www.ebookgigs.

com

ENCYKLOPEDIA

II WOJNY

WIATOWEJ

Od Autora
Przez pi lat 1939-1945 na frontach Europy, Afryki i Azji w zmaganiach armii liczcych setki tysicy onierzy rozstrzyga si los wielkiej wojny, ktra miaa przesdzi o yciu nastpnych pokole. Los ten zalea od siy wojsk, wynikajcej bezporednio z moliwoci gospodarki walczcych narodw oraz odwagi i karnoci onierzy. Encyklopedia opisuje bitwy na ldzie, morzu i w powietrzu. Przedstawia bro i sprzt wojenny \ J,IJ samoloty, czogi, okrty, samochody, dziaa, karabiny U/H i pistolety. Relacjonuje przebieg i nastpstwa wydarze politycznych i gospodarczych. Zawiera biografie dowdcw, politykw i naukowcw, ktrych dziaania decydoway o wynikach bitew i, w efekcie, wojny wiatowej. I taki jest zakres Encyklopedii II wojny wiatowej -front. Poza jej ramami pozostawiem prowadzon przez spoeczestwa podbitych pastw walk zbrojn- w ktrej polski nard odznaczy si szczeglnie - obozy koncentracyjne i jenieckie, nazistowski aparat terroru, a wic wszystko to, co dziao si poza frontem, na okupowanych ziemiach, gdy nie znalazem ju moliwoci zebrania i weryfikacji danych (w ogromnie wielu przypadkach jest to niewykonalne) z tego zakresu wiedzy o historii drugiej wojny wiatowej. W kadej dziedzinie, ktrej dotycz hasa Encyklopedii, chciaem uwypukli polsk histori, nasz udzia w zbrojnym wysiku narodw prowadzcych drug wojn wiatow, cho daleki byem od tworzenia obrazu wyolbrzymiaj cego nasze zasugi i wpyw na wojenne dziaania. Przedstawiem polskich dowdcw i politykw, polski sprzt wojsk regularnych, polskie formacje walczce na wielu frontach, bitwy toczone przez nasze jednostki na ldzie, morzu i w powietrzu. Mam jednak wiadomo, e jeszcze wiele pozostao do dodania w nastpnych wydaniach Encyklopedii II wojny wiatowej -front. Przez osiem lat przygotowywaem si do napisania tej ksiki. Docieraem do dziesitkw miejsc w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Woszech, Zwizku Radzieckim, Stanach Zjednoczonych, Japonii, Chinach i oczywicie w Polsce, gdzie rozgryway si przeomowe wydarzenia wojny, do muzew i archiww, do wiadkw i uczestnikw tamtych dni. Potem przez siedem lat pisaem Encyklopedi, pragnc na jej stronach zawrze nie tylko najbardziej wiarygodny i syntetyczny,

ale take przystpny obraz wydarze lat 1939-1945. Dlatego zrezygnowaem z bezdusznego jzyka, typowego dla wydawnictw encyklopedycznych, wprowadzaem cytaty i anegdoty. Zastosowaem naturalny ukad hase, starajc si umieci je tam, gdzie -jak si spodziewaem - bdzie ich poszukiwa Czytelnik, przyjmujc za klucz najpopularniejsze nazwy. Tak wic opis amerykaskiego myliwcaP-57 Mustang umieciem pod hasem MUSTANG (cho w hale P-51 znajduje si odsyacz), za niemiecki bombowiec He 111 znalaz si w hale HEINKEL HE 111 (cho przy hale HE 111 jest odsyacz). Dyem do uproszczenia opisw sprztu wojennego i danych taktyczno-technicznych, tak aby nie tracc nic z wartoci informacyjnej, utrzyma najbardziej zrozumiay i przystpny styl. Wychodziem z zaoenia, e encyklopedia przedstawiajca tak szeroki wachlarz tematw musi zawiera kompromis midzy szczegowoci jzyka techniki a potoczystoci. Praca nad t ksik dobiega koca dziki wieloletniej yczliwej pomocy konsultantw naukowych: prof. dr. Tadeusza Rawskiego, prof. dr. Piotra Pawa Wieczorkiewicza, prof. dr. Franciszka Ryszki, Zbigniewa Flisowskiego, Jana Tarczyskiego, a take ludzi, ktrzy przez wiele lat gromadzili wiedz o wybranych dziedzinach historii drugiej wojny, cho nie ujli jej w form prac naukowych: Piotra Bartnika i Witolda Sminiewicza. Dzikuj im wszystkim za pomoc, dyskusj, rad, kady wytknity bd i bezwzgldn krytyk. Teraz ju ocena naley do Czytelnika.

A okrty podwodne

Japoskie miniaturowe okrty podwodne typu A, zbudowane w 1934 r. w stoczni Kur na podstawie projektu kpt. Kaneharu Kishimoto. Dwa pierwsze okrty, oznaczone Ha I i Ha 2, zwodowano w 1936 r. Jak wykazay prby, ich najwiksz wad by niewielki zasig wynoszcy 80 mil na powierzchni przy prdkoci 2 wzw. Nie przywizywano do tego wikszego znaczenia, gdy wczesna doktryna japoska zakadaa rozegranie decydujcych bitew na wodach przybrzenych. W 1939 r. dowdztwo marynarki zamwio 42 okrty, ktrych budowa ruszya w oddziale stoczni Kur w Ourazaki. Dalszych 15 jednostek wybudowano w latach 1941-42. Pocztkowo do ich transportu wykorzystywano specjalnie przystosowane okrty-bazy wodnosamolotw Chiyoda i Chitose; kady zabiera do hangaru oprnionego z wodnosamolotw po 12 okrtw A, ktre spuszczano na wod przez luk rufowy. Przy sprzyjajcej pogodzie dobrze wyszkolona zaoga moga zwodowa wszystkie okrty w cigu 17 minut. W 1939 r. przystosowano do przewoenia okrtw podwodnych okrt Mizuho, budowany pierwotnie jako baza wodnosamolotw; w 1942 i w 1943 r. przebudowano kolejno Nisshin i Chogei. W pniejszym

okresie do przewoenia okrtw A wykorzystywano rwnie due okrty podwodne typu I (1-16,1-18, 1-20, 1-22, 1-24 - zwodowane midzy marcem 1941 r. a padziernikiem 1941 r.), z ktrych kady zabiera tylko jeden miniaturowy okrt podwodny, mocowany na pokadzie za kioskiem. Okrty A rozpoczy wojn na Pacyfiku; 7 grudnia 1941 r. o godz. 6.45 marynarz z niszczyciela Ward odda pierwszy niecelny strza w stron jednego z okrtw A podchodzcych do bazy amerykaskiej Floty Pacyfiku w *Pearl Harbor. Z biorcych udzia w tej akcji piciu okrtw do portu przedosta si tylko jeden, ktry bez powodzenia zaatakowa amerykaski pancernik *Arizona. Do grudnia 1942 r. miniaturowe okrty bray udzia w 6 operacjach, w ktrych uszkodziy 9 jednostek nieprzyjacielskich, przy stratach wasnych wynoszcych 13 jednostek. Ze wzgldu na trudnoci transportowe i niewielk skuteczno dziaania zrezygnowano z wykorzystywania okrtw A w akcjach zaczepnych i uywano ich do obrony baz na Wyspach Salomona. Na podstawie dowiadcze z eksploatacji okrtw^ w 1943 r. zbudowano prototyp ulepszonego okrtu B (wyporno 48,91, dugo 24,8 m, szeroko 1,88 m, prdko nawodna 6,5 wza, prdko podwodna 18,5 wza, uzbrojenie 2 torpedy kal. 450 mm, zasig pywania 350

Mm). Prby wykazay, e naley zwikszy zasig pywania i zmieni konstrukcj kabiny, aby podnie komfort suby zaogi. Okrty, w ktrych wprowadzono te zmiany, nazwano B i B/C, jednake nie odegray adnej roli w dziaaniach wojennych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (A) zaoga 2 osoby wyporno podwodna 46 t silnik elektryczny o mocy 600 KM dugo 23,9 m szeroko 1,9 m prdko w zanurzeniu 19 wzw prdko na powierzchni 23 wzy zasig w zanurzeniu 19-20 mil (przy prdkoci 19 wzw) zasig na powierzchni 80 mil (przy prdkoci 2 wzw) uzbrojenie 2 wyrzutnie torped kal. 450 mm

ABDIEL okrty Klasa brytyjskich stawiaczy min, najszybszych okrtw Royal Navy rozwijajcych prdko 37 wzw. Najwiksz saw zdobyy dostarczajc w latach 1941-42 amunicj i materiay eksploatacyjne dla samolotw na *Malcie. Znaczna prdko pozwalaa im dotrze z Gibraltaru na Malt pod oson ciemnoci, a dua adowno i silne uzbrojenie

ABWEHRA przeciwlotnicze sprawiay, e okrty te odegray znaczc rol w zaopatrywaniu obrocw Malty. W czasie wojny wybudowano sze jednostek tej klasy; trzy z nich (Abdiel, Latona, Welshman) zostay zatopione. ABWEHRA (Abwehr) wywiad i kontrwywiad wojskowy Niemiecki wywiad wojskowy zacz si odradza tu po zakoczeniu I wojny wiatowej, cho traktat wersalski z 1919 r. zabrania Niemcom utrzymywania organizacji wywiadowczych. Pocztkowo kamuflowano waciwy sens tej dziaalnoci, nadajc grupom powstajcym w onie Ministerstwa Reichswehry charakter kontrwywiadu, co miaa potwierdza nazwa Abwehr obrona. W styczniu 1921 r. powsta wydzia Abwehrgruppe skadajcy si z 2-3 oficerw sztabowych, 4-7 urzdnikw i kilku maszynistek. Jednoczenie przy 7 dowdztwach okrgw zaczy funkcjonowa placwki terenowe. Pierwszym szefem zreorganizowanego wywiadu by pk Friedrich Gemapp, a pniej funkcje te penili: mjr Gunther Schwantes (1925-29), pk Ferdinand von Bredow (1929-32) i kmdr Conrad Patzig (1932- 34), ktry w wyniku konfliktw ze Sub Bezpieczestwa (SD) zosta odwoany i przeniesiony do suby w Kriegsmarine. W styczniu 1935 r. stanowisko szefa Abwehry obj kmdr Wilhelm *Canaris, ktry w nastpnych latach utworzy potn i sprawn organizacj wywiadowcz zatrudniajc 30 tys. staych pracownikw (nie liczc agentw, informatorw i konfidentw). Centrala Amt Ausland/Abwehr miecia si w Berlinie przy Tirpitzufer 76. W jej skad wchodzio pi wydziaw. Obok Wydziau Centralnego (Abteilung Z - gen. Hans *Oster, od 1943 r. - pk Georg Jakobsen), bdcego sztabem Canarisa, najwaniejszy by Wydzia I (Abteilung I) (gen. Hans Piekenbrock, od 1943 r. pk Georg Hansen), ktry kierowa sieci wywiadowcz, gromadzi i przekazywa sztabom najwaniejsze infromacje, sporzdza analizy potencjau militarnego i gospodarczego innych pastw. Wydzia II (pocztkowo mjr Helmuth Groscurth, pniej pk Erwin von Lahousen, od 1943 r. - pk Wessel von Freytag-Loringhoven) zajmowa si organizowaniem sabotau i dywersji poza Rzesz. Wydzia III (mjr Rudolf Bamler, od 1939 r. - pk Egbert von Bentivegni) kierowa kontrwywiadem.Wydzia zagraniczny (wiceadm. Leopold Burckner) kierowa prac attaches wojskowych. Na terenie Rzeszy istniay oddziay Abwehry - (Abwehrstelle). W niemieckich przedstawicielstwach dyplomatycznych funkcjonoway Organizacje Wojenne (Kriegsorganisationen), ktrych pracownicy byli zatrudnieni jako radcy, attaches itd. Na czas wojny przygotowano oddziay wywiadowcze (Abwehrkommando lub Abwehrgruppe), ktre miay zbiera informacje o wojskach nieprzyjaciela i likwidowa szpiegw. Po 1939 r. Abwehra tworzya rwnie jednostki specjalne, jak batalion, a nastpnie puk (od grudnia 1942 r. przeksztacony w dywizj) Brandenburg". W onie Abwehry powstaa silna opozycja przeciwko Hitlerowi; Canaris i jego szef sztabu gen. Hans Oster przekazywali wywiadowi brytyjskiemu informacje o przygotowaniach do wojny, pokrzyowali plany zajcia *Gibraltaru, wprowadzili Hitlera w bd w sprawie kapitulacji Woch oraz sabotowali akcj wywiadowcz przeciwko Wielkiej Brytanii, dokd wiadomie wysyali le wyszkolonych agentw. Pod koniec wojny, po wykryciu antyhitlerowskiej opozycji w Abwehrze 12 lutego 1944 r. Hitler przekaza sub wywiadowcz Reichsfuhrerowi SS i 19 lutego zwolni Canarisa ze stanowiska. Wikszo aparatu Abwehry wcielono do Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA). Tak gruntowna reorganizacja, przeprowadzona w de-

8 cydujcym okresie wojny, utrudnia zdobywanie informacji na temat planowanej inwazji alianckiej i uatwia wywiadowi anglo-amerykaskiemu wprowadzenie Niemcw w bd co do miejsca i czasu inwazji na kontynent europejski. ADMIRA GRAF SPEE okrt Niemiecki okrt, trzeci i ostatni z serii pancernikw kieszonkowych. Zwodowany w 1934 r., w sierpniu 1939 r. wyszed z Wilhelmshaven na poudniowy Atlantyk. Pod koniec wrzenia dowdca kmdr Hans Langsdorf, otrzyma rozkaz atakowania nieprzyjacielskiej eglugi. W cigu dwch miesicy zatopi 9 statkw handlowych o cznym tonau 50 089 BRT. 13 grudnia 1939 r. tu po godz. 6.00 u wybrzey Urugwaju napotka trzy brytyjskie okrty, ktre zaczaiy si na niego w pobliu ujcia La Platy: ciki krownik *Exeter i lekkie krowniki *Ajax i Achilles (dowdca zespou kmdr Henry Harwood). Dowdca Grafa Spee bdnie uzna dwa mniejsze krowniki brytyjskie za niszczyciele i, liczc na przewag kalibru dzia swojego okrtu, wyda rozkaz otwarcia ognia. Pancernik zacz strzela w stron najwikszego okrtu, Exetera, niszczc wszystkie wiee artyleryjskie i rozniecajc poar na jego pokadzie. Exeter o godz. 7.25 zmuszony by wycofa si z walki, jednake w czasie boju Admira Graf Spee zosta trafiony 15 pociskami wystrzelonymi z Exetera oraz 12 z Ajaxa i Achillesa, ktre zabiy lub raniy 96 marynarzy. Kmdr Langsdorff zdecydowa sie wprowadzi okrt do neutralnego portu Montevideo, aby usun uszkodzenia i wymkn si przed nadejciem wikszych si brytyjskich. Rzd Urugwaju zgodzi si tylko na 72-godzinny pobyt pancernika w porcie. Tymczasem do zespou brytyjskiego doczy krownik Cumberland, ktry zastpi uszkodzonego Exetera. 16 grudnia

ADMIRA HIPPER
brzegu zosta zatopiony. Trzy dni pniej kmdr Langsdorf popeni samobjstwo w hotelu w Montevideo.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1939 r.) wyporno 12 100 t dugo 186 m szeroko 21.7 m 7.3 m zanurzenie prdko 28,5 wza uzbrojenie 6 dzia ka. 280 mm (2 x 3) 8 dzia 150 mm 6 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 10 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 8 wyrzutni torped kal. 533 mm 2 wodnosamoloty

ADMIRA HIPPER
okrt

Admira Graf Spee

Zatopienie okrtu Admira Graf Spee

Langsdorf, przekonany, e u wyjcia jc o instrukcj. 17 grudnia o goz portu czeka na jego okrt silna dzinie 3.00 nadszed rozkaz od Hieskadra, w ktrej skadzie jest lotni- tlera nakazujcy zatopienie okrtu. skowiec, uzna, i nie zdoa prze- Tego dnia wieczorem Graf drze si przez brytyjsk blokad. Spee z niewielk zaog wyszed Wysa radiogram do Berlina, pyta- w morze i w odlegoci 6 mil od

Niemiecki ciki krownik. Zwodowany w 1937 r. wraz z Bliicherem by pierwszym niemieckim okrtem tej klasy dysponujcym grubym opancerzeniem i siln artyleri przeciwlotnicz; jego wad stanowi ograniczony zasig i zawodno turbin. W lutym 1940 r. wyszed na Morze Pnocne (dowdca kmdr Hellmuth Heye), aby wspdziaa z pancernikami *Gneisenau i *Scharnhorst. W czasie kampanii norweskiej 8 kwietnia 1940 r., idc do Trondheim napotka samotny niszczyciel brytyjski Glowworm i w czasie walki zosta przez niego staranowany. Szybko naprawiony, wyszed na Atlantyk, gdzie w 1941 r. zatopi 12 statkw handlowych. 31 grudnia 1942 r. Admira Hipper (dowdca kmdr Hans Hartmann) na czele grupy 3 niszczycieli, wspdziaajc z drug grup, w skad ktrej wchodziy pancernik kieszonkowy Liitzow i 3 niszczyciele, zaatakowa w pobliu Wyspy Niedwiedziej konwj JW 5IB". Pomimo przewagi ogniowej okrty niemieckie nie zatopiy adnego ze statkw handlowych. W walce z okrtami eskorty i przybyymi na pomoc

ADMIRA SCHEER
brytyjskimi jednostkami Admira Hipper dozna uszkodze. Pod koniec marca 1943 r. powrci do Niemiec i na Batyku suy jako okrt szkoleniowy. 3 maja 1945 r. zosta zbombardowany przez samoloty RAF w porcie w Kilonii.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 14 050 t dugo 206 m szeroko 21,3 m zanurzenie 7,7 m prdko 32,5 wza uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) kal. 203 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 20 mm 12 wyrzutni torpedowych kal. 533 mm 3 wodnosamoloty

10
konwoje. W 1942 r. powrci do Wilhelmshaven i pniej dziaa na Batyku. 9 kwietnia 1945 r. zosta zniszczony bombami samolotw brytyjskich w porcie w Kilonii.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 11 700 t dugo 186 m szeroko 20,7 m zanurzenie 7m prdko 28,3 wza uzbrojenie 6 dzia kal. 280 mm (2 x 3) 8 dzia 150 mm 6 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal 37 mm 10 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 8 wyrzutni torped kal. 533 mm 2 wodnosamoloty

ADMIRA SCHEER
okrt

AFRIKA KORPS
(Deutsches Afrika Korps) korpus ekspedycyjny

Drugi z niemieckich pancernikw kieszonkowych zwodowany w 1933 r., wyszed na Atlantyk 23 padziernika 1940 r. pod dowdztwem kmdr Theodora Kranckego. Do koca marca 1941 r. zatopi 16 statkw o cznym tonau 99 039 BRT. W listopadzie 1940 r. zaatakowa konwj HX 84", w ktrym znajdoway si polskie statki Morska Wola i Puck. Zdoa zatopi 5 transportowcw. Brytyjski krownik pomocniczy Jervis Bay, ktry podj samobjcz walk z niemieckim rajderem, uratowa konwj przed cakowitym pogromem. Po bitwie pancernik skierowa si na poudniowy Atlantyk, a nastpnie przeszed na Ocean Indyjski. Zaopatrzenie dostarcza mu okrt Nordmark, *krowniki pomocnicze Thor i Pinguin, a take uzupenia zapasy zdobycz z zatrzymanych statkw (m.in. norweskiego tankowca Sandejjord). Do 15 marca 1941 r., gdy zakoczy rajd zawijajc do Bergen, zatopi 14 statkw i krownik pomocniczy oraz zatrzyma 2 statki. W 1941 r. pancernik operowa z baz w Norwegii, atakujc alianckie

Niemiecki korpus ekspedycyjny, wysany w lutym 1941 r. do Trypolitanii, mia wspomc Wochw cofajcych si pod naporem wojsk brytyjskich. Od 18 lutego dowdc by gen. Erwin *Rommel. Pierwszy transport niemiecki doszed do Trypolisu 13 lutego; wpierw wyokrtowano 5 dywizj lekk, w kwietniu 15 dywizj pancern. Obie te dywizje (15 sierpnia 1941 r. 5 dywizj

lekk przeksztacono w 21 dywizj pancern) utworzyy trzon pancerny Afrika Korps. Do niego jeszcze w 1941 r. dosza dywizja do zada specjalnych Afrika", utworzona z Niemcw sucych w Legii Cudzoziemskiej. Stan liczebny Afrika Korps wzrs w 1941 r. z 19 rys. onierzy w kwietniu do 48,5 tys. w padzierniku. W 1942 r. siy niemieckie w Afryce Pnocnej zostay zwikszone o 164 dywizj piechoty, 15 brygad spadochronow Ramcke" oraz dalsze oddziay armijne. Stan liczebny wzrs do ok. 90 tys. onierzy. Afrika Korps razem z oddziaami woskimi (przede wszystkim Manewrowym Korpusem Armijnym Corpo di Manovra, CAM) tworzy Armi Pancern Wosko-Niemieck (Armata Corazzata Italo-Tedesca ACIT). Po konferencji wosko-niemieckiej w Cyrenie 8 sierpnia 1941 r. Afrika Korps wraz z woskim XXI korpusem zosta wczony do utworzonej 15 sierpnia grupy pancernej Afryka" (Panzergruppe Afrika), ktrej dowdc zosta gen. Rommel (na czele Afrika Korps stan gen. Ludwig Cruewell). Od 24 marca 1941 r. jednostki Afrika Korps podjy akcj zaczepn, zaskakujc Brytyjczykw, ktrzy wierzyli bdnym informacjom wywiadu wskazujcym, e woskie naczelne dowdztwo wydao

Wyadunek broni dla Afrika Korps w Trypolisie

AICHI D3A k Pnocn (*Torch") wszystkie oddziay pastw osi" w Afryce skapituloway. AICHI B7A RYUSEI (Grace") samolot Dwumiejscowe samoloty torpedowe, przekazane do uzbrojenia japoskiej marynarki w 1944 r. Do koca wojny wyprodukowano ich ponad 100. Przystosowane do startu z lotniskowcw, czsto jednak wyruszay do akcji z lotnisk ldowych. Wykorzystywane byy wielokrotnie w atakach samobjczych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {B7A2) Nakajima Homare silnik o mocy 1825 KM rozpito 14.4 m 11,49 m dugo 6 500 kg maks. masa startowa maks. prdko 566 km/h zasig 3040 km uzbrojenie 2 dziaka 20 mm 1 karabin maszynowy kal. 7,92 mm lub 12,7 mm. torpeda lub 1000 kg bomb

Czogi niemieckie w libijskim miecie

instrukcje obronne. Do poowy kwietnia odbiy Cyrenajk, ale nie zdyy zdoby *Tobruku. Szybkie ataki, w ktrych Rommel potrafi wietnie wykorzysta moliwoci artylerii i broni pancernej, okreliy charakter dziaa w Afryce Pnocnej. Si Rommla staa si doskonaa taktyka, wyniesiona z dowiadcze wojennych w Polsce i na zachodzie Europy; okaza si mistrzem w operowaniu oddziaami pancernymi, artyleri przeciwpancern i lotnictwem. Jednake siy jego wojsk byy ograniczone; Hitler, zajty inwazj na Zwizek Radziecki, nie mia moliwoci rozbudowy Afrika Korps. Sytuacja oddziaw brytyjskich bya lepsza, gdy premier Winston Churchill przywizywa du wag do wzmocnienia wojsk walczcych na Pustyni. Do nich docierao zaopatrzenie drog morsk wok Przyldka Dobrej Nadziei i przez Morze Czerwone. Gen. Rommel mg liczy na dostawy z Woch przez Morze rdziemne, ale tam angielskie okrty operujce z baz na Malcie dziesitkoway

konwoje. 23 padziernika 1942 r. Brytyjczycy, dysponujc zdecydowan przewag, rozpoczli ofensyw pod el *Alamejn i zadali wojskom osi" znaczne straty; woski Manewrowy Korpus Armijny (CAM) przesta istnie, ale Afrika Korps, cho znacznie uszczuplony, zachowa zdolno bojow i 5 listopada wycofa si do Tunezji. Stanowi tam gwn si manewrow wojsk osi". W maju 1943 r. po anglo-amerykaskiej inwazji na Afry-

AICHI D3A (Val") samolot Bombowiec nurkujcy przystosowany do startu z lotniskowcw, zamwiony przez japosk

Aichi D3A

AICHI E13A
marynark w 1936 r. Prototyp oblatano w grudniu 1937 r. i natychmiast uruchomiono produkcj seryjn. Samolot nie osiga duej prdkoci, ale by zwrotny. W czasie ataku na *Pearl Harbor samoloty te jako pierwsze uderzyy na port amerykaski. W dniach 4-5 kwietnia 1942 r. zatopiy dwa brytyjskie cikie krowniki HMS Cornwall i Dorsetshire w pobliu Cejlonu, a cztery dni pniej lotniskowiec HLMS Hermes i australijski niszczyciel HMAS Vampire. Produkcja D3A1 zakoczya si w sierpniu 1942 r. i do tego czasu zbudowano 478 egzemplarzy. Nowa wersja nosia oznaczenie D3A2 Model 22 i do pocztku 1944 r. wyprodukowano 816 tych samolotw. dugo 11,3 m maks. masa startowa 4000 kg maks. prdko 376 km/h zasig 2100 km uzbrojenie 1 karabin maszynowy kal. 7,7 mm (w pniejszych wersjach dodatkowo montowano dziako kal. 20 mm) 370 kg bomb

12
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Aichi AE1PA o mocy 1400 KM rozpito 12.26 m dugo 11.64 m maks. masa startowa 4040 kg maks. prdko 475 km h zasig 1185 km uzbrojenie 1 najciszy karabin maszynowy kal. 13 mm 800-850 kg bomb

AICHI M6A SEIRAN

samolot

Japoski dwumiejscowy wodnosaAIRCOBRA P-39, Bell molot przystosowany do przewoesamolot nia wewntrz kaduba okrtu podwodnego klasy 1-400. Dziki Jednomiejscowy samolot myliwski skadanym skrzydom i stateczni- wyprodukowany w zakadach amekowi do wntrza specjalnego hanga- rykaskich Bell Aircraft w 1938 r. ru okrtu mona byo zaadowa Mia trjkoowe podwozie z koem 3 samoloty (oraz czwarty rozmonto- przednim, co w owych czasach byo DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE wany) i przygotowa je do startu nowoczesnym rozwizaniem. Silz katapulty w cigu 45 minut. Pla- nik umieszczony za kabin nap(D3A2) silnik Mitsubishi Kinsei 54 nowano wykorzystanie ich do ataku dza migo za pomoc dugiego o mocy 1200 KM torpedowego i bombowego na lu- wau przechodzcego przez kabin rozpito 14,37 m zy Kanau Panamskiego. Okrty midzy nogami pilota; takie usytudugo 10,2 m 1-400,1-401, ktre mogy zabra po owanie silnika dawao lepsz wimaks. masa startowa 3800 kg trzy zoone samoloty Seiran oraz doczno z kabiny przesunitej do maks. prdko 428 km/h 1-13 i 1-14 z dwoma samolotami przodu oraz umoliwio zainstalokady, byy gotowe w maju 1945 r., wanie z przodu kaduba dwch kazasig 1561 km ale ze wzgldu na uszkodzenie rabinw maszynowych i dziaa uzbrojenie 3 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm przez amerykaskie bombowce Oldsmobile T-9 kal. 37 mm strzela370 kg bomb zakadw lotniczych Aichi w Na- jcego przez piast miga. Pierwgoja opniaa si dostawa wod- sze samoloty zostay zamwione nosamolotw Seiran. W czerwcu przez francuskie siy powietrzne, AICHI E13A 1945 r. zapada decyzja o przepro- ale te nie odebray ich z powo(Jake") wadzeniu atakw na amerykaskie du klski Francji i zakady dookrty kotwiczce przy atolu Ulithi. starczyy myliwce Brytyjczykom. samolot 2 lipca i 26 lipca okrty wyruszyy Od padziernika 1941 r. RAF Wodnosamoloty rozpoznawcze rozz portw, ale nie wykonay zadania uywa samolotw Aircohra poczy karier bojow od lotu nad ze wzgldu na koniec wojny. przez krtki okres jako samolotw *Pearl Harbor tu przed gwnym atakiem si japoskich. Do koca wojny bray udzia we wszystkich Aircobra P-39Q wikszych bitwach japoskiej marynarki. Produkcja seryjna rozpocza si w 1938 r. i do koca wojny wyprodukowano 1418 sztuk. Istniay te wersje szkolne El3AlK, udoskonalona wersja rozpoznawcza El 3 Al a i rozpoznawcza do lotw bez widocznoci E13A16. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Mitsubishi Kinsei 43 o mocy 1080 KM rozpito 14,5 m

13
szturmowych, ale wobec wysokich strat, spowodowanych, zdaniem jego dowdztwa, z konstrukcj samolotu, odmwi odebrania nastpnej partii. Do koca wojny zakady Bell wyprodukoway 9558 samolotw w wersjach P-39D, F, J, K, L, M, N i Q; 4758 samolotw dostarczono do Zwizku Radzieckiego, gdzie uzyskay dobr opini najlepszych pilotw radzieckich (m.in. Aleksandra Pokryszkina, ktry z 59 powietrznych zwycistw - 48 odnis pilotujc Aircobry).
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (P-39Q) silnik AllisonV-1710-85 o mocy 1200 KM rozpito 10,36 m dugo 9,18 m maks. masa startowa 3765 kg maks. prdko 620 km/h zasig 1086 km uzbrojenie 1 dziao kal. 37 mm w dziobie 4 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm w skrzydach zasobnikach podskrzydowych oraz 225 kg bomb

ALAMEJN EL
Graf Spee. Po naprawie uszkodze w 1940 r. rozpocz sub na Morzu rdziemnym. W kwietniu tego roku bra udzia w ewakuacji Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego z *Grecji, a nastpnie w walkach o *Kret i ewakuacji garnizonu z Heraklionu. W padzierniku 1940 r. razem z krownikiem * York zniszczy trzy woskie torpedowce w bitwie koo Malty. W czerwcu 1941 r. ostrzeliwa pozycje wojsk francuskich podlegych rzdowi *Vichy w Syrii. Zosta przekazany na zom w 1949 r. Siostrzane okrty Leander, Achilles i Orion rwnie przetrway wojn. Jedynie Neptune w grudniu 1941 r. wszed na min w pobliu Trypolisu i zaton.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 6985 t dugo 168,9 m szeroko 16,9 m prdko 32,5 wza uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) kal. 152 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm 12 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 8 wyrzutni torped kal. 533 mm 1 wodnosamolot

w 1922 r. prace wstrzymano, gdy t klas okrtw objy ograniczenia narzucone przez ukad waszyngtoski. Dowdztwo japoskiej marynarki zdecydowao si przerobi Akagi i siostrzany okrt Amagi (zniszczony w czasie trzsienia ziemi w 1923 r.) na lotniskowce. W chwili wybuchu wojny na Pacyfiku Akagi by okrtem flagowym adm. Chuichi Nagumo i bra udzia w ataku na Pearl Harbor. Podczas bitwy o *Midway zosta trafiony amerykaskimi bombami i torpedami z samolotw startujcych z lotniskowca *Enterprise. Zgino wwczas 2637 marynarzy i oficerw. Uszkodzenia byy tak powane, e lotniskowiec zosta dobity przez japoskie niszczyciele.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
(1942 r.) wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie 36 500 ton 260.7 m 31,3 m 8,7 m 31,2 wza

AJAX okrt Lekki krownik brytyjski zbudowany w 1935 r. by najszybszym okrtem z piciu jednostek klasy Leander. Wsawi si walk z niemieckim pancernikiem *Admiral

6 dzia kal 203 mm (6 x 1) 12 dzia kal 127 mm 28 dzia przeciwlotnic zych kal. 25 mm

72 samoloty

AKAGI
okrt Lotniskowiec japoski budowany by jako krownik liniowy, ale

ALAMEJN EL
bitwy 1942 r. Osada w Egipcie pooona w odlegoci ok. 80 km na zachd od Aleksandrii, staa si rejonem walk. ktre miay znaczny wpyw na przebieg wojny w strefie rdziemnomorskiej. W czerwcu 1942 r. szybkie postpy wojsk niemiecko-woskich zagroziy gwnej brytyjskiej bazie zaopatrzeniowej w Aleksandrii i Kairowi. 25 czerwca gwnodowodzcy siami brytyjskimi na Bliskim Wschodzie gen. Claude *Auchinleck przej bezporednie dowodzenie 8 armi i nakaza wycofanie jej oddziaw z planowanego rejonu obrony Mersa Matruh do obszaru el Alamejn. Wojska niemiecko-woskie podeszy pod el Alamejn

HMS Ajax powraca do portu w Plymouth 31 stycznia 1940 r.

Bitwa pod el Alamejn

14

Bitwa pod el Alamejn

15 30 czerwca 1942 r. i 1 lipca rozpoczy natarcie. Nie udao im si jednak przeama brytyjskiej obrony przed zapadniciem zmroku. Nastpnego dnia gen. Auchinleck rozpocz przeciwnatarcie. Gen. Erwin *Rommel wyda rozkaz wycofania niemieckich i woskich oddziaw. 13 sierpnia 1942 r. premier Winston Churchill odwoa gen. Auchinlecka i przysa na jego miejsce gen. Harolda *Alexandra. Dowdztwo 8 armii obj gen. Bernard L. *Montgomery. Brytyjczycy otrzymali dostawy broni i amunicji, co miao decydujcy wpyw na przebieg dalszych bitew. W nocy z 30 na 31 sierpnia niemiecko-woska armia pancerna gen. Rommla ponownie uderzya na odcinku midzy Alam Nayil i el Kattara. Dysponowaa 440 czogami (200 niemieckich i 240 woskich), natomiast wojska brytyjskie miay ju 700 czogw, w tym 200 amerykaskich typu *Grant. Ofensywa, ktrej najwikszym atutem miao by zaskoczenie, nie udaa si. Brytyjczycy, orientujc si w zamiarach wroga dziki rozszyfrowaniu niemieckich depesz, przygotowali si do obrony. Niemieckie kolumny pancerne wjechay na ogromne pole minowe i zostay zaatakowane przez samoloty myliwskie RAF. Rommel zdecydowa si zmieni kierunek natarcia: skierowa swoje wojska na pnoc w stron *Alam Halfa, bronionej przez 22 brygad pancern. Celny ogie brytyjskiej artylerii i silne naloty zatrzymay niemieckie i woskie czogi. W dniu 2 wrzenia Rommel zdecydowa si na odwrt. Generaowie Alexander i Montgomery przez wiele tygodni przygotowywali rozstrzygajce uderzenie. Czas pracowa na ich korzy. Do portw docieray statki z zaopatrzeniem dla coraz liczniejszych wojsk brytyjskich. Na pocztku padziernika 1942 r. w tym rejonie Pustyni Zachodniej miay ju 220 tys. onierzy, 1351 czogw, 1400 dzia przeciwpancernych i 900 samolotw. W tym czasie woskie statki wiozce bro, sprzt i zaopatrzenie dla oddziaw Rommla byy dziesitkowane na Morzu rdziemnym przez alianckie okrty i samoloty. W sierpniu poszo na dno 30% statkw z zaopatrzeniem, we wrzeniu 30%, w padzierniku 40%. W zmaganiach na pustyni niepoledni rol odgrywa wywiad i obydwaj dowdcy brytyjscy doceniali jego znaczenie. Teren, na ktrym miay nastpi rozstrzygajce walki, dawa przewag wojskom osi". Front cign si przez 70 km od el Alamejn do depresji el Kattara. Najwygodniej dla aliantw byoby uderzy na pnocy, ale Rommel tego si spodziewa i mg tam zerodkowa swoje wojska -jeszcze wystarczajco liczne, aby odeprze natarcie. Wywiadowi brytyjskiemu udao si wprowadzi Rommla w bd. Zgrupowane na pnocy czogi i artyleria zostay zamaskowane, a pozorowane ruchy wojsk brytyjskich i budowa faszywego rurocigu biegncego na poudnie utwierdzia dowdztwo wojsk osi" w przekonaniu, e Brytyjczycy przerzuc swoje siy w tamtym kierunku. Rommel nie podejrzewajc, e Brytyjczycy s gotowi do natarcia, 23 wrzenia 1942 r. polecia do kwatery gwnej Fiihrera w Winnicy (Ukraina) na spotkanie z Hitlerem. Uzyska zapewnienie, e wkrtce do Afryki zostanie wysana bro i paliwo, a nastpnie uda si na wypoczynek do Semmering w Austrii. 23 padziernika o godzinie 21.40 tysic brytyjskich dzia rozpoczo ostrzeliwanie pozycji wojsk osi". Wkrtce potem dowdca niemieckiej 21 dywizji pancernej zameldowa, e na poudniu brytyjska piechota rozpocza atak, co -jego zdaniem - wygldao na gwne uderzenie. Gen. kawalerii Georg Stumme, zastpujcy Rommla, by cakowicie zdezorientowany. Na wiadomo o ofensywie przeciwnika Rommel wyruszy natychmiast do Afryki. Wiedzia, e obietnice Hitlera dotyczce wikszych dostaw nie zostay zrealizowane. W Rzy-

ALBACORE mie zada bezzwocznego wysania do Afryki statkw z amunicj i paliwem dla czogw. Gwnodowodzcy siami niemieckimi w rejonie Morza rdziemnego feldmarsz. Albert *Kesselring ustali z Wochami wysanie 7 statkw i nada szyfrogram do Rommla, ktry opuci ju Rzym, informujcy, e zaopatrzenie dla jego oddziaw dotrze w cigu 72 godzin. Brytyjczycy przechwycili t depesz i odszyfrowali j. W efekcie cztery statki zostay zatopione przez brytyjskie samoloty. Pity, Brioni, dotar do portu w Tobruku, ale zaton trafiony bombami, zanim zdy wyadowa bro. Brak paliwa, sprztu i amunicji mia znaczcy wpyw na los wojsk niemiecko-woskich. 5 listopada 1942 r. bitwa pod el Alamejn dogasa. Oddziay niemieckie wycofay si na zachd, a woskie pozbawione transportu samochodowego dostay si do niewoli. Wg rde niemieckich armia niemiecko-woska liczca 108 tys. onierzy stracia 7800 rannych i zabitych, ok. 50 tys dostao si do niewoli. Na polu bitwy pozostao 1000 dzia i 450 czogw. Straty brytyjskie wyniosy 13 500 zabitych i rannych, 500 czogw zniszczonych i uszkodzonych oraz 100 dzia. ALAM HALFA bitwa 1942 r. Rejon walk wojsk oddziaw *Afrika Korps w dniach od 30 sierpnia do 7 wrzenia 1942 r., gdy gen. Erwin *Rommel podj ostatni prb przeamania brytyjskich linii obronnych na granicy Egiptu. (*Alamejn el) ALBACORE okrt Amerykaski okrt podwodny klasy Gato, rozpocz sub w czerwcu 1942 r. W czasie 10 patroli na Pacyfiku zatopi 8 japoskich okrtw, w tym lotniskowiec Taiho, lekki krownik i 2 niszczyciele. Zaton na minie w listopadzie 1944 r.

ALBACORE, Fairey
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno podwodna 2425 t nawodna 1525 t prdko nawodna 20,25 wza podwodna 10 wzw uzbrojenie 1 dziao kal. 40 mm 1 najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm 10 wyrzutni torped kal. 533 mm dugo 12,14 m (12,94 m - wodnosamolot) maks. masa startowa 4749 kg maks. prdko 259 km/h zasig 1496 km uzbrojenie 1 karabin maszynowy Browning kal. 7,69 mm 2 karabiny maszynowe Vickers kal. 7, 69 mm 1 torpeda lub 908 kg bomb

ALBACORE, Fairey
samolot Brytyjski trzymiejscowy dwupatowy samolot torpedowy, mia zastpi wysuone *Swordfish. Prototyp oblatano 12 grudnia 1938 r. i pierwsze samoloty rozpoczy sub w lotnictwie morskim (*Fleet Air Arm) na wiosn 1940 r. startujc z baz ldowych. Przeprowadzay loty patrolowe i rozpoznawcze oraz zrzucay miny morskie. W nastpnym roku wyruszyy na morze na pokadach lotniskowcw (m.in. *Formidable), aby chroni konwoje, zwalcza okrty podwodne i atakowa cele morskie (np. *Tirpitza w marcu 1942 r.). W 1943 r., gdy okazao si, e nie dorwnuj samolotom Swordflsh, wycofano je z Fleet Air Arm. Do tego czasu wyprodukowano 803 samoloty.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Bristol Taurus o mocy 1065 KM lub Taurus XII o mocy 1130 KM rozpito 15,24 m

ALBANIA

dziaania wojenne 1939-45 Pastwo w zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego wyzwolio si spod panowania tureckiego w 1912 r., lecz musiao w dalszym cigu toczy walk przeciwko prbom zaboru przez Wochy, Jugosawi i Grecj. Ostatecznie niepodlego Albanii zatwierdzia konferencja ambasadorw w Londynie w listopadzie 1920 r. Wkrtce wadz przej Achmed beg Zogu, ktry od 1925 r. by prezydentem republiki, a w 1928 r. koronowa si. Ju od 1926 r. zwiza swoje pastwo z Wochami. Prba zmiany tej polityki i zacienienia zwizkw z Wielk Brytani spowodowaa zbrojn interwencj Woch, ktrych wojska wyldoway w portach Albanii 7 kwietnia 1939 r. Jedyny opr stawiy dwa bataliony oraz oddziay partyzanckie dowodzone przez pk. Abasa Kupiego. Udao im si na 36 godzin zatrzyma marsz wojsk najedcy w rejonie

Durazzo (Durres), umoliwiaji ucieczk rodzinie krlewskiej. Achmed beg Zogu schroni si w Lon dynie, jednake rzd brytyjs odmwi uznania go za gow pa stwa, gdy zaakceptowa aneksj Albanii przez Wochy. Miao t powstrzymywa w kraj prze zacienianiem stosunkw z Niem cami. Brytyjczycy zmienili zdani w 1940 r., po przystpieniu Wocl do wojny po stronie Niemiec. Organizacja D" (pniej wesza w skad *SOE) przystpia do organizowania powstania, ktre pod wodz Abasa Kupiego miao rozpocz si w jugosowiaskiej prowincji Kosowo, zamieszkanej przez Albaczykw. Inwazja niemiecka na Jugosawi w kwietniu 1941 r. przekrelia te plany. Od 1943 r. na terenie poudniowej Albanii zacza dziaa partyzantka komunistyczna, na czele ktrej stan Enver Hoda. Powstay rwnie inne grupy partyzanckie, z ktrych najwiksz kierowa Abas Kupi. Po upadku dyktatora Woch Benito *Mussoliniego albaskie oddziay partyzanckie zjednoczyy si we Froncie Wyzwolenia Narodowego (FWN), a z wojsk woskich okupujcych kraj dwie dywizje odday bro partyzantom, trzy inne za rozproszyy si. Do koca wrzenia 1943 r. wikszo kraju bya wolna. Niemcy zareagowali szybko, przerzucajc 10 wrzenia z Macedonii wojska, ktre opanoway Tiran, a w nastpnych miesicach wikszo kraju. Przywdca oddziaw komunistycznych Enver Hoda, przyjmujc, e sytuacja na frontach europejskich zmusi wkrtce Niemcw do wycofania si z Albanii, wyprowadzi swoje oddziay z FWN, co byo powodem wybuchu wojny domowej na poudniu kraju. Na pocztku 1944 r. Brytyjczycy, dc do zakoczenia bratobjczych walk i skierowania albaskich oddziaw przeciwko Niemcom, zaczli dostarcza bro wszystkim stronom wojny domowej. Przynioso to odwrotny od zamierzonego skutek: wzmocnione oddziay rozpoczy jeszcze bardziej intensywne wzajemne walki.

17 Pomoc brytyjska umoliwia rozbudow oddziaw komunistycznych, ktre po wyjciu wojsk niemieckich we wrzeniu 1944 r. opanoway pnoc kraju i zniszczyy siy partyzanckie innych formacji, w tym oddziay Abasa Kupiego. Wadz w Albanii przejli komunici. ALEKSANDRIA
port

ALEUCKIE WYSPY

Egipski port, w czasie wojny by baz dla brytyjskiej Flory rdziemnomorskiej (British Mediterranean Fleet) i gwnym punktem zaopatrzenia wojsk brytyjskich w Afryce onierze amerykascy na brzegu wyspy Attu Pnocnej do 1942 r. W nocy z 17 na 18 grudnia 1941 r. ALEUCKIE WYSPY na dystans 170 mil od wyspy. Wowoski okrt podwodny Scire (do- kampania 1942-43 bec trudnych warunkw atmowdca kpt. Junio Borghese) wypusferycznych tylko 13 bombowcw ci w odlegoci 6 mil od brzegu Kiska i Attu - dwie wyspy z acu- i 6 myliwcw dotaro nad Unalask egipskiego trzy tzw. *ywe torpedy. cha archipelagu Aleutw stanowi- i zrzucio bomby. 7 czerwca na bezOk. godz. 3.00 pojazdy kierowane cych przeduenie Alaski, zostay ludnej wysepce Attu wyldowao przez Luigi de la Penne (dowdca zajte 6 i 7 czerwca 1942 r. przez 1200 onierzy japoskich, dowiegrupy), Antonio Marcegliego i Vin- niewielkie oddziay japoskie. War- zionych na pokadach 2 lekkich krzenzio Martelottego przedary si do to strategiczna wysp, ze wzgldu ownikw. Pi dni pniej na portu. Nurkowie Emilio Bianchi na pooenie i ze warunki atmo- wyspie Kiska wyldowao 500 oi Spartaco Schergat zaoyli adunki sferyczne bya znikoma, ale Japo- nierzy japoskich. Amerykaskie wybuchowe pod kadubami dwch czycy zdecydowali si na inwazj, dowdztwo nie podejmowao bezbrytyjskich pancernikw: Queen aby odwrci uwag Amerykanw porednich dziaa obronnych, Elizabeth i Valiant. Eksplozje roz- od gwnego kierunku dziaania, uznajc e bezludne wyspy nie s dary pancerze okrtw, ktre osia- czyli *Midway. Rozpoczli od ataku warte wysyania tam jakichkolwiek dy na dnie portu. Zaoga trzeciej powietrznego na baz amerykask si morskich. Jednake pod presj torpedy (Martelotte i nurek Marco Dutch Harbor na wyspie Unalaska. amerykaskiej opinii publicznej, Marino), ktra usiowaa wysadzi Nad ranem 3 czerwca 1942 r. zesp obawiajcej si zagroenia Alaski, jeden z lotniskowcw, nie odnalaza okrtw (dowdca wiceadm. B. Ho- rzd postanowi podj dug i kocelu. Zaoyli adunki pod tankow- sogaya), w ktrego skad wchodzi- sztown kampani o ich odzyskacem Sagona. Wszyscy Wosi dosta- y 2 cikie krowniki i 2 mae lot- nie. Nie bez znaczenia by rwnie li si do niewoli. niskowce Ryujo i Junyo, zbliy si fakt, e Wyspy Aleuckie pozostaway jedynym terytorium Stanw Zjednoczonych, zajtym przez JapoOkrty alianckie w porcie w Aleksandrii w maju 1940 r. czykw. Dziaania wojenne rozpoczy si w sierpniu 1942 r., gdy lotnictwo amerykaskie zbombardowao Kisk. Pod koniec miesica zbudowano baz lotnicz na wyspie Adak. W styczniu 1943 r. powstaa nastpna baza, na wyspie Amchitka pooonej 150 km od Kiski. 11 maja 1943 r. 7 dywizja piechoty (11 tys. onierzy) dokonaa desantu na wysp Attu. Atak wspierao 240 samolotw i ogie dzia 3 pancernikw, 3 cikich i 4 lekkich krow-

ALEXANDER HAROLD nikw, 20 niszczycieli oraz wielu innych mniejszych jednostek. Pomimo znacznej przewagi (garnizon japoski liczy 2600 ludzi) le wyszkoleni i nie najlepiej dowodzeni onierze amerykascy z trudem zwalczali opr wroga. 29 maja Japoczycy podjli ostatni kontratak, ale zostali odparci przez Amerykanw. W czasie walk zgino 2350 Japoczykw, a 28 dostao si do niewoli. Amerykanie stracili 552 zabitych i 1140 rannych. 15 sierpnia po silnym bombardowaniu wyspy Kiska Amerykanie wspomagani przez Kanadyjczykw rozpoczli desant. Przekonani, e napotkaj zacity opr, rzucili do walki 34 300 onierzy wspieranych przez 5 pancernikw. Kiedy jednostki desantowe dotary do brzegw, okazao si, e obrocw ju tam nie ma, albowiem w kocu maja i na pocztku czerwca 15 okrtw podwodnych zabrao 700 onierzy japoskich, a pod koniec czerwca krowniki i niszczyciele, wykorzystujc sprzyjajce warunki atmosferyczne, ewakuoway we wzorowym porzdku reszt garnizonu.

18

1942 r. otrzyma dowdztwo nad przyj kapitulacj wojsk niemiecwojskami brytyjskimi na Bliskim kich we Woszech. Wschodzie z zadaniem pokonania W 1952 r. obj stanowisko ministra wojsk niemiecko-woskich. Wy- obrony w rzdzie Churchilla, ktre kona to polecenie bez zarzutu, sprawowa do roku 1954. co w duej mierze byo zasug jego poprzednika gen. Claude'a *Auchinlecka, ktry dobrze przygo- ALSOS towa obron pod el *Alamejn. kryptonim W styczniu 1943 r. w skadzie Kryptonim amerykaskiej akcji mabrytyjskiej delegacji uczestniczy jcej na celu zbieranie w latach w konferencji sprzymierzonych 1943-45 informacji o niemieckich w Casablance, gdzie mianowano go badaniach naukowych, szczeglnie zastpc gen. Dwighta *Eisenhowe- pracach nad skonstruowaniem bomra i dowdc alianckich si ldo- by atomowej. Pierwszy zesp wywych walczcych w Afryce Pnoc- sano we wrzeniu 1943 r. do Woch nej. Od 20 lutego 1943 r. dowodzi i, cho nie udao si znale adnych nowo sformowan brytyjsk 18 materiaw, nastpny zesp, skadaGrup Armii. W lipcu 1943 r., jcy si z agentw kontrwywiadu w czasie walk na *Sycylii, dowodzi (Counter Intelligence Corps) oraz 15 Grup Armii. W kampanii wo- naukowcw Biura Bada Naukoskiej dowodzi wojskami sprzymie- wych i Rozwoju (Office of Scientirzonych, a od 27 listopada 1944 r. fic Research and Development) by gwnodowodzcym siami przyby do Francji po wyldowaniu sprzymierzonych w rejonie Morza tam wojsk inwazyjnych w czerwcu rdziemnego. Tego samego dnia 1944 r. Zespoy te ustaliy, e awansowano go do stopnia marsz, Niemcy, cho rozpoczli prace nad polnego, aczkolwiek nominacja no- skonstruowaniem bomby atomowej sia dat 4 czerwca 1944 r., przypo- wczeniej ni alianci, pozostali w tyminajc dzie zdobycia Rzymu. le i nie istnieje groba uycia broni Zaufanie, jakie zdoby w czasie jdrowej przez Hitlera. walk w Afryce i we Woszech, sprawio, e Eisenhower zdecydowa ALEXANDER HAROLD zatrzyma Alexandra przy sobie ALTMARK (1891-1969) w czasie przygotowa do inwazji na okrt marszaek polny Francj, na co nie zgodzi si preBrytyjski oficer, sub rozpocz mier Churchill. 29 kwietnia 1945 r. Niemiecki okrt dostawczy, zaow 1911 r. W 1937 r. otrzyma jako patrujcy w paliwo i materiay najmodszy wiekiem oficer stopie generaa. Po wybuchu II wojny Altmark w fiordzie kilkadziesit metrw od miejsca, gdzie zosta zaatakowany przez wiatowej mianowany dowdc brytyjsk grup abordaow 1 dywizji piechoty *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego (BEF), wykaza si talentem dowdczym w czasie walk pod * Dunkierk. W marcu 1942 r. przyby jako dowdca I korpusu (Burcorps) do Rangunu w Birmie, zagroonego ofensyw wojsk japoskich. Nie zdoa wprawdzie obroni miasta, ale do sprawnie pokierowa odwrotem wojsk brytyjskich do Indii. Awansowany do stopnia generaa w kwietniu 1942 r., zosta mianowany dowdc 1 armii, ktra miaa bra udzia w ldowaniu w Afryce Pnocno-Zachodniej. W sierpniu

[9 wojenne pancernik *Admiral Graf Spee, gdy ten dziaa na poudniowym Atlantyku i Oceanie Indyjskim. W nocy z 15 na 16 lutego 1940 r. wszed na wody terytorialne Norwegii, do Jssenfjordu, gdzie odnalaz go brytyjski niszczyciel Cossack. Kpt. Philip L. *Vian, dowdca jednostki brytyjskiej, wiedzia, e na pokadzie niemieckiego tankowca znajduj si alianccy marynarze schwytani w czasie rajdw pancernika. Zada od dowdcy norweskiego torpedowca, strzegcego wejcia do fiordu, prawa przekroczenia granicy norweskich wd i przeszukania niemieckiego okrtu. Akcj popiera pierwszy lord Admiralicji Winston Churchill i kpt. Vian mg zlekceway protesty dowdcy norweskiej jednostki, argumentujcego, e Altmark nie jest uzbrojony i znajduje si na wodach terytorialnych neutralnego pastwa. Brytyjska grupa abordaowa wdara si na pokad A Itmarka i uwolnia 303 jecw. Rzd norweski zoy protest.

AMFIBIE

Brytyjski czog pywajcy Mk IX z 1919 r.

AMFIBIE
pojazdy pywajce

Przeom, jakiego w I wojnie wiatowej dokonay czogi, skoni konstruktorw do poszukiwania sposobu maksymalnego zwikszenia moliwoci wykorzystania tych pojazdw. W 1919 r. Anglicy podjli prby zbudowania czogu-amfibii, ktry mgby porusza si po ldzie Zwolniony przez Brytyjczykw Alt- i wodzie. Uszczelniono kadub mark, przemianowany na Ucker- czogu Mk IX, rury wydechowe wymark, nadal peni funkcj statku za- prowadzono do gry, a po bokach opatrzeniowego. Zaton w wyniku umieszczono stalowe beczki, ktre eksplozji 30 listopada 1942 r. w Jo- speniay funkcj pywakw. Napd w wodzie zapewniay opatki umiekohamie. szczone na gsienicach. W 1921 r. Anglicy rozpoczli prby z 20-toAMBROSIO VITTOR10 nowym czogiem Medium D., jed(1879-1958) nake problemy techniczne skoniy genera ich do zaniechania dalszych prac. Szef sztabu woskich wojsk ldowych od stycznia 1942 r., w lutym 1943 r. obj stanowisko szefa Naczelnego Dowdztwa (Comando Supremo). Przeciwny *Mussoliniemu, wczy si do dziaa opozycyjnych, w ktrych wyniku dyktator zosta obalony. 9 wrzenia 1943 r., tu po ogoszeniu kapitulacji Woch, Ambrosio uciek z Rzymu. W rzdzie Pitro *Badoglio obj stanowisko ministra wojny, jednoczenie zachowujc funkcj szefa Naczelnego Dowdztwa. W listopadzie 1943 r. ustpi z obydwu stanowisk, obejmujc funkcj generalnego inspektora wojsk woskich.

Lekki czog MK II zosta wyposaony w dwa potne pywaki. Napd w wodzie zapewnia silnik od motorwki przyczepiony z tyu kaduba, tu za wieyczk. W 1931 r. wyprodukowano 16 tych pojazdw. Czogi pywajce masowo budowali Rosjanie, korzystajc z zakupionej w Wielkiej Brytanii licencji czogu Carden-Loyd A4EIL Wad radzieckich T-37 i T-38 by cienki pancerz (do 9 mm) i sabe uzbrojenie (1 karabin maszynowy lub dziako kal. 20 mm). Z tych wzgldw w czasie dziaa wojennych uywano ich wycznie do celw rozpoznawczych, a i tak straty byy wysokie. Rwnie polscy konstruktorzy podejmowali prby zbudowania czogu pywajcego. W latach 1936-37 Pastwowe Zakady Inynierii

Brytyjski czog pywajcy Mk U

AMFIBIE

20
a si na prbach przystosowania *PzKpfw U i ///. PzKjw II nigdy w tej roli nie zostay uyte, natomiast *PzKpJw III, uszczelnione i wyposaone w urzdzenia doprowadzajce powietrze, forsoway Bug w 1941 r. Na potrzeby wojsk inwazyjnych, ktre miay ldowa w Anglii, skonstruowano transportery-amfibie LWS, ale wyprodukowano tylko 18 egzemplarzy. Wiksze sukcesy odnotowali niemieccy konstruktorzy budujc samochodyamfibie. Najpopularniejszym by Volkswagen Schwimmwagen, masowo produkowany. Plany strategiczne aliantw i Japoczykw byy inne, dlatego armie tych pastw dysponoway amfibiami, ktre odday ogromne usugi wojskom atakujcym od morza. Istot wojny na Pacyfiku stao si zdobywanie wysp rozrzuconych na tysicach kilometrw kwadratowych oceanu. Dowdcy pierwszych wielkich operacji inwazyjnych docenili potrzeb dysponowania pojazdami pancernymi, ktre mogyby wdziera si na brzeg z oddziaami piechoty, likwidowa umocnione punkty oporu i chroni wasnych onierzy przed kontratakiem jednostek pancernych. Japoscy konstruktorzy - zapewne pod wpywem osigni radzieckich i brytyjskich, rozpoczli w 1933 r. budow pywajcych wozw bojowych. W 1939 r. mieli ju udany czog SR-II RO-GO. Way 4 t, uzbrojony w 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm mg rozwija w wodzie prdko 8 km/h. Jednake ani ten czog, ani te jego wersja rozwojowa SR-III nie zostay skierowane do produkcji seryjnej. W kocu lat trzydziestych armia nie widziaa potrzeby posiadania takich czogw. Natomiast w czasie wojny do uzbrojenia wprowadzono czogi: Typ 2 KA-MI (way 12,5 t, uzbrojony by dziao 37 mm i w 2 karabiny maszynowe kal. 7,47 mm, pancerz 12 mm), oraz silniej uzbrojony i opancerzony KA-CHI: dziao kal. 47 mm, 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm, pancerz 50 mm. Na

Brytyjski czog pywajcy Mk II

wybudoway prototyp czogu uznali, e teren i charakter planoPZIn. 130, wykorzystujc podwo- wanych dziaa bojowych nie wyzie czogu PZIn. 140. Prby w te- magaj wyposaenia atakujcych renie rozpoczy si jesieni 1937 r. jednostek w pojazdy tego typu. Czog napdzany benzynowym W czasie kampanii w 1939 i 1940 r. silnikiem o mocy 95 KM rozwija rzeki, jedyne przeszkody wodne, maksymaln prdko 60 km/h na jakie na swojej drodze napotyka ldzie i 10 km/h w wodzie. Okaza- Wehrmacht, forsowano stosujc klao si jednak, e w czasie pokony- syczne metody przerzucania mowania przeszkd wodnych traci stw pontonowych. Dopiero plany stabilno. Inn wad by niedosta- inwazji na Wyspy Brytyjskie i przeteczny pancerz (do 8 mm) i sabe widywana konieczno przeamyuzbrojenie (1-2 karabiny maszyno- wania obrony przez oddziay wywe kal. 7,92 mm). Te zastrzeenia chodzce z morza skoniy niemiecsprawiy, e nie uruchomiono seryj- kich dowdcw do rozwaenia nej produkcji czogu. moliwoci wyposaenia wojsk Niemcy nie planowali masowej pro- w czogi pywajce. Jednake budodukcji czogw pywajcych, gdy wa czogw pywajcych zakoczyPolski czog pywajcy PZIn. 130

21

AMR 35, Renault Typ ZT

zdw by pywajcy czog *Sherman DD, ktry utrzymywa si na wodzie dziki montowanej dookoa wiey brezentowej opoczy, skadanej po wyjechaniu czogu na pla. W czasie ldowania w Normandii morze byo zbyt wzburzone, aby Shermany mogy zjecha z pomostw okrtw desantowych i dopyn do brzegu. Dlatego wikszo z nich wyadowano wprost na plae. Czogi pywajce, cho uywane we wszystkich operacjach desantowych, nie odegray w nich pierwszoplanowej roli. Takie miejsce przypado innym pojazdom amfibijnym. W czasie wszystkich inwazji bardzo poyteczne okazay si ciarwki pywajce *DUKW, produkowane od 1942 r., oraz LVT, ktrych oddziay marines uyy po raz pierwszy w czasie inwazji na *Guadalcanal w sierpniu 1942 r. W Zwizku Radzieckim w okresie wojny nie budowano pojazdw tego typu. Decydowa o tym ldowy charakter dziaa Armii Czerwonej, jednake wykorzystywano tam pojazdy amfibijne dostarczone przez Amerykanw w ramach *Lend-Lease (m.in. Ford GPA 4 x 4). AMIENS nalot Nalot brytyjskich samolotw na wizienie w Amiens 18 lutego 1944 r. mia na celu uwolnienie czonkw francuskiego ruchu oporu. W wyniku ataku, gdy bomby zniszczyy fragment muru okalajcego wizienie oraz ciany budynku, zbiego 250 winiw, wrd ktrych by Raymond Vivant, jeden z szefw francuskiego ruchu oporu, a take 12 innych dziaaczy podziemia skazanych na mier. Zgino 87 winiw zabitych odamkami bomb lub pociskami stray wiziennej.

Amerykaski czog Sherman DD ze zoon oson

wodzie utrzymywa si dziki pywakom montowanym z przodu i tyu kaduba. Dla aliantw pierwszym wielkim i bolesnym dowiadczeniem inwazyjnym by atak na *Dieppe 19 sierpnia 1942 r. Zakoczona klsk prba opanowania portu na francuskim wybrzeu przez alianckie oddziay, ktrym brakowao odpowiednich czogw pywajcych i transportowych pojazdw amfibij-

nych, dostarczya wielu dowiadcze, ktre wykorzystano przy organizowaniu pniejszych operacji inwazyjnych. Wojska alianckie, ktre 6 czerwca 1944 r. uderzyy na plae Normandii, dysponoway tysicami pojazdw amfibijnych sprawdzonych w czasie innych dziaa tego typu w Afryce i poudniowej Europie, a take pojazdami specjalnie skonstruowanymi dla operacji Neptune". Jednym z takich poja-

Sherman DD z podniesion oson

AMR 35, Renault Typ ZT

czog Francuskie zakady Renault rozpoczy produkcj tego lekkiego czogu w 1935 r., planujc, e zastpi

ANAMI KORECHIKA

22 ukoczy Ecole Superieure de Guerre w Paryu. W 1925 r. peni obowizki komendanta Warszawy, a w latach 1926-28 szefa sztabu w Generalnym Inspektoracie Kawalerii. W czasie zamachu majowego w 1926 r. opowiedzia si po stronie rzdowej (by szefem sztabu gen. Tadeusza Rozwadowskiego), ale nie zaszkodzio to jego karierze wojskowej. Pisudski potrafi doceni prawo jego dziaania i umiejtnoci. W latach 1928-3 7 dowodzi Woysk Brygad Kawalerii i nastpnie Nowogrdzk Brygad Kawalerii, z ktr wyruszy do walki przeciwko Niemcom. Od 12 do 28 wrzenia dowodzi Grup Operacyjn Kawalerii. 26 wrzenia na drodze kawalerzystw Andersa wycofujcych si na poudnie stany oddziay radzieckie, ktre po walkach wziy do niewoli wikszo polskich onierzy. Ranny gen. Anders trafi do szpitala, a nastpnie by wiziony we Lwowie i Moskwie. Zwolniony 4 sierpnia 1941 r. po zawarciu 30 lipca 1941 r. polsko-radzieckiego ukadu, tego samego dnia mianowany naczelnym dowdc Polskich Si Zbrojnych w ZSRR. 18 sierpnia dotar do Buzuuku i przystpi do organizowania polskiej armii. Z ogromn energi angaowa si w poszukiwanie polskich oficerw, ktrzy we wrzeniu 1939 r. dostali si do radzieckiej niewoli i znaleli
Wadysaw Anders

AMR 35

on produkowany od dwch lat czog VM (AMR 33). Uzbrojenie nowych pojazdw skadao si z karabinu maszynowego M31 kal. 7,5 mm lub najciszego karabinu maszynowego Hotchkiss kal. 13,2 mm, a nawet dziaka przeciwpancernego kal. 25 mm. Wntrze czogu byo do wygodne dla zaogi, a dostp do przedziau silnikowego znacznie atwiejszy. Zastosowano rwnie nowe zawieszenie. Wszystkie te zmiany sprawiy, e AMR 35, cho ciszy i mniej zwrotny od swojego poprzednika AMR 33, szybko zaj jego miejsce. Do 1940 r. wyprodukowano 200 czogw.

zwolennik podboju przez Japoni olbrzymich obszarw Pacyfiku i Azji. W czasie wojny dowodzi 11 armi w Chinach, a nastpnie 2 armi w Mandukuo. W 1943 r. przej dowdztwo nad dziaaniami w Nowej Gwinei. W kwietniu 1945 r. obj urzd ministra wojny w rzdzie adm. Kantaro Suzuki. Cho zdawa sobie spraw z katastrofalnego stanu gospodarki i si zbrojnych, by przeciwny kapitulacji Japonii. Jednake odmwi przyczenia si do grupy oficerw planujcych dokonanie zamachu stanu, ktry mia powstrzyma cesarza przed ogoszeniem kapitulacji. Ta decyzja Anamiego wpyna na zaakceptowanie przez DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE grup najwyszych oficerw kozaoga dwuosobowa niecznoci zoenia broni. W sierppancerz do 13 mm niu 1945 r. popeni sepuku w swociar 6,5 t jej oficjalnej rezydencji. silnik
benzynowy 4-cylindrowy o mocy 85 KM uzbrojenie 1 karabin maszynowy kal. 7,5 mm lub 1 najciszy karabin maszynowy kal. 13,2 mm albo 1 dziako kal. 25 mm

ANDERS WADYSAW
(1892-1970) genera Polski oficer, bojow karier rozpocz si w 1914 r., gdy jako porucznik dragonw armii rosyjskiej wyruszy na wojn. Po utworzeniu I Korpusu Polskiego wstpi do niego, a po kapitulacji korpusu przed Niemcami przyby do Polski. W wojnie polsko-bolszewickiej by dowdc 15 Puku Uanw Poznaskich. W okresie midzywojennym

ANAMI KORECHIKA
(1887-1945) genera Japoski wiceminister wojny w rzdzie premiera Fumimaro *Konoe. Dziaa na rzecz przekazania wadzy gen. Hideki *Tojo, znanemu jako

23
si w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku; spraw t powierzy rtm. Jzefowi Czapskiemu. Wobec szykan ze strony wadz radzieckich (np. w poowie marca, gdy Armia Polska liczya bez maa 70 tys. onierzy, a wok obozw wojskowych koczowao tysice osb cywilnych, racje ywnociowe zmniejszono do 26 tys.) oraz naciskw, eby nie czekajc na uzbrojenie i przygotowanie caej armii wysa na front tylko jedn dywizj, Anders zdecydowa ewakuowa oddziay polskie do Persji (Iranu). Na takie rozwizanie nalega rzd brytyjski dcy do wzmocnienia wasnych oddziaw na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej. Projektu Andersa wycofania caej Armii Polskiej z ZSRR nie akceptowa premier Wadysaw *Sikorski, godzcy si jedynie na ewakuowanie tych onierzy, dla ktrych brakowao ywnoci; uwaa, e armia powinna pozosta w ZSRR, gdy wkroczenie do Polski ze wschodu znacznych si zbrojnych, podlegajcych rzdowi w Londynie, miao by rozstrzygajce dla powojennej przyszoci pastwa. Po ewakuacji w marcu i sierpniu 1942 r. oddziaw do Persji. 12 wrzenia 1942 r. Anders obj stanowisko dowdcy Armii Polskiej na Wschodzie. Od 19 sierpnia 1943 r. dowodzi II Korpusem Polskim i w lad za swoimi onierzami 25 stycznia 1944 r przyby do Woch. Na odprawie 24 marca dowdca brytyjskiej 8 armii gen. Oliver Leese zapyta Andersa, czy zdecyduje si atakowa Monte *Cassino. We wspomnieniach Anders napisa: Wykonanie tego zadania, ze wzgldu na rozgos, jaki Monte Cassino zyskao wwczas na wiecie, mogoby mie due znaczenie dla sprawy polskiej. Byoby najlepsz odpowiedzi na propagand sowieck, ktra twierdzia, e Polacy nie chc si bi z Niemcami... Po krtkim namyle owiadczyem, e podejmuj si tego zadania". Natarcia polskie zmusiy Niemcw do wycofania si z Monte Cassino. Dalszy szlak bojowy Andersa na czele II korpusu prowadzi przez Ankon, rzek Cesano i Metauro, lini *Gotw i zakoczy si zdobyciem Bolonii. Pod koniec wojny Anders peni obowizki Naczelnego Wodza i generalnego inspektora Polskich Si Zbrojnych w zastpstwie przebywajcego w niewoli gen. Tadeusza *Komorowskiego (Br"). Po wojnie pozosta w Wielkiej Brytanii, gdzie peni funkcje Naczelnego Wodza i generalnego inspektora Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie. Wadze w Warszawie pozbawiy go obywatelstwa polskiego. 8 sierpnia 1954 r. razem z Tomaszem Arciszewskim i Edwardem Raczyskim wszed w skad tzw. Rady Trzech zastpujcej Prezydenta RP. W dziesit rocznic bitwy pod Monte Cassino zosta mianowany przez rzd emigracyjny generaem broni. Na emigracji wok niego skupia si spoeczno wojskowa. Zmar 12 maja 1970 r. i zgodnie z jego yczeniem zosta pochowany na polskim cmentarzu wojennym pod Monte Cassino. ANDERSON (1891-1959) genera KENNETH

ANGLIA nia brytyjskich si lotniczych i zaplecza produkcyjnego, rozpoczy si 10 lipca 1940 r. Panowanie w powietrzu byo podstawowym warunkiem powodzenia planu inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja *Seel6we"): samoloty *Luftwaffe, nie niepokojone przez brytyjskie myliwce, mogyby obezwadni *Royal Navy, gdy w przeciwnym wypadku znacznie potniejsza od *Kriegsmarine flota brytyjska uniemoliwiaby dotarcie jednostek inwazyjnych i wysadzenie desantu. Dowdca Luftwaffe marsz. Hermann *Gring uwaa, e jego samoloty wykonaj to zadanie szybko, a w dodatku niszczc brytyjsk gospodark, transport i miasta, zmusz Wielk Brytani do kapitulacji. Nie uwzgldnia jednak faktu, e Luftwaffe, przeznaczona do wspierania wojsk ldowych, nie bya zdolna do dziaa strategicznych, a walki w pierwszym okresie wojny znacznie nadszarpny jej siy: w czasie kampanii w *Belgii i * Francji 1428 samolotw niemieckich zostao zniszczonych, a 488 uszkodzonych (cznie 1916), co stanowio 36% stanu z 4 maja 1940 r. W efekcie Niemcy mogli wystawi przeciwko Wielkiej Brytanii 2669 samolotw Luftflotte 2 floty powietrznej operujcej z Belgii i pnocnej Francji (dowdca gen. Albert *Kesselring) oraz Luftflotte 3 stacjonujcej w Normandii (dowdca gen. Hugo *Sperrle). W tej liczbie znalazo si m.in. 1131 bombowcw redniego zasigu z ktrych 68%, tj. 769 byo w gotowoci bojowej - 316 bombowcw nurkujcych (248 samolotw; 79% gotowych do walki) i 809 jednosilnikowych myliwcw (656; 81% gotowych do walki). Siy niemieckie wspierao 190 samolotw Luftflotte 5 (dowdca gen. Hans-Jtirgen Stumpff) bazujcej w Danii i Norwegii, ktrej zadaniem byo atakowanie celw w Szkocji. Brytyjczycy mogli wystawi 462 myliwce *Hurricane (347 w gotowoci bojowej - tj. 75%) i 279 *Spitfire'w (191 gotowych do akcji - 68%),

Brytyjski oficer, w czerwcu 1940 r. dowodzi dywizj podczas ewakuacji wojsk brytyjskich spod *Dunkierki. Dwa lata pniej w stopniu generaa-porucznika obj dowdztwo 1 armii sprzymierzonych w Afryce Pnocnej. Po kapitulacji wojsk pastw osi" w Tunezji przej dowodzenie 2 armi wchodzc w skad wojsk, ktre miay dokona inwazji na *Normandi. Przed rozpoczciem operacji przekaza dowdztwo gen. por. Milesowi Dempseyowi. W 1945 r. obj stanowisko gwnodowodzcego siami brytyjskimi w Afryce Wschodniej. ANGLIA bitwa powietrzna 1940 r. Powietrzne walki, w ktrych lotnictwo niemieckie dyo do zniszcze-

ANGLIA

24
powinny zniszczy w cigu 4 dni lotnictwo myliwskie stacjonujce na poudniu Anglii. Dzie decydujcego zmasowanego ataku - Adlertag", zosta wyznaczony na 10 sierpnia, ale ze wzgldu na z pogod przesunito go na 15 sierpnia. W tym czasie RAF mia w gotowoci bojowej 704 samoloty myliwskie (w tym 620 Spitfire'w i Hurcane'w). Luftwaffe moga rzuci do walki 933 *Messerschmitty Bf 109, 375 Bf 110, 346 Ju 87, 1015 samolotw bombowych; cznie 2669 samolotw. Adlertag" w czasie ktrego 1485 niemieckich samolotw atakowao cele na terenie Wielkiej Brytanii, nie przynis spodziewanego sukcesu. Od 19 sierpnia Luftwaffe przesuna celowniki na brytyjskie lotniska i zakady lotnicze. Konsekwentne utrzymanie tego kierunku ataku mogo znacznie zaszkodzi obrocom, aczkolwiek Niemcy nie byli w stanie zniszczy angielskiego przemysu lotniczego. Brakowao im samolotw bombowych i myliwskich dalekiego zasigu, ktre mogyby zaatakowa zakady i bazy pooone w gbi wyspy. Z tego wzgldu zakady pooone w rejonie Birmingham-Liverpool, mogy nie niepokojone rozwija produkcj. Natomiast fabryki w zasigu Luftwaffe stay si celem zaciekych atakw. Niemcy popenili jednak kolejny bd, rozpraszajc siy: dokonywali nalotw na wiele obiektw i nie powtarzali atakw na fabryki i lotniska, ktre ju raz byy celem bomb. W rezultacie np. zakady Vickersa w Weybridge czy lotnisko w Biggin

Formacja He 111

oraz ok. 160 samolotw *Blenheim i *Defiant, ktre ze wzgldu na mae osigi bojowe nie mogy by brane pod uwag. Jednake produkcja samolotw w Wielkiej Brytanii szybko rosa (o 40% od lipca do wrzenia 1940 r.), gdy w tym samym czasie produkcja niemiecka malaa (z 227 samolotw w lipcu do 177 we wrzeniu - tj. o 35%). Brytyjczycy mieli ponadto dwch sprzymierzecw o niezwykej sile: *radar i *Ultr, o ktrych Niemcy nie wiedzieli nic lub niewiele. W lipcu 1940 r. wzdu angielskiego wybrzea od Land's End do Newcastle dziaao 80stacji radiolokacyjnych, z ktrych informacje przekazywane byy do Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego (Fighter Command) w Bentley Prior. W cigu 6 minut od zauwaania na ekranie radaru wrogiej formacji Group Controller, znajc miejsce i kurs nieprzyjacielskich samolotw, mg wysa do walki myliwce. System Ultra polegajcy na odczytywaniu niemieckich zaszyfrowanych rozkazw pozwala brytyjskiemu dowdztwu na zorientowanie si, gdzie nastpi nalot i jaka bdzie jego sia. Pierwsza, wstpna faza walk rozpocza si 10 lipca 1940 r., gdy Luftwaffe podja ataki na brytyj-

skie konwoje morskie na kanale La Manche i na Morzu Pnocnym oraz na porty poudniowego wybrzea Anglii. Niemcy usiowali wcign angielskie myliwce do walk nad morzem, gdzie straty samolotw i pilotw byyby wysze ni w czasie walk nad ldem. Zamiar nie uda si. Do 12 sierpnia Niemcy stracili 286 samolotw (w tym 105 B/709), a Brytyjczycy - 150. Jednoczenie odwlekanie ataku na gwne lotniska i zakady lotnicze, od zniszczenia ktrych zalea sukces powietrznej batalii, dao Anglikom czas na przygotowanie obrony i zdobycie dowiadcze. 2 sierpnia 1940 r. Gring wyda rozkaz Adler" - zaostrzonej wojny powietrznej" przeciwko Wielkiej Brytanii, ktry przewidywa, e samoloty niemieckie

Alarm na angielskim lotnisku

25 Hill, pomimo duych zniszcze funkcjonoway w dalszym cigu, a uszkodzenia szybko usuwano. W nocy z 24 na 25 sierpnia jeden z niemieckich samolotw, ktrego pilot kierowa si faszywymi wskazaniami urzdzenia nawigacyjnego Knickebein", zrzuci bomby na londysk dzielnic East End. Premier Winston Churchill podj decyzj o odwetowym nalocie na Berlin. Nastpnej nocy 43 Whitleye, Hampdeny i Wellingtony zrzuciy bomby na stolic 111 Rzeszy. Hitler i Gring przyjli to wyzwanie i skierowali samoloty Luftwaffe nad angielskie miasta. 7 wrzenia 300 niemieckich bombowcw dokonao nalotu na dzielnice mieszkaniowe Londynu. Gwatowny zwrot w niemieckiej strategii okaza si zbawienny dla mocno ju nadweronego systemu obrony powietrznej Wielkiej Brytanii. Brytyjskie bazy lotnicze uzyskay czas niezbdny na uzupenienie stanw i odbudow zniszcze. Kulminacyjny moment nadszed 15 wrzenia, gdy w cigu doby samoloty Luftwaffe wykonay 1000 lotw bojowych. Brytyjskie myliwce i naziemna obrona przeciwlotnicza zestrzeliy 80 samolotw niemieckich tracc tylko 26 wasnych. Po tak duych stratach intensywno nalotw wyranie zmalaa, a na przeomie wrzenia i padziernika Niemcy zrezygowali z misji dziennych i kontynuowali tylko ataki nocne. Bitwa o Angli przygasaa i ostatecznie dzie 31 padziernika przyjmuje si za dat kocow bitwy, w ktrej Niemcy ponieli pierwsz strategiczn klsk w II wojnie wiatowej. Przegrana w bitwie o Angli przesdzia o zaniechaniu realizacji planu Seelwe". W czasie bitwy o Angli stracili 1733 samoloty zniszczone i 643 uszkodzone . Brytyjczycy stracili 915 samolotw zniszczonych i 450 uszkodzonych. W czasie bitwy o Angli w brytyjskich dywizjonach walczyo 81 polskich pilotw. W dwch polskich dywizjonach myliwskich 302 i 303, ktre rozpoczy dziaania bojowe w poowie i w kocu sierpnia 1940 r., walczyo 63 pilotw. Zestrzelili na pewno 203 niemieckie samoloty, prawdopodobnie zestrzelili 35 innych dalszych samolotw, uszkodzili 36. Stanowi to 11,7% niemieckich strat. W bitwie o Angli zgino 29 polskich pilotw myliwskich. Do walk wczyy si rwnie dwa dywizjony bombowe, 300 i 301, ktre atakoway niemieck flot inwazyjn zgrupowan w portach pnocnej Francji. ANSCHLUSS przyczenie Austrii do Rzeszy Przyczenie Austrii do Niemiec nastpio w 1938 r., mimo zakazu zawartego w traktacie z 10 wrzenia 1919 r. w Saint-Germain-en-Lay regulujcego sprawy zwizane z likwidacj monarchii austro-wgierskiej i powstaniem Republiki Austrii. Pierwsz prb poczenia obydwu pastw podjli nazici austriaccy i niemieccy w lipcu 1934 r., mordujc kanclerza Engelberta Dollfussa, przeciwnego Anschlussowi. Siy rzdowe stumiy rewolt, a Hitler, obawiajc si interwencji zbrojnej Woch, wycofa poparcie dla zamachowcw. Cztery lata pniej, gdy zmianie ulega sytuacja midzynarodowa, ponowi prb przyczenia Austrii do Rzeszy. Wwczas Austria utracia poparcie midzynarodowe: Wochy zbliyy si do Niemiec, a Benito *Mussolini, dyktator Woch, deklarowa (m.in. w czasie wizyty w Berlinie we wrzeniu 1937 r.) gotowo uznania interesw Niemiec w Austrii w zamian za poparcie ekspansjonistycznych de Woch na Morzu rdziemnym. Francja uzaleniaa swe stanowisko od Wielkiej Brytanii, a rzd Neville'a *Chamberlaina, prowadzc polityk *appeasementu (ustpstw) nie by skonny do udzielenia pomocy Austrii. Podobne stanowiska zajy rzdy Czechosowacji i Polski, zadowolone, e niemiecka ekspansja kieruje si na poudniowy wschd. 12 lutego 1938 r. na zaproszenie Hi-

ANSCHLUSS tlera do rezydencji Berghof" w Obersalzbergu przyby austriacki kanclerz Kurt von *Schuschnigg oraz minister spraw zagranicznych Guido Schmidt. Na licie da, jakie Hitler przedstawi Schuschniggowi, znalazy si: zniesienie zakazu dziaalnoci partii nazistowskiej na terenie Austrii, mianowanie ministrem spraw wewntrznych Austrii nazisty dr. Arthura *Seyss-Inuarta i ministrem wojny gen. Edmunda Glaisego-Horstenaua (z czego pniej zrezygnowa), usunicie z armii niektrych generaw opowiadajcych si za niepodlegoci kraju oraz przyjcie przez Austri niemieckiego systemu ekonomicznego. Kanclerz Schuschnigg nie by upowaniony do przyjcia takich da i mia udzieli odpowiedzi z Wiednia do 15 lutego. Po powrocie do Austrii usiowa gorczkowo uzyska poparcie Woch oraz Wielkiej Brytanii i Francji, a wobec fiaska takich zabiegw usiowa ratowa sytuacj, zarzdzajc na 13 marca 1938 r. plebiscyt w sprawie poczenia Austrii i Niemiec. Hitler na wie o takim zamiarze podj decyzj o realizacji planu Otto" - inwazji na Austri. W operacji tej zaangaowano ok. 105 tys. onierzy Wehrmachtu, ok. 35-40 tys. esesmanw i policjantw oraz jednostki lotnicze. cznie do akcji skierowano 180 tys. do 200 tys. ludzi. Rozkaz przekroczenia granicy austriackiej Hitler wyda 11 marca 1938 r. W tym dniu na terenie Wiednia i kilku innych miast rozpoczy si rozruchy wywoywane przez austriackich nazistw. Rzd austriacki, na wie o koncentracji oddziaw niemieckich na granicy, rozpocz przygotowania do obrony, powoujc pod bro rezerwistw oraz zarzdzajc wystawienie posterunkw wok obiektw strategicznych. Jednake wobec presji zewntrznej i wewntrznej kanclerz Schuschnigg o godzinie 14.00 odwoa referendum i poda si do dymisji wraz z caym rzdem. O godz. 23.00 prezydent Wilhelm Miklas

ANTONESCU ION powoa na szefa rzdu Seyss-Inquarta. 12 marca wczesnym rankiem wojska niemieckie przekroczyy granic austriack, a w godzinach popoudniowych do Austrii wjecha Adolf Hitler. Ju w pierwszych godzinach Anschlussu Niemcy rozpoczli zakrojone na szerok skal poszukiwania i likwidowanie przeciwnikw nazimu, z ktrych niewielu udao si uj za granic. Kanclerz Schuschnigg zosta aresztowany i wysany do obozu koncentracyjnego w Dachau. W cigu 7 dni wywieziono do obozw koncentracyjnych 76 tys. ludzi. Masowo terroru skonia nowe wadze do zaoenia obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie zgino ok. 35 tys. ludzi. 13 marca nowy kanclerz na rozkaz Hitlera podpisa ustaw, zgodnie z ktr Austria stawaa si landem Rzeszy Niemieckiej, co miao zosta potwierdzone w referendum wyznaczonym na 10 kwietnia 1938 r. Masowy terror, jaki towarzyszy gosowaniu, sprawi, e 99,7% uprawnionych opowiedziao si za Anschlussem. Wchonicie Austrii przynioso Niemcom ogromne korzyci. Terytorium Rzeszy powikszyo si o obszar 83 849 km2, zamieszkany przez 6 760 tys. ludzi. Gospodarka otrzymaa due zoa surowcw wanych dla przemysu zbrojeniowego: magnetytu, rudy oowiu, cynku i in., dobrze rozwinite zakady motoryzacyjne oraz hutnicze produkujce rocznie 650 tys. t wysokogatunkowej stali. W bankach zagarnito znaczne iloci zota i rezerw dewizowych. Armia austriacka zostaa wczona do * Wehrmachtu, za niemieckie wojska uzyskay dogodne pozycje wyjciowe do agresji na Czechosowacj. ANTONESCU ION (1886-1946) polityk Ministr obrony (1934 r.) Rumunii potem szef Sztabu Generalnego (1937 r.) tego kraju. Aresztowany w 1938 r. za udzia w spisku przeciwko rzdowi o profrancuskiej orientacji. Po upadku Francji w czerwcu 1940 r. oraz zagarniciu przez Zwizek Radziecki Besarabii i pnocnej Bukowiny, gdy Rumunia zacza zblia si do Niemiec, Antonescu nawoywa do odzyskania utraconych terytoriw w sojuszu z Niemcami; zwikszao to jego popularno. 4 wrzenia 1940 r. obj urzd premiera. Kilka dni pniej krl Karol II abdykowa na rzecz swojego syna Michaa I; Antonescu ogosi si conducatorem, kreujc dyktatur na wzr Mussoliniego. W 1941 r. wprowadzi Rumuni do wojny po stronie Niemiec. W padzierniku 1941 r. wojska rumuskie zajy Odess, a miasto nazwano jego imieniem. By to okres szczytowej popularnoci Antonescu, ale w nastpnych latach sytuacja na froncie i ogromne straty, jakie dywizje rumuskie ponosiy w walkach z Armi Czerwon, osabiy spoeczne poparcie dla jego rzdw. W tym czasie podejmowa prby nawizania kontaktu z pastwami zachodnimi, lecz nie chcia zaakceptowa dania bezwarunkowej kapitulacji wojsk rumuskich. 23 sierpnia 1944 r. krl Micha zmieni rzd iuwizi Antonescu. Po wojnie Antonescu stan przed Trybunaem Ludowym i zosta skazany na mier. Wyrok wykonano 1 czerwca 1946 r. ANTWERPIA port Gwny belgijski port zosta zajty 4 wrzenia 1944 r. przez wojska brytyjskie z 21 Grupy Armii marsz. Bernarda L.*Montgomery'ego, wspierane przez belgijski ruch oporu. Urzdzenia portowe nie byy zniszczone i Antwerpia moga si sta gwnym miejscem przeadunku zaopatrzenia dla wojsk alianckich, ktre pary w stron Holandii i Niemiec. Jednake Niemcy obsadzili 88-kilometrowy odcinek rzeki Skaldy czcej Antwerpi z morzem i blokowali dostp do

26 portu. Montgomery skupi wszyskie siy do operacji *Market-Garden" i dopiero 2 padziernika zdecydowa si na podjcie akcji, ktra miaa odblokowa dostp do portu. Walki z udziaem polskiej 1 dywizji pancernej gen. Stanisawa Maczka trway do 8 listopada 1944 r. Po wyparciu Niemcw trzeba byo usun miny i wraki przegradzajce rzek i dopiero 28 listopada alianci mogli skorzysta z portu. Tak due opnienie (85 dni), w czasie ktrych aliantom brakowao podstawowych materiaw, opniao postpy wojsk sprzymierzonych i umoliwio Niemcom przygotowanie kontrofesywy w *Ardenach. W jej toku Niemcy przystpili do ostrzeliwania Antwerpii za pomoc bomb latajcych *V-1 i rakiet V-2. Do koca 1944 r. eksplodowao w miecie i porcie ok. 800 pociskw V-l i 924 rakiety V-2. ANTYKOMINTERNOWSKI PAKT ukad Ukad podpisany 25 listopada 1936 r. w Berlinie przez przedstawicieli rzdw Niemiec i Japonii w celu koordynowania dziaa przeciwko Kominternowi (III Midzynarodwce Komunistycznej - organizacji utworzonej w Moskwie w 1919 r. z zadaniem kierowania dziaalnoci partii komunistycznych i podporzdkowania ich partii radzieckiej). Tajny protok doczony do ukadu zobowizywa sygnatariuszy do zachowania neutralnoci, gdyby jedna ze stron znalaza si w stanie wojny z ZSRR. Po przystpieniu Woch do paktu 6 listopada 1937 r. nabra on charakteru antybrytyjskiego. Do 1941 r. do paktu przyczyy si: Wgry, Mandukuo, Hiszpania, Bugaria, Dania, Finlandia, Rumunia, rzdy Chorwacji, Sowacji oraz rzd Wang Cing-weja z Nankinu (Chiny). 25 listopada 1941 roku przeduono obowizywanie ukadu na dalsze pi lat. Stanowi on podstaw pniejszych umw wojskowych zawieranych midzy Niemcami

27

Operacja Aiwil/DragoorT

Operacja Anvil/Dragoon"

ANYIL/DRAGOON i Wochami (22 maja 1939 r.) oraz Japoni (11 grudnia 1940 r.). AIWIL/DRAGOON (Kowado/Dragon) operacja 1944 r. Kryptonim operacji inwazyjnej wojsk alianckich w poudniowej Francji. W sierpniu 1943 r. szefowie Poczonych Sztabw rozwaali moliwo uderzenia na wojska niemieckie w poudniowej Francji, co miao poprzedza gwn operacj inwazyjn w *Normandii. Jednake realizacja planu Anvil" zostaa odoona ze wzgldu na spory midzy Amerykanami i Brytyjczykami. Rzd brytyjski uwaa, e naley skupi siy do uderzenia we Woszech, liczc na szybkie dotarcie do Austrii. Kompromis osignito w lipcu 1944 r. w wyniku interwencji prezydenta Franklina D. Roosevelta i gen. Dwighta D. *Eisenhowera. Brytyjski premier Winston Churchill niechtnie zaakceptowa plan ldowania w poudniowej Francji i zaproponowa now nazw: Dragoon", co w rzeczowniku odznacza dragona, a w czasowniku przeladowa, zmusza do czego. 15 sierpnia 1944 r. siedem dywizji (4 amerykaskie i 3 francuskie) w sile 86 tys. onierzy (dowdca gen. Jacob L. Devers) wyldowao na wybrzeu francuskim midzy Cannes i Tulonem, bronionym przez sab 19 armi niemieck (gen. piechoty Friedrich Wiese). Opr obrocw (z wyjtkiem Tulonu i Marsylii) nie by silny i inwazja szybko zamienia si w pocig za niemieckimi oddziaami, ktre wycofay si dolin Rodanu ku pnocy. ANZIO ANNIE dziao kolejowe Nazwa nadana przez onierzy amerykaskich jednemu z dwch niemieckich dzia kolejowych K5(E) Leopold kal. 280 mm ostrzeliwujcych alianckie pozycje pod Anzio (drugie dziao nazwali Anzio Express). Armata ta zostaa skonstruowana w czasie II wojny. Jej dugo wynosia 41,15 m, ciar bojowy 215 t. Wystrzeliwaa pociski o wadze 254,13 kg na odlego 62 km. Pod koniec wojny zastosowano gadk luf kal. 310 mm wystrzeliwujc pociski stabilizowane lotkami na odlego 151 km. ANZIO-NETTUNO bitwa 1944 r. Wojska alianckie: amerykaska 5 armia dowodzona przez gen. Marka W. *Clarka i brytyjska 8 armia pod dowdztwem gen. Oivera *Leese'a, idce z poudnia na pnoc Woch, na pocztku 1944 r. zostay zatrzymane na linii niemieckich umocnie nazwanych lini *Gustawa, (Grupa Armii C" [Heeresgruppe C"] feldmarsz. Alberta *Kesselringa). Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill zaproponowa przeprowadzenie operacji inwazyjnej na tyach wojsk niemieckich, w ktrej wyniku wrg musiaby odesa cz oddziaw z gwnego pasa obrony. Premier wskaza na Anzio, may port lecy w odlegoci 50 km od Rzymu, jako na najlepsze miejsce dokonania inwazji. Plan operacji opracowa dowdca 15 Grupy Armii we Woszech marsz. Harold *Alexander. Przewidywa on jednoczesne uderzenie 5 armii na lini Gustawa i desant

28
VI korpusu w rejonie Anzio i Nettuno, na tyach niemieckiej 10 armii (dowdca gen. Heinrich-Gottfried von Vietinnghoff-Scheel). Dowodzenie operacj inwazyjn powierzono amerykaskiemu gen.-mjr. Johnowi P. Lucasowi. By to zmczony czowiek, sparaliowany strachem przed konsekwencjami nieudanej akcji. Tu po naradzie w sztabie marsz. Harolda *Alexandra zanotowa on w swoim pamitniku: Czuj si jak ciel prowadzone na rze... Caa sprawa mierdzi Gallipoli i oczywicie ten sam amator siedzi na kole". Ta uwaga dotyczya Churchilla i zaplanowanej przez niego nieudanej operacji inwazyjnej w czasie I wojny wiatowej. 12 stycznia 1944 r. oddziay francuskie, a potem brytyjskie, uderzyy na poudniowe skrzydo linii Gustawa. Feldmarsz. Kesselring, bojc si, e obrona zostanie przeamana, skierowa na lini Gustawa dwie pene dywizje pancerne i jednostki dywizji Hermann Gring", odsaniajc tym samym Rzym i Anzio. 20 stycznia gen. Clark rzuci do ataku na lini Gustawa II korpus amerykaski. W tym samym czasie gen. Lucas wsiad na pokad USS Biscayne, z ktrego mia dowodzi operacj ldowania w Anzio. Wywiad bryt. wprowadzi Niemcw w bd co do miejsca inwazji, wysyajc woskiemu ruchowi oporu faszywe informacje

Port w Anzio

29

Przyczek Anzio 1944 r.

