogacona wersja tego podejcia nazywana zostaa kognitywno-behawioraln. Ta odmiana oddziaywa behawiorainych jest bardzo popularna na Zachodzie, dlatego te poniej postaram si przedstawi przykady trzech programw resocjalizacyjnych, przeznaczonych do wykorzystania w najwaniejszych odmianach pracy resocjalizacyjnej, tj. l. program pracy z rodzicami jako najbardziej naturalnymi wychowawcami, a tym samym i resocjalizatorami" dziecka, 2. program kuratorski oraz 3. program zastosowany w zakadzie resocjalizacyjnym.

Wczanie rodzicw w proces resocjalizacji (program PMT) Wrd wielu ciekawych metod oddziaywania resocjalizacyjnego wypywajcych z przesanek behawioralnych na szczegln uwag zasuguje opracowany przez G.H. Petersona (1982) program resocjalizacyjny nastawiony na aktywne zaangaowanie rodzicw do pracy z dzieckiem impulsywnym, agresywnym i antysocjalnym. Jest to metoda, ktrej angielska nazwa brzmi Parent Management Training i tym samym w anglojzycznej literaturze znany jest pod skrtem PTM.

Po polsku program ten mgby si nazywa Oddziaywanie Resocjalizacyjne Rodzicw". Jest to wic na dobr spraw dobrze u nas znana metoda tzw. pedagogizacji rodzicw majcych trudnoci wychowawcze z dzieckiem (czy dziemi) i chccych w sposb efektywny, a zarazem fachowy, trudnoci te przezwyciy. Istota tego programu polega na nauczeniu rodzicw, w jaki sposb ich interakcje z dziemi uczyni bardziej efektywnymi wychowawczo. W tym celu pokazuje si rodzicom, jak stosowa kary i nagrody, jak doprowadza bez zaburzania caej struktury osobowoci krnbrnego dziecka do wygaszania niepodanych form zachowania itp. Ponadto instruuje si rodzicw, jak najlepiej organizowa pomoc dziecku w nauce, jak dokonywa (i zapisywa) obserwacji istotnych elementw jego zachowania, jak ocenia, ktre elementy tego zachowania s najbardziej diagnostyczne, a ktre mniej. Wreszcie zapoznaje si rodzicw z szeregiem technik resocjalizacyjnych, jak chociaby z fachowym sporzdzaniem listy osigni i niedocigni w codziennym yciu dziecka. Do podstawowych obowizkw rodzica biorcego udzia w PTM naley cotygodniowe uczestnictwo w sesji terapeutycznej przez okres kilku miesicy. Przy czym niektre sesje odbywaj si bez udziau dziecka, a inne wsplnie dla caej rodziny. Wymg w stanowi najczstsz przyczyn rezygnacji rodzicw, szczeglnie ze rodowisk patologicznych, z udziau w programie, Jak podaj niektrzy autorzy opisujcy stosowanie tego programu (por dla przykadu R. J. McMachon 1991) w trakcie intensywnej pracy z ca rodzin, po dwch miesicach z udziau w programie PTM rezygnuje, nie przychodzc na spotkania, od 17 do 33% rodzicw. Oglnie wic jest to program o ograniczonym zastosowaniu i tym samym o ograniczonej skutecznoci. Najwiksza trudno polega na zaangaowaniu rodzicw, nalecych w zdecydowanej wikszoci do rodowisk mocno patologicznych, w systematyczn prac wymagan w programie PTM. Trudno jest take wyrobi w takich ludziach odpowiedni seri odruchw wychowawczych" niezbdnych we waciwym oddziaywaniu na dziecko, szczeglnie takie, ktre sprawia trudnoci wychowawcze. PTM to waciwie program pracy z ca rodzin i stosujc go trzeba by przygotowanym na to, e niejednokrotnie wicej trzeba pomc rodzicom ni samym dzieciom, pomimo e program jako taki dotyczy tych ostatnich. Ten wanie aspekt pomimo e czyni PTM trudnym w stosowaniu powinien by zawsze brany pod uwag jako uzasadnienie koniecznoci pracy z ca rodzin, z ktrej pochodzi dziecko przestpcze czy antysocjalne, poniewa na dobr spraw tylko t bardzo trudn drog osign mona trwae efekty oddziaywa resocjalizacyjnych. Kuratorski program STOP Wrd licznych programw kognitywno-behawioralnych na szczegln uwag zasuguje dosy popularny od kilku lat w Kanadzie, a ostatnio (od 1991 roku) wprowadzony na szerok skal w walijskim hrabstwie Mid Glamorgan, program STOP. Nazw tego programu stanowi skrt angielskiego okrelenia: Straight Thinking On Probation (co oznacza dosownie: Proste mylenie w kurateli sdowej", a chcc odda waciwy sens tego specjalnie dobranego zestawu sw w celu uzyskania celnego skrtu, naleaoby tumaczy go jako ,,wyprostowywanie mylenia poprzez oddziaywania kuratorskie". Program ten wart jest spopularyzowania u nas co najmniej z trzech powodw, l. Jest to program oparty na solidnej podstawie szeroko zakrojonych bada eksploracyjnych. 2. Zawiera wszystkie najwaniejsze elementy nowoczesnych oddziaywa resocjalizacyjnych. 3. Zosta przeznaczony dla kuratorskiego sposobu oddziaywa resocjalizacyjnych, podczas gdy zdecydowana wikszo przedstawionych u nas programw dotyczy zakadw.

1. Etapy tworzenia programu Jak ju wspomniaem, omawiany program powsta w Kanadzie, za jego gwnym inicjatorem jest Robert R. Ross, profesor na Wydziale Kryminologii Uniwersytetu w Ottawie. Z artykuu podsumowujcego przygotowanie i pierwsze osignicia tego programu, napisanego przez R.R. Rossa, E.A. Fabio i C.D. Ewiesa (1988), dowiadujemy si, e jego przygotowanie przebiegao w szeciu etapach: Faza pierwsza polegaa na przestudiowaniu rozwiza organizacyjnych i filozofii" najbardziej skutecznych programw resocjalizacyjnych, realizowanych w USA od pocztku lat siedemdziesitych. Faza druga polegaa na zestawieniu przesanek naukowych i uj praktycznych okoo stu najlepszych programw z takimi, ktre nie wypaliy". Trzecim etapem byy prby systemowej analizy podobiestw i rnic pomidzy tymi programami. W etapie czwartym wyoniono najbardziej zdaniem twrcw omawianego programu istotn przyczyn nieskutecznoci programw zych i skutecznoci dobrych. Sukces resocjalizacyjny zapewnia koncentracja na rozwijaniu procesu mylenia u wychowankw. Faza pita polegaa na ustaleniu najbardziej istotnych cech, ktre skadaj si na deficyt szeroko rozumianego procesu mylenia u nieletnich przestpcw oraz procedur, dziki ktrym deficyt ten mona wyrwna. Wspomniane ustalenia czyniono oczywicie bezporednio w pracy z nieletnimi pozostajcymi pod opiek kuratorw. Nowy program w swej ojczynie, Kanadzie, uzyska rwnie zgrabn jak w Walii nazw Czas pomyle" (Time to Think). W ten sposb zatytuowany zosta podrcznik omawiajcy konkretne zastosowania tego programu (por. R.R. Ross i E.A. Fabio 1985). 2. Pierwsze dowiadczenia i sukcesy Po zakoczeniu przygotowywania programu nastpia faza szsta, czyli sprawdzenie jego funkcjonowania w praktyce oddziaywa kuratorskich. W tym celu przeszkolono kilkunastu chtnych kuratorw sdowych z okrgu Ontario, a nastpnie wyoniono trzy porwnawcze grupy wychowankw poddawanych rnym rodzajom nadzoru kuratorskiego, a mianowicie: 1. regulaminowe (to znaczy tylko takie, ktre ustalone s w przepisach o kurateli sdowej); 2. regulaminowe + trening zrcznoci psychologicznych (yciowych); 3. regulaminowe + trening kognitywny (czyli zastosowanie programu Czas pomyle"). Pierwsz grup prowadzili normalni", to znaczy nie przeszkoleni przez twrcw programu Czas pomyle" kuratorzy, natomiast z grup drug i trzeci pracowali kuratorzy specjalnie przygotowani do prowadzenia nowego programu. Czas i sposb oddziaywania w grupie pierwszej nie by okrelony przez autorw programu (reguloway go obowizujce przepisy), natomiast w grupie drugiej i trzeciej kuratorzy przeprowadzili zgodnie z zaoeniami programu 80 godzin zaj treningowych w specjalnie dobranych, 5-6 osobowych grupach, zoonych z modocianych przestpcw. Wyboru dokonano na podstawie podobiestwa w stopniu wykolejenia oraz niedostatkw w zakresie wiczonych form zrcznoci. Zgodnie z pierwotnym zaoeniem kada z trzech wymienionych grup skada si powinna z 25 wychowankw i tylu chopcw zostao do tego programu przydzielonych przez wadze sdowe. Poniewa jednak niektrzy chopcy nie mogli kontynuowa zaj z rnych przyczyn, ostatecznie liczba osb (na zakoczenie oddziaywa) bya w poszczeglnych grupach nastpujce: I 23, II 17 i III 22.

Grupa druga pracowaa t sam liczb godzin, co grupa trzecia, wedug zasad bardzo popularnego w USA programu, zwanego Ustrukturalizowane Uczenie Zrcznoci Psychologicznych", ktrego autorem jest wspomniany ju w poprzednim podrozdziale prof. Arnold Goidstein. Program ten omwiony zosta ju wczeniej, tutaj wspomn wic tylko, e polega on na wyodrbnieniu najbardziej istotnych, a zarazem najbardziej potrzebnych dla danej grupy wychowankw zrcznoci spoecznych, jak np. proba o pomoc, rozwizywanie konfliktw, reagowanie na sprzeczne informacje itp. Natomiast program Czas pomyle", dziaajc na podobnej zasadzie, co wspominany wyej program Ustrukturalizowanego uczenia", zawiera nieco wicej elementw oraz zdecydowane nastawiony by na nauk mylenia. Oddziaywania w tych trzech grupach stosowano przez 18 miesicy. Nastpnie, po 9 miesicach przerwy, przeprowadzono porwnanie wynikw trwaoci oddziaywa resocjalizacyjnych. Wyniki tych bada przedstawia tabela. W wietle przeprowadzonych bada program Czas pomyle'' okaza si najbardziej skuteczny, co zapewnio mu du popularno nie tylko w Kanadzie (gdzie stosuje si go w szeregu prowincji), lecz take w Hiszpanii, w kilku stanach USA, a nawet wrd chronicznych przestpcw" ze slumsowej dzielnicy Caracas w Wenezueli. Tabela 4. Powrt do przestpstwa w trzech grupach porwnawczych Grupa liczba I. Regulamin II. Zrcznoci III. Mylenie 23 17 22 Powtrna sprawa sdowa liczba % 16 8 4 69,5 47,5 18,1 Powtrne skazanie liczba 7 2 0 % 30 11

3. Zastosowanie programu STOP w Mid Glamorgan Jak ju wspomniaem na wstpie, pozytywne rezultaty dziaalnoci programu Czas pomyle" zachciy kuratorw w hrabstwie Mid Glamorgan do zastosowania go w pracy ze swymi podopiecznymi. Program ten zyska w Walii nie tylko now nazw, lecz take zosta dostosowany do obowizujcych na terenie Wielkiej Brytanii przepisw i zwyczajw w zakresie kurateli sdowej. Wprowadzono take pewne nowe przesanki do filozofii" programu, ktre miay okrelone skutki w jego praktycznym funkcjonowaniu. Do podstawowych zaoe programu kanadyjskiego naley to, e impulsywnych, egocentrycznych i nielogicznych przestpcw zmieni mona gwnie przez nauk mylenia, zakada si bowiem, e skutkiem tej nauki zmieni oni w konsekwencji cae swoje zachowanie, a przez to wyzbd si take i negatywnych cech psychicznych, ktre owo ze zachowanie powoduj. Natomiast wedug podejcia przyjtego w Mid Glamorgan nie uda si nauczy mylenia bez wytworzenia sprzyjajcych dla tego procesu nawykw emocjonalnych, wszake mylenie moe funkcjonowa dopiero po wyciszeniu emocji, std te w programie STOP do cyklu sesji wiczcych rne zrcznoci intelektualne doczono take zajcia wiczce sposoby kierowania emocjami. W programie STOP ustanowiono 35 dwugodzinnych sesji w 5-6 osobowych grupach, wiczcych z udziaem kuratora przynajmniej dwa razy w tygodniu, przez 17 tygodni, wybrane zrcznoci. wiczy si tam osiem takich sprawnoci. Z filozofii programu wynika

nie tylko to, jakich zrcznoci si uczy, lecz take i to, ile czasu powica si treningowi kadej z nich. I tak: l. Rozwizywanie problemw (9 sesji) stanowi podstawowy typ zrcznoci nauczanych w ramach programu. wiczenia dotycz intelektualnego rozbioru" trudnych sytuacji, ktre najczciej maj miejsce w yciu nieletnich i modocianych przestpcw, a nastpnie na analizowaniu kadego wyonionego skadnika w kontekcie jego najbardziej racjonalnego rozwizania. 2. Zrcznoci spoeczne (8 sesji) s to zrcznoci dotyczce takich sytuacji jak proszenie o pomoc, udzielanie jej, reagowanie na nieprzyjemne zachowanie innych itp. Szerszy opis wicze tego typu sprawnoci znale mona w przytoczonych ju poprzednio opisach programu Ustrukturalizowanego Uczenia si Zrcznoci Psychologicznych" (por. s. 126 i nast. obecnej ksiki). 3. Zrcznoci negocjacyjne (l sesja) polegaj na nauczeniu uczestniczcych w sesjach wychowankw, w jaki sposb mona wpywa na zachowanie innych przez przekonywanie ich oraz w jaki sposb, bdc elastycznym w swych postawach, zachowa naley waciwe stanowisko w danej sprawie. 4. Kierowanie emocjami (l sesja) zawiera nauk trzech elementw kontroli wasnych emocji: a) przewidywanie skutkw wasnego zachowania (przed rozpoczciem okrelonych dziaa), b) wyrobienie umiejtnoci przerywania rozpocztej w porywie" akcji, c) umiejtnoci rozpoznawania u siebie psychologicznych i fizjologicznych sygnaw wzburzenia. 5. Mylenie twrcze (9 sesji). Zrcznoci te stanowi rozwinicie wiczonych na pocztku pracy sprawnoci w zakresie rozwizywania problemw. Rnica polega na tym, e twrcze rozwizywanie problemw nie polega na wybraniu rozwizania najbardziej optymalnego spord znanych, lecz na znalezieniu wyjcia z trudnej sytuacji (gwnie natury spoecznej), ktre to wyjcie nie zostao uprzednio wyprbowane. 6. Nawyki szukania lepszych rozwiza (2 sesje). Uczenie tych nawykw polega najpierw na wskazaniu wychowankom, e w przypadku istniejcych pono zawsze dwch wyj z trudnej sytuacji, jedno jest zawsze lepsze", a nastpnie na wiczeniu nawykw wybierania ,,lepszego wyjcia", ktre jak uczy ycie na og bywa trudniejsze. 7. Krytyczne mylenie (4 sesje). Nauka krytycznej oceny wasnego postpowania i umiejtnoci zmiany w przypadku znalezienia lepszego wyjcia". 8. Zestawienie zrcznoci w dziaaniu (l sesja) polega na pokazaniu (i przewiczeniu), w jaki sposb uczone do tej pory zrcznoci zazbiaj si i uzupeniaj, a ponadto, jak mona komponowa ze sob poszczeglne elementy wiczonych zrcznoci. Sesje rozpoczynaj si od dyskutowania, w grupach 5-6 osobowych, istoty i potrzeby kadej zrcznoci, nastpnie oglda si sposoby stosowania tych sprawnoci przedstawione w krtkich, specjalnie w tym celu przygotowanych filmach dydaktycznych, po czym rozpoczynaj si wiczenia stosowania rnych sposobw zrcznoci. W programie STOP uczestniczy 130 nieletnich i modocianych przestpcw z orzeczeniem dozoru kuratorskiego (co stanowi jedn czwart oglnej liczby modziey skazanej na dozr kuratora w tym hrabstwie), opiekuje si nimi 50 kuratorw, ktrzy przeszli w tym celu specjalne przeszkolenie. Do oceny tego programu wynajty zosta pracownik naukowy, ktrego zadaniem jest ocena skutecznoci resocjalizacyjnej programu w rnych odstpach czasu (wyznaczonych przez sd), a take w rnych paszczyznach zachowania. Naukowcem tym jest dr Peter Raymor z Uniwersytetu w Swansea. Opisywany program rozpocz swoj dziaalno na przeomie maja i czerwca 1991 roku. Towarzyszy mu ywe zainteresowanie, zarwno ze strony nieletnich poddawanych przewidzianym w tym programie oddziaywaniom, jak i ze strony brytyjskiego wymiaru

sprawiedliwoci, ktry jak mi to wyjani jeden z sdziw przejty jest obecnie obsesyjnym lkiem przed wysyaniem nieletnich do zakadw". W zwizku z tym coraz wicej modych ludzi, nawet powanie wykolejonych, pozostaje pod opiek kuratorw. Std te opieka ta musi si rzeczy by coraz lepsza i skuteczniejsza. I to tumaczy nadzieje wizane z programem STOP. W krtkim czasie przedstawiony tu program sta si modelowym przykadem organizacji pracy kuratorw sdowych w innych okrgach administracyjnych Wielkiej Brytanii. Resocjalizacja w zakadzie Sundbo Kognitywno-behawioralny program resocjalizacji stosowany jest od czterech lat, tzn. od roku 1994, w znanym szwedzkim zakadzie w Sundbo. Zakad ten powsta w latach dwudziestych naszego stulecia. Pocztkowo nalea do instytucji o surowym regulaminie jako e kierowano do modzie powanie zdemoralizowan i popeniajc powane przestpstwa. Poczwszy od lat siedemdziesitych w zakadzie tym w sposb zdecydowany zaczo dominowa mikkie" podejcie w oddziaywaniach wychowawczych na modzie. Stopniowo zacza dojrzewa tam atmosfera potrzebna do wprowadzenia nowoczesnego programu resocjalizacyjnego. Std te od pocztku lat dziewidziesitych przygotowywany by przez dwch psychologw, a mianowicie B. Dalefolda i M. Lardena (1997), kiognitywno-behawioralny program resocjalizacyjny poprzedzony dokadnym przygotowaniem caego personelu wychowawczego. Obok wspomnianego wyej przygotowywania personelu do efektywnej pracy w ramach tego nowego programu przeprowadzono badania diagnostyczne struktury osobowoci wychowankw przebywajcych w zakadzie. Obecnie w Sundbo przebywa 33 wychowankw. Mieszkaj w piciu budynkach. Pracuje tam 56 osb personelu, gwnie wychowawczego. Aktualnie 13 wychowankw zamieszkuje budynki pozbawione zabezpiecze przed ich dowolnym opuszczeniem, pozostaych za 20 przebywa w budynkach zamknitych. Na og wszyscy wychowankowie Sundbo s powanie wykolejeni i skazani za cikie przestpstwa na dugoterminowy pobyt w zakadzie. Najczciej nie posiadaj oni elementarnych nawykw w zakresie poprawnego nawizywania kontaktw spoecznych. Z reguy przeyli wiele sytuacji urazowych w kontaktach ze wiatem dorosych, jako e pochodz, bez wyjtku, z wielce patologicznych rodowisk. Wszyscy wychowankowie Sundbo mieli kontakt z narkotykami, a take naduywali alkoholu. Omawiany program resocjalizacyjny oparty zosta na bardzo dokadnej analizie bada nad skutecznoci wielu innych programw oddziaywa korekcyjnych. Efektem tych rozlegych studiw porwnawczych byo ustalenie nastpujcych kryteriw, ktre musi spenia skuteczny program resocjalizacji: 1. Dokonanie dokadnej diagnozy zachowania kadego wychowanka i na tej podstawie ustalenie indywidualnego planu oddziaywa resocjalizacyjnych. 2. Oddziaywania resocjalizacyjne uwzgldnia musz indywidualny, niepowtarzalny dla kadego wychowanka styl uczenia si, czyli przyswajania nowych, pozytywnych form zachowania. 3. Wyselekcjonowanie i wyodrbnienie wychowankw stwarzajcych najwiksze zagroenie, w celu poddania ich specjalnym oddziaywaniom resocjalizacyjnym o zwikszonym stopniu intensywnoci. 4. Skoncentrowanie oddziaywa resocjalizacyjnych na najbardziej kryminogennych formach zachowania.

Poniewa najwaniejsz spraw jest opracowanie waciwego programu oddziaywa resocjalizacyjnych, naley pamita, e najlepsze s programy przejrzyste i zrozumiae dla wychowankw, ponadto dobrze uporzdkowane, wielostronne, a rwnoczenie takie, ktre mog zosta bez trudu nakierowane na eliminacj najbardziej niepodanej postaci zachowania. Zdecydowana wikszo bada wskazuje, e skuteczne programy resocjalizacyjne zawieraj elementy kognitywne, ktre s niezbdne w modelowaniu postaw, przekona i wartoci, czyli najbardziej wypaczonych u przestpcw czynnikw motywacyjnych. Niektre strategie oddziaywa resocjalizacyjnych gorzej sprawdzaj si w zakadach resocjalizacyjnych. S to przede wszystkim tradycyjne metody psychoanalityczne oraz metody oparte na niedyrektywnym podejciu znamiennym dla terapii skoncentrowanej na pacjencie (client-centered therapy), dlatego wskazane jest unikanie tych rodzajw oddziaywa. Surowe kary i odosobnienie, podobnie jak ,,terapia szokowa", nie zmniejszaj moliwoci powtrnego popenienia do przestpstwa. Naley do maksimum wykorzysta rozwizania wynikajce z teorii uczenia spoecznego oraz z metod kognitywno-behawioralnych. Programy oddziaywa resocjalizacyjnych stosowane w zakadach musz by strukturalnie powizane z programami prowadzonymi w naturalnym otoczeniu spoecznym wychowanka, jako e te drugie wywieraj z reguy silniejszy wpyw na popraw zachowania ni te, ktre prowadzone s w warunkach zakadowych. Efektywne programy obejmuj take prac z rodzin i najbliszym otoczeniem spoecznym wychowanka. Skuteczne programy resocjalizacyjne musz czy prac nad wyrobieniem waciwej (pozytywnej) postawy w stosunku do uczenia si, przygotowanie do zawodu i umoliwienie (znalezienie) staej pracy zarobkowej. Program oddziaywa resocjalizacyjnych jest tym skuteczniejszy, im bardziej zintegrowane s wszystkie dziaania. Efekty oceny skutecznoci oddziaywa resocjalizacyjnych powinny by systematycznie okrelane przez metody znane wspczesnej nauce. Kognitywno-behawioralny program zakadu w Sundbo oparty jest na systemie progresywnym, posiada on pi faz oddziaywa resocjalizacyjnych, poczwszy od dziaa bardzo restrykcyjnych, ograniczajcych swobod wychowanka, a do pozostawienia mu cakowitej wolnoci poruszania si i dziaania. Kolejn wan cecha oddziaywa resocjalizacyjnych w Sundbo jest to, e zaczyna si od bardzo szczegowej kontroli i instrukcji dotyczcych zachowania wychowankw po czym stopniowo przechdzi si do coraz mniej szczegowego instruktau i mniej drobiazgowej oceny zachowania podopiecznych. Najwaniejszym, a zarazem najtrudniejszym elementem kognitywno-behawioralnego programu w Sundbo jest odpowiednie przygotowanie (poprzez neutralizowanie negatywnych wpyww) rodowiska spoecznego, do ktrego wrci wychowanek po odbyciu kary w zakadzie, jako e bez ingerencji terapeutycznej w rodzin wychowanka oraz w jego rodowisko rwienicze cay efekt mudnej pracy resocjalizacyjnej moe zosta zaprzepaszczony. Pierwsza faza postpowania resocjalizacyjnego polega na dokadnej ocenie zachowania wychowanka, ustaleniu podstawowych deficytw tego zachowania ze szczeglnym uwzgldnieniem tych, ktre najbardziej utrudniaj dojrzae kontakty z innymi ludmi. Na podstawie tej diagnozy ustala si drog postpowania resocjalizacyjnego dla kadego wychowanka.

Zarwno w pierwszej, jak i w drugiej fazie postpowania resocjalizacyjnego w Sundbo wychowanek pozostaje pod cisym nadzorem: mieszka wic w budynku, w ktrym s kraty, drzwi wejciowe zamykane s na stae itp. Faza druga charakteryzuje si bardzo intensywnym, nawet 24-godzinnym oddziaywaniem resocjalizacyjnym, opartym gwnie na technikach behawioralnych, a wic na rnych odmianach token economy. Oddziaywania resocjalizacyjne w tej fazie pracy koncentruj si gwnie na pobudzeniu (poprzez odpowiednio dobrany system wzmocnie) motywacji do pozytywnego dziaania. Wychowankw poddaje si intensywnym treningom zrcznoci spoecznych oraz technik typu aggression replacement training. W fazie drugiej rozpoczyna si take prac resocjalizacyjn z rodzin oraz z najbliszym otoczeniem wychowanka, ze rodowiskiem, do ktrego ma on powrci. Wychowankowi udziela si intensywnej pomocy w przezwycianiu brakw i opnie w nauce szkolnej, wprowadza si elementy szkolenia zawodowego, umoliwiajcego zdobycie atrakcyjnej pracy po opuszczeniu zakadu. Wiele uwagi powica si take wyrobieniu odpowiednich nawykw rozwijajcego, a zarazem relaksujcego wykorzystywania czasu wolnego. Trzecia faza zawiera wszystkie elementy oddziaywa resocjalizacyjnych fazy drugiej, rni si jednak od poprzedniej tym, e rzadziej stosuje si wzmocnienia, wprowadzajc w oddziaywania resocjalizacyjne coraz wicej elementw kognitywnych tzn. wymaga si od wychowanka samorzutnych i przemylanych reakcji. Poczwszy od fazy trzeciej zanika stopniowo obecna w dwch poprzednich fazach cisa kontrola nad zachowaniem wychowanka, co przejawia si m.in. w tym, e moe on opuszcza (w okrelonych porach i bez uzyskiwania specjalnej zgody personelu wychowawczego) pomieszczenie, w ktrym przebywa. Faza czwarta polega na stopniowym wprowadzaniu wychowanka do normalnego" spoeczestwa. Wychowanek przenosi si wtedy do osobnego budynku, w ktrym nie ma zabezpiecze krat, zamykanych centralnym zamkiem drzwi itp. Moe opuci, kiedy chce, budynek, a nawet (za pozwoleniem personelu wychowawczego) teren zakadu. Cay wysiek pracy resocjalizacyjnej w tej fazie oddziaywa skoncentrowany jest na wyrobieniu u wychowanka mechanizmw samoregulujcych zachowanie ze szczeglnym uwzgldnieniem koniecznoci wyrobienia niezbdnej powcigliwoci przed skonnoci do natychmiastowego zaspokajania szeregu gwatownych" potrzeb, a take przed zaywaniem rodkw odurzajcych, nadmiernym objadaniem si (szczeglnie sodyczami) itp. Faza pita dotyczy waciwie opieki postpenitencjarnej. Przed zwolnieniem z zakadu wychowanek podpisuje z kierownikiem tej placwki kontrakt, w ktrym zobowizuje si do przestrzegania wszystkich norm prawnych i obyczajowych, ktre obowizuj w otaczajcym go spoeczestwie, a take do aktywnoci w zakresie doskonalenia zawodowego, dbania o rodowisko naturalne itp. W podpisanym kontrakcie znajduje si take punkt dotyczcy sporzdzania przez wychowanka corocznego sprawozdania ze swych postpw w nauce, doskonaleniu zawodowym i innych osigni w yciu spoecznym i prywatnym. Jest tam take miejsce na przedstawienie trudnoci, ktre przeszkadzaj w realizacji wytknitych przez wychowanka celw. Podpisany kontrakt zawiera take zgod wychowanka na inicjowan przez zakad kontrol nad postpami w rozwoju spoecznym wychowanka, kontrola ta stanowi urzdowe potwierdzenie rzetelnoci danych zawartych w dorocznych raportach. Poniewa czynnikiem niezbdnym w ocenie skutecznoci programu resocjalizacyjnego jest naukowa ewaluacja (ocena) jego skutkw z perspektywy czasowej, od czasw wprowadzenia programu resocjalizacyjnego w Sunbo prowadzi si szerokie i

wnikliwe badania nad jego skutecznoci, stosujc w tym celu dwie podstawowe metody. Po pierwsze, porwnywanie czstotliwoci popeniania przestpstw przez wychowankw zakadu w Sundbo z wychowankami opuszczajcym inne zakady resocjalizacyjne w Szwecji oraz, po drugie, ledzenie losw yciowych wychowankw opuszczajcych Sundbo; te za porwnuje si z kolei z typowymi drogami yciowymi osb w podobnym wieku, ktre nigdy nie weszy w konflikt z prawem. Bardzo dobre wskaniki efektywnoci programu resocjalizacyjnego stosowanego w Sundbo wpywaj na to, e program ten zaczynaj stosowa inne zakady resocjalizacyjne w Szwecji. Adres zakadu w Sundbo: Sundbo Ungdomshen Sundbo 50A S-737 92 Fagestra. Sweden tel. 46-223-520 00 fax 46-223-521 38