Przyczek Anzio 1944 r.

AOBA utajnione za pomoc szyfru, o ktrym wiedziano, e zosta zamany przez wroga. Depesze wskazyway, e armada Lucasa zmierza do Civitavecchia - miejscowoci na pnoc od Rzymu. Tymczasem 22 stycznia 1944 r. 378 okrtw alianckich (w tym 8 duych transportowcw) przybio do wybrzea Anzio. Na pnocny zachd od miasta ldowaa brytyjska 1 dywizja piechoty i brygada komandosw, na wschd - amerykaska 3 dywizja piechoty wzmocniona batalionem Rangersw i czogw. Wsparcie z powietrza zapewniy samoloty Mediterranean Tactical Air Force gen.-mjr. Johna Cannona. Wojska alianckie nie napotkay wikszego oporu ze strony sabego garnizonu niemieckiego i do witu wyadowano na brzeg 52 tys. onierzy i 5000 pojazdw. W czasie tej operacji alianci stracili 13 zabitych, 97 rannych, 44 zaginionych. Do zagroonego rejonu Niemcy mogli przerzuci wiksze siy dopiero po 48 godzinach. Gdyby gen. Lucas ruszy do przodu, mgby przeci dwie strategiczne autostrady. Nie zrobi tego, gdy obawiajc si silnych kontratakw niemieckich - priorytet da umacnianiu zdobytych przyczkw. Rwnie II korpus amerykaski, ktry mia przebi si przez lini Gustawa, nie wykona zadania i nie poczy si z korpusem Lucasa. Natomiast feldmarsz. Kesselring przerzuci cz si do zagroonego rejonu Anzio-Nettuno i zablokowa aliantw wci tkwicych na brzegu. 26 stycznia siy niemieckie w tym rejonie liczyy 6 dywizji, ktre weszy w skad popiesznie sformowanej 14 armii pod dowdztwem gen. Eberharda von Mackensena. Dopiero 30 stycznia wojska alianckie podjy prb natarcia w stron Albano, gdzie napotkay silny opr. W walkach zgino lub odnioso rany 3 tys. onierzy amerykaskich i 2100 brytyjskich. Tak wysokie straty skoniy gen. Lucasa do przejcia do obrony. Dla gwnodowodzcego wojskami brytyjskimi gen. Alexandra stao si oczywiste, e gwna wina za niepowodzenie pod Anzio spada na gen. Lucasa. Powiadomi Londyn, sugerujc konieczno natychmiastowej zmiany na stanowisku dowdcy. Okazao si jednak, e czas, jaki Lucas przeznaczy na umocnienie przyczka, nie poszed na marne. Gdy 16 lutego Niemcy rozpoczli zmasowany atak, alianci, wspierani z morza ogniem dzia 4 krownikw, 24 niszczycieli i kilkudziesiciu mniejszych jednostek, cofnli si wprawdzie o 8 km, ale wytrwali na przyczku, zadajc nieprzyjacielowi cikie straty: w tej akcji zgino, dostao si do niewoli lub odnioso rany 5389 onierzy niemieckich. Po miesicu walk pod Anzio gen. Lucas zosta odwoany (22 lutego 1944 r.), a jego miejsce zaj gen.-mjr. Lucian K. Truscott. Po zaamaniu si drugiego natarcia 29 lutego Niemcy zrezygnowali z odzyskania silnie bronionego rejonu Anzio, ale kontynuowali blokad. Obrona Anzio trwaa do 23 maja, kiedy to wzmocniony w ramach oglnego natarcia sprzymierzonych VI korpus przeszed do uderzenia, przeama niemieckie linie i poczy si z II korpusem. AOBA okrt Japoski ciki krownik zbudowany w 1927 r. i gruntowanie zmodernizowany w 1940 r. Suy gwnie na poudniowym Pacyfiku. Walczy m.in. koo wyspy Savo. W lipcu 1945 r. dosigy go bomby w porcie w Kur. Siostrzany okrt Kinugasa zosta zatopiony przez amerykaskie okrty startujce z lotniskowca USS *Enterprise w pobliu *Guadalcanal 14 listopada 1942 r.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1941 r.) wyporno 90001 dugo 181,4 m szeroko 17,6 m prdko 33,4 wza uzbrojenie 6 dzia (3 x 2) kal. 203,2 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 120 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm 4 km kal. 13 mm 8 wyrzutni torped kal. 609,6 mm 2 wodnosamoloty

APPEASEMENT polityka ustpstw Polityka ustpstw (appeasement 1 ang. uspokojenie, ugaskanie) prowadzona w latach trzydziestych przez rzdy Wielkiej Brytanii \ i Francji wobec pastw faszystowskich Niemiec i Woch. W 1936 r. brytyjski premier Neville *Chamberlain uzna podbj Abisynii (Etiopia) przez wojska woskie, a w 1938 r. *Anschluss Austrii przez Niemcw. Ostatnim etapem polityki appeasementu by ukad monachijski zawarty 30 wrzenia 1938 r. Wwczas N. Chamberlain i francuski premier Edouard *Daladier zgodzili si na przyczenie do Niemiec czci terytorium Czechosowacji (obszaru Sudetw"). Ulego mocarstw zachodnich zaskoczya nawet Adolfa Hitlera, ktry spodziewa si zdecydowanego oporu wobec jego planw. Ugodowe stanowisko Wielkiej Brytanii i Francji wytrcio bro z rki niemieckiej antyhitlerowskiej opozycji: m.in. gen. Ludwigowi *Beckowi, gen. Ewaldowi von Kleistowi-Schmenzinowi i wiceadm. Wilhelmowi Canarisowi, ktrzy planowali zamach stanu, aresztowanie Fuhrera i jego najbliszych wsppracownikw. Zamanie ukadu monachijskiego przez Hitlera, ktry w marcu 1939 r. wprowadzi wojska do Pragi i zaj ca Czechosowacj, udowodnio autorom appeasementu, e oparli swoj polityk na nierealnych zaoeniach i otworzyli Niemcom drog do podboju Europy. ARADO AR 196 samolot Jednopatowy niemiecki wodnosamolot powsta w 1938 r. jako

31 wersja rozwojowa dwupatowego Ar 95 i szybko zosta uznany za jedn z najbardziej udanych maszyn przeznaczonych do dziaa na morzu. *K.riegsmarine otrzymaa pierwsze wodnosamoloty rozpoznawcze Ar 196A-1 dla pancernika kieszonkowego *Admiral Graf Spee w poowie 1939 r. W pocztkowym okresie wojny Ar 196 uywano do rozpoznania i zwalczania okrtw podwodnych (5 maja 1940 r. na wodach Kattegatu dwa wodnosamoloty zmusiy do poddania si zaog uszkodzonego brytyjskiego okrtu podwodnego HMSubmarine Seal). Byy standardowymi samolotami pokadowymi cikich okrtw (pancernik zabiera na pokad do 4 samolotw). Kriegsmarine otrzymaa te silniej uzbrojone Ar 196A-3. Operoway nad Atlantykiem, Morzem Pnocnym, kanaem La Manche, Morzem rdziemnym i Adriatykiem. Produkcj zakoczono w 1943 r. i do tego czasu zakady wypuciy cznie 435 samolotw w wersji A-2 oA-5.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ar 196A-S) silnik BMW 132 K o mocy 960 KM rozpito 12,45 m dugo 10,95 m maks. masa startowa 3 720 kg maks. prdko 312 km/h zasig 1 070 km uzbrojenie 2 dziaka MG FF kal. 20 mm w skrzydach jeden karabin maszynowy MG 17 kal. 7,9 mm strzelajcy przez obudow silnika karabin maszynowy MG 15 kal. 7,9 mm zamontowany w tylnej kabinie dwie bomby 50 kg kada na wyrzutnikach podskrzydowych

ARAKAN odrzutowym w historii lotnictwa). Prace projektowe rozpoczto w zakadach Arado Flugzeugewerke w padzierniku 1940 r. Pomylany jako samolot rozpoznawczy, zosta ostatecznie zatwierdzony jako bombowiec i myliwiec nocny. Pierwszy prototyp Ar 234 VI oblatano 30 lipca 1943 r. Seryjna produkcja Ar 234B rozpocza sie w poowie 1944 r. i we wrzeniu sformowano pierwsz jednostk rozpoznawcz Kommando Sperling - dysponujce 4 samolotami Ar 234B-1, a dwa miesice pniej Kommando Hecht. Pierwsza akcja bojowa nastpia 2 sierpnia 1944 r. gdy samolot pilotowany przez por. Sommera dokona lotu zwiadowczego nad alianckimi lotniskami w pnocnej Francji. W czasie lotw patrolowych nad Wielk Brytani i Wochami samoloty rozwijay prdko do 740 km/h i latay na wysokoci 9-10 tys. metrw; praktycznie aden z wczesnych myliwcw alianckich nie mg zbliy si na odlego strzau do tak szybkiego samolotu. W czasie ofensywy w *Ardenach w grudniu 1944 r. Niemcy wykorzystali z duym powodzeniem bombowce Ar 234B-2. Te samoloty wspieray niemieckie ataki na most *Remagen na Renie po opanowaniu go przez wojska alianckie. Do bojowych wypraw wyruszay uzbrojone w jedn bomb 1000 kg podczepion pod kadubem i dwie bomby 500 kg przenoszone pod silnikami. Ze wzgldu na ogln sytuacj Rzeszy zakady nie zdoay uruchomi wielkoseryjnej produkcji. cznie wyprodukowano 238 egzemplarzy (w tym 32 prototypy) w latach 1944-45, ale tylko 38 samolotw wzio udzia w walkach.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (234B-2) silniki 2 x Junkers Jumo 004B o mocy 2 x 8,8 kN rozpito 14,11 m dugo 12,64 m maks. masa startowa 9850 kg maks. prdko 742 km/h zasig 1775 km uzbrojenie 2 dziaka MG 151/20 kal. 20 mm (strzelajce do tylu i obsugiwane przez pilota patrzcego w peryskop PV-1B) 1 500 kg bomb

ARAKAN ofensywa 1942-43 Po wyparciu w maju 1942 r. aliantw z Birmy przez japosk 15 armi (dowdca gen. Shojiro lida) gwnodowodzcy siami brytyjskimi na Dalekim Wschodzie marsz. Archibald * Wavell przygotowa plan odzyskania straconych pozycji. Nie zyska jednak poparcia *Czang Kai-szeka i zastpcy naczelnego dowdcy Si Sprzymierzonych w Poudniowo-Wschodniej Azji gen. Josepha W. *Stilwella. Ich zastrzeenia budzia sprawa dowodzenia i zbyt sabych si morskich i lotniczych, jakie mona byo przeznaczy do wsparcia ofensywy. Gen. Wavell, zmuszony do ograniczenia rozmiarw dziaa przygotowa w sierpniu 1942 r. nowy plan, ktry przewidywa atak z Czattagam (Chittagong) w Indiach, wzdu zachodniego wybrzea Birmy, czyli Arakanu, i morsk inwazj na malek wysp Akyab, gdzie miaa powsta baza lotnicza. Rycho okazao si jednak, e morska inwazja nie jest moliwa ze wzgldu na brak sprztu. Wobec tego w poowie grudnia 1942 r. tylko hinduska 14 dywizja rozpocza natarcie w stron Arakanu. Walki w podmokej dungli przecigay si, postpy atakujcych byy tak powolne, e Japoczycy zdyli wzmocni obron i przygotowa kontrofensyw. W marcu 1943 r. uderzyli w rejonie Htizwe i zaczli posuwa si w stron Maungdaw-Buthidaung. 14 kwietnia dowdztwo wojsk alianckich przej gen. Viscount Slim; stwierdzi, e onierze s wyczerpani walkami, a wielu chorowao na malari, przeciwko ktrej brakowao lekarstw. Slim zdecydowa si wycofa jednostki hinduskie z dungli na otwarty teren. 6 maja Hindusi opucili Buthidaung i potem Maungdaw. Wkrtce znaleli

ARADO AR 234 BLITZ

samolot

Pierwszy odrzutowy samolot bombowy wiata (drugi z napadem

Przebicie si wojsk niemieckich przez Ardeny w 1940 r.

Przebicie si wojsk niemieckich przez Ardeny w 1940 r.

33
si w miejscu, z ktrego wyruszyli pl roku wczeniej. Ofensywa zakoczya si kompletnym fiaskiem. Marsz. Wavell nalega na kontynuowanie atakw, chocia zdziesitkowane malari i walkami, pozbawione odpowiedniego sprztu i zaopatrzenia jednostki nie byy do tego zdolne. Zmiany personalne pooyy ostatecznie kres planom marsz. Wavella, ktry w czercu 1943 r. zosta wicekrlem Indii. (*Birma, walki 1941-1945) ARCADIA konferencja Kryptonim konferencji prezydenta USA Franklina D. Roosevelta i premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla, ktra odbya si w Waszyngtonie 22 grudnia 1941 r. 14 stycznia 1942 r. w celu wypracowania przyszej strategii. Gwnymi tematami byy moliwoci dokonania inwazji na Afryk Pnocn, wsparcia wojsk alianckich na Filipinach oraz pomocy materiaowej dla Zwizku Radzieckiego. (*Lend-Lease, * Konferencje sprzymierzonych) ARCHER dziao samobiene Brytyjska samobiena armata przeciwpancerna. Na podwoziu czogu * Valentine zamontowano dziao kal. 76,2 mm, ktrego lufa bya skierowana do tyu pojazdu. Pomimo tak niezwykego rozwizania Archery ze wzgldu na zwrotno okazay si gronymi niszczycielami czogw. Uywano je w czasie walk we Woszech, Francji i Niemczech od 1944 r. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
ciar bojowy 18 t maks. prdko 40 km/h zasig 225 km szybkostrzelno 10 strzaw /min zdolno przebicia pyty pancernej 138 mm z odlegoci 914 m poziomy kt ostrzau 90 kt podniesienia lufy od - 8 do + 16

ARDENY 10 km w gb i sta si dogodnym terenem do rozwinicia dalszego natarcia. Wedug opinii dowdcw francu- 14 maja do Mozy w okolicach skich, zalesiony i pocity wwoza- Sedanu dotary czogi XIX korpusu mi teren masywu Ardenw w pou- pancernego gen. Heinza *Guderiana. dniowej Belgii, pnocnej Francji Bombowce nurkujce rozbiy frani w Luksemburgu by przeszkod cusk obron i o zmroku Niemcy nie do pokonania dla niemieckich zaczli budowa most pontonowy. czogw. Dlatego do obrony tego re- Opr wojsk francuskich, ktre jonu przeznaczono jednostki rezer- w okolicach Montherme i Mezieres wowe 2 i 9 armii francuskiej. zdoay do 15 maja zatrzyma XLI Gen. Erich von *Manstein, ktry korpus pancerny gen. Georga-Hansa opracowa plan niemieckiego ude- Reinhardta, na niewiele si zda. Korzenia na Zachd uzna, e czoowe lumn pancernych, ktre przedary natarcie na lini *Maginota - pot- si przez Ardeny, ju nie mona byny pas umocnie cigncy si o zniszczy. 21 maja, wczeniej ni wzdu granicy francusko-niemiec- planowano, niemieckie czowki kiej, przyniesie due straty atakuj- pancerne doszy do Abbeville nad cym. Z kolei ofensywa na pnocy kanaem La Manche. (*Belgia przez rodkow Belgi oznaczaaby 1940 r., *Francja 1940 r.) cikie walki z rozwinit tam belgijsk armi polow, *Brytyjskim Korpusem Ekspedycyjnym i znacz- ARDENY n czci armii francuskiej. Do- ofensywa niemiecka 1944 r. szed do wniosku, e naley uderzy Plan ofensywy w Ardenach Hitler w najsabsze miejsce tego acucha obmyli prawdopodobnie na przeoobrony - Ardeny. Jednake plan mie wrzenia i padziernika 1944 r. ofensywy opracowany w padzier- Potrafi w rozsypujcej si machinie niku i listopadzie 1939 r. przez sze- wojennej Trzeciej Rzeszy skonfa Sztabu Generalnego gen. Franza centrowa dziesitki tysicy po*Haldera wyklucza co prawda jazdw, 1100 czogw, amunicj, przeamywanie linii Maginota, ale 17500 t paliwa, zaopatrzenie dla zakada uderzenie przez rodkow wier miliona onierzy. Liczy na Belgi. Manstein dopiero w lutym druzgoczce uderzenie niemieckich 1940 r. mg przedstawi swoj wojsk pancernych i sprzyjajc koncepcj Hitlerowi, ktry zaakcep- pogod. Pnojesienna aura moga towa jego projekt. sparaliowa dziaalno alianckiego W rejonie uderzenia Niemcy skon- lotnictwa, a wtedy niemieckie odcentrowali Grup Armii (Heeres- dziay pancerne miayby przewag gruppe) A" pod dowdztwem gen. nad wojskami amerykaskimi. Liczy Gerda von *Rundstedta liczc 45 rwnie na deprymujcy efekt dziai p dywizji, w tym 7 pancernych a sabotaowych. Na polu bitwy i 3 zmotoryzowane. miay si pojawi czogi ze 150 10 maja 1940 r. niemieckie kolum- brygady pancernej SS-Obersturmny pancerne przekroczyy granic bannfiihrera Ottona *Skorzenego. Belgii i Luksemburga i w cigu Byy to *Panthejy, ktrym dospawa2 dni doszy do rodkowej Mozy. no blachy, tak e upodobniy si do Pierwsza dotara do rzeki 7 dywizja amerykaskich dzia samobienych pancerna gen. Erwina *Rommla; MW, oraz zdobyczne *Shermany. 12 maja piechota 5 dywizji (podpo- Setki onierzy niemieckich przebrarzdkowanej Rommlowi), nie napo- no w amerykaskie mundury i wsatykajc adnego oporu, przeprawia dzono do *jeepw. si grobl w pobliu miasta Dinant. Uderzenie z Ardenw miao doUtworzya przyczek, ktry nastp- prowadzi do rozdzielenia wojsk nego dnia zosta powikszony do amerykaskich na poudniu od

ARDENY ofensywa niemiecka 1940 r.

ARGONAUT

Sprzt niemiecki zniszczony przez samoloty 9 armii lotniczej

brytyjskich na pnocy i umoliwi dojcie do odlegego o 160 km portu w * Antwerpii, a opanowanie go odcioby wojska alianckie od zaopatrzenia. Wedug gen. Hasso von *Manteuffla Hitler mia do niego powiedzie 2 grudnia 1944 r.: Nadszed czas, aby postawi wszystko na jedn kart, gdy Niemcy potrzebuj oddechu". Fiihrer by zdania, e nawet czciowy sukces wstrzyma aliantw na 8-10 tygodni, a tymczasowa stabilizacja frontu na Zachodzie pozwoli przerzuci wojska na centralny odcinek frontu wschodniego. Operacj miaa przeprowadzi Grupa Armii B" (dowdca feldmarsz. Walter *Model), a gwn si miaa stanowi nowo utworzona 6 armia pancerna SS (dowdca SS-Oberstgruppenfuhrer. Josef Sepp" *Dietrich), w skad ktrej weszy cztery dywizje pancerne SS. Armia ta miaa uderzy z pnocnych Ardenw z rejonu Monschau. Jednoczenie w centrum miaa zaatakowa 5 armia pancerna gen. Hasso von Manteuffla. Na poudniowym skrzydle dziaaa 7 armia gen. Ericha Brandenbergera. cznie siy niemieckie liczyy 30 dywizji (w tym 11 pancernych) wspieranych przez ok. 1000 samolotw. Ze wzgldu na konieczno zachowania absolutnej tajemnicy operacji tej nadano brzmicy defensywnie kryptonim Wacht am Rhein" (Stra nad Renem).

Rankiem 16 grudnia niemieckie armie uderzyy na froncie o dugoci 130 km na 5 dywizji amerykaskich (99, 106 z V korpusu, 28, 4 z VIII korpusu, 9 pancern) nie spodziewajcych si ataku. Na pnocy 6 armia pancerna SS zostaa zatrzymana po trzech dniach na przedpolach Leodium (Liege). Najgbiej w amerykask obron wbia si atakujca w centrum 5 armia pancerna gen. Manteuffla; nie zdoaa jednak opanowa dwch kluczowych wzw drogowych w miastach St. Vith i *Bastogne, ktre musiaa obej i ruszya dalej do Mozy. Na poudniu 7 armia gen. Brandenbergera po pierwszych sukcesach zostaa zatrzymana przez dwie dywizje amerykaskie. Niemcw zawioda rwnie pogoda: po kilku dniach warunki atmosferyczne poprawiy si na tyle, e mogy wystartowa alianckie samoloty. Dywizje bronice centralnego punktu: skrzyowania strategicznych drg w Bastogne, mogy odpiera ataki 5 annii pancernej dziki dostawom broni i zaopatrzenia z powietrza. Alianckie samoloty zaatakoway niemieckie kolumny pancerne i linie zaopatrzeniowe. 22 grudnia samoloty amerykaskiej 9 armii lotniczej wykonay 1300 lotw. Nastpnego dnia 2000 alianckich bombowcw i myliwcw atakowao 31 obiektw, dezorganizujc dostawy amunicji i paliwa dla niemieckich kolumn. Na poudniu

35

Operacja niemiecka w Ardenach w 1944 r.

Operacja niemiecka w Ardenach w 1944 r.

36
Zgino cerw. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 32 600 t dugo 186,6m szeroko 32,4 m zanurzenie 9m prdko 21 wzw uzbrojenie 12 dzia ( 4 x 3 ) ka. 355 mm 12 dzia kal. 127 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 3 wodnosamoloty

1177 marynarzy

i ofi-

Sw dug sub zakoczy 27 lipca 1946 r. jako okrt-cel podczas prbnej eksplozji nuklearnej na atolu Bikini.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1941 r.) wyporno 26 100 ton dugo 171,5 m szeroko 32,4 m maks. prdko 21 wzw uzbrojenie 12 dzia (6 x 2) kal. 305 mm 6 dzia kal. 127 mm 10 dzia przeciwlotniczych kal. 76 mm 4 dziaa przeciwlotnicze 3-funtowe 3 wodnosamoloty

ARKANSAS okrt Najstarszy pancernik amerykaskiej marynarki zwodowany 14 stycznia 1911 r. rozpocz sub w 1912 r. Zmodernizowany w latach 1925-27. Pocztkowo wykorzystywany by jako okrt szkoleniowy i do osony atlantyckich konwojw. Ze wzgldu na silne uzbrojenie artyleryjskie i dodatkowe wyposaenie (radar, wzmocniona obrona przeciwlotnicza) dowdztwo amerykaskie skierowao pancernik do ostrzeliwania pozycji nieprzyjacielskich w czasie najwikszych operacji desantowych w Europie (^Normandia, *Anvil/Dragoon") i na Pacyfiku (*Iwodzima, *Okinawa).

ARK ROYAL okrt Brytyjski lotniskowiec zwodowany w kwietniu 1937 r., rozpocz sub w 1939 r. Szybko zyska miano okrtu, ktrego Niemcy nie s w stanie zatopi". Przyczyn optymizmu Anglikw byy czste faszywe doniesienia niemieckiej prasy twierdzcej, e Ark Royal zosta zatopiony na skutek bombardowania. 2 czerwca 1940 r. osania ewakuacj wojsk alianckich z *Norwegii, a potem doczy do bazujcej w *Gibraltarze eskadry *Force H i wzi udzia w ataku na francuskie

okrty w *Mers el-Kebir. Startujce z jego pokadu samoloty torpedowe uszkodziy pancernik Dunkerue. 23 wrzenia 1940 r. uczestniczy w ataku na inne baz francusk *Dakar. 26 maja jego samoloty *Swordfish zaatakoway niemiecki pancernik *Bismarck. Bra rwnie udzia w wielu akcjach na Morzu rdziemnym (m.in. w bitwie z okrtami woskimi koo przyldka Teulada w listopadzie 1940 r.). 13 listopada 1941 r. torpeda wystrzelona przez U-81 trafia w kadub Ark Royal. Okrt przez kilkanacie godzin utrzymywa si na wodzie, co umoliwio ewakuacj caej zaogi (zgin tylko jeden marynarz).
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 22 000 t dugo 243,8 m szeroko 28,9 m prdko 30,75 wza uzbrojenie 8 dzia kal. 114 mm 48 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 32 najcisze karabiny maszynowe przeciwlotnicze kal. 12,7 mm 60-72 samoloty

ARKTYCZNE KONWOJE konwoje morskie Konwoje morskie z materiaami wojennymi wysyane w latach 1941-45 przez zachodnich aliantw do portw radzieckich (gwnie *Murmaska, Archangielska, Mootowska i innych portw na Morzu Biaym). Pierwszy konwj wyszed z bazy Scapa Flow w Wielkiej Brytanii 21 sierpnia 1941 r. z adunkiem samolotw myliwskich Hurricane oraz surowcw dla radzieckiego przemysu. Nie oznaczono go adnym kryptonimem, natomiast od wrzenia tego roku konwoje wychodzce do ZSRR oznaczano literami PQ" i kolejn liczb, za powracajce ze Zwizku Radzieckiego: QP" i cyframi. Niemcy, przekonani o szybkim zwycistwie nad Zwizkiem

HMS Ark Royal

37

ARMEE DE L'AIR

Radzieckim, nie zwracali wikszej szczycieli) liczcy 12-16 niszczy- bitwa o * Atlantyk wesza w decyuwagi na konwoje w drugiej poo- cieli, wspartych samolotami z towa- dujce stadium i jednostki bojowe wie 1941 r. i pierwszych miesicach rzyszcego im *lotniskowca eskor- potrzebne byy w tamtym rejonie. 1942 r. Z tego powodu do poowy towego. Ponadto na lotniska ra- W listopadzie 1943 r. zachodni marca 1942 r. alianci stracili tylko dzieckie w rejonie Morza Biaego alianci wznowili transport materiadwa statki. Jednake wobec zaama- przesano samoloty *RAF, ktre w wojennych do ZSRR, gdy zania * Blitzkriegu w grudniu 1941 r. podjy dziaania przeciwko samo- groenie ze strony najwikszych *Kriegsmarine przystpia do szko- lotom i okrtom niemieckim operu- okrtw Kriegsmarine zmniejszyo lenia zag, przygotowania baz jcym z baz norweskich. Mimo no- si: 22 wrzenia 1943 r. Tirpitz zoi organizowania atakw na alianck wych rodkw obrony dwa kolejne sta powanie uszkodzony wybueglug. Konwj PQ 13", ktry konwoje straciy 16 jednostek, ale chami min podoonymi przez brywyruszy do ZSRR 20 marca 1942 silna eskorta zdoaa zniszczy tyjskie miniaturowe okrty podwodr., atakowany przez samoloty, okr- 4 niemieckie okrty podwodne i 41 ne, *Lutzow powrci do Niemiec, ty podwodne i niszczyciele z bazy samolotw. a w grudniu Scharnhorst zaton w Kirkenes straci 5 jednostek, W listopadzie 1942 r. ponownie w czasie bitwy z eskort konwoju a wikszych strat udao si unikn zawieszono konwoje do ZSRR, co JW55B". Od lutego 1944 r. do 16 jedynie dziki wczeniejszemu od- wynikao z koniecznoci mobilizacji kwietnia 1945 r., gdy wysano ostatkryciu niemieckich planw po od- okrtw i statkw do operacji in- ni konwj arktyczny, Niemcy zatoczytaniu szyfrogramw dowdztwa wazyjnej w Afryce Pnocnej pili zaledwie 8 jednostek, co wyni*Kriegsmarine. Natenie atakw (*Torch"). Operacja ta zmusia kao z silnej eskorty oraz pogarszaprzeciwko alianckim konwojom rwnie Niemcw do przerzucenia jcej si gwatownie sytuacji gwatownie roso, i jednego tylko do zagroonego rejonu w Afryce niemieckich si morskich i powiednia 27 maja 1942 r., konwj samolotw z Norwegii, co sprawio, trznych. PQ 16", atakowany przez 108 sa- e osaby ataki na konwoje idce do Od 21 sierpnia 1941 r. do 16 kwietmolotw straci 7 statkw. Najtra- radzieckich portw. nia 1945 r. transportowce idce giczniejszy by los konwoju Od grudnia 1942 r. konwojom ark- w konwojach arktycznych przewio*PQ 17", ktry wyszed z Islandii tycznym wychodzcym do Zwizku zy 4430 tys. t zaopatrzenia, co sta27 czerwca 1942 r. W wyniku bd- Radzieckiego nadawano litery JW" nowio 22,7% oglnej pomocy przenych decyzji, podjtych przez oraz liczb poczynajc od 51, a po- kazanej do ZSRR w ramach *LendAdmiralicj brytyjsk statki pozo- wracajcym - RA". Pierwszy kon- -Lease. 7% przewoonego materiau stawiono bez eskorty okrtw wj JW" nie zosta wykryty i dotar zatono w adowniach statkw zniwojennych, co uatwio U-bootom do celu bez strat, ale ju 31 grudnia szczonych niemieckimi torpedami, i samolotom zadanie konwojowi po- 1942 r. zaatakoway JW 5 ^ ' p a n - bombami i pociskami artyleryjwanych strat: do portu w Murma- cernik kieszonkowy *Liitzow, ciki skimi. Z transportowcw wychosku doszo tylko 11 statkw z 37, krownik *Admiral Hipper oraz dzcych z portw brytyjskich jakie wyruszyy w morze; zgino 6 niszczycieli. Mimo zdecydowanej i islandzkich poszo na dno 7,8%, co 153 marynarzy, zatono 3850 sa- przewagi niemiecki zesp zdoa stanowio wyszy wskanik ni na mochodw, 430 czogw i 210 sa- zatopi tylko dwa niszczyciele, tra- innych trasach konwojowych, za molotw przewoonych w adow- owiec i uszkodzi jeden z transpor- z jednostek powracajcych z ZSRR niach transportowcw. Po tak wiel- towcw, tracc wasny niszczyciel. zatono 3,8%. kich szkodach premier Winston Kompromitujcy Niemcw wynik Churchill, znajdujcy si od dawna bitwy wywoa furi Hitlera, ktry pod presj Admiralicji dajcej podj decyzj o zdemontowaniu A R M E E DE L'AIR wstrzymania konwojw arktycz- dzia z najwikszych okrtw i usta- francuskie siy powietrzne nych ze wzgldu na wysokie straty, wieniu ich na brzegach Norwegii zawiesi wysyanie pomocy dla dla obrony przed spodziewan in- Po zakoczeniu I wojny wiatowej Zwizku Radzieckiego, jednake po wazj alianck, co jednak nie zosta- flota powietrzna Francji stanowia znaczc si, lecz nieprzeprowadze9 tygodniach, w wynikw prote- o zrealizowane. nie koniecznej modernizacji sprztu stw Stalina, przywrcono konwoje. W tym czasie adm. John Tovey, W marcu 1943 r. niemieckie siy sprawio, e w poowie lat trzydziegwnodowodzcy Flot Macierzy- morskie w Norwegii, ktrych trzon stych jej warto bojowa bya znaczst (Home Fleet), wprowadzi nowe stanowiy pancernik *Tirpitz i pan- nie nisza ni si powietrznych Wielzasady ochrony statkw transporto- cernik kieszonkowy Lutzw, zostay kiej Brytanii, Woch czy Niemiec. wych: kady z konwojw eskorto- wzmocnione przez krownik linio- Sytuacj pogarszay ze plany prowany by przez zesp Fighting De- wy *Scharnhorst. Admiralicja oba- dukcyjne. Po fiasku projektu budostroyer Escort (bojow eskort ni- wiajc si tych okrtw zawiesia wy uniwersalnego samolotu w lakonwoje arktyczne, tym bardziej e tach 1933-36, francuski przemys

ARMIA CZERWONA

40
dy dowdcw oraz straty personelu latajcego uniemoliwiy waciwe wykorzystanie dobrego sprztu i moliwoci zakadw lotniczych, ktre w maju 1940 r. wyprodukoway 500 samolotw, co stanowio ogromny postp w porwnaniu z rokiem 1939, gdy miesiczna produkcja wynosia ok. 300 samolotw. Sytuacj pogarsza niesprawny system dowodzenia i niech wyszych dowdcw lotnictwa do wspdziaania z wojskami ldowymi. W czasie walk lotnictwo francuskie wykonao 12 442 loty bojowe, w tym samoloty myliwskie - 9987 lotw. Piloci meldowali o strceniu 1000 samolotw niemieckich, ale liczba ta wydaje si zawyona. W maju i czerwcu 1940 r., a wic w czasie dziaa w Norwegii, Belgii, Holandii i Francji Luftwaffe stracia 1428 samolotw (z czego 1129 w wyniku akcji przeciwnika). Straty francuskie wyniosy 320 samolotw strconych w powietrzu, 240 zniszczonych na ziemi, 235 straconych w wyniku wypadkw. Zgino 201 lotnikw, 231 odnioso rany, a 31 dostao si do niewoli. Personel naziemny straci 724 zabitych, 254 rannych i 220 zaginionych (131 przypadkw nie wyjanionych).

Po kapitulacji Francji wikszo pilotniczy przystpi do budowy samo- ych (szef sztabu si powietrznych lotw pozostaa lojalna wobec kolalotw przestarzaych, ktre, jak np. gen. Joseph Vuillemin twierdzi, e boracyjnego rzdu *Vichy. MS. 405 wchodzc do uzbrojenia tylko 500 samolotw nadawao si jednostek lotniczych ustpoway do walki). We wrzeniu tego roku ARMIA CZERWONA znacznie samolotom niemieckim Francja moga wystawi 285 bom(MS. 405, wprowadzony do suby bowcw, w tym przestarzae Amiot (RKKA - Robotniczo-Chopska w 1939 r. rozwija prdko 488 143 i Bloch 210 rozwijajce prd- Armia Czerwona) km/h i by o 80 km/h wolniejszy od ko o 150 km mniejsz ni bom- radzieckie siy zbrojne Messerschmitta Bf 109, a niewiele bowce niemieckie. W maju 1940 r. Wojska ldowe Zwizku Radziecprzewysza prdkoci niemiecki Armee de 1'Air dysponowaa 740 kiego zostay utworzone na mocy bombowiec *He 111). Poprawa tego nowoczesnymi myliwcami i ok. dekretu Rady Komisarzy Ludowych stanu, ktra nastpia w kocu de- 140 lekkimi i rednimi bombowca- Rosyjskiej FSRR 28 stycznia 1918 r. kady, bya ju spniona. Program mi. Wrd nich by najszybszy w- Szybki rozwj nastpi na pocztku modernizacyjny realizowano w spo- czesny samolot bombowy wiata lat trzydziestych, co czyo si sb chaotyczny, a sytuacj pogar- *LeO 451, ktry osiga prdko z budow przemysu zbrojeniowego szaa nacjonalizacja przemysu lotni- 480 km/h (adunek bomb - 2400 w ramach I planu picioletniego czego. kg). Niestety w chwili niemieckiej (1929-32). Lata trzydzieste przynioW 1939 r. lotnictwo francuskie dys- agresji na Francj w maju 1940 r. by- sy jeszcze szybszy rozwj produkponowao ok. 5000 samolotw, o ich zbyt mao, aby mogy w zna- cji zbrojeniowej. (Zob. tabela) wrd ktrych byo 1375 samolotw czcym stopniu wpyn na przebieg W latach 1933-39 w Zwizku Rabojowych, w wikszoci przestarza- walk nad Moz. Oglny chaos, b- dzieckim wyprodukowano cznie

Nowe samoloty dla Armee de l'Air: bombowce LeO 451 (u gry) i myliwce D520 (u dou)

41
Produkcja samolotw i czogw w latach 1933-1939

ARMIA CZERWONA w stanie przestawi si na produkcj broni nowej generacji, ktr w wyniku dowiadcze z wojny domowej w Hiszpanii podjy zakady w Niemczech i Wielkiej Brytanii. Nakady na zbrojenia w ZSRR w 1937 r. osigny 16,5% dochodu narodowego, w 1940 r. wzrosy do 32,6%, ale mimo to armia otrzymywaa sprzt przestarzay. Dziaania Armii Czerwonej w Europie w latach 1939-40 w peni wykazay jej sabo. O ile wkroczenie do *Polski we wrzeniu 1939 r. i zajcie republik nadbatyckich w 1940 r. nie mogo by adnym dowodem sprawnoci Armii Czerwonej, to wojna *radziecko-fiska prowadzona od listopada 1939 r. do marca 1940 r. wykazaa nisk sprawno bojow. Wg danych fiskich Armia Czerwona w starciu z wielokrotnie sabszym przeciwnikiem stracia 200 tys. onierzy, 684-975 samolotw i 1600 czogw; wg danych radzieckich: 46,5 tys. zabitych, 146 tys. rannych i 8,8 tys. zaginionych. Atak wojsk niemieckich 22 czerwca 1941 r. cakowicie zaskoczy Armi Czerwon. Stalin, wsppracujc z Hitlerem, lekceway ostrzeenia rzdu brytyjskiego przekazywane przez ambasadora Stafforda *Crippsa i informacje wywiadowcze (m. in. od szpiega Richarda Sorgego z Tokio) o przygotowa-

Rodzaj broni Samoloty Czogi

1933 r. 1934 r. 1935 r. 1936. r. 1937 r. 1938 r. 1939 r. 2595 3509 2595 3565 3578 3055 3578 4803 3578 1559 7500 10 382 2271 2794

Produkcja broni w ZSRR (porwnanie lat 1928 i 1932)

Rodzaj broni Karabiny Cikie karabiny maszynowe Dziaa kal. powyej 76 mm Czogi Samoloty 33 806 samolotw, gdy w tym samym okresie przemys niemiecki wyprodukowa 29 767 samolotw, francuski 8163, a brytyjski 17 310. Rosncej produkcji towarzyszya wyrana poprawa jakociowa radzieckiego ubrojenia. Na pocztku lat trzydziestych skonstruowano wiele dzia (m.in. armat kal. 122 mm i haubic kal. 203,2 mm, samobien haubic 203,2 mm). W 1936 r. brytyjscy obserwatorzy wojskowi, zaskoczeni pokazem moliwoci radzieckiego czogu *BT, spowodowali uruchomienie produkcji wasnych czogw Cruiser. W 1938 r. podjto prace konstrukcyjne nad czogami *T-34, uznanymi pniej za jedne z najlepszych w II wojnie wiatowej, oraz cikimi czogami *KW-1. Wzrastaa rwnie liczebno si zbrojnych. Na pocztku lat trzydziestych w Armii Czerwonej suyo 600 tys. onierzy, w 1934 r. - 940 tys., w 1935 r. - 1 300 tys. Oficerowie skupieni wok marsz. Michaia Tuchaczewskiego studiowali prace zachodnich teoretykw Giulio Douheta, Johna F. Fullera, Basila Liddell Harta, Heinza *Guderiana i skonni byli wprowadza najlepsze wzorce organizacji i dziaania armii. Zaamanie nastpio w latach 1937-38, gdy w wyniku czystek w armii przeprowadzonych na pole-

1928 r. 1 596 000 24 230 6 645 92 1 394

1932 r. 2 292 000 33 118 10 684 1 053 3 285

cenie Jzefa Stalina, rozstrzelano, uwiziono lub zwolniono z wojska 35 000 do 82 tys. oficerw. W latach 1937-38 zginli wszyscy dowdcy i komisarze armii, 48 spord 55 dowdcw korpusw, 125 spord 199 dowdcw dywizji, 200 spord 389 dowdcw brygad. Ich miejsce zajli ludzie niedowiadczeni, bez odpowiedniego przygotowania i wyszkolenia. Rwnie w przemyle zbrojeniowym kierownicze stanowiska objli ludzie zastraszeni i niekompetentni, oczekujcy polece Stalina. Centralnie sterowany przemys nie by

Armia Czerwona

ARMSTRONG WHITWORTH WHITLEY niach do agresji. W czerwu 1941 r. Armia Czerwona liczya 5 100 tys. onierzy, z ktrych 2 680 tys. (170 dywizji) byo rozmieszczonych w europejskiej czci ZSRR oraz na terenach zajtych w 1939 i 1940 r. Dysponowaa te znacznie wiksz ni armia niemiecka iloci sprztu (ZSRR ok. 24 tys. czogw i 17 745 samolotw, Niemcy - 3350 czogw i 2200 samolotw). Jednake na pozycjach wysunitych znajdoway si tylko 54 dywizje piechoty i 2 dywizje kawalerii. Pozostae uzupeniay stany osobowe lub przebyway na poligonach. Wojska radzieckie, zaskoczone, pozbawione dowiadczonych dowdcw i wyposaone w przestarzay sprzt, nie mogy stawi skutecznego oporu. Pierwszego dnia walk samoloty Luftwaffe zniszczyy na lotniskach co najmniej 800 radzieckich samolotw. Jedynie desperacki opr jednostek Armii Czerwonej spowolni postpy ofensywy niemieckiej, dajc wadzom czas na zmobilizownie rezerw ludzkich (w cigu pierwszych 6 miesicy walk sformowano 300 dywizji), ewakuacj fabryk z terenw objtych dziaaniami wojennymi i dostaw uzbrojenia z fabryk na Uralu, ktrych Niemcy nie byli w stanie zniszczy z powietrza. Kontrofensywa wojsk radzieckich pod *Moskw 6 grudnia 1941 r. oznaczaa zaamanie niemieckiej koncepcji *Blitzkriegu, zakadajcej opanowanie ZSRR w cigu 9-17 tygodni. Rozwj produkcji zbrojeniowej (w latach 1941-45 radzieckie zakady wyprodukoway 76 897 czogw i 137 271 samolotw), napyw nowoczesnej technologii i najbardziej niezbdnego sprztu z Zachodu, reorganizacja armii i zastosowanie nowych metod walki, mobilizacja milionowych rezerw ludzkich przy rozproszeniu si niemieckich i zniszczeniu niemieckiego przemysu przez bombowce alianckie - przyniosy Armii Czerwonej zwycistwo w wojnie w Europie. 9 sierpnia 1945 r. Zwizek Radziecki przystpi do wojny z Japoni, dysponujc na Dalekim Wschodzie 76 dywizjami, 4 korpusami, 34 samodzielnymi brygadami i 21 rejonami umocnionymi, 5000 czogw i 4000 samolotw bojowych. Dziaania Armii Czerwonej nie mogy zaway na losach wojny w tym rejonie wiata, gdy Japonia bya ju cakowicie pokonana, miay jednak pewien wpyw na przyspieszenie decyzji o kapitulacji tego pastwa. W czasie walk na Dalekim Wschodzie Armia Czerwona rozbia japosk Armi *Kwantusk i zaja Manduri, pnocn Kore, poudniowy Sachalin i Wyspy Kurylskie. ARMSTRONG WHITWORTH WHITLEY -> WHITLEY, Armstrong Whitworth ARNHEM
operacja Market-Garden" 1944 r.

42 szybowcw), ktra miaa przewie onierzy trzech dywizji wchodzcych w skad 1 armii powietrznodesantowej (First Allied Airborne Army, dowdca gen. Lewis H.*Brereton). 17 wrzenia 1944 r. od godz. 10.25 z 26 baz na terenie Wielkiej Brytanii startoway samoloty i szybowce. 2022 samoloty przez ptorej godziny formoway ugrupowania bojowe, a nastpnie osaniane przez 919 myliwcw skieroway si w stron wyznaczonych rejonw w Holandii. Ok. godz. 13 rozpoczo si ldowanie dwch dywizji amerykaskich. onierze z pierwszego rzutu 101 dywizji powietrznodesantowej (dowdca gen. Maxwell Taylor) opanowali Eindhoven, Veghel oraz mosty na kanaach. Pierwszy rzut 82 dywizji (dowdca gen. James Gavin), ktra wyldowaa midzy Moz i Waalem, po cikich walkach opanowa mosty na kanale Moza-Waal oraz most na Mozie pod Grave. Rwnie desant brytyjskiej 1 dywizji powietrznodesantowej (dowdca gen. Robert Uruhart) na pnocny zachd od Arnhem przebieg bez wikszych zakce, ale Brytyjczycy wyldowali zbyt daleko od obiektw, ktre mieli opanowa: od mostw kolejowego, drogowego i pontonowego w Arnhem dzielio ich 10-13 km. Zgodnie z planem o godz. 14.25 w stron przyczkw uchwyconych przez spadochroniarzy wyruszyy z rejonu Valkenswaard, odlegego od Arnhem o ok. 90 km, czogi i samochody pancerne brytyjskiego XXX korpusu (dowdca gen.-por. Brian Horrocks), ale napotkay silny opr Niemcw. 18 i 19 wrzenia gsta mga zalegajca nad Wyspami Brytyjskimi i kanaem La Manche opnia dosanie posikw. Gwne siy polskiej 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej, ktre miay wyruszy z lotnisk angielskich 19 wrzenia, wystartoway dwa dni pniej (pierwszy rzut polskiej brygady wyldowa pod Arnhem 18 wrzenia). Szybowce i samoloty desantowe zbliajce si do rejonw zrzutw

Wielka operacja powietrznodesantowa i ldowa wojsk alianckich zaplanowana przez marszaka polnego Bernarda L.*Montgomery'ego, dowdc 21 Grupy Armii, odpowiedzialnego za koordynacj dziaa wojsk ldowych. Zaproponowa on uderzenie powietrznodesantowe na pnocy Holandii, w rejonie Grave-Nijmegen-Arnhem. Jego zdaniem ta operacja speniaa 3 wielkie, o niezmiernym znaczeniu wymogi: oskrzydlilibymy obrocw Linii *Zygfryda i uderzylibymy na najmniej prawdopodobn lini z punktu widzenia nieprzyjaciela, a nasze lotnicze wojska desantowe operowayby w najbardziej korzystnych warunkach, pozostajc w bliskim zasigu rodzimych baz". Istota planu sprowadzaa si do uchwycenia przez trzy alianckie dywizje powietrznodesantowe stukilometrowego korytarza koczcego si w Arnhem (operacja Market"). Tamtdy miay przebi si wojska ldowe realizujce drug cz planu (Garden") i wbi si klinem w niemieck obron. Alianci zgromadzili du flot powietrzn (1293 samoloty i 2277

43

Operacja Market-Garden 1944 r.

Operacja Market-Garden 1944 r.

45 napotykay siln obron przeciwlotnicz i byy atakowane przez niemieckie myliwce. Straty w trzecim rzucie desantu ldujcego w rejonie zajtym przez 1 dywizj byy due. Niemcy szybko ochonli z zaskoczenia, ich opr narasta z godziny na godzin. Zaciekle bronili wszystkich waniejszych punktw, a dysponujc dwiema dywizjami pancernymi SS (9 i 10 z II korpusu SS-Gruppenfuhrera Wilhelma Bittricka), szybko przeszli do natarcia uniemoliwiali aliantom opanowanie Arnhem. Do miasta wszed tylko 2 batalion dowodzony przez ppk. Johna Frosta i uchwyci niewielki przyczek w rejonie mostu drogowego. 20 wrzenia gen. Urquhart zrezygnowa z natarcia na Arnhem, pozostawiajc tam odcity batalion Frosta, a wszystkie siy dywizji skierowa do obrony pozycji w rejonie Hartenstein i Oosterbeck. W rym czasie czogi XXX korpusu, od ktrych zaleao powodzenie caej operacji, atakoway Nijmegen, cho dawno ju powinny by 15 km dalej - w Arnhem. 21 wrzenia do akcji weszy gwne siy 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej (bez 1 baonu, ktry doczy 24 wrzenia) dowodzone przez gen. Stanisawa *Sosabowskiego. Ze 114 samolotw przewocych 1508 onierzy, ktre wystartoway z Anglii, nad rejon zrzutu dotary 72; desantowao si 957 onierzy. Wyldowali na wschd od miasta Driel i mieli przeprawi si promem opanowanym przez Brytyjczykw na prawy brzeg Renu, by doczy do 1 dywizji. Gdy patrole dotary do rzeki okazao si, e promu nie ma, a przeciwlegy brzeg jest w rkach niemieckich. Gen. Sosabowski zarzdzi wycofanie si do Driel, aby zorganizowa tam obron, przeczeka dzie i nastpnego wieczora podj prb przeprawy. W nocy z 23 na 24 wrzenia 256 onierzy polskiej brygady przeprawio si dostarczonymi odziami na prawy brzeg Renu. wit i silny ogie nieprzyjaciela uniemoliwiy przerzucenie wszystkich si. Dotarcie polskich posikw do 1 dywizji niewiele zmienio sytuacj, gdy byy nieliczne i bez zapasw. W nocy z 25 na 26 wrzenia oddziay alianckie zostay wycofane spod Arnhem. Prawdopodobnie z 10 300 onierzy 1 dywizji, brygady spadochronowej i pilotw szybowcowych uratowao si 2827. Zgino lub zmaro w wyniku ran 1300 onierzy, 1700 odnioso rany, 4400 dostao si do niewoli. Dwie dywizje amerykaskie straciy (zabitych, rannych, w niewoli) 5847 onierzy. Operacja Market-Garden" zostaa le przygotowana, jej wynik zaleny by od wielu okolicznoci, takich jak dobra pogoda, a przede wszystkim siy i moliwoci wroga. Montgomery nie uwzgldni ani obecnoci w tym rejonie dwch dywizji pancernych SS, ani niekorzystnego dla oddziaw atakujcych uksztatowania terenu. Decyzja o przeprowadzaniu operacji Market-Garden" zostaa wic podjta zbyt pochopnie. ARNIM JURGEN von (1891-1971) genera Niemiecki dowdca dywizji pancernej i korpusu na froncie wschodnim w latach 1941-42. W listopadzie 1942 r. zosta skierowany do Tunezji, gdzie jako dowdca 5 armii niemieckiej przej dowdztwo nad czci wojsk pastw osi". W marcu 1943 r., po powrocie do Niemiec felmarsz. Erwina *Rommla, zosta dowdc wojsk osi" w Afryce Pnocnej i 12 maja 1943 r. podda je aliantom. ARNOLD HENRY HAP" (1886-1956) genera Dowdca amerykaskich si powietrznych by jednym z pierwszych amerykaskich pilotw wojskowych. Ju w 1911 r. pobiera lekcje pilotau u braci Wright. W 1918 r. jako najmodszy pukownik w armii amerykaskiej obj stanowsko asy-

ARNOLD HENRY HAP"

Henry Arnold wrd lotnikw w Afryce Pn. w 1943 r.

stenta szefa US Air Service (od 1926 r. - US Army Air Corps). We wrzeniu 1938 r. w stopniu generaa-majora obj dowdztwo US Army Air Corps. W czerwcu 1941 r. zosta mianowany dowdc nowo utworzonej US Army Air Force (USAAF). Jego pogldy na rol lotnictwa w wojnie uksztatoway si pod wpywem prac midzywojennych teoretykw lotnictwa - Giulio Douheta, Williama Mitchella i Hugh Trencharda, uwaajcych, e wojn mona wygra, niszczc z powietrza najwiksze miasta i zakady przemysowe nieprzyjaciela. Z pasj rozbudowywa amerykaskie siy powietrzne, ktre w 1941 r. liczyy 20 tys. ludzi i 4000 samolotw, a w kocu wojny dysponoway ju 75 tys. samolotw i 2,5 min onierzy. Z jego inicjatywy w 1939 r. zakady Boeinga zaprojektoway samolot bombowy dalekiego zasigu *B-29. Po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny zorganizowa w Wielkiej Brytanii 8 armi lotnicz (8 Air Force), ktra przeja gwny ciar dziennych bombardowa strategicznych. W 1943 r. opracowa Powietrzny plan pokonania Japonii" i by inspiratorem strategicznych nalotw na miasta i zakady przemysowe tego kraju.

ARRAS Znany by z niezwykej pracowitoci, co okazao si zapewne przyczyn czterech atakw serca w czasie wojny. ARRAS atak brytyjski 1940 r. Jedna z najbardziej miaych akcji brytyjskich w czasie walk we Francji w 1940 r. Bya fragmentem operacji majcej na celu odcicie niemieckiego klina pancernego, ktry wyszed nad brzeg kanau La Manche w rejonie Abbeville. 21 maja oddziay dowodzone przez gen. Franklyna, w skad ktrych weszy 4 i 7 Royal Tank Regiment (58 czogw) oraz 8 i 6 Battalion Durham Light Infantry, uderzyy spod Arras w kierunku poudniowo-wschodnim. Napotkay silne ugrupowania nieprzyjaciela: gwne siy 7 dywizji pancernej (XXXIX korpus pancerny) gen. Erwina *Rommla i cz dywizji SS Totenkopf" (XIV korpus pancerny). Na szczcie dla Brytyjczykw Rommel nie zorientowa si, jak nieliczne s wojska atakujcych, i dlatego ograniczy dziaania swoich jednostek do odparcia ataku, uywajc do walki z brytyjskimi czogami armat przeciwlotniczych kal. 88 mm (by to prawdopodobnie pierwszy wypadek uycia tych dzia do zwalczania czogw w II wojnie wiatowej, co pniej z ogromnym powodzeniem stosowa Rommel w Afryce Pnocnej). Straty po obydwu stronach byy niewielkie. ASDIC sonar Urzdzenie do wykrywania okrtw podwodnych. Jego nazwa jest skrtem od Allied Subrnarine Detection Investigation Committee organizacji powoanej w 1915 r. w Wielkiej Brytanii z zadaniem opracowania najskuteczniejszych metod wykrywania zanurzonych okrtw. Przy wsppracy z grup naukowcw francuskiej marynarki wojennej dziaajcych w Tulonie (prof. R. Langevin) skonstruowano aparaty pozwalajce zlokalizowa okrt pod wod. Na wiosn 1918 r. w Harwich (Wielka Brytania) przeprowadzono pierwsz udan prb, w czasie ktrej wykryto okrt podwodny oddalony o kilkaset jardw". Dziaanie ASDIC polegao na wysyaniu wysokiej czstotliwoci fal dwikowych (wytwarzanych przez wibrujcy kryszta kwarcu), ktre wracay odbite od zanurzonego przedmiotu. Znajc szybko rozchodzenia si fal dwikowych w sonej wodzie i mierzc czas midzy wysaniem sygnau a powrotem odbitej fali, mona byo atwo obliczy odlego, w jakiej znajdowa si okrt podwodny. W okresie midzywojennym udoskonalono to urzdzenie, inaczej ksztatujc obudow nadajnika, sposb rejestracji impulsw itp. Do 1940 r. udao si utrzyma wynalazek w tajemnicy. Dopiero po zajciu Francji Niemcy odkryli gotowe aparaty zainstalowane na okrtach francuskiej marynarki wojennej. W 1939 r. wikszo niszczycieli bya wyposaona w ASDIC i urzdzenie to oddao ogromne usugi w zwalczaniu niemieckich okrtw podwodnych. Skuteczno dziaania zostaa zwikszona w chwili uzbrojenia okrtw w wyrzutnie *Hedgehog miotajce bomby przed kadub, dziki czemu nie przeryway pracy urzdze lokalizujcych zanurzone okrty podwodne. W czasie wojny jednostki wyposaone w ASDIC zniszczyy 246 i asystoway przy zatopieniu 48 U-bootw. Amerykaska marynarka wojenna uywaa podobnych aparatw nazywanych Sonar i po 1943 r. nazwa ta przyja si dla wszystkich urzdze wykrywajcych zanurzone okrty podwodne. ATHENIA statek Brytyjski statek pasaerski storpedowany przez niemiecki okrt podwodny 3 wrzenia 1939 r. o godzinie 19.39, niespena 8 godzin po wypowiedzeniu przez Wielk Brytani wojny Niemcom. Na jego pokadzie znajdowao si 1103 pasaerw i 315 czonkw zaogi. Atak nastpi w odlegoci 250 mil na zachd od wybrzey Irlandii. Dowdca okrtu podwodnego U-30 kpt. Fritz J. Lemp nie ostrzeg zaogi statku ani nie da moliwoci ewakuowania ludzi, co byo pogwaceniem umowy midzynarodowej z 1930 r.

4')

ATLANTYCKI
zanurzenie prdko uzbrojenie 8,7 m 16 wzw

WA

nii do pnocnych kracw Holandii (2685 km), wzniesiony przez Niemcw dla obrony przed inwazj wojsk alianckich. Hitler 28 marca 1942 r. 6 dzia kal. 150 mm 1 dziao kal. 75 mm rjodtsat D-yrektyw^ TO 4Q" wskazujc, budow umocnie, aczkol1 dziaa V&\. sl mm wiek pierwsze obiekty wau po4 dziaka kal. 20 mm wstay ju w 1940 r. W okolicach 4 wyrzutnie torped Gris Nez (Pas de Calais) wzniesio2 wodnosamoloty no stanowiska ogniowe dla 14 armat 92 miny kal. 305 do 406 mm, przeznaczonych do ostrzeliwania wybrzea ATLANTYCKA KARTA brytyjskiego (gwnie portu w Dodeklaracja ver) oraz wspierania wojsk inwazyjDeklaracja podpisana 14 sierpnia nych, ktre miay uderzy na Angli 1941 r. przez prezydenta Stanw w ramach planu *Seelwe". Zjednoczonych Franklina D. Roo- Plan budowy umocnie przewidysevelta i premiera Wielkiej Brytanii wa podzia caego wybrzea atlanWinstona Churchilla na pokadzie tyckiego na 4 strefy: od granicy hipancernika *Prince ofWales, na At- szpaskiej do St. Mao, od St. Mao lantyku, zawierajca 8 podsta- do Zeebrugge, stref Morza Pnocwowych zasad polityki obydwu nego i stref norwesk; w ich ramach wyodrbniono sektory podziepastw: lone na wzy obrony. Wze obro1. adnych terytorialnych ny (Stiitzpunktgruppe) obejmowa zdobyczy kilka punktw oporu (Stiitzpunkt) 2. adnych terytorialnych zmian oddalonych od siebie o 100-1500 bez zgody ludzi zamieszkametrw. Wyposaone w dziaa kal. ych na tych terytoriach 75, 88 i 105 mm mogy ostrzeliwa 3. samostanowienie narodw okrty zbliajce si do wybrzea. 4. midzynarodowa wsppraca W rejonie punktw oporu znajdogospodarcza way si pojedyncze schrony bojo5. poprawienie warunkw pracy, we - gniazda oporu (Widerstandrozwj ekonomiczny i beznest) wyposaone w karabiny mapieczestwo socjalne dla szynowe. Lini obrony uzupeniay wszystkich ludzi baterie nabrzene ze stanowiskami 6. wolno od strachu i niedodowodzenia, punktami obserwacyjstatku nymi, skadami amunicji, ywnoci 7. wolno eglugi na otwartych itp. Do 1944 r. na odcinku od Calais morzach do Boulogne rozmieszczono 132 8. oglne rozbrojenie po wojnie cikie dziaa, z ktrych 93 ukryto W czasie konferencji w Londynie w betonowych schronach. 24 wrzenia 1941 r. Zwizek Ra- Dostpu do obiektw od strony modziecki przystpi do Karty Atlan- rza broniy pasy podwodnych zapr. tyckiej. Jej ideay oywiajce koa- Byy to stokowo ustawione szyny licj antyhitlerowsk stay si wysokoci 75-120 cm. Wzmocnione postaw Deklaracji Narodw Zjed- minami, mogy zatrzyma zbliajce noczonych, podpisanej przez 26 si do pla okrty desantowe i czopastw sojuszniczych (w tym Pol- gi. Podczas prb barka o wypornosk) w Waszyngtonie 1 stycznia ci 500 t, wepchnita na zapory, za1942 r. tona w cigu 3 minut. W kocu 1943 r. dowdca Grupy Armii (Heeresgruppe) B" feldmarsz. Erwin ATLANTYCKI WA *Rommel, ktremu powierzono umocnienia przygotowanie obrony odcinka od System umocnie na atlantyckim granicy niemiecko-holenderskiej do wybrzeu Europy od granic Hiszpa-

Wa Atlantycki

50

Wa Atlantycki

51 ujcia Loary, rozkaza zaminowanie caego francuskiego wybrzea. Od brzegu w gb ldu mia rozciga si pierwszy pas min o szerokoci 1000 m. Szeroko drugiego pasa miaa wynosi 8 tys. m. Trzeci pas min, o szerokoci 1000 m, umieszczony na tyach Wau Atlantyckie-

ATLANTYK go, mia chroni obrocw przed atakiem oddziaw powietrznodesantowych. Realizacja tego projektu wymagaa rozmieszczenia okoo 200 min min, ale do maja 1944 r. ustawiono tylko 4 min. W czasie dwch lat budowy wau Niemcy zuyli 13,5 min metrw szeciennych betonu i 1,2 min t stali. W szczytowym okresie przy wznoszeniu umocnie pracowao 175 tys. ludzi. Niemcom nie udao si stworzy systemu obrony o rwnej wartoci we wszystkich czciach francuskiego wybrzea. Wa Atlantycki by najsilniejszy w rejonie Calais, gdzie spodziewano si gwnego uderzenia wojsk inwazyjnych ze wzgldu na blisko angielskiego wybrzea (37 km), znacznie sabszy natomiast w Normandii, gdzie wystawiono nieliczne betonowe punkty oporu. Alianci wykorzystali ten fakt, tam wanie kierujc wojska inwazyjne w czerwcu 1944 r. (*Normandia). ATLANTYK bitwa 1940-45 Najdusza bitwa II wojny wiatowej, ktr Niemcy podjli dc do przecicia oceanicznych linii przewozu wojsk i zaopatrzenia do Wielkiej Brytanii. Koncepcja dziaania Niemcw wynikaa z ich dowiadcze z I wojny wiatowej, gdy wskutek atakw okrtw podwodnych Wielkiej Brytanii grozio zaamanie gospodarcze. Adm. William Tennant napisa: Niemcy o mao nie zagodzili nas w 1917 r. Wtedy w najgorszym momencie mielimy zapasy ywnoci tylko na 3 tygodnie. Sprawiy to *U-booty, ktre przecie nie byy tak nowoczesne jak w 1940 r." W chwili wybuchu wojny *Kriegsmarine dysponowaa 57 okrtami podwodnymi, z ktrych 27 zdolnych byo do oceanicznych rajdw. Byy to U-booty Typ VII o zasigu 6800 mil morskich (przy prdkoci 10 wzw). We wrzeniu 1939 r. 18 z nich znajdowao si na Atlantyku. W pobliu Wysp Brytyjskich,

Wa Atlantycki - budowa umocnie w rejonie Calais

mm
iw

BsmeM

ATLANTYK

54
by zag przeszkolonych w tropieniu i zwalczaniu okrtw podowodnych. Anglicy popenili bd wysyajc swoje jednostki do chaotycznego poszukiwania okrtw podwodnych, nie dbajc o waciwe ich zabezpieczenie przed atakami U-bootw, na ktre polowali. Sukcesy byy niewielkie, natomiast straty due. Nowy lotniskowiec *Ark Royal unikn zagady 14 wrzenia 1939 r. tylko dziki temu, e z czterech torped wystrzelonych w jego kierunku przez U-39 dwie chybiy, a dwie nie eksplodoway uderzajc w jego kadub. Trzy dni pniej, 17 wrzenia 1939 r., na dno poszed lotniskowiec *Courageous, trafiony torpedami U-29. Po tak dotkliwej stracie Brytyjczycy popenili nastpny bd: wycofali lotniskowce z akcji zamiast zmieni taktyk dziaania i zapewni najwikszym okrtom odpowiedni ochron przed atakami U-bootw. Od koca padziernika 1939 r. Niemcy zaczli uywa min magnetycznych stawianych przez jednostki nawodne, okrty podwodne i samoloty na wodach przybrzenych Wysp Brytyjskich, podejciach do portw, kanaach portowych i samych portach. W cigu czterech pierwszych miesicy wojny pastwa alianckie i neutralne straciy w wyniku wybuchw min 79 statkw o cznym tonau 262 679 BRT oraz kilka okrtw wojennych. Do koca 1939 r. U-booty zatopiy 114 statkw. Nie byy to straty mogce zagrozi brytyjskiej gospodarce, bowiem flota handlowa tego pastwa liczya 9488 statkw o cznej pojemnoci 21 215 201 BRT. By to jednak dopiero wstp do waciwej bitwy o Atlantyk. Sytuacja zmienia si diametralnie w roku 1940, gdy wojska niemieckie zawadny Dani, Holandi, Norwegi i Francj. Linia brzegowa obszarw kontrolowanych przez III Rzesz wyduya si z 500 do 5000 km. Kriegsmarine uzyskaa nowe bazy, z ktrych prowadzia najkrtsza droga na Atlantyk. W czerwcu 1940 r. dowdca floty

Tankowiec aliancki storpedowany na Atlantyku

na Morzu Pnocnym, operowao 21 okrtw. W kilka godzin po wypowiedzeniu Niemcom wojny przez Wielk Brytani U-30 zatopi pasaerski statek *Athenia. Do koca wrzenia 1939 r. w wyniku atakw okrtw podwodnych Brytyjczycy stracili 41 statkw o cznym tonau 153 879 BRT. Pierwsze tygodnie wykazay, e Brytyjczycy zapomnieli o dowiadczeniach z I wojny wiatowej i nie przygotowali marynarki wojennej do zwalczania U-bootw. We wrze-

niu 1939 r. *Royal Navy miaa 171 niszczycieli (oraz 24 w budowie i 11 w przebudowie) i 54 okrty eskortowe (dodatkowo 80 w budowie), wrd ktrych byo 68 starych jednostek wybudowanych w latach I wojny wiatowej, 35 okrtw przebywao na Morzu rdziemnym, a 50 na Dalekim Wschodzie. Siy, ktre Royal Navy moga przeznaczy do ochrony akwenw najbardziej zagroonych atakami U-bootw, nie byy wic due. Ponadto brakowao odpowiedniej licz-

Stan niemieckiej floty oodwodnej i efekty jej dziaania

Rok 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945

Liczba U-bootw Liczba statkw zatopionych przez Stan na koniec roku zatopionych przez aliantw U-booty 9 114 57 24 35 87 237 217 134 89 249 393 436 490 377(maj) 579 432 1160 463 132 56

55

ATLANTYK

podwodnej adm. Karl *D6nitz przenis swoj gwn kwater na zachodnie wybrzee Francji, do Kernevel pod Lorient. 5 lipca 1940 r. do portu w *Lorient przyby U-30 dowodzony przez kpt. Fritza J. Lempa. Wkrtce niemieckie siy podwodne powikszyy si do omiu flotylli, ktre stacjonoway w Brecie, Lorient, La Pallice i St. Nazaire. W tym samym miesicu ofiar U-bootw wyruszajcych z portw francuskich pado 38 statkw o cznym tonau 382 tys. t, w sierpniu straty wzrosy do 394 tys. t, a we wrzeniu do 442 tys. Tymczasem Wielka Brytania, zagroona inwazj niemieck musiaa wycofa do obrony wysp 5 okrtw liniowych, 11 krownikw, 1 lotniskowiec, 80 niszczycieli, 700 mniejszych jednostek i 300 samolotw lotnictwa morskiego. W poowie 1940 r. jednostki eskortowe towarzyszyy konwojom tylko na odlego 200 mil na zachd od Irlandii, gdzie pozostaway oczekujc konwojw idcych z USA. Natomiast Niemcy wzmacniali siy. Na Atlantyk wyruszyy krowniki pomocnicze, zamaskowane jako statki handlowe. Jeden z nich, *Atlantis, do czerwca 1941 r. zatopi 21 statkw o cznym tonau 140 900 BRT. Na oceanie dziaay te najwiksze niemieckie okrty wojenne. Obfite niwo U-boot na wodach Atlantyku zbieray bombowce dalekiego zasigu *Focke WulfFw 200. Podstawowym zagroeniem dla alianckiej e- w tym okresie zatopiy 263 statki wa *Lend Lease, na ktrej podstao cznym tonau 1 451 595 BRT. wie rzd amerykaski mg udziela glugi pozostay jednak U-booty. W poowie 1940 r. niemiecka flota Rosy rekordy ustanawiane przez poyczek wysokoci 7 miliardw podwodna liczya 51 jednostek, dowdcw U-bootw: Giinther dolarw. Dao to Brytyjczykom z ktrych 19-27 dziaao jednocze- Prien (U-47), Joachim Schepke moliwo zakupienia w Stanach nowoczesnego nie na morskich i oceanicznych li- (U-100) i Otto Kretschmer (U-99) Zjednoczonych zatopili statki o cznym tonau sprztu, m.in jednostek eskortoniach komunikacyjnych. Jedn z gwnych podstaw sukce- 500 000 BRT, zanim ich okrty po- wych, latajcych odzi *Catalina, sw U-bootw bya taktyka ^wil- szy na dno w marcu 1941 r. Brytyj- bombowcw *B-24 bardzo przydatczych stad", wprowadzona przez czycy zaczli udoskonala taktyk nych do ochrony konwojw, tropieDnitza w lipcu 1940 r. i udosko- przeciwdziaania. Do ochrony kon- nia wilczych stad" i atakowania nalona w nastpnych miesicach. wojw skierowali okrty zwolnione okrtw podwodnych. We wrzeniu Straty alianckiej eglugi rosy szyb- z obowizku obrony wysp przed 1941 r. wyruszy na morze pierwszy ko. W pierwszym proczu 1941 r. niemieck inwazj. W grudniu ""lotniskowiec eskortowy HMS pastwa alianckie i neutralne straci- 1940 r. Stany Zjednoczone przeka- Audacity z 6 myliwcami Martlet na y 760 statkw o cznym tonau zay Wielkiej Brytanii 50 starych ni- pokadzie. W tym samym miesicu 2 884 307 BRT, w tym na skutek szczycieli w zamian za moliwo amerykaskie okrty zaczy konatakw okrtw podwodnych, ktre korzystania z dwch baz. W marcu wojowa statki pynce z portw 1941 r. w USA wesza w ycie usta- amerykaskich. Doprowadzay je

57
Straty eglugi brytyjskiej w U po. 1940 r.

ATLANTYK Zawiody niemieckie obliczenia. Adm. Dnitz uwaa, e amerykaskie i brytyjskie stocznie zbuduj w 1943 r. statki o cznym tonau 8 000 000 BRT i kalkulowa, e zatapianie kadego miesica statkw o cznym tonau 700 000 BRT sparaliuje eglug i uniemoliwi zaopatrywanie Wielkiej Brytanii. Tymczasem w 1943 r. tylko amerykaskie stocznie zwodoway statki o cznym tonau blisko 16 000 000 BRT. Nowy sprzt dostpny w odpowiednich ilociach i nowa taktyka walki szybko przyniosy efekty. Od stycznia do maja 1943 r. Niemcy stracili 96 okrtw podwodnych. 23 maja 1943 r. adm. Dnitz wyda rozkaz wycofania U-bootw z pnocnego Atlantyku, gdy stwierdzi: wrg, stosujc nowe urzdzenia wykrywajce... uczyni dalsz walk niemoliw". Nie oznaczao to jednak, e Niemcy cakowicie zrezygnowali z walki. Usiowali przeciwdziaa nowym metodom zastosowanym przez aliantw. Sukces U-333, ktry w marcu 1943 r. zestrzeli angielski samolot bombowy Wellington, skoni Dnitza do wydania rozkazu wyposaenia niektrych okrtw w silne uzbrojenie przeciwlotnicze. W kocu maja pierwszy U-441 uzbrojony zosta w dwa poczwrne dziaka kal. 20 mm (Flakvierlinge) i jedno dziao kal. 37 mm, ale aden z tak wyposaonych okrtw nie odnis wikszych sukcesw. Wprowadzono * torpedy akustyczne T5 Zaunknig i *chrapy umoliwiajce korzystanie z silnikw spalinowych, gdy okrt pyn pod wod. Ogromne nadzieje wizano z nowymi U-bootami Typ XXI, wyposaonymi w wiele rewolucyjnych urzdze pozwalajcych rozwija du prdko w zanurzeniu, dugo przebywa pod wod (do 11 dni) i atakowa bez wystawiania peryskopu. W sierpniu 1943 r. U-booty powrciy na Atlantyk, ale nie byy ju w stanie osign takich sukcesw, jakie odnosiy w 1941 r. Aliancka obrona bya zbyt silna, a ich flota wojenna zbyt dua.

rodek walki samoloty krowniki pomocnicze miny rajdery kutry torpedowe U-booty

Liczba zatopionych statkw 95 48 98 14 18 285

Tona (BRT) 269 914 326 013 198 914 69 739 40 284 1 470 588

do rodka Atlantyku, gdzie sub konwojow przejmoway jednostki brytyjskie. Straty brytyjskie zmniejszyy si, ale na krtko, gdy liczba U-bootw stale rosa. W styczniu 1942 r. Kriegsmarine dysponowaa 249, a w kocu roku ju 393 okrtami podwodnymi. Na morzach i oceanach przebywao jednoczenie 60-90 okrtw podwodnych. Straty aliantw wzrosy dwukrotnie. W 1942 r. stracili 1664 statki o cznym tonau 7 790 697 BRT, w tym 1160 statkw o tonau 6 266 218 ton zatopionych przez U-booty. Nowa sytuacja powstaa w grudniu 1941 r., gdy Stany Zjednoczone znalazy si w stanie wojny z Niemcami. Ju miesic pniej pi U-bootw zajo pozycje w pobliu wschodniego wybrzea USA. Pniej przybyy dodatkowe, ale w tym rejonie Atlantyku nie dziaao wicej ni 12 okrtw podwodnych. Mimo tak maej liczby wyrzdziy aliantom ogromne szkody, gdy Amerykanie nie byli przygotowani do obrony: samotne statki, dobrze widoczne na tle owietlonego wybrzea stanowiy atwy cel dla dzia i torped niemieckich okrtw. Od 12 stycznia 1942 r. do koca czerwca 1942 r. U-booty zatopiy w pobliu wybrzey amerykaskich 492 statki alianckie. W 1942 r. szala zwycistwa w bitwie o Atlantyk zacza powoli przechyla si na stron aliantw. Royal Navy otrzymaa szybkie okrty eskortowe i lotniskowce eskortowe. W pierwszych miesicach 1943 r. zwikszono liczb okrtw ochraniajcych konwoje

z 4-5 do 8-10. Brytyjczycy udoskonalili urzdzenie HF/GF (HuffDuff), ktre umoliwiao szybk lokalizacj U-bootw nadajcych sygnay radiowe. Ponad 500 okrtw zostao wyposaonych w wyrzutnie *Hedgehoge wystrzeliwujce bomby gbinowe do przodu, dziki czemu nie przeryway pracy urzdze lokalizujcych zanurzone U-booty (*ASDIC). W kwietniu 30 bombowcw B-24 Liberator startujcych z baz w Islandii i na Azorach rozpoczo patrolowanie wd rodkowego Atlantyku, gdzie do tego czasu samoloty alianckie nie pojawiay si, a U-booty dziaay tam szczeglnie aktywnie. Wszystkie samoloty zostay wyposaone w *radary pracujce na fali 10 cm, ktre pozwalay z duej odlegoci wykrywa idce na powierzchni okrty podwodne i atakowa je. W grudniu 1942 r. kryptolodzy zamali nowe szyfry uywane przez Kriegsmarine i od czerwca do padziernika 1943 r., opierajc si na informacjach z odczytanych depesz, brytyjskie okrty i samoloty zatopiy 19 niemieckich okrtw podwodnych i wszystkie statki zaopatrzenia. Szczeglnie skuteczne w walce z U-bootami okazay si zespoy uderzeniowe tworzone przez adm. Maxa * Hortona, eksperta w sprawach wojny podwodnej, ktry w listopadzie 1942 r. obj dowdztwo w bitwie z okrtami podwodnymi. Skierowa do rejonw najbardziej zagroonych zespoy uderzeniowe, w skad ktrych wchodziy najczciej niszczyciele, ale rwnie lotniskowce eskortowe.

ATOMOWA BOMBA ATOMOWA BOMBA Prace nad skonstruowaniem bomby, w ktrej na skutek procesu rozszczepiania jder uranu powstaj ogromne iloci energii, rozpoczy si w 1939 r. w Stanach Zjednoczonych. Decyzj podj prezydent Franklin D. Roosevelt 12 padziernika po zapoznaniu si z listem zredagowanym przez Leo Szilarda i podpisanym przez Alberta Einsteina, ostrzegajcym przed niebezpieczestwem skonstruowania bomby atomowej przez naukowcw niemieckich. Mimo zainteresowania prezydenta brak funduszw hamowa przez wiele miesicy rozwj bada nuklearnych. Sytuacja zmienia si po spotkaniu prezydenta Roosevelta i premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla w Waszyngtonie w czerwcu 1942 r., gdy zapada decyzja o wsplnym prowadzeniu bada nuklearnych przez naukowcw amerykaskich i brytyjskich. Naczelne kierownictwo projektu powierzono komisji wojskowej, w skad ktrej weszli trzej wojskowi (gen. Steyer, adm. Purnell i gen. Groves) oraz dwaj naukowcy (dr Vannevar Bush i dr James Conant). 13 sierpnia 1942 r. prace nad skonstruowaniem bomby atomowej okrelano kryptonimami DSM-Projekt" (Development of Substitute Materials - produkcja materiaw zastpczych) lub Manhattan-Project", a szefem wojskowym projektu zosta 17 wrzenia 1942 r. gen Leslie Richard Groves. Gwne prace naukowe koncentroway si w Los Alamos, gdzie od listopada 1942 r. do marca 1943 r. wybudowano orodek badawczy. W lipcu 1943 r. dyrektorem laboratoriw w Los Alamos zosta Robert *Oppenheimer. Nad skonstruowaniem bomby pracowali najwybitniejsi uczeni rnych narodowoci, ktrzy przed wojn lub po 1939 r. imigrowali do Stanw Zjednoczonych (m.in. Enrico Fermi - w grudniu 1942 r. uruchomi pierwszy reaktor atomowy, Niels Bohr, Edward Teller, Edward U. Condon, Ryszard

60

Zakady nuklearne w Oak Ridge

Fat man" (Nagasaki)

Little boy" (Hiroszima)

Feynman, Leo Szilard, Hans Bethe). Prbna eksplozja adunku nuklearnego zostaa przeprowadzona 15 lipca 1945 r. o godz 5.30 nad

ranem na pustyni w pobliu miasteczka Alamogordo. Sia wybuchu bya rwna eksplozj i ok. 17 000 ton TNT (trotylu) , czego nie

63 przewidywali twrcy bomby (gen. Groves uwaa, e sia eksplozji nie przekroczy 500 ton TNT). Ju 3 kwietnia 1945 r. prezydent Harry *Truman wyda rozkaz wykonania po 3 sierpnia tego roku ataku atomowego na Japoni. Pierwsza bomba atomowa (nazwana Little boy") waya 5 t, miaa 4,20 m dugoci i 1,5 m rednicy. adunek uranu 235 way 38 kg i by podzielony na kilka czci, z ktrych kada miaa tzw. mas podkrytyczn, a wic nie moga eksplodowa. Zespolenie wszystkich czci nastpowao w uamku sekundy na skutek eksplozji adunku chemicznego; uran osiga mas krytyczn i rozpoczynaa si reakcja acuchowa wyzwalajca ogromne iloci energii (rozszczepienie 1 g uranu daje energi rwn spaleniu ok. 2,5 tys. t wgla). 26 lipca 1945 r. ciki krownik *Indianapolis dostarczy adunek nuklearny do bazy lotniczej na wyspie Tinian, gdzie do 1 sierpnia zmontowano pierwsz bomb. Osiem dni pniej bombowiec *B-29 o nazwie *Enola Gay" zrzuci na *Hiroszim pierwsz bomb atomow. Druga bomba atomowa (z adunkiem plutonu 239) nazwana Fat man" zostaa zrzucona 9 sierpnia 1945 r. na *Nagasaki. Nuklearne bombardowanie przesdzio o kapitulacji Japonii, ktrej wadze byy przekonane, e Amerykanie dysponuj du liczb bomb atomowych i s w stanie zniszczy wiele innych miast. Prace nad skonstruowaniem bomby atomowej prowadzili rwnie naukowcy niemieccy (m.in. Otto Hahn, Carl-Friedrich von Weizsacker, Werner Heisenberg, Paul Harteck, Max von Laue), ktrzy przed wojn mieli powane osignicia w badaniach nad rozszczepieniem jdra uranu (Otto Hahn dokona w 1938 r. rozbicia jdra atomowego). Brak zainteresowania i pomocy ze strony wadz pastwowych by jednym z gwnych czynnikw hamujcych tempo prac nad stworzeniem bomby. Ostateczny cios niemieckim prbom zadali alianci, niszczc norweskie zakady produkujce cik wod, niezbdn jako moderator w esperymentach nuklearnych: 28 lutego 1943 r. dziewiciu komandosw z Kierownictwa Operacji Specjalnych (*SOE) wysadzio urzdzenia produkujce cik wod w zakadach Norsk Hydro w Wiemork (Vemork) w Norwegii, 16 listopada 1943 r. zakady zostay zbombardowane przez amerykaskie samoloty, a 20 lutego 1944 r. czonkowie norweskiego ruchu oporu zatopili na jeziorze Tinnsj prom, na pokadzie ktrego Niemcy wywozili zapas cikiej wody. Brak tego materiau przekreli szans na stworzenie bomby atomowej w Niemczech.

AUCHINLECK CLAUDE 1940 r. wszed do rzdu sformowanego przez Winstona Churchilla jako minister ds. dominiw. Gwnym jego zadaniem ze wzgldu na stanowisko w Partii Pracy byo zapewnienie spokoju spoecznego i niedopuszczanie do strajkw w przemyle zbrojeniowym. W czasie wyjazdw premiera wykonywa jego obowizki, cho dopiero w lutym 1942 r. uzyska tytu wicepremiera. Churchill ceni polityczn zrczno i byskotliwo swojego zastpcy, cho zwyk go nazywa owc w owczej skrze". Reprezentowa Wielk Brytani w czasie konferencji zaoycielskiej ONZ w San Francisco w maju 1945 r. W lipcu tego roku, gdy Partia Pracy wygraa wybory parlamentarne, zastpi Winstona Churchilla na stanowisku premiera i wzi udzia w drugiej czci konferencji sprzymierzonych w Poczdamie. Urzd premiera sprawowa do 1951 r., gdy wybory wygraa Partia Konserwatywna.

ATTLEE CLEMENT
(1883-1967) polityk Brytyjski polityk, weteran I wojny wiatowej (walczy we Francji i na Bliskim Wschodzie), w 1922 r. zosta posem do parlamentu. Energicznie wystpowa przeciwko faszyzmowi i zwalcza polityk *appeasementu. Od 1935 r. (do 1955) przewodzi Partii Pracy. W maju 1940 r., wycofujc poparcie swojej partii dla premiera *Chamberlaina, doprowadzi do jego rezygnacji, w wyniku ktrej urzd premiera obj Winston Churchill. W maju

AUCHINLECK CLAUDE
(1884-1981) marszaek polny

Brytyjski oficer, zyska uznanie w czasie suby w Armii Indyjskiej, gdzie awansowa do stopnia generaa-majora. W 1940 r. powrci do Wielkiej Brytanii i obj dowdztwo IV korpusu. Po kampanii

Claude Auchinleck (z prawej) z gen. Neilem Ritchiem (porodku) oraz gen. Jzefem Zajcem

AYENGER TBF, Grumman

w Norwegii, gdzie dowodzi wojskami brytyjskimi, organizowa *Home Guard, a nastpnie wyjecha ponownie do Indii jako gwnodowodzcy wojskami brytyjskimi w tym kraju. W kwietniu 1941 r. sprawnie zorganizowa akcj przerzutu wojsk do Iraku, co zyskao mu uznanie premiera Winstona Churchilla, poszukujcego kandydata na gwnodowodzcego wojskami brytyjskimi na Bliskim Wschodzie. Auchinleck obj to stanowisko w czerwcu 1941 r. By to najtrudniejszy dla aliantw okres walk w Afryce Pnocnej, gdy ruszya ofensywa wojsk osi", a zdemoralizowane niepowodzeniami wojska alianckie nie potrafiy stawi skutecznego oporu. Auchinleck doprowadzi do przeomu, zatrzymujc wojska pastw osi" w czasie tzw. pierwszej bitwy pod el *Alamejn. Nie potrafi jednak wykorzysta uzyskanej przewagi. Ponadto premier Churchill nie wybaczy mu utraty *Tobruku i w sierpniu 1942 r. powierzy stanowisko gwnodowodzcego gen. Haroldowi *Alexandrowi. Auchinleck, ktry odrzuci propozycj objcia stanowiska gwnodowodzcego wojskami brytyjskimi w rejonie Iran-Irak, pozostawa na urlopie do czerwca 1943 r., gdy powrci do Indii na zajmowane tu wczeniej stanowisko naczelnego dowdcy wojsk brytyjskich. W 1946 r. otrzyma stopie marszaka polnego. Rok pniej powrci do Wielkiej Brytanii.

Avenger TBF DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (TBM-3E) silnik Wright R-2600-20 o mocy 1900 KM rozpito 16,51 m dugo 12,49 m maks. masa startowa 8117 kg maks. prdko 444 km/h zasig 1625 km uzbrojenie 1 karabin maszynowy kal. 7,62 mm i 3 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 907 kg bomb lub 1 krtka torpeda lub jedna bomba przeciwpancerna 720 kg lub 4 bomby o wadze 225 kg kada lub mniejsze bomby o cznej wadze do 900 kg)

oblatany 1 sierpnia 1941 r. i natychmiast skierowany do produkcji seryjnej. 30 stycznia 1942 r. pierwsze samoloty TBF-1 dostarczono jednostkom i w czerwcu tego roku przeszy chrzest bojowy w czasie bitwy o *Midway, startujc z lotnisk na tej wyspie. Z 6 samolotw z dywizjonu VT-8 ocala tylko jeden, ciko uszkodzony. Zakady Grumman wyprodukoway TBF-1, TBF-1C i TBF-1 B dostarczane do Wielkiej AVENGER TBF, Grumman Brytanii (gdzie pocztkowo nazwasamolot no je Tarpori) i Nowej Zelandii. Najciszy i najliczniej budowany W grudniu 1943 r. ca produkcj amerykaski jednosilnikowy samo- przej Eastern Aircraft Division lot torpedowo-bombowy. Prototyp koncernu General Motors, ktry (XTBF-1), zamwiony przez amery- produkowa TBM-1, TBM-1C, kask marynark wojenn, zosta TBM-3 (gwna wersja) i TBM-4.