ROZDZIAV

Dostosowanie metod oddziaywania resocjalizacyjnego do cech psychicznych wychowanka

Za jeden z podstawowych wskanikw nowoczesnoci oddziaywa resocjalizacyjnych uwaa si odpowiednie dostosowanie metod tych zabiegw do waciwoci psychicznych wychowanka. Rzecz ta czsto jest porwnywana do lasu tradycyjnego i kulturalnego". W lesie tradycyjnym rosn obok siebie rne rodzaje drzew: takie, ktre na danym typie gleby maj szans wyrosn na olbrzymy oraz takie, ktre osign mog jedynie minimalne rozmiary. Natomiast las ,,kulturalny", to taki, gdzie dostosowuje si rodzaj drzew do waciwoci gleby. O wadze problemu dostosowania metod resocjalizacji do psychiki wychowankw wiadczy moe rwnie i to, e istnieje nawet midzynarodowe stowarzyszenie zajmujce si zrnicowanym oddziaywaniem resocjalizacyjnym (International Differential Treatment Association), ktrego zarzd mieci si aktualnie w Ontario (Kanada). Niemniej w przypadku zoonoci natury ludzkiej ta oczywista regua postpu z wielu wzgldw nie jest atwa do wprowadzenia w ycie. Przyczyny trudnoci waciwego dopasowania" metod resocjalizacyjnych do psychiki wychowankw wynikaj z dwch zasadniczych rde: Po pierwsze, wspomniana wyej zoono natury ludzkiej nie pozwala na precyzyjne okrelenie, jakie jednostki wykazuj podatno na resocjalizacj ,,w ogle", a jakie nie. Nie pozwala take odpowiedzie na pytanie, czy istniej takie typy psychiczne ludzi wykolejonych, do ktrych trafiaj" jedynie metody oddziaywa resocjalizacyjnych, a inne nie? Po drugie za, trudno jest sklasyfikowa rne metody oddziaywania resocjalizacyjnego pod ktem ich skutecznoci. Oddziaywania te maj swj niepowtarzalny klimat, a ich skuteczno wyznaczana jest niezliczon iloci liczb towarzyszcych. Problem dostosowania metod oddziaywania resocjalizacyjnego do cech zachowania i osobowoci przestpcw, zwany w anglojzyczne literaturze differential treatment, postaram

si omwi w trzech punktach. Najpierw uka rozpowszechnion wspczenie w zachodnich publikacjach prb okrelenia ,,podatnoci" na oddziaywania resocjalizacyjne, ktra zawarta jest w teorii H. J. Eysencka. Nastpnie przedstawi kilka uwag o moliwociach podziau metod resocjalizacji ze wzgldu na ewentualne dostosowanie tych metod do rnych typw przestpcw. Na zakoczenie za postaram si przedstawi dwa popularne na Zachodzie przykady differential treatment. Zrnicowanie podatnoci" na resocjalizacj Najwicej bodaj sugestii dotyczcych zarwno oglnej podatnoci" na resocjalizacj, jak i na poszczeglne metody tych oddziaywa zawiera doskonale wspczenie znana teoria H.J. Eysencka, (niedawno zmarego profesora Instytutu Psychiatrii Uniwersytetu Londyskiego). W wietle tej teorii sprawa podatnoci na resocjalizacj, podobnie jak podatnoci na socjalizacj (wychowanie) w ogle, zasadza si na plastycznoci systemu nerwowego czowieka: im szybciej i im wicej odruchw warunkowych potrafi przyswoi sobie dana jednostka, tym lepiej i skuteczniej mona j zresocjalizowa. Spraw t wielce jednak komplikuje to, e plastyczno naszego systemu nerwowego nie jest selektywna, tzn. nie polega na tym, e dany czowiek przyswaja sobie tylko pozytywne i wartociowe dla zdrowia psychicznego odruchy. Obok odruchw wartociowych (i normalnych") czowiek wraliwy (posiadajcy wysoce plastyczny system nerwowy) przyswaja sobie take i rne zgubne dla jego psychicznego zdrowia odruchy, wrd ktrych prym wiod odruchy lku. Tym sposobem, w wietle teorii H. J. Eysencka ,,odruchy moralne" s genetycznie zwizane z odruchami lku", w wyniku czego lk warunkuje moralno. A oto, co na ten temat pisze H.J. Eysenck w artykule przeznaczonym specjalnie dla polskiego czytelnika: Krtko mwic zakada si tu, e doroli osobnicy powstrzymuje si przed antyspoecznymi czynami bynajmniej nie w obawie przed karami, jakimi grozi im prawo kary te s zbyt niepewne, zbyt odsunite w przyszo, zbyt abstrakcyjne, by mc rzeczywicie suy temu celowi. Zamiast tego przypuszcza si, e od wczesnego dziecistwa trwa proces takiego warunkowania dzieci, by reagoway lkiem na sytuacje zawierajce element jawnie agresywnego lub seksualnego zachowania. Warunkowanie to dokonuje si drog kary cielesnej, nastpujcej natychmiast po dokonaniu potpionego przez otoczenie czynu. Ten emocjonalny odruch warunkowy generalizuje si dziki mowie (drugiemu ukadowi sygnaw) i trwa w dorosym osobniku, zapobiegajc z punktu kademu antyspoecznemu czynowi: inaczej mwic, warunkowy odruch lku jest natychmiastow i nieuchronn kar, ktrej dorosy osobnik stara si unikn za wszelk cen, nawet kosztem przeciwstawienia si pokusie i pozostania uczciwym czowiekiem" (H.J. Eysenck 1960, s. 396). Powyszy, obszerny cytat ukazuje nie tylko genez moralnoci czowieka oraz podatnoci na resocjalizacj", lecz take gwne przesanki typologiczne wypywajce z teorii Eysencka. Mianowicie ludzie o wysoce plastycznym systemie nerwowym (introwertycy) podatni s na nerwice lkowe, podczas gdy jednostki posiadajce mao plastyczny system nerwowy (ekstrawertycy), przejawiajc cechy histeryczno-psychopatyczne s bardziej podatne na przestpstwo. Teori H. J. Eysencka moglibymy przyj za klarown podstaw podziau na ludzi praworzdnych i przestpcw, gdyby nerwica (lkowa) faktycznie chronia czowieka przed przestpstwem, a psychopatia (wynikajca z kracowo maej plastycznoci systemu nerwowego) automatycznie czynia go przestpc. ycie jest jednak bardziej skomplikowane istniej bowiem przestpcy ,,neurotyczni", kierowani tkwicym gboko w ich psychice przymusem zbawienia wiata" za wszelk cen

lub te wypywajcym z nadmiernych postaw lkowych kompleksem winy", w podwiadomy sposb dcy do ukarania si przez popenianie niejednokrotnie gronych przestpstw (za ktre uzyska mog oczyszczajc kar"), a take przebiegli psychopaci, w ktrych interesie nie ley jakakolwiek kolizja z prawem (H.J. Eysenck zdaje sobie spraw z tych
ogranicze wasnych teorii, std te stale je doskonali. Obok omawianego obecnie wymiaru ekstrawersji-intro wersji i wprowadzonego wczeniej wymiaru neurotyzmu, uwzgldnia jeszcze inny wymiar osobowoci, a mianowicie psychotyzm, sprawy te szerzej omawiam w innym miejscu (por. K. Pospiszyl 1985)). . Dlatego

te teori H.J. Eysencka, w tym jej wymiarze, mona jedynie przyj za podstaw do wyjanienia znanego w kryminologii podziau przestpcw na neurotycznych i psychopatycznych (por. W. McCord 1968). Przedstawione powyej rozrnienie na intro-ekstrawertykw, pokrywajce si w pewnym zakresie z rozrnieniem na przestpcw neurotycznych i psychopatycznych, ma oczywicie teoretyczne znaczenie dla zrozumienia fenomenu podatnoci na resocjalizacj. Ot przestpcy neurotyczni, jako jednostki o plastycznym systemie nerwowym, powinni by atwiejsi w resocjalizacji, szybciej bowiem przyswajaj sobie jak pamitamy odruchy moralne", podczas gdy przestpcy psychopatyczni trudniej (maj bowiem system nerwowy mao plastyczny). Spraw jednak wielce komplikuje to, e lk, stanowic esencj osobowoci neurotycznej, blokuje jednoczenie waciwy odbir sygnaw ze wiata zewntrznego, czyli mwic inaczej utrudnia prawidowe przyswajanie odruchw warunkowych, w wyniku czego osobnik neurotyczny moe reagowa w sposb paradoksalny, czyli tak jak kracowy psychopata. Zatem w wietle teoi H. J. Eysencka mona jak to powiedziaem jedynie teoretycznie okreli podatno na resocjalizacja w ogle, w praktyce bowiem sprawa ta nie jest atwa do ustalenia, Niemniej jednak diagnostyka nasilenia introwersji-ekstrawersji i innych objaww plastycznoci systemu nerwowego nie traci przez to na wartoci. Dziki bowiem okreleniu stopnia plastycznoci tego systemu ustali moemy miejsce danego osobnika w wymiarze dystymia (tj. nerwica lkowa)-psychopatia". Do tego celu suy moe oczywicie nie tylko kwestionariusz H.J. Eysencka. Diagnoza omawianych wyej waciwoci ma bardzo istotne znaczenie, ukazuje bowiem kierunek oddziaywa, ktry powinnimy obra w odniesieniu do rnych osobnikw. Jak ju to podkrelaem, naley przyj inn strategi oddziaywa resocjalizacyjnych w odniesieniu do jednostek neurotycznych, inn za w odniesieniu do psychopatycznych, mwic za inaczej, naley zdecydowanie zrnicowa oddziaywania psychokorekcyjne w zalenoci od nasilenia postaw lkowych. Metody oddziaywa resocjalizacyjnych a cechy osobowoci wychowankw Rozwaania nad tym wzowym dla nowoczesnej postaci resocjalizacji problemem naley chyba zacz od zastrzee, jakie niektrzy autorzy wysuwaj pod adresem omawianej, bardzo popularnej teorii H.J. Eysencka, ukazujcej typologiczne zrnicowanie jednostek przestpczych i w pewnym sensie odpowiadajcej na pytanie o rny stopie podatnoci na resocjalizacj w ogle, a take w zalenoci od okrelonych cech osobowoci na rne metody oddziaywa resocjalizacyjnych. Ot tacy autorzy, jak m.in. E.H. Johnson czy L.P. Camey, twierdz, e teoa H.J. Eysencka sprowadza oddziaywania resocjalizacyjne do modelu medycznego", ktry to model polega, po pierwsze, na rozrnieniu ludzi na chorych" i zdrowych" (w tym za przypadku na kryminalistw" i praworzdnych"), po drugie za, na szukaniu specyficznych rodkw terapii dla poszczeglnych rodzajw chorb.

Oddziaywania resocjalizacyjne zdaniem E.H. Johnsona nie musz, a nawet poza maymi wyjtkami (dotyczcymi ludzi, u ktrych zachowanie przestpcze w sposb ewidentny wynika z choroby somatycznej), nie powinny powiela modelu medycznego" terapii. Zdaniem reprezentantw tego stanowiska gwn cech odmiennoci resocjalizacji (correctional treatment) od podejcia medycznego jest to, e nie mona na dobr spraw przyporzdkowa okrelonych metod oddziaywa resocjalizacyjnych do takich, a nie innych przestpcw, te same metody mog by bowiem skuteczne w odniesieniu do rnych ludzi, za ich efekt zaleny jest od bardzo wielu czynnikw. Przedstawiona krytyka medycznego modelu resocjalizacji jest przejawem wspomnianego ju, bardzo szeroko rozpowszechnionego w latach siedemdziesitych ruchu tzw. antypsychiatrii, krytykujcego wanie medyczne (rozumiane jako nadmiernie biologiczne) podejcie do traktowania zarwno chorych psychicznie, jak i wszelkich dewiantw (W naszej literaturze problem ten szeroko omawia K. Jankowski 1975). Podejcie to byo nawet czym w rodzaju mody, synonimem nowoczesnoci pogldw, i jako takie zawierao wiele przejaskrawie, std te jak si wydaje nie naley zbytnio martwi si medycznoci zarwno prb ucile diagnostycznych dotyczcych poznawania typw przestpcw, jak i specyfikacji oddziaywa resocjalizacyjnych. Bez wtpienia suszne jest natomiast akcentowane wyej stanowisko, i natura zabiegw" resocjalizacyjnych jest taka, e nie da si ich cile wyspecyfikowa jak piguek czy innych medykamentw. Jelibymy chcieli szuka w medycynie analogii do oddziaywa resocjalizacyjnych, naleaoby je porwna raczej do rnego rodzaju panacew i eliksirw, dziaajcych absolutnie wszechstronnie. Przy czym porwnanie to wydaje si stosowne nie tylko ze wzgldu na ow wszechstronno, lecz przede wszystkim dlatego, e skuteczno zarwno owych panacew, jak i oddziaywa resocjalizacyjnych w najwikszym stopniu uzaleniona jest od nastawienia osoby poddanej ich dziaaniu. W pierwszym rozdziale staraem si ukaza, e metody oddziaywa resocjalizacyjnych dzieli mona wedug najrnorodniejszych przesanek, rwnie i ze wzgldu na ,,teoretyczn" odpowiednio danych metod do waciwoci psychicznych wychowanka. W zwizku z powyszym liczba wyrnionych przesanek mogaby by znaczna. Rodzaje tych metod mona wyodrbnia w zalenoci od tego, jakie cechy psychiczne wychowanka metody te majwyprostowa" czy jakie sfrustrowane potrzeby psychiczne zaspokoi. Poniej zastanowi si nad dwoma takimi, dosy jak sdz czstymi wymiarami ujcia metod oddziaywa resocjalizacyjnych, a mianowicie wymiarem rozum-serce", czyli rozrnieniem w zalenoci od tego, czy w oddziaywaniach resocjalizacyjnych gwny nacisk kadziemy na sfer intelektualn czy emocjonaln wychowanka. Drugi wymiar porzdkujcy metody oddziaywa resocjalizacyjnych dotyczy bdzie stopnia ich surowoci, czyli, w tym przypadku, na jednym kracu znajd si metody bardzo agodne, nacechowane permisywnoci, na drugim za metody surowe. Oba te wymiary omwi kolejno. Od najdawniejszych czasw niewaciwe postpowanie czowieka starano si zmienia dwoma sposobami przez apelowanie do sfery uczu oraz przez tumaczenie rozumowe. Mimo e w miar postpu wiedzy psychologicznej coraz liczniejsze dowody wskazyway na to, e te dwie podstawowe metody cile si ze sob cz, to jednak do tej pory mona do wyranie zaobserwowa w kadym typie strategii modyfikujcej zachowanie czowieka, przewag elementw przemawiajcych bd to do serca, bd te do rozumu. Powysze rozrnienie jest bardzo przydatne ze wzgldu na omawian uprzednio podstaw klasyfikacyjn rnych postaci niedostosowania. Wystpienie danego rodzaju niedostosowania zaley, jak zaznaczyem, od okrelonych predyspozycji psychicznych,

tkwicych w typie ukadu nerwowego. Predyspozycje te czyni czowieka bardziej lub mniej podatnym na przyswajanie nowych odruchw warunkowych, w tym, jak pamitamy, rwnie na przyswajanie reakcji lkowych. Uprzednio wskazaem, e szybko przyswajania nowych odruchw warunkowych jest wskanikiem oglnej wraliwoci danej jednostki. Zgodnie z teori H.J. Eysencka kracem tego wymiaru jest introwersja-ekstrawersja. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z jednostkami przesadnie (chorobliwie) wraliwymi, w drugim za z osobnikami mao wraliwymi, czyli psychopatami. Jak wiadomo, wymiar ten mona okreli rwnie innym aparatem pojciowym, np. wprowadzonym przez I.P. Pawowa rozrnieniem typu sabego i silnego czy stopniem reaktywnoci, uywajc terminologii szkoy J. Strelaua (por. J. Strelau 1985). We wspczesnej organizacji pracy resocjalizacyjnej podstawowym zagadnieniem jest usprawnienie diagnostyki psychologicznej, aby na tej podstawie mc okreli stopie wraliwoci danej jednostki, czyli, inaczej mwic, okreli, na ile dany osobnik wraliwy jest na gos serca". Znajomo tego podstawowego faktu pozwoli zaprogramowa" waciwy dla danej jednostki typ oddziaywa resocjalizacyjnych, a take skierowa j do odpowiedniego zakadu wychowawczego, poprawczego lub karnego. Omawiane obecnie rozrnienie metod resocjalizacji na takie, ktre apeluj do serca lub do rozsdku, mona z niewielkim stopniem uproszczenia sprowadzi do wspomnianej w pierwszym rozdziale prby podziau rde metod oddziaywania resocjalizacyjnego zaproponowanej przez J.D. Franka. Jak pamitamy, autor ten uwaa, e jeden nurt oddziaywa psychokorekcyjnych siga swymi korzeniami odwiecznych praktyk magicznoreligijnych, natomiast nurt drugi bierze swj pocztek w laboratoriach naukowych. Pierwszy z nich starszy bazuje przede wszystkim na oddziaywaniu przez serce, apeluje do tzw. uczuciowoci wyszej czowieka, tj. do jego wraliwoci na problemy innych ludzi, chci doskonalenia swego ycia wewntrznego itp. Drugi nurt nowszy, bardziej racjonalistyczny opiera si na wynikach licznych bada eksperymentalnych, prowadzonych przez behawiorystw. Polega on oglnie mwic na stawianiu przed osobnikiem poddawanym zabiegom psychokorekcyjnym konkretnych zada, ktrych konieczno on doskonale rozumie i za ktrych wykonanie otrzymuje konkretne nagrody (wzmocnienia). Jak wszystkie czynione obecnie rozrnienia tak i to ma znaczenie jedynie teoretyczne, gdy w praktyce cise rozrnienie szeregu procesw jest niemoliwe. Skuteczne oddziaywanie psychokorekcyjne nie moe bazowa wycznie na sferze uczuciowej lub rozumowej czowieka, jako e oba te elementy zawsze si ze sob splataj. I tak np. praktyki religijno-magiczne, oddziaujc na sfer emocjonaln czowieka, dostarczay jednoczenie sporo danych na temat si nadprzyrodzonych i sytuacji, w ktrych mog one mie wpyw na wywoanie patologicznych zmian w zachowaniu czowieka. Podobnie psychoanaliza, ktra, zdaniem J.D. Franka, jest sukcesork tego typu oddziaywa psychokorekcyjnych, obok wiczenia pacjenta we wnikaniu we wasne problemy emocjonalne oraz problemy emocjonalne innych, dostarczaa obszernej wiedzy o mechanizmach psychicznych rzdzcych tym procesem. W wyniku leczenia psychoanalitycznego pacjent wyposaany by w cay arsena wiadomoci na temat praw rzdzcych powstawaniem kompleksw, stanw lkowych itp., co m.in. miao mu w przyszoci pomc w konstruktywnym przezwycianiu trudnoci yciowych. Inn moliwoci podziau sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych pod ktem ich dopasowania" do waciwoci psychicznych wychowanka jest stopie ich surowoci. Liczne publikacje dotyczce metodyki resocjalizacji, a jeszcze bardziej tzw. mdro potoczna wykazuj daleko posunit niekonsekwencj w pogldach na ten temat.

Jedno stanowisko zakada konieczno agodnego, penego wyrozumiaoci, bliskiego i ciepego stosunku do wychowanka, natomiast drugie odwrotnie, mwi o potrzebie surowego traktowania jednostek przestpczych, wpajania im poczucia dystansu i autorytarnego decydowania o ich losie. Obie te koncepcje opieraj si na innej filozofii" dotyczcej istoty i powstawania zachowa przestpczych. Pierwsza z nich, nazwijmy jaw skrcie agodn, wywodzi si gwnie z psychoanalitycznej koncepcji dotyczcej genezy cech przestpczych. Jak pamitamy, postawy przestpcze, zdaniem psychoanalizy, wypywaj z dwch gwnych rde. Pierwszym (ktre mona okreli psychopatycznym) jest tzw. wtrny narcyzm; ma on swe korzenie w odbieranej przez dziecko wrogoci, niechci lub braku zainteresowania ze strony otoczenia. Na og im wczeniej dziecko spotka si z tego typu postawami, tym gbiej i dokadniej zasklepi si w sobie" i tym bardziej przejmie postawy psychopatyczne. Drugim (bardziej neurotycznym) rdem czynw przestpczych jest przerost karzcej funkcji superego", ktre (superego) zmusza (poprzez nadmiern intensyfikacj tzw. kompleksu winy) do samoukarania si; czyny kryminalne jak ju to podkrelaem mog dobrze speni ten cel. Zgodnie z pierwszym punktem widzenia, zadaniem oddziaywa resocjalizacyjnych jest przebicie ,,narcystycznego pancerza" otorbiajcego dusz" pacjenta i bronicego dostpu do niej subtelniejszym sygnaem emocjonalnym, pyncym ze strony psychiki innych ludzi, natomiast w przypadku przerostu superego naley dy do odreagowania destruktywnie dziaajcych postaw lkowych; w tym wypadku najlepszym sposobem zdaje si by podejcie agodne, pene wyrozumiaoci. Obu tych celw nie mona bowiem osign inaczej ni przez bardzo cierpliwe i pene wyrozumiaoci postpowanie z pacjentem (wychowankiem), aby wej z nim zwizek oparty na nieznanych mu do tej pory formach wizi. W ten sposb zwizek emocjonalny pacjenta (wychowanka) z terapeut (wychowawc) ma stanowi impuls do nadrobienia straconego w dziecistwie zaczynu rozwoju tych waciwoci psychicznych, ktre stwarzaj podstaw do penego rozumienia spraw innych ludzi, Warto podkreli, e omawiana wyej agodna wersja znajduje, zgodnie ze stanowiskiem psychoanalitykw, zastosowanie zarwno w wypadku neurotycznych, jak i psychopatycznych przestpcw, Inaczej jest natomiast w przypadku surowej odmiany resocjalizacji, od najdawniejszych czasw bronionej przez indeterministyczne pogldy dotyczce tzw. wolnej woli czowieka, o ktrych wspominaem w pierwszym rozdziale. Wspczenie surowa wersja oddziaywa resocjalizacyjnych zdaje si mie zastosowanie jedynie w przypadku przestpcw psychopatycznych, zyskuje ona bowiem pewne uzasadnienie w prowadzonych obecnie badaniach nad waciwociami systemu nerwowego u psychopatw, ktre dostarczaj rnych psychofizjologicznych dowodw na to, e ich system nerwowy jest bardziej inercyjny, mniej plastyczny, silniejszy. Szeroko znane s dwie szkoy prowadzce takie badania: jedna, kierowana przez D. Shallinga z Laboratorium Bada nad Stresem przy szpitalu Karoliska w Sztokholmie, oraz druga, kierowana przez R.D. Hare z Uniwersytetu w Vancouver w Kanadzie (por. K. Pospiszyl 1992). Zgodnie z tym stanowiskiem psychopaci, posiadajc system nerwowy bardziej inercyjny (mniej reaktywny"), szukaj takich form zachowania, ktre zapewni im mog maksimum stymulacji. Wrd rnych form aktywno przestpcza zdaje si by dla wielu osb szukajcych mocnych wrae" szczeglnie ekscytujca. Resocjalizacja wedug tego stanowiska bdzie skuteczna tylko wtedy, gdy pjdzie za ciosem", tzn. tylko silne bodce o dugotrwaym dziaaniu mog wywrze (w pewnym przynajmniej stopniu) wpyw na zmian postpowania tak ,,zatwardziaych" osobnikw w kierunku akceptowanym przez spoeczestwo. Najlepsze wic w tym wypadku

wydaje si surowe, pene autorytarnego drylu podejcie do psychopatycznego wychowanka, zapewniajce mu, z jednej strony, moliwo wyycia si poprzez uczestnictwo w rnych trudnych przedsiwziciach, przy rwnoczesnym sprowadzeniu owych przedsiwzi" do rangi najwyszych praw honorowych", natomiast z drugiej, stworzenie tak pynnego przebiegu zaj codziennych, aby nie pozostawiay ani na moment luki stymulacyjnej". Dziki temu wychowanek stymulowany przez wasne ambicje, jak i przez autorytarny dryl codziennego rytmu dnia, cakowicie spala sw energi, udaje si na spoczynek zupenie wyczerpany. T drog mona zaszczepi dnym mocnych wrae" wychowankom konstruktywny, ze spoecznego punktu widzenia, rytm-porzdek zarwno w organizacji ryzykownych poczyna, jak i w czynnociach dnia powszedniego. Trudno przesdzi, ktra z dwch przeciwstawnych strategii postpowania resocjalizacyjnego znajduje lepsze zastosowanie w przypadku jednostek psychopatycznych. Obie zdaj si mie pewne poparcie w faktach empirycznych. Poniewa o zastosowaniach i rezultatach strategii ,,agodnej" dosy obszernie mwiem przy okazji oddziaywa indywidualnych (gwnie psychoanalitycznych), teraz wspomn o kilku pogldach i badaniach empirycznych, z ktrych wynika ma warto strategii surowej. Przede wszystkim naley tu odnotowa, e pogld o potrzebie surowego i bardzo zdyscyplinowanego traktowania przestpcw psychopatycznych od dawna goszony by przez kryminologw tej miary, co L.A. Rabinowith czy J. Slawson. Inni badacze (M. J. Craft, G. Stephenson i C.A. Granger 1984) porwnali skuteczno oddziaywania na modocianych psychopatw agodnego, demokratycznego rodowiska wychowawczego i surowego, opartego na autorytarnej dyscyplinie. Jak si okazao, wychowankowie poddani obu tym strategiom wychowawczym nie rnili si midzy sob w sposb istotny pod wzgldem szeregu cech psychicznych (ocenianych przy pomocy rnych testw) w czasie ich pobytu w zakadach resocjalizacyjnych, rnice te zaznaczyy si jednak rok po zwolnieniu ich z wizienia wychowankowie poddawani surowszemu oddziaywaniu daleko rzadziej powracali na drog przestpstwa. Bardzo przekonujcy przykad skutecznoci surowego oddziaywania na pacjentw psychopatycznych podali F.M. Qitikin i D.F. Kline. Autorzy ci stwierdzili, e 91% przestpcw psychopatycznych przetrzymywanych w szpitalu psychiatrycznym o niezwykle agodnym regulaminie i nie wykazujcych w tym otoczeniu wikszej poprawy po umieszczeniu w zakadzie o surowym rygorze zaczo wykazywa zdecydowan popraw. Poprawa ta bya, zdaniem cytowanych autorw, tak znaczna, e umoliwia wczeniejsze zwolnienie z zakadu karnego (F.M. Qitikin, D.F. Kline 1967). Na zakoczenie owych teoretycznych rozwaa nad dostosowaniem surowych i agodnych metod resocjalizacji do typu osobowoci wychowankw mona przyj, e metody agodne znaj duj zastosowanie zarwno w przypadku przestpcw neurotycznych, jak i psychopatycznych, podczas gdy metody surowe zdaj si by skuteczne przede wszystkim w resocjalizacji przestpcw psychopatycznych. W wietle dotychczasowych uwag nie sposb pomin innej moliwoci dychotomicznego podziau metod oddziaywa resocjalizacyjnych, a mianowicie pod ktem ich stymulacyjnoci. Na jednym kracu znajdowayby si takie, ktre nie wywouj adnych wikszych podniet emocjonalnych, na drugim za takie, ktre wzbudzaj ogromne, dugotrwae napicie. Przy takim rozrnieniu mona spekulowa, e przestpcy neurotyczni powinni wykazywa wiksz podatno na metody mao stymulujce, wtapiajce niejako w niespieszny rytm obcowania z przyrod, podczas gdy przestpcy psychopatyczni odwrotnie, wymagaj wielce ekscytujcych emocjonalnie oddziaywa resocjalizacyjnych. (W niektrych amerykaskich
podrcznikach do resocjalizacji podawany jest przykad skutecznej resocjalizacji osobnikw psychopatycznych ukazany w popularnym amerykaskim filmie, wywietlanym u nas pod tytuem Parszywa dwunastka.) Nie