B-17 FLYING FORTRESS, Boeing

(Latajca forteca") samolot

Amerykaski ciki bombowiec zbudowany w zakadach Boeing Aicraft Co., ktre prowadziy prace konstrukcyjne od 1934 r. nie majc zamwienia rzdowego. Zakadano, e bdzie przenosi adunek 907 kg bomb na odlego 1650-3500 km z prdkoci 320-400 km/h. Dowiadczenia nabyte przy konstruowaniu cywilnego samolotu transportowego Model 247 i samolotu bombowego Model 294 posuyy do zbudowania bombowca Model 299. Dziewiczy lot odby 28 lipca 1935 r., a miesic pniej przelecia bez ldowania 3400 km w cigu 9 godzin. W styczniu 1936 r. zwolennicy stworzenia flotylli cikich samolotw bombowych przeforsowali decyzj zamwienia w zakadach Boeinga 13 prototypw YB-17, z ktrych pierwszy wystartowa 2 grudnia 1936 r. Prby wypady doskonale i w roku 1938 ruszya seryjna produkcja 39 samolotw B-17B. W marcu 1940 r. pierwsze bombowce przekazano jednostkom amerykaskim. Z nastpnej parii B-17C 20 samolotw dostarczono do Wielkiej Brytanii i latem 1941 r. rozpoczy sub bojow w 90 dywizjonie *RAF. Piloci negatywnie ocenili te ogromne samoloty, gdy w lukach bombowych miecio si

tylko 1800 kg bomb, a zaoga nie R-1820-97 osigajcymi (krtkomoga broni si przed myliwcami trwa) moc 1320 KJVl. Dalsze udoatakujcymi z tyu i z dou. Bry- skonalenia doprowadziy do stwotyjskie dowiadczenia posuyy do rzenia w 1943 r. najlepszej i najudoskonalenia bombowca i w na- bardziej masowo produkowanej stpnych wersjach producent wpro- wersji B-17G. wadzi wiele poprawek, ktre spra- Z chwil przystpienia Stanw wiy, e B-17E (pierwszy lot we Zjednoczonych do wojny, na Dalewrzeniu 1941 r.) by ju godny na- kim Wschodzie stacjonowao 150 zwy Latajcej fortecy". Udwig B-17, z ktrych zaledwie 1/3 stanobomb wzrs do 7983 kg, uzbrojenie wiy B-I7E, reszta za to wersje obronne zwikszono do 13 karabi- Ci Do niewielkiej wartoci bojonw maszynowych, a w tylnej cz- wej. 10 grudnia 1941 r. w pobliu ci kaduba umieszczono stanowi- pnocnego wybrzea wyspy *Lusko strzelca. W wersji B-17F, pro- zon 6 Latajcych fortec" z 14 dydukowanej od maja 1942 r. do lipca wizjonu 19 grupy bombowej (19 1943 r. (3400 sztuk), wprowadzono Bomber Group) dokonao jako 400 poprawek (m.in. udoskonalono pierwsze nalotu na japosk flot system tlenowy, czno radiow, inwazyjn. B-17 walczyy na Pacywprowadzono samouszczelniajce fiku do wrzenia 1943 r., nie uzyzbiorniki paliwa i nowy dzib skujc wikszych sukcesw. z pleksiglasu). Samoloty te byy W Europie pierwsze B-17 ze skadu napdzane nowymi silnikami 97 grupy bombowej wyldoway
Powanie uszkodzony B-l 7 powraca do bazy

B-24 LIBERATOR, Consolidated

5-77

6 lipca 1942 r. na lotnisku Polebrook totypie YB-40 (stanowisko przedniew Northamptonshire w Anglii. go strzelca obronnego) wykorzysta17 sierpnia jako pierwsze amery- no w samolotach B-17G. Sterowakaskie samoloty dokonay nalotu ny radiowo bezpilotowy samolot na wze kolejowy w Rouen we naadowany materiaem wybuchoFrancji. Pniej stay si trzonem wym BQ-17 uywany by m.in. do amerykaskich 8 i 15 armii lotni- niszczenia wyrzutni latajcych bomb *V-1, ale ten pomys rwnie czych bazujcych w Europie. B-17 byy samolotami atwymi nie okaza si udany ze wzgldu na w pilotau i odpornymi na uszko- zawodno aparatury radiowej. Po dzenia. W padzierniku 1942 r. przedwczesnej eksplozji samolotuB-17 Phyllis" z 301 grupy bombo- bomby nad Angli, w ktrej zgin wej, powracajc z wyprawy na za- pilot por. Joseph Kennedy (brat kady lotnicze Meaulte we Francji, pniejszego prezydenta USA) wyldowa na lotnisku Gatwick pod Londynem ze zniszczonymi dwoma B-24 w czasie nalotu na rafineri w Ploesti (Rumunia) prawymi silnikami, a w kadubie i na skrzydach znaleziono lady 300 przestrzelin. Ustalono rwnie, e samolot zosta trafiony 16 pociskami artylerii przeciwlotniczej. W czasie wojny wyprodukowano 12731 Latajcych fortec", w tym 8685 B-l 7G. Na podstawie konstrukcji B-17 powstao wiele samolotw specjalnego przeznaczenia. Np. B-40, uzbrojony w 30 karabinw maszynowych i dziaek, mia suy do obrony formacji bombowych, ale nie sprawdzi si w praktyce. Natomiast jedno z rozwiza zastosowanych w pro-

B-25 MITCHELL, North American

nie zostay wyjanione) zgin w Gibraltarze premier Wadysaw * Sikorski. B-24 latay nad Polsk, przewoc cichociemnych, zaopatrzenie dla oddziaw partyzanckich i powstania warszawskiego. Zakady Consolidated wyprodukoway ponad 18 tys. samolotw B-24 w wersjach A do M dla US Army Air Force oraz brytyjskiego lotnictwa obrony wybrzea i lotnictwa bombowego (Liberator l do IX). W 1940 r. Wielka Brytania zamwi- dw nawigacyjnych zmylio tras a 164 samoloty, ale nie byy one i pojawio si nad Bukaresztem, co wykorzystywane jako bombowce, postawio w stan najwyszej gotolecz jako samoloty transportowe woci niemieck i rumusk obron w barwach BOAC i Trans-Atlantic przeciwlotnicz: 57 samolotw zoReturn Ferry Service. W czerwcu stao strconych przez myliwce 1941 r. B-24 dostarczono jednost- i artyleri przeciwlotnicz. Szczekom US Army Air Corps. Na po- glne sukcesy odnis B-24D Blue cztku 1942 r. 139 Liberatorw Streak" z 515 dywizjonu bomboMK.ll rozpoczo sub w Royal wego 376 grupy bombowej. SamoAirForce, ale nie zyskay najlepszej lot wykona 110 misji bojowych, by opinii. Bardzo rozbudowane syste- pierwszym B-24 bombardujcym my hydrauliczne wewntrz kaduba cele w Europie, pierwszym, ktry po trafieniu pociskiem wybuchay zaatakowa wosk flot, i pierwi zamieniay samolot w pochodni; szym, ktry zrzuci bomby na Neaponadto Liberatory atwo rozbijay pol, Rzym i Wiener Neustadt. Zesi w czasie startu, gdy malaa moc strzeli 23 samoloty, zatopi statek zewntrznych silnikw. W warun- handlowy, zbiornikowiec i niszczykach bojowych pilot uszkodzonego ciel. W czasie suby zuy 19 silnisamolotu mia niewielkie szanse kw. Liberatory zwizay si rwwydostania si z kabiny, a instruk- nie z histori Polski. W wyniku cja zalecaa, aby na pierwszy znak katastrofy tego samolotu (przyczyny utraty kontroli nad samolotem ewakuowa si przez drzwi komory bombowej. Samoloty B-24, pomimo wszystkich wad, masowo wykorzystywano w Europie, Afryce Pnocnej i na Dalekim Wschodzie, gdzie do momentu wprowadzenia *B-29 byy podstawowymi cikimi bombowcami amerykaskich si powietrznych. Najgoniejsze stay si naloty Liberatorw na pola naftowe Ploesti w Rumunii. 11 czerwca 1942 r. 13 samolotw B-24 wystartowao z bazy RAF w Egipcie i zrzucio bomby na rumuskie instalacje naftowe. Drugi nalot samolotw, ktre wyruszyy 1 sierpnia 1943 r. z Benghazi w Libii, zakoczy si duymi stratami Amerykanw. 177 samolotw w wyniku bDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (B-24M) silniki 4 x Pratt & Whitney R-1830-65 o mocy 1200 KM kady rozpito 33,53 m dugo 20,47 m maks. masa startowa 29 257 kg maks. prdko 483 km/h zasig 3380 km uzbrojenie 10 karabinw maszynowych kal. 12,7 mm (0,50 cala) 3992 kg bomb

B-25 MITCHELL, North American

samolot Amerykaski redni bombowiec stanowi wersj rozwojow prototypu NA-40 oblatanego w styczniu 1939 r. Konstruktorzy wprowadzili wiele

B-25 MITCHELL, North American

70
poprawek i nowy model NA-40-1 z silnikami o wikszej mocy zosta zaakceptowany przez dowdztwo *US Army Air Corps, zamierzajce wprowadzi do uzbrojenia lotnictwa bombowce zdolne do przenoszenia adunku bomb o wadze ok. jednej tony. Pierwszy B-25 wzbi si w powietrze 19 sierpnia 1940 r. Modyfikacje wprowadzone w kolejnych wersjach sprawiy, e te bombowce stay si samolotami o wszechstronnym zastosowaniu. B-25 wyprodukowany w liczbie 24 sztuk uzbrojony by w 3 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm oraz 1 najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm.

B-25 atakuje japoski okrt w pobliu Chin

B-25A otrzyma opancerzenie i samouszczelniajce si zbiorniki paliwa; wersj t nazwano Mitchell na cze Williama Mitchella, amerykaskiego generaa, gorcego zwolennika rozbudowy floty cikich bombowcw (nazw t okrelano take inne wersje tego samolotu). B-25B wyposaono w 2 karabiny maszynowe kal. 12,7 mm (0,50 cala) w wieyczkach na kadubie i pod nim, zdemontowano natomiast stanowisko tylnego strzelca. B-25C mia zbiorniki paliwa o wikszej pojemnoci i zamocowania dla bomb na zewntrz kaduba; uzbrojenie powikszono o 4 karabiny maszynowe kal. 12,7 mm zamontowane z przodu kaduba i 4 na bokach (wersja D produkowana w zakadach w Kansas City bya identyczna). B-25G zosta uzbrojony w dziao kal.75 mm (M4) adowane rcznie (z zapasem 21 pociskw) i 6 karabinw maszynowych kal. 12,7 mm oraz bomby o wadze 1451 kg lub torped o wadze 907,2 kg. B-25H oprcz dziaa 75 mm (T-13E1) mia 14 karabinw maszynowych kal. 12,7 mm, ponadto mg przenosi 8 rakiet i adunek bomb; uchodzi za najsilniej uzbrojony samolot II wojny. B-25J by uzbrojony w 18 karabinw maszynowych kal. 12,7 mm, mg przenosi adunek bomb lub torped o wadze do 1814 kg; pod

B-25 na pokadzie lotniskowca Hornel

I skrzydami instalowano rwnie 8 rakiet kal. 127 mm. Bombowce B-25 walczyy na wszystkich frontach II wojny wiatowej. Najgoniejsz akcj, w jakiej wziy udzia, by nalot na Tokio i dwa inne miasta japoskie, przeprowadzony 3 kwietnia 1942 r. przez grup 16 samolotw, ktre wystartoway z pokadu lotniskowca *Hornet, z odlegoci ok. 700 mil od brzegw Japonii. Szkody wyrzdzone przez grup bombowcw byo znikome, ale rajd mia ogromne znaczenie psychologiczne dla onierzy i spoeczestwa amerykaskiego, przygnbionych seri klsk na Pacyfiku. Dowdztwo japoskie uznao, e samoloty wyruszyy z *Midway i to przekonanie miao wpyw na planowanie dalszych operacji. cznie wyprodukowano 9816 sztuk. Latali na nich polscy lotnicy, m.in. z 305 dywizjonu bombowego.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (B-25J) silniki 2 x Wright R-2600-29 o mocy 1850 KM kady rozpito 20,6 m dugo 16,1 m maks. masa startowa 18 960 kg maks. prdko 443 km/h zasig 2052 km

B-26 MARAUDER, Martin

B-26 Marauder Mk II

B-26 INVADER
-> INVADER, Douglas A-26/B-26

opanowa samolot; cigle dochodzio do wypadkw, a do niefortunnego bombowca przylgno okrelenie producent wdw". Dowdztwo US Army Air Force musiao zmodyfikowa program szkolenia, aby piloci nauczyli si okiezna schodzcy do ldowania samolot, co zmniejszyo liczb wypadkw. Pierwsze egzemplarze seryjnie produkowanych B-26 wyposaone byy w silniki Pratt & Whitney R-2800-5 o mocy 1850 KM i uzbrojone w 5 karabinw maszynowych kal. 12,7 mm. B-26A miay silniki o wikszej mocy i uchwyty do zamontowania torpedy pod kadubem. B-26B produkowane byy w kilku wersjach z silnikami R-2800-5 lub R-2800-41/43 o mocy 2000 KM;

w wersji B-26B-10 zwikszono rozpito skrzyde z 19,81 m do 21,64 m oraz powierzchni statecznika poziomego; uzbrojenie obronne samolotu stanowio 13 karabinw maszynowych, a ponadto mg on przenosi bomby o ciarze do 907 kg. B-26C, produkowany w zakadach Martin Omaha, by identyczny. B-26D, E, F, G rniy si od poprzednich wersji niewielkimi zmianami usterzenia i uzbrojenia (do 11 karabinw maszynowych). Do koca 1944 r. zakady Martin wyprodukoway 5157 samolotw, ktre powszechnie uywano w Europie i na Dalekim Wschodzie. Jednake ze wszystkich bombowcw amerykaskich walczcych w Europie B-26 poniosy najwiksze straty.

B-26 Marauder z 9 armii lotniczej nad Francj w 1944 r.

B-26 MARAUDER, Martin

samolot

Dowdztwo amerykaskich si powietrznych (US Army Air Corps USAAC) w styczniu 1939 r. zamwio w zakadach Glenn Martin Co. szybki, dobrze uzbrojony bombowiec redniego zasigu. Projekt spodoba si dowdztwu USAAC, ktre dugo przed startem pierwszego samolotu zoyo zamwienie na 1100 bombowcw. W 1941 r. pierwsze samoloty trafiy do jednostek bojowych i wtedy zaczy si kopoty. Prdko ldowania bya tak dua, e niewielu pilotw mogo

B-29 SUPERFORTRESS, Boeing Do nielicznych szczliwcw nalea B-26G o nazwie Flak Bait", ktry wykona 200 lotw bojowych. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (B-26B/C z silnikami R-2800-43)
rozpito dugo maks. masa startowa maks. prdko zasig 21,64 m 17,75 m 17 327 kg 462 km/h 1930 km

72
konstrukcyjne wyprzedziy czasy, w ktrych powstaway: konstruktorzy zdecydowali si na hermetyzacj caego kaduba, co w przypadku bombowca wydawao si zaoeniem niemoliwym do zrealizowania, gdy w pewnym momencie samolot musia otworzy drzwi bombowe. Problem ten rozwizano dzielc kadub na 3 szczelne czci, z ktrych dziobowa i ogonowa byy poczone tunelem biegncym przez komor bombow. Hermetyzacja pozwalaa zachowa na wysokoci 10 tys. m warunki panujce na wysokoci 3 tys. m, dziki czemu zaoga nie musiaa uywa niewygodnych i powikszajcych zmczenie masek tlenowych, nnym osigniciem by system sterowania karabinami maszynowymi, w ktrym wykorzystano urzdzenie GEC przeliczajce odlego, wysoko, prdko wiatru i temperatur powietrza. Dziki niemu 10 karabinw maszynowych i 1 dziako bombowca byy obsugiwane tylko przez czterech ludzi. W maju 1941 r., na 4 miesice przed pierwszym lotem prototypu, zakady otrzymay zamwienie na 250 bombowcw, ktre po ataku japoskim na amerykaskie okrty w bazie *Pearl Harbor zwikszono do 500, a we wrzeniu 1942 r. do 1000 sztuk. Jesieni 1943 r. pierwsze samoloty przekazano do jednostek bojowych. 5 czerwca 1944 r. z lotniska we wschodnich Indiach wystartowao 98 samolotw z zadaniem ataku na japoskie obiekty w Bangkoku. 14 z nich zawrcio ze wzgldu na awarie silnikw, a pozostae dotary w rejon celu i zrzuciy bomby z wysokoci 5000 do 8000 m. Chmury ograniczay widoczno i tylko 18 bomb spado w okolicy wyznaczonych obiektw. 5 samolotw rozbio si przy ldowaniu, a 42 z braku paliwa nie dotary do bazy i musiay ldowa na przygodnych lotniskach. Jeszcze gorsze byy wyniki nastpnego nalotu; w nocy z 13 na 14 czerwca B-29 zaatakoway hut na wyspie Kiusiu, ale celu dosiga tylko jedna bomba, a 6 samolotw zostao zestrzelonych lub rozbio si w wyniku awarii silnikw. Jednake wkrtce zmiany w dowdztwie i wprowadzenie nowej formacji bojowej przyniosy popraw wynikw. W listopadzie 1944 r. B-29 zaczy operowa z baz na Marianach, a taktyka nalotw dywanowych sprawia, e mogy w peni wykorzysta swoj moc, pustoszc japoskie miasta i zakady przemysowe. Midzy 10 a 20 marca 1945 r. zrwnay z ziemi 83 km2 czterech gwnych miast japoskich. 6 sierpnia 1945 r. B-29 o nazwie Enola Gay", pilotowany przez pk. Paula Tibbetsa, zrzuci bomb atomow (uranow) na *Hiroszim, a 9 sierpnia B-29 nazwany Bock's Car", prowadzony przez mjr. Charlesa W. Sweeneya, zrzuci bomb plutonow na *Nagasaki, co miao bezporedni wpyw na podjcie przez wadze japoskie decyzji o kapitulacji. Po wojnie Zwizek Radziecki usiowa skopiowa 4 bombowce B-29, ktre uszkodzone podczas nalotu na Japoni wyldoway na radzieckim lotnisku pod Wadywostokiem. Cho powstay samoloty Tu-4, to jednak nie byy to udane samoloty, gdy radzieckim konstruktorom nie udao si rozwiza problemu imperialnych miar. Np. blacha

B-29 SUPERFORTRESS, Boeing (Superforteca") samolot Zakady Boeinga w 1939 r., trzy lata po pierwszym locie prototypu B-17 (Model 299), zaproponoway dowdztwu US Army Air Corps skonstruowanie ulepszonej wersji samolotu bombowego dalekiego zasigu. Przygotowany wczeniej Model 341 mia lata z 12-osobow zaog i adunkiem 2 t bomb na odlego 8000 km. Oferta zakadw trafia do gorcego entuzjasty stworzenia silnej floty bombowcw dalekiego zasigu, gen. Henry'ego H. *Arnolda, ktry doprowadzi do tego, e w 1940 r. zakady Boeinga otrzymay zamwienie i przystpiy do budowy prototypu. Rozwizania

B-29 nad Japoni

73 kaduba B-29 (w przeliczeniu z cali na milimetry miaa 1,58 mm gruboci, a radzieckie huty nie mogy dostarczy takiej blachy. Zwikszenie gruboci do 1,6 mm zwikszao znacznie ciar samolotu, za zmniejszenie do 1,5 mm - osabiao konstrukcj kaduba.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (B-29A) silniki 4 x Wright R-3350 o mocy 2200 KM kady rozpito 43,05 m dugo 30,18 m 64 000 kg maks. masa startowa maks. prdko 576 km/h zasig 6598 km uzbrojenie 11 karabinw maszynowych kal. 12,7 mm (0.50 cala) 1 dziako 20 mm 9072 kg bomb (W praktyce samoloty nie przekraczay prdkoci 35 l km/h, a adunek bomb nie by wikszy ni 2 tony.)

BADOGLIO PITRO marsz, polnego obj funkcj szefa Sztabu Generalnego, a od roku 1928 do 1933 by gubernatorem Libii. W latach 1935-36 dowodzi wojskami woskimi w wojnie z Etiopi. W 1937 r. ponownie obj stanowisko szefa Sztabu Generalnego. Przeciwny przystpowaniu Woch do wojny, uwaa, e dyktator Benito *Mussolini ponosi cakowit odpowiedzialno za fiasko woskiej agresji na *Grecj w 1940 r. Zrezygnowa ze stanowiska szefa sztabu w grudniu 1940 r., gdy jedna z gazet jemu zarzucia win za porak, a Mussolini nie odwoa redaktora naczelnego. Dwa
Pitro Badoglio

BACHEM NATTER BA 349 -> NATTER, Bachem BA 349 BADER DOUGLAS (1910-1983) pukownik Brytyjski pilot, zyska saw dziki nieprzecitnym umiejtnociom i ogromnej sile woli, ktra pozwolia mu zapanowa nad kalectwem. Pomimo utraty ng (jednej poniej kolana, drugiej powyej) w wypadku lotniczym w 1931 r. zosta pilotem myliwskim, a od czerwca 1940 r. dowodzi 12 Group Wing. Stosowa taktyk Big Wing" - duych formacji poszukujcych na niebie samolotw nieprzyjacielskich, wskutek czego by w staym konflikcie ze swoimi zwierzchnikami z dowdztwa lotnictwa myliwskiego (Fighter Command) nie aprobujcymi tej taktyki. Jednake wicemarsz. Trafford L. *Leigh-Mallory popiera t form walki, co uchronio Badera przed sankcjami subowymi. W sierpniu 1941 r. po kolizji
Douglas Bader

z niemieckim samolotem nad Francj ratowa si skokiem ze spadochronem i dosta si do niewoli. Niemcy zgodzili si, aby angielski samolot zrzuci zasobnik zawierajcy par protez, co RAF wykorzysta do przeprowadzenia akcji bojowej nad St. Omer. BADOGLIO PITRO (1871-1956) polityk Oficer woski, w czasie I wojny wiatowej by dowdc korpusu. Po przejciu przez faszystw wadzy we Woszech (1922 r.) nie zaakceptowa ich ideologii, ale nie odmawia wspierania faszystowskiego rzdu i chtnie przyjmowa nominacje na odpowiedzialne stanowiska. W 1923 r. by ambasadorem w Brazylii. W 1926 r. w stopniu

BAGRAMIAN IWAN lata pniej rozpocz dziaalno przeciwko Mussoliniemu. 25 lipca 1943 r. zosta mianowany przez krla Wiktora Emanuela II szefem rzdu, gdy Faszystowska Wielka Rada zdecydowaa si pozbawi Mussoliniego tej funkcji. 3 wrzenia 1943 r. w jego imieniu gen. Castellano podpisa w Cassibile tajne zawieszenie broni ze sprzymierzonymi. Wkrtce Badoglio, wsplnie z krlem Wiktorem Emanuelem, schroni si w Brindisi, gdzie 8 wrzenia wyldoway wojska alianckie. Prowadzi dalsze negocjacje pokojowe zakoczone podpisaniem aktu bezwarunkowej kapitulacji Woch i wypowiedzeniem wojny Niemcom. 9 czerwca 1944 r. po zajciu Rzymu przez aliantw zrezygnowa z funkcji premiera. BAGRAMIAN IWAN (1897-1982) marszaek Zwizku Radzieckiego Ormianin, w 1934 r. ukoczy Akademi Wojskow im. M. Frunzego. Cudem ocalay w czasie stalinowskich czystek w wojsku w latach 1937-38, obj funkcj szefa wydziau operacyjnego Kijowskiego Samodzielnego Okrgu Wojskowego. Po wybuchu wojny niemieckoradzieckiej zosta mianowany zastpc, a potem szefem sztabu Frontu i Kierunku Poudniowo-Zachodniego; niesusznie uznano go za wspwinnego klski pod '"Charkowem. Od lipca 1942 r. dowodzi 16 armi. W listopadzie 1943 r. zastpi gen. Andrieja Jeremienk na stanowisku dowdcy 1 Frontu Batyckiego. Dowodzone przez niego oddziay zdobyy Ryg i okryy niemieck Grup Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord"). Pod koniec wojny Bagramian zosta dowdc Grupy Zemlandzkiej i nastpnie 3 Frontu Biaoruskiego. W 1955 r. otrzyma stopie marszaka Zwizku Radzieckiego. BAGRATION - BIAORU 1944 r.

74

Italo Balbo

leccych samolotw. W Wielkiej Brytanii uywano tysice takich balonw do ochrony gmachw rzdowych, obiektw zabytkowych, blokowania najdogodniejszych dla nieprzyjaciela kierunkw nalotu. W okresie od lutego do marca 1941 r. 7 niemieckich samolotw rozbio si po zderzeniu z linkami. Dziki balonom zniszczeniu ulego 231 pociskw *V-1. Niepowodzeniem zakoczya si natomiast prba zastosowania tego rodka do
Balon zaporowy

75 ochrony okrtw w czasie inwazji na *Bougainville w listopadzie 1943 r. Okazao si, e balony zdradziy pozycje amerykaskich wojsk inwazyjnych, w wyniku czego nie stosowano ich pniej na Pacyfiku.

BAKANY

BALONOWA BOMBA
Lotnicza bomba zapalajca, lub burzca podwieszona do balonu. Takie bomby Japoczycy zaczli wypuszcza w listopadzie 1944 r., liczc e przy sprzyjajcym wietrze dotr do Stanw Zjednoczonych. Ok. tysica balonw doleciao do zachodniego wybrzea USA, ale szkody wyrzdzone przez nie byy znikome. Jedna z bomb eksplodowaa w maju 1945 r. na play w stanie Oregon, zabijajc 6 osb.

BALTIMORE
okrt Ciki krownik amerykaski i nazwa typu 12 okrtw zbudowanych w latach 1943-45 (dwa dalsze ukoczono po wojnie). Siedem okrtw typu Baltimore wzio udzia w walkach na Pacyfiku. Dziki duej prdkoci, silnej artylerii gwnej i przeciwlotniczej aden z nich nie zosta zatopiony. Jedynie USS Canberra odnis cikie uszkodzenia w wyniku wybuchu torpedy zrzuconej przez japoski samolot. Inny z tego typu okrtw, USS Quincy, walczy u brzegw Europy wspierajc ogniem dzia wojska ldujce w Normandii i poudniowej Francji. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
wyporno dhigo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie 13 600 t 205,3 m 21,5 m 6,2 m 33 wzy

Oddzia rozpoznawczy w marszu ku Olimpii 23 maja 1941 r.

BAKANY

dziaania wojenne 1941 r. Dziaania wojenne na Bakanach rozpoczy Wochy, ktre 7 kwietnia 1939 r. zajy * Albani. Z terytorium tego pastwa 28 padziernika 1940 r. wojska woskie uderzyy na *Grecj, lecz ju 13 listopada ofensywa zostaa powstrzymana i dzie pniej Grecy, dysponujcy przewag liczebn i wspierani przez 5 brytyjskich dywizjonw lotniczych, przeszli do kontrofensywy, w ktrej wyniku wyparli Wochw do Albanii. W grudniu gwnodo-

9 dzia (3x3) kal 203 mm 12 dzia uniwersalnych (DP) kal. 127 mm 48 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 24 dziaka kal. 20 mm 4 wodnosamoloty

wodzcy wojskami greckimi gen. Alexandros Papagos zdecydowa si kontynuowa ofensyw. Grecy opanowali poudniowo-wschodni cz Albanii, ale w lutym 1941 r. ich siy ulegy wyczerpaniu, Wosi zgromadzili bowiem w tym kraju ponad pmilionow armi, ktra w poowie marca 1941 r. podja prb uderzenia. Zaamao si ono na greckiej obronie. W tej sytuacji postanowi interweniowa Adolf Hitler, ktrego gwnym zamierzeniem byo osonicie tyw armii niemieckich przed ewentualnym uderzeniem aliantw w czasie

Kampania kwietniowa 1941 r. na Bakanach

76

Kampania kwietniowa 1941 r. na Bakanach

7
agresji na Zwizek Radziecki, ochrona rumuskich pl naftowych (Rumunia przystpia do *paktu trzech" w listopadzie 1940 r.), a take wsparcie woskiego sojusznika. Hitler skierowa 12 armi (dowdca feldmarsz. Siegmund List) do Rumunii, skd miaa wkroczy do Bugarii i nastpnie z tego kraju uderzy na Grecj. Po przystpieniu Bugarii 1 marca 1941 r. do paktu trzech" oddziay 12 armii rozpoczy przemarsz przez jej terytorium. Jednoczenie w Grecji przystpi do ldowania Brytyjski Korpus Ekspedycyjny dowodzony przez gen. Henry^go M. Wilsona. W Belgradzie w wyniku zamachu stanu 27 marca 1941 r. obalono regenta Pawa, ktry 2 dni wczeniej akceptowa przystpienie do paktu trzech" i na tronie zasiad mody krl Piotr II. Premierem rzdu zosta gen. Duan Simovi. Na te wydarzenia Hitler zareagowa gwatownie, decydujc si uderzy nie tylko na Grecj, ale rwnie na Jugosawi. Agresja rozpocza si 6 kwietnia 1941 r. Samoloty z 4 floty powietrznej (dowdca gen. Alexander Lhr) uzbrojone w bomby burzce i zapalajce dokonay kilku nalotw na Belgrad, niszczc centrum miasta i wiele budynkw rzdowych; zgino wwczas 1700 mieszkacw stolicy. W dniach 8-10 kwietnia z Austrii i Wgier uderzyy w kierunku Zagrzebia oddziay niemieckiej 2 armii (dowdca gen. Maximilian von Weichs); z Bugarii 1 grupa pancerna gen. Ewalda von Kleista ruszya przez Ni na Belgrad, a XL korpus pancerny w stron Skopje. Agresj niemieck wspary po kilku dniach oddziay wgierskiej 3 armii posuwajce si w stron Nowego Sadu oraz wojska woskiej 2 armii atakujce wzdu wybrzea, z Woch. Wojska jugosowiaskie, ktre nie zdyy przeprowadzi penej mobilizacji, nie mogy stawi skutecznego oporu. Na poudniu 5 armia i wojska 3 okrgu zostay rozbite przez niemieckie dywizje pancerne, na pnocy bunt Chorwatw dodatkowo osabi siy jugosowiaskie i 12 armia niemiecka nie miaa wikszych trudnoci z opanowaniem Chorwacji. 12 kwietnia siy niemieckie poczyy si z woskimi i ruszyy na poudnie, w stron Grecji, dzie pniej zajy Belgrad, a 17 kwietnia armia jugosowiaska zoya bro. Szybki podbj Jugosawii uatwi Niemcom dziaania przeciw Grecji. XL korpus pancerny przeszed przez poudniow Jugosawi i odci wojska greckie, ktre rozpoczy spniony odwrt z Albanii. W tym czasie XVIII korpus obszed pas umocnie nazywanych lini *Metaksasa i 9 kwietnia opanowa Saloniki, odcinajc wschodni Macedoni i bronic si umiejtnie na linii Metaksasa cz armii greckiej, ktra zoya bro. Gwne siy armii greckiej walczce z Wochami w Albanii znalazy si w okreniu i 21 kwietnia musiay skapitulowa. Niemiecka armia moga teraz skoncentrowa swoje dziaania na Brytyjskim Korpusie Ekspedycyjnym, ktry wycofa si ju z pnocy kraju na lini gry Olimp. Jego dowdca gen. Wilson zdecydowa si kontynuowa odwrt w stron portw poudniowych, liczc, e

BAKANY uda mu si ewakuowa oddziay. 24 kwietnia 1941 r. korpus osign Termopile, a nastpnie rejony zaokrtowania w Attyce i na Peloponezie. Do 30 kwietnia okrty Royal Navy ewakuoway 50 672 onierzy Wsplnoty Brytyjskiej. Ostatnim akordem wojny na Bakanach byo zdobycie * Krety bronionej przez armi greck i wojska brytyjskie. Opanowanie Bakanw byo ogromnym triumfem Hitlera. Wojska niemieckie liczce ok. 500 tys. onierzy w cigu 3 tygodni podbiy 2 pastwa przy minimalnych stratach wasnych (zgino lub odnioso rany 5500 onierzy Wehrmachtu, gwnie na greckiej linii umocnie). Najwaniejszym negatywnym dla Hitlera nastpstwem kampanii bakaskiej bya konieczno opnienia ataku na Zwizek Radziecki (z 15 maja na 22 czerwca). BAKANY
dziaania wojenne 1944 r.

W sierpniu 1944 r. armie 2 i 3 Frontu Ukraiskiego rozbiy wojska niemiecko-rumuskie na terenie Modawii i Besarabii (operacja *jassokiszyniowska). W tej sytuacji 23 sierpnia krl Rumunii Micha

Oddzia brytyjski na ulicach greckiego miasteczka

Dziaania wojenne na Bakanach 1944-1945 r.

78

Dziaania wojenne na Bakanach 1944-1945 r.

79
zdecydowa si uwizi dyktatora marsz, ona *Antonescu i powoa nowy rzd. Niemcy w odpowiedzi podjli prb interwencji, ktra przerodzia si w cikie walki z wojskami rumuskimi, zwaszcza w Bukareszcie. Tymczasem wojska radzieckie, kierujc si na poudniowy zachd, przeszy 30 sierpnia przez rejon pl naftowych Ploesti i dzie pniej, wbrew stanowisku rzdu rumuskiego, wkroczyy do Bukaresztu. W cigu nastpnego tygodnia dotary do granicy z Jugosawi w rejonie Turnu-Severin, a 8 wrzenia wkroczyy do Bugarii, rozpoczynajc okupacj tego kraju. Na pnoc od Dunaju 2 Front Ukraiski skierowa si w stron Wielkiej Niziny Wgierskiej, rozpoczynajc marsz na Budapeszt, ale wobec silnego oporu wojsk niemieckich i wgierskich oraz fatalnej pogody zatrzyma si na przedmieciach stolicy Wgier. W tym czasie 3 Front Ukraiski, po sforsowaniu Dunaju na poudnie od Budapesztu, dotar do jeziora Balaton. W Jugosawii 3 Front Ukraiski i wojska gen. Josipa Broz-Tito zamay opr garnizonu niemieckiego w Belgradzie i 20 padziernika 1944r. zmusiy go do opuszczenia miasta. Tymczasem na poudniu wojska niemieckie ewakuoway si z Grecji, gdzie wyldoway oddziay brytyjskie (w kraju rozpocza si walka z komunistyczn ELAS); nastpnie opuciy Macedoni i Albani. W wyniku operacji 1944 r. Niemcy (Grupy Armii E" i F") zostali usunici niemal z caych Bakanw i w tej czci Europy rozpoczo si panowanie radzieckie (z wyjtkiem Grecji i, w pewnym stopniu, Jugosawii), potwierdzone postanowieniami alianckich konferencji 1945 r. tyjczykw. Sprzeciwi si przystpieniu Birmy do wojny przeciw Niemcom, zapominajc, e nie jest szefem rzdu niezalenego pastwa. Brytyjczycy szybko mu o tym przypomnieli, zamykajc go w 1940 r. w wizieniu. Uciek w 1942 r. i stan na czele rzdu utworzonego przez Japoczykw w opanowanej przez nich Birmie. W sierpniu 1943 r. jego rzd wypowiedzia wojn Wielkiej Brytanii i Stanom, Zjednoczonym, a rok pniej, gdy Brytyjczycy powrcili do Birmy wypierajc stamtd Japoczykw, Ba maw zacz organizowa partyzantk. Amerykanie schwytali go w grudniu 1945 r. i przewieli do Tokio, gdzie by wiziony do lipca 1946 r. Po zwolnieniu wrci do Birmy i zaoy parti Maha Bama, ktrej przewodzi do 1947 r., gdy ponownie zosta aresztowany na polecenie prezydenta U Nu. Szybko zwolniony nie podejmowa dziaalnoci politcznej. BANDERA STEPAN (1909-1959) polityk Dziaacz Ukraiskiej Organizacji Wojskowej od 1928 r., wsptwrca Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw (OUN) w 1929 r. i przywdca jej bojwek terrorystycznych. W 1936 r. za przygotowanie i udzia w zamachu, w ktrym zgin Bronisaw Pieracki (1934 r.), polski minister spraw wewntrznych, zosta skazany na kar mierci, zamienion na doywotnie wizienie. Uwolniony po wybuchu wojny stan na czele radykalnej frakcji OUN (banderowcw). Opowiada si za wspprac z Niemcami, jednake po prbie zorganizowania rzdu ukraiskiego we Lwowie, opuszczonym przez wojska radzieckie w czerwcu 1941 r., zosta aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Uwolniony w lutym 1945 r., pozosta na Zachodzie, gdzie dziaa jako przywdca ukraiskiej emigracji. Zgin zamordowany w Monachium przez agenta KGB Bohdana Staszyskiego.

BARBAROSSA

BARBAROSSA operacja 1941 r. Kryptonim niemieckiego planu agresji na Zwizek Radziecki, ktra rozpocza si 22 czerwca 1941 r. o godz. 3.00.
1. PLANY

BAMAW (1893-1977) polityk Prawnik birmaski, obj urzd premiera w 1937 r., gdy Birma uzyskaa czciow niezaleno po wieloletnim (od 1885 r.) panowaniu Bry-

Ide wielkiej wyprawy na Wschd Hitler sformuowa 4 czerwca 1940 r. Liczc, e Wielka Brytania nie bdzie kontynuowa wojny, zakada szybkie pokonanie Zwizku Radzieckiego. 21 lipca 1940 r. poleci marsz. Walterowi von *Brauchitschowi zajcie si przygotowaniem dziaa. 5 sierpniu 1940 r. gen. Erich Marcks przedstawi podstawowe zasady planu operacji opracowane przez dowdztwo wojsk ldowych (Oberkommando des Heeres), ktre zakaday gwne uderzenie na pnoc od bagien rzeki Prypeci w kierunku Moskwy. Grupa Armii nacierajca na prawym skrzydle, z rejonu Warszawy, miaa rozbi nieprzyjaciela na Biaorusi i wesprze lewoskrzydow grup uderzajc z Prus Wschodnich na Leningrad. Wojska dziaajce na poudnie od Prypeci otrzymayby zadanie zniszczenia *Armii Czerwonej na Ukrainie, przed jej odwrotem na lini Dniepru. Po zakoczeniu bitew po obu stronach Prypeci armie niemieckie miay opanowa na poudniu Zagbie Donieckie, a na pnocy Moskw. W efekcie dalszych studiw prowadzonych jesieni 1940 r. zaoenia te zmieniy si. Hitler, zmierzajc do jak najszybszego opanowania radzieckich rejonw przemysowych, da, aby po pierwszym okresie walk podj ofensyw w stron Leningradu, opniajc uderzenie na Moskw. Rozwaa rwnie moliwo opanowania Ukrainy przed zajciem stolicy ZSRR ze wzgldu na zasoby rolnicze i bogactwa mineralne tej republiki (wgiel, ruda elaza, mangan, gaz ziemny), potrzebne niemieckiemu przemysowi zbrojeniowemu. Ostateczn wersj planu Barbarossa", zaakceptowan przez

BARBAROSSA Hitlera 3 lutego 1941 r. opracowa I zastpca szefa Sztabu Generalnego gen. Friedrich *Paulus. Fuhrer zamierza zrealizowa 5 celw: zdoby Lebensraum przestrze yciow dla narodu niemieckiego, wyniszczy ydw, zniszczy reim bolszewicki, zamieni ludno podbitych terytoriw w niewolnikw i przechwyci bogactwa naturalne niezbdne dla niemieckiej gospodarki i armii do ostatecznej rozprawy z mocarstwami anglosaskimi. Jednake on i jego stratedzy popenili wiele bdw, ktre przesdziy o wyniku tej wojny. Przede wszystkim nie docenili radzieckich si zbrojnych i potencjau gospodarczego pastwa. Siy * Armii Czerwonej w sierpniu 1940 r. oceniali na 151 dywizji piechoty, 32 dywizje kawalerii i 38 brygad szybkich, z czego jak przewidywano - Rosjanie skieruj do obrony 96 dywizji piechoty, 23 dywizje kawalerii i 28 brygad szybkich. Nie uwzgldniono, e Armia Czerwona dysponuje 967 nowoczesnymi czogami *T-34 oraz 508 czogami *KW-1, przewyszajcymi pod wzgldem uzbrojenia i grubnoci pancerza najcisze niemieckie *PzKpfw IV, ktrych armia niemiecka miaa tylko 439. Zbyt nisko oceniono warto bojow Armii Czerwonej, opierajc si na analizie jej nieudolnych dziaa w Polsce i Finlandii w 1939 r. Nie uwzgldniono moliwoci zmobilizowania ogromnych rezerw ludzkich (szacowanych na 9-12 min) oraz potgi przemysu. W 1941 r. warto produkcji wojennej ZSRR wynosia (w przeliczeniu na dolary amerykaskie) 8,5 mld dolarw, a Niemiec 6 mld; radzieckie zakady produkoway 15 735 samolotw, a niemieckie - 11 776. Tu przed wybuchem wojny Hitler rozproszy siy: cz ich skierowa na Bakany, w Norwegii (w obawie przed brytyjsk inwazj) pozostawi 12 dywizji, do Afryki Pnocnej na pocztku 1941 r. wysa 2 dywizje pancerne i 200 samolotw. Obniya si sia niemieckich jednostek pancernych, ktre miay odegra gwn rol w przeamywaniu radzieckiej obrony. Wynikao to take z gwatownego wzrostu liczebnego niemieckich jednostek pancernych. W efekcie stan czogw w dywizji pancernej spad z 258 (1940 r.) do 196(1941 r.).
Wzrost liczebnoci jednostek pancernych i zmotoryzowanych Wehrmachtu

80 bardziej dowiadczonych dowd-1 cw, usiowa za wszelk cen zy-B ska na czasie i nie dawa Hitlerowi pretekstu do wojny. W efekcie,I cho strategiczne rozwinicie wojskB Armii Czerwonej trwao od poczt-1 kw czerwca, w stan pogotowia postawiono je dopiero kilka godzinB przed niemieckim atakiem.
2. SIY NIEMIECKIE

Zwizek operacyjny Grupy pancerne Korpusy panc. i zmotoryzowane Dywizje pancerne Dywizje zmotoryzowane

1940 r. 1941 r. 1 5 10 7 4 11 21 14

Sztab niemiecki zlekceway problemy logistyczne, szczeglnie istotne w warunkach dziaania wielu armii na ogromnych obszarach. Nie doceni znaczenia gbi strategicznej", jak dysponowaa Armia Czerwona, cho dziaania w Polsce i we Francji wykazay, e zasig operacji moe wynosi 300 km, po czym musi nastpi przerwa na podcignicie odwodw, budow linii zaopatrzeniowych, utworzenie zaplecza itp. Jednoczenie ta przerwa operacyjna dawaa przeciwnikowi czas na odtworzenie siy bojowej. Rozpoczcie operacji wyznaczono na kwiecie 1941 r., ale wkrtce przesunito termin na 15 maja tego roku. Naga decyzja Hitlera o ataku na Jugosawi spowodowaa opnienie inwazji na Zwizek Radziecki o ponad miesic, co miao istotne nastpstwa. Stalin odrzuci wszystkie ostrzeenia przekazywane przez brytyjskiego ambasadora Stafforda *Crippsa, wywiad (m.in. przez dziaajcego w Tokio szpiega Richarda Sorgego), a nawet ambasadora Niemiec hr. Friedricha von der Schulenburga. Zdajc sobie spraw ze saboci wasnych wojsk, ktre pozbawi naj-

Niemieckie wojska ldowe liczyy I 208 dywizji, z ktrych do agresji na I ZSRR przeznaczono 153. Na prawym skrzydle Grupa Armii I Poudnie" (Heeresgruppe Siid") I dowodzona przez feldmarsz. Gerda I von *Rundstedta skadaa si ze I skoncentrowanej w Modawii 11 ar-1 mii (gen. Eugen von Schobert) oraz ] 3 i 4 armii rumuskiej, a w rejonie Karpaty - Lublin 17 armii (gen. Carl-Heinrich von *Stulpnagel) i 1 grupy pancernej (750 czogw) gen. Ewalda von *Kleista oraz 6 armii (feldmarsz. Walther von Reichenau). cznie 42 dywizje, w tym 5 pancernych i 3 zmotoryzowane. W centrum, od Lublina do Suwak, dziaaa Grupa Armii rodek" (Mitte", dowodzona przez feldmarsz. Fedora von *Bocka. W jej skad weszy (od poudnia): 2 grupa pancerna (930 czogw), dowdca gen. Heinz *Guderian, 4 armia (dowdca feldmarsz. Giinther von *Kluge), 9 armia (dowdca gen. Adolf Strauss), 3 grupa pancerna (840 czogw) pod dowdztwem gen. Hermanna *Hotha. cznie 49 dywizji, w tym 9 pancernych, 6 zmotoryzowanych, 1 kawaleryjska (wycofana pod koniec roku w celu przeksztacenia w pancern). Na pnocy, w Prusach Wschodnich, Grupa Armii Pnoc" (Nord"), dowodzona przez feldmarsz. Wilhelma von *Leeba obejmowaa: 16 armi (dowdca gen. Ernst Busch), 4 grup pancern (570 czogw, dowdca gen. Erich *H6ppner) i 18 armi (dowdca gen. Georg von Kiichler). cznie 29 dywizji, w tym 3 pancerne i 2 zmotoryzowane.

81

Kampania letnio-jesienna 1941 r. na froncie wschodnim

Kampania letnio-jesienna 1941 r. na froncie wschodnim

BARBAROSSA Niemieckie wojska w pierwszej wspary niemieckie dziaania (Finlinii liczyy 120 dywizji, w tym 17 landia) 50 dywizjami, jednake ich pancernych (z 21 dywizji tego ro- wyposaenie, wyszkolenie i wardzaju, jakimi w 1941 r. dysponowa to bojowa (z wyjtkiem jednostek Wehrmacht) dysponujcych 3090 fiskich) byy znacznie nisze od czogami oraz 12 dywizji (z 14) niemieckich. zmotoryzowanych. W rezerwie po- Wojska ldowe wspieray 4 floty zostaa 2 armia (dowdca gen. Ma- Luftwaffe: ximillian von Weichs) z 2 dywizja- - Luftflotte 4 dowodzona przez gen. mi pancernymi, 2 zmotoryzowaAlexandra Lhra, wspdziaajca nymi, a take ok. 24 dywizjami z Grup Armii Poudnie"; piechoty. Si niemieck uzupenia- - Luftflotte 2 pod dowdztwem feldy wojska pastw sojuszniczych: marsz. Alberta *Kesselringa wspieRumunia skierowaa do walki, w rerajca Grup Armii rodek"; jonie dziaa Grupy Armii Pou- - Luftflotte 1 gen. Alfreda Kellera dnie", 3 i 4 armie liczce 12 dywizji wspdziaajca z Grup Armii piechoty, brygad grsk, kawalePnoc". ryjsk i pancern, odpowiadajce Dodatkowo do akcji wczono Luftsile 2 dywizji. flotte 5 gen. Hansa-Jurgena StumpfWgry przekazay pod dowdztwo fa, ktrej zadaniem byo atakowanie tej samej Grupy Armii nieduy kor- *Murmaska. Do wojny ze Zwizpus liczcy brygad zmotoryzowa- kiem Radzieckim Luftwaffe skieron i 2 brygady kawalerii. Sowacja waa 2770 samolotw, co stanowio skierowaa do walki w ramach 65% ogu si lotniczych, liczcych Grupy Armii Poudnie" brygad 21 czerwca 1941 r. 4882 samoloty. zmotoryzowan i 2 mae dywizje piechoty. Finlandia wysaa do woj- 3. SIY RADZIECKIE ny przeciw ZSRR 18 dywizji pie- Armia Czerwona dysponowaa choty, ktre miay walczy w Ka- w zachodnich rejonach pograniczrelii i na Przesmyku Karelskim, nych siami ok. 2,9 min onierzy, aby odzyska ziemie stracone na zorganizowanymi w 5 okrgw: rzecz Zwizku Radzieckiego w cza- - Leningradzki Okrg Wojskowy, sie wojny *radziecko-fiskiej dowodzony przez gen. M. Popowa, w 1939/40 r. Wochy, ktrych rzd obejmowa odcinek od Pwyspu zosta powiadomiony przez Hitlera Rybackiego do Wyborga (Viipuri), o planie Barbarossa" (cho infortj. ok. 1200 km. W jego skadzie macje o tym dotary wczeniej dziaay: 14 armia (gen. W. Froow, do Rzymu) dopiero wieczorem 7 armia (gen. F. Gorolenko), 23 ar21 czerwca, utworzyy korpus eksmia (gen. P. Pszennikow). pedycyjny Corpo di spedizione - Batycki Specjalny Okrg Wojitaliano in Russia (CSIR). Liczy skowy dowodzony przez gen. 3 dywizje piechoty: czciowo F. Kuzniecowa, mia broni odcinzmotoryzowane Pasubio" i Torika od Pogi (Palanga) do pouno" oraz Celere", pod dowdzdniowych granic Litwy, o dugoci twem gen. Giovanniego Messego, ok. 350 km. Obejmowa 8 armi ktre w ramach niemieckiej 11 ar(gen. P. Sobiennikow) i 11 armi mii weszy do walki 7 sierp(gen. W. Morozw). nia 1941 r. Hiszpania przekazaa Zachodni Specjalny Okrg Wojw sierpniu *Bkitn dywizj" zoskowy (od poudniowej granicy on z ochotnikw (dowdca gen. Litwy do pnocnej granicy Augustin Muoz Grandes, nastpUkrainy - 450 km), dowodzony nie gen. Esteban Infantes), ktra przez gen. Dmitrija Pawowa, jako 250 dywizja piechoty wesza skada si z 3 armii (gen. Wasilij do skadu Grupy Armii Pnoc". Kuzniecow), 10 armii (gen. cznie pastwa sojusznicze odday K. Goubiew), 4 armii (gen. pod niemieckie dowdztwo lub A. Korobkow).

82 - Kijowski Specjalny Okrg Wojskowy (od pnocnej granicy Ukrainy do Lipkan - 800 km), dowodzony przez gen. Michaia Kirponosa, obejmowa 5 armi (gen. M. Potapow), 6 armi (gen. I. Muzyczenko), 26 armi (gen. F. Kostenko), 12 armi (gen. P. Poniedielin). - Odeski Okrg Wojskowy (od Lipkan do Morza Czarnego - ok. 500 km), dowodzony przez gen. Iwana Tiuleniewa, obejmowa 18 armi (gen. A. Smirnow) i 9 armi (gen. J. Czieriewiczienko). Siy powietrzne ZSRR liczyy w zachodnich okrgach ok. 3000 samolotw (z oglnej liczby 8000 samolotw *Wojenno-Wozdusznoj Floty), wrd ktrych byo ok. 1500 samolotw nowych typw; 40% z nich w gotowoci bojowej.
4. AGRESJA

Bezporednim sygnaem do agresji byo kodowe sowo Dortmund" podane przez Hitlera 20 czerwca. 22 czerwca midzy 3.00 a 3.30 nad ranem ruszya do boju niemiecka tzw. Armia Wschodnia (Ostheer). Atak cakowicie zaskoczy Armi Czerwon. Do poudnia niemieckie samoloty zniszczyy 528 radzieckich samolotw na lotniskach i 210 w powietrzu. Wg zapiskw feldmarsz. Erharda *Milcha, inspektora generalnego Luftwaffe, pierwszego dnia walk Niemcy zniszczyli 1800 samolotw, drugiego - 800, trzeciego dnia - 557. Grupa Armii rodek" (Mitte") ruszya wzdu drogi Misk - Smolesk - Moskwa. Dziaajca na poudniowym skrzydle 2 grupa pancerna gen. Guderiana odniosa ogromny sukces, zajmujc mosty na Bugu w rejonie Brzecia Litewskiego i posuwajc si szybko do przodu. Do koca pierwszego dnia XXIV korpus pancerny (dowdca gen. Geyer von Schweppenburg) doszed do Kobrynia lecego 65 km od linii demarkacyjnej, a czogi XLVII korpusu (gen. Joachim Lemelsen) dotary do Pruan, w odlegoci 75 km od linii demarkacyjnej. Podobne sukcesy odniosa 3 grupa pancerna gen. Hotha.

83

BARBAROSSA

Jecy radzieccy

LVII korpus pancerny (gen. Adolf-Friedrich Kuntzen) i XXXIX korpus (gen. Rudolf Schmidt) uchwyciy mosty na Niemnie i do koca dnia XXXIX korpus dotar na odlego 95 km od pozycji wyjciowych. Obie grupy poczyy si za Miskiem, zamykajc w okreniu jednostki czterech armii radzieckich. 9 lipca Niemcy ogosili, e w rejonie dziaa Grupy Armii rodek" wzili do niewoli 289 874 jecw oraz zniszczyli 2585 czogw i 246 samolotw. Gdy dywizje piechoty likwidoway kocio miski, czogi 2 i 3 grupy pancernej kontynuoway natarcie i 19 lipca okryy dalsze oddziay radzieckie w rejonie Smoleska, gdzie zniszczyy lub zdobyy (wg danych niemieckich) 2000 czogw, 1900 dzia i wziy do niewoli 100 tys. jecw. W cigu trzech tygodni walk oddziay niemieckie wdary si na przeszo 600 km w gb ZSRR. Do Moskwy pozostawao ok. 300 km, ale niemieckie linie zaopatrzeniowe przestaway funkcjonowa. Zacite walki pochaniay ogromne iloci amunicji, sprztu i paliwa. Wycofujce si oddziay radzieckie niszczyy linie kolejowe, tabor, parowozownie, warsztaty naprawcze i mosty. Ju 5 lipca VIII korpus lotniczy (Fliegekorps VIII) informowa, e mimo ograniczenia liczby lotw

bojowych brakuje paliwa dla samolotw. Szef Sztabu gen. Franz *Halder zanotowa U sierpnia: (...) kolos rosyjski, ktry przygotowywa si do wojny wiadomie i z ca pasj waciw pastwu totalitarnemu, nie by przez nas doceniony. (...) Na pocztku wojny liczylimy si z ok. 200 dywizjonami nieprzyjaciela. Obecnie zakadamy ju 360. Te dywizje nie s na pewno uzbrojone i wyposaone wedug naszych norm a dowodzenie powanie szwankuje, jednake faktem jest, e istniej. Jeeli tuzin z nich zostanie rozbitych, Rosjanie wystawi nastpny tuzin". Tempo ofensywy w kierunku Moskwy malao. 4 sierpnia 1941 r. na naradzie w kwaterze gwnej Grupy Armii rodek" w Nowym Borysowie Hitler wskaza Leningrad

jako gwny cel niemieckich atakw. Nie by zdecydowany, czy nastpnym celem powinna by Moskwa, czy te Ukraina. 21 sierpnia wyda rozkaz zajcia Kijowa. Stwierdzi wwczas: gwne znaczenie przed nadejciem zimy ma raczej okupacja Krymu, przemysowego i wglowego Zagbia Donieckiego, odcicie rosyjskich linii zaopatrzeniowych z kaukaskich pl naftowych i - na pnocy - Leningradu oraz ustanowienie kontaktu z Finami, a nie zajcie Moskwy. (...) Zdobycie Pwyspu Krymskiego ma szczeglne znaczenie dla ochrony naszych linii zaopatrzeniowych prowadzcych z rumuskich pl naftowych". Taka koncepcja strategiczna oznaczaa niebezpieczne dla Niemcw rozproszenie si. Kijw zdobyto 19 wrzenia, a na wschd od miasta zniszczono due zgrupowanie wojsk radzieckich. 2 padziernika Hitler ogosi: Dzisiaj rozpoczyna si ostatnia wielka decydujca bitwa tego roku". Wojska niemieckie ruszyy na Moskw i w cigu trzech tygodni doszy na odlego ok. 50 km od stolicy ZSRR. Rosjanom jednak przyszed na pomoc sprzymierzeniec o niezwykej sile - pogoda. W listopadzie deszcze zamieniy drogi w grzskie bajora, w ktrych tony niemieckie samochody i czogi, rozmikay pasy startowe polowych lotnisk, a wkrtce mrz zaatakowa oddziay niemieckie, nie przygotowane do zimy. onierze nosili letnie mundury, w skrzyniach biegw samochodw i czogw nie byo zimowego oleju, a w chodnicach nie

Wojska niemieckie zbliaj si do Leningradu

BARBAROSSA
W grudniu tylko 32% samolotw myliwskich byo zdolnych do walki. Armia niemiecka bya wyczerpana: do koca listopada stracia 74? 112 onierzy zabitych, rannych i wzitych do niewoli. Luftwaffe od 22 czerwca do 1 listopada stracia 42,8% samolotw i zag. Zakady produkcyjne i szkoy lotnicze nie byy w stanie uzupenia kadry i sprztu w oddziaach bojowych. Tymczasem sia Armii Czerwonej rosa. Dziki rozpaczliwemu oporowi oddziaw na froncie i bdom Hitlera opniajcego uderzenie na Walki na ulicach ytomierza Moskw, dowdztwo radzieckie zyskao czas potrzebny do zmobilizowania rezerw. Wg danych niemieckich, w pierwszych piciu miesicach kampanii Rosjanie stracili 3 min ludzi (zabitych, rannych, wzitych do niewoli), a mimo to w grudniu 1941 r. Armia Czerwona w dalszym cigu miaa na froncie 4200 tys. onierzy; wg danych rosyjskich w 1941 r. Armia Czerwona stracia 4,3 min ludzi, w tym 3 min stanowiy tzw. straty bezpowrotne, tzn. zabici, kaleki, w niewoli. Pomimo ogromnych strat gospodarczych, ktre spowodoway spadek wydobycia wgla o 57% i produkcji surwki o 68%, radzieckie zakady lotnicze w 1941 r. wyprodukoway o 4 tys. samolotw wicej ni zakady niemieckie, a produkcja czogw w drugim proczu tego roku bya wysza ni w pierwszym (I procze: 1848 czogw, II: 4742). W grudniu Armia Czerwona dysponowaa 32 194 dziaami i modzierzami, gdy wszystkie wojska niemieckie (cznie z oddziaami na zachodzie Europy i w Afryce Pnocnej) dysponoway 36 430 dziaami i modzierzami. Ju w pierwszym dniu inwazji niemieckiej premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill zaoferowa Zwizkowi Radzieckiemu pomoc i podj decyzj o przesaniu RosjaCzog PzKpfw III na ulicy ytomierza nom 200 samolotw myliwskich, przeznaczonych wczeniej do obrozamarzajcego pynu. W jednej mrz, niedostatek czci zamien- ny * Singapuru. 1 padziernika z brygad grupy pancernej Guderiana nych i paliwa liczba samolotw 1941 r. w Moskwie zosta podpisaudao si uruchomi tylko kilkana- zdolnych do walki zmniejszya si ny protok okrelajcy warunki pocie czogw. Ze wzgldu na boto, o poow i w dalszym cigu spadaa.

BARI niu wyszed w morze 24 listopada i ju nastpnego dnia trafiy go 3 torpedy wystrzelone przez U-331. Byy to strzay miertelne. Pancernik przechyli si na burt i 4 minuty pniej eksplodowa. Zgino 862 marynarzy (w tym dowdca kmdr G. Cooke). Dla Brytyjczykw by to dotkliwy cios, gdy po utracie lotniskowca *Ark Royal i nastpnie po unieruchomieniu przez *ywe torpedy" w porcie w *Aleksandrii pancernikw Queen Elizabeth i Valiant ich siy we wschodniej czci Morza rdziemnego pozostay bez najwikszych okrtw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 31 100 t dugo 196,8 m szeroko 31,7 m zanurzenie 9,4 m prdko 24 wzy uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) kal. 381 mm 12 dzia kal. 152 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm, 16 dzia przeciwlotniczych ka. 40 mm 16 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 2 wyrzutnie torped 1 wodnosamolot

Jecy radzieccy z walk pod Wiam i Briaskiem

mocy (*Lend-Lease), ale miny miesice, zanim dostawy sprztu wojennego mogy zaway w zmaganiach na froncie. Siy niemieckie wyczerpyway si. Od polowy padziernika do poowy grudnia 1941 r. Niemcy stracili 55 tys. zabitych, 100 tys. rannych, 777 czogw, 297 dzia i modzierzy. Ostatnia prba zdobycia Moskwy, podjta na pocztku grudnia, gdy 4 armia uderzya z rejonu Naro-Fomiska, zostaa udaremniona, a wojska niemieckie odrzucone na pozycje wyjciowe. W grudniu 1941 r. Rosjanie zgromadzili wystarczajce siy, aby przystpi do kontrofensywy pod Moskw na froncie o dugoci ok. 1000 km. Od stycznia 1942 r. kontrofensywa przeksztacia si w oglne natarcie na caym froncie. Niemcy zostali odepchnici o ok. 250 km na zachd. By to zwrotny moment tej wojny, wskazujcy, e *Blitzkrieg w Zwizku Radzieckim nie uda si. BARBIE KLAUS (1913-1991) SS Hauptsturmfiihrer Szef *Gestapo w Lyonie (Francja) od listopada 1942 r. do sierpnia 1944 r., przejawia szczeglne okru-

ciestwo wobec aresztowanych czonkw francuskiego ruchu oporu i ydw, z ktrych wielu wasnorcznie torturowa i zamordowa. W okresie powojennym unikn odpowiedzialnoci, gdy w lutym 1947 r. podj wspprac z amerykaskim kontrwywiadem Counter Intelligence Corps, ktry chroni go i umoliwi ucieczk do Boliwii. W 1983 r. zosta wydany francuskiemu wymiarowi sprawiedliwoci i w 1987 r. skazany na kar doywotniego wizienia. BARHAM okrt

BARI nalot 1943 r.

Port w poudniowych Woszech, wieczorem 2 grudnia 1943 r. sta si. celem nalotu niemieckich samoloBrytyjski pancernik typu Queen tw *Ju 88, ktre, zrzucajc paski Elizabeth zwodowany w 1915 r. folii aluminiowej (Duppel"), zai zmodernizowany w okresie mi- kciy prac alianckich radarw. dzywojennym. W czasie II wojny Bomby zniszczyy dwa statki amuwiatowej przeladowa go tragicz- nicyjne oraz 14 innych jednostek ny pech. Ju w grudniu 1939 r. przewocych cznie 39 tys. t azosta storpedowany przez U-30 dunku. Zgino ok. tysica ludzi. w Szkocji. Po trzymiesicznym re- Wiele ofiar spowodowao rozbicie moncie doczy do Floty rd- pojemnikw z gazem musztardoziemnomorskiej i bra udzia wym w adowniach jednego z amew ostrzeliwaniu francuskich okr- rykaskich statkw. Gaz przywietw w *Mers-el Kebir oraz w bi- ziono do Woch, planujc jego uytwie pod *Matapanem. W czasie cie w przypadku zastosowania przez ewakuacji *Krety w maju 1941 r. Niemcw broni chemicznej. Ocenia zosta ugodzony dwiema bombami si, e ulego zatruciu ponad 600 220-kilogramowymi. Po naprawie- osb, z ktrych 83 zmary.

BARRACUDA, Fairey

86 wzgldu na prdko 42 wzw, jak rozwin w czasie prb. Pozbawiony by jednak wwczas uzbrojenia, amunicji i duej czci paliwa; w warunkach bojowych osiga prdko znacznie nisz. 19 lipca 1940 r. zosta zatopiony pociskami i torpedami australijskiego krownika Sydney i piciu niszczycieli (w tym polskiego ORP Garland).
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1940 r.) wyporno 52521 dugo 169,3 m szeroko 15,5m zanurzenie 5,1 m prdko 37 wzw uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) ka. 152,4 mm 6 dzia przeciwlotniczych kal. 100 mm 8 dzia przeciwlotniczych, kal. 37 mm 8 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 13,2 mm 4 wyrzutnie torped kal. 533 mm 2 wodnosamoloty

uracuda

BARRACUDA, Fairey samolot Brytyjskie samoloty torpedowobombowe nigdy nie zyskay popularnoci i sympatii lotnikw, cho byy dobrymi maszynami. Prototyp z silnikiem Merlin wzbi si w powietrze 7 grudnia 1940 r., a seryjnie produkowane samoloty odbyy pierwszy lot bojowy we wrzeniu 1941 r., startujc z lotniskowca HMS Victorious. Wsawiy si atakiem 3 kwietnia 1944 r. na niemiecki pancernik *Tirpitz cumujcy w Alta Fiord. Walczyy rwnie na Dalekim Wschodzie, gdzie m.in. 19 kwietnia 1944 r. zaatakoway pozycje japoskie na Sumatrze. Do 1946 r. wyprodukowano 2500 samolotw Barracuda I z silnikiem Merlin 30, Barracuda Hz silnikiem Merlin 32, Barracuda III (podobny do poprzedniej wersji, ale wyposaony w radar ASV) oraz Barracuda V z silnikiem Rolls-Royce Griffon VII napdzajcym czteroopatowe migo, o wikszej powierzchni skrzyde oraz statecznikw (pierwszy lot w czerwcu 1945 r.).
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Barracuda U) silnik Merlin 32 o mocy 1640 KM

rozpito 14,99 m dugo 12,12 m maks. masa startowa 6577 kg maks. prdko 367 km/h uzbrojenie 2 karabiny maszynowe Vickers K ka. 7,69 mm (0,303 cala) jedna torpeda lub 680 kg bomb bomb gbinowych lub min

BASTOGNE bitwa 1944 r. Walki o belgijskie miasto zajte przez wojska amerykaskie odegray wan rol w przebiegu niemieckiej ofensywy w *Ardenach. 17 grudnia 1944 r. oddziay niemieckie podeszy do wanego wza drogowego w Bastogne, bronione-

BARTOLOMEO COLLEONI okrt Woski lekki krownik zbudowany w 1932 r., oceniany wysoko ze

Teren w rejonie strategicznego skrzyowania Bastogne

87 go przez onierzy amerykaskiej 101 dywizji powietrznodesantowej (dowdca gen. Anthony McAuliffe). Prba zajcia miasta z marszu nie powioda si i nacierajca na tym kierunku niemiecka 5 armia pancerna pozostawia tu 10 dywizj pancern, aby oblegaa miasto, pozostae oddziay ruszyy za dalej, w kierunku Mozy. Sytuacja obrocw bya krytyczna, gdy szybko wyczerpyway si niewielkie zapasy amunicji, natomiast za pogoda uniemoliwiaa zaopatrywanie oblonych z powietrza. Jednake gen. McAuliffe zdawa sobie spraw, e zajcie miasta umoliwi Niemcom szybszy marsz na zachd, a ponadto otrzyma wiadomo, i amerykaska 4 dywizja pancerna wyruszya z odsiecz. Na niemieck propozycj kapitulacji odpowiedzia krtko: Nuts!" (Durnie"). 23 grudnia pogoda poprawia si, umoliwiajc dostarczenie amunicji drog powietrzn, dziki czemu obrocy odparli atak niemiecki nastpnego dnia. Nadejcie 4 dywizji pancernej zakoczyo oblenie Bastogne. BATAAN obrona 1942 r. Po ataku na *Pearl Harbor Japoczycy dokonali inwazji na *Luzon, gwn wysp Archipelagu Filipiskiego. Na niewielkim pwyspie Bataan (40 km dugoci i 32 km szerokoci w podstawie), schronio si 67 500 onierzy filipiskich, 12 500 onierzy amerykaskich (dowdca gen. Douglas *MacArthur) i ok. 26 tys. cywilw, ktrzy wedug planu Orange" wycofali si tu 24 grudnia 1941 r. po upadku stolicy Filipin - Manili. Ich sytuacja bya trudna. Zapasy ywnoci dla wojska wystarczay na 30 dni, ale musiano ywi cywilw, brakowao siatek przeciwko moskitom i lekarstw przeciw malarii dziesitkujcej onierzy. Oddziay japoskiej 14 armii (dowdca gen. Masaharu *Homma) rozpoczy natarcie 9 stycznia 1942 r. i zmusiy wojska amerykaskie oraz filipiskie do wycofania si na pozycje rezerwowe, 9 km w gb pwyspu. Japoczycy nie zdoali jednak ostatecznie rozstrzygn bitwy, gdy wczeniej najlepsze dywizje 14 armii odesano do Holenderskich Indii Wschodnich, a cz onierzy cierpiaa na malari. Zawiody rwnie trzy prby (22-23 stycznia, 26-27 stycznia, 1 -2 lutego) dokonania desantu morskiego na tyach wojsk filipisko-amerykaskich. W tej sytuacji 8 lutego Japoczycy wstrzymali dalsze dziaania ofensywne. Do tego czasu stracili 2700 onierzy zabitych, 4000 rannych oraz 13 000 chorych na malari. Gen. MacArthur domaga si posikw. Mimo obietnic Waszyngtonu uzupenienia nie nadeszy. Obrocy mogli przetrwa tylko dziki szczupoci nacierajcych oddziaw przeciwnika, gdy na pocztku marca Japoczycy mieli mono wystawienia w pierwszej linii zaledwie 3000 onierzy. 11 marca gen. Mac Arthur na polecenie prezydenta Franklina D. Roosevelta odpyn na pokadzie kutra torpedowego na Mindanao, a stamtd uda si do Australii. W kocu marca Japoczycy otrzymali posiki (22 tys. onierzy, artyleri i samoloty) i 3 kwietnia wznowili ataki, spychajc Amerykanw i Filipiczykw na czubek pwyspu. Gen. Jonathan Wainwright, ktry zastpi MacArthura, uzna dalszy opr za bezcelowy, jednake nie majc upowanienia, nie mg wyda rozkazu kapitulacji. Zrobi to 9 kwietnia dowdca wojsk ldowych na pwyspie gen.-mjr Edward King. Gen. Wainwright z grup 2000 onierzy przedosta si na ufortyfikowan wysp *Corregidor. Po kapitulacji oddziaw bronicych Bataanu Japoczycy zmusili 78 tys. jecw alianckich do 105-kilometrowego marszu przez dungl z Mariveles, na kracu pwyspu, do obozu w San Fernando; wskutek niezwykle cikich warunkw i bestialstwa japoskich stranikw zgino co najmniej 14 tys. onierzy amerykaskich i filipiskich.

BATTLE, Fairey

BATTLEAXE operacja 1941 r. Ofensywa wojsk alianckich w dniach 15-16 czerwca 1941 r. na terenie Libii. W maju 1941 r. gwnodowodzcy wojskami brytyjskimi na Bliskim Wschodzie gen. Archibald *Wavell zaplanowa operacj, ktrej celem byo odblokowanie *Tobruku bronionego przez Australijczykw. W jego ocenie wojska brytyjskie dysponoway przewag nad wojskami niemiecko-woskimi, gdy 12 maja do portu w Aleksandrii wszed konwj transportowcw, ktre dostarczyy 238 czogw (cho trzeba byo je przystosowa do walk na pustyni i przeszkoli zaogi). Do wykonania zadania wyznaczy 190 czogw podzielonych na dwie grupy. Pierwsza grupa, w ktrej czogi *Matilda wspary oddziay piechoty, miaa zaatakowa nadbrzene pozycje nieprzyjaciela. W tym czasie drugie ugrupowanie 7 dywizja pancerna (Desert Rats" Szczury Pustyni"), miao zniszczy niemieck 15 dywizj pancern i dotrze do Tobruku. Natarcie rozpoczo si 15 czerwca 1941 r. Brytyjska piechota szybko zaja Fort Capuzzo, ale wspierajce j oddziay pancerne w pojedynkach z niemieckimi armatami ka. 88 mm i czogami straciy do koca dnia blisko poow wozw bojowych. 16 czerwca w wyniku przeciwnatarcia Niemcw i Wochw wojska brytyjskie cofny si na pozycje wyjciowe. Operacja zakoczya si niepowodzeniem. Brytyjczycy stracili 91 czogw, a Niemcy tylko 12. W lipcu 1941 r. premier Winston Churchill odwoa gen. Wavella ze stanowiska gwnodowodzcego i wyznaczy na nie gen. Claude'a *Auchinlecka.

BATTLE, Fairey samolot Brytyjski trzymiejscowy samolot bombowy skonstruowany w poowie lat trzydziestych przez Fairey

BAZNA ELYAS

88
W czasie pokazu na poligonie wojskowym z dziewiciu wystrzelonych pociskw wszystkie trafiy w czog. Natychmiast zapada decyzja o uruchomieniu produkcji. W cigu miesica miesica wyprodukowano 5000 miotaczy nazwanych Bazooka od dziwnego i bardzo haaliwego instrumentu muzycznego uywanego przez popularnego komika Boba Burnsa. Nowa bro okazaa si skuteczna w walce z pojazdami opancerzonymi. Rakietowy pocisk o dugoci 483 mm z gowic kumulacyjn odpalany by za pomoc impulsu elektrycznego, wytwarzanego przez dwie baterie umieszczone w rkojeci. Mg przebi pancerz o gruboci do 127 mm. Dopiero pod koniec wojny znacznie grubsze pancerze niemieckich czogw *Panther i *Tiger skutecznie ochroniy zaogi przed pociskami z pancerzownicy. Bazooki znalazy rwnie zastosowanie w samolotach (m.in. w P-47 i P-38 montowano je po 3 pod kadym skrzydem). W czasie walk na wyspach Pacyfiku amerykascy onierze uywali Bazook do niszczenia japoskich umocnie polowych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 60 mm dugo 1549 mm waga 6 kg maks. zasig 214 m 1,54 kg waga pocisku prdko pocztkowa 91,44 m/s

Samoloty Battle w czasie patrolu nad lini frontu we Francji

Company. 10 marca 1936 r., gdy prototyp Battle-K4303 odby dziewiczy lot, zakady otrzymay zamwienie na 155 samolotw. By to wwczas nowoczesny samolot rozwijajcy prdko o 100 km/h wiksz ni bombowiec Hart, ktry mia zastpi, i zabierajcy na pokad dwukrotnie wicej bomb. Na pocztku 1939 r. 100 samolotw Battle zakupia Polska; w eskadrach liniowych miay zastpi *Karasie. W pierwszych dniach wrzenia 1939 r. jeden samolot zosta zaadowany na statek, ale do Polski nie dopyn. 20 wrzenia 1939 r. Battle, jako pierwszy samolot *RAF, zestrzeli nad Francj (tylny strzelec sier. F. Letchford) niemiecki samolot myliwski. Jednake w tej samej akcji zniszczeniu ulegy 2 samoloty Battle. W 1940 r., gdy Battle wysano do Francji, byy to ju samoloty przestarzae, powolne i zbyt sabo uzbrojone, aby stawi czoo niemieckim myliwcom. Straty rosy w zastraszajcym tempie: np. 10 maja 1940 r. z 36 samolotw Niemcy zestrzelili 13, 12 maja z 5 samolotw 12 dywizjonu RAF, atakujcych przeprawy na Kanale Alberta, zestrzelono wszystkie, 14 maja z 62 Battle atakujcych mosty pontonowe zniszczono 32, w tym wszystkie z 218 dywizjonu RAF. Ogem w czasie kampanii francuskiej RAF straci 150 samolotw tego typu. Od padziernika 1940 r. RAF zacz wycofywa

nieudane bombowce ze suby pierwszoliniowej, wprowadzajc na ich miejsce * Wellingtony. Ostatni, 308 dywizjon RAF wyposaony w Battle, przeniesiono na Islandi do suby w dowdztwie obrony wybrzea (Coastal Command). cznie wyprodukowano 2185 tych samolotw. Walczyli na nich polscy lotnicy z dywizjonw 300 i 301, a w dywizjonach 304 i 305 uywano ich do szkolenia zag.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Rolls-Royce Merlin I, II, III lub V o mocy 1030 KM rozpito 16,46 m dugo 12,9 m maks. masa startowa 4890 kg maks. prdko 388 km/h zasig 1 690 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm (0.303 cala) 454 kg bomb

BEAUFIGHTER, Bristol
samolot Brytyjski samolot myliwski dalekiego zasigu opracowany przez zakady Bristol Aeroplane Company. Konstruktorzy wykorzystali czci bombowca Bristol 152 Beaufort, ale opracowali nowy kadub. Projekt zyska uznanie wadz lotniczych i w lipcu 1939 r., 2 tygodnie po zoeniu zamwienia, oblatano prototyp Beaufighter. We wrzeniu 1940 r. pierwsze seryjnie produkowane samoloty dostarczono do dywizjonw myliwskich. Piloci

BAZNA ELYAS - CICERO BAZOOKA M9A1 pancerzownica Miotacz granatw M-10, skonstruowany w 1942 r. przez pk. Skinnera, ktry prawdopodobnie wykorzysta pomys amerykaskiego naukowca J. Goddarda z 1918 r.

89
uzbrojenie

BECK JOZEF

5 karabinw maszynowych kal. 7,69 mm (0,303 cala) 680 kg bomb lub jedna torpeda 722 kg

BEAVERBROOK William Maxwell Aitken baron Beaverbrook (1879-1964) polityk

Beaufighter Mk X

narzekali na niezbyt du prdko lotu i zbyt du w czasie ldowania, ale doskonaa widoczno, zwrotno, duy zasig i moliwo zainstalowania *radaru (Al) w obszernym kadubie uciszyy niechtnych. Pierwszy sukces bojowy odniosa zaoga Beaufightera z 219 dywizjonu, zestrzeliwujc 25 padziernika 1940 r. niemiecki bombowiec *Dornier Do 17. W czasie bitwy o Angli Beaufightery wyposaone w radary odegray du rol w zniechceniu Niemcw do nocnych nalotw. Spektakularny sukces odniosa zaoga z 236 dywizjonu, gdy 16 czerwca 1942 r. zrzucia trjkolorow flag w pobliu uku Triumfalnego w Paryu i ostrzelaa siedzib Gestapo. Przez ca wojn odnosiy sukcesy na wielu teatrach dziaa wojennych w Afryce Pnocnej, na Bliskim Wschodzie, nad Pacyfikiem (Japoczycy nazywali je Szepczc mierci" i nad Morzem Pnocnym, gdzie atakoway niemieckie okrty nawodne i podwodne. Najwikszym osigniciem w subie dowdztwa obrony wybrzea (Coastal Command) byo zatopienie w cigu 2 dni 5 U-bootw przez samoloty wersji TF.X, wyposaone w radary ASV, rakiety i bomby. Do koca wojny wyprodukowano w Wielkiej Brytanii i Australii 5560 tych samolotw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Beaufighter X) silniki 2 x Bristol Hercules XVII o mocy 1725 KM kady rozpito 17,63 m dugo 12,95 m

Brytyjski magnat prasowy, obj stanowisko ministra produkcji lotniczej i czonka gabinetu wojennego 10 maja 1940 r., w dniu, w ktrym 11 521 kg maks. masa startowa premierem zosta Winston Chur531 km/h maks. prdko chill. Wywoao to wiele krytycz2415 km zasig nych komentarzy, gdy rde nomiuzbrojenie nacji doszukiwano si w wielolet4 dziaka kal. 20 mm niej przyjani i nie zaniechano 1 karabin maszynowy kal. 7,7 mm krytyki mimo oczywistego sukcesu 1 torpeda Beaverbrooka, jakim byo podwoje8 rakiet nie produkcji samolotw z 850 do 2 bomby 250 funtowe (112,5 kg) 2000; twierdzono, e produkcja wzrosa, gdy zakady wczeniej do BEAUFORT, Bristol tego zostay przygotowane. samolot W czerwcu 1941 r. Beaverbrook Brytyjskie zakady Bristol Aeropla- otrzyma stanowisko ministra zaone Company rozpoczy prace nad patrzenia, w lutym 1942 r. - miniskonstruowaniem nowego samolotu stra produkcji, z ktrego szybko na podstawie dwch zamwie zrezygnowa ze wzgldu na zy stan Ministerstwa Lotnictwa: na samolot zdrowia. We wrzeniu 1943 r. otrzytorpedowo-bombowy i rozpoznaw- ma tytu lorda tajnej pieczci (Lord czo-bombowy. Prototyp oblatano Privy Seal); peni rwnie funkcj 15 padziernika 1938 r., a pierwsze penomocnika ds. *Lend-Lease seryjnie produkowane samoloty do- w Stanach Zjednoczonych. starczono dywizjonom *RAF w grudniu 1939 r. Pierwsz akcj bojow- stawianie min, przeprowadziy BECK JZEF 15 oraz 16 kwietnia 1940 r. i od te- (1894-1944) go czasu byy powszechnie uywa- polityk ne nad wodami wok Wielkiej Bry- onierz Legionw Polskich (1914tanii i nad Morzem rdziemnym. -1918), po przewrocie majowym W czasie wojny wyprodukowano w 1926 r., ktrego by wsporganiw Wielkiej Brytanii i Australii zatorem, pozosta jednym z najbli2100 samolotw Beaufort. szych wsppracownikw Jzefa Pisudskiego. Sprawowa funkcj szefa gabinetu ministra spraw wojDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE skowych (od 1926 r.), wicepremiera (Beaufort I) w 1930 r. i wiceministra spraw zasilniki 2 x Bristol Taurus VI granicznych (1930-32). W 1932 r. o mocy 1130 KM obj stanowisko ministra spraw zarozpito 17,63 m granicznych i przez 7 lat, zachowudugo 13,59 m maks. masa startowa 9630 kg jc cakowit samodzielno, kierowa polsk polityk zagraniczn. maks. prdko 425 km/h Stara si zachowa rwnowag zasig 1670 km

BECK LUDWIG

90 Prba nie powioda si i zosta dobity przez swojego podwadnego. BELGIA dziaania wojenne 1940 r. Rzd premiera Huberta Pierlota zareagowa na wybuch II wojny wiatowej seri owiadcze zapowiadajcych obron granic pastwa bez wzgldu na to, z ktrej strony miao nadej zagroenie. Bezporednim nastpstwem byo rozmieszczenie oddziaw wojskowych zarwno wzdu granicy z Niemcami, jak i Francj. Ju 25 sierpnia 1939 r. zarzdzono mobilizacj i do maja 1940 r. wojska ldowe osigny liczebno 650 tys. onierzy, co byo do pokan si, zwaywszy e ludno Belgii wynosia 8,2 min. Jednake armia beligijska miaa tylko 10 czogw, mao dzia przeciwlotniczych i przeciwpancernych. Lotnictwo dysponowao 90 samolotami myliwskimi, 12 bombowymi i 120 rozpoznawczymi, ale tylko 50 z nich byo do nowoczesnych. Marynarka wojenna dysponowaa niewielkimi jednostkami przeznaczonymi do suby patrolowej na wodach przybrzenych. Rzd belgijski by do dobrze poinformowany o niemieckich planach podboju, ktre stay si oczywiste, gdy w kabinie niemieckiego samolotu zmuszonego do ldowania na jednym z lotnisk belgijskich 7 stycznia 1940 r. znaleziono dokumenty planu Gelb". Wynikao z nich, e atak na Francj zostanie poczony z inwazj na Belgi. Mimo tak jednoznacznego ostrzeenia wspdziaanie wojskowe Belgii z Francj i Wielk Brytani pozostao na minimalnym poziomie. Plan obrony przewidywa dziaania opniajce postpy wojsk niemieckich przy wykorzystaniu dwu gwnych linii obrony na Kanale Alberta midzy Antwerpi i Leodium (Liege) oraz na Mozie pod Namur. Zalesiony grzysty obszar *Ardenw, ktry uznano za mao dostpny dla czogw, osonito niewielkimi

Adolf Hitler i Jzef Beck w Berchtesgaden

w stosunkach z potnymi ssiadami ze wschodu i zachodu, zawierajc w lipcu 1932 r. pakt o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim (wkrtce przeduony do 1945 r.) i w styczniu 1934 r. z Niemcami. Jednoczenie odrzuca moliwo udziau Polski w ukadach zbiorowego bezpieczestwa europejskiego, gdy uwaa, e bdzie to krpowa swobod polskiej polityki. W 1938 r., w nastpstwie ponawianych od padziernika tego roku w coraz ostrzejszej formie niemieckich da przyczenia Gdaska do Rzeszy i budowy eksterytorialnych pocze z Prusami Wschodnimi (ktre odrzuci ostatecznie 5 kwietnia 1939 r.), podj starania o uzyskanie pomocy Wielkiej Brytanii i Francji. W 1939 r. zawar sojusze obronne z Francj (odnowiony ukad z 1921 r.) i Wielk Brytani. W kocu sierpnia zaakceptowa moliwo wsppracy ze Zwizkiem Radzieckim. Byo jednak za pno, aby jego starania mogy wpyn na bieg polityki niemieckiej i zapobiec sojuszowi radziecko-niemieckiemu prowadzcemu do wojny. W nocy z 17 na 18 wrzenia 1939 r. ewakuowa si wraz z rzdem do Rumunii, gdzie zosta internowany. Zmar w Staesti 5 czerwca 1944 r. W maju 1991 r. jego prochy zostay sprowadzone do Polski i zoone na Cmentarzu Powzkowskim.

BECK LUDWIG (1880-1944) genera Niemiecki oficer, uczestnik I wojny wiatowej, w 1933 r. stan na czele Truppenamtu, instytucji zastpujcej Sztab Generalny, ktrego dziaalnoci zakazyway postanowienia traktatu wersalskiego. W lipcu 1935 r. obj stanowisko szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych. By przeciwnikiem Hitlera, gdy uwaa, e jego polityka doprowadzi Niemcy do zguby, i podj dziaania zmierzajce do pokrzyowania agresywnych planw Fuhrera. W 1938 r. wysa do Anglii Ewalda von Kleista-Schmenzina z pytaniem, czy Wielka Brytania podejmie akcj zbrojn w wypadku niemieckiej inwazji na *Czechosowacj. Brak takiej deklaracji ze strony wadz brytyjskich w ocenia Becka i innych opozycjonistw uniemoliwi wprowadzenie w ycie planw aresztowania Hitlera i jego najbliszych wsppracownikw. W padzierniku 1938 r. Beck zmuszony przez Hitlera do rezygnacji ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego, zachowa zwizki z opozycj antyhitlerowsk, ale jego udzia w zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r. nie by znaczcy. Mimo to na wiadomo o fiasku tego przedsiwzicia zdecydowa popeni samobjstwo.

91

Kampania zachodnia 1940 r - dziaania wstpne

Kampania zachodnia 1940 r - dziaania wstpne

BENES EDUARD

92 minimalnych stratach wasnych przeprawiy si przez Moz i doszy do Abbeville 20 maja 1940 r., szybciej ni zakadano. Zdobycie fortu Eben Emael 11 maja przez Niemcw zmusio wojska belgijskie do odwrotu na lini rzeki Dyle, do ktrej 12 maja dotary pierwsze jednostki alianckie (1 armia francuska i korpus brytyjski). Francuska 7 armia ruszya do rejonu Bredy, ale Niemcy zmusili aliantw do odwrotu. Belgijskie wojska 18 maja cofny si na lini rzeki Skaldy, a 20 maja na lini rzeki Lys, gdzie stoczyy cikie walki. Ostatecznie, wobec wycofania si Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego do *Dunkierki, armia belgijska na rozkaz krla Leopolda skapitulowaa 28 maja 1940 r. W czasie 18-dniowych walk Belgowie stracili 6098 onierzy zabitych i 500 zaginionych. BENE EDUARD (1884-1948) polityk Jako minister spraw zagranicznych Czechosowacji w latach 1918-35 dy do cisego powizania swego kraju z Francj i utrzymania poprawnych stosunkw z Niemcami. W 1924 r. podpisa ukad o przyjani z Francj, ktry mia gwarantowa bezpieczestwo granic. W 1934 r. nawiza stosunki dyplomatyczne ze Zwizkiem Radzieckim i rok pniej zawar z tym krajem ukad o pomocy wzajemnej. Nie przewidywa natomiast sojuszu z Polsk. Obawia si, e Polska znajdzie si w konflikcie z Niemcami. W 1935 r., po mierci Tomaa Garrigue Masaryka, obj urzd prezydenta Czechosowacji, z ktrego ustpi w padzierniku 1938 r. po podpisaniu przez cztery pastwa europejskie ukadu w * Monachium, oddajcego Niemcom cz *Czechosowacji. W tym samym miesicu wyjecha do Stanw Zjednoczonych. Po zajciu Czechosowacji przez Niemcw zorganizowa Komitet Narodowy (dziaa najpierw w Paryu, potem

onierze belgijscy

Niemieckie oddziay wjedaj do belgijskiego miasta

siami. Belgowie wiedzieli, e mog cuskie i brytyjskie, zanim dojd do liczy na pomoc Francji i Wielkiej belgijskich linii obrony. Na pnocy, Brytanii, chocia kontakty wojsko- w rejonie Leodium (fort *Eben we z tymi pastwami byy znikome. Emael), miaa atakowa Grupa ArNie mylili si, gdy plan pomocy dla mii (Heeresgruppe) B" dowodzona Belgii (Plan D"), opracowany przez przez gen. Fedora von *Bocka (argen. Maurice'aG. *Gamelina w li- mie 18 i 6). Wykonanie gwnego stopadzie 1939 r., uzyska akceptacj uderzenia przypado Grupie Armii Najwyszej Rady Sprzymierzonych. A" dowodzonej przez Gerda von Przewidywa on wsparcie belgijskiej *Rundstedta (armie 4, 12, 16, grupa obrony na pnocy i w centrum pancerna, Klejst, korpusy XIX i XLI przez 7 i 1 armi francusk oraz siy oraz korpus pancerny Hotha), ktra *Brytyjskiego Korpusu Ekspedy- powinna si przedrze przez sabo cyjnego. bronione Ardeny, dotrze do brzeNiemcy byli przygotowani na tak gw kanau La Manche w pobliu ewentualno. Opracowali plan ude- Abbeville i odci we Flandrii jedrzenia (*Mansteina plan), ktre mia- nostki francuskie oraz brytyjskie. o przeama belgijskie pozycje Sukces przeszed oczekiwania obronne i zatrzyma oddziay fran- Niemcw. Dywizje pancerne przy

93
w Londynie) i obj urzd prezydenta. W 1941 r. zdoa wyjedna uznanie emigracyjnego rzdu czechosowackiego przez Wielk Brytani i inne pastwa alianckie. Uzyska owiadczenie rzdu brytyjskiego, e postanowienia traktatu monachijskiego nie bd miay mocy obowizujcej w stosunku do powojennych granic Czechosowacji. Prowadzi rozmowy z premierem rzdu polskiego gen. Wadysawem * Sikorskim na temat sojuszu i powojennych stosunkw midzy naszymi pastwami, ale wycofa si z nich pod presj Stalina. W marcu 1945 r. uda si do Moskwy, skd powrci do Pragi wraz z 1 Korpusem Czechosowackim utworzonym w Zwizku Radzieckim. Ponownie wybrany w 1946 r. prezydentem Czechosowacji, w czerwcu 1948 r. odmwi podpisania nowej konstytucji i 7 czerwca zosta zmuszony do rezygnacji przez tworzce si wadze komunistyczne. Zmar trzy miesice pniej.

BERIA AWRIENTIJ

Adlerhorst" na szczycie gry Kehlstein (obecnie restauracja)

BERCHTESGADEN
kwatera

Miasto uzdrowiskowe na poudniu Niemiec, w Alpach Bawarskich. Wjego rejonie Adolf Hitler wynaj, a w 1929 r. zakupi will Wachenfeld" za honorarium ze sprzeday swojej ksiki Mein Kampf. Gdy w 1933 r. zdoby wadz, rozbudowany dom pod now nazw Berghof (Grski dwr") sta si drug oficjaln rezydencj Fuhrera. Tam przyjmowa wielu mw stanu: m.in. premiera Wielkiej Brytanii Neville'a *Chamberlaina, polskiego ministra spraw zagranicznych Jzefa *Becka, woskiego dyktatora Benito *Mussoliniego, kanclerza Austrii Kurta *Schuschnigga, ktrego usiowa zmusi do zaakceptowania *Anschlussu. W latach trzydziestych w rejonie willi Berghof'powsta wielki orodek administracyjny obejmujcy m.in. koszary stray SS, hotele dla goci, schrony przeciwlotnicze, szklarnie i chlewnie oraz domy

najbliszych wsppracownikw Hitlera: Hermanna *G6ringa i Martina * Bormanna. 9 kwietnia 1945 r. samoloty amerykaskie zbombardoway Berghof i okoliczne obiekty. Miao to uniemoliwi Fuhrerowi ucieczk z Berlina i ukrycie si w Berchtesgaden, skd mgby kierowa obron tzw. twierdzy alpejskiej, w ktrej istnienie Amerykanie wierzyli. Ostatecznie w 1952 r. rzd Bawarii poleci wysadzi pozostaoci po willi, aby nie stay si miejscem kultu neonazistw. Do dzisiaj zachoway sie jedynie fundamenty i cz piwnic. W pobliu Berghofu" na szczycie gry Kehlstein Hitler mia drugi dom - Adlerhorst" (Orle gniazdo"), ktry otrzyma od narodu niemieckiego w podarunku na 50. urodziny. Bywa tam jednak rzadko, gdy obawia si podry wind, ktr trzeba byo przejecha sto kilkadziesit metrw w szybie wewntrz gry. Przyjeda tam jedynie po to, by swoich goci olni wspaniaymi widokami. W Adlerhorst" 22 sierpnia 1939 r. poinformowa najwyszych oficerw Wehrmachtu o planie podboju Polski. Budynek zachowa si do dzisiaj i jest w nim restauracja.

w Oglnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem - WCzK, a od 1922 r. w Zjednoczonym Pastwowym Zarzdzie Politycznym - GPU), w 1938 r. obj stanowisko ludowego komisarza spraw wewntrznych (*NKWD). Jego pierwszym zadaniem byo przezwycienie chaosu wywoanego wielk czystk lat 1937-38. Uwaa, e eksterminacja winiw w agrach stanowi marnotrawstwo siy roboczej (w 1940 r. w Zwizku Radzieckim byy prawdopodobnie 53 obozy, 425 kolonii pracy poprawczej i 50 kolonii dla modocianych, w ktrych wiziono 1 668 200 ludzi; inni historycy oceniaj, e w 1939 r. w agrach byo ponad 3,5 min ludzi) i dlatego
awrientij Beria

BERIA AWRIENTIJ
(1899-1953) polityk Wieloletni pracownik radzieckiego aparatu policyjnego (od 1921 r.

BERLIN doprowadzi do pewnej poprawy warunkw ycia w nich (wiksze racje ywnociowe, moliwo otrzymywania paczek od rodzin itp.). Kierowany przez niego resort organizowa masow eksterminacj ludnoci cywilnej (obywateli radzieckich i polskich) oraz jecw wojennych (*Katy); z jego polecenia od 1939 r. deportowano ludno polsk z terenw zajtych przez wojska radzieckie na mocy ukadu *Ribbentrop-Mootow oraz przeprowadzano przymusowe przesiedlenie Tatarw Krymskich, Czeczecw i innych mniejszoci narodowych, w czasie ktrych setki tysicy ludzi zmaro. 30 lipca 1941 r. wszed w skad Pastwowego Komitetu Obrony. W 1945 r. zosta mianowany marszakiem Zwizku Radzieckiego. Po mierci Stalina usiowa przechwyci wadz; wystpowa jako zwolennik reform gospodarczych (m.in. wstrzyma realizacj kilku wielkich, a cakowicie nieopacalnych inwestycji), liberalizacji ycia w ZSRR, domaga si amnestii dla 90% winiw, samodzielnoci republik radzieckich, co stao si gwnym powodem zawizania spisku przez innych czoowych przedstawicieli wadzy: Nikit Chruszczowa i Gieorgija Malenkowa. 26 czerwca 1953 r. zosta aresztowany w czasie posiedzenia prezydium Komitetu Centralnego, prawdopodobnie osdzony i skazany na kar mierci jako wrg partii i narodu" w grudniu tego roku. Wg innych relacji (np. gwnego uczestnika tych wydarze Nikity Chruszczowa) zosta zastrzelony, gdy w czasie aresztowania usiowa broni si. BERLIN bitwa 1945 r. Przygotowania do operacji zdobycia stolicy III Rzeszy dowdztwo radzieckie podjo w kocu marca 1945 r. Wwczas Jzef Stalin wezwa na Kreml marsz. Gieorgija *ukowa, dowodzcego wojskami 1 Frontu Biaoruskiego, oraz marsz. Iwana * Koniewa, dowdc 1 Frontu Ukraiskiego. Nakaza im przygotowanie w cigu dwch dni planu zdobycia Berlina. 3 kwietnia obydwaj przedstawili plany. Marsz. ukw, ktrego wojska stay nad rodkow Odr (od Schwedt do Ratzdorf), zdecydowa si skierowa do gwnego uderzenia cztery armie oglnowojskowe, dwie armie pancerne; cznie z siami II rzutu 1 Front Biaoruski mia wysa do walki 768 100 onierzy. Natarcie miaa poprzedzi nawaa ogniowa 11 tys. dzia, prowadzona przez 30 minut. Marsz. Koniew, ktrego 1 Front Ukraiski zajmowa pozycje nad Nys uyck i przedgrzu Sudetw (od Raztdorf wzdu Nysy uyckiej do Zgorzelca i dalej do rejonu miasta Nysa), mia mniejsze siy. Przewidywa, e rzuci do walki trzy armie oglnowojskowe i dwie armie pancerne - 511 700 onierzy, ale potrzebowa uzupenie. Ogem w operacji berliskiej miao wzi udzia 19 armii oglnowojskowych (w tym dwie polskie), 4 armie pancerne, 4 armie lotnicze i inne jednostki liczce 2 500 000 onierzy, 6250 czogw, 7500 samolotw oraz 41 600 dzia i modzierzy. Ocena si niemieckich jest bardzo trudna, ze wzgldu na ogln sytuacj, w jakiej by Wehrmacht. Na tym

94 odcinku obejmoway one wschodzce w skad Grupy Armii Wisa" (dowdca gen. Gotthard Heinrici) 3 armi pancern (dowdca gen. Hasso von *Manteuffel) i 9 armi (dowdca gen. Theodor Busse), rozcignite na froncie o dugoci 330 km, oraz 4 armi pancern (dowdca gen. Fritz-Hubert Graser) z grupy Armii rodek". Wojska niemieckie skaday si na og ze zdziesitkowanych dywizji frontowych, grup bojowych tworzonych doranie ze szcztkw rnych formacji, jednostek *Volkssturmu i rozformowanych oddziaw armii zapasowej. Warto bojowa tych jednostek nie bya wysoka, a liczebno nie odpowiadaa etatowym stanom. Trzy niemieckie armie stojce przed radzieckimi frontami miay prawdopodobnie 500-600 tys. onierzy uformowanych w ok. 45 zwizkw taktycznych (dywizji i grup bojowych) oraz kilkadziesit mniejszych jednostek. Dysponoway 3600-4000 dzia i modzierzy, 900-1000 czogw i dzia pancernych, wspieranych przez ok. 400 samolotw. W kocowej fazie walk o Berlin bray udzia zgrupowane na poudniowy zachd od miasta wojska 2 armii (dowdca gen. Walther Wenck).

Berlin

95

Operacja berliska 1945 r.

Operacja berliska 1945 r.

Szturm Berlina 1945 r.

96

Szturm Berlina 1945 r.

97 Stalin, gdy zaakceptowa plan, poinformowa obydwu dowdcw, e operacja zdobycia stolicy III Rzeszy musi rozpocz si 16 kwietnia, cho wiedzia, e do tego czasu nie zd dotrze nad Odr wojska 2 Frontu Biaoruskiego (dowdca marsz. Konstanty *Rokossowski) zajte likwidacj wojsk niemieckich w rejonie Gdaska i Gdyni. Popiech, z jakim rozpoczynano operacj berlisk, nawet bez wojsk Rokossowskiego, ktre miay uderza na prawym skrzydle, wynika z przekonania dyktatora, e alianci zachodni zechc jak najszybciej dotrze do Berlina, wojska niemieckie s za za sabe, aby stawi im skuteczny opr. 1 Front Biaoruski ukowa rozpocz natarcie 16 kwietnia o godz. 3.00 od naway artyleryjskiej prowadzonej przez 14 628 dzia i modzierzy oraz 1531 wyrzutni rakietowych, ktre w cigu caego dnia wystrzeliy 1,2 min pociskw. Jednake dowodzcy niemieckimi wojskami Grupy Armii Wisa" (Heeresgruppe Weichsel") od stycznia 1945 r. gen.-pk Gotthard Heinrici przewidzia, e Rosjanie bd chcieli obezwadni obrocw zmasowanym ogniem i rozkaza gen. Theodorowi Bussemu, dowodzcemu 9 armi, aby wycofa swoich onierzy na drug lini obrony. W nocy z 16 kwietnia transzeje i okopy, w ktre Rosjanie wycelowali dziaa, byy puste. Po pgodzinnej kanonadzie ruszyy do ataku radzieckie czogi owietlane przez 140 reflektorw lotniczych, -ustawionych w odstpach 200-metrowych. By to pomys samego marsz. ukowa, ktry chcia w ten sposb olepi onierzy niemieckich i zama ich morale; pomys ten nie przynis jednak spodziewanych efektw. Radzieckie uderzenie zostao zatrzymane u podny silnie umocnionych Wzgrz Seelowskich. Ale przewaga radzieckich wojsk pod wzgldem liczebnoci i siy ognia bya tak ogromna (tylko pierwszego dnia ofensywy radzieckie armaty wystrzeliy 2450 wagonw pociskw, samoloty wykonay 6550 nalotw), e 18 kwietnia obrona niemiecka zostaa przeamana i armie 1 Frontu Biaoruskiego zaczy obchodzi Berlin od pnocy. Tymczasem na poudniu, gdzie niemiecka obrona bya sabsza, wojska Koniewa odnosiy wiksze sukcesy. 3 armia pancerna gwardii gen. Pawa Rybako zdobya Zossen, w ktrym miecio si centrum cznoci Wehrmachtu, a take sztab generalny wojsk ldowych i w byskawicznym tempie zbliaa si do Berlina. 19 kwietnia wojska obu Frontw znalazy si na przedmieciach stolicy III Rzeszy; 25 kwietnia poczyy si na zachd od miasta, zamykajc w okreniu garnizon Berlina. Hitler nakaza prowadzenie obrony stolicy do ostatniego onierza i ostatniego strzau". Najdalszy z kilku koncentrycznych krgw obrony bieg w odlegoci 32 km od centrum, rodkowy opasywa miasto w odlegoci 16 km, gwny za krg, nazwany kryptonimem " od Zitadelle" (Cytadela), obejmowa rejon gmachw rzdowych i Kancelarii Rzeszy z bunkrem Hitlera. Wobec szybkich postpw wojsk obydwu Frontw aktualne stao si pytanie, czyje wojska pierwsze dojd do punktu uznanego za centrum Berlina: *Reichstagu. Obydwaj konkurenci, ukw i Koniew, mieli rwne szanse, ale ostateczn decyzj podj Stalin. W rozkazie nr 11074 wydanym 23 kwietnia podzieli Berlin midzy wojska ukowa i Koniewa tak, e Reichstag znalaz si w strefie wojsk ukowa. W drugim etapie operacji nastpia likwidacja niemieckich oddziaw bronicych si w miecie; 30 kwietnia zdobyto Reichstag. Tego dnia Adolf Hitler, przebywajcy w schronie pod dziedzicem Kancelarii Rzeszy, prawdopodobnie popeni samobjstwo. 2 maja dowdca obrony Berlina, gen. artylerii Helmuth Weidling, uzna dalszy opr za bezcelowy i we-

BERLIN zwa podlege mu oddziay do zoenia broni. Uczestniczce w operacji berliskiej jednostki polskie skutecznie paralioway uderzenia wojsk feldmarsz. Ferdinanda Schrnera, idce od poudnia na odsiecz okronemu Berlinowi (2 armia Wojska Polskiego), oraz odpieray uderzenie wojsk SS Obergruppenfiihrera Feliksa Steinera od pnocy (1 armia Wojska Polskiego); kilka polskich jednostek, m.in. 1 dywizja piechoty wzio udzia w walkach w samym miecie. BERLIN naloty 1943 r. Po sukcesach, jakimi zakoczyy si zmasowane naloty brytyjskich samolotw na Zagbie *Ruhry (marzec - lipiec 1943 r.) i *Hamburg (lipiec - sierpie 1943 r.), gwnodowodzcy lotnictwem bombowym gen. Arthur * Harris zdecydowa si skierowa bombowce na Berlin. Uwaa, e zniszczenie stolicy Trzeciej Rzeszy zamie morale ludnoci i zmusi wadze niemieckie do kapitulacji. 3 listopada powiedzia do premiera Winstona Churchilla: Moemy zniszczy Berlin od koca do koca, jeeli przyczy si do tego US Army Air Force. Nas bdzie to kosztowa 400 do 500 samolotw. Niemcw bdzie to kosztowa przegran wojn". Pierwsze naloty odbyy si midzy 23 sierpnia a 4 wrzenia. Brao w nich udzia 1647 samolotw RAF, z ktrych nie wrcio do baz 126 (7,7%). Ze wzgldu na tak wysokie straty Harris zdecydowa si odoy nastpne naloty do czasu, gdy noce bd dusze i uda si wprowadzi nowe rodki zakcania niemieckich radarw. Mia rwnie nadziej, e do powietrznej ofensywy przyczy si amerykaska 8 armia lotnicza, ktra poniosa due straty 17 sierpnia podczas nalotu na Regensburg-Schweinfurt. Nie wszystkie przewidywania sprawdziy si: Amerykanie nie przyjli propozycji atakowania Berlina, gdy

BERLING ZYGMUNT ponowny nalot na Schweinfurt w padzierniku przynis rwnie due straty co pierwszy, ale brytyjskie bombowce otrzymay nowy system nawigacyjny. Bardziej starannie przygotowano operacj. W nocy z 18 na 19 listopada do Berlina doleciay 444 samoloty, z ktrych niemiecka obrona przeciwlotnicza strcia tylko 9. Tak niskie straty byy skutkiem jednoczesnego nalotu na Mannheim-Ludwigshafen, przeprowadzonego w celu odcignicia znad Berlina nocnych myliwcw. Do koca listopada zorganizowano jeszcze trzy naloty, w grudniu odbyy si cztery. Straty signy 5% samolotw, ale ze wzgldu na niesprzyjajce warunki atmosferyczne nie udao si oszacowa rozmiarw zniszcze wyrzdzonych brytyjskimi bombami. Naloty byy kontynuowane w styczniu 1944 r. (2563 loty, 6,1% strat), w drugiej poowie lutego i drugiej poowie marca. Ze wzgldu na zbliajc si inwazj w Normandii brytyjskie bombowce skierowano do atakowania innych celw, rezygnujc z dalszych nalotw na Berlin. cznie do 30 marca 1944 r. brytyjskie samoloty wykonay 9111 lotw, jednake ofensywa nie spenia nadziei, jakie pokada w niej gen. Harris. BERLING ZYGMUNT (1896-1980) genera Polski oficer, sub wojskow rozpocz w 1914 r. w Legionach Polskich. Mia opini zdolnego oficera, ale o trudnym charakterze. Przed wybuchem wojny dowdca puku, w zwizku z powanym zaniedbaniem subowym zosta zawieszony w czynnociach. We wrzeniu 1939 r. wyjecha do Wilna, gdzie internoway go wadze radzieckie. Zadeklarowa si wwczas jako zwolennik wsppracy z ZSRR. 22 czerwca 1941 r. podpisa list do ludowego komisarza spraw wewntrznych postulujcy utworzenie polskiej armii: Jako czonkowie jedneBERNADOTTE FOLKE (1895-1948) polityk

98

Zygmunt Berling

go z narodw ucinionych przez faszystowskiego agresora jedyn drog do wyzwolenia narodu polskiego widzimy we wsppracy ze Zwizkiem Socjalistycznych Republik Rad, w ramach ktrego ojczyzna nasza bdzie si moga w sposb penowartociowy rozwija". W czasie ewakuacji armii gen. Wadysawa *Andersa ze Zwizku Radzieckiego kierowa baz zaadunkow w Krasnowodzku, a nastpnie pozosta w ZSRR. Na pocztku maja 1943 r. stan na czele tworzonej w ZSRR 1 dywizji piechoty im. Tadeusza Kociuszki, a potem tworzonego od 10 sierpnia 1943 r. 1 Korpusu Polskich Si Zbrojnych. Od marca 1944 r. by dowdc Armii Polskiej w ZSRR, a od lipca 1944 r. zastpc naczelnego dowdcy i dowdc 1 armii Wojska Polskiego. We wrzeniu 1944 r., po zaamaniu si prb udzielenia pomocy powstacom warszawskim, zosta odwoany ze stanowiska dowdcy 1 armii WP i w wyniku sporu z komunistami sprawujcymi piecz nad armi odesany na studia do Akademii Wojskowej Sztabu Generalnego im. K. Woroszyowa w Moskwie. W latach 1948-53 by komendantem Akademii Sztabu Generalnego w Warszawie, po czym przeszed w stan spoczynku.

Szwedzki polityk, kuzyn krla Szwecji Gustawa V, od 1943 r. wiceprezes Szwedzkiego Czerwonego Krzya, dwukrotnie organizowa wymian chorych i kalekich jecw wojennych. W lutym 1945 r. zwrci si do niego Reichsfuhrer SS Heinrich * Himmler proszc, aby podj si porednictwa w negocjacjach midzy nim a aliantami zachodnimi. Bernadotte zgodzi si w zamian za zwolnienie duskich i norweskich winiw politycznych z obozu Sachsenhausen. 24 kwietnia Himmler ponownie zaproponowa mu porednictwo w negocjacjach na temat kapitulacji wojsk niemieckich na froncie zachodnim. Cen, jak za swj udzia w kontaktach wyznaczy Bernadotte, byo zwolnienie 20-30 tys. winiw z obozw koncentracyjnych, w tym 5 tys. Polek z obozu Ravensbriick. Himmler zaakceptowa to danie, gdy zaleao mu na poprawieniu opinii, jak mia u aliantw. Propozycje rokowa zostay odrzucone. W 1946 r. Bernadotte stan na czele Szwedzkiego Czerwonego Krzya. W 1948 r. uczestniczy jako mediator w rokowaniach midzy Izraelem a Arabami. Zgin zamordowany przez ydowskiego nacjonalist. BETTY - MITSUBISHI G4M BIAK -> NOWA GWINEA BIAORU operacja Bagration" 1944 r. W czerwcu 1944 r. Niemcy, obawiajc si natarcia wojsk radzieckich na poudnie od Polesia, wzmocnili tam obron, osabiajc jednoczenie siy na Biaorusi. Tymczasem 22 czerwca 1944 r. Armia Czerwona

99

Operacja biaoruska 1944 r.

Operacja biaoruska 1944 r.

BIAYSTOK - MISK rozpocza ofensyw siami czterech Frontw, 12 korpusw pancernych i zmechanizowanych (166 dywizji, 2,4 min onierzy, 5300 samolotw) wanie na Biaorusi, od Witebska na pnocy do Bobruj ska na poudniu (operacja Bagration"). Na pnocy wojska 1 Frontu Batyckiego i 3 Biaoruskiego zajy 26 czerwca Witebsk, otwierajc w ten sposb strategiczn drog na Misk. 3 lipca jednostki 3 Frontu Biaoruskiego zajy Bobrujsk, niszczc tam due zgrupowanie niemieckie (30 tys. onierzy), uderzyy na Misk od poudniowego wschodu i wkroczyy do miasta. Nastpnie wojska radzieckie rozwiny natarcie na Wilno i Grodno. Wg danych radzieckich Niemcy stracili 38 tys. onierzy (zabitych i rannych), 158 tys. dostao si do niewoli, zniszczono 10 tys. dzia, 2 tys. czogw i 57 tys. innych pojazdw. Wynikiem tej ofensywy byo zniszczenie gwnych si Grupy Armii rodek" (Heeresgruppe Mitte") dowodzonej przez feldmarsz. Ernsta Buscha (po klsce zosta odwoany ze stanowiska dowdcy). BIAYSTOK - MISK bitwa 1941 r. Jedna z gwnych bitew stoczonych w pierwszym etapie wojny niemiecko-radzieckiej. Niemieckie wojska pancerne (2 i 3 grupa pancerna) dowodzone przez gen. Heinza *Guderiana i gen. Hermanna *Hotha, nacierajc z pnocy i z poudnia, doszy do Miska, zamkny w okreniu i zniszczyy zgrupowanie 300 tys. onierzy radzieckich i 2,5 tys. czogw. Po tej klsce dowdca Frontu Zachodniego gen. Dmitrij Paww zosta aresztowany i stracony, a jego miejsce zaj marsz. Siemion Timoszenko. BIBER miniaturowy okrt podwodny Pierwszy niemiecki miniaturowy okrt podwodny, skonstruowany na pocztku 1944 r. przy wykorzystaniu rozwiza brytyjskiego lilipuciego okrtu Welman, zdobytego przez Niemcw w Bergen. Plany, opracowane pod kierunkiem kpt. Hansa Bartelsa, przedstawiono 4 lutego 1944 r. dyrekcji stoczni Flenderwerke w Lubece. Prototyp, nazwany Adam, pokazany w poowie marca dowdcy Kriegsmarine wielkiemu admiraowi Karlowi Dnitzowi, zyska jego uznanie i rozpocza si seryjna produkcja. Pierwszy okrt rozpocz sub ju 29 marca 1944 r. Popiesznie zaprojektowane i budowane Bi bery okazay si niestabilne na powierzchni, a po zanurzeniu sternik nie mg utrzyma staej gbokoci, co sprawiao, e rejs do celu i atak byy ogromnym wyczynem. Zasig na powierzchni wody wynosi 130 mil przy prdkoci 7 wzw, jednake na wodach kanaru La Manche, nad ktrymi panoway alianckie samoloty, dusze przebywanie na powierzchni oznaczao zagad okrtu. Ponadto ze wzgldu na nieszczelnoci ukadu wydechowego benzynowego silnika samochodowego, ktry napdza okrt, czsto zdarzay si przypadki zatrucia sternika tlenkiem wgla. W zanurzeniu zasig Bibera wynosi zaledwie 8,6 mili przy prdkoci 5 wzw. Chrzest bojowy nastpi w nocy z 29 na 30 sierpnia 1944 r., gdy z 20 Biberw dowiezionych ciarwkami na brzeg morza do Fecamp w pobliu Hawru, 18 spuszczono na wod. Wszystkie powrciy z misji, a ich zaogi stwierdziy, e udao im si zatopi statek typu Liberty oraz okrt desantowy; nie zostao to potwierdzone przez aliantw. Nastpnego dnia wszystkie Bibery zostay zniszczone przez zaogi. W nocy z 12 na 13 stycznia 1945 r. 20 Biberw wyruszyo rzek Waal, aby zniszczy most w Nijmegen. Poprzedzao je 250 min puszczonych z prdem, aby ich wybuchy zniszczyy sieci grodzce rzek. Odgosy eksplozji zaalarmoway wojska alianckie, ktre skutecznie ostrzelay kilkanacie pierwszych

100 okrtw. Druga grupa czterech okrtw holujcych pywaki z adunkami wybuchowymi w ksztacie drzew rwnie nie przedara si do mostu. Ogem w czasie wojny wybudowano 324 okrty tego typu. Efekty ich dziaa nie zostay ustalone. 60-70% z nich zostao zniszczonych przez aliantw, gwnie przez samoloty.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE zaoga 1 osoba wyporno podwodna 6,51 silnik benzynowy Opel-Blitz o mocy 32 KM oraz torpedowy silnik elektryczny o mocy 13 KM, dugo 9 m prdko w zanurzeniu 5,3 wza prdko na powierzchni 6,5 wza zasig w zanurzeniu 8,6 mili (przy prdkoci 5 wzw) zasig na powierzchni 130 mil (przy prdkoci 6 wzw) uzbrojenie 2 torpedy kal. 533 mm

BIG WEEK operacja powietrzna Kryptonim alianckich nalotw na niemieckie zakady przemysu lotniczego, w ktrych uczestniczyy samoloty *RAF oraz amerykaskiej 8 i 15 armii lotniczej. Rozpoczy si w nocy z 19 na 20 lutego 1944 r., gdy 800 bombowcw brytyjskich zaatakowao Lipsk. W cigu 6-dniowej operacji samoloty amerykaskie wykonay 3800 lotw, a brytyjskie 2351 lotw, atakujc zakady w Bernburgu, Brunszwiku, Gotha, Regensburgu, Stuttgarcie, Schweinfurcie, Rostocku, Halberstadt. Zrzuciy na nie cznie 20 tys. t bomb. Straty amerykaskie wyniosy 228 bombowcw i 28 myliwcw eskorty, brytyjskie za 157 samolotw. Szkody wyrzdzone niemieckim obiektom byy due: przeszo 68% budynkw fabrycznych zostao zniszczonych lub powanie uszkodzonych, co spowodowao przejciowy spadek produkcji lotniczej.

1 0 1
BIG WING
formacja lotnicza

BIRMA

Opracowana w okresie midzywojennym przez woskiego oficera Italo *Balbo taktyka polegajca na przeczesywaniu przestrzeni powietrznej przez due formacje myliwskie (zwykle 3-5 eskadr) w poszukiwaniu samolotw nieprzyjacielskich. W padzierniku 1940 r. uzyskaa akceptacj Rady Lotniczej (Air Council) i w latach 1941-1942 bya powszechnie stosowana przez Brytyjczykw w rejonie kanau La Manche i pnocnej Europy. BIR HAKEIM -> GHAZALA-BIR HAKEIM BIRMA walki 1941-45 Gwnym celem japoskiej inwazji na Birm byo przecicie drogi strategicznej (*Birmaska Droga, Burma Road) z Lashio do Kunmingu w Chinach. Po 1938 r. bya to jedyna ldowa droga, ktr docierao zaopatrzenie dla oddziaw *Czang Kai-szeka. Plan uderzenia, ktre miaa wykona 15 armia japoska (35 tys. onierzy, 200 samolotw) dowodzona przez gen. Iid, przewidywa atak z poudnia wzdu wybrzea i zdobycie Moulmeinu oraz Rangunu. Siy brytyjskie, ktre mona by wykorzysta do obrony Birmy, byy niewielkie: obejmoway 1 dywizj burmask i przerzucon w ostatniej chwili 17 dywizj hindusk, wyszkolon do walk na pustyni. Jednostki te miay niewiele sprztu, amunicji, rodkw transportu i zaledwie 30 samolotw (w tym 16 myliwcw Brewster *Buffalo, nie bdcych rwnorzdnym przeciwnikiem dla samolotw japoskich). Przewidywano, e do walk wcz si 5 i 6 armie chiskie, wezwane w razie potrzeby. Japoczycy rozpoczli atak w poowie grudnia 1941 r. i szybko zajli lotniska Yictoria Point oraz

Patrol brytyjski w Birmie

Tenasserim. Natychmiast rozpoczli naloty bombowe na Rangun gwny port zaopatrzeniowy wojsk brytyjskich. Pomimo zacitej obrony i zmiany na stanowisku dowdcy si brytyjskich (gen. Harold *Alexander zastpi gen. Archibalda *Wavella) na pocztku marca oddziay alianckie wycofay si z Rangunu. Spnione zawezwanie dwch armii chiskich nie zmienio sytuacji. Japoczycy po zwycistwie na Filipinach przerzucili do Birmy dwie dywizje piechoty oraz wiele samolotw. Gen. Alexander wyda swym wojskom rozkaz odwrotu do Indii. 30 kwietnia Japoczycy zajli Lashio, a do koca maja 1942 r. opanowali Birm. Sytuacja dowdztwa brytyjskiego w Indiach staa si trudna. Budow gwnej bazy w Assam, pasw startowych, drg i magazynw wstrzymay deszcze monsunowe. Dostawy broni i zaopatrzenia byy niewystarczajce, gdy pierwszestwo miao zaopatrzenie wojsk walczcych na Atlantyku, Morzu rdziemnym i Pacyfiku. W tej sytuacji zaplanowana na listopad 1942 r. ofensywa rozpocza si z miesicznym opnieniem i w znacznie mniejszym zakresie. Niepowodzeniem zakoczyy si dziaania na wybrzeu *Arakan, ktrych celem

byo opanowanie portu Akyab, gdzie miaa powsta baza lotnicza, ograniczonym sukcesem natomiast - prba dziaa oddziaw partyzanckich dowodzonych przez gen.-mjr. Orde *Wingate'a (77 brygada piechoty hinduskiej liczca 3000 onierzy - Anglikw, Gurkhw i Birmaczykw), ktre w lutym 1943 r. rozpoczy niszczenie japoskich linii komunikacyjnych w Birmie. W sierpniu 1943 r. utworzono Dowdztwo Azji Poudniowo-Wschodniej (SEAC), na ktrego czele stan lord Louis *Mountbatten, a jego zastpc zosta Amerykanin, gen. Joseph W. *Stilwell. Szybko rozwizano wiele problemw administracyjnych, z ktrymi nie mogo sobie poradzi dotychczasowe India Command. Rozpoczto przygotowania do ofensywy, przewidywanej na pocztek 1944 r. Aliancki plan ofensywy (operacja Capital") przewidywa uderzenie na pnocn i centraln Birm. Gwny atak mia by wsparty dziaaniami partyzantw Wingate'a w Indaw oraz akcj w Arakanie. Rwnie Japoczycy umocniwszy pozycje w Birmie, rozpoczli przygotowania do nowej ofensywy. Dwie armie japoskie (15 i 28) rozlokowane wzdu granicy indyjsko-birmaskiej

Opanowanie Birmy przez Japoczykw 1941-1942 r.

102 I

Opanowanie Birmy przez Japoczykw 1941-1942 r.

103
przygotowyway si do zajcia Kohimy i Imphalu. 11 stycznia 1944 r. hinduski XIV korpus rozpocz natarcie w Arakanie, ale Japoczycy powstrzymali go przeciwnatarciem. Na froncie centralnym 33 dywizja japoska uderzya 7 marca na Tiddim, kierujc si na Imphal; na pnocy ruszyy 15 i 31 dywizja. Alianci zostali zaskoczeni, mimo e wywiad donosi o ruchach wojsk nieprzyjacielskich gotowych do natarcia. Gen. Geoffrey Scoones zdoa wycofa swj IV korpus na pozycje obronne wok Imphalu, ale 14 marca zosta odcity od gwnych si alianckich. 29 marca 15 dywizja japoska dotarta do drogi Dimapur - Kohima Imphal i otoczya Imphal. Alianci, panujc w powietrzu, dostarczali posiki, dziki ktrym otoczone oddziay mogy wytrzyma japoski atak i przej do przeciwdziaali, zakoczonych klsk wojsk japoskich. Z 80 rys. onierzy Japoczycy stracili 50 tys. zabitych, rannych, wzitych do niewoli. Na pnocy Birmy w poowie stycznia 1944 r. ruszy do ataku gen. Stilwell z zamiarem opanowania Maingkwanu. Po blisko dwumiesicznych zacitych walkach 4 marca alianci wkroczyli do tego miasta. Przecigay si walki wok bazy lotniczej i miasta Mjitczina, atakowanego przez liczce 9 tys. onierzy oddziay dywersyjne. Odbiy one miasto Japoczykom dopiero na pocztku sierpnia 1944 r. Na froncie chiskim 11 i 12 armia marsz. Wei Li-huanga przekroczyy rzek Saluin i zmierzay na poudnie, aby odblokowa Drog Birmask. W kocu padziernika 1944 r. gen. Stilwell zosta odwoany i jego miejsce, jako zastpca naczelnego dowdcy si sprzymierzonych, zaj gen. R. Wheelen. Inicjatywa strategiczna bya ju w rkach aliantw. Do koca roku opanowali ca pnocn Birm po lini Indau (Indo) - Katha (Kasa) - Banmau (Bhamo). W centrum XXXIII korpus utworzy przyczek nad rzek Chindwin (Czinduin). W Arakanie XV korpus

BIRMASKA DROGA
posun si w stron Akyab i do ktry obsadzi miasto bez walki i rukoca lutego opanowa ca prowin- szy na pnoc, gdzie w okolicy cj, co pozwolio przenie tam lot- Pegu spotka si z IV korpusem, niska, z ktrych zaopatrywano 14 ar- a 11 dni pniej w okolicy Tharrami. W kocu stycznia 1945 r. alian- waddy z oddziaami XXXIII korci wyparli Japoczykw z rejonu pusu. Wojna o Birm zakoczya Drogi Birmaskiej i poczyli j si, cho jeszcze przez kilka miez now drog (tzw. Droga Stilwella). sicy trway utarczki z rozbitymi 20 marca XXXIII korpus zdoby wojskami japoskimi, ktre schroMandalaj i ruszy dalej na poudnie, niy si w grach. zdobywajc 18 kwietnia pola naftowe Chauk (Czau), a 2 maja Prome. W tym czasie IV korpus dotar do BIRMASKA DROGA Pegu, oddalonego od Rangunu tylko szosa strategiczna o 50 km. 2 maja w Rangunie wyldo- Droga o dugoci 1120 km, budowa desant morski XV korpusu, wana przez Chiczykw od 1920 r.,
Droga Birmaska

BISHOP poczya Kunming w chiskiej prowincji Yunnan z Lashio w brytyjskiej kolonii Birmie. Po 1938 r. staa si jedyn ldow magistral, ktr otrzymyway zaopatrzenie wojska *Czang Kai-szeka. W 1940 r. Brytyjczycy, aby nie drani Japoczykw, zamknli drog, ale tylko na okres deszczw monsunowych, gdy i tak nie bya przejezdna. Po opanowaniu Birmy przez Japoczykw w 1942 r. droga zostaa zablokowana, a wycofujce si oddziay chiskie wysadziy most na rzece Salween. Od tego czasu wojska Czang Kai-szeka otrzymyway zaopatrzenie drog powietrzn z Indii (operacja *Hump"). Amerykanie nalegali na podjcie ofensywy, by otworzy gwny ldowy szlak zaopatrzeniowy, ale Brytyjczycy uwaali, e nie maj wystarczajco duo si. Od 1944 r. Amerykanie rozpoczli budow nowej drogi z Ledo w Indiach (tzw. Drogi Stilwella) i do lutego 1945 r. dziki postpom swoich wojsk doprowadzili t drog do Lashio w Birmie. W czerwcu 1945 r. Droga Birmaska zostaa odblokowana. BISHOP dziao samobiene Pierwsze brytyjskie dziao samobiene, w ktrym dwudziestopiciofuntow armato-haubic (kal. 87,6 mm) zamontowano na podwoziu czogu *Valentine. Nie bya to udana konstrukcja. Zbyt due wymiary sprawiay, e Bishop by atwym celem dla niemieckich armat przeciwpancernych i czogowych. Ze zamocowanie dziaa ograniczao moliwo podniesienia luty, co ograniczao donono pociskw do 6000 m, a wic dwukrotnie mniej, ni wynosia donono dziaa w wersji polowej. Bishopy rozpoczy sub bojow w padzierniku 1941 r. i byy uywane w Afryce Pnocnej do 1942 r. Produkcj zakoczono w lipcu 1942 r. i do tego czasu wytworzono 100 dzia samobienych. W 1943 r. walczyy na Sycylii i we Woszech, ale rok pniej wycofano je ostatecznie, wprowadzajc na ich miesjce kanadyjskie dziaa samobiene *Sexton.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 87,6 mm 6000 m donono od-7 do+65 kt podniesienia lufy 15 poziomy kt ostrzau szybkostrzelno 6 strz./min ciar bojowy 18 t maks. prdko 40 km/h zasig 230 km

104 w fiordzie Hjelte koo Bergen w Norwegii. Nastpnego dnia o godz. 18.30 Bismarck i Prinz Eugen, ju bez eskorty niszczycieli, skieroway si na pnoc z zamiarem opynicia Islandii. Dowdca zespou wiceadm. Gunther Lutjens liczy, e gsta mga panujca w tyra rejonie umoliwi przedarcie si niepostrzeenie na Atlantyk, ale od godzin poudniowych 23 maja ladem niemieckich okrtw poda ciki krownik Suffolk. Wkrtce doczy do niego siostrzany Norfolk. Rankiem 24 maja brytyjskie okrty wsplnie z przybyym krownikiem liniowym*Hood oraz pancernikiem *Prince of Wales rozpoczy atak na niemieckie pancerniki. Dowdca zespou brytyjskiego wiceadmira L.E. Holland by w trudnej sytuacji. Po nocnym manewrowaniu znajdowa si daleko od niemieckich okrtw i szybkie dojcie do przeciwnika (jak pierwotnie zamierza uczyni) nie byo moliwe. Zdecydowa si wic na otwarcie ognia z odlegoci 21 tys. m, gdy Hood znalaz si w niekorzystnym pooeniu. Wymiana ognia na tak odlego z niemieckim pancernikiem oznaczaa, e sabo opancerzony pokad Hooda by naraony na niemale pionowo spadajce pociski. Ponadto wiceadm. Holland, usiujc skraca dystans, atakowa Niemcw czoowo i jego okrty mogy strzela tylko z wie dziobowych, co zmniejszao o poow si ich ognia. Co gorsza, omykowo Prinz Eugena uznano za Bismarcka i w jego stron skierowano pierwsze pociski. Zaoga Prince of Wales dostrzega bd dowdcy Hooda i otworzya ogie w stron pancernika, ale wskutek sabego wyszkolenia artylerzystw siedem salw chybio celu. W tym czasie obydwa okrty niemieckie skoncentroway ogie na Hoodzie; wkrtce pociski prawdopodobnie z dzia Bismarcka przebiy pokad Hooda i eksplodoway w komorach amunicyjnych. W cigu kilku minut okrt, rozerwany potn eksplozj, pogry si ruf pod wod. Z 1419

BISMARCK
okrt Niemiecki pancernik, zamwiony w 1935 r. w hamburskiej stoczni, oficjalnie mia wyporno 35 000 t, a wic zgodn z postanowieniami midzynarodowych traktatw, ktrych sygnatariuszem byy Niemcy. W rzeczywistoci wyporno okrtu przekroczya 40 000 t. Zaletami nowego pancernika byy dua prdko i zasig, potna artyleria gwna (zgrupowana w 4 wieach) oraz nowoczesny system kierowania ogniem. Rozpocz sub 28 sierpnia 1940 r. i zosta okrzyknity przez propagand hitlerowsk najpotniejszym okrtem wojennym wiata. Jego zadaniem byo niszczenie eglugi alianckiej na Atlantyku; mia dziaa wsplnie z dwoma innymi rajderami: *Scharnhorst i *Gneisenau, aczkolwiek na pocztku 1941 r. aden z tych okrtw z przyczyn technicznych nie mg wyj w morze; z kolei bliniaczy pancernik *Tirpitz nie osign jeszcze gotowoci bojowej. W tej sytuacji Bismarcka (dowdca kmdr Ernst Lindemann) skierowano na Atlantyk w towarzystwie cikiego krownika *Prinz Eugen. 18 maja 1941., po wielokrotnej zmianie terminw, obydwa okrty wyszy z portu w Gdyni (Gotenhafen) osaniane przez niszczyciele, o czym Brytyjczykw poinformowa polski wywiad. 21 maja angielskie samoloty rozpoznawcze dostrzegy okrty przyjmujce paliwo

105

Zatopienie niemieckiego pancernika Bismarcka

Zatopienie niemieckiego pancernika Bismarcka

BISMARCK

106

Bismarck

marynarzy uratowao si tylko trzech. Nastpnie Niemcy celnie ostrzelali Prince of Wales, ktry zacz wycofywa si na poudniowy zachd. W czasie dwudziestominutowej bitwy Niemcy odnieli wielki sukces, ale Bismarck zosta trafiony trzema pociskami kal. 355 mm wystrzelonymi przez Prince of Wales (wybuch jednego z nich uszkodzi zbiornik paliwa, zmuszajc pancernik do zmniejszenia prdkoci). Wiceadm. Liitjens zdecydowa si jednak kontynuowa rejs, ale jego ladem poday dwa krowniki brytyjskie. W cigu dnia Bismarcka trzykrotnie atakoway i raz trafiy torped samoloty *Swordfish startujce z lotniskowca *Victorious. O godz. 18.40 doszo do krtkiego pojedynku artyleryjskiego z Prince of Wales. Wiceadm. Liitjens zdecydowa si odesa Prinz Eugena na Atlantyk, a sam postanowi skierowa okrt do portu w St. Nazaire, gdzie znajdowa si jedyny na wybrzeu atlantyckim suchy dok, zdolny przyj pancernik. Decyzja bya jednak spniona. Anglicy, chcc pomci strat Hooda, zmobilizowali potne siy. Z bazy Floty Macierzystej (*Home Fleet) wysza eskadra dowodzona przez adm. Johna C. Toveya: pancernik *King George V, krownik liniowy *Repulse, z Gibraltaru wyruszy lotniskowiec *Ark Royal, krownik

liniowy *Renown oraz lekki krownik Sheffield, z Halifaxu poda pancernik Revenge, z Atlantyku skierowano pancerniki Rodney i Ramillies oraz mniejsze jednostki, wrd ktrych znalaz si polski niszczyciel *Piorun. Jednake 25 maja ok. godz. 3 w nocy po ostatnim ataku samolotw Swordfish Anglicy we mgle i ciemnociach zgubili Bismarcka. Dopiero 26 maja o godz. 10.30 d latajca *Catalina prowadzona przez pilotw amerykaskiego i brytyjskiego odnalaza niemiecki pancernik w odlegoci 690 mil od Brestu. Kilkadziesit minut pniej samoloty z lotniskowca *Ark Royal przejy dozr. Anglicy wiedzieli, e musz zatopi pancernik przed 27 maja, zanim znajdzie si pod oson samolotw niemieckich startujcych z lotnisk francuskich. Z zespow brytyjskich tylko grupa okrtw z Gibraltaru (*Force H) miaa szans dotarcia do Bismarcka, ale jej siy byy zbyt nike, aby podj pojedynek z pancernikiem. Warto bojowa pancernika Renown bya mniejsza ni zatopionego Hooda. W tej sytuacji dowdca zespou adm. James *Somerville mg polega wycznie na samolotach torpedowych z lotniskowca Ark Royal, ktre 26 maja o godz. 15.50 o mao nie storpedoway wasnego krownika Sheffield, podajcego ladem

Bismarcka. Ta grona pomyka miaa o tyle dobre skutki, e stwierdzono wadliwe dziaanie zapalnikw magnetycznych i przezbrojono samoloty w torpedy z zapalnikami uderzeniowymi. O godz. 20.57 grupa samolotw z Ark Royal rozpocza atak. Zrzucia 13 torped, z ktrych dwie byy celne: jedna trafia w rdokrcie, a druga w urzdzenia sterowe pancernika powodujc znaczne uszkodzenia. Bismarck zacz zatacza due koa, majc ograniczon moliwo manewrowania. Mimo to pancernik kontynuowa rejs w stron Francji i w pewnym momencie, w burzy i gstym deszczu, znikn z oczu zag brytyjskich samolotw i okrtw. O godz. 22.37 odnalaz go polski niszczyciel ORP Piorun. Pociski dzia polskiego okrtu kal. 120 mm nie mogy wyrzdzi najmniejszej szkody Bismarckowi (salwa burtowa niszczyciela waya 132 kg, pancernika - ponad 8000 kg), ale po pierwszej salwie pancernika dowdca Pioruna kmdr por. Eugeniusz Pawski wyda rozkaz otwarcia ognia, uzyskujc trafienia w 2 i 3 salwie. Godzinna potyczka daa czas niszczycielom brytyjskim na osaczenie Bismarcka. Polski okrt wycofa si z akcji ze wgldu na niewielki zapas paliwa. Nad ranem 27 maja nadcigny gwne siy brytyjskie: krowniki Norfolk i Suffolk,

107
pancerniki King George V i Rodney. 0 godz. 8.47 otworzyy ogie z odlegoci 16 000 metrw, trafiajc wielokrotnie. Ostateczny cios zaday 2 torpedy odpalone z krownika Dorsetshire. O godz. 10.37 Bismarck zaton. Z caej zaogi uratowao si tylko 115 osb, utono 1977.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 41 700 t dugo 250,7 m szeroko 36 m zanurzenie 10,5 m prdko 30,1 wzw uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) kal. 380 mm 12 dzia kal. 150 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 36 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 6 samolotw

BLENHEIM, Bristol
Do koca wojny wyprodukowano 691 samolotw, uywanych w Europie i na Pacyfiku. Na podstawie P-61 zakady Northrop stworzyy na pocztku 1945 r. samolot ropoznania fotograficznego F-15A Reporter, ale do koca wojny wyprodukowano tylko 36 jego egzemplarzy. z gubernatorem Generalnej Guberni Hansem Frankiem, gdy nie mg zaakceptowa zbrodni popenianych na okupowanych terenach. Bezskutecznie interweniowa u Hitlera, co zakoczyo si odwoaniem go ze stanowiska. W czasie kampanii francuskiej w maju 1940 r. dowodzi 9 armi. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE Od padziernika 1940 r. dowodzi (P-61B) 1 armi stacjonujc we Francji. silniki 2 x Pratt & Whitney R-2800-65 W maju 1944 r. obj dowdztwo o mocy 2000 KM kady Grupy Armii G" walczcej od rozpito 20,12 m sierpnia tego roku z wojskami dugo 15,11 m alianckimi, ktre wyldoway na pomaks. prdko 603 km/h udniu Francji. W styczniu 1945 r. zasig 1609 km przej dowodzenie Grup Armii uzbrojenie H" w Holandii. Po wojnie zosta 4 dziaka kal. 20 mm uznany przez Trybuna Norymberski 4 najcisze karabiny maszynowe w procesie nr 12, tzw. generalskim, kal. 12,7 mm zbrodniarzem wojennym; w 1948 r. popeni samobjstwo.

BLASKOWITZ JOHANNES
(1883-1948) genera Niemiecki oficer, rozpocz sub w armii w 1900 r. We wrzeniu 1939 r. dowodzi 8 armi walczc w Polsce. 20 padziernika 1939 r. w stopniu generaa-pukownika obj stanowisko dowdcy niemieckich wojsk okupacyjnych w Polsce. Bardzo szybko wszed w konflikt
Johannes Blaskowitz (z prawej) na poudniu Francji 17 lipca 1944 r.

BLACK WIDW P-61, Northrop

samolot Nocny myliwiec skonstruowany w 1940 r. w zakadach Northrop na podstawie specyfikacji wydanej przez US Army Air Force. W pracach projektowych wykorzystano dowiadczenia brytyjskich pilotw z nocnych walk nad Angli w 1940 r. i opracowania brytyjskich konstruktorw, ktrzy usiowali stworzy podobny samolot. W styczniu 1941 r. zakady otrzymay zamwienia na dwa prototypy XP-61, z ktrych pierwszy oblatano26 maja 1942 r. Produkcyjne wersje P-61 A i P-61B byy bardzo podobne, aczkolwiek w pierwszych samolotach A stosowano silniki Pratt & Whitney R-2800-10 (seria B), a w pniejszych A i B montowano silniki R-2800-65 (seria C) o mocy 2000 KM. Tylko 37 samolotw P-61 A byo uzbrojonych w wieyczki umieszczone pod kadubem. P-61C mia silnik R-2800-73 napdzajcy miga Curtiss Electric. Wyposaono go rwnie w hamulce aerodynamiczne na grnej i dolnej powierzchni patw.

BLENHEIM, Bristol
samolot Brytyjski samolot bombowy, powstay dziki zamwieniu szybkiego samolotu pasaerskiego, zoonemu w poowie lat trzydziestych zakadom Bristol Aeroplane Company przez lorda Rothermere^, waciciela gazety Daily Mail". Podejrzewano, e powodem zamwienia bya prno milionera, a chodzio o pokazanie wiatu, e Wielka Brytania potrafi zbudowa najszybszy samolot pasaerski. W czasie prb w kwietniu 1935 r. Bristol Typ 142 osign prdko o 80 km/h wiksz ni najszybszy brytyjski samolot myliwski. Ten wynik przesdzi o bojowym przeznaczeniu nowego samolotu, ktremu dodano uzbrojenie, mocniejsze silniki i zmieniono usytuowanie skrzyde ze wzgldu na konieczno umieszczenia bomb wewntrz kaduba. Prototyp 142M wystartowa 25 czerwca 1936 r. i w marcu nastpnego roku pierwsze seryjnie produkowane samoloty, nazwane Blenheim 1, zasiliy *RAF. Wkrtce konstrukcj udoskonalono zwikszajc pojemno zbiornikw paliwa i udwig. Samoloty w nowej wersji, pod nazw Blenheim IV,

BLETCHLEY PARK

108
Dennistona, liczcy w 1939 r. 150 osb, ze wzgldu na wybuch wojny by szybko rozbudowywany. Pomieszczenia willi przestay wystarcza i w parku okalajcym gwny budynek wystawiono kilkanacie drewnianych barakw (ang. huty, w 1942 r. personel Bletchley Park liczy 3500 osb, a w 1945 zwikszy si do 10 000 pracownikw. Zajmowali si odczytywaniem szyfrogramw powstajcych w niemieckich maszynach szyfrujcych *Enigma. japoskich Purpurowych szyfrw. a take innych uywanych przez wywiad i wojska wroga. Byo to moliwe dziki przekazaniu przez wywiad polski w 1939 r. dokumentw zwizanych z osigniciami polskich kryptologw Mariana Rejewskiego, Jerzego Ryckiego i Henryka Zygalskiego. Zbudowali oni kopi Enigmy oraz opracowali

Blenheim

rozpoczy sub w marcu 1939 r., aczkolwiek Blenheim I te pozostay w czynnej subie i uczestniczyy w walkach w Grecji i Afryce Pnocnej. Blenheim IV wpisay si do historii II wojny, wykonujc 3 wrzenia 1939 r. pierwszy lot zwiadowczy nad Niemcami i 4 wrzenia 1939 r. pierwszy atak bombowy na niemieckie okrty w porcie Wilhelmshaven. Pozostay w subie pierwszoliniowej do 1943 r. Ogem wyprodukowano 940 tych samolotw w rnych wersjach.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Blenheim IV) silniki 2 x Bristol Mercury XV o mocy 920 KM kady, rozpito 17,17 m dugo 12,98 m maks. masa startowa 6 532 kg maks. prdko 428 km/h zasig 2350 km uzbrojenie 5 karabinw maszynowych Browning kal. 7,69 mm (0.303 cala) bomby do 600 kg

Kodw i Szyfrw, od 1942 r. pod nazw Government Communications HQ - Kwatera Gwna cznoci Rzdowej). Zesp ten dziaajcy pod kierownictwem Alistaira

BLETCHLEY PARK
kwatera

Wiktoriaska willa usytuowana w odlegoci ok. 80 km na pnocny zachd od Londynu, od 1939 r. bya siedzib grupy kryptologw (British Government Cod & Cypher School - Brytyjska Rzdowa Szkoa

109 urzdzenie nazwane bomb", umoliwiajce odtworzenie ustawienia wirnikw maszyny szyfrujcej, co byo podstawowym zabiegiem niezbdnym do odczytania zaszyfrowanego tekstu. W czerwcu 1944 r. w Bletchley Park zainstalowano komputer Colossus II. Zesp pracujcy w baraku nr 6 zajmowa si odczytywaniem szyfrogramw niemieckich wojsk ldowych i lotniczych, pracownicy z barakw nr 4 i 8 odczytywali szyfry marynarki wojennej, pracownicy baraku nr 3 tumaczyli odczytane depesze i przekazywali do Special Liaison Unit (Specjalny Zesp cznikowy), ktrego zadaniem byo dostarczanie informacji z odczytanych depesz do odpowiednich komrek administracji pastwowej i wojska, a nastpnie niszczenie oryginalnych depesz nadchodzcych z Bletchley Park. Kryptologom z Bletchley Park udao si odczyta tysice niemieckich depesz, co miao istotny wpyw na przebieg wielu dziaa bojowych. (*Enigma, Ultra) BLITZ
naloty

BLITZ

Angielska nazwa nalotw *Luftwaffe na obiekty cywilne i wojskowe w Anglii od sierpnia 1940 r. do maja 1941 r., wywodzca si z niemieckiej nazwy ^Blitzkrieg (wojna byskawiczna). Wieczorem 24 sierpnia 1940 r. jeden z niemieckich bombowcw omykowo zrzuci bomby na londysk dzielnic East End. Premier Winston Churchill nakaza przeprowadzenie nalotu odwetowego na Berlin i nastpnego wieczora 29 z 81 dwusilnikowych brytyjskich bombowcw, ktre wystartoway, zaatakowao Berlin. Adolf Hitler, cho do tego czasu uwaa, e naloty na obiekty cywilne s niebezpiecznym rozpraszaniem rodkw, rozkaza zgotowanie Londynowi i innym brytyjskim miastom takiego samego losu, jak * Rotterdamowi i *Warszawie". W nocy z 25 na 26 sierpnia 1940 r. niemieckie sa-

Niemieckie samoloty bombarduj miasto

moloty dokonay nalotu na Bir- w Londynie doki i okoliczne dzielmingham, z 28 na 29 sierpnia nice mieszkaniowe. Ogem zrzucii 4-6 wrzenia na Liverpool. 5 wrze- y 300 t bomb, ktre zabiy 430 lonnia Hitler nakaza dokonywanie dyczykw i raniy 1600. Stolica niszczcych atakw na ludno nie bya przygotowana do odparcia i obiekty obrony powietrznej wik- nalotw. Do obrony mona byo szych brytyjskich miast, wczajc uy tylko 92 dziaa przeciwlotniLondyn, w cigu dnia i nocy". Plan cze, niewiele baterii porzeciwlotnidowdztwa Luftwaffe przewidy- czych mogo korzysta ze wskaza wa, e samoloty Luftflotte 2 (floty stacji radiolokacyjnych, reflektory powietrznej) bazujce w Belgii za okazay si mao skuteczne i Holandii bd dokonywa dzien- w odnajdowaniu samolotw lecnych nalotw na Londyn, samoloty cych na wysokoci powyej 3600 Luftflotte 3 z Francji bd za no- m. Jednake ju 11 wrzenia dowocami atakowa obiekty o znaczeniu dzcy brytyjsk obron przeciwlotgospodarczym: obiekty portowe, li- nicz (Anti-Aircraft Command) nie komunikacyjne i energetyczne. gen. Frederick Pile zdoa skiero7 wrzenia 1940 r. 300 bombowcw wa do Londynu dodatkowo 100 areskortowanych przez 600 myliw- mat i zezwoli obsugom dzia na cw atakowao w dwch falach prowadzenie samodzielnego ognia,

BLITZKRIEG

110 Wosi i Austriacy, uyli z powodzeniem oddziaw uderzeniowych wyposaonych w karabiny maszynowe, modzierze, miotacze ognia i lekkie dziaka. Po wojnie taktyk szybkich atakw okrajcych rozwija dowdca Reichswehry gen. Hans von Seeckt, ktry wzmocni oddziay uderzeniowe pojazdami pancernymi, a nie majc moliwoci szkolenia zag czogowych w Niemczech (traktat wersalski za- j brania Niemcom posiadania broni pancernej), wysya czogistw na szkolenie do ZSRR. Koncepcj wojny byskawicznej w peni rozwin twrca niemieckich zwizkw pancernych gen. Heinz *Guderian. Pierwsz prb zastosowania w praktyce zaoe wojny byskawicznej bya kampania 1939 r. w *Polsce. Niemcom sprzyja paski teren, pogoda, sabe uzbrojenie przeciwpancerne jednostek polskich (dysponoway 1400 dziaami kal. 37 mm i niewielk liczb karabinw przeciwpancernych) i szczupo polskich si pancernych. Sukcesy wojsk niemieckich, realizujcych zaoenia Blitzkriegu w Polsce, a nastpnie w *Belgii, *Holandii i *Francji, stay si podstaw opracowania nadmiernie optymistycznego planu wojny ze Zwizkiem Radzieckim (*Barbarossa"), przewidujcego rozbicie w cigu 9-17 tygodni gwnych si * Armii Czerwonej. W 1941 r. gen. Guderian zaproponowa udoskonalon wersj wojny byskawicznej", polegajc na wykorzystaniu silnych samodzielnych zwizkw pancernych, wspomaganych przez wasne oddziay piechoty, ktre operowayby wysunite do przodu o 100-150 km przed gwnymi siami armii. W pierwszym okresie wojny na froncie wschodnim taktyka byskawicznych uderze przyniosa Niemcom ogromne sukcesy, ale nie pozbawia Rosjan moliwoci zmobilizowania rezerw ludzkich ani przeniesienia przemysu poza zasig dziaa wojennych. Rozpoczcie w grudniu 1941 r. kontrofensywy rosyjskiej pod *Moskw

Pon dzielnice mieszkaniowe wok katedry w. Pawa w Londynie

co znacznie zwikszyo skuteczno obrony. Poczynajc od 7 wrzenia 1940 r. Niemcy zwikszali siy. Jeden z najciszych nalotw na Londyn przeprowadzili 15 padziernika, gdy 400 bombowcw atakowao miasto od godz. 20.40 do 4.40; bomby znacznie uszkodziy gazowni Bacton, elektrowni Battersea, rozgoni radia BBC oraz wiele budynkw mieszkaniowych, w ktrych zanotowano 900 poarw. RAP wysa do walki 41 samolotw myliwskich, ale zdoay zestrzeli tylko jeden niemiecki bombowiec *He 111. Do poowy listopada 1940 r. samoloty Luftwaffe zrzuciy 13 000 t bomb i ponad 1 min adunkw zapalajcych. Od poowy listopada do koca lutego 1941 r. niemieckie bombowce dokonay 14 nalotw na porty, 9 na rejony przemysowe i 8 na Londyn. Ze wzgldu na brak spodziewanego wyniku, jakim miao by zaamanie morale ludnoci, 6 lutego 1941 r. Adolf Hitler wyda dyrektyw nakazujc skoncentrowanie atakw na brytyjskich portach. Od 19 lutego do 12 maja samoloty niemieckie atakoway 46 razy Plymouth, Portsmouth, Bristol, Avonmouth, Swansea, Merseyside, Belfast, Clydeside, Hull, Sunderland i Newcastle, a tylko siedem nalotw dokonano na dzielnice mieszkaniowe

Londynu, Birmingham, Coventry i Nottingham. W poowie maja 1941 r., w zwizku z przygotowaniami do agresji na Zwizek Radziecki i wycofaniem wikszoci samolotw na Wschd, Blitz dobieg koca. W okresie od wrzenia 1940 r. do maja 1941 r. niemieckie bomby zabiy ponad 43 000 Brytyjczykw i raniy 139 000 osb. Niemcy stracili ok. 600 samolotw bombowych. BLITZKRIEG (wojna byskawiczna) doktryna Wbrew niemieckiej nazwie (oznaczajcej wojn byskawiczn") zasada dziaania wojsk, polegajca na wspdziaaniu si powietrznych i ldowych (zwaszcza pancernych), co umoliwiao szybkie okrenie i zniszczenie nieprzyjaciela, zostaa opracowana przez grup brytyjskich teoretykw, ktrym przewodzili Basil Liddell Hart i Leslie Hoare-Belisha. Jednake ich rozwaania i prby utworzenia w kocu lat dwudziestych Brytyjskich Eksperymentalnych Si Zmechanizowanych (British Experimental Mechanized Force) zostay zlekcewaone przez rzd brytyjski. Spotkay si natomiast z ogromnym zainteresowaniem w niemieckich krgach wojskowych. Niemcy ju w czasie I wojny wiatowej, podobnie jak

BKITNA DYWIZJA oznaczao niepowodzenie wojny byskawicznej". BLOCH 151-157

samoloty

BLUCHER okrt Kariera bojowa niemieckiego cikiego krownika zwodowanego w 1936 r. bya krtka i przesza do historii wojen morskich jako jeden z nielicznych przykadw... skutecznoci nadbrzenych baterii w walce z okrtami. W nocy z 8 na 9 kwietnia 1940 r. zesp niemieckich okrtw, w skad ktrego oprcz Bliichera (dowdca kmdr Heinrich Woldag) wchodzi pancernik kieszonkowy *Liitzow, lekki krownik Emden i mniejsze jednostki, usiowa pod oson ciemnoci wedrze si do Oslofiordu i doj do Oslo (Norwegia). Wejcie blokowa fort Oscarsborg (dowdca pk. Birger Ericsen) wyposaony w 2 stare dziaa nazwane Aaron i Mojesz, ktrych obsuga dostrzega o godz. 4.21 Bliichera i otworzya ogie w jego stron. Jeden pocisk kal. 280 mm trafi w mostek, a drugi podpali pokadowy wodnosamolot. Okrt usiowa wydosta si poza zasig norweskich dzia, ale zosta ponownie trafiony pociskami i dwiema torpedami odpalonymi z ldowej wyrzutni (dowdca kpt. Andersen). Krownik z czci zaogi i pasaerw, wrd ktrych znajdowali si funkcjonariusze Ge-

stapo skierowani do Oslo, zaton o 6.22. Zgino ok. 1200 osb.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 13 900 t dugo 206 m szeroko 21,3 m zanurzenie 7,7 m prdko 32,5 wza uzbrojenie 8 dzia kal. 203 mm(4x2) 12 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 28 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 12 wyrzutni torpedowych 3 samoloty

Bloch 152C1 by podstawowym samolotem myliwskim francuskich si powietrznych w kampanii 1940 r. Pomimo licznych wad (zbyt maa m o c silnika i zwrotno) piloci latajcy na nich zanotowali 146 zwycistw pewnych i 34 prawdopodobne. Pierwszy lot prototypu Bloch 150.01 w 1935 r. nie uda si. Po wprowadzeniu wielu poprawek samolot wystartowa dopiero w 1937 r. W wersjach produkcyjnych dokonano wielu modyfikacji, a mimo to seryjnie produkowany MB-151 by uznany przez dowdztwo sil powietrznych jako nie nadajcy si do walki. W 1939 r. dywizjony myliwskie otrzymay nowe samoloty MB-152, ktre w czasie prb osigay cakiem nieze rezultaty, ale wkrtce okazao si, e uywano wadliwych przyrzdw pomiarowych. W maju 1940 r. francuskie siy powietrzne dysponoway 140 samolotami MB-151 i 363 MB-152. Z chwil zakoczenia dziaa wojennych we Francji pozostao 482 samolotw MB-152, 1 MB-153 (z nowym silnikiem Pratt & Whitney) i 9 samolotw w wersji MB-155, niewiele rnicych si od 152. Ostatnim samolotem z tej serii by MB-157 produkowany dla lotnictwa *Vichy; w marcu 1942 r., w czasie prb nadzorowanych przez Niemcw, osign prdko 710 km/h.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (MB-152) silnik Gnome-Rhne 14-N-25 o mocy 1000 KM rozpito 10,54 m dugo 9,1 m maks. masa startowa 2800 kg maks. prdko 509 km/h zasig 600 km uzbrojenie 2 dziaka Hispano-Suiza 404 2 karabiny maszynowe MAC kal. 7,5 mm

BKITNA DYWIZJA (Divisin Azul) jednostka Hiszpaska dywizja zoona z ochotnikw (dowdca gen. Augustin Muoz Grandes, nastpnie gen. Esteban Infantes), sformowana w 1941 r. Nazwa pochodzia od ciemnobkitnego koloru mundurw czonkw partii Falanga. Skierowana w sierpniu 1941 r. na front wschodni, jako 250 dywizja piechoty w skadzie Grupy Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord") braa udzia w walkach w rejonie miast Dno i Szumsk, a nastpnie nad jeziorem Ilmen na odcinku wochowskim,

Blucher

BYSKAWICA

112 uznaa, e U-boot zosta uszkodzony). W kampanii norweskiej Byskawica uczestniczya w eskorcie brytyjskich krownikw z desantem na pokadach, osaniaa konwoje i zwalczaa niemieckie samoloty. W czasie ewakuacji alianckich oddziaw z *Dunkierki atakowaa 2 niemieckie okrty podwodne, odpieraa ataki samolotw, wyratowaa zaog toncego francuskiego niszczyciela Sirocco i odholowaa do Anglii ciko uszkodzony niszczyciel brytyjski Greyhound. Jesieni 1942 r. eskortowaa statki konwoju idcego do Bougie (Algieria) i walczya tam z 30-40 niemieckimi bombowcami. W czasie najwikszej alianckiej operacji inwazyjnej w *Normandii w 1944 r. ostrzeliwaa nabrzene baterie i zwalczaa samoloty. Wzia udzia w bitwie pod Ouessant (Ushant) w nocy z 8 na 9 czerwca 1944 r., gdy 8 alianckich niszczycieli z 10 flotylli (dowdca kpt. B. Jones) zatopio 2 i uszkodzio 2 due niemieckie niszczyciele. W nocy z 14 na 15 lipca 1944 r. uczestniczya w rozgromieniu nieprzyjacielskiego konwoju koo Ile de Groix. cznie w czasie wojny przebya 146 tys. mil, eskortowaa 83 konwoje, przeprowadzia 108 patroli i operacji. W lipcu 1947 r. powrcia do kraju i suya do 1975 r. Dzisiaj jest okrtem-muzeum.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 19751 dugo 114 m szeroko 11,3 m prdko 39 wzw uzbrojenie 7 dzia (1 x 1,3 x 2) kal. 120 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 8 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych 6 wyrzutni torped kal. 533 mm wyrzutnie bomb gbinowych 60 min Po modernizacji w 1941 r.: 8 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm

onierze Bkitnej Dywizji na froncie wschodnim zajmuj pierwsze kwatery polowe, 29 lipca 1942 r.

gdzie poniosa znaczne straty. Na pocztku sierpnia 1942 r. zostaa przerzucona pod Leningrad i nastpnie walczya nad jeziorem adoga i w rejonie Krasnego Boru. W boju o Krasnyj Br w lutym 1943 r. dywizja stracia 2253 onierzy. Z powodu wysokich strat 12 padziernika zostaa wycofana w rejon Gatczyny i rozwizana, a do koca 1943 r. jej onierze powrcili do Hiszpanii. Na froncie wschodnim pozosta niewielki Legion Hiszpaski, ktry tworzyli
Dowdca Bkitnej Dywizji gen. Muoz Grandes (z lewej) z adm. Wilhelmem Canarisem na froncie wschodnim

ochotnicy z Bkitnej Dywizji. W czasie walk na froncie wschodnim z 47 000 onierzy, ktrzy suyli w tej dywizji od momentu jej utworzenia, zgino 3934, 8466 odnioso rany, ok. 10 tys. zagino lub dostao si do niewoli. Zaledwie 300 jecw wojennych przeyo niewol. Zwolnieni w 1954 r. z obozw radzieckich, powrcili do Hiszpanii. BYSKAWICA okrt Niszczyciel zamwiony w angielskiej stoczni J. Samuel White & Co. Ltd. Cowes przez Polsk Marynark Wojenn, zwodowany 1 padziernika 1936 r. Zapisa pikn kart w historii Polskiej Marynarki Wojennej, cho nie uczestniczy w obronie wybrzea, gdy 30 sierpnia 1939 r. wykonujc plan *Pekin, odszed wraz z dwoma innymi niszczycielami do Wielkiej Brytanii. Wzmocni tam szczupe siy, jakie *Royal Navy moga przeznaczy w pocztkowym okresie wojny do ochrony szlakw eglugowych i zwalczania *U-bootw. Ju 7 wrzenia zaoga Byskawicy (razem z * Burz i *Gromem) odniosa sukces, wykonujc na Morzu Hebrydzkim pierwszy skuteczny atak na niemiecki okrt podwodny (Admiralicja brytyjska

1 1 3

BODYGUARD/JAEL
rzyszy stranik (bodyguard) kamstwa" - powiedzia premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, autor planu wprowadzenia Niemcw w bd co do czasu i miejsca alianckiej inwazji w Europie. Program dziaania, nazwany pocztkowo planem Jael", opisany zaledwie na 7 stronach maszynopisu, obejmowa strategiczne zaoenia dziaa na piciu gwnych paszczyznach. Pierwsza cz programu, realizowana przez wywiad brytyjski *MI-6 i amerykaski *OSS obejmowaa rozpoznanie niemieckich si obrony i kontrolowanie stanu wiedzy niemieckiego dowdztwa o przygotowaniach aliantw do inwazji. Druga cz, ktrej realizacj przekazano kontrwywiadowi brytyjskiemu *MI-5 i amerykaskiemu *FBI, zawieraa wytyczne dziaalnoci kontrwywiadowczej i ochrony tajemnic planw inwazji. Trzecia - realizowana przez Kierownictwo Operacji Specjalnych (Special Operations Executive, *SOE) i amerykaski wydzia specjalnych operacji OSS, dotyczya dziaalnoci sabotaowej. Czwarta - oddana w rce brytyjskiego Kierownictwa Dziaa Politycznych (Political Warfare Executive) i amerykaskiego Biura Informacji Wojennej (Office of War Information), obejmowaa dziaania propagandowe. W pitej, najwaniejszej czci planu, nakrelono strategi dziaa, ktre miay przekona Niemcw, e inwazja nastpi w innym miejscu ni rzeczywicie planowali alianci (w poudniowej Francji, w Zatoce Biskajskiej, Norwegii lub Pas de Calais). Realizacja tych zamierze bya gigantyczn operacj wykonywan przez tysice agentw, czonkw ruchu oporu, naukowcw, onierzy, sztaby wywiadu i kontrwywiadu. Gwne zaoenia planu zostay zatwierdzone podczas konferencji Wielkiej Trjki Churchill - Roosevelt - Stalin w *Teheranie w listopadzie 1943 r. W nastpnym miesicu ostatecznie sformuowany plan

ORP Byskawica w brytyjskim porcie 4 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm 4 wyrzutnie torped kal. 533 mm 4 miotacze i 2 wyrzutnie bomb gbinowych

BOCK FEDOR von

(1880-1945) feldmarszaek

Potomek starej pruskiej rodziny wojskowej, odznaczy si odwag w czasie I wojny wiatowej; odznaczony orderem Pour le Merite. W okresie midzywojennym u boku Hansa von Seeckta pomaga twoFedor von Bock

rzy niemieckie siy zbrojne. W 1935 r. by (obok Wilhelma von *Leeba i Gerda von *Rundstedta) jednym trzech dowdcw Grup Armii. W 1939 r., w czasie niemieckiej agresji na Polsk, dowodzi Grup Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord") w sile 630 tys. onierzy. Podczas wojny na zachodzie Europy dowodzi Grup Armii B". W uznaniu zasug pooonych w czasie walk w Polsce i we Francji, w lipcu 1940 r. otrzyma stopie feldmarszaka. Jego szczliwa gwiazda wojenna zgasa w czasie inwazji na Zwizek Radziecki. W czerwcu 1941 r. dowodzi Grup Armii rodek" (Mitte") atakujc z centrum Polski na kierunku moskiewskim. W grudniu 1941 r., po zaamaniu si uderzenia na Moskw, zosta zwolniony ze stanowiska, ale ju 17 stycznia 1942 r. obj dowdztwo Grupy Armii Poudnie" (Siid"). Utraci je w lipcu 1942 r. i nie powrci ju do czynnej suby. Zgin w maju 1945 r., gdy jego samochd zosta ostrzelany przez brytyjski samolot.

BODYGUARD/JAEL
plan 1943-44 W czasie wojny prawda jest tak cenna, e zawsze powinien jej towa-

BOFORS

114 kw Polskich z Ameryki w Pruszkowie, zaczy wytwarza t bro pod nazw 37 mm armata przeciwpancerna wz. 36. W chwili wybuchu wojny Wojsko Polskie dysponowao 1400 dziaami wz. 36. Armat z przodkiem mieszczcym 80 nabojw cign zaprzg 2 lub 3 koni lub samochd Polski Fiat. Byy to lekkie, celne i trudne do wykrycia armaty. Ich pociski przebijay pancerze wszystkich uywanych wwczas czogw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 37 mm ciar bojowy 380 kg maksymalna donono 7100 m skuteczna donono 1000-1500 m szybkostrzelno praktyczna 10 strz./min poziomy kt ostrzau +- 25 pionowy kt ostrzau od-10 do+25 ciar pocisku 0,7 kg ciar naboju 1,45 kg pocisk przebija pancerz o gruboci 40 mm z odlegoci 100 m przy kcie uderzenia 30.

Armata przeciwlotnicza Bofors, kal. 40 mm

wysano z Londynu do Waszyngtonu w celu zatwierdzenia go przez szefw Poczonych Sztabw, co wobec wczeniejszej decyzji szefw pastw i rzdw byo czyst formalnoci. Nazwa planu zostaa zmieniona z Jael" na Bodyguard". BOFORS armata przeciwlotnicza Skonstruowana w 1929 r. w zakadach AB Bofors w Szwecji lekka armata przeciwlotnicza kal. 40 mm bya powszechnie uywana w czasie wojny. Licencj zakupio wiele pastw (wrd nich Polska, ktra rozpocza produkcj w 1936 r.). Anglicy wprowadzili do uzbrojenia te dziaa w 1938 r., a Amerykanie w 1941 r. Uywali ich rwnie Niemcy, ktrzy zdobyli pewn ilo sprztu w Polsce i Francji.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 40 mm ciar bojowy 2000 kg donono pozioma 9500 m donono pionowa 7100 m (praktycznie 3800 m)

szybkostrzelno 120 strz./min ciar pocisku 0,925 kg pionowy kt ostrzau od - 6 do + 90 poziomy kt ostrzau 360

BOHUSZ-SZYSZKO ZYGMUNT
(1893-1982) genera

BOFORS

armata przeciwpancerna Polska zakupia armat przeciwpancern firmy Bofors w poowie lat trzydziestych i po pewnej modernizacji zakady zbrojeniowe, Zakady Stowarzyszenia Mechani-

wiatowej by dowdc plutonu piechoty w armii rosyjskiej .W 1915 r. dosta si do niewoli austriackiej, skd wkrtce uciek i wstpi do II Brygady Legionw. W Wojsku

Armaty przeciwpancerne Bofors wz. 36

1 1 5

BOMBA LOTNICZA
cie Si Zbrojnych, dowdc brygady Korpusu Ochrony Pogranicza. W latach od 1930 do 1936 r. peni obowizki dowdcy 19 dywizji piechoty w Wilnie, nastpnie by dowdc 4 dywizji piechoty w Toruniu. We wrzeniu 1939 r. dowodzi grup operacyjn Wschd" w armii Pomorze". Uczestniczy w walkach nad Os, w Borach Tucholskich i nad Bzur. Poleg 22 wrzenia pod omiankami, gdy wraz z oddziaami rozbitymi nad Bzur przedziera si do Warszawy.

BOMBA LOTNICZA
Pociski zaopatrzone w brzechwy Polskim od wrzenia 1918 r. suy udzia w wojnie polsko-bolszewic- stabilizujce lot, zrzucane z samona rnych stanowiskach dowd- kiej 1920 r. W okresie midzywo- lotu w celu niszczenia obiektw naczych. We wrzeniu 1939 r. dowo- jennym by m.in. szefem wydziau ziemnych lub nawodnych, dzielono dzi 16 dywizj piechoty grupy ope- Biura cisej Rady Wojennej, ofice- na: odamkowe, burzce, przeciwracyjnej Wschd" w armii Pomo- rem sztabu w Gwnym Inspektora- pancerne, przeciwbetonowe, zapalarze". Po zakoczeniu walk w Polsce przez Wgry przedosta si do Fran500-funtowe bomby amerykaskie zrzucane na rafineri Leghorn (Wiochy) cji i w Polskich Siach Zbrojnych na Zachodzie peni kolejno funkcje dowdcy Samodzielnej Brygady Strzelcw Podhalaskich, komendanta Centralnego Obozu Wyszkolenia 1 Korpusu Wojska Polskiego w Crawford, szefa Polskiej Misji Wojskowej w Moskwie, dowdcy 7 dywizji piechoty, szefa sztabu Annii Polskiej w ZSRR, dowdcy 5 Kresowej Dywizji Piechoty; w czasie kampanii woskiej by zastpc dowdcy 2 Korpusu, a od marca 1945 r. do kwietnia 1947 r. peni obowizki dowdcy 2 Korpusu. Zmar w Londynie w czerwcu 1982 r. Prochy zoono na cmentarzu na Powzkach w Warszawie.
Zygmunt Bohusz-Szyszko Mikoaj Botu

(konwencjonalna)

BOTU MIKOAJ
(1893-1939) genera Polski oficer, podczas I wojny wiatowej w armii rosyjskiej, bra udzia w walkach frontowych. Od stycznia 1918 r. suy w III Korpusie Polskim i 4 dywizji strzelcw. Po powrocie do kraju zosta dowdc 31 puku piechoty, z ktrym bra

BOMBA LOTNICZA

116 jce, owietlajce, dymne, chemiczne, bakteriologiczne, agitacyjne (z ulotkami) i inne. Ich ciar wynosi od 2 kg do 10 000 kg. Podstawowym typem bomb uywanych przez lotnictwo niemieckie byy bomby SC o cienkiej skorupie, SD-o grubej skorupie i czciowo waciwociach bomb przeciwpancernych, oraz PC - przeciwpancerne. Z kadych 10 bomb zrzuconych na Wielk Brytani- 8 to bomby SC o wadze od 50 do 2000 kg, ponadto bomby nazywane Hermann o wadze 1000 kg oraz najwiksze niemieckie bomby Max o wadze 2500 kg. Badania przeprowadzone przez ekspertw brytyjskich w 1941 r. wykazay, e brytyjskie bomby dwustupidziesicio- i pisetfuntowe (112,5 i 225 kg) maj znacznie mniejsz si destrukcyjn od bomb niemieckich. Od sierpnia 1940 do czerwca 1941 r. Niemcy zrzucili na Angli 50 tys. t bomb, zabijajc 40 tys. ludzi, co dawao wskanik 0,8 osoby na kad ton bomb, natomiast w czasie nalotw angielskich na Niemcy wskanik ten by znacznie gorszy i wynosi 0,2 osoby na ton bomb. Dowiadczenia prowadzone przez brytyjskiego naukowca prof. S. Zukermana na zwierztach udowodniy, e niemieckie bomby, zawierajce duo materiau wybuchowego w cienkiej skorupie metalowej, s o wiele skuteczniejsze od bomb angielskich, w ktrych powoka bya gruba. Na podstawie wynikw tych prac w 1941 r. Brytyjczycy wyprodukowali bomby pisetfuntowe (225 kg), w ktrych ciar materiau wybuchowego stanowi 40% ciaru bomby, a wkrtce nawet 80%. Zrezygnowano rwnie z opywowego ksztatu bomby, gdy przenoszone wewntrz komr bombowych samolotw nie stawiay dodatkowego oporu. W marcu 1941 r., w czasie nalotu na Emden, specjalnie zmodyfikowane samoloty * Wellington zrzuciy bomby o ciarze 1800 kg, wypenione materiaem RDX o ogromnej sile wybuchu. Trzy zoone razem bomby o wadze 1800 kg utworzyy bomb *Tallboy

Zaadunek bomby o ciarze 1800 kg do bombowca Wellington z 419 dywizjonu w maju 1942 r.

117
(5430 kg), wyposaon w stateczniki stabilizujce lot. W kocowym okresie wojny Anglicy uywali jeszcze ciszych bomb *Grand Slam (10955 kg), skonstruowanych przez dr. Barnesa *Willisa, a przeznaczonych do niszczenia umocnie i mostw. Mogy by przenoszone tylko przez specjalnie przygotowane samoloty ^Lancaster. Wybuch jednej z tych bomb, zrzuconej na wiadukt w Bielefeld, spowodowa tak duy wstrzs gruntu, e rodkowe przso wiaduktu rozleciao si. Bomby te okrelano jako DP (Deep Penetration - gbokiej penetracji), gdy wbijay si gboko w ziemi i tam wybuchay, powodujc silny wstrzs gruntu. Bomby przeciwpancerne, uywane gwnie do niszczenia okrtw wojennych, wyposaone byy w zapalniki dziaajce ze zwok. Do zwalczania celw ywych lub nieopancerzonych stosowano bomby o niewielkim ciarze (2-45 kg), zrzucane w wizkach i wybuchajce tu nad ziemi, co potgowao ich sil niszczc; np. niemieckie bomby odamkowe SC 10, zawierajce 1 kg TNT, oraz SD 2 w pojemnikach po ok. 90 sztuk rozryway si kilka sekund przed uderzeniem w ziemi. Bomby zapalajce o wadze do 500 kg byy wypenione atwopaln mieszanin (z reguy magnezu, fosforu, azotanu sodu i cikiego oleju) i eksplodoway tu nad powierzchni ziemi, aby roznosi ogie na jak najwikszym obszarze. Ich dziaanie polegao nie tylko na wzniecaniu poarw. Kilogram adunku spala ok. 40 m3 powietrza, wskutek czego wielu ludzi w bombardowanych miastach dusio si z braku tlenu. Innym zabjczym czynnikiem byy trujce gazy wydzielane przez palcy si fosfor. Eksplodujce bomby i poary przez nie wzniecane powodoway lokalne tornada, zdolne unosi ludzi, fragmenty budynkw, drzewa itp.; tego rodzaju ogniste burze wystpiy w bombardowanych miastach niemieckich (*Drezno, *Hamburg) ija-

BOMBA LOTNICZA

Monta 500-funtowej bomby na pokadzie lotniskowca Enterprise

Brytyjskie bomby 500-funtowe

119 poskich. Bomby zapalajce zrzucone 3 stycznia 1945 r. na Nagoj, a wkrtce potem na Kobe spowodoway tak wielkie zniszczenia, e od tego czasu one stanowiy 75% zawartoci komr bombowych samolotw 5-29. Najczciej uywanymi przez lotnictwo alianckie bombami zapalajcymi byy w Japonii (10 min) i Europie (80 min) 4-funtowe pojemniki (1,8 kg) wypenione substancj o nazwie thermate, bdc mieszanin termitu i utleniaczy. Brytyjskie lotnictwo uywao ponadto bomb J o wadze 30 funtw (13.6 kg) zawierajcych mieszank tlenku elaza i sproszkowanego aluminium, ale okazay si mniej skuteczne od amerykaskich, gdy co prawda wytwarzay wysok temperatur, lecz na niewielkim obszarze i szybko wypalay si; w czasie nalotw na Trzeci Rzesz zrzucono 413 tys. tych bomb. Niemcy uywali bomb o wadze 1 kg, w ktrych zastosowano termit jako materia inicjujcy oraz metaliczny magnez jako podstawowy skadnik adunku zapalajcego; wytwarza wysok temperatur przez dugi czas, a ponadto materiau tego nie mona byo ugasi wod. Japonia produkowaa bomby zapalajce zoone z 700 niewielkich pojemnikw wypenionych termitem. Eksplozja bomby nastpowaa na wysokoci 60 m nad ziemi, a wybuch rozrzuca ponce pojemniki w promieniu 150 m. W czasie nalotw na niemieckie miasta alianckie samoloty zrzuciy ogem 2 670 tys. t bomb. Atakoway 41 duych i 158 rednich miast. W wyniku bombardowa zgino w Niemczech p miliona ludzi, a 7,5 min pozostao bez dachu nad gow. BOMBOWCE W okresie midzywojennym zacity spr toczyli zwolennicy dwch koncepcji uycia lotnictwa bombowego. W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii zwolennicy teorii Williama Mitchella, Hugh Trencharda i Giulio Douheta uwaali, e naley

BOMBOWCE

Lancaster Mk I - jeden z najsynniejszych bombowcw II wojny wiatowej

budowa cikie bombowce dalekiego zasigu, gdy one same mog wygra wojn, niszczc z powietrza najwiksze miasta i zakady przemysowe przeciwnika. W pastwach europejskich dominowa pogld, e bombowce powinny cile wspdziaa z wojskami ldowymi, uprzedzajc ich atak, niszczc obron wroga lub powstrzymujc napr wojsk przeciwnika. Ostatecznie o rozwoju lotnictwa zadecydowa charakter planowanych dziaa wojennych. W Stanach Zjednoczonych, pastwie pooonym midzy dwoma oceanami, zwolna dojrzewao przekonanie o potrzebie budowy bombowcw dalekiego zasigu (*B-17, *B-29). W siach zbrojnych mocarstw ldowych: Niemiec, Francji, Woch i Zwizku Radzieckiego, przewaay samoloty bombowe redniego zasigu, a projektowane cikie bombowce (niemiecki *He 177, radziecki *Pe-8, woski *Piaggio) traktowano jako niezbyt uyteczne w dziaaniach armii. Zdecydowany przeom w konstrukcji samolotw bombowych nastpi w latach 1935-37. Dwupatowce z koca lat dwudziestych i pocztku trzydziestych ustpiy miejsca nowym samolotom o konstrukcji metalowej. Brytyjczycy uruchomili produkcj dwusilnikowych samolotw * Wellington, Handley Page *Hampden i Armstrong Whitworth *Whitley. Rozwijay prdko 350-400 km/h, miay zasig 1500-2500 km i zabieray do wewntrznych

komr ok. 1-3 t bomb. Niemcy skonstruowali szybkie bombowce *Do 17, *He 111, *Ju 88 i szczeglnie grony bombowiec nurkujcy *Ju 87; rozwijay prdko 410-470 km/h, ich zasig wynosi 2500-3000 km i przenosiy od 1 do 3 t bomb. Te samoloty stanowiy trzon si *Luftwaffe podporzdkowanej na polu bitwy armii ldowej. Ich wad byo sabe uzbrojenie obronne zoone z karabinw maszynowych. Francuzi, zapatrzeni w minion wietno swojego lotnictwa, zaniedbali modernizacj bombowcw i w chwili wybuchu II wojny mogli wystawi leciwy Amiot 143, rozwijajcy prdko 300 km/h i zabierajcy niecae 900 kg bomb, oraz rwnie przestarzay *Bloch 210 o maksymalnej prdkoci 330 km/h i udwigu bomb 1730 kg. Szybki i nowoczesny bombowiec *LeO 451 (maksymalna prdko 480 km/h, udwig bomb 2400 kg) zosta zbyt pno dostarczony jednostkom si powietrznych; w czerwcu 1940 r. *Armee de l'Air miaa 452 samoloty LeO 451. Najgorzej na tle mocarstw gotujcych si do wojny wypadli Rosjanie; mieli niewiele nowoczesnych bombowcw. DB-3 (*Iljuszyn DB-3) zabiera 2,5 t bomb, rozwija maksymaln prdko 445 km/h i mia zasig 4000 km. Tupolew SB-2 (ANT-40) rozwija prdko 450 km/h i przenosi 600 kg bomb. Olbrzymi i przestarzay czterosilnikowy TB-3, cho mg podzwign

BONG RICHARD 3 t bomb, mia zasig 960 km i rozwija maksymaln prdko 288 km/h. *Pe-8, pomimo dobrych osigw (maksymalna prdko 450 km/h, zasig 4000 km, udwig bomb 2 t), nie sprawdzi si w dziaaniach bojowych; w czasie wypraw bombowych na Krlewiec i Berlin te samoloty poniosy due straty. Wochy z chwil przystpienia do wojny (10 czerwca 1940 r.) dysponoway 783 samolotami bombowymi w gotowoci bojowej (na 1796 samolotw w linii), ktre nie dorwnyway samolotom niemieckim i brytyjskim. Trzon si bombowych stanowiy *Savoia-Marchetti S.M. 79, *CANT Z. 1007bis i *Fiat B.R.20; rozwijay prdko 430-460 kin/h, miay 1100-3000 km, przenosiy adunek bomb o ciarze 10001600 kg. Ju pierwsze misje bojowe w czasie walk w Belgii oraz bitwy o Angli wykazay saboci tych samolotw, ktre nie byy w stanie obroni si przed nowoczesnymi myliwcami. Straty byy due, a wyniki nalotw znikome. Polska, nie majc ekonomicznych moliwoci utworzenia silnej floty bombowcw, potrafia jednak zbudowa doskonay samolot bombowy *PZL-37 o i rozpocz prace konstrukcyjne nad PZL-49 Mi (prdko maksymalna 520 km/h, zasig 2500-3000 km, udwig bomb 2600 kg). Charakter i wynik dziaa w pocztkowym okresie II wojny okreliy kierunki rozwoju lotnictwa bombowego w pastwach prowadzcych wojn. Niemcy, oszoomieni sukcesami strategii * Blitzkriegu, w ktrych bombowce wspomagajce szybkie uderzenia wojsk pancernych odegray ogromn rol, pozostali przy modelach samolotw, z jakimi rozpoczli wojn. W 1940 r. Anglicy, nkani nalotami, mieli tylka jedn bro, ktr mogli ugodzi Niemcw, bombowce. Jednake dwusilnikowe samoloty zabierajce do komr 2 t bomb nie mogy uderza dotkliwie. Zniszczenie zakadu przemysowego czy miasta wymagao wielokrotnego ponawiania nalotw przez samoloty z duym adunkiem bomb. W lutym 1941 r. wystartowa do pierwszego lotu bojowego nowy samolot Short *Stirling, ktry mg zabra 1600 kg bomb (na odlego 3600 km) lub 6300 kg (1000 km). W marcu 1941 r. bombowe dywizjony RAF otrzymay pierwsze Handley Page *Halifax, zdolne do przenoszenia blisko 6 t bomb na trasie 3000 km. Klas dla siebie sta si * Lancaster, ktry wykona pierwszy lot bojowy 3 marca 1942 r. Mg przenosi najcisz bomb, jak skonstruowano w II wojnie wiatowej, 10-tonow * Grand Som. Brytyjsk ofensyw strategiczn przeciwko Niemcom wsparli Amerykanie, przysyajc do angielskich baz *B-17 Latajce fortece", ktre zabieray na pokad bomby o ciarze do 6 t, oraz *B-24 Liberatory. Zwikszenie zasigu i udwigu bomb byo tylko poow sukcesu. Rwnie istotn spraw bya obrona przed nieprzyjacielskimi myliwcami i celno atakw. Cikie bombowce uzyskay silne uzbrojenie obronne skadajce si z 10-13 karabinw maszynowych kal. do 12,7 mm. Bojowa formacja 54 latajcych" fortec 5-/7 moga w cigu minuty wystrzeli 648 pociskw kal. 12,7 mm, rac myliwce, ktre zbliyy si na odlego mniejsz ni 600 m. Mimo tak silnej obrony straty w bombowych formacjach byy znaczne. Dopiero wprowadzenie do osony wypraw bombowych myliwcw dalekiego zasigu *Mustang i *Thitnderbolt, wyposaonych w dodatkowe zbiorniki paliwa, pozwolio zmniejszy straty. Innym problemem zag bombowcw w 1940 r. i na pocztku 1941 r., spowodowanym niedoskonaoc urzdze nawigacyjnych, byo odnalezienie celw. Raport dla premiera Winstona Churchilla z sierpnia 1941 r. wskazywa, e w czasie wypraw bombowych w czerwcu i lipcu 1941 r. zaledwie 1/3 samolotw biorcych udzia w wyprawach na Niemcy

122 zdoaa zrzuci bomby w promieniu 8 km od wyznaczonych obiektw; w silnie bronionym Zagbiu Ruhry skuteczno nalotw bya jeszcze mniejsza, gdy zaledwie 1/10 bombowcw udawao si zrzuci bomby w promieniu 8 km od celw. Naukowcy pomogli pilotom, konstruujc urzdzenia nawigacyjne. Pierwsi zastosowali je Niemcy podczas nalotw na Angli (Knickebein, X-Gerate). Pniej podobne instrumenty wprowadzili Brytyjczycy (Gee). Prawdziwy przeom spowodowao zastosowanie urzdze radarowych odtwarzajcych na ekranie map terenu, nad ktrym przelatywa samolot (H2S, Oboe). Doskonae wyniki dao zastosowanie specjalnych grup samolotw, ktre odnajdyway i oznaczay cele zrzucajc adunki zapalajce (pathfinder). Naloty bombowcw amerykaskich i brytyjskich na Niemcy oraz amerykaskich na Japoni wywieray znaczny wpyw na bieg wojny, gdy niszczyy infrastruktur gospodarcz i zmuszay wroga do przeznaczenia do obrony wasnego terytorium samolotw myliwskich i armat przeciwlotniczych, ktrych brakowao na froncie. Jednake skuteczno bombardowa strategicznych zmniejszaa si wskutek niesystematycznego prowadzenia nalotw na wybrane cele, co umoliwiao szybk odbudow uszkodzonych zakadw, oraz niekoncentrowania atakw na zakadach majcych kluczowe znaczenie dla gospodarki (elektrownie, zakady oysk tocznych). BONG RICHARD (1920-1945) major Amerykaski pilot myliwski, osign najwicej zestrzele wrd pilotw US Army Air Force. W czasie suby na Pacyfiku odby 200 lotw bojowych, pilotujc gwnie P-38J Lightning, i uzyska 40 zestrzele. Zgin w sierpniu 1945 r. w czasie prb samolotu odrzutowego P-80.

125

BORMANN MARTIN
li wyszy z portu. Pozosta tam 500osobowy oddzia, ktry wysadzi gwne urzdzenia. 26 sierpnia do portu i miasta wkroczyy oddziay *Wolnych Francuzw.

BORMANN MARTIN
(1900-1945) polityk Niemiecki polityk, czonek partii nazistowskiej NSDAP, do ktrej wstpi 27 lutego 1927 r. po zwolnieniu z wizienia, gdzie odsiadywa krtki wyrok za udzia w morderstwie politycznym. Rok pniej wezwano go do centrali NSDAP w Monachium i tu powierzono zarzdzanie kas zapomogow SA-manw, odnoszcych rany w czstych bijatykach, jakie wywoywali. Tak sprawnie i przebiegle zarzdza powierzonymi mu finansami, e powikszy majtek biednej wwczas partii. To zwrcio na niego uwag szefw. Jednake o dalszej karierze zadecydowao maestwo z Gerd Buch, fanatyczn wyznawczyni nazizmu, crk starego towarzysza partyjnego Hitlera - Waltera Bucha. Od 1933 r. by szefem sztabu Rudolfa *Hessa, zastpcy Hitlera; (jako szefa partii NSDAP) i majc ponadto rang Reichsleitera (najwyszy stopie w hierarchii partyjnej) sta si politycznym kierownikiem urzdu zastpcy
Martin Bormann

Boomerang

BOOMERANG, Commonwealth
samolot

BORDEAUX
port

Australijski samolot myliwski skonstruowany na podstawie dowiadcze z licencyjnej budowy amerykaskiego samolotu wielozadaniowego N.A.33 (Wirraway). Od 1942 do 1944 r. wyprodukowano 250 Boomerangw. Nie byy tak dobre jak myliwce japoskie, ale okazay si przydatne, m.in. w walkach na Nowej Gwinei. Wykorzystywano je jako samoloty szturmowe, do oznaczania celw i zada rozpoznawczych.