zyskuje to jednak potwierdzenia w rnych opisach skutecznych oddziaywa resocjalizacyjnych, z ktrych dosy jednoznacznie wynika, e wobec wszystkich przestpcw skuteczne s te metody oddziaywa, ktre wywouj due napicie emocjonalne; tylko takie metody powodujjak pamitamy przeycie wstrzsu" lub przesilenia". Nie znaczy to jednak, e wychowanie resocjalizacyjne przebiega powinno w wielce stymulacyjnym" rodowisku, np. w zatoczonym wizieniu czy innym zakadzie resocjalizacyjnym, penym rnego rodzaju kontrolowanych i niekontrolowanych przez personel wychowawczy mocnych wrae". Wrcz przeciwnie, wikszo nowoczesnych zakadw jest ulokowana w otoczeniu penym ciszy i spokoju, daje to bowiem moliwo lepszego sterowania i panowania nad tak potrzebnymi w procesie resocjalizacji bodcami emocjonalnymi. Dojrzao interpersonalna wychowanka a sposoby resocjalizacji Jednym z wzorcowych przykadw differential treatment jest prba oparcia zrnicowania oddziaywa resocjalizacyjnych na stopniu dojrzaoci spoecznej (interpersonalnej) wychowanka. Podejcie to na gruncie resocjalizacji zwizane jest z nazwiskiem M.Q. Warren, ktra jest jego inicjatork, a take autork najwikszej bodaj liczby prac na ten temat (por. M.Q. Warren 1972, 1975, 1977). (Obszerne informacje o tej koncepcji w naszej naukowej literaturze znale mona w pracy L. Pytki 1986.) Koncepcja tej autorki wywodzi si z dwch gwnych przesanek: - sposb oddziaywania resocjalizacyjnego musi by dostosowany zarwno do uwarunkowa, jak i do przejaww zego zachowania jednostki; - to, jak zachowuje si dany czowiek, zaley od tego, jak widzi siebie wrd innych ludzi. Sama idea dojrzaoci interpersonalnej naley do czynionych od dawna w psychologii prb okrelania stopnia dojrzaoci spoecznej i wyrniania najbardziej znamiennych (a zarazem poddajcych si obserwacji) przejaww tej dojrzaoci. Podstawowym zaoeniem tej koncepcji jest podzia dojrzaoci interpersonalnej na siedem stopni: od stadium cakowitego niedostosowania do etapu perfekcyjnego dostosowania". Kady z siedmiu poziomw przystosowania definiowany jest na podstawie centralnego problemu adaptacyjnego", czyli rodzaju typowych trudnoci w kontaktach z otaczajcym wiatem (gwnie spoecznym), ktre na danym etapie rozwoju mog by przezwycione. W celu najoglniejszego zorientowania Czytelnika w istocie tej koncepcji przedstawi pokrtce opis kadego z siedmiu poziomw dojrzaoci interpersonalnej, a nastpnie dokadniej omwi te stadia, na ktrych znajduj si przestpcy. Pierwsze, najnisze stadium dojrzaoci polega na tym, e jednostka nie potrafi waciwie odrnia wasnego ja" od wiata zewntrznego, skutkiem czego nie moe waciwie korzysta z odbieranych informacji, co przeszkadza jej w zaspokojeniu wikszoci potrzeb yciowych. Drugi poziom dojrzaoci znamionuje umiejtno odrniania wasnej osoby od reszty wiata, moliwo odrniania ludzi od siebie, natomiast problemem nierozwizywalnym" dla tego typu dojrzaoci jest brak umiejtnoci przewidywania zachowania innych osb, jakiejkolwiek analizy ich psychiki, w wyniku czego znajdujcy si na tym poziomie dojrzaoci interpersonalnej osobnik traktuje innych ludzi na wskro instrumentalnie. Trzeci stopie dojrzaoci interpersonalnej polega na umiejtnoci rozumienia zalenoci pomidzy skutkiem a przyczyn w zachowaniu czowieka. Reprezentant owego stadium dojrzaoci nie potrafi jednak wiza poszczeglnych (pojedynczych) przyczyn w oglne

prawidowoci z wasnym zachowaniem, std te gwnym jego deniem jest zdobycie moliwie najpeniejszej kontroli nad zachowaniem innych ludzi. Czwarty poziom dojrzaoci charakteryzuje si tym, e jednostka potrafi zrozumie fakt, i nie kade ludzkie zachowanie poddaje si manipulacji, w wyniku czego wybra moe dwie drogi: reakcji neurotycznych (wrogoci do kadego, podejrzliwoci i irracjonalnych obaw przed ludmi) oraz szukania takiej podkultury, w ktrej unifikacja de i celw poszczeglnych jej czonkw uly dolegliwociom poczucia niepewnoci i lkom wynikajcym z bezradnoci wobec niektrych ludzkich zachowa. Pity poziom znajduje si ju bardzo wysoko w hierarchii dojrzaoci interpersonalnej, co wyraa si gwnie tym, e osigajca go jednostka potrafi si wznie" ponad role spoeczne i konwenanse, jednak owo wzniesienie si" nie jest na tyle wysokie, aby nie odczuwaa poczucia zagubienia i pokrzywdzenia. Szsty szczebel" dojrzaoci interpersonalnej pozwala danej jednostce czerpa zadowolenie z bycia sob" przy rwnoczesnej, daleko posunitej elastycznoci w postawach wobec ludzi. Charakterystyczne troski i niepokoje ludzi pozostajcych na tym poziomie dojrzaoci interpersonalnej to sytuacja ekonomiczna i presti spoeczny. Sidmy, najwyszy poziom dojrzaoci, wiadczy o ponadprzecitnej zdolnoci danej jednostki do zachowania si wobec innych ludzi. Przejawia si on gwnie tym, e jednostka taka potrafi realizowa swoje potrzeby i denia bez naruszania praw, moliwoci i przywilejw innych ludzi. Nieliczni osigajcy ten poziom dojrzaoci odbierani s czsto przez otoczenie jako dziwacy i ekscentrycy. Zdaniem przedstawicieli koncepcji poziomw dojrzaoci interpersonalnej przestpcy lokuj si na drugim, trzecim i czwartym poziomie. Na kadym z tych szczebli dojrzaoci istniej podtypy. I tak na drugim znajduj si dwa aspoeczny agresywny i aspoeczny pasywny, na trzecim trzy niedojrzay konformista, konformista wobec podkultury i manipulator, na czwartym za cztery neurotyk wybuchowy", neurotyk lkowy, typ wyczulony na sytuacje krytyczne i zidentyfikowany (demonstracyjnie) z kultur. Istnieje stosunkowo duo narzdzi diagnostycznych, sucych do okrelenia stopni dojrzaoci interpersonalnej przestpcw; s to gwnie skale (kwestionariusze). Funkcjonuje take specjalnie do tego celu skonstruowana metoda zda niedokoczonych i standaryzowanego wywiadu na temat poziomu dojrzaoci interpersonalnej itp. Pierwsza obszerna skala do pomiarw stopnia dojrzaoci interpersonalnej skonstruowana zostaa przez C. Sullivana, M.Q. Granta i J.D. Granta w latach pidziesitych. Od tego czasu pojawio si wiele metod badania tej cechy. Najnowsz i aktualnie chyba najpopularniejsz jest tzw. kwestionariusz C.F. Jesnessa, ktry od poowy lat szedziesitych poddawany by staym psychometrycznym ulepszeniom i coraz szerszemu opracowaniu statystycznemu w zakresie trafnoci. Ostatnia wersja tego kwestionariusza pochodzi z 1983 r. (Opis tych prac, a take prby opracowania polskiej wersji tego kwestionariusza przedstawia R.. Drwal 1986.) Na jej podstawie C.F. Jesness przeprowadzi niedawno, wsplnie z R.F. Wedge, obszerne badania normalizacyjne, w wyniku ktrych zaproponowa szereg zmian w dotychczasowej praktyce klasyfikacji przestpcw, wprowadzi take ucilony opis cech zachowania przedstawicieli reprezentujcych poszczeglne typy zachowa przestpczych oraz nowe, lepsze (mniej pejoratywne) nazwy poszczeglnych dziewiciu typw zachowania, ktre wyrniaj przedstawiciele I-level ciassification (por. C.F. Jesness i R.F. Wedge 1986). Poniej przedstawi krtkie opisy najbardziej znamiennych cech zachowania, waciwych dla przedstawicieli dziewiciu wspomnianych typw zachowania ludzi, wchodzcych czsto (ze wzgldu na brak odpowiedniej dojrzaoci interpersonalnej) w konflikt z prawem. W nawiasie przytocz now nazw kadego typu, zaproponowan przez C.F. Jesnessa, a nastpnie postaram si przedstawi gwne zalecenia resocjalizacyjne dla kadego z typw niedojrzaoci interpersonalnej .

Sformuowane zalecenia resocjalizacyjne przedstawiciele tego kierunku grupuj wok piciu zada dotyczcych oglnych celw i sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych, cech (waciwoci) rodowiska wychowawczego, metod sprawowania kontroli nad podopiecznym, specyficznych zalece terapeutycznych i najbardziej podanych cech wychowawcw oraz stylw ich oddziaywania. Drugi poziom dojrzaoci Aspoeczny agresywny (niezsocjalizowany, aktywny). Jest to osobnik, ktry reaguje agresj na kade yciowe niepowodzenie, nie zna poczucia dystansu wzgldem innych. Do ulubionych ,,rozrywek" przedstawicieli tego typu naley patanie zoliwych figli. Zalecenia: l. Zainstalowanie" wysokiego poziomu samokontroli, poczucia ulegoci i umiejtnoci podporzdkowywania si zarwno osobom, jak i normom moralnym. 2. Otoczenie wychowawcze powinno by pennisywne i nie reagowa na wybuchy agresji. Naley otwarcie ukazywa trudnoci spoeczne, jakie powoduj swym zachowaniem takie jednostki, nie izolujc ich jednake od otoczenia rwienikw, w ktrym one same czuj si dobrze. 3. Zadania powinny by jasno (w zrozumiay dla wychowanka sposb) ustalone i dokadnie egzekwowane. Zalecane jest stopniowanie wymaga. 4. Najodpowiedniejszymi sposobami oddziaywa resocjalizacyjnych s rne postacie psychodramy i rne metody pozwalajce na uzewntrznienie wasnych emocjonalnych problemw. 5. Wychowawcy powinni wykazywa spokj, zrwnowaenie, powinni nastawi si na agodn perswazj. Aspoeczny pasywny (niezsocjalizowany, pasywny) reaguje wycofywaniem si z wszelkich niebezpiecznych sytuacji przy rwnoczesnej wrogiej, zoliwej i skwaszonej" postawie wobec ludzi. Zalecenia: l. Zmiana sposobu patrzenia na ludzi, budzenie potrzeby analizowania struktury motywacyjnej innych osb, przezwycianie poczucia izolacji spoecznej. 2. Doprowadzenie do poprawy komunikacji interpersonalnej wewntrz rodziny lub te zorganizowanie rodziny zastpczej, wiczenia w dyspozycji do samootwierania si". 3. Ludzie z najbliszego otoczenia ludzi pasywnych powinni by opiekuczy, niezbyt rygorystyczni. 4. Istotne jest stae uwiadamianie motyww zachowania innej osoby, a take przedstawianie moliwie najszerszej gamy skutkw tych reakcji. 5. Wychowawca powinien przejawia zrozumienie wychowanka i skonno do zayoci. Trzeci poziom dojrzaoci Niedojrzay konformista (konformista). Jest to jednostka reagujca w sposb ulegy, wykazujca charakterystyczne ogupienie" w odpowiedzi na pytania: kto i co" oraz co i jak", jeli dotycz one osb ,,wysoko postawionych". Oprcz tego jednostka taka potrafi stawia pasywny opr wobec osb, ktre nie posiadaj odpowiednio wysokiego autorytetu formalnego. Zalecenia: l. Redukcja lku przed interakcjami i odpowiedzialnoci wobec innych. 2. Najkorzystniejsze s mae grupy rwienicze. w ktrych wychowanek ma szans zosta doceniony za podejmowane wysiki w celu zasuenia si. 3. Podstawow cech kontroli wychowawczej w odniesieniu do przedstawicieli tego typu musi by konsekwencja pozbawiona jednak pedantycznego rygoryzmu". 4. Naley przede wszystkim zaspokoi u wychowanka potrzeb akceptacji spoecznej i przez to podwyszy poziom jego samooceny. 5. Wychowawc takich jednostek powinien by czowiek czuy, raczej maomwny, bardzo cierpliwy w przezwycianiu licznych niepowodze wychowawczych. Konformista wobec podkultury (zorientowany na grup). Bardzo silnie zidentyfikowany jest z przejawami podkultury przestpczej, czerpie dum z faktu przynalenoci do uznawanej przez siebie podkultury. Silna identyfikacja z podkultur