Miasto i port na francuskim wybrzeu atlantyckiem, u ujcia rzeki Garonny. Po zdobyciu przez Niemcw Bordeaux stao si wan baz morsk pastw osi". We wrzeniu 1940 r. do portu weszy okrty woskiej flotylli Betasom oraz niemieckie zaopatrzeniowe okrty podwodne (9 okrtw Typ XIX oraz 5 Typ XB). Od padziernika 1942 r. bazoway tam okrty podwodne niemieckiej 12 U-Flotilla (dowdca kmdr.-por. Klaus Scholz). Na terenie basenw portowych Niemcy wznieli schron dla okrtw podwodnych DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE o wymiarach: szeroko 245 m, dugo 162 m, wysoko (od dna) silnik 19 m. Wewntrz znajdowao si Pratt & Whitney R-1830-S3C4G 11 przystani, do ktrych wejcie zao mocy 1200 KM saniay pancerne rolety". Przystarozpito 11,05 m nie przykrywa strop o gruboci dugo 7,77 m 5,6 m, zaplecze za - o gruboci masa startowa 3450 kg 3,6 m. Pod koniec wojny Niemcy maks. prdko 476 km/h przystpili do budowy osony jednej zasig 1500 km ze luz basenu portowego-betonouzbrojenie wego schronu o dugoci 175 m, 2 dziaka Hispano ka. 20 mm szerokoci 35 m i wysokoci 16 m. 4 karabiny maszynowe kal. 7,69 mm 21 sierpnia 1944 r. okrty 12 flotyl225 kg bomb

BORNEO Fuhrera. Po ucieczce Hessa do Wielkiej Brytanii w 1941 r. obj stanowisko Szefa Kancelarii Partyjnej NSDAP. W kwietniu 1943 r. obj stanowisko sekretarza Hitlera i, majc bezporedni dostp do Fuhrera odsun na bok wszystkich innych starajcych si o aski dyktatora. Kierujc partyjn administracj decydowa kto i kiedy bdzie mg by przyjty przez Hitlera. Uczestniczy we wszystkich naradach i nadawa ksztat dyrektyw, zarzdze i rozkazw decyzjom Hitlera: take dotyczcych mordowania ludzi chorych psychicznie, wyniszczania Polakw, ydw i innych narodowoci. Pozosta przy Fuhrerze do koca, by wiadkiem na jego lubie z Ew Braun oraz wykonawc testamentu. 1 maja 1945 r. wieczorem wraz z kilkunastoma oficerami wymkn si z bunkra pod ogrodem kancelarii Rzeszy. Zamierza przedrze si do lotniska Rechlin, skd towarzyszcy mu gen. Hans Baur, pilot Hitlera, mia zabra go samolotem do Plon. Przez wiele lat dalszy los Bormanna otoczony by tajemnic. Midzynarodowy Trybnuna Wojskowy w Norymberdze w 1946 r. sdzi go zaocznie i skaza na kar mierci. Pniej w prasie pojawiay si czsto relacje ludzi, ktrzy twierdzili, e widzieli go w pastwach Ameryki Poudniowej. Znaleli si nawet wiadkowie, ktrzy utrzymywali, e widzieli go w Moskwie. Ich relacje zdaway si potwierdza informacje gen. Reinhardta Gehlena, szefa wywiadu Fremde Heere Ost, ktry zezna, e Bormann by agentem radzieckim. Dopiero w 1972 r., przy okazji robt budowlanych w Berlinie, znaleziono szkielet, ktry zidentyfikowano jako szcztki Martina Bormanna. Jednake nie ma ostatecznej pewnoci, czy byy to szcztki Bormanna. BORNEO operacja desantowa 1945 r. Wyspa na Morzu Poudniowo-Chiskim, broniona przez niewielkie brytyjskie i holenderskie siy porzdkowe, zostaa atwo opanowana 16 grudniu 1941 r. przez wojska japoskie. 12 kwietnia 1945 r. okrty VII floty amerykaskiej rozpoczy bombardowanie japoskich pozycji, a 30 kwietnia australijski I korpus, dowodzony przez gen. Leslie Morsheada, zaj wysp Sadau i nastpnego dnia uderzy na Tarakan, gdzie walki trway 4 dni. Australijczycy stracili 225 zabitych i 669 rannych, a Japoczycy 1540 zabitych. 10 czerwca 29 tys. onierzy dokonao desantu w rejonie Brunei, napotykajc niewielki opr. Gwnym celem tej operacji byo opanowanie terenu, na ktrym Brytyjczycy mogliby zaoy baz lotnicz, by wspomaga atak na Singapur. Budowa bazy na Borneo przecigna si do 2 wrzenia 1945 r., gdy Japoczycy ogosili kapitulacj. BORTNOWSKI WADYSAW (1891-1966) genera Polski oficer, onierz Legionw Polskich od 1914 r. (ciko ranny w bitwie pod owczwkiem), od listopada 1918 r. suy w Wojsku
Wadysaw Bortnowski

126 Polskim. Bra udzia w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. W okresie midzywojennym po ukoczeniu Ecole Superieure de Guerre w Paryu peni wiele funkcji sztabowych i dowdczych. 23 marca 1939 r. zosta dowdc armii Pomorze". 21 wrzenia 1939 r. dosta si do niewoli niemieckiej i do koca wojny przebywa w obozie VIIA Murnau, ktry w kwietniu 1945 r. wyzwoliy wojska amerykaskie. Po wojnie wyjecha do Wielkiej Brytanii i stamtd w 1954 r. wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie zmar 21 listopada 1966 r. BORYS III (1894-1943) krl Bugarii Tron obj w 1918 r. Po wybuchu II wojny wiatowej usiowa trzyma swoje pastwo z dala od wojny, ale w marcu 1941 r. pod presj Hitlera premier jego rzdu podpisa akt przystpienia do *paktu trzech, w nastpstwie czego Bugaria staa si baz wypadow do niemieckiej inwazji na Grecj i Jugosawi. Zmar w niejasnych okolicznociach tu po spotkaniu z Hitlerem (adna z tajnych sub nie przyznaa si do przeprowadzenia zamachu).
Borys III krl Bugarii (z lewej) z Gringiem 26 marca 1942 r.

BOYS

BOSE SUBHAS CHANDRA

(1897-1945) polityk

Przywdca ruchu nacjonalistycznego w Indiach, by wielokrotnie wiziony przez Brytyjczykw. Wybuch wojny potraktowa jako okazj sprzyjajc odzyskaniu niepodlegoci przez Indie. W 1940 r. uciek z wizienia i dotar do Berlina, gdzie zorganizowa niewielki oddzia hinduski (Hinduska Armia Narodowa), ktry mia walczy przeciwko aliantom. Po wybuchu wojny na Pacyfiku uda si do Tokio, gdzie powoa Tymczasowy Rzd Wolnych Indii i za zgod Japoczykw utworzy armi spord 60 tys. jecw przetrzymywanych w japoskich obozach po zajciu Malajw. Oddziay tej armii wziy udzia w ofensywie japoskiej w Kohimie i Imphalu (1944). Zgin w 1945 r. w wypadku lotniczym nad Formoz (Tajwan). BOSTON, DOUGLAS -> DOUGLAS, A-20 HAVOC i BOSTON BOUGAINVILLE bitwy 1943-44 Najwiksza wyspa z archipelagu Wysp Salomona, okupowana przez wojska japoskie od pierwszej poowy 1942 r., w roku nastpnym staa si obiektem operacji inwazyjnej wojsk amerykaskich zmierzajcych do blokady rejonu *Rabaul. Amerykanie zamierzali przechwyci porty i lotniska suce Japoczykom do rajdw na *Guadalcanal, a ktre mogy si sta baz wypadow dla wojsk alianckich do ataku na Rabaul. 15 sierpnia oddziay amerykaskie wyldoway na wyspie Vella Lavella; Japoczycy pocztkowo nie stawiali oporu, ale po dwch tygodniach otrzymali posiki z wyspy Kolombangara i postanowili skoncentrowa obron na Bougainville, gdzie midzy 28 wrzenia i 3 padziernika skierowali 9400

Baza japoskich wodnosamolotw na jednej z wysp 11 lutego 1942 r.

onierzy. Wg ocen amerykaskich siy japoskie na wyspie liczyy 40 000 onierzy rozmieszczonych gwnie w poudniowym rejonie. Dlatego dowdca operacji, wiceadm. William F. *Halsey, zdecydowa si uderzy na pnocy, w Zatoce Cesarzowej Augusty, ktrej bronio tylko 2000 onierzy. Przed rozpoczciem gwnej operacji wykonano ataki pozorujce na Wyspy Skarbu, Choiseul i Shortland. 1 listopada 1943 r. o wicie gen. Alexander Vandegrift skierowa do ataku na przyldek Torokina w Zatoce Cesarzowej Augusty oddziay piechoty morskiej. Opr by znacznie sabszy ni si spodziewano, a gdy amfibie dopyny do brzegu, okazao si, e Japoczycy porzucili nadbrzene stanowiska i wycofali si do dungli. 1 i 7 listopada Amerykanie odparli bez wikszych strat kontrataki Japoczykw, ktrzy nie mieli wystarczajco duo onierzy ani sprztu, aby podj przeciwuderzenie na wiksz skal. Ju 2 listopada na wybrzeu Bougainville Amerykanie mieli gotowy pas startowy dla samolotw, ktre rozpoczy naloty na Rabaul. Do koca 1943 r. wojska amerykaskie umocniy zdobyte pozycje, wybudoway 4 pasy startowe, a na wysp dotary

posiki, tak e liczebno garnizonu wzrosa do 44 000 onierzy. 8 i 25 marca 1944 r. Japoczycy podjli prb wyparcia wojsk alianckich z wyspy, wysyajc do boju 15 000 onierzy, jednake zostali odparci po cikich walkach, w ktrych stracili 5000 ludzi. Straty amerykaskie byy niewielkie - 263 onierzy. Do koca wojny na wyspie pozostay jednostki japoskie odcite od wszelkich dostaw i zbyt sabe, by w najmniejszym stopniu zagrozi Amerykanom. BOULTON PAUL -> DEFIANT, Boulton Paul BOYS karabin przeciwpancerny Brytyjski karabin przeciwpancerny kal. 13,97 mm, skonstruowany przez kpt. Boysa w 1936 r. i rok pniej wprowadzony do uzbrojenia wojsk. W okresie II wojny montowany by na czogach i transporterach opancerzonych *universal carrier. W pierwszych latach wojny sia pociskw wystrzeliwanych z tego karabinu bya wystarczajca do przebicia pancerzy niemieckich czogw, ale w miar zwikszania

BRADLEY OMAR
gruboci pyt pancernych przesta spenia swoje zadanie i zastpiono go granatnikiem *PIAT. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 13,97 mm (pocztkowo 12,7mm), ciar 16,3 kg dugo 1625 mm prdko pocztkowa pocisku 864 m/s 5 nabojw pojemno magazynka pocisk przebija pancerz o gruboci do 16 mm z odlegoci 500 m trafiajc pod ktem 90. W dniu przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny by komendantem Szkoy Piechoty w Fort Benning. W kocu 1942 r. powoany przez gen. Eisenhowera do suby w Afryce Pnocnej, obj stanowisko zastpcy gen. George'a *Pattona, dowdcy II korpusu, a od kwietnia 1943 r. dowdztwo tej jednostki. Szybko zyska uznanie swoich zwierzchnikw i onierzy, ktre potwierdziy walki na *Sycylii. We wrzeniu 1943 r. przyby do Wielkiej Brytanii, gdzie obj dowodzenie nad 1 armi amerykask, ktrej oddziay ldoway 6 czerwca 1944 r. na play *Omaha" w *Normandii. 1 sierpnia 1944 r. obj dowdztwo nad 12 Grup Armii, w skad ktrej wesza 3 armia dowodzona przez zwierzchnika Bradleya z czasw suby w Tunezji, gen. Pattona. We Francji Bradley kierowa gwnymi

128

BRADLEY OMAR
(1893-1981)

genera

Amerykaski oficer, w 1915 r. ukoczy akademi wojskow West Point razem z Dwightem *Eisenhowerem, co miao duy wpyw na jego dalsz karier.

onierz brytyjski z rusznic przeciwpancern Boys

129

BRAUN WERNHER von

w Wyszej Szkole Technicznej w Zurychu, zosta zatrudniony w Urzdzie Uzbrojenia armii niemieckiej, gdzie mg powici si problemom konstrukcji rakiet na paliwo pynne. Rok pniej skonstruowa pierwsz rakiet A-l, przeznaczon do prb naziemnych. W 1934 r. nastpna rakieta von Brauna A -2 wzbia si na wysoko 2000 m. Ten sukces otworzy przed modym naukowcem (w kwietniu 1934 r. von Braun obroni prac doktorsk na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie) drog do byskotliwej kariery. W sierpniu 1936 r. mszya budowa orodka rakietowego w *Peenemunde na wyspie Uznam, a von Braun obj stanowisko kierownika technicznego. Tam dokoczy budowy rakiety A-i i przystpi do konstruowania rakiety A-4, ktra pniej otrzymaa nazw * V-2 (Vergeltungswaffe-2, bro odwetowa nr 2). Na pocztku

Walter Brauchitsch

cjom ani rozkazom Fiihrera. Bezporedni przyczyn zalenoci mogo by 80 tys. Reichsmarek, ktre uzyska od Hitlera jako bezzwrotn poyczk po zawarciu drugiego maestwa. W 1938 r. obj stanowisko naczelnego dowdcy wojsk ldowych i kierowa kampaniami 1941 r. produkcji tej broni przyw Polsce, Danii i Norwegii, na za- znano najwyszy priorytet. Pierwchodzie Europy i na Bakanach. szy udany start nastpi 13 czerwca W lipcu 1940 r. otrzyma awans do 1942 r., ale rakieta eksplodowaa po stopnia feldmarszaka. Gboko przeleceniu 1300 m; cakowicie przekonany o sukcesie inwazji na udana prba odbya si 3 padzierWielk Brytani, podpisa rozkaz nika, gdy rakieta przeleciaa 190 km odesania do obozw pracy przymu- wzdu brzegu Batyku i odchylia sowej wszystkich obywateli tego si od linii celowania tylko o 4 km. kraju w wieku 17-45 lat, co miao Na wiosn 1943 r. uruchomiono nastpi po zajciu wysp. Od 1940 r. seryjn produkcj V-2. Do kokierowa przygotowaniami do agre- ca wojny wyprodukowano okoo sji na Zwizek Radziecki i dziaa- 10 tys. rakiet V-2, z ktrych 2894 niami wojennymi rozpocztymi 22 czerwca 1941 r. Obarczony przez Wernher von Braun Hitlera win za niepowodzenia pod Moskw, zosta 19 grudnia 1941 r. usunity ze stanowiska dowdcy wojsk ldowych. Do koca wojny Brauchitsch nie powrci do czynnej suby. Zmar w wizieniu w 1948 r. tu przed rozpoczciem procesu, w ktrym mia zosta osdzony za zbrodnie wojenne.

BRAUN WERNHER von

(1912-1977) naukowiec Niemiecki konstruktor rakiet, w padzierniku 1932 r., po studiach

BREGUET 690 wystrzelono na Angli, Antwerpi, Bruksel i inne cele w Europie. Werner von Braun planowa budow znacznie wikszych rakiet, ktre mogyby atakowa cele odlege o 4,5 tys. km. W maju 1945 r. ukry w kopalni dokumentacj rakiet wac 14 ton i z grup 100 niemieckich naukowcw odda si w rce onierzy amerykaskich. Po wojnie pracowa w Stanach Zjednoczonych, wsptworzc amerykaskie sukcesy kosmiczne. BREGUET 690 (seria) samoloty Francuski samolot wielozadaniowy Breguet 690, zaprojektowany w 1934 r., trafi do produkcji seryjnej w 1937 r. i by wytwarzany w kilku wersjach: Bre 691C3 - trzymiejscowy myliwiec, 691A3 - samolot rozpoznawczy, 691B2 - dwumiejscowy lekki bombowiec i 691AB2 - bombowiec nurkujcy. Ta ostatnia wersja zostaa szybko zmodyfikowana i w maju 1940 r. francuskie siy powietrzne dysponoway 106 samolotami Breguet 693 z silnikami Gnom Rhne 14M4/M5.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (691B2) silnik 2 x Hispano Suiza 14Ac o mocy 680 KM rozpito 15,35 m dugo 9,80 m masa startowa 5000 kg maks. prdko 464 km/h zasig 1400 km

Bren Mk I na podstawie przeciwlotniczej uzbrojenie 1 dziako Hispano Suiza kal. 20 mm 4 karabiny maszynowe kal. 7,5 mm osiem 50-kilogramowych bomb

BREN WZ.37 karabin maszynowy Zaprojektowany w czeskich zakadach zbrojeniowych w Brnie (eskoslovenska Zbrj ovka Model

Breguet 691

1930) na pocztku lat trzydziestych, zyska uznanie przedstawicieli ar brytyjskiej poszukujcych lekkiego karabinu maszynowego, ktry mgby zastpi starzejcego si Lewisa. Brytyjczycy postawili warunek - karabin powinien by przystosowany do nabojw kal. 0,303 cala (tj. 7,69 mm). Konstruktorzy zakadw w Brnie szybko opracowali model ZB 33 i Royal Smali Arms Factory w Enfield Lock (std nazwa, z poczenia Brno i Enfield) rozpoczy seryjn produkcj. 4 sierpnia 1938 r. Bren Gun Mark 1 zosta oficjalnie wprowadzony do uzbrojenia wojsk brytyjskich. Okaza si niezawodn broni, z ktrej mona byo strzela z dwjnogu (rczny karabin maszynowy) lub trjnogu (ciki karabin maszynowy). Stosowany by take jako uzbrojenie pojazdw

1 3 1

BREST
wdc alianckiej 1 armii powietrznodesantowej (T Allied Airborne Army), ktra we wrzeniu 1944 r. przeprowadzia operacj Market" w rejonie * Arnhem.

BREST
port Port francuskiej marynarki wojennej na zachodnim wybrzeu Bretanii, po zajciu przez Niemcw sta si od poowy 1941 r. sta si wan baz morsk dla okrtw podwodnych i nawodnych Kriegsmarine. Na pocztku 1941 r. rozpoczto prace budowlane przy wznoszeniu schronu z przystaniami dla okrtw podwodnych. Budow zakoczono w ostatnich miesicach roku. Dugo schronu wynosia 192 m, szeroko 333 m, wysoko (od dna morskiego) 17 m, grubo pierwszej warstwy stropu 3,8 do 4,3 m, zwikszonej pniej do 6,2 m. W czerwcu 1941 r. do portu weszy okrty podwodne 1 U-Flotille, nazwanej Wedding Flotille" (od nazwiska niemieckiego asa podwodniakw z I wojny wiatowej), przebazowane z Kilonii, a w listopadzie tego roku utworzono w Brecie 9 U-Flotille. Schron by trzykrotnie obiektem bombardowa samolotw *RAF: 5 sierpnia 1944 r. 13 bombowcw ^Lancaster (z 17 biorcych udzia w nalocie) zrzucio 6-tonowe bomby *Tallboy, uzyskujc 5 trafie; 12 sierpnia 1944 r. 8 z 11 bombowcw trzykrotnie trafio schron; 13 sierpnia 5 z 28 Lancasterw uzyskao jedno bezporednie trafienie. cznie z 9 bomb, ktre trafiy bezporednio, 4 nie przebiy stropu, pozostawiajc kratery o rednicy 9 m o gbokoci 3 m, 5 bomb za rozerwao strop pozostawiajc dziury o rednicy ok. 5 m, ale nie wyrzdzajc wikszych szkd we wntrzu (zgino 4 marynarzy). Mimo braku spektakularnych efektw wybuchy spowodoway uszkodzenia systemu kanalizacyjnego, czciowe zasypanie basenu gruzem betonowym oraz pknicia betonowej konstrukcji schronu. Schron by

Bren kal. 303 (7,7 mm)

opancerzonych. Podczas okupacji broni tej uywao wiele oddziaw partyzanckich Armii Krajowej. W Anglii produkowano karabiny o kal. 0,303 cala, (7,7 mm), a w Kanadzie o kal. 7,92 mm. Po II wojnie Breny zmodyfikowano i w wprowadzono do wyposaenia NATO jako Machin Gun L 4. D A N E TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Bren Mkl)
kal. ciar dugo szybkostrzelno teoretyczna 7,69 mm 10,2 kg 1156 mm

500 strz./min donono skuteczna do 500 m pojemno magazynka ukowego 30 nabojw bbnowego 100 nabojw

skiego; wskutek braku odpowiedniej iloci sprztu, paliwa i rodkw cznoci jednostki, ktrymi dowodzi, poniosy cikie straty w starciach ze wietnie przygotowanymi Japoczykami. W lutym 1942 r. obj dowdztwo 10 armii lotniczej (10 Air Force) w Indiach, a nastpnie nowo sformowanej amerykaskiej armii powietrznej Bliskiego Wschodu (US Army Middle East Air Force USAmEAF). Przy cisej wsppracy z Brytyjczykami zorganizowa udane akcje przeciwko liniom zaopatrzeniowym pastw osi". W padzierniku 1942 r. zosta dowdc US Desert Air Task Force. W czasie inwazji w *Normandii dowodzi 9 armi lotnicz (9 Air Force) bazujc na Wyspach Brytyjskich. Od sierpnia 1944 r. by doLewis Brereton

BRERETON LEWIS
(1890-1967) genera Oficer amerykaski, absolwent akademii morskiej (US Naval Academy), w 1913 r. zosta lotnikiem i suy pod dowdztwem gen. Williama Mitchella - twrcy kontrowersyjnej teorii o decydujcym znaczeniu lotnictwa bombowego. W padzierniku 1941 r. obj stanowisko dowdcy dalekowschodniej armii powietrznej (US Far East Air Force), bazujcej na lotniskach Filipin, z zadaniem przygotowania odparcia ewentualnego ataku japo-

BRETAGNE rwnie celem nalotw samolotw amerykaskich, ktre nie wyrzdziy adnych szkd. Bazujce w Brecie 3 najwiksze okrty Kriegsmarine: pancerniki *Scharnhorst i *Gneisenau oraz ciki krownik *Prinz Eugen wymkny si z portu 11 lutego 1942 r. i przez kana La Manche dotary do portw niemieckich, co byo upokarzajc porak Royal Navy i lotnictwa brytyjskiego, ktre nie potrafiy uniemoliwi tej operacji (*Cerberus"). Od 21 sierpnia 1944 r. miasto oblega amerykaski VIII korpus, ktry po zacitych walkach zdoby port 18 wrzenia. BRETAGNE
okrt

onierze brytyjscy w Holandii 27 padziernika 1944 r.

Jeden z trzech francuskich pancernikw zbudowanych w czasie I wojny, zosta zmodernizowany w latach 1927-35. 3 lipca 1940 r. cumowa w porcie *Mers-el-Kebir, ktry ostrzelay brytyjskie okrty. Trafiony dwoma pociskami kal. 381 mm, zaton wraz z 977 marynarzami.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 rok) wyporno 22 189 t dugo 166 m szeroko 27,9 m zanurzenie 9,0 m prdko 21,5 wza uzbrojenie 10 dzia(5 x 2) kal. 340,6 mm 14 dzia kal. 139 mm 8 dzia przeciwlotniczych 76,2 mm 12 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 13,2 mm

Emanuel III z rodzin i rzd marsz. Pitro *Badoglio. Trzy dni pniej do miasta wkroczyli onierze brytyjskiej 1 dywizji powietrznodesantowej. 22 grudnia 1943 r. na lotnisko Campo Casale pod Brindisi przebazowano polsk eskadr 1586, ktrej zaogi w nocy z 5 na 6 stycznia 1944 r. odbyy pierwszy lot do Polski ze zrzutami. Pniej samoloty tej eskadry oraz poudniowoafrykaskiego 31 dywizjonu, 148 i 178 dywizjonu RAF, startujc z Brindisi, dokonyway zrzutw zaopatrzenia dla powstacw warszawskich. BRISTOL BEAUFIGHTER

-* BEAUFIGHTER, Bristol BRISTOL BEAUFORT -> BEAUFORT, Bristol BRISTOL BLENHEIM -^ BLENHEIM, Bristol BRITISH ARMY
brytyjskie wojska ldowe

wano dowdztwom: Adlersliot (pniej nazwany South-Eastern Command), Southern, Western, Northern, Scottish, Eastcrn, i okrgom (districts): London i North Ireland. Im podlegao pi dywizji piechoty oraz dywizje TA. Przed wybuchem wojny przystpiono do formowania dywizji pancernej. Poza granicami wysp, w Egipcie, stacjonowaa druga dywizja pancerna (pniejsza 7 dywizja Desert Rats"), w Palestynie za 8 dywizja piechoty. Najwikszy kontyngent utrzymywano w Indiach (ponad 60 tys. onierzy). W wielu koloniach stacjonoway niewielkie oddziay wojskowe (np. w Sudanie ok. 2 tys., Gibraltar, Malta po 2,5 tys., Malaje ok. 6,5 tys.).
Liczebno British Anny

BRETTON WOODS -> KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH BRINDISI

port

Portowe miasto na poudniowym wybrzeu Adriatyku, dokd 8 wrzenia 1943 r., po ogoszeniu kapitulacji Woch, przyby krl Wiktor

Przed wybuchem wojny Wielka Brytania dysponowaa niewielkimi siami ldowymi. Trzonem bya zawodowa Regular Army (liczca 31 maja 1939 r. 204 tys. onierzy), obok ktrej istniaa sabo wyszkolona i wyposaona ochotnicza Territorial Anny (TA) - 584 tys. onierzy. Wojska stacjonujce na terenie Wysp Brytyjskich podporzdko-

Rok 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 (czerwiec)

Tys. onierzy 897 1888 2292 2494 2697 2741 2920

8 marca 1939 r. minister wojny Leslie Hore-Belisha przedstawi program zwikszenia siy wojsk ldowych do czterech dywizji piechoty i dwch dywizji pancernych (armia regularna) oraz dziewiciu dywizji piechoty, trzech dywizji zmotoryzowanych, jednej dywizji pancernej

133 i dwch brygad kawalerii - armia terytorialna (TA). Po wkroczeniu oddziaw niemieckich do Czechosowacji zapada decyzja o dalszym zwikszeniu wojsk terytorialnych do 26 dywizji. Aby program ten zrealizowa, w kwietniu 1939 r. wprowadzono powszechny obowizek suby wojskowej, jednake realizacja planu przebiegaa powoli: w padzierniku 1939 r. British Anny liczya 897 tys. onierzy. Bdy rzdu brytyjskiego uniemoliwiy wic utworzenie armii ldowej zdolnej do odegrania wikszej roli w walkach na kontynencie. Do wiosny 1940 r. Wielka Brytania moga wysa na kontynent 13 dywizji tworzcych ^Brytyjski Korpus Ekspedycyjny. Dopiero w pniejszych latach wojny liczebno wojsk brytyjskich wzrosa do stopnia umoliwiajcego odegranie istotnej roli w zmaganiach na wielu teatrach dziaa. Po upadku Francji w 1940 r. zadania armii koncentroway si przede wszystkim na obronie Wysp Brytyjskich, a w drugiej kolejnoci Bliskiego Wschodu. Po przystpieniu Japonii do wojny w 1941 r. wzrosa rola Dalekiego i rodkowego Wschodu, gdzie gwn baz wojsk brytyjskich stay si Indie. Od 1943 r. oddziay armii brytyjskiej bray udzia we wszystkich wikszych operacjach alianckich (ldowanie w Afryce Pnocnej, Sycylii, Woszech i Normandii). System dowodzenia pozostawia du swobod dowdcom teatrw dziaa wojennych kierujcych si gwnymi zaoeniami strategii premiera Winstona Churchilla, przygotowanymi wedug rad szefa Imperialnego Sztabu Generalnego (kolejno: William Edmund *Ironside, John *Dill i Alan *Brooke). Bezporednie decyzje dotyczce dziaa armii podejmowali dowdcy poszczeglnych rejonw decydujcy o przebiegu operacji zaczepnych i obronnych, cho zdarzao si, e premier ingerowa w dziaania na niszych szczeblach. Po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny w 1941 r. rola dowdcw brytyjskich na najwaniejszych frontach zostaa ograniczona na rzecz systemu poczonych dowdztw i sztabw, w ktrych z czasem zaczli dominowa Amerykanie. W okresie najwikszej rozbudowy organizacyjnej British Anny liczya 34 dywizje piechoty (z ktrych 9 nie weszo do walki), 2 dywizje powietrznodesantowe, 11 dywizji pancernych. Ogem w latach 1939-45 w wojskach ldowych suyo 3,5 min mczyzn i kobiet. Zgino 122 tys. onierzy. BROOKE ALAN wicehrabia Alanbrooke of Brookeborough (1883-1963) marszaek polny Brytyjski oficer, jeden z najbardziej zasugujcych na uwag strategw II wojny wiatowej. Jego wojenna kariera rozpocza si w 1940 r., gdy jako dowdca II korpusu brytyjskich si ekspedycyjnych (zob. Brytyjski Korpus Ekspedycyjny) we Francji kierowa obron *Dunkierki. Odwoany do Londynu przed ewakuacj wojsk brytyjskich z Francji, wkrtce obj stanowisko dowdcy Home Forces (annia bronica metropolii). W 1941 r. obj stanowisko szefa Imperialnego Sztabu Generalnego, a w marcu 1942 r. zosta przewodniczcym Komitetu Szefw Sztabw. By jednym z najbliAlan Brooke

BROWNING M1919A4 szych doradcw premiera Winstona Churchilla i uzyska znaczcy wpyw na decyzje szefa rzdu (twierdzi, e jego rol byo zamienianie pomysw Churchilla w decyzje wojskowe). Wielokrotnie powstrzymywa premiera przed realizacj zych planw, co czsto prowadzio do gwatownych sprzeczek. Po jednej z ktni, na wie e Churchill stwierdzi, i szef Sztabu Generalnego nienawidzi go i musi odej, Sir Alan powiedzia: To nieprawda, e nienawidz go. Ubstwiam go, ale kiedy nadejdzie dzie, w ktrym powiem, e ma racj, majc wiadomo, i robi le, bd zmuszony zoy rezygnacj". Zawsze by przy premierze w czasie najwaniejszych wydarze politycznych, np. konferncji w Teheranie. By rwnie zrcznym politykiem; doskonale sobie radzi z amerykaskimi dowdcami, ktrzy cenili jego profesjonalizm. Nie potrafi jednak znale wsplnego jzyka z gen. George'em *Marshallem, do ktrego czu (odwzajemnian) antypati. Najwikszym rozczarowaniem bya dla niego wiadomo, e stanowisko gwnodowodzcego wojskami alianckimi w inwazji na *Normandi ma sprawowa gen. Dwight *Eisenhower; zawd by tym wikszy, e premier Churchill jemu obieca to stanowisko. W czasie wojny otrzyma wiele honorw nagradzajcych zasugi poniesione w subie Wielkiej Brytanii: w 1940 r. otrzyma tytu szlachecki, w 1944 - stopie marszaka polnego, we wrzeniu 1945 r. - tytu barona Alanbrooke of Brookeborough, a pniej - tytu wicehrabiego (viscount). BROWNING M1919A4 ciki karabin maszynowy Zaprojektowany w pierwszych latach XX wieku przez jednego z najsawniejszych amerykaskich konstniktorw broni strzeleckiej Johna Mosesa Browninga. Prototyp powsta prawdopodobnie w 1910 r., ale konstruktorowi nie udao si

BROWNING 1918A2 zyska zainteresowania armii. Dopiero przed przystpieniem Stanw Zjednoczonych do wojny, gdy okazao si, e armia nie dysponuje cikim karabinem maszynowym, Browning uzyska moliwo zademonstrowania swojej broni; podczas pokazu w maju 1917 r. z jego karabinu oddano 20 tys. strzaw bez przerwy, co przesdzio o skierowaniu tej broni do produkcji seryjnej. Po wojnie wprowadzono pewne poprawki do karabinu Model 1917 (m.in. zastpujc czci brzowe stalowymi, usprawniajc system chodzenia). W 1918 r. konstruktor opracowa karabin maszynowy chodzony powietrzem, przeznaczony do zamontowania w samolotach (M 1918). Prby dowiody, e nowy karabin sprawuje si rwnie dobrze jak dotychczasowa wersja chodzona wod. Nowy, lejszy karabin natychmiast wprowadzia do swojego uzbrojenia kawaleria amerykaska, ktra wystawia tej broni bardzo pozytywn ocen. W wyniku dalszych modyfikacji powsta karabin maszynowy przystosowany do instalowania w wozach bojowych. Jednymi z najbardziej znanych odmian byy: M1919A4 -uywany jako bro pokadowa czogw i wozw opancerzonych oraz (wyposaony w uchwyt do przenoszenia broni i trj non podstaw) jako bro piechoty, a take M 1919A6 - z luf w perforowanej osonie, na dwjnogu, z drewnian kolb. Karabiny maszynowe Browninga trafiay masowo do rnych jednostek wojska. W czasie II wojny wiatowej wraz z dostawami *Lend-Lease Browningi dotary do pastw alianckich. Byy to doskonae karabiny maszynowe, niezawodne, atwe w obsudze. Uyway ich jednostki Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (M 1919A4) kaliber 7,62 nim ciar karabinu 14 kg z trjnogiem 20,35 kg dugo 1041 mm szybkostrzelno praktyczna 150 strz./min donono 2200 m prdko pocztkowa pocisku 854 m/sek pojemno tamy 250 nabojw

134
BROWNING WZ. 1930 ciki karabin maszynowy Produkowany w Polsce, by zmodyfikowan odmian cikiego ka- I rabinu maszynowego Browning ] wz. 1917. Bro t dostosowano do I amunicji kal. 7,92 mm oraz wpro- I wadzono wiele innych zmian, 1 m.in. wyduono luf, zmieniono ] chodnic, zamontowano wspornik I do celownika przeciwlotniczego. 1 W 1930 r. bro t wprowadzono do I uzbrojenia Wojska Polskiego i do I 1939 r. by podstawowym typem ' broni strzeleckiej w WP. Stosowano I go rwnie w czogach * Vickers E I i 7TP ( *Siedem TP) oraz tankiet- I kach *TK i *TKS. Na podstawie zaoe tego karabinu Pastwowa Wytwrnia Uzbrojenia opracowaa lotniczy karabin maszynowy I Browning wz. 1933, stosowany w samolotach myliwskich *R7, *P.lla, *P.llc oraz rozpoznawczo-bombowych PZL.23 Kara i obserwacyjnych RWD-14 i Czapla. W latach 1935-36 opracowano ulepszone wersje, zwikszajc szybkostrzelno do 1200 strzaw na minut, i zastosowano je m.in. w samolotach rozpoznawczo bombowych PZL.43.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (wz. 1930) kal. 7,92 mm waga 18,6 kg dugo 981 ram donono 1370 m szybkostrzelno teoretyczna 1000 strz./min tama parciana z 330 nabojami

BROWNING 1918A2 rczny karabin maszynowy Amerykaski konstruktor John Moses Browning zademonstrowa w lutym 1917 r. swj nowy karabin maszynowy, ktry by lekki (way niewiele ponad 7 kg) i mg by uywany przez onierzy idcych do ataku. Wprawdzie podniosy si gosy krytyczne, wytykajce, e strzay oddawane przez onierzy idcych lub biegncych s niecelne i wyposaenie wojska w takie karabiny bdzie prowadzio do marnowania amunicji, ale wadze wojskowe zdecydoway si kupi projekt karabinu Browninga. Produkcja rozpocza si w 1918 r. i jeszcze przed kocem wojny nowe karabiny pojawiy si polu walki. Jednym z pierwszych onierzy, ktry strzela z karabinu Browninga, by syn wynalazcy por. Valentine Browning. Alianci z uznaniem przyjli t bro i tu po wojnie Francuzi zamwili w zakadach Winchestera 15 tys. sztuk. W okresie midzywojennym karabin by modyfikowany. Ostatnie zmiany wprowadzono w 1940 r., kiedy pojawia si wersja M 1918A2. W czasie II wojny by powszechnie stosowany na wielu frontach, chocia mia sporo wad. Okaza si zbyt ciki, aby mona byo strzela z ramienia, i silnie wibrowa, uniemoliwiajc prowadzenie celnego ognia. Jednoczenie by za lekki do zamocowania na trjnogu i przez to niestabilny. Lufa rozgrzewaa si za mocno, a zmiana w czasie walki magazynka zamocowanego od dou bya niewygodna.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 7,62 mm (0,30 cala) waga 8,85 kg dugo 1220 mm donono 1370 m szybkostrzelno teoretyczna 600 strz./min magazynek 20 nabojw

BRUMMBAR Sturmpanzer IV (Sd Kfz 166) dziao samobiene Haubice zamontowane na podwoziu czogu *PzKpfw IV opracoway dwa niemieckie zakady zbrojeniowe: Alkett (nadwozie) i Krupp (modyfikacja podwozia). Projekt nowego pojazdu przedstawiono 20 padziernika 1942 r. Adolfowi Hitlerowi, ktry poleci wypro-

135
dukowanie 40-60 Brummbarw. 1 lutego 1943 r. zapada decyzja, e 40 dzia musi zjecha z tamy produkcyjnej do 12 maja 1943 r. Jako pierwsza Brummbary otrzymaa jednostka Sturmpanzerabteilung 216 i wykorzystaa je w czasie bitwy pod *Kurskiem. Wkrtce utworzono nastpne oddziay: 217, 218 i 219, ktre walczyy na froncie wschodnim i zachodnim. Ju pierwsze walki wykazay przydatno nowej broni. Sia wybuchu pociskw kal. 150 mm bya wystarczajca do niszczenia bunkrw i umocnionych stanowisk ogniowych, a gruby przedni pancerz (100 mm), pochylony pod ktem 50, zapewnia picioosobowej zaodze dobr ochron. Wadami pojazdu by brak karabinu maszynowego oraz nadmierny ciar opancerzenia i haubicy, co powodowao powane awarie ukadu zawieszenia i napdu. Od kwietnia 1943 r. do marca 1945 r. zakady Deutsche Eisenwerke wyprodukoway 298 tych samobienych haubic, a dalszych 8 powstao w wyniku przerobienia czogw PzKpfw IV.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 ciar 28,2 t pancerz 10-100 mm silnik MaybachHL 120TRM o mocy 300 KM prdko 40 km/h uzbrojenie 1 haubica StuH43 LI 12 kal. 150 mm (przy kocu wojny instalowano rwnie 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm obok haubicy i drugi na wiey)

BT

Zaadunek oddziaw Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego we wrzeniu 1939 r.

(British Expeditionary Force - BEF) jednostka Wojska brytyjskie skierowane w 1939 r. do wsparcia sojuszniczych wojsk francuskich i belgijskich. Pierwsze oddziay przybyy do Francji 4 wrzenia 1939 r. (dowdca gen. lord *Gort) i zajy stanowiska

BRYTYJSKI KORPUS EKSPEDYCYJNY

wzdu granicy belgijskiej, midzy 1 i 7 armi francusk. Pocztkowo liczyy 152 tys. onierzy uformowanych w dwa korpusy: I koipus dowodzony przez gen. Johna *Dilla (pniej gen. M. Bakera) obejmowa 1 i 2 dywizj, II korpus (dowdca gen. Alan *Brooke) - 3 i 4 dywizj. W skad BEF wchodziy rwnie siy powietrzne: 12 eskadr liczcych 9392 onierzy. Saboci korpusu ekspedycyjnego by brak broni pancernej, sabe wyszkolenie onierzy wywodzcych si gwnie z armii terytorialnej (* British Army) oraz niedostatek si lotniczych. Gen. Bernard L. *Montgomery stwierdzi: [BEF by - przyp. BW] cakowicie niezdolny do prowadzenia gwnych dziaa wojennych na kontynencie europejskim". W ostatnich miesicach 1939 r. i pierwszych 1940 r. BEF zosta wzmocniony przez nowo sformowane dywizje. W maju 1940 r. liczebno BEF wyniosa 394 165 onierzy, z ktrych ok. 240 tys. byo na froncie. 10 maja 1940 r. BEF wyruszy w stron rzeki Skaldy (Belgia), lecz wkrtce wycofa si do rejonu * Dunkierki, skd wikszo onierzy ewakuowano w dniach 27 maja - 3 czerwca. We Francji pozostao ok. 140 tys. onierzy brytyjskich, z ktrych czci udao si przedosta do Wielkiej Brytanii, lecz 51 dywizja poddaa si Niem-

com w rejonie St. Valery-en-Caux. 13 czerwca do Cherbourga przyby gen. Brooke, aby obj dowdztwo nad jednostkami BEF wzmocnionymi przez 52 dywizj (Highland). Uzna jednak, e wobec postawy francuskiego dowdztwa, szukajcego moliwoci zawarcia zawieszenia broni, dalsza walka nie ma sensu i zameldowa premierowi Winstonowi Churchillowi o koniecznoci natychmiastowej ewakuacji. Do Wielkiej Brytanii ewakuowano 136 tys. onierzy brytyjskich oraz 20 tys. onierzy polskich, walczcych u boku armii francuskiej. W czasie walk we Francji BEF straci 68 111 onierzy zabitych, zaginionych, rannych i wzitych do niewoli oraz 599 onierzy zmarych z powody chorb i w wypadkach. We Francji pozostawiono 64 tys. pojazdw i 2472 dziaa. BT czogi Radziecki czog lekki skonstruowany jako kopia zakupionego przez Zwizek Radziecki w 1931 r. amerykaskiego czogu Christie M-1931 (T-3), zakupionego w 1931 r. BT-l (Bystryj tank - szybki czog) way 10,2 t i uzbrojony by w dwa karabiny maszynowe kal. 7,62 mm. Napdzany silnikiem bdcym kopi amerykaskiego Liberty o mocy

BUDIONNY SIEMION

136 mujcego Front Poudniowo-Zachodni i Front Poudniowy oraz Flot Czarnomorsk. Nie mg jednak sprosta umiejtnociom niemieckich dowdcw: Gerda *Rundstedta i Ewalda von *Kleista, ktrych armie nacieray na Ukrainie. Nie po trafi skoordynowa dziaa dwc' wielkich Frontw radzieckich, c m.in. umoliwio oddziaom Rundstedta okrenie gwnych si; wtedy rwnie nie potrafi przegrupowa swoich wojsk i zorganizowa przebicia si wojsk radzieckich. 13 wrzenia 1941 r. zastpi go marsz. Siemion *Timoszenko, jednake Budionny nie zakoczy kariery wojskowej i w latach pniejszych zajmowa dowdcze stanowiska (m.in. dowdcy Kierunku i pniej Frontu Pnocno-kaukaskiego); w 1943 r. obj utworzone specjalnie dla niego (w pewnym stopniu honorowe) stanowisko dowdcy kawalerii.

343-400 KM, mg porusza si na gsienicach lub, po zdjciu gsienic, na koach. Nastpny czog tej serii, BT-2, by nieco ciszy (11 t) i zosta uzbrojony w dziao kal. 37 mm. Czogi BT-3 i BT-4 wyprodukowano w niewielkiej liczbie. Masowa produkcja rozpocza si dopiero od wersji BT-5, wyposaonej w wiksz wieyczk z dziaem kal. 45 mm. W BT-5A zastosowano haubic kal. 76,2 mm. Nowy silnik benzynowy o mocy 350 KM pozwala na rozwinicie prdkoci do 65 km/h na gsienicach i 110 km/h na koach. Czogi BT byy jednak sabo opancerzone (6-13 mm). W momencie wybuchu wojny oddziay * Armii Czerwonej miay najwicej czogwBT-7-2 uzbrojonych w dziao kal. 45 mm i czogw BT7A z haubic 76,2 mm, bdcych wersj rozwojow B T-5. Wyposaono je w now skrzyni biegw, nowy silnik o mocy 450 KM i pancerz o gruboci 6-22 mm. Podobnie jak wszystkie poprzednie czogi tego typu, BT-7 mg porusza si na gsienicach i jedzi na koach. BT-7M (nazywany rwnie BT-8) mia wieyczk z czogu T-28 z haubic kal. 76,2 mm i zmieniony ksztat pancerza. Wyprodukowano je w niewielkiej liczbie. Ostatnim modelem tej serii i pierwowzorem doskonaego czogu *T-34 by eksperymentalny BT-IS, w ktrego konstrukcji zastosowano

mocno pochylone pancerze o gruboci od 6 do 30 mm; uzbrojony by w dziao 45 mm i karabin maszynowy. Way 15,61, a silnik dieslowski o mocy 500 KM pozwala rozwin prdko do 65 km/h. BUDIONNY SIEMION
(1883-1973)

marszaek Zwizku Radzieckiego Radziecki oficer, zasuy si w czasie wojny domowej i wojny z Polsk w 1920 r., gdy dowodzi 1 armi konn. By jednym z dwch marszakw, obok Klimenta *Woroszyowa, ktrzy przeyli stalinowskie czystki w wojsku w latach 193738. W czerwcu 1941 r., gdy powstaa Kwatera Gwna (Stawka) Naczelnego Dowdztwa Si Zbrojnych ZSRR, Budionny wszed w jej skad; otrzyma dowdztwo Kierunku Poudniowo-Zachodniego obej-

BUFFALO F2A, Brewster

samolot Amerykaski samolot myliwski, by pierwszym dolnopatem wybranym w 1936 r. przez US Navy do startu z pokadw lotniskowcw. Prototyp oznaczony XF2A-l oblatano w grudniu 1937 r. W jego konstrukcji zastosowano nowoczesne rozwizania (m.in. wcigane podwozie i dzielone klapy do ldowania). Jednake wprowadzenie do produkcji seryjnej okazao si bardziej kopotliwe ni si spodziewano i pierwsze samoloty dopiero

Buffalo dostarczony w 1940 r. dla RAF-u /

137 w kwietniu 1939 r. dostarczono marynarce wojennej (11 dla lotniskowca USS Saratoga). 43 samoloty wysiano do Finlandii, gdzie podczas wojny radziecko-fiskiej spisyway si dobrze, cho ich sukcesy moliwe byy gwnie dziki saboci radzieckiego lotnictwa. Dowdztwo brytyjskich si powietrznych ocenio samoloty F2A krytycznie. Uznano, e nie nadaj si do dziaa w Europie i wysano je na Daleki Wschd. W starciu z myliwcami japoskimi okazay si znacznie gorszymi samolotami i Brytyjczycy szybko wycofali je ze suby; podobnie uczynili Amerykanie po bitwie pod *Midway.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (F2A-3) silnik Wright R-1820-40 o mocy 1200 KM rozpito 10,67 m dhigo 8,03 m masa startowa 3247 kg maks. prdko 517 km/h uzbrojenie 4 karabiny maszynowe Colt-Browning kal. 12,7 mm (0,50 cala) dwie bomby 100-funtowe (45 kg)

BYRNES JAMES

ORP Burza na brytyjskich wodach

BURZA
okrt

Polski niszczyciel zamwiony w 1926 r. przez Kierownictwo Marynarki Wojennej we francuskiej stoczni Chantiers Navals Francais w Blainville. Zwodowany w 1929 r., rozpocz sub w w 1932 r. Jego zadaniem miao by eskortowanie konwojw, zwalczanie okrtw nawodnych i podwodnych przeciwnika, patrolowanie wd, jednake w przeddzie wybuchu wojny w ramach operacji *Pekin" wraz z * Byskawic i *Gromem wyruszy do Wielkiej Brytanii. Dowdztwo brytyjskiej marynarki wojennej wyznaczyo Burzy patrolowanie wd zagroonych dziaalnoci niemieckich okrtw oraz ochranianie konwojw. Ju 7 wrzenia 1939 r. zaoga Burzy odniosa sukces, gdy razem z Byskawic po raz pierwszy

w II wojnie wiatowej skutecznie 2 najcisze karabiny maszynowe zaatakowaa U-boota (Anglicy kal. 13,2 mm uznali, e polskie okrty uszkodziy 2 wyrzutnie torped U-boota). W pierwszej poowie 2 wyrzutnie i 2 miotacze bomb 1940 r. Burza braa udzia w akcji gbinowych. alianckich okrtw na wodach uzbrojenie po modernizacji *Norwegii. Pniej, osaniajc ewa- w 1940 i 1942 r. kuacj wojsk alianckich z *Francji, 2 dziaa (2 x 1) kal. 130 mm ostrzeliwaa niemieckie pozycje na1 dziao przeciwlotnicze kal. 76 mm brzene. W padzierniku 1940 r. 1 dziao przeciwlotnicze kal. 40 mm uczestniczya w ostrzeliwaniu Cher4 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm bourga. Przez nastpne 3 lata peni1 miotacz pociskw a gwnie sub konwojow, gbinowych (Hedgehog) ochraniajc alianckie konwoje na 4 miotacze bomb gbinowych Atlantyku. 22 lutego 1943 r. uczest2 miotacze typu Thornycroft niczya w zatopieniu niemieckiego 2 wyrzutnie bomb gbinowych. okrtu podwodnego U-606. W czasie wojny odbya 45 patroli i innych zada bojowych, przebya 98 750 BYRNES JAMES mil morskich, ochraniaa 14 konwo- (1879-1972) jw atlantyckich i 25 konwojw na polityk przybrzenych wodach brytyjskich, Amerykaski senator, prawnik i bliwielokrotnie uczestniczya w rato- ski przyjaciel prezydenta Franklina waniu rozbitkw. W poowie lipca D. Roosevelta, w padzierniku 1951 r. Burza wrcia do Polski i po 1942 r. obj stanowisko dyrektora przebudowie penia sub jako Biura Stabilizacji Ekonomicznej okrt obrony przeciwlotniczej. (Office of Economic Stabilization), W 1960 r. zostaa zamieniona na przemianowanego pniej na Biuro okrt-muzeum, a w 1975 r. oddana Mobilizacji Wojennej (Office of na zom. War Mobilization). Sukcesy, jakie odnis w zwalczaniu inflacji i rozwoju produkcji zbrojeniowej, umocDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE niy jego pozycj doradcy prezy(1939 r.) denta. W 1945 r. pojecha z prezywyporno 1605 t (bojowa - 1920 t) dentem na konferencj w Jacie, dugo 106,9 m aczkolwiek ze wzgldu na brak szeroko 10,5 m dowiadczenia w negocjacjach prdko 33 wzy z Rosjanami nie odegra tam wikuzbrojenie szej roli. W lipcu 1945 r., miano4 (4 x 1) dziaa kal. 130 mm wany przez nastpc Roosevelta 2 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm

Bitwa nad Bzur

138

Bitwa nad Bzur

139

BZURA
uderzyy oddziay armii Pozna"; grupa operacyjna gen. Edmunda *Knolla-Kownackiego, osaniana przez Podlask i Wielkopolsk Brygad Kawalerii, zadaa powane straty niemieckiej 30 dywizji piechoty, a inne jednostki niemieckie zepchnito na poudnie. 11 wrzenia do bitwy wesza grupa operacyjna gen. Mikoaja *Botucia z armii Pomorze", a reszta tej armii wizaa siy niemieckiej 4 armii w rejonie Wocawka i Brzecia Kujawskiego. Niemcy musieli osabi nacisk na Warszaw i przerzuci due siy na front nadbzurzaski. Wieczorem 12 wrzenia natarcie polskie amao si wobec duych strat i rosncego oporu Niemcw, ktrzy skierowali do bitwy wikszo 10 armii. Gen. Kutrzeba dokona przegrupowania si, aby przez Puszcz Kampinosk przebi si do Warszawy. W trakcie odwrotu annie polskie poniosy due straty i musiay przej do obrony. W nocy z 16 na 17 wrzenia gwne siy armii Pozna" rozpoczy walk o przeamanie okrenia, ale tylko nieliczne grupy piechoty, bez broni cikiej, przebiy si do Warszawy i Modlina.

Iii TIL - JS"James Byrnes (z lewej) na pokadzie okrtu Augusta z prezydentem Harrym Trumanem

Harry'ego Trumana sekretarzem stanu (minister spraw zagranicznych), bra udzia w najwaniejszych konferencjach tego okresu: w Poczdamie i Londynie. W 1947 r. zrezygnowa ze stanowiska, na ktrym zastpi go George Marshall.

nym Wodzem, ktry przenis swoj kwater do Brzecia nad Bugiem, szef sztabu gwnego WP gen. Wacaw *Stachiewicz podj decyzj aprobujc zwrot zaczepny. Polskie natarcie, zaplanowane na godziny poranne 10 wrzenia, przeoono na poudnie 9 wrzenia, gdy oddziay sprawnie zajy pozycje wyjciowe. Niemcy nie doceBZURA nili niebezpieczestwa, jakie twobitwa 1939 r. rzyo zgrupowanie obu polskich arNajwiksza bitwa kampanii wrze- mii. Z pnocnego brzegu Bzury niowej, zwana take bitw pod Kutnem, zostaa stoczona przez Wielkopolska Brygada Kawalerii podczas przegrupowania nad Bzur dwie polskie armie: Pozna" i Pomorze", dowodzone przez gen. Tadeusza * Kutrzeb (jednoczenie dowdc caoci polskich si w tej bitwie) i gen. Wadysawa *Bortnowskiego. Obaj uznali, e odwrt ich armii na lini Wisy (zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza) zostanie zatrzymany przez 8 i 10 annie nieprzyjaciela (dowdcy: gen. Johannes *Blaskowitz i gen. Walther von Reichenau), ktrych oddziay zmotoryzowane wyprzedziy cofajce si jednostki polskie. W tej sytuacji zrezygnowanie z akcji zaczepnej rwnaoby si oddaniu wrogowi inicjatywy i zezwolio Niemcom na wybr czasu i miejsca ataku. Wobec braku cznoci z Naczel-

CAEN

bitwa 1944 r.

Miasto w Normandii nad rzek Orne, wany wze drogowy i kolejowy, byo jednym z gwnych celw uderze alianckich wojsk inwazyjnych, ktre 6 czerwca 1944 r. wyldoway na odlegych o kilkana-

cie kilometrw plaach. Zadanie zdobycia miasta otrzymaa brytyjska 3 dywizja piechoty (dowdca gen. G. T. Rennie). Caen, bardzo intensywnie atakowane przez alianckie samoloty (pierwszy nalot odby si w nocy z 5 na 6 czerwca 1944 r.), ktre zrzuciy 2500 ton bomb, zostao niemale cakowicie

zburzone z wyjtkiem zabytkowego kompleksu Abbaye-aux-Hommes. Dopiero 9 lipca, po piciotygodniowych zacitych walkach, brytyjskie wojska zajy miasto.

CALAIS
port Miasto i port na francuskim wybrzeu kanau La Manche, zajte 16 maja 1940 r. przez niemieck 10 dywizj pancern. Ze wzgldu na bliskie ssiedztwo, po drugiej stronie kanau La Manche (niespena 40 km), brytyjskiego portu w Dover, ju w czerwcu 1940 r. Niemcy przystpili do budowy w rejonie Calais betonowych stanowisk dla cikich dzia. Miay one wspiera planowan inwazj na Angli i niszczy urzdzenia obronne na brytyjskim brzegu, pniej za, po 1941 r., broni francuskiego brzegu przed spodziewan inwazj wojsk alianckich. W bezporednim ssiedztwie Calais zbudowano betonowe bunkry: Sangatte (bateria Lindemann") - 3 dziaa kal. 406 mm, Cap Gris Nez (bateria Grosser Kurfurst") 4 dziaa kal. 280 mm, Moulin Rouge (bateria Oldenburg") -1 dziaa kal. 240 mm, Audinghem (bateria Todt") - 4 dziaa kal. 380 mm. Spodziewajc si alianckiej inwazji w tym rejonie, brzegi midzy Calais i Boulogne zostay bardzo silnie ufortyfikowane, do czego wykorzystano stare forty i cytadele

141

CANARIS WILHELM

znalaz si na wodach neutralnego pastwa i przez to sta si jednostk neutraln. Chodzio o zyskanie na czasie, bowiem podczas pertraktacji niemiecka zaoga opucia swj okrt i wysadzia go w powietrze. Canaris, internowany przez wadze chilijskie, wkrtce uciek z wyspy, na ktrej znajdowa si obz. Przedosta si na kontynent, przez Andy dotar do Buenos Aires i stamtd do Europy. Za te wyczyny zosta odznaczony Krzyem elaznym przez cesarza Wilhelma II. Do koca wojny suy w wywiadzie oraz dowodzi okrtem podwodnym, ktry na Morzu rdziemnym zatopi kilkanacie statkw. Po wojnie nadal prowadzi dziaalno wywiadowcz w organizacji zakonspirowanej pod nazw: Oddzia Transportu Morskiego. W kocu grudnia 1934 r., gdy by komendantem garnizonu w Swincmunde (winoujcie), Hitler, na podstawie rekomendacji adm. Ericha *Raedera, powierzy mu kierowanie wywiadem wojskowym - Abwehr. Wkrtce otrzyma stopie kontradmiraa; Budowa stanowiska dziaa kal. 210 mm w rejonie Calais w latach 1939-40 awansowano go kolejno do stopnia wiceadmiraa z czasw napoleoskich. Po alianc- skutecznymi obrocami przed niei admiraa. Canaris stworzy potn kiej inwazji na Normandi kanadyj- mieckimi samolotami rozpoznaworganizacj wywiadowcz, ale jedi bombowymi; wkrtce ska 3 dywizja piechoty uderzya na czymi noczenie usiowa przeciwdziaa Calais 24 wrzenia 1944 r. i zdoby- w katapulty wyposaono 50 innych statkw. Nazywano je Catapult ta miasto 30 wrzenia. Aircraft Merchantmen. W odrnieniu od FCS oprcz samolotw przeCAM woziy take handlowy adunek. (Catapult Aircraft Merchantmen) okrty Brytyjskie statki handlowe wyposaone w katapulty, z ktrych startoway samoloty myliwskie *Hurricane, aby chroni konwoje przed niemieckimi samolotami. Pierwsze katapulty zainstalowano w kwietniu 1941 r. na pokadach statkw Maplin, Springbank, Ariguani, Pegasus. Rozwizanie to miao znaczcy mankament, gdy po akcji myliwiec nie mia gdzie wyldowa i pilot musia wyskoczy ze spadochronem, liczc, e szybko odnajdzie go statek. Pierwsze jednostki z katapultami, nazwane Fighter Catapult Ships (FCS), okazay si

CANARIS WILHELM
(1888-1945) admira

Szef *Abwehry, niemieckiego wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w latach 1935-44, jeden z organizatorw opozycji antyhitlerowskiej. W czasie I wojny wiatowej mody porucznik z krownika Dresden zwrci na siebie uwag niesychanym wyczynem. Gdy w marcu 1915 r. u wybrzey Chile Dresden osaczyy okrty brytyjskie, Canaris wsiad do szalupy i popyn do jednego z nich - Glasgow, aby zoy protest. Dowodzi, e jego okrt

CANBERRA
wojennym planom Hitlera; skupi wok siebie wielu najwyszych niemieckich oficerw, przekonanych, e polityka nazistw doprowadzi Niemcy do zguby. Wysya do Wielkiej Brytanii emisariuszy (m.in. kpt. Roberta Treecka w 1935 r. i Ewalda von Kleista-Schmenzina w 1938 i 1939 r.), ktrzy przekazywali zastpcy szefa brytyjskiego wywiadu Stewartowi G. *Menziesowi informacje o polityce Niemiec, dziaaniach opozycji i przygotowaniach do zamachu stanu. Prawdopodobnie utrzymywa kontakt z brytyjskimi tajnymi subami za porednictwem Haliny Szymaskiej, agentki brytyjskiego wywiadu *MI-6. Canaris liczy, e w 1938 r., w okresie kryzysu sudeckiego, Wielka Brytania zadecyduje si na zbrojne wystpienie, co umoliwioby obalenie Hitlera. Jednake polityka *appeasementu uniemoliwia pucz, aczkolwiek nie jest pewne, do jakiego stopnia opozycjonici, ktrym przewodzili Canaris i gen. Ludwig *Beck, byli zdecydowani na jego przeprowadzenie. W czasie wojny Canaris przeciwdziaa wielu planom Hitlera i wielokrotnie wiadomie przekazywa mu wtpliwej wartoci informacje (m.in. w sprawie Hiszpanii i *Gibraltaru, kapitulacji Woch i ldowania alianckich wojsk pod *Anzio). Nigdy jednak nie dopuci si otwartej zdrady i nie przekazywa aliantom planw operacji wojskowych, zamierze strategicznych itp. Przez wiele lat potrafi udaremnia plany swoich najwikszych wrogw: Heinricha *Himmlera, Reinharda *Heydricha, Ernsta *Kaltenbrunnera zmierzajcych do przejcia kontroli nad Abwehr. Jednake we wrzeniu 1943 r., gdy szef wywiadu SS Walter *Schellenberg zebra dowody spiskowej dziaalnoci pracownikw Abwehry, Canaris zosta pozbawiony stanowiska. Po zamachu na Hitlera w lipcu 1944 r., gdy wyszy na jaw nowe dowody jego dziaalnoci, aresztowano go i 8 kwietnia 1945 r., po doranym procesie, powieszono w wizieniu we Flossenbiirgu.

HMAS Canberra (z tyu HMS Hobart i Sydney)

CANBERRA
okrt Ciki krownik australijski typu Kent zwodowany w 1928 r. W sierpniu 1942 r. bra udzia w ataku na *Guadalcanal (dowodzony przez kmdr. F. E. Gettinga). W nocy z 9 na 10 sierpnia 1942 r., patrolujc z amerykaskim krownikiem Chicago, zosta zaskoczony przez potn 8 flot japosk liczc 7 krownikw. Trafiony 24 pociskami i dwiema torpedami zapali si. Wikszo zaogi zdoaa si ewakuowa i nastpnego dnia amerykaski niszczyciel Ellet zatopi wrak krownika. Rzd amerykaski uhonorowa bohaterski okrt, nadajc jego imi nowemu cikiemu krownikowi. By to pierwszy w historii floty amerykaskiej przypadek nadania jednostce nazwy obcego miasta.

8 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 12,7 mm 3 wodnosamoloty

CANT Z.506B AIRONE

samolot

Woski wodnosamolot zbudowany na podstawie wersji cywilnej z 1935 r., pokazanej po raz pierwszy na wystawie aeronautycznej w Mediolanie w padzierniku 1937 r. Wkrtce ruszya seryjna produkcja samolotu wojskowego, nazwanego Airone. W lipcu 1938 r. Polska Marynarka Wojenna, planujc sformowanie eskadry torpedowo-bombowej, zakupia 6 samolotw Airone, ktre miay by dostarczone do 26 lipca 1939 r. Wskutek opnie w produkcji pierwszy wodnosamolot wyldowa na wodach Zatoki Puckiej dopiero 27 sierpnia 1939 r., bez uzbrojenia i amunicji. 2 wrzenia zaoga samolotu, wielokrotnie DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE atakowanego przez niemieckie bombowce, zdecydowaa si odlewyporno 10 800 t cie w gb kraju, aby odebra dugo 192 m z Lublina karabiny maszynowe szeroko 20,8 m i wyrzutniki bomb. 9 wrzenia saprdko 31,5 wza molot, zamaskowany na jeziorze uzbrojenie Siemie pod Parczewem, zosta wy8 dzia kal. 203 mm kryty przez niemieckie bombowce 8 dzia kal. 102 mm i zniszczony.
8 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm

143

CAPRONI CA 310 - CA 316

uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm bomby o ciarze do 2200 kg (1200 kg wewntrz kaduba 1000 kg na zewntrz)

CANT Z.1018 samolot Nowoczesny woski samolot bombowy, mia zastpi *Cant Z.1007 bis. Napdzany dwoma silnikami Piaggio P.XII RC 35 o mocy 1350 KM kady, rozwija maksyCant Z. 506B Airone maln prdko 520 km/h. Uzbrojeloskie samoloty, penice sub nej Cant Z. 1007 bis, Zappata wpro- nie skadao si z 3 najciszych maszynowych kal. na Morzu rdziemnym, zyskay wadzi silniki Piaggio P.IX RC.40 karabinw dobr opini ze wzgldu na nieza- o mocy 1000 KM oraz dokona istot- 12,7 mm, 2 karabinw maszynowodno i wytrzymao. Poczt- nych zmian w konstrukcji kaduba, wych kal. 7,7 mm i do 2000 kg kowo wykorzystywane byy jako co wpyno na poprawienie osigw bomb. Do momentu zatrzymania bombowce, a pniej gwnie do samolotu, ktry w nowej wersji roz- produkcji, co nastpio po kapitulaosony konwojw, poszukiwania wija prdko 456 km/h na wysoko- cji Woch w 1943 r., zakady i zwalczania okrtw podwodnych ci 4600 m. Pierwsze samoloty do- CR-DA wyprodukoway ok. 800 sastarczono do jednostek (106 i 107 molotw tego typu, ale niewiele oraz zada rozpoznawczych. Gruppo 47 Stormo *Regia Aeronau- z nich wzio udzia w walkach tica) na wiosn 1940 r., lecz w chwi- przeciwko wojskom alianckim. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE li przystpienia Woch do wojny nie silniki 3 x Alfa Romeo osigny one penej gotowoci bojoo mocy 750/770 KM kady wej. Bray udzia w nalotach na Wiel- CAPRONI CA 310 - CA 316 rozpito 26,5 m k Brytani, ale bez wikszych suk- samoloty dugo 19,24 m cesw. Na szersz skal uyte w pa- Prototyp woskiego samolotu rozpomaks. ciar startowy 12 400 kg dzierniku 1940 r. w Grecji. Pniej znawczo-bombowego, zaprojektomaks. prdko 370 km/h Wosi powszechnie wykorzystywali wanego przez Cesare Pallaviciono, zasig 2750 km te samoloty w rejonie Morza rd- wystartowa po raz pierwszy lutym uzbrojenie ziemnego, w Afryce Pnocnej 1937 r. W nastpnych latach po1 najciszy karabin maszynowy Scotti i Zwizku Radzieckim. Do 1942 r. wstao wiele wersji produkowanych 3 karabiny maszynowe Safat kal. 7,7 mm wyprodukowano 464 samoloty tego w do krtkich seriach. bomby o ciarze do 1100 kg typu. Na pocztku 1943 r. opracowa- Ca 310 Libeccio mia spenia zano kolejn wersj rozwojow dania rozpoznawcze, aczkolwiek CANT Z.1007 BIS Z.1007 ter, w ktrej zastosowano sil- w czasie walk w Afryce Pnocnej ALCIONE niki gwiazdowe Piaggio P.XIX uywano go jako samolotu szturmosamolot umoliwiajce rozwinicie prdkoci wego, bez wikszego jednak powo490 km/h; do koca wojny powstao dzenia. Napdzany by przez dwa Jeden z podstawowych samolotw tylko 50 samolotw tej wersji. silniki Piaggio P.VII C 35 o mocy woskiego lotnictwa bombowego, 470 KM kady, uzbrojony w dwa zaprojektowany przez Filippo Zappakarabiny maszynowe kal. 7,7 mm t w 1935 r.; prototyp oblatano DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zamontowane u nasady skrzyde 11 marca 1937 r. Do padziernika (Z.1007 bis) i 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 1939 r. wyprodukowano pierwsz silniki 3 x Piaggio P.IX RC 40 mm w wieyczce, adunek bomb do parti 34 samolotw, jednake zao mocy 1000 KM kady 400 kg. montowane w nich silniki, tego sa- rozpito 24,8 m mego typu jak w prototypie (Isotta- dugo Ca 311 niewiele rni si od po18,47 m Fraschini Asso XI RC.15 o mocy maks. masa startowa przednika. Mia oszklony dzib, ale 13 620 kg 840 KM), okazay si zbyt sabe. maks. prdko poniewa pole widzenia byo znie455 km/h W nowej wersji samolotu, oznaczo- zasig ksztacone, szybko powrcono do 1795 km

CARBONI GIACOMO

144
wzgldu na odmow wsppracy z Abwehr. W lipcu 1943 r. uczestniczy w spisku przeciwko Benito *Mussoliniemu. We wrzeniu 1943 r. dowodzi w obronie Rzymu korpusem zmotoryzowanym, ktry odda Niemcom miasto bez walki.

CASABLANCA
konferencja 1943 -> KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH

CASABLANCA
inwazja 1942 -* TORCH
Caproni Ca 310 Libeccio

CASSINO
- MONTE CASSINO
16,65 m 11,8 m 6620 kg 408 km/h 1200 km

pierwotnej wersji. Pewnej zmianie ulego uzbrojenie; liczb karabinw maszynowych zredukowano do trzech. Ca 312 by produkowany na eksport dla Szwecji i Francji; mia silniki Piaggio P.XVI o mocy 700 KM. Ca 313 i 314 wyposaono w silniki Isotta Fraschini Delta RC 35 o mocy 700 KM; dziki temu rozwija prdko do 435 km/h. Samoloty w wersji Ca 313G zamwili Niemcy, ktrzy chcieli wykorzysta je do celw treningowych, lecz wobec kopotw z dostawami wycofali si z kontraktu po odebraniu 114 samolotw. Rne odmiany Ca 314 trafiy do woskich si powietrznych i byy wykorzystywane do osony konwojw, jako samoloty torpedowe i lekkie bombowce. Ca 3I4G by najsilniej uzbrojony, ale nadmierny ciar wpyn na obnienie osigw samolotu. Ca 316 przystosowano do startu z katapult pancernikw i krownikw; samolotw tych wyprodukowano zaledwie 14 i aden nie by wykorzystany w wyznaczonej roli.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ca 314A) silnik 2 x Isotta Fraschini Delta RC 35 o mocy 700 KM kady

rozpito dugo masa startowa maks. prdko zasig

CATALINA PBY, Consolidated

samolot Latajca d zaprojektowana w 1933 r. przez Isaaca Laddona na zamwienie *US Navy okazaa si najbardziej udanym samolotem tego typu w historii lotnictwa. Po oblataniu prototypu 28 marca 1935 r. nikt z przedstawicieli US Navy nie mia wtpliwoci, e wanie taki samolot

CARBONI GIACOMO
(1889-1956) genera Woski oficer, szef wywiadu wojskowego SIM (od 1939 r.), zosta zdymisjonowany w 1941 r. ze

Catalina ldujca w bazie US Navy w San Diego

145 powinien peni sub w amerykaskiej marynarce. Pierwsze seryjnie produkowane PBY-1 wprowadzono do uzbrojenia w 1937 r. Dwa lata pniej Brytyjczycy zakupili 50 sztuk i nazwali te samoloty Catalina. Wiele egzemplarzy naby take Zwizek Radziecki, ktry ostatecznie zdecydowa si na zakup licencji i uruchomi produkcj tych samolotw pod nazw GST. Latajce odzie w wersji PBY-5A wyposaono w trjkoowe podwozie, co umoliwiao ldowanie na ldzie. ICariera bojowa tych samolotw rozpocza si spektakularn akcj w 1941 r. 26 maja tego roku pilot kanadyjskiej Cataliny odszuka na Atlantyku *Bismarcka, umoliwiajc ostateczn rozpraw z niemieckim pancernikiem. Cataliny okazay si doskonaymi samolotami bardzo poytecznymi w ochronie konwojw, ratowaniu rozbitkw, subie patrolowej i zwalczaniu okrtw podwodnych. Wanie Catalina zatopia bombami ostatniego w II wojnie wiatowej U-boota.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PBY-5A) silniki 2 x Pratt & Whitney R-1830-92 o mocy 1200 KM kady rozpito 31,7m dugo 19,46 m maks. masa startowa 16 066 kg maks. prdko 282 km/h zasig 3 780 km uzbrojenie 3 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 1815 kg bomb

CEJLON *Gaulle, w lipcu 1940 r. zaproponowa mu objcie przywdztwa *Wolnych Francuzw. Catroux propozycj odrzuci i wkrtce nawiza kontakt z de Gaulle'em, przyjmujc stanowisko wysokiego komisarza w Lewancie. 27 wrzenia 1941 r. uzna suwerenno Syrii. W 1943 r. poredniczy w prbach porozumienia midzy szefem Wolnych Francuzw i gen. Henri *Giraudem. Do 1943 r. by generalnym gubernatorem Algierii, a w latach 1944-45 ministrem do spraw Afryki Pnocnej. W lutym 1945 r. obj stanowisko ambasadora w Moskwie, ktre piastowa do 1948 r. CAVALLERO UGO (1880-1943) marszaek Woski oficer, jeden z najwybitniejszych woskich dowdcw, szef Sztabu Generalnego od grudnia 1940 r. do lutego 1943 r. Uczestnik I wojny wiatowej, opuci armi w 1919 r. i podj prac w zarzdzie zakadw Pirelli. Po zwycistwie faszystw we Woszech w 1922 r. powrci do czynnej suby wojskowej i dziaalnoci politycznej. W 1925 r. obj stanowisko podsekretarza stanu w Ministerstwie Wojny. Od listopada 1937 r. dowodzi wojskami woskimi w Afryce Wschodniej. Zrezygnowa w maju 1939 r., gdy dyktator Benito Mussolini mianowa go przewodniczcym komitetu koordynacyjnego *paktu stalowego. 6 grudnia 1940 r., po rezygnacji marsz. Pitro *Badoglio, obj stanowisko szefa Sztabu Generalnego, a potem osobiste dowdztwo nad wojskami woskimi walczcymi w * Albanii. W maju 1941 r. powrci do Rzymu. Uzyska od Mussoliniego wiksze uprawnienia pozwalajce skuteczniej kierowa wszystkimi rodzajami si zbrojnych. Krytykowa polityk dyktatora, ktra doprowadzia do rozproszenia armii woskiej na wielu frontach. W styczniu 1943 r. utraci stanowisko, co byo bezporednim nastpstwem klsk wojsk woskich w Afryce Pnocnej, a take otwartej krytyki dziaa gen. Erwina *Rommla i protestw przeciwko nadmiernemu podporzdkowaniu wojsk woskich dowdztwu niemieckiemu. W lipcu 1943 r., po obaleniu Mussoliniego, Cavallero zosta aresztowany przez nowego premiera lecz wkrtce uwolniy go wojska niemieckie, ktre rozpoczy okupacj Woch. 12 wrzenia 1943 r. odmwi walki po stronie Niemcw i popeni samobjstwo. CEJLON bitwa morska 1942 r. Dua wyspa na Oceanie Indyjskim dla Brytyjczykw miaa istotne znaczenie strategiczne: bazujce tam okrty chroniy szlaki komunikacyjne do Indii i Australii. Po wybuchu wojny na Pacyfiku, wobec groby opanowania wyspy przez Japoczykw, wojska brytyjskie na Cejlonie zostay znacznie wzmocnione. Flota Wschodnia (Eastern Fleet), ktrej gwn si stanowiy 3 lotniskowce i 5 pancernikw (w tym 4 powolne), otrzymaa rozkaz przygotowania si do odparcia ataku spodziewanego 1 kwietnia 1942 r. Dowodzcy ni adm. James *Somerville postanowi wyprowadzi swoje okrty naprzeciw flocie japoskiej; po trzydniowych poszukiwaniach nieprzyjaciela 4 kwietnia otrzyma wiadomo od pilota samolotu zwiadowczego o zblianiu si do Cejlonu wielkiego zespou okrtw japoskich. Flota brytyjska znajdowaa si wwczas w odlegoci ok. 500 mil od Cejlonu. Somerville sdzi, e Japoczycy zaatakuj wysp od poudniowego zachodu i tam skierowa gwne siy. Tymczasem flota japoska, dowodzona przez adm. Chuichi *Nagumo (5 lotniskowcw, 4 pancerniki, 3 krowniki, 8 niszczycieli) podesza od strony poudniowo-wschodniej. Przed witem 5 kwietnia japoskie samoloty dokonay nalotu na Kolombo, niszczc urzdzenia i zaplecze portowe. O godz. 11.53 samoloty zaatakoway dwa brytyjskie cikie krowniki Cornwall

CATROUX GEORGES ALBERT (1877-1969) genera Francuski oficer, gubernator w Indochinach od sierpnia 1939 r., tu po klsce Francji w 1940 r. zosta odwoany przez rzd Vichy. Uda si do Londynu, gdzie premier Winston Churchill, poszukujc polityka bardziej ulegego ni Charles de

CENTAUR

146 cikiego krownika *Prinz Eugen z francuskiego portu *Brest do Wilhelmshaven (Niemcy) byo jedn z najbardziej miaych operacji morskich II wojny wiatowej. Propozycj wyprowadzenia okrtw Adolf Hitler przedstawi w listopadzie 1941 r. wielkiemu admiraowi Erichowi *Raederowi, dowdcy Kriegsmarine. Na pocztku 1942 r. Fiihrer, zamierzajc stworzy w norweskiej bazie Trondheim siln eskadr morsk, ktra mogaby atakowa *arktyczne konwoje alianckie i broni brzegw Norwegii przed spodziewan inwazj, zada wyprowadzenia okrtw z Brestu. 12 stycznia 1942 r. na konferencji w Rastenburgu, mimo sprzeciwu Raedera, ktry uwaa, e wycofanie okrtw uatwi dziaania floty brytyjskiej na Atlantyku, projekt Hitlera popar wiceadm. Otto Ciliax, dowdca zespou okrtw w Brecie. Uzaleni jednak sukces operacji od zachowania cakowitej tajemnicy i silnej osony lotniczej, co zagwarantowali gen. Hans Jeschonek, szef sztabu Luftwaffe oraz gen. Adolf *Galland, generalny inspektor lotnictwa myliwskiego. Decyzje podj Hitler stwierdzajc: Przejcie przez kana [La Manche - przyp. BW] jest ryzykowne, ale jeszcze bardziej ryzykowne jest pozostawanie w Brecie. Jednake element ryzyka moe zosta zredukowany jeeli wemiemy nieprzyjaci przez zaskoczenie, ktre osigniemy wysyajc okrty za dnia [...] Operacja Cerberus bdzie najwikszym morskim przedsiwziciem w czasie caej wojny". Niemcom nie udao si jednak zachowa w tajemnicy przygotowa do wyjcia okrtw i 7 lutego 1942 r. por. Philippon, francuski oficer i czonek ruchu oporu, poinformowa Londyn: Wyjcie spodziewane, pilnujcie portu". Admiralicja brytyjska zareagowaa natychmiast wysyajc samoloty i okrty {Manxman i Welshman), ktre postawiy miny, ponadto postawiono w stan pogotowia

Centaur I z dziaem szeciofuntowym

i Dorsetshire idce na spotkanie z zespoem adm. Somerville'a i po 19-minutowym bombardowaniu zatopiy je. Nastpnie japoskie okrty skieroway si na poudniowy wschd, aby uderzy na drugi gwny port Cejlonu - Trincomalee. 9 kwietnia 129 samolotw startujcych z lotniskowcw zespou adm. Nagumy zbombardowao lotnisko i port. O godz. 9.05 pilot japoskiego samolotu rozpoznawczego dostrzeg w pobliu wybrzey wyspy angielski lotniskowiec Hermes i towarzyszcy mu australijski niszczyciel Vampire. O godz. 10.35 samoloty z lotniskowca Soryu zaatakoway lotniskowiec brytyjski. Hermes pozbawiony by osony powietrznej, gdy wczeniej jego myliwce zostay odesane do Trincomalee, aby ochroni t baz przed japoskim atakiem, i wikszo z nich ulega zniszczeniu. Z kolei myliwce z bazy Ratmalana pod Kolombo nie przybyy na pomoc, gdy nie dotar do nich radiowy rozkaz. Hermes, trafiony 40 bombami, zaton; zgino 282 czonkw zaogi i dowdca kmdr Onslow. Taki sam los spotka australijski niszczyciel Vampire i korwet Hollyhock. Japoska akcja na wodach Cejlonu zakoczya si sukcesem. Dla Brytyjczykw bya to dotkliwa i upokarzajca klska.

CENTAUR czog Czog brytyjski skonstruowany w 1940 r. po dowiadczeniach z walk we Francji, ktre nakazay wzmocnienie pancerza. By modelem przejciowym, torujcym drog nowej generacji czogw z grubszym pancerzem i potniejszym uzbrojeniem artyleryjskim. Wykorzystywany by gwnie do szkolenia zag i misji specjalnych, aczkolwiek pniejsze modele, wyposaone w haubice kal. 95 mm (80 sztuk), walczyy w *Nonnandii w 1944 r.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (A27L) zaoga 5 osb silnik Liberty o mocy 395 KM ciar 27,51 pancerz 20-76 mm uzbrojenie dziao szeciofuntowe lub kal. 75 mm lub haubica kal. 95 mm lub dziako przeciwlotnicze, kal 20 mm maks. prdko 45 km/h

CERBERUS operacja 1942 r. Przejcie niemieckich pancernikw *Scharnhorst i *Gneisenau oraz

147

CHACHYN-GO

Ckaffee M24

kontynuuje rejs z prdkoci 25 wzw 15.45-brytyjskie niszczyciele z Harwich: Campbell i Vivacious, a nastpnie Worcester, Mackay i Whitshed, podejmuj nieudane ataki torpedowe (Worcester zostaje uszkodzony pociskami niemieckimi) ok. 18.30 - ostatni atak samolotw bombowych, z ktrych do walki wyruszyy 242; z nich 39 odnalazo okrty i przeprowadzio nieskuteczne ataki, 15 zostao strconych 19.55 - Gneisenau wchodzi na min, odnoszc niegrone uszkodzenia 2 1 . 3 4 - w y b u c h miny ponownie uszkadza Scharnhorsta, tym razem znacznie: okrt nabra 1000 t wody i z trudem doszed do portu wit 23 lutego - Gneisenau i Prinz Eugen przybywaj do portu w Brunsbiittel 10.30 - Scharnhorst wchodzi do portu w Wilhelmshaven Brytyjska specjalna komisja parlamentarna badajca okolicznoci ucieczki niemieckich jednostek stwierdzia z prac rozpoznania lotniczego i niski poziom wyszkolenia zag samolotw bombowych oraz torpedowych, ktre nie potrafiy uszkodzi adnego z okrtw.

CHAFFEE M24
czog

Amerykaski lekki czog nazwany imieniem gen. Adna R. Chaffee, twrcy wojsk pancernych. Prototyp zbudowano w 1943 r., i w trzech amerykaskich zakadach wojsko zoyo zamwienie na produkcj 5000 czogw. Pierwsze M24 powstay w kwietniu 1944 r. Do koca wojny wyprodukowano 4415 czogw. Do Europy przesano je dopiero pod koniec 1944 r. i niewielka ich liczba uczestniczya w walkach w ostatnim okresie II wojny.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 osb silniki 2 x Cadillac o mocy 110 KM kady ciar 18,2 t pancerz 25-62 mm uzbrojenie 1 dziao kal. 75 mm 3 karabiny maszynowe maks. prdko 55 km/h

walki 1939 r.

CHACHYN-GO

Kilka miesicy po porace w walkach z wojskami radzieckimi nad jeziorem *Chasan Japoczycy wznowili dziaania w rejonie rzeki Chachyn-go na granicy Mongolii.

CHAMBERLAIN NEYILLE

14 armi chisk, zadecydowa o zwrocie na poudnie z zamiarem opanowania krajw zasobnych w surowce mineralne oraz odcicia Chin od pomocy materiaowej pastw zachodnich. CHAMBERLAIN NEVILLE (1869-1940) polityk Premier rzdu brytyjskiego w latach 1937-40, zapisa si w historii jako polityk bojaliwy, ustpujcy Hitlerowi. Stanowisko premiera rzdu brytyjskiego obj w maju 1937 r. z ramienia Partii Konserwatywnej. Przekonany o potdze militarnej i gospodarczej Rzeszy, wybra polityk ustpstw (*appeasement), liczc e zapobiegnie wojnie, do ktrej Wielka Brytania nie bya

Chachyn-go - jecy japoscy

Pierwszy atak 11 maja 1939 r. wykonali niewielkimi siami (300 onierzy). 28 maja do boju ruszyo 5500 onierzy wspieranych przez 40 samolotw, ale zostali zmuszeni do odwrotu. 2 lipca 1939 r. wojska japoskie liczce 38 tys. onierzy, 310 dzia, 135 czogw i 225 samolotw sforsoway rzek Chachyn-go. W rejonie gry Bain-Cagan doszo do boju spotkaniowego, w ktrym Japoczycy stracili wszystkie czogi, wikszo artylerii i 10 tys. onierzy. Ponowny atak 8 lipca znowu zakoczy si klsk. W sierpniu Japoczycy wzmocnili siy; nowo utworzona 6 armia liczya 75 tys. onierzy, 182 czogi i 300 samolotw. Wzrosy rwnie siy radzieckie: 57 tys. onierzy, 498 czogw, 542 dziaa i 515 samolotw. 20 sierpnia wojska radzieckie i mongolskie rozpoczy natarcie poprzedzone nalotami 153 bombowcw i blisko trzygodzinnym przygotowaniem artyleryjskim. Po czterech dniach walk wojska japoskie zostay okrone, a po tygodniu zniszczone. Straty radzieckie (bezpowrotne) w cigu 3 miesicy wyniosy 7,9 tys. zabitych i rannych; straty japoskie byy znacznie wysze (wg danych japoskich wyniosy 11 124 zabitych i rannych). Klska nad Chachyn-go przesdzia o planach dalszej ekspansji japoskiej. Stratedzy japoscy uznali, e na pnocnym kierunku dziaania

napotkaj zbyt due siy radzieckie. Jednoczenie brak rozstrzygnicia w *Chinach, gdzie japoskie wojska nie potrafiy osign ostatecznego zwycistwa i byy wizane przez

Neville Chamberlain przemawia w Manson House 9 stycznia 1940 r.

149
przygotowana. Z drugiej strony uwaa, e Hitler moe by szans ratunku dla zachodnich demokracji zagroonych potg totalitarnego pastwa Stalina. Obawia si, e w wypadku obaleniu Hitlera Niemcy zalaaby fala komunizmu. 26 wrzenia 1938 r. w czasie rozmowy z premierem Francji Edouardem *Daladierem, gdy zastanawiali si nad przyszoci Niemiec bez Hitlera, zapyta: Kto zagwarantuje, e Niemcy nie stan si bolszewickie?" 30 sierpnia 1938 r. powiedzia na posiedzeniu gabinetu: Gabinet "est zgodny w pogldzie, e nie powinnimy wyraa groby pod adresem Herr Hitlera, i wypowiemy mu wojn, jeeli wkroczy do Czechosowacji. Jest spraw najwyszej wagi, aby decyzja ta zostaa zachowana w tajemnicy". Tajemnica nie bya potrzebna, gdy dwa tygodnie wczeniej Hitler zapewni swoich generaw, e dopki Chamberlain i Daladier bd sprawowa rzdy, Wielka Brytania i Francja nie zdecyduj si na wypowiedzenie wojny. Denie do zachowania pokoju za wszelk cen i obawa przed komunizmem kieroway dziaaniami Chamberlaina w czasie negocjacji w *Monachium we wrzeniu 1938 r., w wyniku ktrych Chamberlain i Daladier zdecydowali si podpisa ukad oddajcy Niemcom cz * Czechosowacji (tzw. Sudetenland). Wwczas Fuhrer mg utwierdzi si w przekonaniu, e Wielka Brytania zachowa neutralno wobec wszelkich dziaa niemieckich w Europie. Wkroczenie wojsk niemieckich do Pragi 15 marca 1939 r. Chamberlain skwitowa na posiedzeniu gabinetu: Przestao istnie pastwo, ktrego granice byy przez Wielk Brytani zagwarantowane przeciw nie sprowokowanej agresji". Rzd brytyjski ograniczy si do zoenia protestu przeciwko zamaniu traktatu monachijskiego. Dopiero nasilajca si krytyka dziaa premiera ze strony opozycji skonia go do zmiany dotychczasowej polityki i podjcia dziaa politycznych oraz militarnych, ktre miay przygotowa pastwo do obrony przed Niemcami. 17 marca przemawiajc w Birmingham stwierdzi: Kada prba dominacji nad wiatem przy uyciu siy spotka si z oporem pastw demokratycznych". Jednake wszelkie dziaania, jak wprowadzenie w kwietniu 1939 r. powszechnego obowizku suby wojskowej, byy spnione. Prawdopodobnie Chamberlain rozumiejc to, usiowa uniemoliwi zawarcie sojuszu midzy Polsk oraz Niemcami i skierowa niemieck agresj na wschd. Dlatego 31 marca 1939 r. ogosi w parlamencie gwarancj dla niepodlegoci Polski, co zaskoczyo nawet jego najbliszych wsppracownikw. 25 sierpnia zawarto polsko-brytyjski traktat o pomocy wzajemnej. 3 wrzenia rzd brytyjski wystosowa ultimatum dajce zaprzestania agresji niemieckiej, a wobec jego odrzucenia wypowiedzia wojn Trzeciej Rzeszy. 10 maja 1940 r., wobec ostrej krytyki na forum Parlamentu co do sposobu dziaania rzdu w sprawie *Norwegii i zmniejszenia si wikszoci parlamentarnej konserwatystw z 250 do 81 gosw, Chamberlain zrezygnowa ze stanowiska premiera. Pozosta w gabinecie nowego premiera Winstona Churchilla jako Lord President for Council, lecz choroba zmusia go do rezy-

CHAR BI-BIS
gnacji w padzierniku 1940 r. Zmar na raka 9 listopada 1940 r.

CHAR Bl-BIS
czog Seryjna produkcja francuskich cikich czogw BI i Bl-bis rozpocza si w 1935 r. Zastosowano w nich wiele nowoczesnych rozwiza. Silne uzbrojenie i opancerzenie stwarzao wraenie, e czogi te mog by rwnorzdnymi przeciwnikami niemieckich *PzKpfw III i IV. Jednake w warunkach bojowych wyszy na jaw liczne wady. Silnik o mocy zaledwie 180 KM nie mg skutecznie napdza masy elaza o wadze 32 t. Dowdca czogu musia jednoczenie kierowa zaog, obsugiwa dziao i podejmowa decyzje taktyczne, co naturalnie uniemoliwio skuteczne dziaanie. Ponadto ze wzgldu na okaza sylwetk czog by doskonaym celem dla niemieckich dzia przeciwpancernych. W efekcie potne Char Bl-bis nie odegray wikszej roli na polu bitwy. W maju 1940 r. armia francuska dysponowaa 384 czogami BI i Bl-bis.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (Bl-bis) zaoga 4 osoby silnik Renault o mocy 180 KM ciar 321

Char BI-Bis

CHARIOT
pancerz uzbrojenie do 60 mm

150 przedostaa si do portu i przytwierdzia gowic bojow do burty krownika Ulpio Traiano oraz mniejsze miny o wadze 2,3 kg do 4 maych jednostek. Eksplozja, ktra nastpia po 2 godzinach, powanie uszkodzia krownik. Zaoga drugiego z pojazdw uszkodzia transportowiec Yiminale. Od koca 1943 r. brytyjscy i woscy nurkowie dziaali razem przeciwko woskim jednostkom przejtym przez Niemcw. W nocy z 21 na 22 czerwca 1944 r. torpedy woskie i brytyjskie opuszczone z pokadw woskiego niszczyciela Grecale i brytyjskiego MTB 74 zatopiy w La Spezia ciki krownik Bolzano, a kilka dni pniej uszkodziy ciki krownik Gorizia. W ostatniej operacji ywych torped na wodach europejskich, w nocy z 19 na 20 kwietnia 1945 r., zatopiono nie ukoczony lotniskowiec Auila, ktry Niemcy planowali uy do blokady portu w Genui. Pod koniec wojny Brytyjczycy zbudowali ulepszon torped MklI (nazywan Terry Chariot od nazwiska jednego z konstruktorw, kmdr. S. Terry'ego). Rnia si od Mkl konstrukcj siedze dla nurkw, wiksz gowic (500 kg Torpexu) oraz bardziej opywowym ksztatem i ulepszonym silnikiem, co pozwalao rozwija wiksz prdko i zwikszyo zasig do ok. 30 mil. Pojazdy te skierowano do bazy w Trincomalee na Cejlonie, skd miay by wywoone na pokadach okrtw podwodnych w rejon akcji. W nocy z 27 na 28 padziernika 1944 r. dwa Charioty przedostay si do portu w Phuket i zatopiy transportowiec Sumatra (4859 BRT), oraz uszkodziy transportowiec Volpi (5292 BRT), oba poprzednio woskie, po czym bezpiecznie powrciy na pokad macierzystego okrtu podwodnego Trenchant. Ze wzgldu na okrutne podejcie Japoczykw wobec onierzy schwytanych w czasie wykonywania misji dywersyjnych dowdztwo Royal Navy uznao, e akcje Chariotw s zbyt ryzykowne dla zag i zaprzestao atakw przy uyciu tej broni.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Chariot Mkl) zaoga 2 osoby napd silnik elektryczny dugo 7,62 m rednica 533 mm prdko w zanurzeniu ok. 4 wzw zasig 18 mil (przy prdkoci 3 wzw) uzbrojenie gowica o wadze 318 kg z zapalnikiem czasowym oraz 5 min magnetycznych

1 dziao kal. 75 mm 1 dziao kal. 47 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,5 mm maks. prdko 27 km/h

CHARIOT ywa torpeda Brytyjski pojazd podwodny zbudowany w kwietniu 1942 r. na podstawie przechwyconych w Gibraltarze i *Aleksandrii woskich pojazdw Maiale. Bya to torpeda kal. 533 mm, na ktrej okrakiem siadao dwch nurkw. Z przodu, za niewielk metalow oson, siedzia sternik, ktry mia przed sob podwietlony kompas, wskanik gbokoci, poziomic oraz wskaniki pracy silnika; kierowa on torped za pomoc steru kierunkowego i dwch skrzydeek stanowicych stery gbokoci. Siedzcy z tyu nurek, oddzielony od sternika metalow skrzynk zawierajc narzdzia i zapasowy aparat tlenowy, by nawigatorem i do niego naleao przecinanie sieci zamykajcych wejcie do portu oraz demontowanie z torpedy gowicy bojowej o wadze 318 kg, zaopatrzonej w zapalnik czasowy (do 5 godz.) i przytwierdzenie jej do burty atakowanego okrtu. Pierwsz akcj Chariotw by atak na niemiecki pancernik *Tirpitz kotwiczcy w fiordzie Trondheim. 26 padziernika dwie torpedy zostay ukryte pod torfem w adowni kutra Artur, a 6 brytyjskich nurkw w skrytce pod pokadem. Kuter dowodzony przez czonka norweskiego ruchu oporu Leifa Larsena wyruszy ze Szkocji (operacja Title"). Akcja nie dosza do skutku, gdy przy wejciu do fiordu torpedy wydobyte wczeniej spod torfu i holowane pod kutrem urway si z lin i zatony. Pierwsz udan akcj przeprowadzono w nocy z 2 na 3 stycznia 1943 r. we woskim porcie Palermo. Dwa brytyjskie okrty podwodne Thunderbolt i Trooper wypuciy 5 Chariotw. Zaoga jednego z nich

CHARKW bitwy 1941-43 Ukraiskie miasto zajte przez wojska niemieckie 24 padziernika 1941 r., stao si jedn z kilku baz (obok m.in. Nowgorodu, Briaska,

Charkw - zniszczone czogi radzieckie 1 czerwca 1942 r.