upowania takiego osobnika, w jego mniemaniu, do sprawowania kontroli nad ,,niewtajemniczony mi". Zalecenia: l. Obnienie stopnia atrakcyjnoci podkultury przestpczej poprzez wskazanie innych modeli identyfikacji z ludmi, nawizywanie silnych kontaktw z osobami dorosymi (niezwizanymi z modzieow podkultur przestpcz). 2. Optymalnym rodowiskiem wychowawczym dla konformistw podkulturowych jest rodowisko naturalne (tzn. nieizolacyjne). W warunkach instytucji resocjalizacyjnych jednostki tego typu stanowi powane zagroenie, poniewa wykazuj du skonno do czenia siew grupy i poddawania swej kontroli pozostaych wychowankw. 3. Najlepsz jest, stosowana wobec tych jednostek, silna, autorytarna, a zarazem konsekwentna kontrola. 4. Do szczeglnie skutecznych metod terapeutycznych nale zajcia, ktre pozwalaj wychowankowi najlepiej wyrazi siebie. Bardzo du skuteczno maj wszelkie nagrody psychologiczne" za kade pozytywne osignicie, ktre moe w jakim stopniu podwyszy presti wychowanka w grupie. 5. Sukcesy resocjalizacyjne w pracy z konformistami podkulturowymi odnosi moe wychowawca o silnej, dominujcej osobowoci, potraficy przy tym narzuca swe zdanie, a zarazem w sposb analityczny ocenia zachowania podopiecznego, aby ten nie mg ,,nabiera go na plewy" swym pozorowanym dziaaniem i nieszczerymi deklaracjami. Manipulator (pragmatyk). Dy do obalenia i podkopania wpywu wszelkich cieszcych si autorytetem osb po to, aby mg sam przej kontrol nad grup. Nie czyni tego jednak w sposb otwarty, wykazuje du biego w posugiwaniu si innymi do zaatwiania swoich spraw. Zalecenia: l. Do najwaniejszych zada terapeutycznych naley zredukowanie lku przed ludmi i zaszczepienie potrzeby respektowania autorytetw. Innym, nie mniej wanym celem resocjalizacji jest wytworzenie umiejtnoci i potrzeby autoanalizy. 2. rodowisko wychowawcze, w ktrym najlepiej przezwyciy skonnoci do manipulowania, odznacza si powinno ciepem i atmosfer wzajemnego zaufania. Dobrze jest zaczyna prac resocjalizacyjn od tzw. grupy homogenicznej, zoonej jeli to moliwe z samych manipulatorw. Wwczas, z jednej strony, napotka kosa na kamie", z drugiej za, w zachowaniu swych kolegw, jak w zwierciadle, wychowankowie bd mogli zobaczy wadliwo wasnego stosunku do ludzi, Sytuacja taka nastpi oczywicie pod warunkiem, e grupa homogeniczna, zoona z samych manipulatorw, bdzie miaa przeciwwag w penych bezinteresownoci i empatii kontaktach z personelem wychowawczym. 3. Manipulatorzy wymagaj dokadnej, acz empatycznej kontroli, poczonej z wyrozumiaoci. 4. Dziaalno resocjalizacyjna powinna odbywa si etapami: najpierw uczestnictwo we wspomnianych wyej grupach homogenicznych, a nastpnie (po przekonaniu si na wasnej skrze" o wadliwoci instrumentalnego stosunku do ludzi) naley przej do terapii indywidualnej. 5. Sukcesy w pracy z manipulatorami odnosz wychowawcy dominujcy, narzucajcy dystans, czasami agresywni, jednake umiejcy zauway kady przejaw autentyzmu w reakcjach wychowankw i potraficy takie przejawy waciwie nagrodzi. Czwarty poziom dojrzaoci Neurotyk wybuchowy (spontaniczny). Stosuje taktyk dywersyjn, suc do odwrcenia uwagi od wasnego poczucia nieadekwatnoci, odrzucenia i samopotpienia. Do metod tej taktyki naley obrona przez atak, kompulsywna dziaalno organizacyjna, pozwalajca na ustawianie" innych ludzi itp. Zalecenia: l. Podstawowym celem resocjalizacji tego typu osobnikw jest ukazanie i udowodnienie im, e mog si sprawdzi w innych ni negatywne formach wsppracy. 2. Dla tego typu osobnikw szczeglnie korzystne jest rodowisko wychowawcze wyzwalajce silne emocje i poddajce je nieodzownym transformacjom, jak to ma miejsce w rnego rodzaju grach sportowych i turystyce. 3. Kontrola powinna by na pocztku pedantyczna i

autorytarna po to, by przechodzi w coraz bardziej formaln. Owo przejcie powinno mie miejsce po wyzwoleniu mechanizmw samokontroli. 4. Naley wykorzysta zdradzan przez tego typu jednostki skonno do przejmowania odpowiedzialnych rl spoecznych i tak nimi sterowa (nagradza je), aby zachci je do analizy wasnego postpowania. 5. Wychowawc tego typu jednostek powinien by czowiek opiekuczy, szybki w ocenie sytuacji spoecznych i umiejcy przyzna si do wasnych bdw. Neurotyk lkowy (introspektywny). Przejawia wzmoony lk i pynce std liczne zaburzenia psychosomatyczne, uwaa si za bankruta yciowego szkodzcego tylko innym. Zalecenia: l. Podstawowym zadaniem resocjalizacji jest podwyszenie poziomu samooceny i redukcja wewntrznych konfliktw. 2. Najkorzystniejszym otoczeniem wychowawczym dla neurotyka lkowego jest agodne i opiekucze grono dobrze znanych mu osb. 3. Kontrola raczej symboliczna, naley j tumaczy wychowankowi jako wyraz nieustannej troski o niego. 4. Najlepszymi metodami resocjalizacji s terapia indywidualna i sesje w maych, homogenicznych grupach. 5. Opiekun-wychowawca sam powinien wykazywa du skonno do introspekcji, wyrozumiaoci i angaowania si w problemy emocjonalne wychowanka. Osobnik wyczulony na sytuacje krytyczne (wyhamowany). Robi wraenie cakowicie normalnego i dobrze przystosowanego, jednake reaguje nadmiern agresj i zoliwoci wobec innych ludzi. Zalecenia: l. Naley najpierw okreli, jakie sytuacje doprowadzaj wychowanka do ,,wychodzenia z siebie", a nastpnie do zabiegw desensytyzacyjnych (tzn. odwraliwiajcych"). Niezalenie od tego w pocztkowym okresie resocjalizacji trzeba skutecznie chroni wychowanka przed takimi doznaniami, ktre wywouj u niego ataki zoci i niezadowolenia. 2. Najkorzystniejszym rodowiskiem wychowawczym jest otoczenie zblione do rodziny. Oczywicie najlepsze byoby podobnie jak dla wszystkich dzieci otoczenie rodziny naturalnej. Najczciej jednak w wypadku tego typu jednostek spotykamy due zagszczenie czynnikw traumatyzujcych w ich rodzinach naturalnych, dlatego te jeli nie wchodzi w gr terapia caej rodziny naturalnej lepiej jest umieci wychowanka w yczliwej atmosferze zakadu zorganizowanego na wzr rodziny. 3. Kontrola powinna by agodna, prowadzi do tego, aby wychowanek sam dojrza" do przeorientowania swego stosunku do rnych niepowodze yciowych. 4. Szczeglnie dobre rezultaty w resocjalizacji takich jednostek dawa maj grupowe sesje terapeutyczne (w grupach homogenicznych). Najwaciwszym tematem jest wzajemna analiza przyczyn ,,wychodzenia z siebie" poszczeglnych wychowankw i organizacja ,,pomocy psychologicznej" przez grup w takich wypadkach. 5. Wprawdzie nie sprawdzono empirycznie, jakie cechy osobowoci usposabiaj danego wychowawc do pracy z tego typu jednostkami, niemniej jednak intuicyjne sugestie niektrych przedstawicieli tej koncepcji mwi, aby wychowawc obok empatii cechowa gboki realizm pedagogiczny. Demonstracyjnie zidentyfikowany z kultur (adaptacyjny). Odrzuca wszelkie ,,prodki" w yciu spoecznym, silnie identyfikuje si z wszelkimi ekstremalnymi hasami, ktrych staje si zagorzaym wyznawc i realizatorem. Zalecenia: l. Naley przede wszystkim dy do wytworzenia dystansu wobec uznawanych przez danego wychowanka wartoci, a take do wykazania braku uzasadnienia sztywnego i demonstracyjnego trzymania si ekstremistycznych pogldw. 2. O ile naturalna rodzina nie jest zbyt restrykcyjna (co niestety najczciej zdarza si w przypadku przedstawicieli tego typu osobnikw) stanowi ona najkorzystniejsze rodowisko wychowawcze. Otoczenie wychowawcze powinno nagradza wychowanka o tym typie dewiacji za wszelkie normalne osignicia (tzn. bez burzenia wiata"). 3. Kontrola powinna by bardzo dokadna, ale nie restrykcyjna. Dokadno potrzebna jest do tego, aby mona byo wyowi takie objawy zachowania wychowanka, ktre powinny zosta wzmocnione

nagrodami. Dobre rezultaty przynosz grupy terapeutyczne z wychowankami znajdujcymi si na niszych poziomach rozwoju interpersonalnego. Obok tego dobre efekty daj wszelkie formy zaj sportowych. 5. Do tej pory nie udao si opracowa, na podstawie zebranych dowiadcze, profilw osobowoci wychowawcw, ktrzy odnosiliby sukcesy w pracy z tego typu osobnikami. Te niepene dane, ktre zgromadzono na ten temat, zdaj si wskazywa na to, e wychowawca przedstawicieli omawianego typu powinien cechowa si mocn osobowoci i nie ulega wpywom niekiedy bardzo sugestywnych przykadw zachowania swych podopiecznych. Tym bardziej sugestywnych, e czsto zasaniajcych si, niczym zason dymn, hasami humanistycznymi. Nie sposb dzisiaj przedstawi licznych osigni, modyfikacji koncepcji I-level, dokonywanych pod wpywem zastosowa tej koncepcji w praktyce.
(Jak ju podkrelaem, koncepcja differential treatment oparta na stopniach dojrzaoci interpersonalnej (ang. skrt: I-level} zrodzia si z praktyki resocjalizacyjnej i stale przez t praktyk jest doskonalona. Pierwsze zrby tej koncepcji powstay w latach pidziesitych na podstawie pracy dwch instytucji resocjalizacyjnych w Kalifornii. Jedn z nich byo wizienie wojskowe marynarki wojennej, Camp Eliot, w ktrym przebywao ponad 500, szczeglnie opornych na przystosowanie do dyscypliny wojskowej marynarzy oraz dezerterw. Drug natomiast, 200-osobowe, mskie wizienie dla modocianych przestpcw. Przy czym w Camp Eliot miaa miejsce pierwsza prba zastosowania koncepcji I-level do podziau przestpcw na typy, tam te poddano ich zrnicowanym oddziaywaniom. Natomiast w California Youth Authority porwnywano wyniki resocjalizacji zorganizowanej wedug wskaza koncepcji I-level z grupami kontrolnymi zoonymi z modocianych winiw niesklasyfikowanych wedug zasad tej koncepcji. Poniewa wyniki te byy zachcajce (po 15 miesicach liczba osb, ktre ponownie popeniy przestpstwo w grupie Ilevel wynosia 14%, podczas gdy w grupie kontrolnej 68%) przeprowadzono liczne dalsze dowiadczenia z zastosowaniem tej koncepcji.)

Warto by moe wspomnie, e obok staego precyzowania zalece resocjalizacyjnych odpowiednich dla poszczeglnych typw wyodrbnionych na podstawie I-level, stwierdza si take w toku dowiadcze resocjalizacyjnych prawidowoci bardziej oglne, dotyczce caych poziomw dojrzaoci interpersonalnej, I tak np. okazuje si, e wychowankowie znajdujcy si na drugim poziomie stosunkowo atwo poddaj si technikom behawioralnym (tocen economy), natomiast nieskuteczna w ich przypadku jest analiza transakcyjna, ktra z kolei daje dobre rezultaty na wyszych poziomach dojrzaoci. Neurotyk wybuchowy i manipulator szybko poprawiaj si w warunkach instytucji resocjalizacyjnych pracujcych na zasadzie spoecznoci terapeutycznych, podczas gdy osobnicy posiadajcy skonno do przesadnego identyfikowania si z kultur stosunkowo dobrze resocjalizuj si w warunkach wiziennych. Istniej take niestety badania wykazujce, e system zrnicowania oddziaywa resocjalizacyjnych oparty na koncepcji I-level nie przynosi zadowalajcych rezultatw. Nie powid si na przykad dugotrway eksperyment prowadzony w dwch fazach, w latach 1961-1974, nad zastosowaniem spoecznoci leczniczych do resocjalizacji modocianych przestpcw sklasyfikowanych wedug zasad I-level. Niewtpliwym mankamentem formuowanych zalece resocjalizacyjnych jest ich dua oglnikowo. Na dobr spraw wskazwki te wyraone s tak mao precyzyjnym jzykiem, e trudno okreli na ich podstawie wzgldnie dokadn strategi postpowania resocjalizacyjnego. Std te o sukcesie resocjalizacji decyduje nie tyle sama istota klasyfikacji wychowankw i specyfikacji metod resocjalizacyjnych, co raczej to, jak postaw wobec wychowankw przyjmuj wychowawcy. Im wicej powicaj czasu swym podopiecznym, tym lepsze s efekty oddziaywa resocjalizacyjnych, std te autorzy ci cay skomplikowany system I-level oceniaj negatywnie jako naukow zason dymn" (R. Hood, R. Sparks 1978). Pomimo e podobnych krytyk jest wicej, system zrnicowanego traktowania" oparty na koncepcji I-level jest szeroko stosowany w USA i Kanadzie.