1 5 1
Kurska, Ora), bdcych punktem oparcia dla *Wehrmachtu podczas ofensywy *Armii Czerwonej zim 1941 42 r. Wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego (dowdca marsz. Siemion *Timoszenko) 12 maja 1942 r. podjy ataki na Charkw, usiujc rozbi 6 armi (dowdca gen. Friedrich *Paulus) z Grupy Armii Poudnie" (Heeresgruppe Sud") i cz si grupy armijnej JCleist" (Armeegruppe von Kleist zoonej z 1 armii pancernej i 17 armii), by otworzy drog do Dniepropietrowska. Pocztkowo radzieckie wojska pancerne wdary si 25-30 km w gb obrony niemieckiej, ale wskutek niedostatecznego rozpoznania si nieprzyjaciela dowdztwo Armii Czerwonej nie uyto w odpowiednim czasie odwodw, co umoliwio Niemcom zorganizowanie obrony. 17 maja 6 armia i grupa armijna Kleist" przeszy do przeciwnatarcia i okryy ok. 240 rys. onierzy radzieckich. Zwycistwo pod Charkowem uatwio Niemcom podjcie latem 1942 r. wielkiej ofensywy ku Wodze i Kaukazowi. 16 lutego 1943 r. Charkw wyzwoliy wojska Frontu Woroneskiego, ale wkrtce miasto to ponownie dostao si w rce niemieckie. Ostatecznie Charkw wyzwoliy 23 sierpnia 1943 r. wojska Frontu Stepowego (dowdca gen. Iwan Koniew) w II etapie bitwy kurskiej.

CHERBOURG
waa na to wysyajc do walki prze- producent udoskonali bro i zmieciwko Zwizkowi Radzieckiemu od- ni naboje. Dalsze modyfikacje dziay Armii *Kwantuskiej. 29 lip- przeprowadzono w 1929 r. i karabin ca 1938 r. w rejonie jeziora Chasan Modele 1924-29 sta si standarna granicy koreasko-radzieckiej d o w y m wyposaeniem armii frantrzy dywizje piechoty, brygada zme- cuskiej. chanizowana i puk kawalerii, osaniane ogniem dzia krownika, 14 DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE 7,5 mm niszczycieli i 15 kutrw torpedo- kal. 1080 mm wych wdary si w gb terytorium dugo 9,12 kg radzieckiego i zajy dwa wane waga strategicznie wzgrza Zaoziernaja szybkostrzelno 550 strz./min i Biezymiannaja. Na pomoc cofaj- prdko pocztkowa pocisku 790 m/s cej si 40 dywizji piechoty Rosjanie donono 2000 m skierowali trzy dywizje 39 korpusu magazynek 25 nabojw piechoty oraz 2 brygad zmechani- (opracowano rwnie magazynki o pojemzowan. Wojska radzieckie dyspo- noci 150 nabojw, 500 nabojw, a cz noway cznie 32 tys. onierzy, 609 karabinw produkowanych w latach trzydziaami, 345 czogami i 250 samo- dziestych przystosowano do adowania lotami. 6 sierpnia 1938 r. przystpi- z tamy) y do kontrataku i po krwawych bojach trwajcych do 11 sierpnia wyCHERBOURG pary Japoczykw z zajtego terenu port (*Chachyn-go, walki 1939 r.). Francuski port pooony w pnocnej czci pwyspu Cotentin by CHATELLERAULT gwnym celem ataku 1 armii ameMODELE 1924-29 rykaskiej w czasie inwazji na karabin maszynowy * N o r m a n d i 6 czerwca 1944 r. W 1921 r. francuska firma Manu- Miasto zdobyto 17 czerwca, ale ze facture d ' A r m e s Chatellerault wy- wzgldu na zniszczenia dopiero we p r o d u k o w a a karabin okrelany wrzeniu 1944 r. udao si uruchojako kal. 7,5 m m , ktry okaza si mi urzdzenia portowe i do koca narzdziem zabjczym dla... onie- wojny Cherbourg by g w n y m rzy usiujcych z niego strzela. miejscem przeadunku zaopatrzenia Wielokrotnie zdarzay si eksplozje dla oddziaw alianckich walczkarabinu, co byo nastpstwem wa- cych w Europie. dliwego materiau lufy. W 1924 r.
Chatellerault M 29

walki 1938 r. Wojna japosko-chiska i zajcie Pekinu przez Japoczykw w 1937 r. wpyny na zblienie midzy rzdami Zwizku Radzieckiego i Chin, ktre zawary pakt o nieagresji (21 sierpnia 1937 r.). Na podstawie tej umowy Zwizek Radziecki udzieli Chinom pomocy, przesyajc w 1938 r. 565 samolotw, 82 czogi, 817 dzia, 700 samochodw, amunicj, bomby lotnicze i karabiny oraz wiele tysicy specjalistw i doradcw wojskowych (dane radzieckie). Japonia zareago-

CHASAN

CHERWELL CHERWELL Frederick Alexander Lindemann lord Cherwell (1886-1957) naukowiec Brytyjski uczony - nazwisko rodowe Frederick Alexander Lindemann jako naukowy doradca premiera Winstona Churchilla i jego przyjaciel (od 1921 r.) mia istotny wpyw na wiele decyzji brytyjskiego rzdu. Pracujc na uniwersytecie w Oxfordzie zajmowa si problemami awiacji i w czasie I wojny wiatowej wyjani przyczyny wpadania samolotu w korkocig. Wsawi si wwczas tym, e sam usiad za sterami samolotu, aby udowodni suszno swoich teoretycznych zaoe. W 1939 r. obj stanowisko szefa sekcji statystycznej i jego gwnym zajciem stao si analizowanie skutkw nalotw niemieckich i brytyjskich. Na tej podstawie sta si gorcym zwolennikiem podjcia bombardowa *strategicznych. Badajc zniszczenia, jakich lotnictwo niemieckie dokonao w brytyjskich miastach Birmingham i Hull, sporzdzi raport, w ktrym przekonywa premiera, e nic tak nie niszczy morale jak pozbawienie ludnoci mieszka: Dotyka to ludzi bardziej ni mier przyjaci, a nawet krewnych". Ocenia, e brytyjskie bombowce mog zniszczy domy, w ktrych zamieszkuje 1/3 ludnoci Niemiec, i proponowa podjcie nalotw na 58 gwnych miast. Cho nie wierzy w istnienie niemieckich rakiet * V-2, by gorcym zwolennikiem rozwoju nowych typw broni: m.in. bomby atomowej, zapalnikw zblieniowych itp. Jego pogldy miay istotny wpyw na decyzje premiera. W kocu wojny zrezygnowa ze stanowiska doradcy premiera i powrci do pracy na Uniwersytecie Oxfordzkim. w 1937 r. i budowany w zakadach Mitsubishi. Pierwsze modele wyposaone byy w dziaa ka. 57 mm, ale w 1941 r. zastosowano bardziej skuteczne armaty kal. 47 mm o dugiej lufie. Czogi te bray udzia we wszystkich wikszych operacjach japoskich wojsk ldowych i zyskay uznanie jako grona i skuteczna bro. Uywano ich wycznie do wsparcia piechoty. Ze wzgldu na teren dziaania wojsk japoskich nigdy nie odgryway samodzielnej roli, jak wyznaczali oddziaom pancernym dowdcy niemieccy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 4 osoby silnik o mocy 170 KM ciar 15 t pancerz 8-25 mm uzbrojenie 1 dziao ka. 57 mm lub 47 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm maks. prdko 37 km/h

152 i w pobliu Nanken. Zadanie to miay wykona dwie oddzielne grupy, ktre po poczeniu skierowayby si ku trzeciemu celowi, linii kolejowej Mandalay - Lashio. Jednake obrona japoska bya za silna, a teren nie sprzyja komandosom. Akcja nie udaa si i 24 marca 1943 r., po cikich walkach z wojskami japoskimi, oddziay czinditsw musiay rozproszy si i wraca do bazy na wasn rk. Z 3 tys. onierzy, ktrzy wyruszyli do akcji, powrcio tylko 2182, wielu po przejciu co najmniej tysica kilometrw w dungli. Dziaania o charakterze dywersyjnym uzyskay poparcie Stanw Zjednoczonych i Wingate uzyska moliwo sformowania nowego oddziau nazwanego oficjalnie Siami Specjalnymi (Special Force). Nowa jednostka liczya 20 tys. onierzy i obejmowaa m.in. brytyjsk 70 dywizj oraz dywizj Gurkhw. Kada z 6 brygad skadaa si z czterech batalionw, a kady batalion dzieli si na dwie kolumny. Ich zadaniem byo atakowanie tyw japoskiej 18 armii. Wingate planowa take zaatakowanie linii zaopatrzeniowych japoskiej 15 armii. 1 brygada rozpocza dziaania w lutym 1944 r. po przedostaniu si na piechot z Indii do Birmy. Komandosi utworzyli dwie silne bazy i 5 marca otrzymali dostawy broni oraz ywnoci, zrzucone z samolotw. Pierwsze ataki na japoskie linie zaopatrzeniowe okazay si bardzo skuteczne. mier dowdcy, gen. Wingate'a, w wypadku lotniczym 24 marca znacznie zmniejszya zasig akcji, gdy nowy dowdca, Walter Lentaigne, nie mia energii i pasji swojego poprzednika. Odwoa samodzielne akcje komandosw i skierowa ich do wspierania wojsk regularnych, do czego nie byli przygotowani. W efekcie ponieli due straty (3628 zabitych, rannych, zaginionych) i 27 sierpnia wycofano ich do Indii. Tam kontynuowano szkolenie nowych grup, ale nie podjy ju one akcji. Oddziay rozwizano w lutym 1945 r.

CHINDITS (Czinditsi) komandosi

Nazwa alianckich grup komandosw (Long Rang Penetration - dalekosinej penetracji) dowodzonych przez Orde *Wingate'a, walczcych w *Birmie, na tyach wojsk japoskich; wywodzia si z birmaskiej nazwy chinthe oznaczajcej kamiennego uskrzydlonego lwa bronicego buddyjskich wity. Wingate, dowiadczony dowdca oddziaw komandosw na Bliskim Wschodzie w 1936 r. (Special Night Squad), w Sudanie w 1940 r. (Gideon Force) i w Abisynii, w 1942 r. na polecenie gwnodowodzcego wojskami brytyjskimi w Indiach gen. Archibalda *Wavella przystpi do formowania 77 brygady piechoty. Zrezygnowa z konwencjonalnych formacji batalionowych i utworzy 8 samodzielnych grup. W lutym 1943 r. nowa jednostka przeprowadzia pierwsz akcj pod CHI-HA (TYP 97) kryptonimem Longcloth", ktrej czog celem miao by przecicie japoskich pocze kolejowych na terePodstawowy pancerny wz bojowy nie Birmy na poudnie od Wuntho armii japoskiej, zaprojektowany

153

CHINY Szef rzdu chiskiego *Czang Kai-szek przenis sw siedzib do Czungcingu i stamtd kierowa walk si Kuomintangu (ok. 2 min onierzy) z wojskami japoskimi. Jednoczenie w pnocnych i rodkowych Chinach dziaay wojska komunistyczne (8 armia i 4 armia liczce ok. 90 tys. onierzy) prowadzce walk partyzanck. Na mocy porozumienia zawartego 23 wrzenia 1939 r. obydwie zwalczajce si dotychczas strony chiskie podjy wspprac wojskow. Od koca 1938 r. do koca pierwszej poowy 1940 r. flota japoska i oddziay inwazyjne zajy porty na poudniowo-wschodnim wybrzeu Chin. Najcenniejsz zdobycz bya wyspa Hjnan blokujca poudniowe wybrzee i pooona blisko Indochin Francuskich. Jednake brak ostatecznego zwycistwa w wojnie z Chinami i poraki Armii Kwantuskiej w bitwach z wojskami radzieckimi nad *Chasanem i *Chachyn-go skoniy wadze japoskie do skierowania ekspansji na poudnie kontynentu. Zapewniao to dostp do rejonw zasobnych w bogactwa naturalne i umoliwiao odcicie Chin od pomocy pastw zachodnich. W grudniu 1941 r. Japoczycy po rozpoczciu wojny na Pacyfiku ograniczyli czasowo dziaania w Chinach, ale stale wzmacniali liczb stacjonujcych tam wojsk (z 500 tys. onierzy w 1937 r. do 1,1 min w 1945 r.). W 1944 r. Japoczycy przystpili do operacji Ichi-go". 17 kwietnia 1944 r. 37 dywizja przekroczya rzek Huang-ho i przeja pod kontrol lini kolejow Pekin - Hankou oraz siedem lotnisk w dwch prowincjach. Do czerwca Japoczycy umocnili swoje pozycje na pnoc od rzeki Jangcy; na poudniu 28 czerwca 10 dywizji podjo atak na miasto Hengjang w poudniowym Honanie, bronione przez 10 armi chisk pod dowdztwem gen. Fang Hsien-czuja. Pozbawieni pomocy (Czang Kai-szek odmwi przysania posikw) Chiczycy

Piechota japoska w Chinach

CHINY walki 1941-45

munistw chiskich Mao Tse-tung (Mao Zedong), chcia doprowadzi do wybuchu wojny japosko-chiPodbj Chin, najbardziej zaludnio- skiej, aby zapobiec agresji Japonii na nego pastwa na Ziemi (480 min Zwizek Radziecki. Zamiar uda si mieszkacw w 1937 r.), przez i Japoczycy przystpili do dziaa Japoni zapocztkowao zajcie przeciwko Chinom. Do jesieni przez Armi *Kwantusk w 1931 r. 1938 r. opanowali znaczn cz Mandurii, gdzie w marcu 1932 r. kraju, zajmujc Pekin, Tiencin, okupant proklamowa marionetkowe Szanghaj, Nankin, Kanton i Wuhan. pastwo Mandukuo. Obszar ten sta Na okupowanych terenach stosowasi baz do dalszej agresji Japonii na li masowy terror, a w Nankinie dopnocne Chiny. W nocy 7 lipca konali masakry miejscowej ludno1937 r. na mocie Marco Polo pod ci: tu po zajciu miasta rozstrzelaPekinem chiscy onierze komuni- no lub zakuto bagnetami 20 tys. styczni ostrzelali oddzia japoski. mczyzn w wieku poborowym. Prawdopodobnie incydent zosta W cigu 4 tygodni Japoczycy zasprowokowany na polecenie Stalina, mordowali 200-300 tys. mieszkaktry, podobnie jak przywdca ko- cw, w tym kobiety i dzieci.

CHRAPY

154 na okrtach typu XXI (pierwszy osign gotowo bojow w marcu 1945 r.) nie miay tych wad, gdy teleskopowe rury wystajce nad powierzchni morza zaopatrzone byy w automatyczne wyczniki silnikw. Okrty z nowymi chrapami" mogy posuwa si pod wod z prdkoci 12 wzw. CHURCHILL SPENCER (1874-1965) polityk WINSTON

Chrapy" (pierwsze) i peryskopy zanurzonego U-boota

8 sierpnia skapitulowali. Wojska ja- wdztwo marynarki wojennej do Wybitny brytyjski strateg i polityk, poskie skieroway si na poudnie, zainstalowania chrapw" na poka- jako premier w latach 1940-45 pow stron miasta Kuejlin, ale po- dach *U-bootw typ VII i IX. prowadzi Wielk Brytani do zwywstrzymay ich silne ataki samolo- Pierwsze urzdzenia nie sprawdziy cistwa. Ponownie obj urzd pretw amerykaskiej 14 armii lotni- si. Zalanie przez fale zaworu rury miera w 1951 r. i piastowa go do czej (14 Air Force). Siy japoskie doprowadzajcej powietrze grozio 1955 r. wyczerpyway si. Armia liczca na zuyciem tlenu z wntrza okrtu Absolwent akademii wojskowej pocztku operacji Ichi-go" ok. przez pracujce silniki dieslowskie. w Sandhurst (1895 r.), walczy w Su1 min onierzy wykrwawia si Z tego wzgldu chrapy" mogy danie w 1898 r. i w wojnie burskiej w zacitych bojach o chiskie mia- by uywane tylko przy spokojnym 1899-1900, gdzie nawet przejciowo sta; pozbawiona odpowiedniego morzu, a jeden z marynarzy musia przebywa w niewoli. Karier poliwsparcia i uzupenie nie miaa ju cay czas nadzorowa ich prac, aby tyczn rozpocz w 1900 r., gdy z Tasiy, aby zdoby Kunming w pro- w przypadku zablokowania przez mienia Partii Konserwatywnej zdowincji Junnan, gdzie zaczynaa si wod dopywu powietrza natych- by mandat poselski do Izby Gmin Droga *Birmaska. W 1945 r. stop- miast wyczy silniki. Prdko parlamentu brytyjskiego. W latach niowo tracia zdobyte tereny i 14 okrtu zostaa ograniczona do 6 w- 1908-10 by ministrem handlu, sierpnia skapitulowaa, poddajc si zw i bya o 1,5 wza mniejsza ni 1910-11 - ministrem spraw wewnprdko rozwijana przy uyciu sil- trznych, a nastpnie pierwszym lorCzang Kai-szekowi. nikw elektrycznych. Dopiero zmo- dem Admiralicji (ministrem marydernizowane chrapy", instalowane narki wojennej). Jego kariera CHRAPY (Schnorchels) Od lewej: Eden, Brooke, Tedder, Cunningham, Alexander, Marshall, Eisenhower, mechanizm wymiany powietrza Urzdzenie dostarczajce powietrze i usuwajce spaliny z silnikw dieslowskich okrtu podwodnego idcego w zanurzeniu opracowa kmdr J.J. Wichers z holenderskiej marynarki wojennej. W lutym 1940 r. zainstalowano je na okrcie 021, Skadao si z dwch rur, z ktrych jedna - doprowadzajca powietrze, bya zaopatrzona w zawr uniemoliwiajcy wtargnicie wody do wntrza, a druga odprowadzaa spaliny. Niemcy przejli plany tego urzdzenia w maju 1940 r. po zajciu Holandii. Pocztkowo *Kriegsmarine nie wykazaa zainteresowania. Dopiero straty okrtw podwodnych w bitwie o * Atlantyk skoniy doMontgomery, Churchill (porodku)

155

CHURCHILL WINSTON SPENCER ty okrtw itp. Jedn z przyczyn sukcesw Churchilla na gruncie amerykaskim bya jego wieloletnia przyja z prezydentem Franklinem D. Rooseveltem, ktra jednak nie zapobiega sporom i kontrowersjom w sprawie strategii dziaa przeciwko Niemcom. Na wie o niemieckiej agresji na Zwizek Radziecki 22 czerwca 1941 r. Churchill powiedzia w parlamencie: Gdyby Hitler najecha pieko, udzielibym w Izbie Gmin najlepszych rekomendacji Lucyferowi". Zdawa sobie spraw, e uwikanie niemieckich dywizji w dugotrwae walki na Wschodzie zmniejszy napr na Wielk Brytani. Dlatego ju w pierwszym dniu wojny radziecko-niemieckiej, bez konsultacji ze swoim gabinetem, zdecydowa si udzieli pomocy Zwizkowi Radzieckiemu, wysyajc 200 samolotw myliwskich, uprzednio przeznaczonych do obrony * Singapuru. Gwnym celem polityki Churchilla byo ocalenie imperium brytyjskiego, co wymagao usunicia wojsk osi" z rejonu Morza rdziemnego, przez ktre prowadziy szlaki eglugowe do najwaniejszych kolonii na Bliskim Wschodzie i Indii. Dlatego doprowadzi do inwazji wojsk alianckich na Afryk Pnocno-Zachodni (*Torch"), a stamtd na * Sycyli i Pwysep Apeniski. Jednake druga cz jego planu, przewidujca inwazj na Grecj (prawdopodobnie w rejonie Salonik), nie zostaa wykonana, gdy w ukadzie si, jaki przy wspudziale Churchilla zacz si ksztatowa midzy Wielk Brytani, Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Radzieckim, pozycja jego kraju zacza sabn. Na konferencji w Teheranie w listopadzie 1943 r. wbrew stanowisku Churchilla, ktry dy do skierowania gwnego uderzenia aliantw zachodnich na Bakany, prezydent Roosevelt ulegajc Stalinowi zadecydowa o przeprowadzeniu inwazji w pnocnej Francji. W lipcu 1945 r. Partia Konserwatywna przegraa wybory i urzd premiera obj Clement *Attlee. By to dotkliwy

Harry Truman i Winston Churchill w Berlinie 15 lipca 1945 r.

zaamaa si chwilowo po nieudanej akcji inwazyjnej wojsk brytyjskich na pwyspie Gallipoli w marcu 1915 r., ktrej Churchill by inicjatorem. Czujc si odpowiedzialnym za fiasko planu, poda si do dymisji, cho o klsce i wysokich stratach (190 tys. zabitych, rannych, wzitych do niewoli) przesdzi brak wyobrani i bdy lokalnych dowdcw. Szybko powrci do czynnego ycia politycznego, obejmujc w 1917 r. stanowisko ministra zaopatrzenia wojsk, w 1919 - ministra wojny i lotnictwa, w 1921 - ministra kolonii. 3 wrzenia 1939 r. ponownie obj stanowisko pierwszego lorda Admiralicji w rzdzie Neville'a "'Chamberlaina. Energicznie przystpi do usuwania ogromnych zaniedba w brytyjskiej marynarce wojennej. Na jego polecenie przystpiono do montowania stacji radiolokacyjnych na pokadach okrtw (do tego czasu radary zainstalowano tylko na trzech okrtach), tworzono pierwsze konwoje, instalowano uzbrojenie na pokadach statkw handlowych oraz rozpoczto prace nad wzmocnieniem obrony w bazach morskich w Rosyth i Scapa Flow. Z charakterystyczn dla siebie energi i fantazj proponowa przeprowadzenie wielu akcji ofensywnych przeciwko Niemcom, np. zaminowania Renu (operacja Royal Marin"), ktre nie zostay zrealizowane. Jednake fiasko o wiele waniejszych akcji zagrozio ka-

rierze Churchilla. Spniona i niezboma akcja brytyjskiej marynarki podczas wkraczania wojsk niemieckich do *Danii i inwazji na *Norwegi, obciaa Churchilla, lecz nie ponis za to konsekwencji, gdy agresja Niemiec na zachd Europy 10 maja 1940 r. odwrcia uwag opinii publicznej i politykw od minionych wydarze. 10 maja 1940 r., gdy premier Neville Chamberlain utraci poparcie wasnej Partii Konserwatywnej i musia poda si do dymisji, Churchill obj stanowisko premiera, a take ministra obrony. W pierwszym przemwieniu odrzuci jakkolwiek moliwo zaakceptowania niemieckich da. Potrafi zdoby poparcie i zaufanie zarwno spoeczestwa, jak i partii politycznych, cho otwarcie mwi: Wszystko, co mog wam zaofiarowa, to krew, pot, zy i trud". Rozumia, e moliwoci gospodarcze i militarne jego pastwa s ograniczone i tylko Stany Zjednoczone mog udzieli znaczcej pomocy. W drugiej poowie 1940 r., pomimo neutralnoci USA i silnych nastrojw izolacjonistycznych w Kongresie amerykaskim, zdoa zapewni Wielkiej Brytanii dostawy uzbrojenia, a w pierwszej poowie 1941 r. wynegocjowa ogromn pomoc finansow, ktra do koca tego roku osigna warto 1082 min dolarw, a w 1942 r. ju 4757 min dolarw (*Lend-Lease) na zakup uzbrojenia, surowcw, remon-

CHURCHILL cios dla Churchilla; Brytyjczycy oddajc mu honory jako narodowemu bohaterowi, uznali, e by premierem czasu wojny i nie nadaje si do prowadzenia pastwa w czasie pokoju. W 1951 r. Partia Konserwatywna wygraa wybory i Churchill ponownie obj stanowisko premiera, ktre sprawowa do 1955 r. CHURCHILL czog Ciki czog brytyjski skonstruowany w zakadach Vauxhall. Pierwsze seryjnie produkowane czogi dostarczono do jednostek w 1941 r. Pojazdy te, po usuniciu wielu usterek, okazay si przydatne do wykonywania zada pomocniczych. Gruby pancerz i stabilna konstrukcja umoliwiay zastosowanie rnorodnego uzbrojenia i oprzyrzdowania: m.in. do traowania min przeciwpiechotnych i przeciwczogowych, ustawiania mostw (o wadze 4 t i dugoci ok. 11 m), rozkadania dywanw" dla cikiego sprztu na plaach i mikkim gruncie, niszczenia przeszkd terenowych itp. Pierwsze czogi Churchill I uzbrojone w armat kal. 40 mm (w wieyczce) i haubic 76,2 mm (w kadubie) wykorzystano w walkach pod *Dieppe w sierpniu 1942 r.

156

Galeazzo Ciano - w pierwszym rzdzie trzeci z prawej, zdjcie z 29 lipca 1940 r. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 osb silnik Bedford o mocy 350 KM ciar 38,5 t (czogi do wersji Mk VI) lub 40 t (pozostae wersje) pancerz 16-102 mm (Mk VIIiMk VIII 25-152 mm) uzbrojenie Mk I i MklI 1 dziao kal. 40 mm 1 haubica 76,2 mm MklU\MklV dziao szeciofuntowe Mk V i Mk VIII 1 dziao kal. 95 mm Mk VI i Mk VII 1 dziao kal. 75 mm) ponadto wszystkie wersje 1 -2 karabiny maszynowe prdko 25 km/h

CIANO di CORTELLAZZO GALEAZZO (1903-1944) polityk Woski minister spraw zagranicznych odegra istotn rol w ksztatowaniu polityki pastwa. Prawnik z wyksztacenia, od 1925 r. powici si subie dyplomatycznej, ale byskotliw karier rozpocz w 1930 r., gdy polubi Edd Mussolini - crk dyktatora Woch. W 1935 r. obj stanowisko ministra prasy i propagandy, z ktrego zrezygnowa, aby podj sub pilota samolotu bombowego w czasie wojny z Abisyni. W 1936 r. powrci do Rzymu, gdzie otrzyma urzd ministra spraw zagranicznych. W padzierniku 1936 r. podpisa w Berlinie traktat tworzcy o" Berlin - Rzym. Uwaa, e akt ten jest potwierdzeniem potgi Woch. Szybko zmieni zdanie; 13 sierpnia 1939 r. po drugiej rozmowie z Adolfem Hitlerem zanotowa w pamitniku: Wracam do Rzymu z obrzydzeniem do Niemcw, do ich wodzw i do ich sposobu dziaania. Oszukali nas i okamali. A obecnie s w trakcie wcigania nas w awantur, ktrej nie chcielimy i ktra moe skompromitowa rzd i cay kraj. Na wie o agresji przeciwko Polsce nard woski zatrzsie si z oburzenia i zechce chwyci za bro przeciwko Niemcom". Po

Churchill III

157
spotkaniu z polskim ambasadorem Bolesawem Dugoszowskim-Wieniaw 14 sierpnia zanotowa: Ca y m sercem jestem z nimi [tj. z Polakami - przyp. B W\". Doradza Mussoliniemu zdystansowanie si od Hitlera, lecz byskotliwe zwycistwa Niemcw nad Francj zmieniy podejcie Ciano do spraw wojny. W mundurze majora lotnictwa wrczy 10 czerwca 1940 r. ambasadorom pastw sojuszniczych akt wypowiedzenia wojny, a 23 czerwca obok marsz. *Badoglio bra udzia w negocjacjach na temat warunkw zawieszenia broni w wojnie z Francj. W lipcu 1940 r. opowiada si za jak najszybszym opanowaniem Grecji. Rozwj sytuacji militarnej (zatrzymanie wojsk niemieckich pod * Moskw w grudniu 1941 r.) i politycznej (przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny w grudniu 1941 r.) przekonay Ciano. e dalszy sojusz z Niemcami doprowadzi Wochy do zguby. W lutym 1943 r., usunity ze stanowiska ministra spraw zagranicznych (dano mu urzd ambasadora Woch przy Watykanie), pozosta czonkiem Wielkiej Rady Faszystowskiej, ktra przy jego udziale podja 24 lipca 1943 r. decyzj o pozbawieniu wadzy Mussoliniego i mianowaniu marsz. Pitro *Badoglio premierem nowego rzdu. Po uwolnieniu Mussoliniego przez niemieckich komandosw Ciano zosta podstpnie aresztowany przez Niemcw, skazany przez faszystowski trybuna na mier i rozstrzelany w Weronie 11 stycznia 1944 r. pozostaje nie wyjanionych. Wiadomo, e urodzi si w Pritinie (nalecej wwczas do imperium ottomaskiego), podobno jego ojciec zosta przypadkowo zabity na polowaniu przez oficera angielskiego, co miao by powodem nienawici przyszego szpiega do Anglikw. Prawdopodobnie studiowa przez pewien czas w Akademii Wojskowej Fatih. W okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej by kamerdynerem w domach dyplomatw jugosowiaskich, brytyjskich, amerykaskich i niemieckich. W poowie padziernika 1943 r., tu po otrzymaniu pracy o podobnym charakterze w domu ambasadora brytyjskiego, zgosi si do sekretarza ambasady III Rzeszy Alberta Jenkego, proponujc mu kupno - za ogromn kwot 20 tys. funtw brytyjskich - filmu ze zdjciami tajnych dokumentw sfotografowanych w ambasadzie brytyjskiej. Berlin wyrazi zgod na t transakcj i do kontaktw z Cicero" wyznaczy szefa lokalnego oddziau Suby Bezpieczestwa (SD) Ludwiga Moyzischa, ktry kupowa zdjcia pacc faszywymi funtami. Niemcy podejrzewali, e Bazna by podstawiony przez wywiad brytyjski, ale ekspertyza sfotografowanych dokumentw wykazaa ich autentyczno (tre dokumentw fotografowanych przez Cicero" nie jest znana do dzi). Dziaalno Bazny bya znana Brytyjczykom, poinformowanym przez wywiad amerykaski oraz zbiegego ze Stambuu pracownika Abwehry dr. Ericha Vermehrena, mimo to nie podjli adnych krokw. Moe to wskazywa, e Cicero" by podstawionym przez nich agentem lub e po krtkim okresie dziaalnoci dla Niemcw zosta zmuszony do wsppracy z wywiadem brytyjskim. Wg najczciej spotykanego wyjanienia Anglicy chcieli przy pomocy Cicero" przekona Niemcw o zdecydowaniu aliantw i nieuchronnoci inwazji na Europ Zachodni. Jednake zamierzony efekt - przestraszenie" Hitlera, byby okupiony wy-

CLARK MARK WAYNE

sok cen zdradzenia szyfrw dyplomatycznych. Niemcy, majc dostarczone przez Cicero" kopie dokumentw i zaszyfrowane ich wersje przechwycone drog nasuchu radiowego, atwo mogli zama szyfr uywany nie tylko przez ambasad Wielkiej Brytanii w Ankarze, ale wiele innych placwek tego kraju. W zwizku z tym pojawiy si spekulacje, e Cicero" by agentem Wielkiej Brytanii, ktry dziaa przeciwko Stanom Zjednoczonym i zdradzi Niemcom plany inwazji na Normandi, aby nie dopuci do tej operacji i skoni Amerykanw do zaakceptowania brytyjskiego planu inwazji na Grecj. 20 kwietnia 1944 r. Bazna zrezygnowa z pracy w ambasadzie i zaoy firm budowlan. Wkrtce okazao si, e obraca faszywymi pienidzmi. Reszt ycia spdzi w biedzie, handlujc uywanymi samochodami i udzielajc lekcji piewu.

CLARK MARK WAYNE

(1896-1984) genera Amerykaski dowdca, ktry wsawi si zarwno operetkowymi kontaktami z kolaboracyjnymi dowdcami francuskimi, jak te zdobyciem Rzymu. W czasie I wojny wiatowej walczy we Francji i zosta tam ranny. W czerwcu 1942 r. przyby do Wielkiej Brytanii, gdzie obj dowdztwo amerykaskiego II korpusu, a miesic pniej mianowano go zastpc dowdcy wojsk amerykaskich w Europie gen. Dwighta D. *Eisenhowera i dowdc amerykaskich si ldowych na kontynencie europejskim. 22 padziernika 1942 r., tu przed planowanym ldowaniem aliantw w Afryce (operacja *Torch"), na polecenie prezydenta Franklina D. Roosevelta dotar na pokadzie okrtu podwodnego na brzeg Algierii, a nastpnie, podrujc w przebraniu, dojecha na spotkanie z gen. Antoine Bethouarde'em - przedstawicielem konspiracji wojskowej, aby uzyska

CICERO

(1904-1970) szpieg Elyas Bazna, kamerdyner ambasadora brytyjskiego Hughe Knatchbull-Hugessena w Ankarze (Turcja), wsppracowa z wywiadem niemieckim pod pseudonimem Cicero", nadanym mu przez ambasadora Rzeszy w stolicy Turcji Franza von *Papena. Charakter dziaalnoci i wiele faktw z jego yciorysu

CLAUDE przyrzeczenie wsppracy wojsk francuskich podczas inwazji aliantw. Zawarta umowa cigna na niego fal krytyki. W czasie inwazji na Wochy w 1943 r. dowodzi amerykask 5 armi, ktra wyldowaa pod Salerno i 1 padziernika 1943 r. zaja Neapol. W styczniu 1944 r. kierowa desantem pod *Anzio-Nettuno oraz dowodzi nieudan operacj sforsowania rzeki Rapido, w ktrej trakcie zgino 2100 onierzy alianckich w cigu 24 godzin. Podj kontrowersyjn decyzj o zbombardowaniu klasztoru na *Monte Cassino. 4 czerwca jego 5 armia wkroczya do Rzymu, a dc do tego, by do stolicy Woch jako pierwsze weszy oddziay amerykaskie, on za na ich czele, tak zorganizowa pocig, i umoliwi Niemcom uniknicie okrenia i odwrt na pnoc. Znany by z niechtnego stosunku do Polakw; przed defilad zwycizcw w Rzymie stwierdzi, e nie yczy sobie, aby brali w niej udzia straacy i Polacy". W kocu 1944 r. zastpi gen. Harolda *Alexandra na stanowisku dowdcy 15 Grupy Armii we Woszech i 2 maja 1945 r. przyj kapitulacj si niemieckich we Woszech. Zakoczy wojn jako wysoki komisarz rzdu Stanw Zjednoczonych USA w okupowanej Austrii. CLAUDE - MITSUBISHI A5M CLOSTERMANN PIERRE (ur. 1921) major Francuski as myliwski, rozpocz sub w Rednal w Wielkiej Brytanii, gdzie przeszed zasadnicze przeszkolenie lotnicze. Nastpnie suy w 314 dywizjonie * Wolnych Francuzw Alsace" i od wrzenia 1943 r. w 602 dywizjonie *RAF; szybko awansowa do stopnia dowdcy eskadry, a pniej dywizjonu i skrzyda myliwskiego. Pierwsze zwycistwo powietrzne odnis

158

Colt 1911 Al kal. 45 (11,43 mm)

w lipcu 1943 r. Ogem w czasie 432 lotw bojowych zestrzeli 33 samoloty niemieckie, w tym 19*Focke-Wulf Fw 190 i 7 *Messerschmitt Bf 109, zniszczy m.in. 225 samochodw-cystern i 72 parowozy. Odszed z lotnictwa w sierpniu 1945 r. po dwch wypadkach lotniczych.

COLT M1911A1 pistolet

Amerykaski pistolet wywodzcy si ze sportowego modelu kal. 0,38 cala, wyprodukowany przez firm Colt w 1902 r. W czasie wojny o Filipiny okazao si, e nabj kal. 0,38 cala (9,65 mm) jest mao skuteczny i w 1905 r. wyprodukowano now wersj o kal. 0,45 cala COLLINS JOSEPH (11,43 mm), ktr w 1907 r. wproLAWTON wadzono do uzbrojenia armii. Po (1882-1963) wieloletnich dowiadczeniach progenera ducent udoskonali bro, tworzc Amerykaski oficer, od stycznia Model 1911. Pistolety tego typu, 1941 r. jako szef sztabu VII korpusu produkowane masowo przez nabra udzia w organizowaniu obrony stpne 10 lat, byy powszechnie Hawajw przed Japoczykami. uywane przez onierzy ameryW czasie walk na *Guadalcanalu kaskich w czasie I wojny wiatodowodzi 25 dywizj piechoty; ze wej. Nieznacznie zmodyfikowany wzgldu na jej sukcesy i szybko w 1921 r. pistolet uzyska oznaczedziaania zyska przydomek nie / 911A1. Okaza si broni celn Lightnin' Joe" - Jzek Byska- i niezawodn; produkowano go zarwno w Stanach Zjednoczych, jak wica ". Skierowany do Wielkiej Brytanii i na licencji w Argentynie, Kanaw grudniu 1943 r., uczestniczy dzie i Norwegii. czna produkcja w przygotowaniach do inwazji na zakadw amerykaskich przekroFrancj. W lutym 1944 r. obj do- czya 3 min sztuk. wdztwo VII korpusu, na ktrego czele walczy w *Normandii (plaa DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE *Utah"), zdobywa *Cherbourg, kaliber 0,45 cala (11,43 mm) pniej Namur, Leodium (Liege), dugo 216 mm Akwizgran (Aaachen) i Koloni, waga 1,1 kg koczc szlak bojowy na abie prdko pocztkowa pocisku 262 m/s w Dessau 14 kwietnia 1945 r. magazynek 7 nabojw

CONINGHAM ARTHUR CONDOR FW 200C -> FOCKE-WULF FW 200 CONDOR CONINGHAM ARTHUR
(1895-1948) marszaek lotnictwa

Jeden z najlepszych brytyjskich czogw w II wojnie wiatowej, zbudowany we wrzeniu 1944 r., sub rozpocz w pierwszych miesicach 1945 r. Konstruktorzy z zakadw Leylanda wykorzystali podwozie czogu * Cromwell. Zamontowali armat siedemnastofuntow (kal. 77 mm) i zmienili ksztat wieyczki. Czog ten znajdowa si w wyposaeniu si zbrojnych Wielkiej Brytanii do 1959 r., a Irlandii do 1970 r.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 osb. Hlnik Meteor o mocy 600 KM ciar 32,5 t pancerz 14-101 mm uzbrojenie dziao kal. 77 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,92 mm prdko 45 km/h

przedstawiciel dowdztwa pokonanych wojsk francuskich gen. Charles *Huntziger podpisa zawieszenie broni na warunkach przedstawionych przez gen. Alfreda *Jodla w obecnoci Adolfa Hitlera i dowdcy Luftwaffe marsz. Hermanna *G6ringa oraz szefa OKW gen. Wilhelma *Keitla.

Brytyjski oficer lotnictwa, pooy szczeglne zasugi w czasie walk w Afryce Pnocnej i Europie Zachodniej. onierz piechoty z I wojny wiatowej, na skutek ran zwolniony z wojska jako inwalida w kwietniu 1916 r. Wstpi do Royal Flying Corps, gdzie odnis sukcesy jako pilot myliwski. W 1925 r. wsawi si lotem nad Afryk z Kairu do Kaduny w Nigerii na dystansie 10 460 km w cigu 24 dni. Po wybuchu II wojny wiatowej mianowano go dowdc 4 grupy lotnictwa bombowego (4 Group Bomber Command). W lipcu 1941 r. obj dowdztwo pustynnych si powietrznych (Desert Air Force) i umiejtnie rozwija wspdziaanie

B%{^
= !

Ikk

COMPIEGNE miasto Niewielkie miasto nad rzek Oisne we Francji zajte 9 czerwca 1940 r. przez wojska niemieckie. 22 czerwca o godz. 18.32 w wagonie, w ktrym 22 lata wczeniej (11 listopada 1918 r.) Niemcy podpisali rozejm koczcy I wojn wiatow,

CONRAD z wojskami ldowymi. W 1943 r. dowodzi alianckimi siami powietrznymi w czasie walk w Tunezji, na Sycylii i we Woszech. Od 1944 r. dowodzi lotnictwem taktycznym 2 Tactical Air Force walczcym na szlaku bojowym od Normandii do Berlina. W 1947 r. zrezygnowa ze suby wojskowej. Zgin w wypadku lotniczym w styczniu 1948 r. CONRAD okrt Krownik brytyjski Danae, zwodowany w styczniu 1918 r., w subie od lipca 1918 r., przekazany na pocztku padziernika 1944 r. Polskiej Marynarce Wojennej po utracie krownika *Dragon. Okrt, przemianowany na ORP Conrad, obsadzili marynarze uratowani z Dragona z dowdc kmdr. Stanisawem Dzienisiewiczem. Ze wzgldu na zmniejszajc si aktywno jednostek Kriegsmarine zaoga nie uzyskaa znaczcych sukcesw bojowych. 28 wrzenia 1948 r. krownikowi, zwrconemu marynarce brytyjskiej, przywrcono pierwotn nazw. W 1948 r. zosta pocity na zom.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 48501 dugo 144 m szeroko 14,8 m zanurzenie 5,0 m prdko 29 wzw uzbrojenie 6 dzia (6 x l)kal. 152 mm 3 dziaa przeciwlotnicze kal. 102 mm 4 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm 12 wyrzutni torped kal. 533 mm uzbrojenie pod koniec wojny 5 dzia ( 5 x 1 ) kal. 152 mm 2 dziaa przeciwlotnicze kal. 102 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 8 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm PB2Y-3 Comnado

160

w powietrze w grudniu 1937 r. Pierwsze seryjnie produkowane samoloty rozpoczy sub w styczniu 1941 r. i wykorzystywane byy jako samoloty bombowo-rozpoznawcze dalekiego zasigu. Do 1944 r. wyprodukowano 210 egzemplarzy, w tym najwicej w wersji transportowej (PB2Y-3R), ktre z picioosobow zaog (zamiast 10 osb w wersji bojowej) mogy pomieci 44 pasaerw lub 7250 kg adunku, albo 24 pasaerw i 3900 kg adunku. Samolot ten by wykorzystywany rwnie w wersji sanitarnej (PB2Y-5H), majc w kadubie miejsce na 25 noszy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PB2Y-3) silniki 4 x Pratt & Whitney R-l 830-88 o mocy 1200 KM kady

rozpito 35,05 m dugo 24.16 m masa startowa 30 345 kg maks. prdko 343 kra/h zasig 2200 km uzbrojenie 8 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 3628 kg bomb lotniczych oraz gbinowych w komorach bombowych do 1815 kg bomb podwieszonych pod skrzydami

CORREGIDOR obrona 1942 r. Niewielka (5,6 km dugoci i 2,4 km szerokoci) ufortyfikowana wyspa pooona w odlegoci 3,2 km od pwyspu *Bataan na filipiskiej wyspie Luzon. Po zajciu pwyspu

Corregidor

CORONADO PB2Y, Consolidated

samolot Prototyp (XPB2Y-1) amerykaskiej ogromnej odzi latajcej, wzbi si

[61

CORSAIR F4U, Chance Yought

Corsair F4U-1

ta do tyu o 92 cm. Prby przeprowadzone w lipcu 1942 r. na lotniskowcu Sangamon i 25 wrzenia 1942 r. na lotniskowcu Saratoga wykazay, e z cofnitej kabiny pilot nie widzia dobrze pokadu okrtu w czasie startu. Uznano rwnie, e prdko ldowania jest za wysoka jak na wymogi stawiane samolotom bazujcym na lotniskowcach. Z tych wzgldw pierwsze seryjnie produkowane myliwce przekazano jednostce lotnictwa piechoty morskiej (Marin Corps VMF 124), aby startoway z lotnisk ldowych. Brytyjczycy, ktrzy otrzymali Corsairy w ramach *Lend-Lease (nazwali je CE Mkl, II, III/IY), nie mieli takich zastrzee i z powodzeniem wykorzystywali je na lotniskowcu *Victorious; 3 kwietnia 1944 r. uczestniczyy w nalocie na niemiecki pancernik *Tirpitz. Po tych dowiadczeniach Amerykanie dopucili owe udane myliwce do startw z lotniskowcw. W czasie wojny uzyskay najlepszy stosunek zestrzele do strat wasnych: na kady zestrzelony samolot F4U

przypadao 11 zniszczonych samolotw nieprzyjaciela. Szczeglny rekord ustanowi mjr Weissenberger, ktry w 1943 r. w cigu minuty zestrzeli 3 japoskie Zero. 28 sierpnia 1943 r. A. Jensen z VMF 124 zniszczy na ziemi 8 samolotw Zero, 4 samoloty Val" i 12 - Betty". Do 1952 r. zakady Vought, Brewster Aeronautical Corporation i Goodyear Aircraft Corporation zbudoway 12 571 samolotw Corsair, z ktrych 2012 zostao dostarczonych do Wielkiej Brytanii i 370 do Nowej Zelandii.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (F4U-1D) silnik Wright R-2800-8W o mocy 2000 KM rozpito 12,49 m dugo 9,99 m masa startowa 6442 kg maks. prdko 658 km/h zasig 1630 km uzbrojenie 6 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 1452 kg bomb lub 8 rakiet kal. 127 mm

COSSACK COSSACK
okrt Brytyjski niszczyciel typu Tribal, rozpocz sub w 1938 r. Wykorzystywany by gwnie do ochrony eglugi na morzach Pnocnym i rdziemnym. Dowodzony przez kmdr. Philipa *Viana, wsawi si akcj uwolnienia alianckich winiw z niemieckiego statku *Altmark. Bra udzia w bitwie pod *Narwikiem i w osaczeniu *Bismarcka. 23 padziernika 1941 r. zosta storpedowany na Atlantyku przez U-563 i zatopiony w pobliu Gibraltaru 4 dni pniej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 1870 t dugo 114,9m szeroko 11,1 m maks. prdko 36 wzw uzbrojenie 8 dzia kal. 120 mm 4 dziaa przeciwlotnicze dwufuntowe (kal. 40 mm) 8 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 12,7 mm 4 wyrzutnie torped kal. 533 mm

HMS Courageous

fatalna w skutkach decyzja dowdztwa *Royal Navy, ktre zaniepokojone sukcesami *U-bootw, rzucio swoje najcenniejsze jednostki do poszukiwania niemieckich okrtw podwodnych. 17 wrzenia 1939 r. Courageous (dowdca kmdr W. Makeing-Jones), manewrujc w celu przyjcia samolotw na pokad, zosta zaatakowany przez U-29 (dowdca kpt. Otto Schuhart). Dwie z trzech odpalonych torped trafiy w lew burt, tu poniej pancerza o gruboci 50-76 mm. Lotniskowiec zaton w cigu 15 minut z 519 osoCOURAGEOUS bami zaogi (w tym dowdca). okrt Ok. 700 marynarzy uratoway niBrytyjski lotniskowiec, rozpocz szczyciele, ktre wczeniej nie zdoswoj karier bojow w 1915 r. jako ay zapewni dostatecznej ochrony. wielki lekki krownik, czyli w istocie krownik liniowy. W czasie DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE I wojny wiatowej wzi udzia w bi- wyporno 22 500 t twie morskiej pod Helgolandem dugo 239,6 m w 1917 r. Po wojnie, jako okrt sabo szeroko 27,5 m opancerzony i uzbrojony (artyleria prdko 29,5 wza gwna skadaa si z 4 dzia kal. 381 uzbrojenie mm), zosta przebudowany na lotni16 dzia przeciwlotniczych kal. 120 mm skowiec, co pozwolio Brytyjczy24 dziaa przeciwlotnicze dwufuntowe kom zachowa limit tonau okrtw (kal. 40 mm) liniowych narzucony postanowienia48 samolotw mi konferencji waszyngtoskiej. Przebudow zakoczono w 1928 r. i Courageous wrci do suby z po- COVENTRY kadem startowym i hangarami dla bombardowanie 1940 r. 48 samolotw oraz silnym uzbroje- Angielskie miasto zaatakowane wieniem przeciwlotniczym obejmuj- czorem 14 listopada 1940 r. przez cym 16 dzia kal. 120 mm. 449 niemieckich samolotw bomboPo wybuchu II wojny wiatowej wych w odwecie za nalot kilku bomo losie lotniskowca zadecydowaa bowcw *RAF, ktre 8 listopada

zrzuciy bomby na Monachium. Jedna z bomb ugodzia piwiarni Lwenbraukeller" tu po zakoczeniu spotkania najstarszych czonkw partii nazistowskiej z Hitlerem, inne uszkodziy okoliczne budynki i most kolejowy; nalot ten propaganda hitlerowska uznaa za barbarzyski", skierowany przeciwko cywilnej ludnoci, domom mieszkalnym oraz pomnikom" i zapowiedziaa odwet na Anglii". Wybrano Coventry - wiermilionowe miasto pooone 150 km na pnocny zachd od Londynu, wany orodek przemysowy (m.in. zakady Alvis produkujce silniki lotnicze, zakady Armstrong Whitworth - samoloty, Daimler i Hillman - pojazdy pancerne) oraz orodek kultury, ze wspaniaymi zabytkami, m.in. katedr St. Michael z XIV w., St. Mary^ Hall z XIV w., drewnianym szpitalem z XVI w. Rzd brytyjski dowiedzia si o planowanym nalocie na Coventry ju 12 listopada dziki odszyfrowaniu niemieckich depesz wysanych z Berlina do stacjonujcych we Francji, Belgii i Holandii jednostek lotniczych, ktre miay dokona nalotu (m.in. Kampfgeschwader 100 z Meucon, bombowce z Ory, Chartres, Cambrai, Brukseli, Antwerpii, Amsterdamu i Eindhoven). Premier Winston Churchill nie zdecydowa si jednak na podjcie jakichkolwiek dziaa obronnych, gdy ewakuacja ludnoci, raptowne wzmocnienie obrony

163
przeciwlotniczej wok miasta czy te ataki uprzedzajce na niemieckie lotniska, z ktrych miay wystartowa bombowce, mogyby zdradzi Niemcom, e Brytyjczycy zamali niemieckie szyfry (*Enigma, *Ultra). Wwczas Niemcy zmieniliby system szyfrowania, uniemoliwiajc poznanie najtajniejszej korespondencji radiowej, co miaoby decydujcy wpyw na wynik wielu bitew II wojny wiatowej. Churchill osobicie podj dramatyczn decyzj, skazujc miasto na zagad. W dziesiciogodzinnego nalotu 449 bombowcw (z 509, ktre wystartoway do ataku) zniszczyo 50 749 domw, w tym najpikniejsze zabytki Coventry. Bomby uszkodziy 14 zakadw przemysowych, zdewastoway cakowicie sie wodocigow, drogow i kolejow. Zgino 554 mieszkacw, a 865 odnioso cikie i 4000 - lejsze obraenia. Samoloty myliwskie RAF startoway 165 razy, ale zestrzeliy tylko 1 bombowiec niemiecki. Zawiody rwnie metody, ktrymi usiowano zakci niemieckie sygnay okrelajce pooenie celu i uatwiajce bombardowanie (X-Gerdt). CRIPPS STAFFORD (1889-1952) polityk Prawnik, czonek partii laburzystowskiej znany z lewicowych pogldw, w latach 1940-42 r. by przedstawicielem rzdu brytyjskiego w Moskwie. Gorcy zwolennik sojuszu ze Zwizkiem Radzieckim, podejmowa dziaania na rzecz poprawy sto-

CROMWELL

Stafford Cripps

Coventry - naboestwo w ruinach zbombardowanej katedry

sunkw midzy obydwoma pastwami. W 1941 r., powiadomiony przez swj rzd o przygotowywanym niemieckim ataku na ZSRR, przekaza t wiadomo Stalinowi. Po powrocie do Wielkiej Brytanii w 1942 r. wszed do Gabinetu Wojennego Churchilla, ale w kocu roku obj stanowisko ministra ds. produkcji lotniczej, co czyo si z odejciem z gabinetu. W rzdzie nastpcy Churchilla - Clementa *AttIee, sprawowa urzd ministra finansw. CROMWELL czog Szybki i zwrotny czog brytyjski produkowany od stycznia 1943 r. Pierwsze egzemplarze uzbrojone byy w armaty szeciofuntowe, ktre zastpiono armat kal. 75 mm, aby umoliwi zastosowanie amerykaskiej amunicji. Cromwell pojawi si na polu bitwy po inwazji w *Normandii w czerwcu 1944 r. i okazao si, e uzbrojenie jest zbyt sabe, aby mg dorwna niemieckim * Tygrysom czy Panterom.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Mk VIII) zaoga 5 osb silnik Meteor o mocy 600 KM ciar 27-28 t pancerz 8-76 mm

CRUSADER

164 si osi" dowodzi woski gen. Ettore Bastico, aczkolwiek dowdca Panzergruppe Afrika (utworzonej 15 sierpnia) gen. Erwin *Rommel nie zamierza podporzdkowa si temu zwierzchnictwu. Wg planw brytyjskich gwn rol w ofensywie mia odegra XXX korpus, przed ktrym postawiono zadanie przekroczenia granicy egipsko-libijskiej w pobliu Fort Maddalenna i kontynuowania uderzenia w kierunku Gabr-Salech, Bir el-Gobi, Sidi Rezegh, Tobruku, skd miay przebi si przez woskie linie jednostki brytyjskie i polskie. Prawoskrzydowy XIII korpus mia zaatakowa z Sidi Umar na pnoc i po rozdzieleniu si doj do Bardii oraz Gasr el-Arid. Ofensywa rozpocza si 18 listopada 1941 r. i bya cakowitym zaskoczeniem dla Niemcw. onierze XXX korpusu w cigu 2 dni posunli si o 70-80 km do przodu i dobyli Sidi Rezegh. Jednake dalsze ruchy zostay zatrzymane w wyniku silnych uderze wojsk niemiecko-woskich na oddziay pancerne osaniajce prawe skrzydo XXX korpusu. Po dwudniowych walkach siy wosko-niemieckie odbiy Sidi Rezegh i XXX korpus, ponoszc dotkliwe straty (22 listopada 7 brygada pancerna miaa tylko 10 czogw,

Cromwell IV uzbrojenie rne w zalenoci od modelu najczciej dziao kal. 75 mm lub haubica kal. 95 mm 1 -2 karabiny maszynowe prdko w zalenoci od modelu 50-65 km/h

CRUSADER
operacja 1941 r.

Zwyciska ofensywa wojsk alianckich prowadzona od 18 listopada 1941 r. do 10 stycznia 1942 r., w ktrej wyniku wyparto wojska niemiecko-woskie z Cyrenajki (Libia). Po fiasku operacji *Battleaxe" w 1941 r. wojska brytyjskie w Afryce Pnocnej otrzymay dostawy sprztu i amunicji. W drugiej poowie 1941 r. alianci mieli 924 czogi (tym 713 uzbrojonych w armaty) i dziaa samobiene, gdy wojska osi" dysponoway 550 czogami, wrd ktrych byo tylko 174 dobrze opancerzonych i uzbrojonych *PzKpfw III (139 czogw) i *PzKpfw IV (35 czogw). Nowy dowdca brytyjski gen. Claude *Auchinleck pod presj premiera Winstona Churchilla kontynuowa przygotowania do ofensywy, w ktrej miay wzi udzia: XIII korpus (dywizja nowozelandzka, hinduska 4 dywizja, 1 brygada czogw), XXX korpus (7 dywizja pancerna, 4 brygada pancerna,

poudniowoafrykaska 1 dywizja, 22 brygada gwardii), a take winny doczy po wyamaniu z *Tobruku: 70 dywizja, polska Samodzielna Brygada Strzelcw Karpackich, 32 brygada czogw. Dowdc caoci si by gen. Alan Cunningham. W skad wojsk osi" wchodziy: woski XX korpus (dywizja pancerna Ariet", dywizja zmotoryzowana Trieste"), Panzergruppe Afrika: * Afrika Korps (15 i 21 dywizje pancerne, dywizja Afrika" - liczca tylko dwa bataliony piechoty, dywizja Savona") oraz woski XXI korpus (dywizje Brescia", Trento", Bologna", Pavia"). Caoci

onierze brytyjscy w czasie operacji Crusader"

165 a 22 brygada - 34), zosta zmuszony do wycofania si na odlego ok. 30 km. Erwin Rommel nie wykorzysta tego sukcesu, gdy zaleao mu na zniszczeniu caej brytyjskiej 8 armii; przej bezporednie dowodzenie nad 15 oraz 21 dywizjami pancernymi i wyruszy w stron Sidi Omar, aby uderzy na wojska alianckie od tyu. Gboki rajd 100 czogw zakoczy si niepowodzeniem, gdy nie udao si przeama obrony hinduskiej 4 dywizji w rejonie Sidi Omar ani zaj alianckich skadw paliw i ywnoci. W tym czasie XIII korpus brytyjski opanowa fort Capuzzo i doszed do Bardii, przecinajc linie komunikacyjne wojsk osi" bronicych si na pograniczu libijskoegipskim. 27 listopada oddziay brytyjskie poczyy si z garnizonem w Tobruku, ktrego onierze przeamali woskie linie w rejonie El Adem. 7 grudnia Rommel zdecydowa si wycofa dalej na zachd, do el-Ghazali, pozostawiajc osamotnione oddziay woskie w Bardii i na przeczy Halfaya. 9 stycznia 1942 r. pada Bardia, a kilka dni pniej niemiecko-woskie wzy oporu w rejonie el-Sallum i Al Halfaya. Operacja Crusader" zakoczya si zwycistwem aliantw, ktrzy wyparli wojska wosko-niemieckie z Cyrenajki, cho nie udao si ich zniszczy. W czasie operacji alianci stracili 17 704 onierzy (w tym 2900 zabitych), 271 samolotw i 280 czogw; straty wojsk niemiecko-woskich wyniosy 32 tys. onierzy (w tym 2300 zabitych), 290 czogw i 165 samolotw. CRUSADER czog Brytyjski redni czog, ktrego projekt powsta po wizycie delegacji wojskowej w 1936 r. na radzieckim poligonie, gdzie demonstrowano czog *BT. Po powrocie do kraju i zoeniu dokadnego raportu zakady Nuffield nabyy natychmiast amerykaski czog Christie M-1931

CRUSADER

Crusader I

(T-3), bdcy pierwowzorem ra- Pnocnej w czerwcu 1941 r. poddzieckiego BT, i przystpiy do czas operacji *Battleaxe" i do przerbek. Pierwszy seryjnie produ- 1943 r. byy powszechnie wykorzykowany A 13 opuci zakady stywane na tym teatrze dziaa wow grudniu 1938 r.; way 14 t i by jennych. Produkcj zakoczono osonity pytami pancernymi o gru- w 1943 r. i do tego czasu powstao boci do 14 mm. Podczas prb uzna- 5300 czogw Crusader, ktre no, e naley zastosowa grubszy pniej przebudowano, aby mogy pancerz i w drugiej poowie 1940 r. traowa miny, peni funkcj rupojawia si nieco wiksza wersja chomych posterunkw obserwacyjAl 5 Crusader. Podwozie zostao nych, wozw ratowniczych, cigniprzeduone, dodano kilka k, gru- kw artyleryjskich i czogw przebo pancerza wzrosa do 30 mm, co ciwlotniczych (uzbrojone w dziaa zwikszyo ciar pojazdu o 4 t. Boforsa kal. 40 mm). Pniejsze modele miay pancerz o gruboci do 51 mm i byy wypo- DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE saone w dziaa szeciofuntowe. Po zaoga 5 osb raz pierwszy walczyy w Afryce silnik Meadows o mocy 300 KM
Crusader II CS. z haubic ka. 76,2 mm

CUNNINGHAM ANDREW BROWNE

ciar 18 t pancerz 7-30 mm uzbrojenie rne gwnie dziao szeciofuntowe lub haubica kal. 76,2 mm I karabin maszynowy prdko 50 km/h

166 prdko, jak rozwija (484 km/h w locie poziomym, 695 km/h w nurkowym), oraz niska cena sprawiy, e specjalici zlekcewayli zastrzeenia i zamwili 100 tych maszyn. Jednake francuskie siy powietrzne (*Armee de l'Air) nie zaakceptoway nowego modelu myliwca napdzanego silnikiem Renault 12 Roi-3 o mocy 450 KM. Wrd licznych zarzutw powtarzay si: maa prdko wznoszenia ograniczajca moliwoci wykonywania manewrw pionowych, saby silnik, liczne usterki mechanizmw podwozia, przyrzdw pokadowych, radiostacji itp. Produkcj przerwano, a na gotowe samoloty zoyy zamwienia Finlandia (80 sztuk) i Jugosawia (30 sztuk). Niewiele egzemplarzy dostarczono odbiorcom i w maju 1940 r. samoloty, ktre pozostay we Francji, przekazano francuskim dywizjonom myliwskim. Trafiy rwnie do polskiego 1/145 dywizjonu, ktrego piloci (latajc na nich na wasne ryzyko) zestrzelili 12 samolotw wroga, tracc 7 wasnych.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE silnik Renault 12 Rol-3 o mocy 450 KM rozpito 8,95 m dugo 8,50 m maks. prdko 487 km/h uzbrojenie 4 karabiny maszynowe

CUNNINGHAM ANDREW BROWNE (1883-1963) admira Brytyjski oficer, jeden z najwybitniejszych dowdcw *Royal Navy, od padziernika 1943 r. piastowa urzd pierwszego lorda Admiralicji, a take by czonkiem komitetw Szefw Sztabw i Poczonych Szefw Sztabw. W czasie I wojny wiatowej suy na niszczycielach, uczestniczc m.in. w walkach nad Dardanelami (1915 r.), rajdzie na Zeebriigge (1918 r.) i w akcjach eskadry brytyjskiej na Batyku. Po wojnie dowodzi m.in. pancernikiem Rodney i by zastpc szefa sztabu *Royal Navy. W 1939 r. obj dowdztwo Brytyjskiej Flory rdziemnomorskiej (British Mediterranean Fleet). Ten akwen uwaano za szczeglnie wany dla Wielkiej Brytanii, gdy biegy tamtdy linie komunikacyjne do najbogatszych kolonii na Bliskim i Dalekim Wschodzie, a silna flota woska stanowia znaczne zagroenie. Cunningham dziaa ofensywnie, wykorzystujc si lotnictwa morskiego, informacje wywiadowcze, rozpoznanie lotnicze i swoje due dowiadczenie. Szybko odnis sukcesy. Po pierwszych potyczkach w lipcu 1940 r., w ktrych okrty Brytyjskiej Floty rdziemnomorskiej odniosy niewiele znaczce zwycistwa, Cunningham zdecydowa si zaatakowa baz wosk w *Tarencie. W nocy z 11 na 12 listopada samoloty z lotniskowca *Ittustrious ciko uszkodziy 3 pancerniki, 2 krowniki i 2 okrty pomocnicze. 28 marca w czasie bitwy koo przyldka *Matapan Brytyjczycy zatopili 3 cikie krowniki i 3 niszczy-

Andrew Cunningham

ciele, a 1 okrt liniowy i 1 ciki krownik znacznie uszkodzili. Te zwycistwa day flocie brytyjskiej zdecydowan przewag na Morzu rdziemnym. W 1941 r. umiejtnie zorganizowa obron konwojw pyncych z zaopatrzeniem dla *Malty i wojsk alianckich w Afryce Pnocnej. W listopadzie 1942 r. obj stanowisko gwnodowodzcego morskimi siami anglo-amerykaskimi osaniajcymi ldowanie aliantw w Afryce Pnocnej (operacja *Torch"), a pniej ze swojej kwatery na Malcie dowodzi morsk czci operacji ldowania na Sycylii i we Woszech. W padzierniku 1943 r. obj najwysze w marynarce wojennej stanowisko pierwszego lorda morskiego (First Sea Lord) i do koca wojny by gwnym doradc premiera Winstona Churchilla do spraw strategii morskiej. W 1946 r. odszed na emerytur. CURTISS SB2C HELLDIVER - HELLDIVER, Curtiss SB2C CYCLONE C.714, Caudron samolot Francuski samolot myliwski, ktrego prototyp zakady Caudron zaprezentoway w 1938 r. przedstawicielom Ministerstwa Lotnictwa. Dua

CZANG KAI-SZEK (Jiang Jieshi) (1887-1975) generalissimus Polityk chiski, przez wiele lat kierowa walk czci spoeczestwa z japoskim zagroeniem oraz grob komunistycznej dominacji, co w okresie II wojny wiatowej stao si gwnym celem jego dziaalnoci. Absolwent japoskiej akademii wojskowej w Tokio (1909 r.), wrci do Chin w 1911 r. i przyczy si do ruchu Sun Jat-sena, zmierzajcego do utworzenia nowoczesnego pastwa. W 1924 r. zosta komendantem akademii wojskowej

7 owej ze Stanw Zjednoczonych, wykrwawione w walkach z Japoczykami, nie potrafiy przeciwstawi si siom komunistycznym, ktre w 1949 r. zawadny Chinami. Czang Kai-szek schroni si na Tajwanie.

CZECHOSOWACJA
ania wojsk radzieckich Moskwa odpowiedziaa, e musi uzyska zgod rzdw Polski i Rumunii na przemarsz swoich dywizji przez terytoria tych pastw. aden z rzdw takiej zgody nie wyrazi, co wynikao z przewiadczenia, e Armia Czerwona wykorzysta okazj do zajcia terenw, przez ktre miaaby przej, zwaszcza e Zwizek Radziecki roci wobec obu pastw pretensje terytorialne. W efekcie, wobec odmowy na przemarsz wojsk, Francja i Zwizek Radziecki uznay, e nie mog wykona zobowiza sojuszniczych, jakie zacigny wobec Czechosowacji. 23 wrzenia 1938 r. rzd czechosowacki ogosi mobilizacj I stopnia i w cigu 5 dni wystawi armi liczc 2 min onierzy (45 dywizji). 29 wrzenia 1938 r. na konferencji w *Monachium szefowie rzdw Wielkiej Brytanii, Francji, Woch i Niemiec ustalili, e Czechosowacja musi odda Niemcom Sudety w zamian za gwarancje dla swoich granic. Premierzy Wielkiej Brytanii i Francji byli przekonani, e czechosowacka danina pozwoli zagwarantowa pokj Europie. W 48 godzin pniej niemieckie oddziay wkroczyy do Sudetw. Tego samego dnia Czechosowacja zaakceptowaa polskie ultimatum, zgadzajc si na

okupacja 1939 r.

CZECHOSOWACJA
Republika zamieszkaa w 1938 r. przez ponad 14 min ludzi (10 min Czechw i Sowakw, 3 min Niemcw oraz inne mniejszoci: Wgrzy, Ukraicy, Polacy), znalaza si w tyme roku wrd pastw, wobec ktrych Niemcy zgaszay roszczenia terytorialne. 21 kwietnia 1938 r. Adolf Hitler wyda szefowi Oberkommando der Wehrmacht gen. Wilhelmowi *Keitlowi polecenie przygotowania inwazji na to pastwo. Czechosowacja, zwizana sojuszami z Francj i Zwizkiem Radzieckim, liczya na ich pomoc. W obliczu narastajcego konfliktu rzd francuski zapyta Stalina, w jaki sposb Zwizek Radziecki wykona zobowizania traktatowe. Odpowied brzmiaa, e ZSRR dotrzyma warunkw umowy o wzajemnej pomocy, jeeli zrobi to Francja. Na dalsze pytania Parya o sposb dzia-

CZECHOSOWACJA przejcie *Zaolzia przez wojska ssiada z pnocy. 6 padziernika Sowacja i Ru Zakarpacka otrzymay autonomi, 2 listopada Wgrzy anektowali poudniow Sowacj i poudniow Ru Zakarpacka. Prezydent Czechosowacji Eduard *Bene ustpi 5 padziernika, a nowy prezydent Emil *Hacha (wybrany 30 listopada 1938 r.), zdawa sobie spraw, e nie moe liczy na jakkolwiek pomoc. 14 marca 1939 r., gdy sejm sowacki proklamowa niepodlego pastwa (na czele stan ksidz Josef *Tiso), Hitler wezwa Hach do Berlina i zada oddania Czechosowacji pod opiek Niemiec. Zagrozi, e w wypadku odmowy p Pragi bdzie w ruinach w cigu 2 godzin i to dopiero pocztek. Setki bombowcw oczekuj rozkazu startu i otrzymaj taki rozkaz o godzinie 6 rano, jeeli nie nadejdzie wiadomo o podpisaniu zgody [na wkroczenie wojsk przyp. BW\". Rozmowa bya tak brutalna, e prezydent Czechosowacji dosta w jej trakcie ataku serca. Nastpnego dnia Niemcy wkroczyli do Pragi i ogosili powstanie Protektoratu Czech i Moraw; zachowali pewne pozory niezalenoci nowego tworu pastwowego, utrzymujc urzd prezydenta i rzd z premierem gen. Aloisem Eliasem, ale faktyczn wadz sprawowa mianowany przez Hitlera protektor Konstantin von *Neurath. Zajcie Czech wzmocnio militarn i gospodarcz si Niemiec, ktre uzyskay dostp do zasobw surowcowych, duych zapasw nowoczesnej broni i dobrze rozwinitego przemysu zbrojeniowego. *Luftwaffe przeja samoloty produkowane przez zakady Aero (A.304) i Avia (myliwiec Av-135 rozwijajcy prdko 535 km/h oraz bombowiec B 71), wykorzystane pniej przez Niemcw do celw treningowych lub przekazane lotnictwu pastw sojuszniczych. W kocu 1939 r. Luftwaffe zamwia w czeskich zakadach 1979 samolotw, w 1941 r. otrzymaa 819, gdy w tym samym czasie za-

170
kady okupowanej Holandii wypro- zaatakoway 2 (dowdca marsz. Rodukoway 16, a Francji 62 samolo- dion Malinowski) i 4 Front Ukraity. Wehrmacht uzyska doskonae ski (dowdca gen. Andriej Jereczogi LT-38, ktre byy produko- mienko). 9 maja okryy nie rewane do 1942 r. w zakadach KD spektujce aktu kapitulacji oddziay jako PzKpfw 38(t), oraz LT-35 Grupy Armii rodek" (Heeres{PzKpfw 35(t) i LT-34 (przekazane gruppe Mitte") i przystpiy do ich armii rumuskiej). Dziki zdoby- likwidacji. Ostatnie walki odbyway czom Niemcy mogli wyekwipowa si w stycznoci z nadcigajcymi 36 dywizji piechoty. Ponadto woj- z zachodu jednostkami 3 armii ameska niemieckie uzyskay dobre po- rykaskiej gen. George'a Pattona. zycje wyjciowe do ataku na Polsk. Bya to ostatnia operacja wojenna Czesi szybko podjli dziaania w Europie. zmierzajce do zachowania podstaw suwerennej pastwowoci. W Paryu powsta Komitet Narodowy, CZOGI ktry w 1940 r. w Londynie prze- Pojazdy pancerne na gsienicach, ksztaci si w Rzd Tymczasowy, osonite pancerzem o gruboci uznany w 1941 r. przez Wielk Bry- 8-180 mm, uzbrojone w armaty tani i inne pastwa alianckie. i karabiny maszynowe, odegray Powstaa czechosowacka armia. decydujc rol w wielu bitwach W kraju organizowano wojskow i kampaniach II wojny wiatowej. konspiracj, na czele ktrej stan Od pierwszych dni wojny przewag premier gen. Elia. miay niemieckie czogi, cho Trzecia Rzesza najpniej przystpia do budowy tych pojazdw. CZECHOSOWACJA Niemcy dwukrotnie zlekcewayli dziaania wojenne 1944-45 bojow si czogw. Po raz pierwWyzwalanie Czechosowacji spod szy w 1911 r., gdy austriacki oficer okupacji niemieckiej rozpoczy Giinther Burstyn zaprojektowa w padzierniku 1944 r. wojska Motorgeschutz - dziao motorowe. 4 Frontu Ukraiskiego dowodzone Wadze wojskowe pocztkowo zaprzez gen. Iwana Pitrowa, wsparte interesoway si wynalazkiem, ale pniej przez wojska 2 Frontu Ukra- gdy przedstawiciele Ministerstwa iskiego, walczce do tego czasu Wojny obejrzeli pojazd w czasie w Rumunii i na Wgrzech. Walki prb, orzekli, e jest on odpowiebyy dugotrwae i jeszcze na wio- dni... dla rolnictwa. Po raz drugi sn 1945 r. w rkach niemieckich zlekcewayli czogi w 1915 r., gdy pozostaway Czechy i Morawy. wywiad donosi z Wielkiej Brytanii 6 maja 1945 r. wojska radzieckie si- o prowadzonych tam prbach ami 1 Frontu Ukraiskiego (z p- z nowymi pojazdami bojowymi. nocy) oraz 2,3 i 4. Frontu Ukrai- Niemieccy konstruktorzy przystpili skiego (ze wschodu i poudniowego do pracy dopiero we wrzeniu wschodu) wykonay koncentryczne 1916 r., gdy na polach bitew pojauderzenie w kierunku Pragi i za- wiy si angielskie czogi. Z wielu trzymay si na przedpolach miasta, projektw tylko jeden, A7V, doczew ktrym wybucho powstanie. Po- ka si seryjnej produkcji, ale ze mocy walczcemu miastu udzielia wzgldu na brak stali zbudowano 1 dywizja gen. Buczanienki z Armii zaledwie ok. 20 egzemplarzy. Komitetu Wyzwolenia Narodw Niemcy jednak wycignli wnioski Rosji gen. Andrieja *Wasowa, z tych bdw. Po I wojnie wiatoktra w cigu jednego dnia wypar- wej, chocia traktat wersalski zabroa esesmaski garnizon. 8 maja ni im produkowania i posiadania z pnocy, z Saksonii uderzyy woj- broni pancernej, teoretycy wojskowi ska 1 Frontu Ukraiskiego (w ich zaczli rozwaa koncepcje masoskadzie 2 armia WP), a z poudnia wego uycia czogw w przyszej

1 7 1

CZOGI

Czogi 7TP

wany od 1935 r., way 7,6 t, opan- brytyjskiej delegacji wojskowej cerzony by pytami o gruboci do w 1936 r., stay si bodcem do roz13 mm. Silnik benzynowy o mocy woju lepiej opancerzonych i lepiej 130 KM pozwala rozwin prd- uzbrojonych czogw. Brytyjscy ko do 40 km/h. Uzbrojony by stratedzy zapomnieli jednak o praw dziako kal. 20 mm i karabin ma- cach swoich rodakw, teoretykw szynowy. W 1937 r. czog ten zosta broni pancernej Basila Liddell zmodernizowany: PzKpfw II Ausf A Harta, Johna F.Ch. Fullera i in., o wadze 8,9 t chroniony by pance- ktrzy ju w 1927 r. proponowali rzem o gruboci 10-14,5 mm. Nap- utworzenie silnych samodzielnych dzany przez silnik benzynowy jednostek pancernych. o mocy 140 KM, mg rozwin We Francji pk. Charles de *Gaulle prdko 40 km/h. Uzbrojenie sta- opublikowa w 1934 r. ksik Vers nowio dziako kal. 20 mm i jeden l'Armee de metier (W stron armii karabin maszynowy. Te dwa typy zawodowej), w ktrej postulowa czogw (PzKpfw I i II) tworzyy utworzenie silnych oddziaw pantrzon niemieckich si pancernych na cernych. Ksika rozesza si w 700 pocztku II wojny. Podstaw ich egzemplarzach i wywoaa ostr rozwoju bya koncepcja uycia bro- krytyk ze strony najwyszych doni pancernej jako samodzielnej siy wdcw francuskich (m.in. gen. przeamujcej opr wroga szybkimi Maxime'a *Weyganda i marsz. oskrzydlajcymi wypadami. Takiej Philippe'a *Petaina), ktrzy uwakoncepcji zabrako armiom innych ali, e podstaw siy Francji jest mocarstw. linia *Maginota, a samoloty i czogi nie wpyn w adnym stopniu na W Wielkiej Brytanii w latach dwuprzebieg dziaa wojennych. dziestych i pierwszej poowie lat W czerwcu 1936 r. armia francuska trzydziestych konstruowano trzy romiaa tylko 194 nowoczesne czogi, dzaje czogw: Cruiser Tanks" spord ktrych 160 wozw Dl szybkie, z pancerzem redniej grubyo wprawdzie uzbrojonych w dziaboci, przeznaczone do zwalczania o kal. 47 mm i 2 karabiny maszyczogw przeciwnika, Infantry nowe, ale wyposaonych w sabiutTanks" - z grubym pancerzem, kie silniki o mocy 65 KM i rozwijauzbrojone w karabiny maszynowe, jcych prdko 18 km/h. W tym torujce drog piechocie, i czogi samym roku gen. Maurice *Gamelin lekkie - chronione cienkim panceopracowa czteroletni plan morzem i uzbrojone w karabiny madernizacji wojsk pancernych, ale szynowe, przeznaczone do zada niepokoje spoeczne i nacjonalirozpoznawczych. Dopiero radzieczacja najwikszych koncernw kie czogi *BT, zaprezentowane

CZOGI przemysowych (Schneider, Hotchkiss, Renault) opniy realizacj projektu. W dniu wybuchu wojny Francja dysponowaa ponad 4000 czogw, ale wrd nich byo 1600 czogw Renault FT, ktre zdobyy sobie uznanie w czasach... I wojny wiatowej. Uzbrojone w dziaa kal. 37 mm, napdzane przez silniki o mocy 35 KM, rozwijay prdko 8 km/h. 1670 lekkich czogw R-35 i H-35 miao podobne wady. sabe silniki o mocy 75-82 KM i niewielk prdko (20-27 km/h). W czogach *Char BI, silnie uzbrojonych w 2 dziaa kal. 75 mm i 47 mm, dowdca zosta obarczony obowizkiem adowania, celowania, kierowania zaog, podejmowania decyzji taktycznych, co uniemoliwio skuteczne dziaanie. Ta ogromna maszyna o wadze 30 t, o wysokoci 2,8 m (dla porwnania wysoko PzKpfw III wynosia 2,44 m), bya wyposaona w silnik o mocy 180 KM {PzKpfw III o wadze 20 t mia silnik o mocy 300 KM), rozwijaa prdko 27 km/h (niemiecki czog - 40 km/h). W Zwizku Radzieckim na pocztku lat trzydziestych powstao ok. 30 zakadw produkujcych czogi, aczkolwiek nowe modele z serii T (takie jak T-35 wacy 45 t z 5 wieami, uzbrojony w 3 dziaa i 6 karabinw maszynowych, czy jeszcze ciszy dwuwieowy T-I00 uzbrojony w dwa dziaa kal. 76,2 mm i kal. 45 mm oraz 3 karabiny maszynowe, wacy 56 t) ju w chwili rozpoczcia produkcji byy przestarzae. W efekcie *Armia Czerwona miaa najwicej czogw ze wszystkich pastw wiata (22-24 rys.), ale warto bojowa ogromnej wikszoci bya niska. W chwili wybuchu II wojny wiatowej Niemcy mieli 1445 czogw * PzKpfw I, 1226 * PzKpfw II, 98 *PzKpfw III i 211 *PzKpfw IV, cznie 3195. Do ataku na Polsk skierowali 2511 czogw. Armia polska dysponowaa dobrymi czogami 777* {*Siedem TP) uzbrojonymi w karabiny maszynowe lub dziaa kal. 37 mm i tankietkami

17.

*TKS z karabinami maszynowymi lub dziaami kal. 20 mm, ktrych pociski przebijay pancerze niemieckich PzKpfw I i II, ale byo ich zbyt mao, aby mogy przeciwstawi si wojskom pancernym najedcy. Taktyka wojny byskawicznej oparta na cisym wspdziaaniu lotnictwa i broni pancernej, przyniosa Niemcom sukces w podboju Polski, pastw zachodniej Europy i krajw bakaskich oraz umoliwia wtargnicie na 600 kilometrw w gb Zwizku Radzieckiego. Jednake ostateczne zwycistwo przypado w udziale pastwom, ktre zdoay przetrzyma pierwszy impet *Blitzkriegu (Wielka Brytania, ZSRR oraz Stany Zjednoczone, ktrych przemys w ogle nie by atakowany), zmobilizowa rezerwy i uruchomi na masow skal produkcj nowych typw broni. W Zwizku Radzieckim w czerwcu 1940 r. uruchomiono produkcj czogu *T-34, ktry bez wtpienia by wwczas najlepszym czogiem wiata. Do czerwca 1941 r. przemys dostarczy 1100 tego typu czogw, w 1942 r. ju 12 553, a w 1943 r. 15 812. Wraenie, jakie T-34 wywar na niemieckich dowdcach, byo tak due, e domagali si od konstruktorw dokadnego skopiowania tego czogu. Hitler nie zgodzi si na to. W efekcie powsta PzKpfw V *Panther o wietnie uksztatowanym pancerzu (o gruboci do 120 mm) uzbrojony w armat kal. 75 mm, szybki (45 km/h) i zwrotny. Drugi czog, PzKtw VI *Tigei\ by jeszcze potniej uzbrojony. Ogromn si ognia dawao mu najlepsze dziao II wojny wiatowej kal. 88 mm, a pancerz o gruboci do 100 mm dobrze chroni zaog. Nastpny PzKpfw VI *Knigstiger {Krlewski tygrys), ktry pojawi si na polach bitew w listopadzie 1944 r., by najciszym czogiem II wojny wiatowej uytym w walce (69,7 t). Chroniy go pyty pancerne o gruboci do 180 mm. Pociski z dziaa kal. 88 mm, w ktre zosta uzbrojony, mogy przebija wszystkie stosowane wwczas pancerze.

175
skuteczno dziaania niemieckich si pancernych, a ogromna przewaga liczebna si pancernych Sprzymierzonych bya jednym z decydujcych powodw zwycistwa nad Niemcami. CZUJKOW WASILIJ (1900-1982) marszaek Zwizku Radzieckiego Absolwent Akademii Wojskowej im. Michaia Frunzego, w latach 1926-37 by doradc wojskowym Czang Kai-szeka. Po powrocie do ZSRR dowodzi do 1939 r. brygad i korpusem, a nastpnie 4 armi, ktra okupowaa wschodnie tereny Polski. W wojnie radziecko-fiskiej (1939-40) dowodzi 9 armi, ktra poniosa cikie straty; przesdzio to o wysaniu Czujkowa jako attache wojskowego do Chin w grudniu 1940 r. W marcu 1942 r. powrci do ZSRR i obj stanowisko dowdcy 1 armii rezerwowej, a we wrzeniu - dowdcy 62 armii bronicej *Stalingradu. Uwaany by za specjalist od walk w miastach
Wasilij Czujkow

CZUTE i dowdc, ktry potrafi wywiza si z najtrudniejszego zadania, cho nie szczdzi krwi onierzy. W styczniu 1943 r. jego armia braa udzia w likwidacji pnocnej grupy 6 armii niemieckiej w Stalingradzie. Nastpnie przemianowana na 8 armi gwardii, walczya na uku kurskim, Ukrainie, Biaorusi i w Polsce. W 1945 r. Czujkow przyj kapitulacj garnizonu berliskiego od gen. Helmutha Wendlinga. Od 1949 do 1953 r. dowodzi wojskami radzieckimi w Niemczech. W 1955 r. zosta promowany do stopnia marszaka. CZUMA WALERIAN (1890-1962) genera Oficer polski, podczas I wojny wiatowej suy w Legionach Polskich i bra udzia w walkach II Brygady Legionw. W 1918 r. po przejciu II Brygady przez front pod Raracz otrzyma od gen. Jzefa Hallera polecenie zorganizowania oddziaw polskich we wschodniej Rosji. Po kapitulacji 5 dywizji
Walerian Czutna

strzelcw w okolicach Krasnojarska zosta uwiziony przez Rosjan. Zwolniony, powrci do kraju w styczniu 1922 r. W okresie midzywojennym by m.in. dowdc obszaru warownego Wilno, zastpc dowdcy okrgu korpusu VI Lww i dowdc 5 dywizji piechoty, komendantem gwnym Stray Granicznej. 3 wrzenia 1939 r. zosta mianowany dowdc obrony Warszawy. Po kapitulacji stolicy trafi do obozu jenieckiego, skd uwolniy go w kwietniu 1945 r. oddziay amerykaskie. W 1946 r. wyjecha do Wielkiej Brytanii, gdzie zarabia na ycie jako robotnik rolny. CZUTE (1886-1976) marszaek Podczas studiw w Niemczech wstpi w 1922 r. do emigracyjnego oddziau Komunistycznej Partii Chin. Po powrocie do kraju w 1925 r. kierowa partyzantk zwalczajc rzd *Czang Kai-szeka. W 1927 r. stan na czele powstania w prowincji Hunan. Od 1930 r. organizowa i dowodzi Chisk Robotniczo-Chopsk Armi Czerwon. W 1937 r., gdy wojska komunistyczne nawizay wspdziaanie z siami Kuomintangu w celu prowadzenia wsplnej walki z Japoczykami, stan na czele 8 armii. We wrzeniu 1937 r. dowodzone przez niego oddziay odniosy zwycistwo w bitwie pod Pingsinkuan. W tym okresie zajmowa rwnie wysokie stanowiska partyjne: czonka Komitetu Centralnego (1930 r.), czonka Biura Politycznego (od 1931 r.). W 1945 r. zosta sekretarzem KC KPCh. W 1946 r. obj stanowisko naczelnego dowdcy Chiskiej Armii Ludowo-Wyzwoleczej. W czasie rewolucji kulturalnej zosta zwolniony ze wszystkich stanowisk.

niemieck lub wosk rozbroi zosta opanowany przez Niemcw okrty. Chocia Niemcy zawarli i wykorzystany jako baza dla okrw tym akcie solenne przyrzecze- tw Kriegsmarine atakujcych brynie", e nie maj zamiaru w czasie tyjskie linie eglugowe biegnce wojny efektywnie wykorzysta wok Przyldka Dobrej Nadziei. francuskich okrtw wojennych, 31 sierpnia 1940 r. z Liverpoolu stacjonujcych w portach pod nie- wyruszy zesp trzech transpormieck kontrol", to jednak Brytyj- towcw przewocych 4200 onieczycy uwaali, i nie dotrzymaj te- rzy brytyjskich i 2700 francuskich go zobowizania. Ju wczeniej, z oddziaw *Wolnych Francuzw, 17 czerwca 1940 r., premier dowodzonych przez gen. N. Irwina. Winston Churchill wyda polecenie Desant mia by osaniany przez utworzenia w *Gibraltarze eskadry zesp zoony z pancernikw *Force H, ktrej gwnym zada- *Barham, *Resolution, lotniskowca niem byo pilnowanie okrtw fran- *Ark Royal, 4 krownikw i nicuskich. 3 lipca 1940 r. brytyjska szczycieli, dowodzony przez wiceeskadra podja dziaania przeciwko adm. Johna Cunninghama, oraz francuskiej flocie w *Mers-el-Kebir, pancernika *Renown i niszczycieli 8 lipca za samolot torpedowy z lot- pod dowdztwem wiceadm. Jamesa niskowca Hermes zaatakowa pan- *Somerville'a. 23 wrzenia wczecernik Richelieu w porcie w Daka- snym rankiem kilkunastu oficerw rze, uszkadzajc dwie ruby. Na- francuskich wyldowao na wystpny atak przeprowadzono brzeu, aby podj negocjacje w dniach 23-25 wrzenia 1940 r. z francuskim garnizonem, dotyczw celu zajcia portu, ktry mgby ce przejcia na stron Wolnej Francji, jednake spotkali si z odmow. Desant francuski zosta ostrzelany przez dziaa okrtowe i nabrzene. Pociski z pancernika Richelieu i dzia fortecznych uszkodziy brytyjski krownik. W toku dalszych walk francuskie pociski i torpedy, prawdopodobnie z dwch okrtw podwodnych, uszkodziy brytyjski pancernik Resolution. Po dwudniowych walkach artyleryjskich, toczonych z niewielkim skutkiem wobec gstej mgy, Brytyjczycy przerwali akcj i wycofali swoje okrty.

DAKOTA DC-3, Douglas

Francuzi stracili dwa okrty podwodne: Persee i Ajax. Nastpne lata dowiody, e akcja anglo-francuska przeciwko bazie w Dakarze bya zbyteczna, gdy niemieckie okrty nie korzystay z tego portu.

180

DAKOTA DC-3, Douglas

samolot Amerykaski samolot transportowy, jeden z najlepszych i najsynniejszych tego typu na wiecie. Jego kariera rozpocza si niepozornie, gdy American Airlines zdecydoway si wprowadzi na swoje linie transatlantyckie samolot pasaerski z miejscami do spania. Produkowany od 1933 r. DC-2 by nieco za may, aby sprosta wymaganiom, i dlatego w kocu 1934 r. zakady Douglas podjy produkcj samolotu oznaczonego DST (Douglas Sleeper Transport). Bya to powikszona wersja DC-2, o wikszej rozpitoci skrzyde, przeduonym i poszerzonym o 66 cm kadubie. Nowy samolot mg pomieci 28 pasaerw na miejscach siedzcych lub 14 - na miejscach do spania. Pierwszy prototyp wyposaony w silniki Wright Cyclone SGR-1820 o mocy 850-1000 KM wystartowa 17 grudnia 1935 r. Bya to 32. rocznica pierwszego lotu braci Wright. W czerwcu 1936 r. American

Samoloty Dakota w bazie na Nowej Gwinei

Airlines wprowadziy nowe samoloty na tras Nowy Jork - Chicago, a potem na linie midzykontynentalne. Armia Stanw Zjednoczonych bardzo szybko docenia zalety tych samolotw i w chwili przystpienia do wojny siy powietrzne miay 430 samolotw DC-3 (w tym 40 w wersji DST). Do koca wojny zakady Douglas zawary kontrakty na dostaw 10 047 samolotw, wrd ktrych najliczniejsze (9500 egzemplarzy) byy C-47 Skytrain. Wiele samolotw dostarczono sojusznikom Stanw Zjednoczonych. *RAF otrzyma 1900 DC-3; nadana im w Wielkiej Brytanii nazwa Dakota wesza do powszechnego uytku. Samolotami tymi przewoono zao-

Dakota przystosowana do transportu muw do Impali

patrzenie z Indii dla wojsk Czang Kai-szeka w Chinach oraz wojsk amerykaskich walczcych na Pacyfiku, bray te udzia we wszystkich wikszych operacjach desantowych II wojny wiatowej; Dakot przewieziono z Polski do Wielkiej Brytanii (operacja Most") czci rakiety *V-2 zdobyte przez wywiad Armii Krajowej. 9 maja 1945 r. na pokadzie C-47 dostarczono do Moskwy akt kapitulacji Niemiec i sztandary jednostek niemieckich rozbitych w czasie operacji berliskiej. Genera Dwight D. ^Eisenhower powiedzia, e Dakoty byy jednym z czterech, obok *jeepw, *bazooki i bomby *atomowej, najwaniejszych rodzajw broni uytej w czasie II wojny wiatowej. Po wojnie umoliwiy zorganizowanie mostu powietrznego do zablokowanego przez wojska radzieckie Berlina Zachodniego, zaopatryway wojska ONZ w czasie walk w Korei, suyy w Wietnamie. Wiele pastw wiata, wykorzystujc te samoloty, budowao wasny transport lotniczy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (DC-3C) silniki 2 x Wright Cyclone lub Pratt & Whitney o mocy od 1000 do 1200 KM rozpito 28,96 m dugo 19,63 m maks. masa startowa 12 700 kg prdko przelotowa 274 km/h zasig 1650 km

DARLAN JEAN FRANCOIS kaskiej, przewodniczcym Partii Radykalnej), ale nie zaj eksponowanych stanowisk. DAM BUSTERS (Niszczyciele tam) eskadra Nazwa nadana 617 eskadrze *RAF utworzonej w marcu 1943 r. z zadaniem niszczenia zapr na rzekach w Zagbiu Ruhry w Niemczech. Najwaniejszymi obiektami byy zapory Mhne i Sorpe, ktrych zbiorniki zaopatryway w wod wikszo miast i zakadw przemysowych, oraz Eder, utrzymujca odpowiedni dla eglugi poziom wody na rzece Wezerze i kanale Mitteland. Nalot w nocy z 16 na 17 maja 1943 r. przeprowadzio 19 bombowcw dowodzonych przez Guya Gibsona. Uzbrojono je w nowe bomby wynalezione przez Barnesa *Wallisa, ktre zrzucone z wysokoci 18 m, odbijay si od wody i mogy przeskakiwa" nad sieciami chronicymi tamy przed torpedami lotniczymi, a nastpnie przy koronie zapory tony i zapalnik hydrostatyczny powodowa eksplozj na pewnej gbokoci, gdzie zapora bya najbardziej wraliwa na uszkodzenia. W wyniku nalotu zapory Mhne i Eder zostay przerwane, co spowodowao wiele ofiar wrd ludnoci cywilnej w miastach zalanych przez wody sztucznych jezior. Nie udao si natomiast zniszczy zapory Sorpe. Do padziernika tamy naprawiono, straty gospodarcze za nie byy due. W akcji eskadra stracia 8 samolotw. Nigdy potem nie dokonywano nalotw na tamy, za eskadra uywana bya do precyzyjnych atakw, w czasie ktrych zrzucano bomby *Tallboy, m.in. na niemiecki pancernik *Tirpitz. ja 1939 r. podpisa z Niemcami ukad o nieagresji. Mimo to 9 kwietnia 1940 r. o godz. 4.20 pose niemiecki w Kopenhadze C. Renthe-Fink wrczy duskiemu ministrowi spraw zagranicznych Peterowi Munchowi not dajc niestawiania oporu wojskom niemieckim wkraczajcym na terytorium Danii, gdy ich celem jest wzicie tego pastwa pod ochron" przed agresj mocarstw alianckich. P godziny pniej do portw duskich zawiny niemieckie transportowce i wysadziy na brzeg oddziay wojska. W tym czasie oddziay zmotoryzowane przekroczyy ldow granic Danii. adna z formacji nie napotkaa oporu, aczkolwiek w kilku miejscach wybucha strzelanina; straty niemieckie wyniosy 2 onierzy zabitych i 10 rannych, straty duskie: 16 zabitych i 23 rannych. Okoo godz. 6.30 krl Christian X i rzd zaakceptowali niemieckie dania. DARLAN JEAN FRANCOIS (1881-1942) admira

Edouard Daladier

DALADIER E D O U A R D (1884-1970) polityk Polityk francuski, przewodniczy rzdowi w krytycznym okresie lat 1938-40, nastpnie sprawowa funkcje ministerialne. Po raz pierwszy obj rzd premiera Francji w 1933 r., nastpnie w 1934 r. i ponownie w kwietniu 1938 r. Z ramienia Francji podpisa ukad w *Monachium. 3 wrzenia 1939 r. zadeklarowa przystpienie Francji do wojny. Niezdecydowane dziaanie jego rzdu w okresie wojny *radziecko-fiskiej, gdy Francja nie udzielia pomocy napadnitej Finlandii, zmusio go do rezygnacji w marcu 1940 r., lecz obj urzd ministra wojny, a nastpnie ministra spraw zagranicznych w rzdzie premiera Paula *Reynauda. W sierpniu 1940 r., aresztowany przez rzd *Vichy, zosta osadzony w twierdzy w Pirenejach. W procesie w Riom, . w lutym 1942 r., by jednym z oskaronych o spowodowanie klski Francji. Cho wyrok nie zapad, pozosta w wizieniu, a od kwietnia 1943 r. w obozie koncentracyjnym w Niemczech. Po wojnie kontynuowa dziaalno polityczn (by m.in. deputowanym do Zgromadzenia Konstytucyjnego, Zgromadzenia Narodowego, przewodniczcym Ugrupowania Lewicy Republi-

Francuski oficer, jeden z twrcw silnej marynarki wojennej, zajmowa stanowiska ministra ds. morskich, ministra spraw zagranicznych oraz wicepremiera w rzdzie *Vichy. W sierpniu 1939 r. obj funkcj naczelnego dowdcy Francuskiej Marynarki Wojennej. 16 czerwca 1940 r. otrzyma stanowisko ministra ds. morskich w rzdzie Philippe'a *Petaina. Podj wwczas decyzj o skierowaniu okrtw do francuskich portw w Afryce. Jednoczenie wyda rozkaz zatopienia okrtw na wypadek prby przejcia ich przez Niemcw lub Wochw. Brytyjczycy, nie wierzc w szczero wysikw Darlana co do uchronienia okrtw przed opaDANIA nowaniem ich przez mocarstwa fadziaania wojenne 1940 r. szystowskie, wydali rozkaz zajcia jednostek, ktre trafiy do brytyjW 1940 r. Dania staa si celem nieskich baz lub zatopienia (*Mers-elmieckiego ataku, cho rzd prowa-Kebir). W lutym 1941 r. obj dzi polityk neutralnoci, a 31 ma-

DAUNTLESS SBD/A-24, Douglas

1 8 2
Napdzany by silnikiem Wright R-l820-32 o mocy 950 KM i uzbrojony w dwa najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm, strzelajce do przodu samolotu oraz jeden ruchomy karabin maszynowy kal. 7,62 mm (0,3 cala), obsugiwany przez strzelca-radiotelegrafist. Samoloty te dostarczane byy oddziaom US Marin Corps. SBD-2, przeznaczony dla marynarki wojennej, by bardzo podobny. Dodano jednak 4 zbiorniki paliwowe i zdemontowano jeden z najciszych karabinw maszynowych. Samoloty w tej wersji rozpoczy sub na pokadach okrtw *'Enterprise i *Lexington w drugiej poowie 1941 r. W grudniu 1941 r. standardowym samolotem amerykaskiej floty sta si SBD-3 z silnikiem Wright R-l820-52 o mocy 1000 KM. W jego kadubie zamontowano pyty pancerne chronice pilota, pancerne szko kabiny oraz zbiorniki samouszczelniajce si, a take dodatkowy ruchomy karabin maszynowy. SBD-4 od SBD-3 rni si tylko 24-woltow instalacj elektryczn wprowadzon w miejsce dotychczasowej, 12-woltowej. SBD-5 by napdzany silnikiem Wright R-l820-60 o mocy 1200 KM. Uzbrojenie ulego drobnym zmianom polegajcym na zainstalowaniu innych celownikw i zwikszeniu iloci amunicji do karabinw maszynowych. Na pokadzie samolotu zamontowano radar ASY.

Adm. Jean Darlan (porodku) z gen. Dwightem Eisenhowerem (z lewej) i gen. Markiem Clarkiem

stanowisko ministra spraw zagranicznych. Po odwoaniu Pierre'a *Lavala z rzdu Vichy obj stanowisko wicepremiera, a ponadto ministra informacji i ministra spraw wewntrznych, zachowujc jednoczenie funkcj ministra marynarki. W sierpniu 1941 r. przej rwnie tek ministra obrony, stajc si w ten sposb najbardziej wpywowym czonkiem rzdu. Opowiada si za cis wspprac z Niemcami. W maju 1941 r. wynegocjowa z niemieckim ambasadorem Ottonem Abetzem i podpisa tzw. paryski protok, dajcy Wehrmachtowi moliwo korzystania z baz w Syrii, Tunezji i Francuskiej Afryce Zachodniej w zamian za zmniejszenie kosztw okupacji z 20 do 15 min Reichsmarek dziennie, zwolnienie 6800 francuskich specjalistw z obozw jenieckich i zagodzenie rygorw zwizanych z przekraczaniem przez Francuzw linii demarkacyjnej midzy okupowan i nie okupowan czciami Francji. Po pojednaniu Petaina z Lavalem zrezygnowa z ministerialnych funkcji i w kwietniu 1942 r. jako naczelny dowdca si zbrojnych *Vichy wyjecha do Afryki. 8 listopada w Algierii przej bezporednie dowodzenie obron przed alianckim desantem (operacja *Torch"), lecz dwa dni pniej podpisa zawiesze-

nie broni i nastpnie ogosi si wysokim komisarzem w Afryce Pnocnej oraz szefem pastwa francuskiego w teje posiadoci. 24 grudnia 1942 r. zosta zamordowany przez modego francuskiego monarchist, wyszkolonego przez brytyjskie Kierownictwo Akcji Specjalnej (*SOE), chocia nie dziaa na polecenie tej organizacji. Motywy zabjstwa nie zostay wyjanione.

DAUNTLESS SBD/A-24, Douglas

samolot Produkcja amerykaskiego bombowca nurkujcego SBD-1, przystosowanego do startw z lotniskowcw, rozpocza si w 1940 r.

Dauntless nad wysp Wake

183

DEFIANT, Boulton Paul

dach 8 statkw handlowych zainsta- ko w locie poziomym. Mimo to lowano starannie zamaskowane skierowano je do produkcji. Pierwdziaa, wyrzutnie torpedowe i wy- sze seryjne egzemplarze dostarczorzutnie bomb gbinowych, ktre no RAF w grudniu 1939 r. Pierwsze miay by uyte w momencie, gdy ich walki 12 maja 1940 r. zakoczyU-boot, zwabiony widokiem samot- y si sukcesami. 29 maja 1940 r., nego statku, wychodzi na po- w czasie osony ewakuacji wojsk wierzchni i szykowa si do ataku. alianckich spod *Dunkierki zestrzePomys okaza si cakowitym nie- liy 37 niemieckich samolotw bez wypaem, gdy krce po morzach strat wasnych. rdem sukcesw okrty-puapki nie napotkay adne- byo zaskoczenie, jakim dla niego U-boota. Wymogi tajnoci ope- mieckich pilotw stao si uzbrojeracji uniemoliwiy kapitanom prze- nie brytyjskiego myliwca w 4 karasanie raportw na temat braku biny maszynowe strzelajce do tyu nieskutecznego dziaania. Dopiero samolotu. Niestety pocztkowe sukw grudniu 1940 r. Admiralicja zde- cesy zakoczyy si, gdy piloci niecydowaa si wycofa nieefektywn mieccy spostrzegli, e samolotw bro. Jeden ze statkw (Fidelity) za- tych nie naley atakowa od tyu, trzymano do wykonywania specjal- lecz od dou lub od przodu, gdzie nych zada na Morzu rdziem- w ogle nie byy bronione. Wkrtce nym. Zosta storpedowany i zaton te *RAF wycofa Defianty z dzienw pobliu Azorw w 1942 r. nych operacji i w latach 1940-42 wykorzystywano je (wyposaone w radar Al MkIV i Al MkVT) jako DEFIANT, Boulton Paul nocne myliwce (wersja MklA), samolot a od 1942 r. - gwnie jako samoloty cignce cele, ratownictwa morBrytyjski samolot myliwski skonskiego, pomiarw radiolokacyjnych struowany w zakadach Boulton i do zakcania radarw niemiecPaul na zamwienie Ministerstwa kich. cznie wyprodukowano 1064 Lotnictwa (Air Ministry), ktre samoloty. Znajdoway si na wypouznao, e samolot obsugiwany saeniu polskiego 307 dywizjonu. przez pilota i strzelca manipulujcego wie uzbrojon w sprzone karabiny maszynowe moe by DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE bardzo efektywny. (Defiant I) Prototyp wzbi si w powietrze silnik Rolls-Royce Merlin III 11 sierpnia 1937 r. Pniejsze prby, o mocy 1030 KM w czasie ktrych toczono pozorowa- rozpito 11,99 m D-DAY ne walki z myliwcami *Hurricane, dugo 10,77 ni inwazja 1944 r. wykazay, e nowe samoloty s maks. masa startowa 3787 kg Kryptonim pierwszego dnia wielkiej mniej zwrotne, maj mniejsz prd- maks. prdko 402 km/h operacji inwazyjnej wojsk alianc- ko wznoszenia i niniejsz prd(bez wieyczki - 488 km/h) kich, ktre 6 czerwca 1944 r. wyldoway na wybrzeu Normandii we Defiant Francji. (*Normandia 1944)

DECOY SHIPS
okrty-puapki Statki brytyjskie specjalnie przystosowane do niszczenia niemieckich okrtw podwodnych. Admiralicja wykorzystaa pomys z I wojny wiatowej, gdy wysyano w morze tzw. Q-Ships. Od padziernika 1939 r. do marca 1940 r. na poka-

DE GAULLE CHARLES
uzbrojenie 4 karabiny maszynowe Browning kal 7,69 mm, zamontowane w wieyczce za kabin pilota

184 wojny do marca 1941 r. wyposaono 4431 alianckich statkw, ktre mogy broni si przed atakami nawodnymi U-bootw. Zmusio to dowdcw niemieckich okrtw podwodnych do zarzucenia taktyki atakowania w wynurzeniu bezbronnych dotd jednostek. W grudniu 1941 r. podobn organizacj utworzyli Amerykanie. DENTZ HENRI-FERNAND (1881-1945) genera Francuski oficer, wojskowy gubernator Parya w 1940 r., po upadku Francji obj stanowisko wysokiego komisarza rzdu *Vichy w Syrii. W czasie walk w tym kraju (czerwiec-lipiec 1941 r.) dowodzi wojskami Vichy, stawiajcymi opr siom alianckim. W 1945 r. skazany na mier za zdrad, zmar w wizieniu przed wykonaniem wyroku. DEUTSCHLAND (LUTZW) okrt

DE GAULLE CHARLES - GAULLE CHARLES de DE HAVILLAND D.H.98 MOSQUITO -MOSQUITO, de Havilland DE LATTRE DE TASSIGNY JEAN-MARIE - LATTRE de TASSIGNY JEAN-MARIE de DEMPSEY MILES (1896-1969) genera Jeden z najlepszych brytyjskich dowdcw, pod *Dunkierkw maju 1940 r. umiejtnie kierowa dziaaniami 13 brygady piechoty osaniajcej ewakuacj wojsk alianckich. W grudniu 1942 r. obj dowdztwo XIII korpusu wchodzcego w skad 8 armii w Libii. Pniej bra udzia w pierwszej fazie operacji sprzymierzonych na terenie Woch. Dowiadczenie w uyciu rnych rodzajw wojsk zwrcio na niego uwag marsz. Bernarda L. *Montgomery'ego, ktry powierzy Dempseyowi dowodzenie 2 armi w czasie ldowania w *Normandii w 1944 r. Szlak bojowy tej armii prowadzi z Normandii, gdzie stoczya bardzo cikie walki, do Belgii, Arnhem w Holandii, przez Ren, Wezer i ab do Lubeki.

Niemiecki okrt, zwodowany 19 maja 1931 r., mia by jednym z 6 pancernikw kieszonkowych, ale do 1939 r. niemieckie stocznie wybudoway jeszcze tylko okrty * Admira Graf Spee i *'Admira Scheer. Deutschland pod dowdztwem kmdr. Paula Wennekera rozpocz sub 1 kwietnia 1933 r. Tu przed wybuchem wojny wyszed z Wilhelmshaven i pod koniec roku wrci do stoczni w celu naprawy maszyn. W lutym 1940 r. Hitler uzna, e nazwa Deutschland (Niemcy) moe by kopotliwa, gdy okrt zostanie zatopiony i kaza zmieni j na Lutzw. W kwietniu DEMS 1940 r. podczas inwazji na Norweorganizacja gi pancernik (dowdca kmdr Skrt nazwy angielskiej organizacji August Thiele) zosta uszkodzony Defensively Equipped Merchant pociskami baterii nabrzenej, tej saShip (Obronnie Wyposaony Statek mej, ktra zatopia ciki krownik Handlowy), zajmujcej si zaopa- *Bli'tcher. W drodze do Kilonii, trywaniem statkw handlowych w wyniku ataku torpedowego wykonanego przez brytyjski okrt w uzbrojenie, przerzucaniem i obpodwodny Spearfish, straci dwie sug tego uzbrojenia. Od pocztku

185

DEWOITINE D.520 dowdztwa strefy Kanau Panamskiego, nastpnie dowdc 9 dywizji piechoty i od 1941 r. dowdc wojsk pancernych. Od 1943 r. reprezentowa gen. Dwighta D. *Eisenhowera w dowdztwie Europejskiego Teatru Dziaa Armii Amerykaskiej (ETOUSA), a nastpnie dowodzi Pnocnoafrykaskim Teatrem Dziaa Armii Amerykaskiej (NATOUSA) i kierowa Najwyszym Dowdztwem Sprzymierzonych Rejonu Morza rdziemnego (SACMED). We wrzeniu 1944 r. obj dowdzDevastator TBD na pokadzie Enterprise w czasie bitwy o Midway two amerykaskiej 6 Grupy Armii ( z tych samolotw wrciy tylko cztery) dziaajcej w poudniowej Francji. Jego oddziay, mimo drugorzdnych DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zada (wobec grup armii marsz, silnik Pratt & Whitney R-1830-64 poln. Bernarda * Montgomery'ego o mocy 900 KM i gen. Omara *Bradleya), odegray rozpito 15,24 m znaczc rol w walkach we Francji. dugo 10,67 m
maks. masa startowa 4623 kg maks. prdko 330 km/h zasig 1152 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe jedna torpeda lub bomby o ciarze do 450 kg

DEWOITINE D.520 samolot Francuski samolot myliwski nazwany przez konstruktora Emilek Dewoitine'a D.520, gdy program A 23 francuskiego Ministerstwa Lotnictwa przewidywa wyposaenie si powietrznych w samoloty rozwijajce prdko 520 km/h. Prototyp opracowany przez wytwrni na wasne ryzyko oblatano 2 padziernika 1938 r., ale wyniki byy bardzo sabe. Po wielu poprawkach drugi prototyp D-520-02 okaza si znacznie lepszy i zosta skierowany do seryjnej produkcji w zakadach SNCAM w Tuluzie. Pierwszy seryjnie produkowany myliwiec wystartowa 31 padziernika 1939 r. Do maja 1940 r. francuskie siy powietrzne (*Armee de l'Air) wyposaono w 220 tych samolotw, z ktrych 36 osigno gotowo bojow. Doskonale spisyway si w walkach i latajcy na nich piloci zestrzelili na pewno 108 samolotw wroga a 39 prawdopodobnie, przy stracie 85 samolotw i 44 pilotw. Na myliwcach tych latali Polacy w dywizjonach francuskich i kluczach polskich. Po krtkiej przerwie

DEUTSCHES AFRIKA KORPS - AFRIKA K O R P S DEVERS JACOB (1887-1979) genera Oficer amerykaski, absolwent Akademii Wojskowej w West Point, w latach 1939-40 by szefem sztabu
Devastator TBD-1

DIDO

186
storpedowany przez niemiecki kut na kanale La Manche.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZN1 (1940 r.) wyporno 56001 dugo 156 m szeroko 15,4m prdko 33 wzy uzbrojenie 10 dzia ( 5 x 2 ) kal. 133,3 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 8 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 6 wyrzutni torped kal. 533 mm

Dewoitine D.520

produkcj myliwcw podjto na potrzeby lotnictwa *Vichy (pod nadzorem Niemcw) oraz si powietrznych Bugarii i Woch. Do sierpnia 1944 r. francuskie zakady wyprodukoway 891 samolotw. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
silnik Hispano-Suiza 12Y45 lub 12Y49 o mocy 850 lub 930 KM rozpito 10,2 m dugo 8,76 m maks. masa startowa 2780 kg maks. prdko 530 km/h zasig 1250 kin uzbrojenie 1 dziako kal. 20 mm (strzelajce przez piast miga) 4 karabiny maszynowe MAC kal. 7,5 mm zamontowane w skrzydach

* Krety i ewakuacji wojsk alianckich z Heraklionu. Pniej, bazujc na *Malcie, uczestniczy w walkach z flot wosk. Plan zwodowania 16 kolejnych jednostek tej klasy zosta opniony ze wzgldu na brak stali; budow ostatniego okrtu zakoczono w styczniu 1944 r. Naiad, Bonaventure i Hermione zostay zatopione przez okrty podwodne i samoloty w 1942 r., czwarty (Charybdis) zaton w padzierniku 1943 r.

DIEGTARIEW

karabin maszynowy Radziecki rczny karabin maszynowy skonstruowany przez samouka Wasilija Diegtariewa (1890-1959), ktry porzuci szko w wieku lat 11. W 1924 r., pracujc w biurze projektowo-konstrukcyjnym W. Fiedorowa, zbudowa rczny karabin maszynowy oznaczony DP

RKM DP kal. 7,62 mm

DIDO
okrt Pierwszy okrt brytyjski z klasy krownikw przeciwlotniczych, na pokadzie ktrego zamontowano nowe dziaa uniwersalne kal. 5,25 cala (tzw. DP-Dual Purpose, podwjnego przeznaczenia) mogce razi cele powietrzne i nawodne. Ich konstrukcja nie bya udana. Zbyt cikie pociski uniemoliwiay szybkie zaadowanie dziaa strzelajcego do samolotw, a zbyt may kaliber nie pozwala na skuteczne zwalczanie celw nawodnych lub naziemnych. Dido rozpocz sub we wrzeniu 1940 r. wraz z bliniaczym okrtem Phoebe. Bra udzia w walce z niemieck flot inwazyjn na wodach

187
(Diegtariewa Piechotnyj). Prby trway do 1927 r. i wkrtce karabiny te wprowadzono do uzbrojenia Armii Czerwonej. Sprawdziy si warunkach bojowych, uzyskujc wysokie oceny jako bro porczna i niezawodna. Na podstawie konstrukcji tego karabinu opracowano wiele innych modeli: m.in. DA - dla samolotw, DT- dla czogw. Rniy si od oryginau detalami niezbdnymi do prawidowego funkcjonowania w innych warunkach, np. karabin DT, ze wzgldu na konieczno zamontowania w ciasnym wntrzu czogu, mia teleskopow kolb oraz gbszy magazynek o mniejszej rednicy.

DIEPPE

120 mm, najcisze, jakimi dyspo- wykona zadanie niszczc do godz. noway niszczyciele, niewiele mo- 7.30 bateri dzia w pobliu Bernegy zaszkodzi niemieckim umoc- val, natomiast w innych rejonach nieniom. Najgroniejsza bro l- sytuacja przybraa niekorzystny dla dujcych oddziaw - czogi aliantw obrt. Konwj okrtw *Churchill, byy stanowczo za z onierzami No 3 Commando nacikie (38,5 t), aby walczy na ka- potka o godz. 3.48 niewielki zesp mienistej play stromo opadajcej niemiecki, wymiana strzaw zaado morza, a ponadto, wprowadzone larmowaa nabrzeny garnizon, niedawno do uzbrojenia, miay wie- a ponadto formacja desantowa rozle usterek. Duo zastrzee budzi proszya si. W efekcie komandosi, plan wsparcia ldujcych oddziaw ktrzy wyldowali na play w pobliprzez niewielkie siy powietrzne u Berneval (w rejonie nazwanym *RAF. Montgomery nie dowodzi Yellow Beach" - ta plaa"), operacj, ktrej plan przygotowa, znaleli si w ogniu obrony i nie gdy ze wzgldu na pogod nie wy- zdoali wedrze si w gb ldu; konano jej w pierwotnym terminie zgino lub dostao si do niewoli 7 lipca 1942 r. Po odejciu gen. 100 komandosw. Inny oddzia, doMontgomery1 ego, ktry obj do- wodzony przez mjr. Petera Younga, wodzenie 8 armi w Afryce Pnoc- mia wicej szczcia, gdy zdoa DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE nej, kierownictwo operacji przej dotrze na nie bronion pla. Ko(DP) lord Louis *Mountbatten i nada jej mandosi przedostali si przez zapokal. 7,62 mm kryptonim Jubilee" (poprzednio ry z drutw kolczastych grodzcych ciar z dwjnogiem 8,4 kg Rutter"). wstp na skarp, doszli w poblie dugo 1272 mm szybkostrzelno teoretyczna 600 strz./min W skad si wyznaczonych do ataku baterii i ostrzeliwali j z karabinw szybkostrzelno praktyczna 80 strz./min na francuski port Dieppe weszo maszynowych a do wyczerpania donono praktyczna 4961 onierzy kanadyjskich (dwie amunicji. Dwie grupy No 4 Combrygady i 55 czogw), 1075 o- mando pod dowdztwem ppk. lordo celw naziemnych 800 m nierzy brytyjskich (piechota mor- da Lovata wyldoway w pobliu do celw powietrznych 500 m ska) oraz 50 onierzy ameryka- Point d'Ailly i z dwch stron dotarprdko pocztkowa pocisku 840 m/s skich (Rangers). Mieli zniszczy y do oddalonej o ok. 2 km od brzepoj. magazynka 47-49 nabojw baterie nabrzene, na krtko opano- gu baterii 6 dzia kal. 150 mm, a nawa port, wysadzi urzdzenia po- stpnie w brawurowym ataku zdoDIEPPE rtowe i rozpozna siy wroga. Siy byy j, tracc 12 zabitych, 20 walki 1942 r. morskie, zorganizowane w 13 grup, rannych i 13 zaginionych. Oddziay, ktre wyldoway na play w rejoMiasto i port we Francji, w 1942 r. obejmoway cznie 237 jednostek, nie portu Dieppe, nie zdoay przeobiekt ataku kanadyjskich, amery- w tym 8 niszczycieli (wrd nich drze si do miasta ani do silnie brokaskich i brytyjskich wojsk inwa- *Slzak), 9 duych okrtw desan- nionego portu. Zawiody czogi, z towych piechoty, 179 mniejszych zyjnych. ktrych 28 wyadowano na play, Premier Wielkiej Brytanii Winston jednostek desantowych. Dowdz- ale tylko 3 dotary do nadmorskiego Churchill, ponaglany przez Jzefa two nad akcj desantow obj ka- bulwaru, gdzie zostay zniszczone Stalina i Franklina D. Roosevelta nadyjski genera J. Roberts. ogniem niemieckich dzia przeciwdo jak najszybszego utworzenia 19 sierpnia 1942 r. o wicie wojska pancernych. Ldujcym oddziaom drugiego frontu w Europie, zdecy- alianckie zaatakoway w trzech zabrako odpowiedniego wsparcia dowa si przeprowadzi ograniczo- miejscach na wybrzeu o dugoci ogniowego z okrtw. Zabrako n akcj inwazyjn na wybrzeu ok. 16 km (z zachodu na wschd): rwnie bombowcw, ktre mogyFrancji. Miaa to by operacja roz- bateri dzia kal. 150 mm w pobliu by osabi niemieck obron. Po poznawcza. Jej celem byo zebranie wsi Varengeville (No 3 Com- 6 godzinach walk oddziay, ktre niezbdnych dowiadcze przed mando), centrum miasta Dieppe w wdary si na brzeg, zostay zmugwn operacj desantow otwiera- rejonie portu (gwne siy), bateri szone do ewakuacji. O 10.22 okrty jc drugi front w Europie. Plany dzia kal. 150 mm w pobliu wsi zaczy zabiera z pla wycofujoperacji przygotowane pod kierow- Berneval (No 4 Commando); zli- cych si onierzy. Z 6086 onierzy nictwem gen. Bernarda L. *Montgo- kwidowanie baterii byo niezbd- alianckich zgino lub dostao si do mery'ego miay bardzo wiele wad: nym warunkiem ldowania gw- niewoli 4350 (w tym 3363 oniemorskie wsparcie byo wprost sym- nych si w Dieppe. onierze z No 4 rzy kanadyjskich, 247 angielskich boliczne, gdy pociski dzia kal. Commando zdoali punktualnie

DIETRICH JOSEPH (SEPP") i amerykaskich oraz 550 maryna- w 1940 r., na Bakanach w 1941 r. rzy Royal Navy i 190 lotnikw i na froncie wschodnim, popeniajc RAF). Wojska inwazyjne straciy wiele zbrodni na ludnoci cywilnej 33 jednostki desantowe, 33 czogi i jecach radzieckich. W czasie i 106 samolotw. Straty niemieckie walk w *Normandii w 1944 r. dowyniosy 600 zabitych i rannych wodzi I korpusem pancernym oraz 48 samolotw. Niepowodzenie LSSAH", bardzo krtko 5 armi akcji udowodnio, e otwarcie dru- pancern, a od wrzenia 1944 r. nogiego frontu bez dugotrwaych wo sformowan 6 armi pancern przygotowa nie jest moliwe. Pa- SS, biorc udzia w walkach stwa alianckie nie dysponoway w *Ardenach, a potem na Wgrzech sprztem niezbdnym do dokonania i w Austrii. W 1945 r. podda si inwazji: amfibiami, ktre mogyby Amerykanom i za wydanie rozkazu dowie onierzy do brzegu i po- zamordowania jecw amerykatem dostarcza zaopatrzenie dla od- skich i cywilw w Bauganez w podziaw, czogami pywajcymi itd. bliu Malmedy 17 grudnia 1944 r., Ponadto akcja w Dieppe wykazaa, zosta skazany w 1946 r. na doye oddziay inwazyjne nie zdoaj wotnie wizienie. Wyszed na wolzdoby silnie bronionych portw. no w 1955 r. Stan ponownie Dlatego, planujc ldowanie znacz- przed sdem niemieckim i zosta nych si, naleao rozwiza pro- skazany na 9 miesicy wizienia za blem dowiezienia i rozadowania zamordowanie przed wojn jednego duych iloci amunicji, paliwa, zao- z SA-manw. patrzenia poza nabrzeami portowymi. Dowiadczenia z Dieppe miay DILL JOHN istotne znaczenie dla przygotowania (1881-1944) alianckiej inwazji na *Normandi. marszaek polny DIETRICH JOSEPH (SEPP") (1892-1996) SS Oberstgruppenfuhrer i genera Waffen SS Niemiecki oficer, onierz I wojny wiatowej, czonek Freikorpsu, z krtkim staem w SA pomaga Heinrichowi * Himmlerowi tworzy *SS. Od 1928 r. by czonkiem nazistowskiej partii NSDAP. W 1933 r. zorganizowa stra sztabu SS w Berlinie, z ktrej powstaa gwardia przyboczna Adolfa Hitlera: Leibstandarte SS Adolf Hitler" (LSSAH"). Zasuy si w likwidacji tzw. puczu Rhma w czerwcu 1934 r. Od 1939 r. dowodzi pukiem piechoty LSSAH", pierwsz jednostk *Waffen SS (we wrzeniu 1939 r. walczya w Polsce, dochodzc do Warszawy), a od 1940 r. sformowan dywizj piechoty (zmotoryzowanej), przeksztaon nastpnie w dywizj grenadierw pancernych LSSAH"; te formacje walczyy w zachodniej Europie

188

John Diii

Brytyjski oficer, szef Imperialnego Sztabu Generalnego (Imperial General Staff) od maja 1940 r. do grudnia 1941 r., do koca wojny by przedstawicielem Komitetu Brytyjskich Szefw Sztabw w Waszyngtonie. DINAH Dowdca I korpusu *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego (British -^ MITSUBISHI KI-46 Expeditionary Force) we Francji od wrzenia 1939 r., w kwietniu 1940 r. obj stanowisko zastpcy DUGA WCZNIA szefa Imperialnego Sztabu General- TYP 93 nego, a miesic pniej zosta sze- torpeda fem Imperialnego Sztabu General- Japoska torpeda skonstruowana nego. Jego ostrono w odniesieniu w 1933 r., przeznaczona do wystrzedo prowadzenia dziaa nie zyskaa liwania z wyrzutni okrtw nawodaprobaty premiera Winstona Chur- nych, okazaa si w czasie wojny chilla, ktry w grudniu 1941 r. gron broni. Wyposaona w gozwolni go ze stanowiska, tu po wic bojow zawierajc 485 kg mianowaniu marszakiem polnym. materiau wybuchowego, moga W tym samym miesicu jako szef dziki napdowi tlenowemu pokomisji brytyjskich poczonych szta- na 20 680 m z prdkoci 49 wbw towarzyszy Churchillowi zw, lub 41 360 m z prdkoci w podry do Waszyngtonu, gdzie 36 wzw. Dla porwnania: najleppozosta jako wyszy oficer bry- sza amerykaska toipeda Mark 15, tyjski przy Komitecie Poczonych wyposaona w gowic bojow Szefw Sztabw (Combined Chiefs z 371 kg materiau wybuchowego,

of Staff Committee). Udao mu si nawiza bardzo poprawne stosunki z prezydentem Franklinem D. Rooseveltem oraz najwyszymi dowdcami amerykaskich wojsk ldowych i morskich, co miao istotne znaczenie dla rozwoju wsppracy militarnej obu pastw. Po jego mierci w listopadzie 1944 r. prezydent Franklin D. Roosevelt powiedzia, e by najwaniejsz osobistoci we wsplnych dziaaniach dwch sprzymierzonych pastw".

189 moga przeby 5640 m z prdkoci 45 wzw lub 14 100 m z prdkoci 26,5 wza. Dua rednica torpedy japoskiej (609,6 mm) umoliwia zamontowanie w jej wntrzu miejsca dla pilota i wykorzystanie jako ywej torpedy" (Kaiten). W 1935 r. na podstawie Dugiej Wczni skonstruowano torped Typ 95 o mniejszej rednicy (533 mm) i mniejszej gowicy bojowej (401 kg), przystosowan do wystrzeliwania z wyrzutni okrtw podwodnych. DONOVAN WILLIAM J. (1883-1959) dyplomata

DOOLITTLE JAMES HAROLD uratowa si po zatopieniu okrtu. W okresie midzywojennym awansowa do rangi komandora. We wrzeniu 1935 r., gdy londyski ukad morski zezwoli Niemcom budowa okrty podwodne, obj dowdztwo pierwszej flotylli trzech takich okrtw, a w styczniu 1936 r. caoci niemieckiej floty podwodnej. Zaplanowany przez niego udany atak okrtu podwodnego U-47 na brytyjski pancernik *Royal Oak w bazie w Scapa Flow przynis mu awans do stopnia kontradmiraa. Dalsze promocje nastpiy w 1940 r. - wiceadmira, i 1942 r. admira. Uwaa U-booty za jedyn skuteczn bro przeciwko Wielkiej Brytanii. Wyliczy, e 300 okrtw podwodnych moe zniszczy eglug i zaama brytyjsk gospodark. Po upadku Francji przenis natychmiast swoj kwater na zachodnie wybrzee do Kernevel, aby stamtd dowodzi dziaaniami U-bootw, ktre dziki opracowanej przez niego taktyce *wilczych stad" zadaway aliantom coraz wiksze straty. 30 stycznia 1943 r. po rezygnacji Ericha *Raedera ze stanowiska gwnodowodzcego Kriegsmarine zosta mianowany wielkim admiraem i stan na czele niemieckich si morskich. 30 kwietnia 1945 r. zosta wyznaczony przez Hitlera szefem pastwa i utworzy nowy rzd we Flensburgu. 7 maja udzieli penomocnictw do podpisania kapitulacji niemieckich si zbrojnych. 22 maja zosta aresztowany przez aliantw i w 1946 r. stan przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w Norymberdze. Skazany za zbrodnie wojenne na 10 lat wizienia i osadzony w Spandau, wyszed na wolno w 1956 r.

Prawnik z wyksztacenia, onierz I wojny wiatowej, przeszed do rezerwy jako jeden z dwch najwyej odznaczanych amerykaskich onierzy (drugim by gen. Douglas *MacArthur). W lipcu 1940 r. na yczenie szefa brytyjskich sub koordynacji bezpieczestwa (BSC) Williama Stephensona przyjecha do Londynu, aby zapozna si z organizacj i dziaalnoci wywiadu. Sporzdzony po powrocie raport pomg przekona prezydenta, e mimo pesymistycznych ocen amerykaskiego ambasadora w Londynie Josepha Kennedy'ego, Wielka Brytania nie ma zamiaru kapituKarl Donitz w 1944 r. lowa przed Niemcami. W lipcu 1941 r. zaproponowa prezydentowi stworzenie organizacji kierujcej DONITZ KARL propagand i wkrtce stan na cze- (1891-1980) le Biura Koordynatora Informacji wielki admira (Office of the Coordinator of InforOficer marynarki niemieckiej (od mation - COI). Jego celem byo wy1910 r.), dowodzi flot okrtw korzystanie propagandy jako broni podwodnych, a od stycznia 1943 r. szturmowej" i ostrza wstpnej pedo kwietnia 1945 r. caoci si netracji", za pomoc ktrej zamiemorskich (Kriegsmarine). W kwietrza obnia morale wroga i dezoniu Hitler wybra go na swojego rientowa jego wywiad. W praktyce nastpc. osign niewielkie sukcesy, ale W chwili wybuchu I wojny wiatoprezydent postawi go na czele wej suy na krowniku Breslau, utworzonej w lipcu 1942 r. organiktry wsawi si przejciem zacji wywiadowczej - Biuro Sub w sierpniu 1914 r. (wraz z krowStrategicznych (Office of Strategie nikiem Goeben) do Turcji. Od Services - *OSS) wzorowanej na 1916 r. by pierwszym oficerem na brytyjskiej Special Operations okrcie podwodnym U-39, a naExecutive - *SOE. stpnie dowdc C-68, z ktrego

DOOLITTLE JAMES HAROLD (1896-1993) genera Amerykaski pilot i biznesmen, w 1940 r. wrci do czynnej suby wojskowej. W 1942 r. dowodzi niezwyk wypraw 16 amerykaskich

DORA

190 totypy VI z pojedynczym statecznikiem pionowym i V2 z podwjnym statecznikiem oblatano w czerwcu 1935 r. Produkcja seryjna samolotu bombowego (Do 17E-1) i rozpoznawczego (Do 17F-1) ruszya w 1936 r. w zakadach Dorniera w Allmansweiler. Kolejne wersje zostay oznaczone Do 17M, P, R, S, U i Z. W 1937 r. jedn eskadr wysano do Hiszpanii w celu zebrania dowiadcze bojowych, ktre potwierdziy wysokie walory tych maszyn. W chwili wybuchu II wojny Luftwaffe dysponowaa 500 Do 17 (475 bombowcami, 9 myliwcami nocnymi i 16 rozpoznawczymi) w jednostkach liniowych, ktre wziy udzia w ataku na Polsk. Wady samolotw w peni wyszy na jaw w czasie bitwy o * Angli w 1940 r. Cho zaogi lubiy te szybkie i bardzo zwrotne samoloty (nazywano je latajcymi owkami"), to jednak starcia z nowoczesnymi myliwcami *RAF wykazay, e Do 17 s za sabo uzbrojone i opancerzone. W 1942 r. wikszo, po wycofaniu z walk, speniaa funkcje pomocnicze (rozpoznawcze, holowanie szybowcw, zrzuty zaopatrzenia itp).
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (Do 17Z-2) silniki 2 x Bramo 323P Fafnir o mocy 1000 KM kady rozpito 18,0 m dugo 15,8 m maks. masa startowa 8835 kg maks. prdko 425 km/h uzbrojenie 6 ruchomych karabinw maszynowych MG15 kal. 7,9 mm 1000 kg bomb (z reguy 20 bomb po 50 kg lub 4 bomby po 250 kg)

James Doolittle (z lewej)

samolotw bombowych *B-25 na Tokio. 18 kwietnia nad ranem pilotowany przez niego bombowiec jako pierwszy wystartowa z pokadu lotniskowca *Hornet (majc przed sob zaledwie 140 m pasa startowego). W poudnie 13 bombowcw doleciao nad Tokio (trzy inne skieroway si nad Nagoj, Kobe i Osak) i zrzucio bomby zapalajce. Po nalocie bombowce skieroway si w stron Chin, gdy nie mogyby wyldowa na pokadzie lotniskowca. Doolittle ldowa w Chinach i zdoa przedosta si do Stanw Zjednoczonych. Po tym wyczynie awansowa na generaa i otrzyma Medal of Honour. Pniej dowodzi 12 armi lotnicz (12 Air Force), stworzon w celu wspomagania inwazji alianckiej w Afryce Pnocnej. W 1943 r. obj dowdztwo Pnocno-zachodniej Afrykaskiej Strategicznej Armii Lotniczej (Northwest African Strategie Air Force). W 1944 r. stan na czele 8 armii lotniczej w Wielkiej Brytanii, prowadzcej bombardowania strategiczne Niemiec, a w 1945 r. przej dowodzenie 14 armi lotnicz dziaajc na Pacyfiku.

DORA (1) -* GUSTAW DORA (2) -> NORDHAUSEN DORNIER DO 17 samolot Niemiecki samolot bombowy i rozpoznawczy, skonstruowany na podstawie szybkiego samolotu pasaerskiego (6 pasaerw) i pocztowego odrzuconego w 1935 r. przez linie lotnicze, gdy by niewygodny dla pasaerw i zaogi. Zakady Dorniera dokonay niezbdnych zmian konstrukcyjnych pod ktem potrzeb lotnictwa wojskowego; pro-

Dornier Do 17

191 DORNIER DO 217

DOUGLAS A-20 HAYOC/BOSTON

1 podwjnie sprzony karabin maszynowy MG 812 kal. 7,9 mm 2-4 karabiny maszynowe MG 81 kal. 7,9 mm bomby do 2 500 kg

24,4 m przystosowano do przenoszenia dwch sterowanych radiem samolot bomb przeciwpancernych *FX 1400 Niemiecki samolot bombowy bd- Fritz X, przeznaczonych do niszczercy wersj rozwojow *Do 17Z nia okrtw. 14 wrzenia 1943 r. i Do 215, wzbi si w powietrze po bomby te, zrzucone przez Do 217, raz pierwszy w sierpniu 1938 r. zatopiy woski pancernik Roma. Pocztkowa produkcyjna wersja W wersji Do 217M zainstalowano Do 217E-1 bya wyposaona silniki Daimler-Benz DB 603, jedw dwa silniki BMW 801A o mocy nake samoloty te nie odegray 1580 KM i uzbrojona w 1 najci- wikszej roli, gdy rozpoczy suszy karabin maszynowy MG 151 b tu przed kapitulacj Niemiec. kal. 15 mm oraz 5 karabinw ma- Do 1943 r wyprodukowano cznie szynowych MG 15 kal. 7,9 mm. 1730 samolotw Do 217 wszystkich Mg przenosi 2000 kg bomb typw. w wewntrznych komorach oraz Ostatni wersj by Do 217P z herdwie bomby o ciarze 250 kg pod metyczn kabin, przystosowany skrzydami. Przy penym adunku do lotw na duej wysokoci. Probomb samolot rozwija prdko totyp oblatano w czerwcu 1942 r., 430 km/h, a po zrzuceniu bomb - ale samoloty nie byy seryjnie 520 km/h. W wersji Do 217E-5 produkowane. bombowiec mg przenosi pod skrzydami dwie zdalnie sterowane DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE rakiety Hs 293. (Do217M-l) Do 217J by nocnym myliwcem uzbrojonym w 4 dziaka MG FF kal. 20 mm, 2 najcisze karabiny maszynowe MG 131 kal. 13 mm i 4 karabiny maszynowe MG 17 kal. 7,9 mm. Dalszymi wersjami rozwojowymi bombowca Do 217E byy samoloty Do 217K, z ktrych K-2 o rozpitoci skrzyde powikszonej do
silniki 2 x Daimler-Benz DB 603A o mocy 1 750 KM kady rozpito 19,0 m dugo 17,0 m maks. masa startowa 16 700 kg maks. prdko 560 km/h zasig 2 500 km uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe MG 131 kal. 13 mm

DORNIER DO 335 PFEIL samolot Niemiecki samolot myliwski, w ktrym zastosowano oryginalny napd opatentowany w 1937 r. przez dr. Claudiusa Dorniera, polegajcy na wykorzystaniu dwch silnikw, z ktrych jeden porusza migem z przodu samolotu, a drugi - z tyu. Dopiero w 1942 r. zbudowano prototyp takiego samolotu, ktry w czasie prb w 1943 r. osign prdko 763 km/h. Zastosowano w nim migo o odwracalnym cigu i katapultowany fotel pilota. Do koca wojny wyprodukowano ok. 90 samolotw, z ktrych 20 dostarczono jednostkom, ale aden nie wzi udziau w walkach.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Do 355 A-6) silniki 2 x Daimler-Benz DB 603 o mocy 1900 KM kady rozpito 13,8 m dugo 13,87 m maks. masa startowa 11 700 kg maks. prdko 665 km/h zasig 2050 km uzbrojenie 1 dziao MK 103 kal. 30 mm 2 dziaka MG 151/20 kal. 20 mm

Dornier Do 217J

DOUGLAS A-20 HAVOC/BOSTON samolot Amerykaski samolot szturmowy, skonstruowany przez gwnego projektanta zakadw Douglas, Eda Heinemanna, ktry w 1936 r., na wasn rk, przystpi do pracy nad samolotem oznaczonym 7A. Okazao si, e mia dobre wyczucie, gdy w kocu 1937 r. dowdztwo *US Army Air Corps ogosio wymagania, jakim mia sprosta nowy samolot szturmowy: powinien przenie na odlego 1930 km adunek

DOUGLAS DC-3

19

Jeden z pierwszych samolotw Boston dla RAF-u (zdje.de z 1940 r.)

544 kg bomb z prdkoci 322 R-1830-S3C-4G byy wykorzystykm/h. Heinemann zmodyfikowa wane przez RAF do lotw treningomodel 7A i 26 padziernika 1938 r. wych, natomiast 40 samolotw naoblatano model 7B. Zainteresowaa zwanych Havoc I uzbrojono w 8 kasi nim Francja, ktra 15 lutego rabinw maszynowych oraz radar 1939 r. zamwia pierwsz parti i uyto jako nocnych myliwcw. 100 samolotw. Po uwzgldnieniu Inne wersje samolotw DB-7 sugestii odbiorcw powsta nowy byy wyposaone w 12 karabinw typ DB-7. Wersja produkowana na maszynowych zamontowanych zamwienie Wielkiej Brytanii nosi- w dziobie. a oznaczenie DB-7B i rnia si od Od padziernika 1941 r. jednostki francuskiej wyposaeniem i uzbro- RAF zaczy uywa samolotw jeniem. Poniewa Francja nie zd- DB-7 zgodnie z ich pierwotnym ya odebra ostatniej partii 480 przeznaczeniem, tzn. jako lekkich samolotw DB-7C zamwionych bombowcw (pod nazw Boston). w maju 1940 r,. zostay przejte W tej roli spisyway si bardzo doprzez Royal Air Force i nazwane brze, zwalczajc niemieckie okrty Havoc. Samoloty te napdzane w pobliu brzegw brytyjskich oraz przez dwa silniki Pratt & Whitney wspierajc wojska alianckie w AfryBoston Mk II

193 Bliskowschodniego *RAF (RAF Middle East Command), a rok pniej obj stanowisko szefa Dowdztwa Obrony Wybrzea (RAF Coastal Command). Uwaa, e podstawowym zadaniem si, ktrymi kieruje, jest zapewnienie bezpieczestwa na szlakach floty inwazyjnej i zaopatrzeniowych, zagroonych atakami niemieckich okrtw podwodnych (okrela to zadanie zatkaniem butelki"). Po wojnie zosta mianowany dowdc brytyjskich powietrznych si okupacyjnych w Niemczech (British Air Forces of Occupation). DOWDING HUGH CASWELL TREMENHEERE (1882-1970) genera Brytyjski oficer, gwnodowodzcy brytyjskim lotnictwem myliwskim, odegra istotn rol w sprawnym i skutecznym kierowaniu powietrzn obron w czasie bitwy o *Angli w 1940 r. W czasie I wojny wiatowej by oficerem artylerii, po jej zakoczeniu przeniesiono go do korpusu lotniczego (Royal Flying Corps). W okresie midzywojennym by czonkiem organizacji zarzdzajcej siami powietrznymi (Air Council).
Hugh Dowding

DREZNO Doskonale rozumia ducha czasu i by wiadom wymaga, jakim bd musiay sprosta samoloty myliwskie. Gdy w 1936 r. stan na czele utworzonego wwczas Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego (Fighter Command), zacz energicznie popiera budow nowych samolotw myliwskich *Hurricane i *Spitfire oraz rozwj *radaru. W czasie bitwy o Angli potrafi stworzy skuteczny system obrony, ktry umoliwi Brytyjczykom zwycistwo. 24 listopada 1940 r. zwolniono go ze stanowiska gwnodowodzcego, co prawdopodobnie byo bezporednim nastpstwem zej obrony powietrznej *Coventry w czasie nalotu niemieckich bombowcw. Jak sam powiedzia, o dymisji dowiedzia si podczas rozmowy telefonicznej. Przez kilka nastpnych miesicy usiowano znale dla niego spokojn posad, ale nie zyskao to uznania Dowdinga, ktry w listopadzie 1942 r., na wasn prob, przeszed na emerytur. DRAGON okrt Jeden z omiu brytyjskich krownikw typu D (budowanych w latach 1916-17), rozpocz sub w 1918 r. i wykonywa zadania patrolowe na Morzu Pnocnym. W czasie II wojny wiatowej bra udzia w akcjach przeciwko niemieckim *pancernikom kieszonkowym, a po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie zosta wczony do brytyjskiej floty azjatyckiej, w ktrej po zatopieniu pancernikw *Prince ofWales i *Repulse w rejonie *Kuantan peni funkcj okrtu flagowego. Przekazany Polskiej Marynarce Wojennej 15 stycznia 1943 r., na wiosn 1944 r. zosta przydzielony do si, ktre miay wspiera ldowanie aliantw w *Normandii. 6 czerwca przez 49 minut ostrzeliwa i zniszczy niemieck bateri dzia kal. 105 mm w Colleville-sur-Orne, a nastpnie ostrzeliwa bateri kal. 155 mm w rejonie Trouville i stanowiska nieprzyjaciela koo Caen. Najwiksze sukcesy odnis niszczc ogniem dzia wykryte na brzegu 6 czogw z niemieckiego zgrupowania koo Varaville i zmuszajc do wycofania si 22 puk czogw z 21 dywizji pancernej. Od 12 do 18 czerwca wystrzeli ze swoich najciszych dzia 1297 pociskw na nieprzyjacielskie pozycje. Po krtkim remoncie w Portsmouth wznowi dziaania bojowe 7 lipca. W nocy zosta trafiony torped z niemieckiego pojazdu podwodnego *Neger. W wyniku wybuchu zgino 37 marynarzy, a 14 odnioso rany. Okrt, powanie uszkodzony i uznany przez Admiralicj za nie nadajcy si do remontu, odholowano do sztucznego portu *Mulberry i tam zatopiono jako element falochronu.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 48501 dugo 144 m szeroko 14,8 m prdko 29 wzw uzbrojenie 6 dzia (6 x 1) kal. 152 mm 3 dziaa przeciwlotnicze kal. 102 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 12 wyrzutni torped kal. 533 mm uzbrojenie pod koniec wojny 5 dzia ( 5 x 1 ) kal. 152 mm 2 dziaa przeciwlotnicze kal. 102 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm

DREZNO naloty 1945 r. Decyzj o przeprowadzeniu nalotw na zabytkowe miasto niemieckie Drezno brytyjskie Dowdztwo Lotnictwa Bombowego (Bomber Command) podjo w styczniu 1945 r. Miasto nie miao znaczenia militarnego (przez ca wojn byo tylko raz atakowane z powietrza, w padzierniku 1944 r. przez niewielkie zgrupowanie samolotw z amerykaskiej 8 armii lotniczej), a w dodatku byo zapenione uchodcami. W nocy z 13 na 14 lutego 1945 r. w pierwszej fali nadleciay nad miasto z rnych kierunkw 244

DSZK WZ. 1938 samoloty bombowe ^Lancaster i do godz. 22.21 zrzucay na oznaczone cele bomby o wadze 1800 i 3600 kg. O godz. 1.30 nadleciaa druga fala 529 bombowcw Lancaster, ktrych luki bombowe wypenione byy w 75% adunkami zapalajcymi. Piloci z odlegoci 350 km widzieli un poarw wznieconych przez bomby pierwszych samolotw. Tej nocy 773 bombowce RAF zrzuciy na centrum miasta 650 tys. bomb zapalajcych i burzcych o cznej wadze 2659 ton. Niemiecka obrona przeciwlotnicza bya saba i strcia tylko 6 brytyjskich samolotw bombowych. W cigu dnia, 14 lutego atak ponowio 311 bombowcw *B-17 z amerykaskiej 8 armii lotniczej (8 Air Force). Ostatni nalot przeprowadzio 15 lutego 1100 bombowcw amerykaskich. Straty wrd ludnoci nie s moliwe do ustalenia ze wzgldu na du liczb nie zameldowanych uchodcw. Policja podawaa, e zgino 18 375 osb, 2212 odnioso cikie rany, a 13 719 - lekkie. Ocenia si jednak, e w czasie bombardowa zgino lub odnioso cikie rany ok. 35 tys. ludzi. Zniszczono 27 tys. domw mieszkalnych i 7 tys. budynkw publicznych. 28 marca 1945 r. premier Churchill napisa: Wydaje mi si, e nadszed moment, kiedy trzeba przemyle spraw terrorystycznego bombardowania niemieckich miast w innym kontekcie. W przeciwnym wypadku przejmiemy kontrol nad cakowicie zrujnowanym krajem". DSZK WZ. 1938 wielokalibrowy karabin maszynowy Karabin opracowali Diegtariew i Szpagin, co zostao uwidocznione w nazwie tej broni (Diegtariewa-Szpagina Krupnokalibiernyj), a dwukoow podstaw skonstruowa Kolesnikow. Diegtariew wykorzysta dowiadczenia z konstrukcji rcznego karabinu maszynowego DP (Diegtariew). Uywany by na podstawie dwukoowej, trjnonej przeciwlotniczej lub montowany na cikich czogach IS-2, IS-3 oraz innych wozach bojowych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 12,7 mm ciar (z podstaw i tarcz) 169,4-180 kg dugo 1589 mm szybkostrzelno teor. 500-600 strz./min szybkostrzelno prakt. 80 strz/min donono praktyczna 3500 m prdko pocz. pocisku 835-865 m/s

194
szeroko 31.4 m prdko 29,5 wza uzbrojenie 10 dzia (2 x 4, 1 x 2) kal. 355,6 mm 16 dzia uniwersalnych (DP) kal. 133 mm 32 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 16 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 m m 3 samoloty

DUCE (wdz) Tytu przyjty przez dyktatora Woch Benito *Mussoliniego. DUKE OF YORK okrt Trzeci pancernik typu *King Georg V sub we Flocie Macierzystej *(Home Fleet) rozpocz w listopadzie 1941 r. W grudniu tego roku na jego pokadzie brytyjski premier Winston Churchill popyn do Annapolis na konferencj z prezydentem Franklinem D. Rooseveltem. W 1942 r. Duke ofYork, skierowany na Morze rdziemne, doczy do *Force //jako okrt flagowy i osania operacj ldowania aliantw w Afryce Pnocnej. W maju 1943 r. powrci do Home Fleet, przejmujc ponownie funkcj okrtu flagowego. 26 grudnia 1943 r. stoczy zwyciski pojedynek z niemieckim pancernikiem *Seharnhorstem, uzyskujc co najmniej 13 trafie cikimi granatami; sam zosta trafiony dwoma pociskami, ktre nie wybuchy. W 1945 r. Duke ofYork zosta skierowany na Daleki Wschd i 15 sierpnia doczy do brytyjskiej Floty Pacyfiku. Byo ju za pno, aby mg wzi udzia w walkach, ale zdy wpyn do Zatoki Tokijskiej, gdzie na pokadzie pancernika USS ^Missouri Japoczycy podpisali kapitulacj.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1940 r.) wyporno 36 830t dugo 227,1 m

DUKW 353, GMC (Duck") pojazd amfibijny Amerykaski pojazd amfibijny zaprojektowany na wiosn 1942 r. przez Komitet Badawczy Naroduwej Obrony (NDRC) przy wsppracy firm specjalizujcych si w morskich konstrukcjach: Sparkman, Stephens Inc. oraz Yellow Truck. Prototyp nazwany AFKWX 353 wypad doskonale w czasie prb i armia zamwia natychmiast kilkaset egzemplarzy pojazdw, ktre miay by uywane do przewoenia onierzy z okrtw desantowych na brzeg, dostarczania zaopatrzenia z okrtw dla oddziaw walczcych na play, pokonywania rzek i kanaw itp. Po raz pierwszy uyty bojowo w marcu 1943 r. podczas ldowania amerykaskich oddziaw desantowych na Nowej Kaledonii, okaza si doskonaym i wszechstronnym pojazdem. Kilka miesicy pniej uyto z powodzeniem tych pojazdw do dostarczania zaopatrzenia oddziaom amerykaskiej 5 armii ldujcych na *Sycylii. W czasie inwazji na *Anzio-Nettuno uyto 300 pojazdw DUKW, ktre zyskay ju przezwisko Duck" (kaczka"). Ze wzgldu na coraz wiksze zapotrzebowanie produkcja w zakadach General Motors gwatownie wzrastaa: w 1943 r. - 4053 egzemplarze, w 1944 r. - 11 316. Ogem wyprodukowano 21 147 pojazdw DUKW.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik GMC Type 270 6-cylindrowy benzynowy dugo 9,45 m szeroko 2,51 ra

1 9 5

DUNKIERKA

Dunkerue wysoko adowno na ldzie na wodzie ciar cakowity prdko na ldzie na wodzie zuycie paliwa na drodze na wodzie 2,69 m 2760 kg 5520 kg 9450 kg 80 km/h 6 wzw 39 1/100 km 67 l/h

SS Obergruppenfuhrer Karl Wolff podpisa w kocu kwietnia 1945 r. kapitulacj wojsk niemieckich we Woszech. Po wojnie, w latach 1953-61, kierowa Centraln Agencj Wywiadowcz (CIA). DUMBARTON OAKS - KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH DUNKERQUE
okrt

DULLES ALLEN
(1893-1969) polityk

Amerykaski prawnik, po dugiej dziaalnoci wywiadowczej w latach I wojny wiatowej, dyplomatycznej (w latach 1916-26) i adwokackiej, w grudniu 1941 r. rozpocz prac w wywiadzie. W listopadzie 1942 r. stan na czele szwajcarskiego oddziau amerykaskiej organizacji wywiadowczej Biura Sub Strategicznych (Office of Strategie Services, *OSS) powoanej do ycia w lipcu 1942 r. Jego gwnym zadaniem byo nawizanie kontaktu z czonkami opozycji antyhitlerowskiej w Niemczech. Na podstawie penomocnictwa prezydenta Stanw Zjednoczonych prowadzi negocjacje z wysannikami Reichsfuhrera SS Heinricha * Himmlera w sprawie warunkw zawarcia pokoju. Uczestniczy rwnie w operacji Sunrise", w ktrej efekcie gen.

Pierwszy z dwch pancernikw wybudowanych przez Francj w odpowiedzi na rozpoczcie przez Niemcw budowy pancernika *Deutschland. Zwodowany w stoczni w Brecie 2 padziernika 1935 r., rozpocz sub w 1936 r. Po kapitulacji Francji znalaz si w porcie *Mers-el-Kebir, ktry 3 lipca 1940 r. zablokoway brytyjskie okrty z eskadry *Force H. Na jego pokadzie, jako okrtu flagowego wiceadm. Gensoula, odbyway si negocjacje na temat metod zapobieenia przejciu tego i innych okrtw przez Niemcw. W czasie ostrzeliwania jednostek w porcie po francuskiej odmowie zastosowania si do brytyjskich da, pancernik trafiy cztery pociski kal. 381 mm,

ale mimo powanych uszkodze sam zdoa trafi i uszkodzi brytyjski krownik liniowy *Hood. 6 lipca w pobliu pancernika eksplodoway bomby gbinowe zoone na pokadzie zatopionego wczeniej transportowca Terre Neuve, co spowodowao due uszkodzenia kaduba. W Mers-el-Kebir zgino 150 marynarzy, a 1147 odnioso rany. Po zakoczeniu remontu w lutym 1942 r. wszed do portu w *Tulonie, gdzie 27 listopada tego roku zosta zatopiony przez zaog, gdy niemieckie oddziay usioway zawadn okrtami francuskiej floty.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 30 907 t dugo 215,1 m szeroko 31,1 m prdko 30 wzw uzbrojenie 8 (4 x 2) dzia kal. 330 mm 16 dzia kal. 130 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 13 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 13,2 mm 2 wodnosamoloty

DUNKIERKA
ewakuacja 1940 r.

Miasto i port we Francji nad Morzem Pnocnym, od 26 maja do

Walki na przedpolu Dunkierki

1%

Walki na przedpolu Dunkierki

197

DUSTER skich, holenderskich i francuskich (niszczycieli, statkw handlowych, jachtw, barek i motorwek) zabierao z pla Dunkierki onierzy alianckich. W tej operacji wzi rwnie udzia polski niszczyciel ORP ^Byskawica, ktry ratowa ciko uszkodzony niszczyciel Greyhound z setkami onierzy na pokadzie. Niemcy starali si uniemoliwi ewakuacj, rzucajc do walki due siy lotnicze: 300 bombowcw i 500 myliwcw. Nie zdoali jednak zablokowa wybrzea w okolicach Dunkierki i w cigu trwajcej 8 dni operacji ewakuowano 338 226 onierzy, w tym 215 226 Anglikw, 123 tys. Francuzw, Belgw oraz onierzy innych narodowoci. W czasie walk Niemcy zatopili 224 statki i okrty, w tym 6 niszczycieli. Dziki skutecznemu dziaaniu angielskich samolotw myliwskich, ktre wykonyway 300 lotw dziennie, udao si unikn wikszych strat. Nad Dunkierk zestrzelono 140 niemieckich samolotw, RAF straci 106 samolotw. Na plaach pozosta cay ciki sprzt wojsk brytyjskich: wszystkie dziaa, 63 tys. samochodw i p miliona ton sprztu wojskowego i amunicji.

onierze alianccy na play Dunkierki oczekuj odzi, ktre zabior ich na pokad okrtw

3 czerwca 1940 r. byy rejonem ewakuacji do Wielkiej Brytanii wojsk alianckich. 19 maja 1940 r. dowdca brytyjskich si ekspedycyjnych ^Brytyjski Korpus Ekspedycyjny - BEF) gen. *Gort poinformowa Londyn, e wobec niepomylnego dla aliantw rozwoju sytuacji w pnocnej Francji powstaa konieczno ewakuacji wojsk. Rzd brytyjski zdecydowa jednak, e naley podj prb poczenia z francusk 1 armi. 21 maja dwie brytyjskie dywizje i brygada pancerna uderzyy w rejonie *Arras i odrzuciy Niemcw o kilka kilometrw na poudnie. Na tym akcja zakoczya si. W nocy z 21 na 22 maja dowdztwo brytyjskie zatrzymao swoje wojska, a premier Winston Churchill poleci dowdcy rejonu morskiego w Dover adm. Bertramowi Ramsayowi przygotowa ewakuacj wojsk angielskich z Dunkierki. Sytuacja na kontynencie gwatownie si pogarszaa. 23 maja XIX korpus pancerny gen. Heinza *Guderiana doszed do kanau Aa, ok. 20 km od Dunkierki. Na prawym skrzydle XLI korpus pancerny gen. Georga-Hansa Reinhardta osign lini kanaw od St. Omer do Aire. Dunkierka ostatnia droga ewakuacji wojsk brytyjskich, znalaza si w zasigu jednostek niemieckich. Jednake 24 maja Adolf Hitler, wizytujcy kwater gwn Grupy Armii

(Heeresgruppe) A", zasugerowa gen. Gerdowi von *Rundstedtowi, e lepiej byoby zachowa jednostki pancerne w jak najlepszej kondycji do nadchodzcej bitwy na tzw. linii Weyganda. Niemieckie wojska pancerne na zachodnim odcinku frontu zatrzymay si. Byo to zbawienne dla Anglikw, gdy dawao im czas na zorganizowanie ewakuacji, a sytuacja na wschodzie i poudniu szybko pogarszaa si: uderzenia 6 armii gen. Waltera von Reichnaua na wschodzie w rejonie Ypres groziy rozciciem si belgijskich i brytyjskich, od poudnia nacieraa 4 armia (dowdca gen. Giinther von *Kluge). 25 maja gen. Gort zdecy- DUSTER dowa wycofa swoje siy w rejon dziao Dunkierki, 26 maja otrzyma depe- Amerykaskie samobiene dziaa sz z Londynu zezwalajc na roz- przeciwlotnicze kal. 40 mm, zamonpoczcie operacji Dynamo", czyli towane na podwoziu lekkich czoewakuacj wojsk z Francji. Rozpo- gw M24, produkowano seryjnie od cza si 27 maja; w tym czasie poowy 1944 r. Okazay si bardzo grupa pancerna gen. von Kleista przydatne do obrony kolumn wojska z Grupy Armii A" uderzya znad przed atakami lotnictwa. Uywane kanau Aa w stron Ypres, dc do byy rwnie do zwalczania opancepoczenia si z atakujc od rzonych pojazdw bojowych. wschodu 6 armi z Grupy Armii B". Wobec wycofania si si anDANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE gielskich sze dywizji francuskich zaoga 6 osb zostao odcitych od gwnych si uzbrojenie i okronych. 27 maja krl Belgii dwa dziaa kal. 40 mm podpisa kapitulacj armii belgijdonono pozioma 9875 m skiej. Od 27 maja 850 do 950 (brak donono pionowa 4650 m jednoznacznych liczb ze wzgldu na kt podniesienia lufy od -5 do +85 rny charakter jednostek uytych szybkostrzelno 240 strz./min do ewakuacji) jednostek angielciar bojowy

22,5 t

DYNAMO DYNAMO operacja Kryptonim operacji ewakuacji wojsk alianckich spod *Dunkierki. DZIK okrt podwodny Okrt podwodny przekazany Polskiej Marynarce Wojennej przez wadze brytyjskie w padzierniku 1942 r. w zamian za zatopiony okrt podwodny *Jastrzb. Na pocztku 1943 r. Dzik (dowdca kmdr Bolesaw Romanowski) dziaa krtko na trasach konwojw do ZSRR, w maju zosta skierowany na Morze rdziemne. Sub na tym akwenie rozpocz od storpedowania duego tankowca (10 tys.-12 tys. t) w Zatoce Messyskiej i transportowca o wypornoci 4 tys. t koo Wysp Eolskich. 20 lipca udaremni atak niemieckiego okrtu podwodnego na angielski okrt podwodny Unshaken. 15 sierpnia zatopi dwa transportowce niemieckie w pobliu portu Bari. 21 wrzenia koo Bastii zatopi 11 jednostek ewakuujcych wojska niemieckie z Korsyki. W 1944 r. zatopi jeden

Air Forces). W sierpniu tego roku obj dowdztwo nad alianckimi siami powietrznymi biorcymi udzia w inwazji na poudniow Francj (operacja *Anvil/Dragoon"). W kwietniu 1945 r. powrci do Stanw Zjednoczonych i obj stanowisko zastpcy dowdcy *US Army Air Forces, ktre sprawowa do 1947 r., gdy przeszed na emerytur. EAGLE okrt W budowie brytyjskiego lotniskowca, zakoczonej w 1923 r.,

wykorzystano kadub pancernika (przeznaczonego pierwotnie dla Chile), co ograniczyo liczb samolotw, ale jednoczenie zapewnio okrtowi dobre opancerzenie i uzbrojenie. Sub bojow rozpocz na Dalekim Wschodzie, gdzie startujce z jego pokadu samoloty eskortoway statki przewoce onierzy australijskich do Egiptu. Wczony w 1940 r. do brytyjskiej Floty rdziemnomorskiej, w lipcu tego roku wzi udzia w bitwie z flot wosk u brzegw Kalabrii: jego samoloty zatopiy 2 niszczyciele woskie w Tobruku. Od stycznia 1942 r. dziaa w ramach *Force H

HMS Eagle

EBEN EMAEL bazujcej w *Gibraltarze. Gwnym zadaniem lotniskowca byo konwojowanie statkw pyncych z zaopatrzeniem dla *Malty. 11 sierpnia 1942 r. zaton storpedowany przez U-73. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
wyporno dugo szeroko prdko uzbrojenie 22 600 t 203,4 m 31,9 m 24 wzy

200

9dziakal. 152,4 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 101,6 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 21 samolotw

H j3S -.
w
0

EBEN EMAEL
bitwa 1940 r.

Fort wybudowany w latach 1931-35 we wntrzu gry w pobliu poczenia Kanau Alberta z Moz; skada si z podziemnych pomieszcze, w ktrych mieszkao 700 onierzy: sypialni, kuchni, spichlerzy z zapasem ywnoci na 3 miesice, studni sigajcej do rde wody na gbokoci 60 m, 6 agregatw prdotwrczych zapewniajcych owietlenie i ogrzewanie, ma-

Eben Emael - zaoga fortu poddaje si

gazynw amunicji, centrali telefonicznej i kierowania ogniem. Wszystkie grupy pomieszcze byy oddzielone od siebie dugimi korytarzami o stropach gruboci 2,5 m. Zaoga moga szybko zablokowa

Eben Emael - kopua pancerna z dziaami kal. 120 mm, okrgy lad nad lew luf pozosta po eksplozji adunku kumulacyjnego, ktry przepali pancerz o gruboci 400 mm

przejcia, umieszczajc w przygotowanych miejscach stalowe belki, za ktrymi ustawiano worki z piaskiem, drug cian ze stalowych belek i na dodatek zamykano pancerne drzwi. Caa akcja odcinania pomieszcze, do ktrych wdarby si wrg, nie trwaaby duej ni kilkanacie minut. Na zewntrz fortu broniy elbetowe schrony, z ktrych jeden wyposaony by w obrotow kopu pancern z 2 armatami kal. 120 mm, dwa z pancernymi kopuami obrotowymi i podnoszonymi, kada z dwiema armatami kal. 75 mm (cznie 4 armaty), cztery schrony, w ktrych strzelnicach byy po 3 dziaa kal. 75 mm (bunkry skierowane na pnoc nazwano Maastricht 1" i Maastricht 2", a skierowane na poudnie Vise 1" i Vise 2"), 12 dzia przeciwpancernych kal. 60 mm oraz gniazda karabinw maszynowych. W zasigu dzia fortu (9-17 km) znalazy si most na Mozie oraz 3 mosty na kanale. Obrona dwch drg wodnych dawaa armii belgijskiej moliwo opnienia postpw wojsk niemieckich do

201 czasu nadejcia wojsk francuskich i brytyjskich. Dlatego szybkie opanowanie fortu miao dla Niemcw istotne znaczenie, byo jednak oczywiste, e atak klasycznymi metodami oznaczaby dugotrwae boje. Zdecydowali si na desant szybowcowy, tym bardziej e stosunkowo niewielki obszar fortu (40 ha) nie pozwala uy spadochroniarzy. Plan przewidywa, e 10 maja o wicie 493 spadochroniarzy z jednostki nazwanej batalionem szturmowym Kocha (od nazwiska jej dowdcy kpt. Waltera Kocha), wchodzcej w skad 7 dywizji lotniczej (spadochronowej), dokona desantu w rejonie mostw na Kanale Alberta i opanuje je, aby oddziay niemieckiej 6 armii, ktre tego dnia o 5.25 miay ruszy na *Belgi, mogy szybciej wedrze si w gb kraju. Rozkaz zaatakowania fortu otrzymaa grupa szturmowa o kryptonimie Granit", dowodzona przez por. Rudolfa Witziga i liczca 83 onierzy. Po starcie jedenastu szybowcw DFS 230 z komandosami grupy Granit", o godz. 4.30 z lotniska w rejonie Kolonii, dwa szybowce zerway si z holu; po wyldowaniu w przygodnym terenie onierze powrcili na lotnisko, aby ponownie wystartowa; wrd nich znajdowa si por. R. Witzig i do czasu jego przybycia do Eben Emael akcj kierowa por. Egon Delica. 53 strzelcw, ktrzy ok. godz 5.00 bez przeszkd wyldowali w szybowcach na terenie fortu, zniszczyo jedyne stanowisko przeciwlotniczego karabinu maszynowego i przystpio do wysadzania bunkrw. Niemcy po raz pierwszy w II wojnie wiatowej uyli adunkw *kumulacyjnych, ktre okazay si bardzo skuteczne przy niszczeniu pancernych wie. onierze podczogiwali si do pancernych kopu i nakadali na nie miny o wadze 50 kg (dwuczciowe) lub 12,5 kg, ktre eksplodoway po 9-12 sekundach od nacinicia zapalnika i przepalay" pancerz wie i oson dzia. Wdarcie si przez Niemcw do bunkra Maastricht 1" i zabicie 5 onierzy belgijskich podziaao tak deprymujco na zaog fortecy, e wkrtce zoya bro. Zdobywcy utrzymali fort przez 24 godziny, do momentu nadejcia oddziaw 223 dywizji piechoty. W czasie akcji Niemcy stracili 6 zabitych i 15 rannych; Belgowie-23 zabitych i 59 rannych. EDEN ANTHONY (1897-1977) polityk Czoowy dziaacz brytyjskiej Partii Konserwatywnej, pose od 1923 r., obj w grudniu 1935 r. stanowisko ministra spraw zagranicznych w rzdzie premiera Neville'a *Chamberlaina. Nie akceptowa jednak polityki ustpstw wobec mocarstw faszystowskich (*appeasement) i w lutym 1938 r. zrezygnowa ze stanowiska. W 1939 r. powrci do rzdu Chamberlaina, obejmujc we wrzeniu tek ministra ds. dominiw. W 1940 r., gdy urzd premiera obj Winston Churchill, Eden obj stanowisko
Anthony Eden 1937 r.

EGIPT sekretarza stanu. W grudniu 1940 r. zosta ministrem spraw zagranicznych i sprawowa t funkcj do lipca 1945 r. Bra udzia w wielu konferencjach sprzymierzonych. W 1951 r. po raz trzeci obj stanowisko ministra spraw zagranicznych. W 1955 r. zosta premierem. W styczniu 1957 r. po nieudanej wojnie sueskiej poda si do dymisji i wycofa z ycia politycznego. EGIPT walki 1940-41 W dniu wybuchu II wojny wiatowej do Egiptu wkroczyy wojska brytyjskie. Podstaw prawn do takiego kroku dawa traktat egipskobrytyjski z sierpnia 1936 r. stanowicy (art. 7), e w przypadku wojny wadze udostpni wszelkie obiekty... a zwaszcza porty, lotniska, rodki komunikacji". Dziaanie rzdu brytyjskiego byo uzasadnione zagroeniem ze strony Wochw, ktrzy w Libii pod rozkazami marsz. Rodolfo *Grazianiego mieli ok. 236 tys. onierzy i ponad 300 samolotw bojowych. Woska 10 armia zaja stanowiska na pograniczu Egiptu, a 5 armia na pograniczu z Tunezj. Po zawieszeniu broni we Francji 22 czerwca 1940 r. Benito *Mussolini rozkaza uderzy na Egipt. 13 wrzenia 1940 r. Wosi rozpoczli natarcie i posunli si o 80 km w gb Egiptu bronionego jedynie przez 36 tys. onierzy brytyjskich oraz okrty Floty rdziemnomorskiej i samoloty RAF. Dowdca ldowych si brytyjskich gen. Archibald *Wavell, pocztkowo pozbawiony dostaw sprztu i posikw, prowadzi jedynie dziaania opniajce. Wosi doszli do Sidi Barrani, gdzie zatrzymali si i rozpoczli budow linii komunikacyjnych, aby stworzy warunki do dalszego natarcia. Brytyjczycy wycofali si do *Mersa Matruh i midzy liniami obu stron powstaa strefa niczyja o szerokoci 130 km. Bezruch na froncie trwa do grudnia 1940 r., gdy gen. Wavell, uprzedzajc Wochw 9 grudnia rzuci do natarcia

EISENHOWER DWIGHT DAVID

202
kona je w 1918 r., tworzc jedn k liczc 10 tys. onierzy. Wkr ce po I wojnie wiatowej podj studia w Szkole Sztabu General" go (General Staff School) w F Leavenworth (do 1926 r.). W lata 1933-39 suy pod komend gen. Douglasa *MacArthura na Filipinach, gdzie zyska doskona opi- 1 ni wrd onierzy, lecz nie zdoby sympatii i uznania swojego przeoonego. W 1939 r., po wybuchu II wojny wiatowej powrci do I Stanw Zjednoczonych, gdzie szybko awansowa od funkcji dowdcy batalionu, przez stanowisko szefa sztabu 3 dywizji, nastpnie IX korpusu, a do funkcji szefa sztabu 3 armii. Po ataku japoskim na *Pearl Harbor w grudniu 1941 r, na wezwanie szefa sztabu amerykaskich wojsk ldowych George'a Marshalla stawi si w Waszyngtonie, gdzie rozpocz sub na stanowisku szefa Departamentu Planowania (War Plans Division) w Ministerstwie Wojny. Projektowa operacj desantow we Francji. Na pocztku 1942 r. wyjecha (z gen. Markiem *Clarkiem) do Londynu z zadaniem przedyskutowania moliwoci inwazji. W czerwcu 1942 r., w nastpstwie udanej misji, podczas ktrej zdoby zaufanie premiera Winstona Churchilla, obj
Dwight D. Einsenhower
-

Egipt - bombowiec Blenheim nad brytyjskimi pojazdami w czasie wicze

30-tysiczne zgrupowanie (7 dywizj pancern i hindusk (4 dywizj piechoty) dowodzone przez gen. Richarda N. 0'Connora. Pomimo przewagi liczebnej Wochw (80 tys. onierzy) Brytyjczycy 10 i 11 grudnia rozbili trzon si 10 armii woskiej i wyparli nieprzyjaciela z Egiptu. Nastpnie, po zastpieniu Hindusw przez australijsk 6 dywizj piechoty, rozwinli natarcie w Cyrenjce. 6 stycznia 1941 r. wojska australijskie zdobyy twierdz Bardia i 22 stycznia "Tobruk. Gen. 0'Connor uzyska zezwolenie na kontynuowanie ofensywy w stron Benghazi. 7 lutego 1941 r. 7 dywizja pancerna dotara do Beda Fomm, odcinajc resztkom woskiej 10 armii drog odwrotu i zmuszajc je do zoenia broni. Brytyjskie oddziay dotary do el Aghejla na pograniczu Cyrenajki i Trypolitanii. W ten sposb Brytyjczycy przesunli swoje pozycje o 800 km na zachd, stwarzajc warunki do zajcia Trypolitanii - ostatniego bastionu Wochw w Afryce Pnocnej. Jednake Churchill uzna, e siy stacjonujce w tym rejonie bd potrzebne do wsparcia wojsk w Grecji i 12 lutego 1941 r. poinstruowa gen. Wavella o koniecznoci przy-

gotowania oddziaw ekspedycyjnych do udzielenia pomocy armii greckiej. Tego samego dnia do Afryki przyby gen. Erwin *Rommel i zaczli napywa pierwsi onierze *Afrika Korps. W czasie ofensywy (tzw. pierwsza ofensywa brytyjska) Brytyjczycy ponieli niewielkie straty: 475 zabitych, 43 zaginionych. Wosi stracili 130 tys. onierzy (w wikszoci dostali si do niewoli), 845 dzia i 380 czogw. EISENHOWER DAVID (1890-1969) genera DWIGHT

Oficer amerykaski, w czasie II wojny wiatowej dowodzi siami alianckimi w rejonie basenu Morza rdziemnego, a nastpnie w inwazji na Francj i walkach w Europie Zachodniej. Absolwent szkoy wojskowej w West Point, w 1915 r. rozpocz sub w piechocie, lecz mimo stara o wysanie na front do Europy pozosta w USA. Przeniesiony do suby w wojskach pancernych, otrzyma zadanie sformowania pierwszego korpusu czogw. Wy-

203

ENFIELD zaproponowa ustawienie w pobliu Lille we Francji dziaa, ktre mogoby ostrzeliwa Londyn 200-kilogramowymi pociskami miotanymi si pola magnetycznego. O wyborze Lille jako miejsca zamontowania dziaa zadecydowaa blisko kopal wgla, ktre mogyby zasila elektrowni wytwarzajc energi dla nowej broni (wg oblicze wynalazcy elektrownia zuywaaby 50 tys. t wgla miesicznie). W 1943 r. minister ds. uzbrojenia Albert Speer uzna, po zasigniciu rady ekspertw, e moliwoci praktycznego wykorzystania pomysu in. Mucka s znikome i zakaza realizacji. W 1944 r. in. Hansler z Gesellschaft fur Geratbau opracowa projekt wielolufowego dziaa magnetycznego zdolnego miota w cigu minuty 6000 pociskw zawierajcych p kilograma materiau wybuchowego kady. Dowdztwo Luftwaffe uznao, e bro t mona wykorzysta do niszczenia celw powietrznych, a poniewa obliczono, i pobr mocy wyniesie tylko 3900 kW, w lutym 1945 r. przystpiono do budowy prototypu. Prace nie zostay zakoczone przed majem 1945 r. Alianci, badajc zdobyte dziao stwierdzili, e do jego zasilania potrzebna byaby elektrownia o ogromnej mocy i prace nad dziaami elektrycznymi nie byy kontynuowane. ENFIELD bro strzelecka Karabinom i rewolwerom konstruowanym i produkowanym w Royal Smali Arms Factory w Enfield Lock, Wielka Brytania, nadawano

Dwight Einsenhower na strzelnicy 1 dywizji pancernej w Szkocji, marzec 1944 r.

stanowisko dowdcy si amerykaskich na europejskim teatrze dziaa wojennych (ETOUSA). W listopadzie 1942 r. dowodzi wojskami amerykaskimi w czasie ldowania w Afryce Pnocnej (operacja *Torch"). Byo to zadanie trudne nie tylko pod wzgldem wojskowym, ale i politycznym, gdy teren inwazji obsadzay wojska francuskie wierne rzdowi *Vichy. Prby nawizania wsppracy z adm. Jeanem Francoisem *Darlanem wywoay fal krytyki ze strony amerykaskiej i brytyjskiej opinii publicznej. Po zwycistwie w Afryce Pnocnej uczestniczy w planowaniu operacji inwazyjnej na *Sycyli i dowodzi wojskami amerykaskimi w pierwszej fazie walk we Woszech. Po powrocie w grudniu 1943 r. do Waszyngtonu wzi udzia w decydujcej fazie planowania inwazji na kontynent europejski. 15 stycznia 1944 r., jako najwyszy dowdca alianckich ekspedycyjnych si zbrojnych w Europie, przyby do Londynu, gdzie zorganizowa kwater gwn alianckich si ekspedycyjnych *SHAEF (Suprem Headquarters Allied Expeditionary Forces), ktrej zadaniem byo bezporednie planowanie, kierowanie przygotowaniami i do-

wodzenie inwazj. W czerwcu 1944 r. kierowa operacj ldowania w *Normandii, a nastpnie dziaaniami wojsk sprzymierzonych w Europie Zachodniej. Po wojnie sprawowa funkcj naczelnego dowdcy amerykaskich si zbrojnych w Europie. W grudniu 1945 r. obj stanowisko szefa sztabu US Army. Od 1950 r. by naczelnym dowdca wojsk NATO. W 1952 r. zosta wybrany prezydentem USA i sprawowa ten urzd przez dwie kadencje, tj. do 1961 r. EL ALAMEJN - ALAMEJN EL ELEKTRYCZNE DZIAO W kocu 1940 r. konsultant naukowy zakadw Siemensa in. Muck

Karabin Lee-Enfield Nr 4 Mk. 1 kal. 0,303 (7,69 mm)

ENGLAND

204
noway nowy rewolwer kalibru 0,38 cala (tj. 9,65 mm). Tu przed wybuchem II wojny wiatowej zmieniono nieco konstrukcj mechanizmu spu-1 stowego, tak e nacinicie spustu powodowao odwiedzenie kurka i strza. Dziki temu moliwe byio usunicie wystajcej czci kurka, na ktr skaryy si zaogi czogw, gdy wystajcy z kabury rewolwer wanie t czci zaczepia o rne przedmioty wewntrz wozu bojowego. Wad broni by do delikatny i zawierajcy duo czci mechanizm wewntrzny oraz maa szybkostrzelno. Jednake byty to celne rewolwery, wietnie lece w rku i nie majce silnego odrzutu po strzale.
DANE TECHNICZNE (Nr 2 Mk 1) kal. 9,65 mm (0,38 cala) dugo rewolweru 260 mm dugo lufy 127 mm waga 0,766 kg poj. bbenka 6 nabojw prdko pocztkowa pocisku 198 m/s

Rewolwer Enfield Nr 2 Mk.l kal. 0,38 (9,65 mm)

nazwy pochodzce od tej miejscowoci. Dowiadczenia wojen burskich w latach 1899-1902 wykazay, e piechota brytyjska potrzebuje uniwersalnego karabinu. Jeszcze przed zakoczeniem wojen wyprodukowano i poddano prbom nowy model broni. Na podstawie zebranych dowiadcze w 1907 r. powsta Lee-Enfield Mark II, ktry okaza si udan konstrukcj. W 1916 r. wprowadzono pewne poprawki, w ktrych wyniku powsta model Mk III - prawdopodobnie najsawniejszy karabin brytyjski w historii wojskowoci. Tu po zakoczeniu I wojny wiatowej producent zacz wprowadza dalsze modyfikacje usprawniajce proces wytwarzania i w 1923 r. pojawiy si pierwsze egzemplarze karabinu Mark V. Gwna rnica polegaa na przesuniciu szczerbiny ku tyowi karabinu i zmianie jej ksztatu, co nie tylko poprawio celno (wiksza odlego muszki i szczerbiny), ale rwnie uatwiao nastawianie celownika. Jednake wprowadzenie tej zmiany do wieluset tysicy karabinw bdcych w dyspozycji armii brytyjskiej okazao si niemoliwe i zdecydowano si kontynuowa produkcj Mark V (przy jednoczesnym uywaniu Mark III).
DANE TECHNICZNE (Mark Ul i V) kal. 7,69 mm (0.303 cala)

dugo 1130 mm dugo lufy 635 mm poj. magazynka 10 nabojw waga 3,71 kg prdko pocztkowa pocisku 738 m/s

W 1941 r. rzd brytyjski zdecydowa si uruchomi produkcj karabinu Number 4, wzorowanego na Lee-Enfield Mark V. Rnice byy niewielkie i gwnie sprowadzay si do innego ustawienia celownika oraz innego zamontowania bagnetu, jednake produkcja bya znacznie prostsza. Ogem w czasie wojny wytworzono w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Indiach blisko 5 min tych karabinw.
DANE TECHNICZNE ka. 7,69 mm (0,303 cala) dugo karabinu 1130 mm dugo lufy 640 mm waga 4,12 kg poj. magazynka 10 nabojw prdko pocztkowa pocisku: 743 m/s

ENGLAND okrt Amerykaski niszczyciel eskortowy typu Buckley zbudowany w 1943 r., wsawi si zatopieniem od 19 do 26 maja 1944 r. na Morzu Filipiskim 5 japoskich okrtw podwodnych oraz udziaem w zatopieniu nastpnego okrtu podwodnego 5 dni pniej. W maju 1945 r. zosta ciko uszkodzony w wyniku ataku ^kamikaze i musia powrci do Stanw Zjednoczonych w celu naprawy. W listopadzie 1946 r. zosta oddany na zom.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1943 r.) wyporno 14001 dugo 93,3 m szeroko ll,3m zanurzenie 2,3 m prdko 23,5 wza uzbrojenie 3 dziaa kal. 76,2 mm 6 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 3 wyrzutnie torped kal. 533 mm

Po zakoczeniu I wojny wiatowej uznano, e dotychczas uywane w armii brytyjskiej rewolwery Webley and Scott Mark VI maj za duy kaliber (0,455 cala, tj. 11,55 mm). Pociski tej broni, trafiajc czowieka, powodoway tak cikie rany, e Brytyjczycy mogliby zosta oskareni o stosowanie broni niehumanitarnej. Zakady w Enfield zapropo-

205 ENIGMA maszyna szyfrujca Niemiecka maszyna szyfrujca, powszechnie uywana przez wojska ldowe, morskie i powietrzne, zostaa wynaleziona przez Hugona Alexandra Kocha w 1919 r. (patent z 7 padziernika 1919 r.). Pierwotnie suya do utajniania korespondencji handlowej. Wynalazek zakupi dr Arthur Scherbius, ktry udoskonali maszyn i nazwa j Enigma. W 1923 r. zaoy przedsibiorstwo pod nazw Chiffriermaschinen Aktiengesellschaft", w ktrym rozwin produkcj maszyn szyfrujcych, liczc na nabywcw w bankach, firmach handlowych i przemysowych. W tym samym roku Scherbius wystawi Enigm na targach w Lipsku, ale szybko j wycofa. Wynalazkiem zainteresowa si Wydzia Szyfrw Reichswehry (Chiffrierabteilung) i w 1928 r. Enigm zaczto wykorzystywa do utajniania korespondencji wojskowej. Wg oceny wydziau: wiadomo [zaszyfrowana w Enigmie - przyp. BW\ jest niemoliwa do odszyfrowania bez Enigmy". To przekonanie kosztowao Niemcw wiele podczas wojny. Enigma swym ksztatem przypominaa maszyn do pisania. Nad klawiszami znajdoway si trzy wirniki, 're w miejsce liter wystukiwanych na klawiaturze podstawiay inne znaki. Dziki temu w szyfrowanym tekcie nie wystpowaa adna prawidowo w powtarzaniu znakw, ktra umoliwiaaby kryptologowi odczytanie szyfru. Tekst by dodatkowo utajniany przez zastosowanie tzw. cznicy (Stecker). Szyfry uywane przez Reichswehr przed wprowadzeniem Enigmy zamali pracownicy Biura Szyfrw BS 4 polskiego wywiadu. W 1928 r. polscy kryptolodzy zorientowali si, e Reichswehra wprowadzia szyfr maszynowy, ktrego odczytanie wydawao si niemoliwe. W 1934 r. trzej kryptolodzy: Marian Rejewski, Jerzy Rycki i Henryk Zygalski, korzystajc z dokumentw dostarczonych przez wywiad francuski, zbudowali kopi wojskowej wersji Enigmy, jednake nie gwarantowaa ona staego odczytywania szyfrogramw, tym bardziej e od padziernika 1936 r. Niemcy zaczli wprowadza zmiany. Polscy naukowcy opracowali z kolei urzdzenie nazwane bomb", umoliwiajce odtworzenie ustawienia wirnikw, co byo podstawowym zabiegiem niezbdnym do odczytania zaszyfrowanego tekstu. Tu przed wojn do wsppracy nad zamaniem systemu Enigmy wczy si wywiad brytyjski, ktry od kryptologw z BS 4 otrzyma kopi maszyny. Po wybuchu wojny prace przy udziale polskich kryptologw kontynuowano we Francji i w Wielkiej Brytanii. Udane prby odszyfrowania niemieckiej korespondencji radiowej daway aliantom informacje o kluczowym znaczeniu w wielu bitwach (m.in. w czasie walk w Afryce Pnocnej, na Morzu rdziemnym i w bitwie o * Atlantyk, inwazji na *Normandi). ENTERPRISE okrt

ENTERPRISE

ENOLA GAY samolot Nazwa (panieskie nazwisko matki pilota) nadana przez pk. Paula Tibbetsa specjalnie przygotowanemu samolotowi bombowemu *B-29 (B-29-45-MO), ktry 6 sierpnia 1945 r. zrzuci bomb atomow na *Hiroszim.