Zrnicowanie oddziaywa resocjalizacyjnych w wietle typologii Herberta Quaya Autorem innej, bardzo ekspansywnej na Zachodzie koncepcji differential treatment jest profesor Tempie University, Herbert Quay. Swoje pogldy opiera na tych teoriach psychologicznych, ktre mwi o zwizkach pomidzy cechami osobowoci a podatnoci na przestpstwo w ogle oraz na taki, a nie inny rodzaj przestpstwa. Przykadem takich teorii moe by omawiana poprzednio koncepcja H.J. Eysencka. Quay uwaa jednak, e zarwno skonno do przestpstwa w ogle, jak i rodzaj aktywnoci kryminalnej nie s zdeterminowane jedn waciwoci osobowoci, wpyw na to ma wiele paszczyzn. Cztery z nich Quay uznaje za najwaniejsze. Oto co pisze na ten temat: Pierwsza paszczyzna zawiera zbir postaw, opinii i waciwoci zachowania, ktre wyraa j brak uspoecznienia i emocjonalnych zwizkw z innymi ludmi. Druga waciwo odnosi si do otwarcia zoliwego i agresywnego zachowania, ktre poczone jest z poczuciem winy, lku, nieszczcia i kopotw [...]. Paszczyzna trzecia czy si z akceptacj standardw, wartoci i sposobw zachowania, ktre pozostaj w sprzecznoci z kodeksem prawnym i zasadami moralnymi caego spoeczestwa, s natomiast dostosowane do podkultury, w ktrej wielu przestpcw wzrasta. Taki stan rzeczy [...] nie oznacza faktycznego braku socjalizacji, tylko odmienno jej cech od tych, ktre maj miejsce w kulturze klas rednich. Nie oznacza to take wystpowania zaburze emocjonalnych. Istnieje w kocu waciwo polegajca na nieadekwatnoci, niedojrzaoci i oglnej nieumiejtnoci sprostania bardziej zoonym zadaniom" (H. Quay 1965). Na podstawie tych czterech paszczyzn Quay wyrni cztery typy modocianych (a pniej i dorosych) przestpcw ze wzgldu na dominacj kadej z wymienionych wyej waciwoci. S to nastpujce typy: nieadekwatny-niedojrzay, neurotyczny-konfliktowy, niezsocjalizowany agresywny albo psychopatyczny, zsocjalizowany w obrbie podkultury. Podobnie jak w przypadku omawianej poprzednio koncepcji I-level, take i Quay dla kadego z wyrnionych przez siebie typw przestpcw przewiduje specyficzne metody i formy resocjalizacji (ustalone w toku praktyki). Poniej postaram si przedstawi najpierw opis najbardziej znamiennego dla poszczeglnych typw zachowania, a nastpnie zalecenia resocjalizacyjne. Nieadekwatny-niedojrzay to czowiek leniwy, nieuwany, nie wykazuje wikszego zainteresowania otaczajcym go wiatem, jego zachowanie jest niedojrzae, infantylne. Personel zakadw resocjalizacyjnych okrela takiego podopiecznego mianem niezdary". W stosunku do dorosych osobnicy tacy s albo zdecydowanie oporni, albo nadmiernie ulegli i potulni. Bardzo atwo ulegaj wpywom (najczciej negatywnym) rwienikw. Zalecenia: oddziaywania resocjalizacyjne powinny by przede wszystkim skoncentrowane na wytworzeniu nawykw moralnych", tak aby stay si one drug skr" tych ludzi. Naley w sposb opiekuczy i podtrzymujcy dy do utrzymania wychowanka w staej, konstruktywnej (ze spoecznego punktu widzenia) aktywnoci. Budzenie odpowiednich zainteresowa powinno w zdecydowany sposb wpyn na jego motywacje do pracy nad sob w celu osignicia okrelonych satysfakcji. Jest to w zasadzie jedyna droga do zainicjowania i intensyfikacji zatrzymanego u takich jednostek procesu spoecznego dojrzewania. Neurotyczny-konfliktowy. Modzie tego typu przejawia lk, depresj, kompleks niszoci i poczucie winy. Z du ochot tacy nieletni mwi o swych problemach psychicznych, wykazujc przy tym dosy dobre zrozumienie szeregu zwizkw przyczynowo-skutkowych w prbach interpretacji tego zachowania. Bardzo czsto osobnik taki wykazuje skruch z powodu dokonania nieakceptowanego przez siebie czynu, co jednak nie zapobiega jego ponownemu popenieniu.

Zalecenia: W resocjalizacji osb tego typu naley wyj od ich skonnoci do analiz wasnego zachowania, czyli od rozmw i terapii indywidualnej. Kolejnym etapem powinno by inicjowanie opartych na empatii zwizkw wspomagajcych" pomidzy wychowankiem a jego wsptowarzyszami. Rwnoczenie z poczynaniami majcymi na celu doprowadzenie do wewntrznego uadzenia si" przestpcy neurotycznego, naley stopniowo kierowa jego aktywno na zadania wypywajce z zewntrz. Dopiero waciwe efekty tej pracy bd stanowiy prawdziwy efekt oddziaywa resocjalizacyjnych. Niezsocjalizowany agresywny albo psychopatyczny. Tego typu przestpcy wykazuj zoliwo i agresywno, nie przywizuj wielkiej wagi do tego, czy innym jest z nimi dobrze. Posiadaj due zapotrzebowanie na podniety, szybko si nudz, wykazuj skonno do manipulowania innymi i wykorzystywania osb ze swego otoczenia bez adnych skrupuw. Zalecenia: naley zorganizowa jak najbardziej pynny rytm codziennej aktywnoci wychowankw, podda ich surowej, autorytarnej dyscyplinie, a rwnoczenie wszelkie osignicia ocenia bardzo dokadnie i sprawiedliwie. W oddziaywaniach indywidualnych naley dy do wytworzenia potrzeby szczerych, gbokich i empatycznych zwizkw z innymi ludmi. Zsocjalizowany w obrbie podkultury. Do tego typu nale osobnicy, ktrzy nie zdradzaj powanych problemw emocjonalnych, wykazuj natomiast du skonno do przynalenoci do rnego rodzaju organizacji przestpczych, do ktrych przystosowuj si szybko i dokadnie. Zalecenia: jednostki takie powinny by poddawane rwnie surowej i konsekwentnej dyscyplinie. Gwny nacisk w ich resocjalizacji naley pooy na obnienie atrakcyjnoci grup nalecych do podkultury przestpczej. Mona to zrobi przyznajc liczce si dla wychowanka nagrody za wszelkie formy aktywnoci, ktre mog by akceptowane ze spoecznego punktu widzenia. Praktyka differential treatment na podstawie typologii Herberta Quaya doprowadzia do wyodrbnienia pitego typu przestpcy. Stanowi on poczenie typu pierwszego z ostatnim, czyli niedojrzaego z wykazujcym skonno do identyfikacji z kultur przestpcz. Jest to typ: niedojrzae zorientowany na podkultur. W praktyce ycia codziennego okazuje si bowiem, e najbardziej podatni na przejmowanie zasad podkultury s osobnicy niedojrzali, atwowierni, bez sprecyzowanej filozofii yciowej. Zalecenia: pierwsz, a zarazem podstawow zasad w pracy z mieszanymi typami" przestpcw jest zyskanie przez wychowawc odpowiedniego autorytetu, wzbudzenie w wychowanku zainteresowania tym, aby uzyska pozytywn ocen od personelu wychowawczego. Dlatego te najlepiej postpowa w stosunku do tego typu osobnikw w sposb zdecydowany, lecz elastyczny. Nie naley narzuca si wychowankowi z pomoc, cho rwnoczenie trzeba mu na kadym kroku pokazywa, e bez spontanicznej i bezinteresownej pomocy ze strony innych ludzi trudno jest istnie. Ow bezinteresown pomoc oraz autentycznym zainteresowaniem problemami wychowanka mona wyzwoli w nim mechanizmy dojrzewania spoecznego i skierowa je we waciwym kierunku. Jak nietrudno zauway, typologia Quaya jest niejako poszerzeniem omawianego poprzednio rozrnienia na przestpcw neurotycznych i psychopatycznych. Poszerzenie to idzie w kierunku dodania do owego niejako podstawowego (ze wzgldu na szereg dymensjonalnie ujtych cech osobowoci) rozrnienia nowych elementw, wypywajcych z dziaalnoci praktycznej. Wydaje si wic, e typologia Quaya, zarwno ze wzgldu na jej klarowno i oparcie na aktualnych teoriach psychologicznych, jak i z uwagi na solenne osadzenie w praktyce, ma szans na szerokie przyjcie si jako odpowiednia podstawa differential treatment.

Niemniej jednak warto podkreli, e istniej zarzuty pod adresem tej take typologii. Najpowaniejszy z nich sprowadza si do tego, e wyrniajc typy przestpcw koncepcja ta etykietyzuje" ludzi, doprowadzajc rwnoczenie do usztywnienia schematw oddziaywa psychokorekcyjnych na te jednostki, co jak wiadomo, jest sprzeczne z elastycznoci nieodzown dla waciwie zorganizowanych oddziaywa resocjalizacyjnych (por. L.P. Camey 1980). Przechodzc do oglnego podsumowania uwag na temat rnicowania sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych w zalenoci od cech psychicznych i sposobw zachowania wychowankw, naley take podkreli pewne bardziej oglne niebezpieczestwo tego, niezwykle skdind postpowego, sposobu organizowania oddziaywa resocjalizacyjnych. Sdz, i dobrze bdzie w tym celu posuy si przytoczonym na pocztku tego rozdziau przykadem lasu tradycyjnego i ,,kulturalnego". Pierwszy z nich (czyli tradycyjny) by ze wzgldu na sabe zrnicowanie drzewostanu mniej wydajny w produkcji drewna, jednake charakterystyczna dla niego naturalna rnorodno gatunkw rolin zapobiegaa wielu chorobom drzew, rozprzestrzenianiu si szkodnikw i poarw. Las nowoczesny czsto, poprzez grupowanie obok siebie tych samych gatunkw drzew, uatwia rozprzestrzenianie si wielu niebezpiecznych dla jego egzystencji zjawisk. Bardzo podobnie jest z ,,kulturaln" placwk resocjalizacyjn, w ktrej, dziki selekcji psychologicznej, znalazy si jednostki o podobnych cechach psychicznych. Prawdziw zmor tego typu instytucji staj si bunty, gwaty homoseksualne i rne inne przejawy bujnie rozkwitajcego drugiego ycia". Wprawdzie zjawiska powysze wystpoway zawsze w instytucjach karnych (jak i zasadniczo we wszystkich innych skupiskach jednopciowych" spoecznoci), jednake wtedy, gdy gromadzi si w jednej placwce osoby o podobnych cechach osobowoci, wikszo wspomnianych, na wskro negatywnych przejaww drugiego ycia" zostaje spotgowana. Nie miejsce tu na analizowanie przyczyn, dla ktrych grupowanie ludzi o zblionych cechach zachowania w instytucjach resocjalizacyjnych rodzi wiele niebezpieczestw (temat ten nadawaby si do obszernego, odrbnego opracowania), natomiast wspomnie musz jedynie o podkrelanych przez wielu badaczy mechanizmach stosunkw interpersonalnych, o wikszej tendencji do ,,lgnicia do siebie", czyli wikszej wzajemnej atrakcyjnoci ludzi o podobnych cechach psychicznych (por. Z. Zaborowski 1976). Prawidowo ta, z jednej strony bdc przyczyn wielu uatwie procesu resocjalizacji, powoduje rwnoczenie niebezpieczestwa w postaci m.in. szybszych aranacji wszelkich buntw, wynaturzonych zwizkw seksualnych itp. Due niebezpieczestwo wypywa take i z tego, e podobne negatywne cechy wystpujce w zachowaniu wielu ludzi przebywajcych razem s niejako automatycznie wzmacniane. Czonek takich homogenicznych pod wzgldem psychologicznym spoecznoci sw odrbno i niepowtarzalno, a wreszcie sw wspaniao", wyraa moe jak gdyby w jednej tylko skali, tzn. tej, ktra jest najbardziej przystpna dla caej spoecznoci, a wic na dobr spraw moe tylko intensyfikowa przejawiane w danym otoczeniu cechy zachowania (w tym przypadku negatywne). wiadomo powyszych utrudnie i niebezpieczestw wynikajcych z psychologicznej selekcji wychowankw do rnych zakadw resocjalizacyjnych nie moe i nie powinna doprowadzi do zaniechania podstawowego jak ju wspomniaem kierunku doskonalenia procesu oddziaywa resocjalizacyjnych. Wspomniane utrudnienia s niejako cen optymalizacji warunkw coraz lepszej i efektywniejszej resocjalizacji. Ich znajomo powinna, z jednej strony, uczula personel wychowawczy nowoczesnych placwek resocjalizacyjnych na moliwoci wystpienia utrudnie okrelonego rodzaju, z drugiej za strony stanowi moe solidn przesank dla planowej organizacji rnego rodzaju

zabezpiecze przed wystpieniem tych negatywnych, a w konsekwencji utrudniajcych resocjalizacj zjawisk. Aktualnie wic idea zrnicowanego traktowania", pomimo i stanowi niejako kamie wgielny nowoczesnej resocjalizacji oraz gwny zaczyn rozwoju wspczesnej kryminologii, nie ma zbyt wielu empirycznie potwierdzonych regu, dotyczcych zarwno selekcji przestpcw, opracowania metod resocjalizacji, jak i sposobw zabezpieczenia przed negatywnymi skutkami wprowadzenia tej idei w ycie. Nie moe to jednak zniechca do tego jak najbardziej susznego kierunku poszukiwa nowych rozwiza w resocjalizacji. Trzeba koniecznie dokonywa w tym zakresie wielu nowych prb i nie zraa si niepowodzeniami na tym polu. Jak podkrela to I.P. Camey, Edison przeprowadzi ponad pidziesit nieudanych dowiadcze zanim wynalaz arwk elektryczn. Na wysiek ten mona spojrze take i z innej strony: zanim odkry waciwy przewd wieccy, stwierdzi nieodpowiednio ponad pidziesiciu innych. Podobnie pozytywne podejcie Camey zaleca do bada nad wprowadzaniem differential treatment.

ZAKOCZENIE
Przedstawione w niniejszej ksice gwne zaoenia teoretyczne i rozwizania praktyczne stosowane we wspczesnych oddziaywaniach resocjalizacyjnych zdaj si ewidentnie wskazywa na dwie podstawowe prawidowoci. Po pierwsze, istnieje wielka rnorodno tych oddziaywa, po drugie, zaznacza si coraz wyraniej konieczno dostosowania metod i sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych do typu osobowoci wychowanka. Wspomniana ju rnorodno form i metod pracy resocjalizacyjnej umoliwia tak wanie, niezbdn dla skutecznoci oddziaywa resocjalizacyjnych indywidualizacj. Obie te waciwoci nowoczesnych oddziaywa resocjalizacyjnych zmieniaj w pewnym stopniu ca optyk systemu oddziaywa na przestpcw. Zdecydowana wikszo wspczesnych zakadw penitencjarnych zmienia nie tylko swj styl pracy, ale i wygld! Z ponurego wizienia, przypominajcego wszystkie inne wizienia na wiecie, zakad resocjalizacyjny zmieni si musi w zrnicowan nawet na pierwszy rzut oka instytucj, niosc ludziom pomoc tak niezbdn dla prowadzenia spokojnego ycia, jak i, tym bardziej, dla harmonijnego funkcjonowania otoczenia spoecznego. Na dobr bowiem spraw, tak jak kady czowiek, bdc istot niepowtarzaln, otrzyma powinien wsparcie dostosowane do jego indywidualnych potrzeb, tak samo i kady zakad, kada instytucja niosca pomoc i wsparcie tego typu ludziom, stworzy musi swj niepowtarzalny klimat psychiczny. Biorc pod uwag wspomnian wyej indywidualizacj oddziaywa resocjalizacyjnych oraz nierozerwalnie z tym zwizan rnorodno instytucji, naley uwiadomi sobie konieczno tworzenia, komponowania z wielu elementw, ogromnej liczby programw resocjalizacyjnych. Tak jak sztuka niepowtarzalnego czsto stylu leczenia polega na umiejtnoci dostosowania znanych stale rozwijajcej si medycynie rodkw terapeutycznych do indywidualnych waciwoci pacjenta, tak samo miar poziomu pracy wspczesnego, profesjonalnie przygotowanego wychowawcy jest umiejtno komponowania odpowiednich programw resocjalizacyjnych w zalenoci od typu osobowoci podopiecznego i od przejawianej przeze specyficznej podatnoci na oddziaywania resocjalizacyjne. Majc na uwadze podkrelan na kartach niniejszej ksiki konieczno gbszego poznania psychiki wychowanka w celu dostosowania do niej odpowiednich metod

postpowania resocjalizacyjnego, w nowoczesnych postaciach oddziaywania resocjalizacyjnego musi znale si miejsce na orientacj na coraz to szersze i gbsze wyraanie potrzeb wychowanka, jego marze, tsknot i niepokojw. Jednym sowem na ukazanie jego, z reguy bardzo zoonego wewntrznego wiata, jako e tylko t drog pozna moemy ca zoono wiadomych i podwiadomych struktur motywacyjnych ludzi H wykolejonych. Do tego za celu su rne formy ekspresji twrczej! Przeto wiele uwagi powica si dzisiaj temu, aby umoliwi wychowankom, zarwno poprzez tworzenie odpowiednich warunkw, jak i poprzez pobudzanie wyobrani, moliwo wypowiedzi za pomoc sztuki. Artoterapia zyskuje coraz szersze zastosowanie we wspomaganiu nowoczenie pojmowanego procesu resocjalizacji. Waga owej artoterapii polega nie tylko na tym, e stanowi ona najbardziej na dobr spraw precyzyjny wskanik diagnostyczny problemw emocjonalnych, a take i typu osobowoci wychowanka, zawiera ona ponadto znany od najdawniejszych czasw czynnik katarktyczny, czyli wielk si uzdrawiajc i przywracajc do rwnowagi zaburzone, czsto nawet powanie, funkcje psychiczne! Spord wielu form twrczoci najbardziej jak si wydaje szerokie zastosowanie zdobywa dramatoterapia i to zarwno jako sztuka scenicznego przedstawiania wielkich dramatw, potraficych od stuleci wznieca bardzo ywe przeycia zarwno u tych, ktrzy ogldaj przedstawienie, jak i u tych, ktrzy wcielaj si na scenie w poszczeglne postaci, oraz jako umiejtno konstruowania nowych scenariuszy, ktre zawieraj opowiedziane bezporednio lub za porednictwem symboli, wydarzenia z wasnego, najczciej burzliwego, ycia. Owo odegranie" zapisanych w jzyku akcji scenicznej wasnych problemw i dylematw moralnych stanowi dzisiaj jedn z najczciej stosowanych metod poszerzania coraz bardziej wyspecjalizowanych i zindywidualizowanych sposobw oddziaywania resocjalizacyjnego. Std te dzisiaj, zarwno wychowawca pracujcy w zakadzie resocjalizacyjnym, jak i przede wszystkim student sposobicy si do tej roli musi wyrabia sobie coraz szersze spojrzenie nie tylko na omawiane w niniejszej ksice dostosowanie metod oddziaywania resocjalizacyjnego do psychiki wychowanka. Musi on jeszcze na kadym kroku pamita o wzbogaceniu procesu resocjalizacji wyzwoleniem nieobcej kademu czowiekowi umiejtnoci tworzenia i chci wypowiadania siebie w sposb inny i bardziej wszechstronny, i bardziej dogbny ni popeniane do tej pory przestpstwa, ktre te stanowi w jakim stopniu ekspresj nierozwizanych konfliktw wewntrznych.

ANEKS
Przykady blankietw zapisu punktw Uzyskiwanych przez wychowanka kadego dnia

Pokj mieszkalny
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Skala ocen ko (czysto, estetyka) St Obrazki Kredens Szafa Pki Podoga Ubranie (ukadanie we waciwym miejscu) Brudne ubrania (ukadanie do prania) Przedmioty osobiste (naprawianie, czyszczenie itp.) Zasony (odsonite lub zasonite, zgodnie z potrzeb) Okna (otwierane i zamykane wedug potrzeby) wiato (wyczone, kiedy niepotrzebne) Waciwe uywanie sprztu elektrycznego mieci (trzymanie w koszu i regularne wyrzucanie) Uywanie garnkw (i zwracanie do kuchni) Czysto cian i stosowno zamieszczanych tam dekoracji 0 1 2 3 4 ?

Higiena i wygld
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Skala ocen Umycie si przed wyjciem do pracy (szkoy) Czyszczenie zbw Czyszczenie ubrania Wietrzenie i cielenie ek Wietrzenie wasnego pokoju Czesanie i szczotkowanie wosw Golenie si Gli niezbdne) Czysto ciaa (regularno mycia si i kpieli) Czyszczenie i obcinanie paznokci Stosowanie we waciwych proporcjach dezodorantw, wd zapachowych, kremw itp. Czyszczenie butw Stan guzikw, sznurowade, zamkw itp. Dostosowanie ubrania do okazji, rodzaju zaj, pogody Utrzymywanie czystego wygldu Poczucie elegancji, harmonii i stylu w ubiorze Odkadanie brudnej bielizny Regularne oddawanie bielizny do prania Czyszczenie bielizny osobistej Prasowanie odziey Naprawa, cerowanie, zszywanie, przeszywanie itp. Mycie rk przed jedzeniem Mycie si po powrocie z pracy (lub szkoy), po brudzcym zajciu itp. 0 1 2 3 4 ?

Zachowanie w internacie
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Skala ocen Pomaganie rwienikom w ich problemach Reagowanie na smutek innego wychowanka Pilnowanie wasnych przedmiotw Pilnowanie wasnoci innych Poyczanie i dzielenie si sw wasnoci Zwracanie rzeczy poyczonych Ochranianie wasnoci zakadu Bezpieczne uywanie sprztu: elazka, maszynki elektr. itp. Przestrzeganie przepisw porzdkowych Pytanie o pozwolenie robienia niektrych rzeczy lub uywania niektrych przedmiotw Zgaszanie si do pomocy w pracy, rozwizywaniu problemu itp. Wsppraca w grupie Wykonywanie polece Nakrywanie do stou Czyszczenie i wycieranie naczy Ukadanie przedmiotw (porzdkowanie) Robienie zakupw Gotowanie Utrzymanie pomieszcze w czystoci i schludnoci Stosowanie lekarstw we waciwy sposb Waciwe uywanie pienidzy przeznaczonych na rozrywk Korzystanie z telefonu we waciwy sposb 0 1 2 3 4 ?

Zachowanie fizyczne
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Skala ocen Bawienie si Dziaanie inicjatywne Gwatowno w kontaktach z innymi Inicjowanie kontaktw z mczyznami (chopcami) Inicjowanie kontaktw z kobietami (dziewcztami) Reagowanie na kontakty inicjowane przez mczyzn (chopcw) Reagowanie na kontakty inicjowane przez kobiety (dziewczta) Umiejtno zachowania dystansu spoecznego Respektowanie potrzeby prywatnoci Wykazywanie zrozumienia innych ludzi Postura Gesty Kontakt wzrokowy Mimika twarzy Chd Sprysto kroku Zrczno manualna Umiejtno jedzenia Oglny sposb bycia Sposb wykonywania pracy Umiejtno posugiwania si wyposaenie Sposoby reagowania na obcych 0 1 2 3 4 ?

Zachowania werbalne
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Skala ocen Suchanie Stawianie pyta Odpowiedzi na pytania Inicjowanie kontaktw werbalnych Reagowanie na kontakty werbalne inicjowane przez innych Bogactwo tematw Umiejtno zachowania waciwej dugoci wypowiedzi Jasno wypowiedzi Ton wypowiedzi Dugo wypowiedzi Tempo wypowiedzi Jzyk uywany w rozmowie z personelem Jzyk uywany w rozmowie z rwienikami Umiejtno przerwania rozmowy Stosowanie pauz Wyraanie zadowolenia Wyraanie niezadowolenia Dawanie instrukcji Umiejtno waciwego stosowania zwrotw grzecznociowych 0 1 2 3 4 ?

Nauka i praca
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Skala ocen Wstawanie o waciwej porze Toaleta poranna Odpowiednie ubranie niadanie Przygotowanie niezbdnego ekwipunku Organizowanie pienidzy, materiaw, informacji itp. Stosowanie przerw relaksujcych Punktualno Wsppraca z przeoonymi Wychodzenie do pracy lub szkoy w towarzystwi Pozdrawianie kolegw z innych oddziaw lub klas szkolnych Znajomo rozkadu zaj lub harmonogramu pracy Sumienno w wykonywaniu zada Umiejtno pracy w zespole Przejrzysto relacji z przebiegu pracy 0 1 2 3 4 ?

Sprawnoci oglne
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Skala ocen Precyzyjno planowania Umiejtno orientowania si w czasie i kosztach rnych przedsiwzi Dyskutowanie planw i pomysw z personelem Umiejtno brania pod uwag alternatywnych rozwiza Podejmowanie decyzji (zdecydowanie) Planowanie budetu (oszczdzanie) Udzielanie informacji personelowi Ocenianie czasu trwania rnych czynnoci Umiejtno wykonywania instrukcji Dobre maniery i atwo bycia Respektowanie zwyczajw spoecznych Respektowanie publicznych wartoci Wspdziaanie z innymi wychowankami Umiejtno zachowania dystansu w towarzystwie Reagowanie na polecenia personelu Przestrzeganie przepisw (poczucie kontroli) Uywanie telefonu zgodnie z potrzeb Powracanie o czasie Umiejtno skadania sprawozda z rozmw Umiejtno przekazywania rnych informacji 0 1 2 3 4 ?

Rozwizywanie problemw
Imi i nazwisko wychowanka Oceniajcy Data Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. Skala ocen Umiejtno wyjanienia wasnego zachowania Umiejtno wyjanienia zachowania innych osb Przedstawianie wasnego punktu widzenia Uczestnictwo w dyskusji Wysuchiwanie argumentw innych ludzi Popieranie innych w dyskusji Obrona wasnego punktu widzenia Przyjmowanie uwag krytycznych Wyraanie oceny innych ludzi Tolerancja ludzi krytycznie nastawionych Przyjmowanie pochwa Reagowanie na ludzi chwalcych Akceptowanie wyjanie Akceptowanie odmiennego punktu widzenia Ugodowo Stawianie celw Odkadanie zaspokojenia Rozumienie wasnych ogranicze Rozpoznawanie ogranicze innych ludzi Akceptacja pomyek innych osb Usprawiedliwianie si Akceptowanie usprawiedliwiania si innych osb Radzenie sobie z niepowodzeniami Tolerowanie zmian Proszenie o pomoc Wyraanie wdzicznoci za pomoc Gotowo do pomocy innym 0 1 2 3 4 ?

Zestawienie uzyskanych punktw

Lp Imi i nazwisko wychowanka Pokj mieszkalny Higiena ZachoZachoi wygld wanie w wanie internacie fizyczne ZachoNauka Spraw- Rozwizy- RAZEM wanie i praca noci wanie werbalne oglne problemw