Najsawniejszy lotniskowiec amerykaskiej marynarki wojennej, bra udzia w niemale wszystkich najwaniejszych operacjach bojowych na Pacyfiku. Zwodowany zosta 3 padziernika 1936 r. w stoczni Newport News. W czasie ataku japoskiego na *Pearl Harbor w grudniu 1941 r. unikn zagady, gdy wczeniej wyszed z adunkiem samolotw myliwskich dla bazy na wyspie Wake. W chwili nalotu powraca do Pearl Harbor i jego samoloty zdyy wzi udzia w ostatniej fazie bitwy. W kwietniu 1942 r. osania lotniskowiec *Hornet, z ktrego wystartoway bombowce *B-25 do pierwszego nalotu na Tokio i 3 inne miasta japoskie. W czasie bitwy o *Midway w czerwcu 1942 r. samoloty z Enterprise (i Yorktow) zatopiy japoskie lotniskowce *Kaga i Soryu oraz zaday miertelne ciosy flagowemu lotniskowcowi *Akagi i drugiemu lotniskowcowi Hiryu. 24 sierpnia 1942 r. podczas bitwy u wschodnich Wysp Salomona Enterprise zosta trafiony bomb, ktrej wybuch wywoa gwatowny poar, ugaszony dopiero po wielu godzinach. Okrt mg jednak o wasnych siach dotrze do portu w Pearl Harbor, gdzie przeszed dwumiesiczny remont. Powrci do akcji w bitwie koo wysp *Santa Cruz w padzierniku 1942 r., ale

Enola Gay

ENZIAN ponownie zosta trafiony japoskimi bombami. Nie naprawiono jeszcze wszystkich uszkodze, gdy 11 listopada wyruszy do rejonu *Guadalcanalu, aby odeprze japosk flot; pozosta jedynym amerykaskim lotniskowcem, a w jego hangarach byo tylko 18 samolotw. 13 listopada 1942 r. samoloty startujce z jego pokadu zatopiy uszkodzony wczeniej japoski pancernik Hm, a samoloty przeniesione czasowo na ld i startujce z lotniska Henderson Field zatopiy lub uszkodziy wiele innych jednostek. Od koca 1943 r. Enterprise znajdowa si w awangardzie si biorcych udzia w operacjach w pobliu wysp Gilberta, Kwajalein, Truk, Nowej Gwinei (Hollandia), Palau, *lwodzima i *Saipan. W czerwcu 1944 r. walczy na Morzu *Filipiskim, a w padzierniku w zatoce *Leyte. W czasie inwazji na *Okinaw w kwietniu 1945 r., po dwukrotnym trafieniu przez samoloty *kamikaze, odnis bardzo cikie uszkodzenia. Musia powrci do Stanw Zjednoczonych, aby podda si gruntownemu remontowi i tam zasta go koniec wojny. We wrzeniu 1958 r. zosta oddany na zom. Waltera na paliwo pynne, suyy wycznie do celw badawczych. Do produkcji seryjnej skierowano wersj E-4. Pocisk wyposaony by w pi silnikw rakietowych. Gwny silnik Konrada na paliwo pynne (dwuskadnikowe) o cigu startowym 2000 kG pracowa przez 69 sekund, a nastpnie cig zmniejsza si do 1000 kG. Start pocisku wspomagay 4 silniki rakietowe Schmidding 109-553 dajce dodatkowy cig 4 x 1750 kG przez 4 sekundy. Gowica zawieraa 30-kilogramowy adunek wybuchowy. Pocisk startowa ze stacjonarnej wyrzutni, jak bya odpowiednio przystosowana laweta armaty przeciwlotniczej kal. 88 mm, i sterowany by falami radiowymi przez operatora obserwujcego cel bezporednio lub na ekranie radaru. Zapalnik akustyczny lub reagujcy na promieniowanie podczerwone powodowa wybuch gowicy. Zakady Messerschmitt AG wyprodukoway ok. 60 pociskw rakietowych, z ktrych 38 zostao poddanych prbom poligonowym (16 z nich byo sterowanych radiem). Opracowano rwnie model E-5 wyposaony w zmodyfikowany silnik Konrada o cigu startowym 2180 kG. Do koca wojny adnego z pociskw nie uyto w waDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE runkach bojowych ani te nie uruwyporno 19 900 t chomiono produkcji seryjnej.
dugo 246,7 m szeroko 25,4 m prdko 34 wzy uzbrojenie 8 dzia przeciwlotniczych ( 8 x 1 ) ka. 127 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 28 mm 24 najcisze karabiny maszynowe kal. 13 mm 100 samolotw

206

ERMA ~* SCHME1SSER ESKORTOWCE - NISZCZYCIELE ESKORTOWE LOTNISKOWCE -> LOTNISKOWCE ESPERANCE

bitwa morska 1942 r.

ENZIAN pocisk rakietowy Niemiecki rakietowy pocisk przeciwlotniczy skonstruowany w 1944 r. przez dr. Konrada w zakadzie badawczo-rozwojowym Messerschmitta w Oberammergau. Pierwsze wersje E-l, E-2 i E-3, napdzane silnikami rakietowymi

W czasie bitwy o *Guadalcanal zesp okrtw amerykaskich (2 cikie krowniki - San Francisco

USS Essex po ataku kamikaze, listopad 1944 r.

okrt dysponujcy artyleri wikszego kalibru. Po kilkuminutowej wymianie strzaw niemieckie pociski zniszczyy dwie wiee artyleryjskie Exetera i wywoay poar na rdokrciu; wkrtce przerwanie dopywu prdu unieruchomio trzeci wie. Na pokadzie okrtu zgino 40 marynarzy, a 60 zmaro wkrtce w wyniku odniesionych ran. Dwa pozostae krowniki zbliyy si do niemieckiego pancernika, zmuszajc go do przeniesienia ognia w ich stron. Ten manewr uratowa Exetera, aczkolwiek po wojnie ujawniono, e wiele pociskw niemieckich byo wadliwych i trafiajc w krownik wybucho z niewielk si lub

w ogle nie eksplodowao. Exeter po wstpnej naprawie na Falklandach powrci do Wielkiej Brytanii, witany jako bohater walki u ujcia rzeki La Plata. W poowie 1941 r., po naprawie w Devonport, wyruszy na Pacyfik, wszed w skad zespou dowdztwa ABDA (American-British-Dutch-Australian) i bazowa w *Singapurze, a pniej w Tandjong Priok (Batawia) w Holenderskich Indiach Wschodnich. W czasie bitwy z przewaajcymi siami japoskimi na Morzu Jawajskim zosta ciko uszkodzony. Kilka dni pniej, 28 lutego 1942 r, krownik, ktry nie zdoa naprawi uszkodze i mg rozwin prdko

HMS Exeter

EXETER

208

tylko 25 wzw, zosta w pobliu wyspy Bawean zaatakowany przez japoskie krowniki, ktre dysponoway blisko 7-krotn przewag ogniow (Exeterowi towarzyszyy tylko dwa niszczyciele). O godz. 11.20 pocisk nieprzyjacielski przerwa gwny przewd pary, unieru-

chamiajc maszyny i elektryczne zasilanie dzia okrtu. Exeter, trafiony torpedami, zaton. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 83901 dugo 175,3 m szeroko 17,7 m

prdko uzbrojenie

32 wzy

6 dzia kal. 203 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 2 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 6 wyrzutni torped kal. 533 mm 2 samoloty

FAIREY SWORDFISH I SWORDFISH, Fairey FALAISE

bitwa 1944 r.

Miasto w pnocnej Francji, w dniach 8-22 sierpnia 1944 r. stao si gwnym ogniskiem bitwy stoczonej midzy wojskami alianckimi (w tym polskiej 1 dywizji pancernej) a niemieckimi Grupy Arniii B" (Heeresgruppe B"). 25 lipca 1944 r. wojska alianckie przeamay niemieck obron w rejonie St. L i w luk weszy oddziay amerykaskiej 3 armii (dowdca gen. George *Patton), ktre rozwiny natarcie w dwch kierunkach: na zachd i poudniowy zachd (St. Mao, Lorient, Brest) ruszyy VIII korpus i XX korpus, na wschd za, w stron Laval i Le Mans - XV korpus. 7 sierpnia niemieckie dowdztwo skierowao do walki 5 dywizji pancernych i 1 dywizj piechoty nowo utworzonej grupy pancernej gen. Heinricha Eberbacha, ktre uderzyy w kierunku Argentan - Mortain, aby przeci oddziay 3 armii i zamkn wyom. Pocztkowo Niemcy odnieli sukces: cz 4 dywizji pancernej odbia Mortain, jednake wobec zagroenia alianckimi nalotami czogi zamaskowano, a onierze zajli pozycje obronne na poboczach drg. Mimo to ju pierwszego

dnia alianckie samoloty zniszczyy lub uszkodziy 40 z 70 niemieckich czogw, powstrzymujc dalsze postpy wojsk niemieckich. Wykorzystujc t sytuacj, dowdztwo wojsk alianckich postanowio okry i zniszczy niemieckie dywizje. Plan przewidywa, e z poudnia, z rejonu Le Mans, uderzy XV korpus 3 armii kierujc si w stron Argentan i Falaise, od pnocy za, w kierunku Caen i Falaise, zaatakuje II korpus 1 armii kanadyjskiej. Na wschodnim skrzydle jednostki kanadyjskiej dziaaa polska 1 dywizja pancerna (dowdca gen. Stanisaw *Maczek), ktrej zadaniem (wsplnie z kanadyjsk 4 dywizj pancern) byo zdobycie miasta Falaise. W nocy z 7 na 8 sierpnia z poudniowego skraju Caen ruszy kanadyjski II korpus, ugrupowany w dwch rzutach: w pierwszym kanadyjska 2 dywizja piechoty i szkocka 51 dywizja piechoty wzmocnione brygadami pancernymi, w drugim za rzucie polska 1 dywizja pancerna i kanadyjska 4 dywizja pancerna. Drugi rzut mia by wprowadzony do walki po przeamaniu przez dywizje piechoty niemieckiego pasa przesaniania oraz zbombardowaniu przez lotnictwo alianckie gwnych pozycji niemieckich. Niemcy mieli w obronie 12 dywizj pancern, 89 i 272 dywizje piechoty oraz 85 dywizj piechoty z 5 armii pancernej. Zgodnie z planem 8 sierpnia w poudnie, gdy

alianckie dywizje piechoty wdary si w niemiecki pas przesaniania na gboko ok. 2 km, ruszyy do natarcia dywizje pancerne. Dziaania polskiej jednostki byy utrudnione, gdy alianckie samoloty omykowo zbombardoway stanowiska jej artylerii i czogw. Po krwawych walkach polska dywizja 14 sierpnia wdara si w gwne linie niemieckiej obrony i dosza do rzeki Laison, gdzie ponownie znalaza si pod ogniem alianckich bombowcw. Tymczasem amerykaski XV korpus doszed do Argentan. Midzy tym miastem a stanowiskami polskich czogistw pozostaa luka o szerokoci ok. 30 km, przez ktr Niemcy zaczli wycofywa swoje oddziay na wschd; gwnym zadaniem wojsk alianckich stao si zamknicie tego przejcia. 1 dywizja pancerna, wysunita najbardziej do przodu, otrzymaa rozkaz sforsowania rzeki Dives pod Jort oraz Vendeure i zdobycia miasta Trun, gdzie miaa poczy si z amerykaskim XV korpusem. 15 sierpnia 1 dywizja pancerna sforsowaa Dives, 16 i 17 sierpnia kontynuowaa natarcie na Trun. 17 sierpnia wieczorem polska jednostka otrzymaa rozkaz zajcia rejonu midzy Chambois i kompleksem wzgrz 262 (Mont Ormel), co pozwolioby aliantom zamkn okrenie. Zadanie to polska dywizja wykonaa wieczorem 19 sierpnia;

Falaise - przeamanie frontu niemieckiego w Normandii

210 j

Falaise - przeamanie frontu niemieckiego w Normandii

211 przestpstw zagraajcych bezpieczestwu pastwa. Od 25 sierpnia 1936 r., zgodnie z dyrektyw prezydenta Franklina D. Roosevelta FBI zajo si rwnie kontrwywiadem, zbierajc informacje na temat dziaalnoci wywrotowej"; utworzono wwczas sekcj wywiadu (General ntelligence Section), nie informujc o tym opinii publicznej ani Kongresu. W okresie bezporednio poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej Biuro koncentrowao swoj uwag na nadzorowaniu osb narodowoci niemieckiej i japoskiej. W 1940 r. opracowano program izolowania osb podejrzanych o dziaalno antyamerykask (Custodial Detention Programme), w wyniku ktrego po japoskim ataku na *Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. aresztowano 770 osb narodowoci japoskiej. W okresie II wojny wiatowej FBI prowadzio ledztwo w sprawie 19 649 osb podejrzanych o dokonanie aktw sabotau. Do najwikszych sukcesw naleao zatrzymanie w 1941 r. 33 osb podejrzanych o szpiegostwo na rzecz Niemiec, aresztowanie w czerwcu 1942 r. 8 agentw niemieckich tu po opuszczeniu przez nich okrtu podwodnego (4 na Long Island, 4 na Florydzie) oraz 2 agentw, ktrzy z okrtu podwodnego usiowali przedosta si na amerykaski brzeg w rejonie Frenchmen's Bay w Maine. Liczba pracownikw gwatownie wzrosa z 391 w 1933 r. do 3000 w roku 1942 i 4886 w roku 1944 r. FCS ^CAM FERDINAND (SdKfz184) dziao samobiene Niemieckie dziao samobiene nazwane imieniem konstruktora Ferdinanda Porschego, ktry pocztkowo planowa skonstruowa-

FERDrNAND nie cikiego czogu. W kwietniu 1942 r. prototyp czogu by gotowy i zakady wyprodukoway 90 kadubw, ale zamwienie produkcyjne uzyska konkurent Henschel, ktry zbudowa PzKpfw VI *Tiger. Kaduby z zakadw Porsche wykorzystano w konstrukcji dzia samobienych kal. 88 mm. 6 lutego 1943 r. Adolf Hitler poleci, aby jak najszybciej 90 dzia samobienych dostarczono na front, co wykonano do maja tego roku. Dwie jednostki Panzerjagerabteilung 653 i 654, wyposaone w now bro walczyy pod *Kurskiem. Nie spisay si tam najlepiej, gdy mimo ogromnej mocy niszczcej pociskw kal. 88, przebijajcych pancerz kadego czogu, skuteczno Ferdinanda ogranicza niewielki kt ostrzau, a okazaa sylwetka stanowia dobry cel dla radzieckich czogw i dzia samobienych Su-152. Ponadto pojazdy te byy do wolne (30 km/h) i miay niewielki zasig (150 km). Wkrtce do Ferdinandow przylgna nowa nazwa Elefant" (So), ktr podobno nadali im onierze niemieccy obserwujcy nowe pojazdy grzznce w bocie drg rosyjskich. Ocalae na froncie wschodnim egzemplarze przerzucono do Woch, gdzie rwnie nie znalazy odpowiednich dla siebie warunkw terenowych i prawie wszystkie zostay zniszczone.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 6 osb silniki 2 x Maybach HL 120 TRM waga 651 pancerz 30-200 mm uzbrojenie 1 dziao kal. 88 mm 2 karabiny maszynowe MG 34 kal. 7,92 mm kt podniesienia lufy od -8 do +14 w poziomie 26 donono skuteczna 2000 m ciar pocisku 7,3 kg i 10,4 kg prdko pocztkowa pocisku 1130 m/s i 1000 m/s prdko pojazdu 30 km/h

FFI FFI (Forces Francaises de 1'lnterieur) francuskie siy wewntrzne Francuskie siy zbrojne utworzone w lutym 1944 r. pod dowdztwem gen. Marie Pierre *Koeniga objy niemale wszystkie grupy ruchu oporu. Pocztkowo liczyy ok. 30 tys. lekko uzbrojonych onierzy. W czerwcu 1944 r. ich liczebno wzrosa do ok. 200 tys. onierzy. Okazay si przydatne dziaajc na tyach wojsk niemieckich w czasie inwazji aliantw na *Normandi. Oddziay FFI niszczyy komunikacj i rodki transportu, utrudniajc ruch wojsk niemieckich. We wrzeniu 1944 r. ok. 137 tys. onierzy FFI zostao wczonych do 1 armii francuskiej gen. Jeana-Marie de *Lattre de Tassigny, ktra jako Armee B wyldowaa w poudniowej Francji. FG 42 (FJG42) karabin Niemiecki karabin maszynowy Fallschirmjagergewehr uwaany by za jeden z najlepszych karabinw II wojny wiatowej. Jego poprzednikiem by MP 43 skonstruowany w 1941 r. Projektanci, zgodnie z wymaganiami dowdztwa wojsk ldowych, planowali uycie krtkich nabojw, ale nie odpowiadao to spadochroniarzom, ktrzy dali penowymiarowych nabojw kal. 7,92 typu Mauser. Spadochroniarze, korzystajc z faktu, e ich oddziay podlegay *Luftwaffe, doprowadzili w kocu 1940 r. do opracowania specyfikacji nowej broni, na ktrej podstawie omiu producentw przystpio do konstruowania karabinka. W poowie 1942 r. zakady Rheinmetall-Borsig opracoway najbardziej udany model; produkcja seryjna zostaa uruchomiona w zakadach Heinricha Krieghoffa w Suhl. Nowy karabin by jednym z pierwszych, w ktrym kolba stanowia przeduenie lufy, co pozwolio zredukowa tendencj do unoszenia lufy przy strzelaniu seriami. Wyposaony w dwjng, mg by uywany jako lekki karabin maszynowy, a po zamontowaniu celownika optycznego mona go byo wykorzystywa jako karabin snajperski. Bro miaa wiele zalet, ale skomplikowany proces wytwarzania utrudni masow produkcj i w czasie wojny wyprodukowano tylko 7 tys. egzemplarzy. Po raz pierwszy FG 42 zostay uyte przez komandosw, ktrzy uwolnili Benito *Mussoliniego w 1943 r. w walkach z radzieckimi samolota mi myliwskimi latajcymi w bar wach republikaskich nakazay woskim konstruktorom wprowadzenie pewnych poprawek; w samolotach B.R.20M i B.R.20bis w miejsce jednego z karabinw maszynowych kal. 7,7 mm zamontowano najciszy karabin maszynowy kaL 12,7 mm oraz zmieniono ksztat kabiny poprawiajc widoczno. W czerwcu 1940 r. woskie siy powietrzne (*Regia Aeronautica) dysponoway 172 B.R.20, w tym 132 DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zdolnymi do walki. Samoloty te atakal. 7,92 mm koway * Malt i bray udzia w nadugo 940 mm lotach na Wielk Brytani, ale bez dugo lufy 508 mm powodzenia. Straty wrd woskich ciar 4,5 kg lotnikw startujcych z baz w Belgii pojemno magazynka 20 nabojw byy tak due, e w listopadzie szybkostrzelno 750 strz./min 1940 r. zaprzestano nawet nocnych prdko pocztkowa pocisku 762 m/s nalotw, a w styczniu 1941 r. samodonono skuteczna 1200 m loty wycofano z pnocnej Europy. W dniu kapitulacji Woch we wrzeFI 103 niu 1943 r. Regia Aeronautica miay zaledwie 81 bombowcw -> v-i B.R.20 zdatnych do suby bojowej. Wosi dostarczyli Japonii 85 samolotw, ale aden z nich nie zosta FIAT B.R.20 CICOGNA uyty w walce. samolot Woski redni bombowiec skonstruowany w 1936 r. przez znanego konstruktora Celestino Rosatellego. W tym samym roku pierwsze seryjnie produkowane samoloty przeszy sprawdzian bojowy w Hiszpanii, walczc w skadzie Aviazione Legionaria. Dowiadczenia zebrane
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (B.R.20M) 2 x Fiat A.80 RC- 41 silniki o mocy 1000 KM kady rozpito 21,56 m dugo 16,20m maks. masa startowa 10 450 kg

213

FIESELER FI 156 STORCH Woch do wojny w czerwcu 1940 r. siy powietrzne tego pastwa (*Regia Aeronautica) dysponoway 97 samolotami G.50 (89 w gotowoci bojowej), ktre pomimo modyfikacji nie mogy sta si rwnorzdnymi przeciwnikami dla myliwcw angielskich. W czasie wojny wyprodukowano te 450 samolotw C.50bis o zmienionej konstrukcji kabiny zapewniajcej pilotowi lepsz widoczno, z samouszczelniajcymi si zbiornikami paliwa i dodatkowym opancerzeniem. Samoloty te byy sabo uzbrojone i wyposaone w zbyt sabe silniki. Wycofane z frontu zachodnio europejskiego, walczyy w rejonie Morza rdziemnego.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (G.50) silnik Fiat A.74 RC-38 o mocy 840 KM 10,97 m rozpito 7,79 m dugo 2706 kg maks. masa startowa 472 km/h maks. prdko 1000 km zasig uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe Breda-SAFAT kal. 12,7 mm

Fiat CR. 42 Falco maks. prdko 430 km/h zasig 2000 km uzbrojenie 1 najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm 3 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 1600 kg bomb DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (C.R.42) silnik Fiat A.74 RC-38 o mocy 840 KM rozpito 9,7 m dugo 8,26 m masa startowa 2295 kg maks. prdko 450 km/h zasig 775 km uzbrojenie 1 najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm 1 karabin maszynowy kal. 7,7 mm

FIAT C.R.42 FALCO

samolot

Ostatni woski dwupatowy samolot z serii myliwcw zaprojektowanych przez Celestino RosatelleFIESELER FI 103 go: CR.20, C.R.25, CR.30, CR.32 FIAT G.50 FRECCIA (CR." oznaczao Caccia Rosa->V-1 samolot telli", tj. myliwiec Rosatelli") i produkowanych w latach trzy- Prototyp woskiego samolotu myFIESELER FI 156 STORCH liwskiego zosta oblatany 26 lutego dziestych. Prototyp oblatano w 1939 r., gdy 1937 r. Z chwil przystpienia -H> STORCH FI 156 wikszo pastw zrezygnowaa z produkcji dwupatw, ale woFiat G. 50 Freccia scy piloci upodobali sobie szybki i zwrotny C.R.42. W czerwcu 1940 r. woskie siy powietrzne *Regia Aeronautica dysponoway 272 samolotami tego typu, z ktrych 202 byy zdolne do walki. produkcj kontynuowano do 1942 r. cznie wytworzono 1784 samoloty, ktre dostarczono siom powietrznym Woch oraz Belgii (34 samoloty), Szwecji (72) i Wgier (40). Wosi wykorzystywali je jako myliwce dzienne i nocne oraz bombardujce.

FIJI FUI
okrt

214 wysp pooonych w odlegoci 2300 km od Japonii. Do obrony wanych strategicznie wysp adm. Soemu *Toyoda wysa zesp operacyjny pod dowdztwem wiceadm. Jisaburo *Ozawy (9 lotniskowcw z ok. 400 samolotami, 5 okrtw liniowych, 13 krownikw, 28 niszczycieli, 14 okrtw podwodnych i 6 zbiornikowcw), liczc na to, e samoloty z lotniskowcw wsparte siami lotniczymi bazujcymi na *Guam zniszcz okrty amerykaskie osaniajce operacj desantow. 15 czerwca wiceadm. Marc *Mitscher, dowdca 58 zespou operacyjnego (58 Task Force), zapewniajcego dalek oson flocie inwazyjnej, dowiedzia si z meldunkw okrtw podwodnych, e japoskie okrty zbliaj si do Marianw. Nie znajc zamiarw Japoczykw, zdecydowa si kontynuowa naloty na japoskie lotniska. Jego decyzja miaa istotny wpyw na przebieg bitwy, gdy zniszczono wiele samolotw, na ktre liczyli adm. Toyoda i wiceadm. Ozawa. W nowej sytuacji Amerykanie dysponowali znaczn przewag w powietrzu: na lotniskowcach 58 zespou operacyjnego stacjonowao 956 samolotw, a wic dwukrotnie wicej ni na lotniskowcach japoskich. Mimo to wiceadm. Ozawa zdecydowa si zaatakowa. 19 czerwca japoski samolot rozpoznawczy zlokalizowa okrty 58 zespou operacyjnego i od godz. 8.30 z pokadw lotniskowcw startoway 354 samoloty w 4 falach. Amerykanie dostrzegli je na ekranach radarw z odlegoci 230 km i wysali 800 samolotw, ktre stworzyy tak skuteczn zapor, e zaledwie 20 samolotw japoskich przedaro si nad cele, a ich bomby spowodoway niegrone uszkodzenia na pokadach dwch amerykaskich okrtw Wasp i Bunker Hill; w czasie ataku Japoczycy stracili 243 samoloty. W tym czasie amerykaski okrt podwodny Albacore odpali torpedy w stron nowego lotniskowca Taiho - flagowego okrtu wiceadm. Ozawy. Wybuch jednej z torped wywoa gwatowny poar i o godz. 15.32 lotniskowiec zaton. O godz. 12.20 drugi amerykaski okrt podwodny Cavalla wystrzeli trzy torpedy i trafi w lotniskowiec *Shokaku, ktry stan w pomieniach i zaton po trzech godzinach. Na pokadach obydwu okrtw zgino 2 tys.l marynarzy i lotnikw. Wiceadm. Ozawa, uratowany, zdecydowa si wycofa swj zesp, a wiceadm. Mitscher nie wykorzysta okazji do natychmiastowego pocigu i dopiero nastpnego dnia, 20 lipca o godz. 16.05, wysa 216 samolotw do ataku na japoskie okrty. O godz. 18.44 kilkadziesit samolotw zatopio lotniskowiec Hiyo i dwa tankowce oraz uszkodzio lotniskowce Zuikaku, Chiyod i pancernik Haruna. Jednake Amerykanie opacili ten sukces utrat 80 samolotw, ktre w nocy albo nie odnalazy swoich lotniskowcw i musiay wodowa, albo rozbiy si w czasie ldowania na pokadach, co stao si przyczyn mierci 49 lotnikw. Bitwa na Morzu Filipiskim zakoczya si dotkliw porak Japoczykw, ktrzy w cigu 2 dni stracili 3 lotniskowce i ok. 400 samolotw. Bya to strata, ktrej japoski przemys nie mg ju odrobi. FIREFLY
-> SHERMAN M4

Krowniki typu Fiji zostay zamwione przez brytyjsk marynark wojenn na podstawie opracowanego przed wojn programu jej przezbrojenia (Re-Armament Programme). Postanowienia II londyskiego traktatu morskiego ograniczay ich wyporno do 8000 t. W latach 1940-42 wybudowano 11 jednostek tego typu, z ktrych w czasie wojny tylko dwie zostay zatopione". Fiji zaton zbombardowany w pobliu Krety 22 maja 1941 r., a Trinidad sam siebie storpedowa na Morzu Barentsa (niska temperatura wody sprawia, e zamarz yroskop torpedy, ktry po wystrzeleniu skierowa j w stron wasnego okrtu). Po pobienej naprawie w Murmasku krownik ten zaatakoway na Morzu Barentsa niemieckie samoloty i uszkodziy tak znacznie, e po ewakuacji zaogi jeden z niszczycieli brytyjskich dobi go strzaem torpedy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {Fiji, 1939 r.) wyporno 8525 t dugo 169,3 m szeroko 18,9 m prdko 33 wzy uzbrojenie 12 (4 x 3) dzia kal. 152 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 101,6 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 16 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 12,7 mm 6 wyrzutni torped kal. 533 mm 2 wodnosamoloty

FLASHER
okrt podwodny

FILIPINY -* LUZON - LEYTE FILIPISKIE MORZE bitwy 1944 r. Po wielomiesicznych przygotowaniach 11 czerwca 1944 r. Amerykanie przystpili do wielkiej operacji inwazyjnej na *Marianach - grupie

Amerykaski okrt podwodny typu Gato, rozpocz sub w 1943 r. Wsawi si zatopieniem japoskich jednostek morskich o cznym tonau 100 231 BRT, co byo rekordowym osigniciem, jakim nie mg si pochwali aden inny amerykaski okrt podwodny.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno nawodna 1525 t 2415 t wyporno podwodna 95 ra dugo 8,3 m szeroko 20,25 wzw prdko nawodna

215

B i t w a na M o r z u Filipiskim 1944 r. - I

Bitwa na Morzu Filipiskim 1944 r. - I

Bitwa na Morzu Filipiskim 1944 r. - II

216

Bitwa na Morzu Filipiskim 1944 r. - II

217

FLETCHER FRANK JACK

myliwskimi RAF Supermarine *Sefire) zorganizowanymi w 19 dywizjonw. Sytuacja poprawia si w pniejszym okresie wojny, gdy do uzbrojenia wprowadzono nowoczesny sprzt (m.in. Fairey *Barracuda, Vought *Corsair, Grumman *Hellcat i Grumman *Avenger). FAA okazaa si sprawn organizacj i odniosa wiele sukcesw na morzu. Jednym z najsawniejszych by atak na wosk baz w *Tarencie w listopadzie 1940 r. Samoloty FAA tropiy i walczyy z U-bootami na *Atlantyku, ochraniay konwoje i atakoway niemieckie okrty nawodne, samoloty Swordfish obezwadniy torpedami niemiecki pancernik *Bismarck. Od 1943 r. cz jednostek skierowano na Ocean Indyjski i na Pacyfik. W 1945 r. siy FAA korzystay z 12 lotniskowcw floty, 40 lotniskowcw eskortowych, 1336 samolotw i liczyy 10 072 osb personelu latajcego i 76 900 naziemnego.

USS Flasher prdko podwodna tebrojenie 10 wzw

1 dziao kal. 127 mm 1 dziao przeciwlotnicze kal. 40 mm 10 wyrzutni torped kal. 533 mm

FLEET AIR ARM

Powietrzna Bro Floty Lotnictwo brytyjskiej marynarki wojennej wywodzi si z Krlewskiej Morskiej Suby Powietrznej (Royal Naval Air Service, RNAS) powoanej w 1912 r. Jej piloci w styczniu 1912 r. dokonywali pionierskich startw z pokadu zamontowanego na pancerniku Africa. W czasie I wojny wiatowej formacj t wyposaono w najlepsze samoloty (Sopwith Strutter, Handley Page 0/400 i Sopwith Taplane), a piloci doskonalili technik zrzucania torped z powietrza, bombardowa i zwalczania celw opancerzonych. Po wojnie

brytyjskie wadze wojskowe uznay, e lotnictwo nie powinno dzieli si na ldowe (operujce z ldu i nad ldem) i morskie. 1 kwietnia 1918 r. RNAS i Royal Flying Corps poczono w jeden organizm: Krlewskie Siy Powietrzne (Royal Air Force, *RAF), w ktrym uprzywilejowana pozycja przypada lotnictwu ldowemu. W 1937 r. powoano Fleet Air Arm (FAA), ktra miaa przej dziaania nad morzem, ale bya pozbawiona nowoczesnych samolotw i opowiednio przygotowanego personelu, planowana za modernizacja przecigaa si z powodu pierwszestwa RAF w dostawach nowoczesnych samolotw. W rezultacie w chwili wybuchu wojny FAA dysponowaa 232 samolotami (m.in. przestarzaymi Gloster * Gladiator, Fairey *Swordfish, powolnymi Blackburn *Skua i w popiechu przerabianymi samolotami

FLETCHER FRANK JACK

(1885-1973) wiceadmira Amerykaski oficer marynarki, rozpocz wojenn karier od fatalnej w skutkach decyzji uzupenienia paliwa okrtw jego zespou operacyjnego w niefortunnym terminie, opniajc przybycie na wysp Wake. Umoliwio to Japoczykom zajcie wyspy 23 grudnia 1941 r. Aczkolwiek ju w czasie bitwy na Morzu * Koralowym w maju 1942 r. samoloty z dowodzonego przez niego 17 zespou operacyjnego (Task Force 17) skutecznie odpdziy japoski konwj, uniemoliwiajc dokonanie desantu na Port Moresby, i zatopiy lekki lotniskowiec *Shoho (pierwszy lotniskowiec zniszczony w wojnie na Pacyfiku), a pniej uszkodziy lotniskowiec *Shokaku, same rwnie poniosy znaczne straty. W czerwcu 1942 r. dowodzi amerykaskimi okrtami (oraz bezporednio 17 zespoem operacyjnym) w czasie

Samoloty FAA - Walrus w czasie patrolu

FLIEGERFAUST bitwy o *Midway, przeomowej dla wojny na Pacyfiku. W nastpnych bitwach o *Guadalcanal w sierpniu 1942 r. oraz o Wyspy Salomona dziaa z ogromn ostronoci, co nie zyskao uznania przeoonych. W kwietniu 1945 r. dowodzony przez niego zesp bra udzia w inwazji na *Okinaw. FLIEGERFAUST pocisk rakietowy Niemiecka bro rakietowa do zwalczania nisko leccych samolotw, opracowana w 1944 r. Bya to dziewiciolufowa wyrzutnia, z ktrej onierz mg odpali w dwch salwach (5 i 4) pociski kal. 20 mm (kady z nich mia ustawione pod ktem otwory, przez ktre uchodziy strumienie gazw stabilizujce lot). Zalet tej broni bya moliwo szybkiego przeadowania, do czego uywano uchwytu z 9 pociskami. Za pomoc tej broni mona byo zwalcza samoloty lecce na wysokoci do 2000 m, aczkolwiek najlepsze wyniki osigano w strzelaniu do celw na wysokoci do 500 m. Produkcja seryjna, zaplanowana na pocztek 1945 r, nie zostaa uruchomiona. FLOTA MACIERZYSTA H> HOME FLEET FOCKE-ACHGELIS FA 330 BACHSTELZE migowiec Niemiecki migowiec-latawiec, niewielki, o bardzo prostej konstrukcji, uywany do obserwowania morza. Zaopatrzony by w trjopatowe migo obracajce si pod wpywem ruchu powietrza podczas holowania aparatu przez *U-boota Typ IX, ktrego prdko nawodna (18 wzw) wystarczaa do uniesienia latawca na wysoko do 122 m. Konstrukcja migowca bya oparta na 2 stalowych rurach: do poziomej przymocowano siodeko pilota, a pionowa suya jako podstawa rotora o rednicy 7, 31 m; cao waya 82 kg i przewoona bya w kiosku lub wewntrz kaduba okrtu podwodnego. Przygotowanie do startu trwao 7 minut i po wzbiciu si w powietrze pilot informowa dowdc okrtu za pomoc telefonu o wynikach obserwacji morza. Latawce nie byy lubiane przez zaogi okrtw ani przez pilotw, gdy cignicie ich na d i zaadowanie do wntrza okrtu zajmowao duo czasu i przeduao okres przebywania na powierzchni. W wypadku pojawienia si nieprzyjacielskiego samolotu kapitan musia podj decyzj, czy ciga latawiec, czy te odci lin i zanurzy okrt, pozostawiajc pilota na asce fal; z reguy wybiera drug moliwo. W czasie wojny wyprodukowano ok. 100 Fa 330, ale zaledwie kilka uyto na Oceanie Indyjskim, gdzie niebezpieczestwo atakw ze strony alianckich samolotw byo najmniejsze. FOCKE-WULF FW 189 samolot

218

Niemiecki samolot rozpoznawczy, ktrego produkcja ruszya w 1939 r., ale powstao wwczas tylko 6 egzemplarzy. W pniejszych latach budowany by gw- ' nie we francuskich zakadach S.N.C.A Sud-Ouest, kontrolowanych przez Niemcw; do 1944 r. wyprodukowano 850 egzemplarzy. Ze wzgldu na niewielk prdko uywano go przede wszystkim do zada rozpoznawczych, treningowych i cznikowych. Podejmowano rwnie prby uycia go jako nocnego myliwca z ubrojeniem typu *Schrage Musik, ale bez wikszych sukcesw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZI' (Fw 189 A) silniki 2 x Argus As. 410A-1 o mocy 465 KM kady rozpito 18,4 m

Focke-Wulf Fw 189

219
dugo 12,0 m masa startowa 3950 kg maks. prdko 344 km/h zasig 690 km uzbrojenie 4 karabiny maszynowe kal. 7,9 mm dwie bomby po 50 kg

FOCKE-WULF FW 200 CONDOR

skonaym samolotem. By bardzo may, szybki i zwrotny, o mocnej metalowej konstrukcji, mg zabra potny adunek uzbrojenia, amunicji, bomb i paliwa {Fw 190G 1800 kg bomb lub torped). Najszybszym ze wszystkich by Fw 190 D-9 Dora wyposaony w silnik Jumo 213A-1 o mocy 1776 KM (na krtko mg osign moc 2240 KM). Rozwija maksymaln prdko 704 km/h. Produkcj pierwszych samolotw udao si zachowa w cakowitej tajemnicy przed alianckim wywiadem. Brytyjscy piloci, gdy po raz pierwszy zobaczyli na niebie Fw 190, byli przekonani, e Niemcy uywaj zdobytych we Francji amerykaskich samolotw Curtiss H. 75 Hawk.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Fw 190A-8) silnik BMW 80ID o mocy 1700 KM rozpito 10.5 m dugo 8,84 m masa startowa 4430 kg maks. prdko 643 km/h zasig 1520 km uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe MG 131 kal. 13 mm 4 dziaka MG 151/20 kal. 20 mm

co pozwolio obniy temperatur i dao wicej miejsca na zamontowanie uzbrojenia. W 1940 r. powikszono powierzchni non skrzyde i statecznika. Pierwsze Fw 190A-1 trafiy do jednostek bojowych w lipcu 1941 r. i byy uzbrojone w 4 karabiny maszynowe MG 17 kal. 7,92 mm. FOCKE-WULF FW 190 Uzbrojenie to uznano za sabe i mysamolot liwiec w wersji A-2 mia ju 2 Niemiecki samolot myliwski za- dziaka MG 151/20 kal. 20 mm projektowany przez Kurta Tanka, (w miejsce 2 karabinw maszynooblatany 1 czerwca 1939 r. Prby wych), a w wersji A-i zamontowaujawniy znaczn wad: silnik prze- no dodatkowo 2 dziaka MG FF kal. grzewa si, co powodowao wzrost 20 mm i w efekcie by to najsilniej temperatury w kabinie pilota do uzbrojony samolot myliwski tam55c C. Ponadto przedostaway si tych czasw. do niej spaliny, zmuszajc pilota W czasie wojny wyprodukowano do uywania maski tlenowej. W na- 19 999 tych samolotw w najrozstpnych prototypach wprowadzono maitszych wersjach, z bardzo rwiele poprawek: m.in. zainstalowa- norodnym uzbrojeniem i wyposano nieco wikszy, ale znacznie moc- eniem; istniay wersje wyposaone niejszy silnik BMW 801C o mocy w wyrzutnie rakietowe R4M do 1600 KM, kabin pilota (o zmienio- zwalczania alianckich bombowcw nym ksztacie) przesunito do tyu, lub czogw. Fw 190 okaza si doFocke-WulfFw 190 na lotnisku macierzystych zakadw

FOCKE-WULF FW 200 CONDOR

samolot Niemiecki samolot bombowy, zaprojektowany jako 26-osobowy samolot pasaerski dla niemieckich linii lotniczych Lufthansa, pierwszy lot odby w lipcu 1937 r. Wiele samolotw Fw 200B, napdzanych czterema silnikami o mocy 870 KM kady, zakupiy linie lotnicze Lufthansa, Det Danske Luftfartselskab i przewonicy brazylijscy. Produkcj wersji wojskowej - Fw 200C, rozpoczto na podstawie decyzji Ministerstwa Lotnictwa, ktre uznao, e naley wyposay siy powietrzne w samoloty bombowe do atakowania

FOCKE-WULFTA 152
uzbrojenie

220

1 dziako KM 108 kal. 30 mm 2 dziaka MG 151 ka. 20 mm

FHN HS 217, Henschel

pocisk rakietowy Niemieckie pociski przeciwlotnicze do zwalczania nisko leccych (do 1200 m) samolotw skonstruowano latem 1944 r. Pociski kal. 73 mm o wadze 3 kg (w tym 280 g materiau wybuchowego) byy wystrzeliwane z wyrzutni, skadajcej si 48 prowadnic zamontowanych na prostoktnej ramie ( 6 x 8 prowa- I dnie). W wyniku dalszych modyfikacji opracowano rne typy stacjonarnych wyrzutni wyposaonych w 5, 7, 24 lub 35 prowadnic, a take przenone wyrzutnie trzyprowadnicowe obsugiwane przez jednego onierza. Produkcj rozpoczto si w padzierniku 1944 r. i do koca lutego 1945 r. dostarczono do jednostek 59 wyrzutni. W walce uyto niewiele z nich i brak jakichkolwiek informacji na temat skutecznoci tej broni. FOKKER D.XXI samolot Holenderski samolot myliwski oblatany 27 marca 1936 r.; dwa lata pniej samoloty te (36 sztuk) wprowadzono do uzbrojenia holenderskich si powietrznych. W tym czasie Finlandia zakupia 100 samolotw, a Dania 13. W maju 1940 r. lotnicy holenderscy pilotujcy D.XX1 odnieli wiele zwycistw: w czasie jednej z akcji przechwycili 55 niemieckich samolotw transportowych * Junkers Ju-52/im i zestrzelili 37 lub 39; potrafili rwnie stawi czoo niemieckim myliwcom *Messerschmitt Bfl09. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (wersja holenderska) silnik Mercury VII lub VIII moc 830 K M
dugo rozpito 11,00 m 8,22 m

Focke-Wulf Fw 200 Condor

eglugi alianckiej na Atlantyku. Pod kadubem samolotu umieszczono dug gondol, oszklon na obydwu kocach; w niej znalazo si miejsce dla celowniczego i dwa stanowiska dla karabinw maszynowych (z przodu i z tyu). Ju w 1940 r. Condory okazay si skuteczn broni: tylko we wrzeniu samoloty jednostki KG 40 operujce z Bordeaux-Merignac zatopiy statki o cznym tonau 90 000 BRT. Wykorzystywane byy rwnie jako samoloty rozpoznawcze, wykrywajce alianckie konwoje i naprowadzajce *wilcze stada". Jednake moliwoci dziaania Condorw zostay bardzo ograniczone w wyniku wprowadzenia przez aliantw skutecznej obrony, m.in. okrtw wyposaonych w katapulty (*CAM), myliwcw dalekiego zasigu *Beaufighter i lotniskowcw eskortowych. Do 1940 r. zbudowano 262 samoloty tego typu.

FOCKE-WULF TA 152
samolot

Niemiecki myliwiec przechwytujcy, zaprojektowany przez Kurta Tanka po sukcesie poprzedniej konstrukcji - samolotu myliwskiego Fw 190D (* Focke-Wulf Fw 190). Nowy samolot Ta 152A by zbliony do poprzednich wersji, rni si od nich wiksz powierzchni non skrzyde i bardziej opywow lini kaduba. Podczas prb Ta 152B z silnikiem Jurno 213E osign prdko 685 km/h na wysokoci 11 225 m. W padzierniku 1944 r. wystartowa pierwszy samolot z przedprodukcyjnej serii O; produkcja seryjna wersji H rozpocza si w kocu 1944 r. W grudniu 1944 r. konstruktor, pilotujc Ta 152 //w rejonie midzy Cottbus i Lag, napotka dwa amerykaskie myliwce *Mustangi, ktrym wymkn si bez trudu, gdy przeciwnicy nie mogli rozwin prdkoci 760 km/h na wysokoci 12 500 m. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE Do koca wojny wyprodukowano (Fw 200C-3) ok. 150 samolotw, ale aden nie silniki 4 x Bramo Fafnir 323R-2 osign gotowoci bojowej.
moc 1200 KM rozpito 33,0 m dugo 23,8 m maks. masa startowa 22 700 kg maks. prdko 384 km/h zasig 4440 km uzbrojenie 2 dziaka MG151/20 ka. 20 mm 4 karabiny maszynowe MG 15 kal. 7,9 mm 1800 kg bomb DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ta 152H-1) silnik Junkers Jurno 213 E-l moc 1750 KM rozpito 14,5 m dugo 10,7 m, maks masa startowa 5220 kg maks. prdko 760 km/h zasig 2000 km

221
maks. prdko 455 km/h zasig 950 km uzbrojenie 4 karabiny maszynowe kal.7,9 mm

FRANCJA FORCE K
eskadra

eskadra

FORCE H
Eskadra brytyjskiej marynarki wojennej, utworzona w czerwcu 1940 r. (dowdca adm. John *Somerville), miaa chroni linie eglugowe na Morzu rdziemnym czce Wielk Brytani z jej koloniami na Bliskim i Dalekim Wschodzie oraz dopilnowa, aby okrty floty francuskiej nie przeszy w rce niemieckie. Pierwsze wchodzce w skad tej eskadry okrty (krownik liniowy *Hood i lotniskowiec *Ark Royal) przybyy do portu w Gibraltarze 23 czerwca, potem dotary tam pancerniki Valiant i Resolution, a 28 czerwca 3 krowniki i niszczyciele eskortowe. Pierwszym zadaniem eskadry byo unieszkodliwienie francuskich okrtw w *Mers-el-Kebir i *Dakarze. W maju 1941 r. krownik liniowy *Renown, krownik Sheffield i lotniskowiec Ark Royal uczestniczyy w pocigu za pancernikiem *Bismarck. Okrty Force H bray udzia w inwazji na Madagaskar, Afryk Pnocn (operacja *Torch") i poudniow Francj, osaniay konwoje pynce na *Malt. Eskadra zostaa rozwizana w padzierniku 1943 r, gdy alianci panowali ju niepodzielnie na Morzu rdziemnym. FORCE J
eskadra

Brytyjska eskadra morska sformowana w padzierniku 1941 r., na *Malcie z zadaniem atakowania woskich konwojw na Morzu rdziemnym. Do grudnia 1941 r., gdy 3 krowniki i niszczyciel zostay uszkodzone na minach w rejonie Tripolisu, okrty Force K zniszczyy dwa woskie konwoje. Eskadr odtworzono w styczniu 1943 r.

FORCE Z
eskadra

Trzon brytyjskiej eskadry (dowdca adm. Tom Philips) tworzyy pancerniki *Repidse i *Prince of Wales, ktre weszy do portu w * Singapurze 2 grudnia 1941 r. z zadaniem odparcia spodziewanego ataku japoskiego. Adm. Philips, dowiedziawszy si o japoskich desantach na wybrzeu Malajw, postanowi uderzy na nieprzyjacielskie konwoje mimo braku osony lotniczej z lotniskowca Indomitable, ktry ze wzgldu na uszkodzenia nie doczy do eskadry. Pancerniki wraz z 4 niszczycielami wyszy z bazy 8 grudnia o godz. 17.00 i skieroway si na pnoc. Nastpnego dnia dostrzeg je japoski okrt podwodny 1-165, a pniej samolot rozpoznawczy. Nad ranem 10 grudnia japoskie samoloty zaatakoway pancerniki brytyjskie koo *Kuantan i zatopiy je. Zniszczenie Force Z byo duym ciosem dla brytyjskich si morskich na Dalekim Wschodzie.

ziemne. 28 marca 1941 r. wzi udzia w bitwie z okrtami woskimi koo przyldka *Matapan; jego samoloty torpedowe uszkodziy pancernik Vittorio Yeneto i unieruchomiy ciki krownik Pola, umoliwiajc okrtom brytyjskim dobicie go. Formidable walczy na wodach wok * Krety, osania inwazj aliantw w Afryce Pnocnej (operacja *Torch") i we Woszech. W 1945 r. skierowano go na Pacyfik. 4 maja 1945 r., w czasie inwazji na *Okinaw, zosta dwukrotnie trafiony przez samoloty *kamikaze, z ktrych pierwszy odbi si od opancerzonego pokadu i nie spowodowa adnych uszkodze, drugi wywoa poar, lecz nie unieruchomi okrtu. Najwiksze straty spowodowa wasny samolot, ktrego karabiny maszynowe zostay przypadkowo uruchomione w hangarze pod pokadem; pociski zniszczyy 30 samolotw i znacznie naruszyy konstrukcj kaduba. Mimo to Formidable kontynuowa sub, cho z jego pokadu startowao duo mniej samolotw. Opuci Pacyfik 11 sierpnia 1945 r. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

wyporno 23 200 t dugo 225,8 szeroko 29,2 m prdko 30,5 wza uzbrojenie 16 dzia przeciwlotniczych kal. 115 mm 48 dzia przeciwlotniczych dwufuntowych (40 mm) 8 dzia kal. 20 mm 36 samolotw

Brytyjski zesp jednostek desantowych, bazujcy na wyspie Wight, po raz pierwszy wzi udzia w operacji desantowej na *Dieppe w sierpniu 1942 r. Wikszo jednostek uczestniczya w ldowaniu w Afryce Pnocnej, w listopadzie 1942 r. (operacja *Torch), a nastpnie w inwazji na kontynent 6 czerwca 1944 r., gdy atakoway pla Juno".

FORMIDABLE
okrt

FRANCJA

dziaania wojenne 1940 r.

Brytyjski lotniskowiec zwodowany 17 sierpnia 1940 r. w stoczni Harland & Wolff w Belfacie, by drug jednostk typu *Illustrious. W grudniu 1940 r. doczy do okrtw Floty Macierzystej (*Home Fleet) i po krtkiej subie na Atlantyku Poudniowym przeszed w marcu 1941 r. na Morze rd-

Kampania francuska staa si przykadem skutecznoci niemieckiej koncepcji *Blitzkriegu oraz totalnej klski francuskiej i brytyjskiej doktryny wojennej. Niemcy wystawili 128 dywizji (w tym 104 dywizje piechoty) liczce 2,5 min onierzy podzielonych na trzy grupy armii (Heeresgruppen) usytuowane kolejno od pnocy: A" (gen. Gerd von

Bitwa o Francj 1940 r,

222 ]

Bitwa o Francj 1940 r.

FRANCJA
z Hiszpanii marsz. Philippe'a *Petaina, sprawujcego funkcj ambasadora w Madrycie, a z Bejrutu dowdc wojsk francuskich na Bliskim Wschodzie gen. Maxime'a *Weyganda. 18 maja Petain otrzyma stanowisko wicepremiera, a dzie pniej Weygand zastpi gen. Maurice'a *Gamelina na stanowisku naczelnego dowdcy wojsk ldowych. Zmiana dowdcy w najtrudniejszym okresie wojny nie bya dobrym pomysem. Jeszcze gorszym okaza si wybr sdziwego (73-letniego) generaa, nie rozumiejcego charakteru nowej wojny. 20 maja czogi niemieckie dotary do Abbeville nad kanaem La Manche, odcinajc wojska francuskie, belgijskie i angielskie w Belgii od trzonu si francuskich znajdujcych si na poudniu od Sommy i Aisne. Dzie pniej dwie dywizje angielskie i brygada pancerna podjy prb nieudanego przeciwnatarcia pod * Arras. Wsppraca wojskowa aliantw rwaa si, a Brytyjczycy rozpoczli przygotowania do ewakuacji (*Dunkierka). Najwysza Rada Sprzymierzonych zdecydowaa si wprowadzi w ycie tzw. plan Weyganda, przewidujcy atak z poudnia na pnoc w okolicach Albert, odcicie niemieckich dywizji i poczenie si z siami brytyjskimi. W tym czasie czogi niemieckiego XIX korpusu gen. Guderiana zatoczyy uk wzdu brzegu kanau La Manche, zajy Boulogne oraz Calais i poday w stron Dunkierki. I wtedy (24 maja) niespodziewanie dowdca Grupy Armii A" gen. Gerd von Rundstedt, za aprobat Hitlera, zatrzyma atak oddziaw pancernych. Ta decyzja uatwia Brytyjczykom ewakuacj wasnych oddziaw i czci 1 armii francuskiej. Niemieckie czogi podjy atak 27 maja, ale alianci zdoali zorganizowa obron na zachodnim skrzydle przyczka pod Dunkierk i powstrzyma wojska przeciwnika do momentu zakoczenia ewakuacji Brytyjczykw. W drugim etapie kampanii francuskiej Grupa Armii B" w skadzie:

Kapitulacja onierzy francuskich w Lille

*Rundstedt), B" (gen. Fedor von *Bock) i C" (gen. Wilhelm von *Leeb). Francuzi dysponowali ok. 99 dywizjami (plus mniejsze jednostki), ktre mogy liczy na wsparcie 11 dywizji brytyjskich, 22 belgijskich i 10 holenderskich (cznie 148 dywizji). Obydwie strony dysponoway mniej wicej rwn liczb czogw (ok. 4 tys.), ale czogi niemieckie byy szybsze i nowoczeniejsze. W powietrzu zdecydowan przewag miaa *Luftwafie (od pnocy: 2 flota powietrzna (Luftflotte 2) gen. Alberta *Kesselringa i 3 flota gen. Hugona *Sperrlego), gdy zdolno bojow lotnictwa francuskiego obniaa trwajca reorganizacja. O zwycistwie Niemcw zadecydowaa koncepcja uderzenia, ktr brytyjski historyk Liddel Hart okreli jako jeden z najbardziej uderzajcych przykadw decydujcego efektu nowej idei, wprowadzanej w ycie przez dynamicznych wykonawcw". Plan dziaania wojsk niemieckich przewidywa po przekroczeniu Mozy szybkie dotarcie jednostek pancernych do brzegw kanau La Manche w pobliu Abbeville, zniszczenie wojsk brytyjsko-francuskich na pnoc od korytarza pancernego" utworzonego przez jednostki nacierajce na

Abbeville, pniej za rozbicie armii francuskich na poudnie od tego korytarza". Gwne zadanie przypado Grupie Armii A", w ktrej skad wchodzia 4, 12 i 16 armia oraz 3 wydzielone korpusy pancerne dowodzone przez gen. Hermanna *Hotha, gen. Georga Hansa Reinhardta i gen. Heinza *Guderiana (XXXIX, LXI, XIX, z ktrych dwa ostatnie tworzyy grup panc. Kieist"). W dniach 14-16 maja grupy pancerne rozbiy nad Moz francusk 9 armi i ruszyy przez pidziesiciokilometrow luk ku kanaowi La Manche. Dowdca grupy pancernej gen. Ewald von *Kleist obawia si, e zbyt szybkie postpy wojsk odsoni skrzyda. Jego obaw nie podziela Guderian, ktry uwaa, e naley jak najszybciej posuwa si ku brzegom kanau La Manche. W rozmowie 15 maja powiedzia do Kleista, e nie moe pogodzi si z rozkazem przerwania natarcia i ograniczenia dziaa do utrzymania przyczka na Mozie, gdy oznacza to rezygnacj z zaskoczenia i zmarnowanie osignitego sukcesu; Kieist przyj t argumentacj i zmieni rozkaz. W tym czasie, w zwizku z panik, jaka ogarna rzd francuski, premier Paul *Reynaud wezwa

Obejcie linii Maginota 1940 r.

224

Obejcie linii Maginota 1940 r.

25

FRANCJA
w Alpach Zachodnich, ograniczajc dziaania wojenne do nalotw na Bizert i Tulon; do ofensywy przystpi dopiero 21 czerwca. 12 czerwca Niemcy sforsowali Sekwan, posuwali si na zachd i poudnie. Na wschodnim skrzydle niemieckie jednostki dotary do Montmirail. Rzd francuski ogosi Pary miastem otwartym. Rano 14 czerwca wojska niemieckie wkroczyy do stolicy Francji. Rzd przenis si do Bordeaux i 16 czerwca premier Paul *Reynaud poda si do dymisji. Dzie pniej Petain utworzy nowy rzd, ktry wystpi z propozycj przerwania dziaa wojennych. Hitler, dc do objcia realn kontrol jak najwikszych rejonw Francji, nie przerwa dziaa i niemieckie wojska kontynuoway natarcie, zajmujc Cherbourg w Normandii, w Bretanii - Brest i Nantes, w centrum Saumur nad Loar, na lewym skrzydle Dijon i Pontarlier. Do ataku przystpia Grupa Armii C", ktra przedara si przez umocnienia linii *Maginota midzy Saint Avold i Saarbrucken, a grupa pancerna Guderiana wysza na tyy wojsk francuskich. W okolicach Epinal zostay okrone francuskie 3, 5 i 8 armie wycofujce si z linii *Maginota.
Defilada wojsk niemieckich w Paryu 14 czerwca 1940 r.

4, 6 i 18 armia oraz grupa pancerna Kleist" (korpusy XIV i XVI) i XV korpus pancerny zaja pozycje wzdu linii rzeki Sommy, kanau Oise-Aisne, do rzeki Aisne; Grupa Armii A" w skadzie: 2, 9, 12, 16 armia oraz grupa pancerna Guderian" (korpusy XXXIX i XLI) ugrupowaa si wzdu Aisne do granicy z Luksemburgiem, a Grupa Armii C" w skadzie: 1 i 7 armia bya rozwinita wzdu linii Zygfryda. cznie 140 dywizji, w tym 10 pancernych i 2 brygady zmotoryzowane, miao zada Francji ostateczny cios. Francuzi dysponowali 71 dywizjami tworzcymi, wedug planu gen.

22 czerwca o godzinie 18.32 przewodniczcy francuskiej delegacji gen. Charles *Huntziger i gen. Weyganda, stabilny pas obrony Wilhelm *Keitel ze strony niemiecwzdu Sommy i Aisne (tzw. linia kiej podpisali w *Compiegne porozumienie o zawieszeniu broni. Weyganda). 5 czerwca Niemcy uderzyli na woj- Niemcy rozpoczli okupacj pska francuskie nad Somm i po nocnej czci kraju oraz caego przeamaniu obrony ruszyli ku wybrzea atlantyckiego. Centralna Sekwanie. 9 czerwca rozpocza i poudniowa cz Francji pozonatarcie Grupa Armii A", ktra staa nie okupowana pod wadz sforsowaa Aisne w okolicach rzdu z siedzib w *Vichy. 24 czerwRethel i przeamaa obron wojsk ca podpisano francusko-woskie pofrancuskich, a w wyomy weszy rozumienie o zawieszeniu broni. Wojna we Francji zakoczya si. grupy pancerne. 10 czerwca 1940 r. do wojny przy- Straty Niemcw wyniosy: 27 074 stpiy Wochy. Mussolini wyzna- zabitych, 18 384 zaginionych i 111 czy do walk we Francji Grup 043 rannych. Straty Francuzw Armii Zachd" liczc 325 tys. wyniosy: 84 tys. zabitych, 200 tys. onierzy, ale pocztkowo powstrzy- rannych, 1 900 tys. onierzy dostamywa si przed frontalnym atakiem o si do niewoli.

FRANCO BAHAMONDE FRANCISCO FRANCO BAHAMONDE FRANCISCO

(1892-1975) polityk

Hiszpaski oficer, jako gubernator Wysp Kanaryjskich w lipcu 1936 r. wznieci rewolt przeciwko rzdowi republikaskiemu Hiszpanii i po jego obaleniu obj wadz jako szef pastwa {Caudillo - przywdca). Po upadku Francji w czerwcu 1940 r. powiadomi Adolfa Hitlera, e gotw jest przystpi do wojny po krtkim okresie niezbdnym dla przekonania opinii publicznej", ale w zamian zada przekazania Hiszpanii *Gibraltaru i terytoriw w zachodniej Afryce oraz dostaw materiaw wojennych i ywnoci, na co rzd niemiecki nie zgodzi si. Podczas spotkania z Fiihrerem 23 padziernika 1940 r. w Hendaye (Francja) odrzuci moliwo udziau wojsk hiszpaskich w operacji zdobywania Gibraltaru i na przeprowadzenia ataku z terytorium Hiszpanii. Argumentowa, e jego pastwo, wyniszczone wojn domow, nie jest w stanie uczestniczy w walce o Gibraltar, a taka akcja mogaby doprowadzi do wstrzymania amerykaskiej pomocy, i w efekcie wywoa katastrof gospodarcz. 22 czerwca 1941 r. rzd Franco zadeklarowa gotowo do zaangaowania si w wojn przeciw rosyjskiemu komunizmowi", ale na front wschodni wysa tylko jedn dywizj ochotnikw (*Bkitna Dywizja). Po desancie aliantw w Afryce Pnocnej (operacja *Torch", listopad 1942 r.) ogosi czciow mobilizacj w celu obrony neutralnoci pastwa. Wobec rysujcej si przewagi sprzymierzonych zmieni kierunek polityki swojego rzdu na bardziej przychylny aliantom. Poleci zamkn niemiecki konsulat generalny w Tangerze, usun obywateli niemieckich z hiszpaskiego Maroka, a w maju 1944 r. wstrzyma eksport wolframu do Rzeszy. 7 maja 1945 r. Hiszpania zerwaa stosunki dyplomatyczne z Niemcami.

Armia francuska

wodzenia. Na czele armii sta naJ czelny dowdca si ldowych (gen. W momencie wybuchu II wojny Maurice *Gamelin), ktrego kwatewiatowej francuska armia liczya ra miecia si w Fort de VincennesB 900 tys. onierzy, ale obowizkowa w pobliu Parya. Naczelnemu dosuba wojskowa pozwalaa zmobi- wdcy podlegali bezporednio dolizowa 5 min rezerwistw i utwo- wdcy teatrw dziaa wojennych, rzy 110 dywizji (a ponadto dywizje z ktrych najwaniejszy byl dowdkolonialne i pnocnoafrykaskie). ca Frontu Pnocno-Wschodniego W wyniku mobilizacji w sierpniu (gen. Joseph *Georges). Pod jego i wrzeniu 1939 r. postawiono rozkazami znajdoway si trzy gruw stan gotowoci 44 dywizje i sfor- py armii, z ktrych dwie (2 i 3) mowano kolejne 44. W wyniku rozwinite byy na linii *Maginota. dalszego wzmacniania sil zbrojnych Dowdcy 1 Grupy Armii, oprc Francja w przededniu agresji nie- czterech armii francuskich, podleg" mieckiej dysponowaa 99 dy- rwnie *Brytyjski Korpus Eks wizjami o rwnowartoci, cznie pedycyjny, cho w rzeczywisto z mniejszymi jednostkami, 117 dy- ci otrzymywa rozkazy od ge~ wizji. Gwne siy (2240 tys. o- Gamelina. nierzy) rozwinito na froncie nie- Po klsce Francji Niemcy zezwoli' mieckim, pozostawiajc nieznaczn rzdowi *Vichy na utrzymani cz na froncie woskim. w metropolii stutysicznej armii Poziom nowoczesnoci uzbrojenia dysponujcej przestarzaym uzbr francuskich wojsk ldowych by jeniem (armia ta zostaa rozwiza zrnicowany. W jednostkach arty- po zajciu przez Niemcw poulerii znajdoway si przestarzae dniowej Francji w 1942 r.) oraz dziaa kal. 75 i 105 mm, nie naj- wojsk w koloniach: w Afryce Plepsze armaty przeciwpancerne nocnej, Zachodniej i Centralnej, kal. 25 mm, a obok nich dosko- na Bliskim i Dalekim Wschodzie. nae armaty przeciwpancerne kal. 47 Najsilniejsza z nich, armia w Afrymm. Jednostki pancerne dyspono- ce Pnocnej, stawia opr podczas way omioma typami czogw, inwazji aliantw w listopadzie wrd ktrych byy Renault FT 1942 r.(*Torch"), rycho jednak z I wojny wiatowej i nowoczesne doczya do si Sprzymierzonych *Somua. i staa si podstaw armii francuJednym z najsabszych elementw skiej, ktra w latach 1943-44 pofrancuskiej obrony by system do- wrcia na kontynent europejski.

FRANCUSKA ARMIA

FRIEDMAN WILLIAM FREDERICK

FRANCUSKIE SIY POWIETRZNE '-ARMEE DE L/AIR FRANK ->NAKAJIMAKI-84 FREISLER ROLAND

(1893-1945) prawnik

Niemiecki prawnik, gorcy zwolennik Adolfa Hitlera i nazizmu, od 1934 r. by sekretarzem stanu w Ministerstwie Sprawiedliwoci. Od 1942 r. by prezydentem Najwyszego Trybunau Ludowego, powoanego z inicjatywy NSDAP do orzekania o sprawach szczeglnej wagi (Volksgerichfhof). Zasyn z niezwykle brutalnego podejcia do oskaronych o udzia w zamachu na Adolfa Hitlera 20 lipca 1944 r. Zgin w czasie nalotu w lutym 1945 r., gdy aliancka bomba trafia w sal sdow, gdzie odbywaa si rozprawa przeciwko Hannie Solf i jej crce, oskaronym o udzia w spisku przeciw Hitlerowi (obydwie przeyy nalot i zostay zwolnione, poniewa bomba zniszczya dowody). FRICK WILHELM
(1877-1946) polityk

Wilhelm Frick (z lewej) gratuluje Blombergowi z okazji 40-lecia suby, 12 marca 1937 r.

nia nazistowskiej ideologii, nie potrafi zwyciy w rywalizacji z Heinrichem * Himmlerem, ktry w 1943 r. przej stanowisko ministra spraw wewntrznych. Frick w sierpniu 1943 r. obj stanowisko protektora Czech i Moraw. W 1946 r. osdzony przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w Norymberdze, zosta skazany na kar mierci i stracony.

stpnego dnia podda marszakowi polnemu Bernardowi *Montgomery'emu wszystkie niemieckie wojska na terenie Holandii, Danii i w pnocno-zachodnich Niemczech. 8 maja w Karlshorst podpisa (jako przedstawiciel Kriegsmarine) akt kapitulacji wojsk niemieckich. Dwa tygodnie pniej popeni samobjstwo. FRIEDMAN WILLIAM FREDERICK
(1891-1969) naukowiec

FRIEDEBURG HANS von

(1895-1945) admira

Niemiecki prawnik, jeden z autorw antyydowskich ustaw norymberskich z 1935 r., od 1933 r. by ministrem spraw wewntrznych Trzeciej Rzeszy. Cho bardzo si stara wprowadzi w ycie zaoe-

Oficer niemieckiej marynarki wojennej, od 1943 r. dowodzi flot podwodn. 3 maja 1945 r. przej stanowisko gwnodowodzcego niemieck marynark wojenn. Na-

Wybitny kryptolog amerykaski, autor ksiek na temat krypto logi i i wynalazca wielu maszyn szyfrujcych, obj w 1929 r. stanowisko dyrektora Signal Intelligence

FR1TSCH WERNER von Service, ktrej zadaniem byo przygotowywanie szyfrw i kodw dla armii oraz amanie szyfrw uywanych przez wojska i placwki dyplomatyczne innych pastw. W sierpniu 1940 r., po dwudziestomiesicznej pracy, kierowany przez niego zesp zama japoski szyfr maszynowy, tzw. szyfr purpurowy, dziki czemu Amerykanie mogli pozna najtajniejsz japosk korespondencj dyplomatyczn i wojskow. Miao to znaczcy wpyw na przebieg wielu bitew na Pacyfiku (*Magic) oraz umoliwio zestrzelenie samolotu adm. Isoroku *Yamamoto. Sukces, jakim byo zamanie szyfru purpurowego, Friedman okupi rozstrojem nerwowym i trzymiesicznym pobytem w szpitalu. W 1955 r gdy zdecydowa si przej na emerytur, rzd przyzna mu Medal for Merit - najwysze odznaczenie dla cywilw. W tym samym roku Kongres uzna, e Friedman, pracujc dla wojska, ponis due straty finansowe, gdy nie mg sprzedawa swoich wynalazkw (od 1933 do 1944 r. wynalaz 9 urzdze, z ktrych kilka byo tak tajnych, e nie wydano nawet dokumentw patentowych), i przyzna mu nagrod w wysokoci 100 000 dolarw.

wisko zajli inni generaowie, co przekonao Hitlera, e musi si ich pozby, aby nie przeszkadzali w realizacji jego zamiarw, i na pocztku 1938 r. zdymisjonowa 35 generaw. Fritscha, na podstawie dowodw spreparowanych przez Hermanna *G6ringa, Heinricha *Himmlera i Reinharda *Heydricha, oskarono o homoseksualizm. Tajny sd wojskowy, ktremu przewodniczy Gring, uwolni Fritscha FRITSCH WERNER von od zarzutw, ale jego kariera woj(1880-1939) skowa bya skoczona. Wrci do genera swojego puku artylerii jako hoNiemiecki oficer, w czasie I wojny norowy dowdca puku (Chef des wiatowej by szefem sztabu Regiments). Zgin pod Warszaw korpusu, pniej zajmowa wyso- 22 wrzenia 1939 r. kie stanowiska w Ministerstwie Reichswehry. W 1933 r. popar Hitlera i w 1934 r. zosta miano- FRITZ-X, X l wany szefem kierownictwa wojsk bomba ldowych, a rok pniej gwno- Niemiecka zdalnie sterowana bomdowodzcym wojsk ldowych. ba lotnicza, bya znana rwnie jako W listopadzie 1937 r., w czasie FX 1400. Prace konstrukcyjne rozspotkania z Hitlerem, zaprotesto- poczy si w 1939 r. Do 1400-kilowa przeciwko planom podboju gramowej bomby przeciwpancernej *Czechosowacji, *Polski i Zwizku SD 1400 doczepiono 4 niewielkie Radzieckiego dowodzc, e ich rea- skrzyda oraz statecznik sterowany lizacja spowoduje wojn z Wielk za pomoc mechanizmu radiowego. Brytani, do ktrej Wehrmacht nie Bomba moga by rwnie sterowajest przygotowany. Podobne stano- na przewodowo, aczkolwiek tego

systemu nie stosowano w praktyce, i Pilot samolotu po zwolnieniu bomby mg obserwowa jej lot i, wysyajc sygnay radiowe, korygowa trajektori. 14 wrzenia 1943 r. Niemcy uyli tych bomb w walce z okrtami woskimi udajcymi si po kapitulacji Woch na Malt. Dwie bomby trafiy w kadub pancernika Roma, zatapiajc go, a jedna uszkodzia pancernik Italia.

FUCHIDA MITSUO
(1902-1976) komandor Japoski oficer lotnictwa, w czasie japoskiego ataku na *Pearl Harbor w grudniu 1941 r. dowodzi wszystkimi grupami lotniczymi 1 floty powietrznej i, pilotujc bombowiec *Nakajima B5N2 Kate", kierowa bezporednio pierwsz fal samolotw. W marcu 1942 r. dowodzi grup 36 myliwcw, 54 bombowcw nurkujcych i 90 bombowcw, ktre dokonay nalotu na Kolombo. W czasie bitwy o *Midway w czerwcu 1942 r., nie mg, ze wzgldu na chorob usi za sterami samolotu, ale przebywa na pokadzie lotniskowca *Akagi,

229
kdzie zosta ranny w czasie ataku bombowcw amerykaskich startujcych z lotniskowca *Enterprise. W latach 1943-44 by oficerem sztabowym przy adm. Mineichi Koga - nowym dowdcy Poczonej Floty. Po wojnie przyj chrzecijastwo i czsto podrowa do Stanw Zjednoczonych i Kanady, odwiedzajc imigrantw japoskich. W 1966 r. uzyska obywatelstwo amerykaskie. FUHRER (wdz) Tytu Adolfa * Hitlera, jaki przyj naladujc woskiego dyktatora Benito *Mussoliniego, ktry nazywa! si ii duce". Od 1931 r., uywanie tytuu obowizywao czonkw partii nazistowskiej przy zwracaniu si do Hitlera. Od 1934 r., gdy Hitler poczy w swoim rku urzdy kanclerza i prezydenta, tytu Fiihrer und Reichskanzler" (wdz i kanclerz Rzeszy) sta si jego oficjalnym tytuem pastwowym. prezydentem banku Rzeszy (Reichsbanku). Po wojnie skazany na doywotnie wizienie, wyszed na wolno w 1958 r.

FUSO FUSO
Pancernik japoski zbudowany w latach 1912-15, przeszed intensywn modernizacj na pocztku lat trzydziestych. Ze wzgldu na niewielk prdko (niecae 25 wzw) skierowano go do obrony wd przybrzenych. W 1942 r. po bitwie o *Midway, gdy flota japoska poniosa due straty, dowdz two marynarki wojennej rozwaao przebudowanie Fuso na lotniskowiec. Projekt zarzucono, gdy okazao si, e brakuje pilotw, ktrzy mogliby prowadzi samoloty startujce z pokadu lotniskowcw. W padzierniku 1944 r., z siostrzanym okrtem Yamashiro wzi udzia w bitwie w cieninie Surigao. W jej toku, w nocy z 24 na 25 padziernika, zosta zatopiony przez okrty amerykaskie. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1941 r.) wyporno 34 700 t dugo 212,7 m szeroko 30,6 m prdko 24,75 wza uzbrojenie 12 dzia (6 x 2) kal. 356 mm 14 dzia kal. 152 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm 3 samoloty

okrt

okrt

FURIOUS
Brytyjski okrt, budowany pocztkowo jako krownik uzbrojony w dwa dziaa kal. 457 mm, w 1917 r. zosta przebudowany na lotniskowiec; pokad startowy dla samolotw zamontowano w miejsce przedniej wiey artyleryjskiej. W latach 1921-25 zosta ponownie przebudowany, 1936-39 dokonano ostatnich poprawek i w chwili wybuchu II wojny wiatowej gotw by do suby bojowej. W 1940 r. bra udzia w kampanii norweskiej. W 1942 r. osania konwoje idce na *Malt i walczy w czasie inwazji w Afryce Pnocnej. Ostatni operacj startujcych z jego pokadu samolotw *Barracuda by atak na niemiecki pancernik * Tirpitz w kwietniu 1944 r. Pi miesicy pniej Furiom zosta wycofany z czynnej suby. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 22 450 t dugo 239,7 m szeroko 27,4 m prdko 29,5 wza uzbrojenie 12 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm 24 dziaa przeciwlotnicze dwufuntowe kal. 40 mm 33 samoloty

FUNK WALTHER
(1890-1960) polityk

Niemiecki dziennikarz, czonek nazistowskiej partii NSDAP od 1931 r., od 1933 r. zajmowa stanowisko sekretarza stanu w Ministerstwie Propagandy i szefa urzdu prasowego rzdu niemieckiego. Od 1937 do 1945 r. by ministrem gospodarki Rzeszy, a od 1939 r. take

FZG75
V-l

GALLAND ADOLF
(ur. 1911) genera

Jeden z najsynniejszych niemieckich asw myliwskich, jako drugi onierz odznaczony najwyszym odznaczeniem bojowym. Krzyem Rycerskim z Limi Dbowymi, Mieczami i Brylantami, sub w Luftwaffe rozpocz w 1935 r. W czasie wojny w Hiszpanii suy w Legionie Condor" i wykona 300 lotw, gwnie na myliwcu Messerschmitt Bf-109. W 1940 r. dowodzi 111 dywizjonem (Gruppe) 26 puku lotnictwa myliwskiego (Jagdgeschwader 26), bra udzia w bitwie o *Angli, w czasie ktrej odnis 40 zwycistw powietrznych. W kocu 1941 r. zosta awansowaAdoIfGalland

ny do stopnia pukownika, a nastpnie generaa i obj stanowisko generalnego inspektora lotnictwa myliwskiego Trzeciej Rzeszy. Mimo zasug, jakie pooy w budowie potgi Luftwaffe, i duej liczby zwycistw (111) odniesionych podczas walk powietrznych, w styczniu 1945 r. obarczono go win za gwatowne pogorszenie si stanu niemieckiego lotnictwa myliwskiego i usunito ze stanowiska. Obj dowdztwo Jagdverband 44 -jednostki wyposaonej w nowe myliwskie samoloty odrzutowe *Messerschmitt Me 262. 26 kwietnia 1945 r., podczas lotu na Me 262, zosta zestrzelony przez Mustanga i dosta si do niewoli. Zwolniony w 1947 r., rok pniej wyjecha do Argentyny, gdzie by doradc w argentyskich siach powietrznych i przedstawicielem firm amerykaskich, a od 1955 r. pracowa jako konsultant w zakadach lotniczych w Republice Federalnej Niemiec.

GAMELIN MAURICE GUSTAVE

(1872-1958) genera Oficer francuski, w czasie I wojny wiatowej dowodzi kolejno brygad, dywizj i korpusem. W latach dwudziestych odnis sukcesy podczas tumienia powstania Druzw w Syrii. Od 1931 r. by szefem Sztabu Generalnego, a od 1935 r.

przewodniczy Najwyszej Radzie Wojennej (Conseil Superieur de Guerre). W styczniu 1938 r. mianowany szefem Sztabu Generalnego Obrony Narodowej, przystpi do reorganizacji i unowoczeniania wojsk francuskich, na co rzd przeznaczy kwot 14 mld frankw. W obliczu zbliajcej si wojny twierdzi, e Francja moe i powinna udzieli militarnej pomocy Polsce, ale jednoczenie informowa rzd premiera Edouarda *Daladiera, e armia francuska i armia sojuszniczej Wielkiej Brytanii nie bd mogy wygra wojny. Kierujc si

Gustave Maurice Gamelin

231
dowiadczeniami z 1 wojny wiatowej, zaplanowa statyczn obron Francji, w ktrej nie uwzgldnia ani szybkich uderze niemieckich oddziaw pancernych, ani koniecznoci natychmiastowego reagowania dywizji francuskich. Twierdzi: Czogi s potrzebne. Niepowany jest jednak pogld, e za pomoc czogw przeamie si ugrupowanie wroga [...] Czog nie charakteryzuje si odpowiednio du autonomi dziaania [...] Co do lotnictwa, to nie odegra ono tej roli, jak przewidujecie". Nie zmieni swoich zapatrywa w czasie dziaa wojennych, uparcie forsujc koncepcj obrony pozycyjnej. 19 maja 1940 r. zastpi go gen. Maxime *Weygand, co nie mogo ju wpyn na przebieg dziaa wojennych (*Francja, 1940 r.). W lutym 1942 r. stan przed sdem w procesie zorganizowanym przez rzd Philippe'a *Petaina, oskarony o wcignicie Francji w wojn (obok niego na awie oskaronych zasiedli b. premierzy Leon Blum, Edouard *Daladier i Paul *Reynaud). Po przerwaniu procesu w kwietniu 1942 r., Niemcy aresztowali Gamelina i wywieli do obozu w Buchenwaldzie, gdzie doczeka wyzwolenia przez wojska amerykaskie w maju 1945 r. onierz trzyma midzy palcami. Po rzuceniu tama odrywaa si od zapalnika, odbezpieczajc go. Granat wybucha po uderzeniu w cel. Granatw tych powszechnie uyway alianckie wojska powietrznodesantowe oraz partyzanci i czonkowie ruchu oporu w okupowanych pastwach.

GAULLE CHARLES de
uzbrojenie 2 dziaa (2 x l)kal. 120 mm 6 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 4 wyrzutnie toq3ed kal. 533 mm 1 miotacz pociskw gbinowych (Je") wyrzutnie pociskw rakietowych 4 miotacze bomb gbinowych 2 wyrzutnie bomb gbinowych

GARLAND
okrt Niszczyciel zwodowany 24 padziernika 1935 r. w stoczni Fairfield S.B. & Engineering w Belfacie, rozpocz w marcu 1936 r. sub w *Royal Navy; 3 maja 1940 r. przekazany Polskiej Marynarce Wojennej, 8 lipca uczestniczy w bitwie z okrtami woskimi koo Kalabrii, a 19 lipca towarzyszy krownikowi Sydney, ktry zatopi woski krownik Bartolomeo Colleoni. W padzierniku 1940 r. ostrzeliwa niemieck baz w Cherbourgu. W maju 1942 r. Garland (dowdca kmdr Flenryk Eibel) wsawi si obron konwoju PQ 16" idcego do *Murmaska; w czasie walki z niemieckimi samolotami odnis powane uszkodzenia i straci 68 marynarzy (22 zabitych, 3 zmarych z ran i 43 rannych). W padzierniku 1943 r. dostarcza zaopatrzenie i osania zakadanie bazy na Azorach, ktra odegraa du rol w przebiegu wielu bitew na *Atlantyku. W 1944 r. bra udzia w inwazji na poudniow Francj. 18 wrzenia 1944 r., wesp z dwoma niszczycielami brytyjskimi, zatopi na Morzu Egejskim niemiecki okrt podwodny U-407. W czasie caej suby przeby 217 tys. mil morskich, 102 razy eskortowa konwoje. 24 wrzenia zosta zwrcony marynarce brytyjskiej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1944 r.) wyporno 1335 t dugo 98,5 m szeroko 10,1 m zanurzenie 2,6 m prdko ok. 35 wzw

GAULLE CHARLES de
(1890-1970) polityk

GAMMON
granat Brytyjski granat rczny dla onierzy wojsk powietrznodesantowych, skada si z dwch oddzielnie przenoszonych czci: adunku wybuchowego, ktrego wielko mg dobra onierz, i zapalnika z przytwierdzonym woreczkiem z tkaniny, cinitego u dou elastyczn tam. Do woreczka onierz wkada odpowiedni ilo plastyku (np. p laski, gdy potrzebowa rozbi drzwi, lub dwie laski, gdy rzuca granat na czog). Przed rzuceniem zdejmowa ebonitow nakrtk osaniajc zapalnik. Tam znajdowaa si tama o dugoci 10 cm (w pniejszych wersjach ok. 30 cm ze wzgldu na bezpieczestwo), ktrej koniec

Absolwent szkoy oficerskiej Saint-Cyr, w czasie I wojny wiatowej wykaza si niebywa odwag i odnis dwie rany. W lutym 1916 r. pod Verdun dosta si do niewoli; przebywa w 5 obozach jenieckich i z kadego prbowa ucieczki, a trafi do karnego obozu-twierdzy Ingolstadt. Latem 1919 r. przyby do Polski w skadzie misji wojskowej i w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. by oficerem zwiadu 6 armii. W maju 1922 r. zosta przyjty do Wyszej Szkoy Wojennej (Ecole Superieure de Guerre) w Paryu. Dwa lata pniej napisa sw pierwsz ksik La Discorde chez Uennemi {Niezgoda u nieprzyjaciela), w ktrej przeanalizowa przyczyny klski Niemiec w I wojnie wiatowej. W kolejnej ksice wydanej w 1934 r.: Vers l 'armie de metier (W stron armii zawodowej), wyoy swoje pogldy na temat funkcjonowania i ksztatu armii francuskiej, twierdzc, e powinna to by maa zawodowa armia dysponujca siln broni pancern. Przeciwstawia si dominujcej wwczas koncepcji obrony na linii *Maginota (pisa: opieranie naszej osony wycznie na umocnieniach bronionych przez nowicjuszy byoby absurdem"). Pogldy te nie znalazy zrozumienia u najwyszych wadz politycznych i wojskowych Francji, a ksika zostaa ostro skrytykowana przez marsz. Philippe'a *Petaina, generalnego inspektora armii gen. Maxime'a *Weyganda, szefa Sztabu Generalnego gen. Maurice'a *Gamelina i ministra obrony

GAULLE CHARLES de

232

Charles de Gaulle przed kompani honorow Wolnych Francuzw w Londynie 1940 r.

Edouarda *Daladiera, uznajcych, e bezpieczestwo kraju zaley od fortyfikacji, a czogi i samoloty nie mog wywrze istotnego wpywu na przebieg dziaa wojennych. W dniu wybuchu II wojny wiatowej by dowdc jednostek pancernych 5 armii. W styczniu 1940 r. rozesa do 80 przedstawicieli rzdu i partii politycznych memorandum Narodziny siy mechanicznej", w ktrym przedstawi wnioski z analizy przebiegu dziaa wojennych w Polsce. Pisa w nim: [...] wojna ta wczeniej czy pniej sta bdzie pod znakiem mchu, zaskocze, gbokich wyama, pocigw, ktrych rozmiary i tempo przewysz wielokrotnie wszystkie najbardziej piorunujce wydarzenia z przeszoci". Uwagi te jednak nie spotkay si z wikszym zainteresowaniem. 11 maja 1940 r. de Gaulle obj dowodzenie formujc si 4 dywizj pancern (jedn z czterech, jakimi dysponowaa armia francuska) i kilka dni pniej zosta mianowany (tymczasowo) generaem brygady. Jego dywizja wsawia si atakiem na czowk XIX korpusu gen. Heinza *Guderiana, ale, pozbawiona cznoci radiowej i osony lotnictwa, musiaa si wycofa spod Montcomet.

wiele mg zdziaa wobec powszechnego nastroju klski, a nawet planw kapitulacji, do ktrych przychylaa si cz najwyszych dowdcw. Bezskutecznie proponowa ewakuowanie rzdu i 900 tys. onierzy do Afryki Pnocnej oraz prowadzenie dalszej wojny z Niemcami, przy utrzymaniu posiadoci zamorskich. 9 czerwca, podczas wizyty w Londynie, po raz pierwszy spotka si z premierem Winstonem Churchillem, z ktrym w nastpnych dniach (11-12 czerwca i 13 czerwca) rozmawia jeszcze dwukrotnie i zrobi na nim jak najlepsze wraenie. 17 czerwca 1940 r., po objciu urzdu premiera przez marsz. Petaina, uda si na pokadzie okrtu do Wielkiej Brytanii i nastpnego dnia wieczorem przez radio BBC wygosi apel o kontynuowanie walki. Mwi: Ja, genera de Gaulle, znajdujcy si obecnie w Londynie, wzywam francuskich oficerw i onierzy, inynierw i robotnikw, specjalistw w dziedzinie przemysu zbrojeniowego, ktrzy znajduj si lub w przyszoci znajd si na terytorium brytyjskim, do nawizania kontaktu ze mn. (...) Pomie francuskiego oporu nie powinien zgasn i nie zganie". Dziesi dni pniej zosta przez rzd angielski uznany przywdc wszystkich wol5 czerwca, powoany przez premie- nych Francuzw, bez wzgldu na to, ra Paula *Reynauda do rzdu jako gdzie si znajduj, ktrzy skupi si podsekretarz stanu ds. obrony, nie-

233
w Algierze powsta Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego (CFLN), ktremu wspprzewodniczy (z Giraudem) de Gaulle. Jego zwolennicy przejli wikszo stanowisk, neutralizujc i zmuszajc do ustpienia gen. Girauda, majcego pene poparcie prezydenta Stanw Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta. Rok pniej, po przeksztaceniu Komitetu w Tymczasowy Rzd Republiki Francuskiej, de Gaulle obj jego kierownictwo i koordynowa wspdziaanie ruchu oporu i regularnych jednostek wojskowych z wojskami alianckimi wyzwalajcymi Francj. 9 wrzenia 1944 r. wraz z rzdem przenis si do Parya. W 1945 r. zosta wybrany przez Zgromadzenie Konstytucyjne szefem rzdu tymczasowego, ale zrezygnowa z tego stanowiska w styczniu 1946 r. W 1958 r. powrci do czynnego ycia politycznego, pocztkowo jako premier, a od 8 stycznia 1958 r. jako prezydent Francji. Zrezygnowa ze stanowiska 28 kwietnia 1969 r. w wyniku niepomylnego dla niego referendum na temat reorganizacji administracji i senatu.

GEORGE VI

Czog Grant z brytyjskiej 22 Brygady Pancernej pod el Alamejn

GENERAL GRANT M3
czog Amerykaski czog redni, ktrego prototyp zbudowano w styczniu

1941 r., wykorzystujc kadub i wieyczk czogu T5E2. Pocztkowo zakadano, e nowy pojazd M3 wyposaony bdzie w dziao wikszego kalibru ni poprzednik, jednake wymagaoby to skonstruowania nowej wiey, co trwaoby za dugo. Dlatego w kadubie czogu zamontowano haubic kal. 75 mm, a w wiey - dziao kal. 37 mm; na niej znajdowaa si jeszcze jedna wieyczka z karabinem maszynowym kal. 7,69 mm (0,30 cala). Jedn z nowoci w konstrukcji tego czogu by stabilizator obydwu dzia pozwalajcy na

prowadzenie ognia w czasie jazdy. Seryjnie produkowane czogi rozpoczy sub w poowie 1941 r. i do koca roku w amerykaskich zakadach powstao 6528 tych czogw. Ju w 1941 r. Wielka Brytania zakupia 1000 czogw M3 bez dodatkowej nadbudwki na wieyczce. Brytyjczycy nazwali je Grant. Nastpne wozy bojowe (Mark I-VI), dostarczane w ramach *Lend-Lease otrzymay nazw Lee, a czogi wersji M3A5 nazwano Grant II. Od 1942 r. zastpowano je nowymi czogami *Sherman, aczkolwiek Brytyjczycy uywali czogw Grant i Lee do 1944 r. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (M3A5)
zaoga silniki ciar pancerz uzbrojenie 6 osb 2 x General Motors o mocy 375 KM 28,8 t 30-50 mm

General Grani

1 dziao kal. 75 mm 1 dziao kal. 37 mm 3 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm prdko 40 km/h

GEORGE VI
- JERZY VI

GEORGES ALPHONSE JOSEPH

a Geheimes Staatspolizeiamt (Gestapa) - Urzd Tajnej Policji Pastwowej. W 1934 r. Gring przekaza zwierzchnictwo nad Gestapa Heinrichowi *Himmlerowi, ktry w 1936 r. podporzdkowa jej policj polityczn w innych landach (krajach zwizkowych) Niemiec i zmieni nazw na Geheime StaatsPolizei - Gestapo; wkrtce poczy policj polityczn (Gestapo) z policj kryminaln (Kriminalpolizei - Kripo) w jedn organizacj - Policj Bezpieczestwa (Sicherheitspolizei - Sipo) i zwierzchnictwo nad ni przekaza Reinhardowi *Heydrichowi. Od 1939 r. Gestapo stanowio Urzd IV Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt - *RSHA), ktry poczy Sicherheitspolizei (Sipo) z utworzonw ramach *SS - *Sicherheitsdienst (SD). Szefami RSHA, zwierzchnikami Gestapo byli Obergruppenfiihrer Reinhard *Heydrich, a po jego mierci w 1942 r. Obergruppenfiihrer Ernst *Kaltenbrunner. W 1943 r. Gestapo (Sipo) zatrudniao 45 tys. staych pracownikw oraz ok. 60 tys. agentw i ok. 100 tys. informatorw. Bezporednim szefem Urzdu IV by SS Gruppenfiihrer Heinrich Muller, ktry znikn w kocu wojny, zacierajc wszelkie

2
lady po sobie. Gestapo byo odpowiedzialne za bestialskie dziaania wobec ludnoci cywilnej. W 1946T. Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w Norymberdze uzna Gestapo za organizacj zbrodnicz.

GHAZALA-BIR HAKEIM
bitwa 1942 r. Bitwa wojsk niemiecko-woskich i alianckich, trwajca od 26 maja do 17 czerwca 1942 r. na terenie Libii. Po porace w czasie operacji *Crusader"(18 listopada 1941 10 stycznia 1942) wojska niemiecko-woskie w Afryce Pnocnej wycofay si z niemal caej Cyre-1 najki, nastpnie jednak otrzymay due posiki; natomiast Brytyjczycy nie zdyli umocni zdobytych pozycji i skoncentrowa si rozproszonych na dugiej linii frontu. Gen. Erwin *Rommel utworzy zgrupowanie uderzeniowe, w ktrego skad weszo 35 tys. onierzy, 310 dzia oraz 196 czogw. Rankiem 21 stycznia 1942 r. wojska niemiecko-woskie rozpoczy natarcie, i wykorzystujc pocztkow prze wag, szybko posuway si do przodu. 29 stycznia niemiecka grupa pancerna, wspdziaajca z woskim korpusem zmotoryzowanym, opanowaa Benghazi. Brytyjczycy

Alphonse Joseph Georges

GEORGES ALPHONSE JOSEPH

(1875-1951) genera

Oficer francuski, absolwent szkoy oficerskiej Saint-Cyr, uczestnik I wojny wiatowej, od 21 padziernika 1939 r. dowodzi najwaniejszym francuskim Frontem - Pnocno-Wschodnim. Podczas niemieckiej ofensywy w maju 1940 r. nie potrafi odpowiednio szybko zareagowa na uderzenia oddziaw pancernych wroga, przedzierajcych si przez *Ardeny, i zorganizowa przeciwdziaania. Podobno stan jego psychiki i moliwoci dowdczych determinoway nastpstwa gronej rany, jak odnis w Marsylii w 1934 r. podczas zamachu na krla Jugosawii Aleksandra. 19 maja 1940 r. zosta zwolniony ze stanowiska dowdcy Frontu. W 1943 r. doczy do gen. Henri *Girauda w Algierze i przez kilka miesicy by czonkiem Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

Oddziay niemieckie pod Ghazal

GESTAPO

(Geheime Staatspolizei) tajna policja pastwowa Niemiecka tajna policja pastwowa utworzona w 1933 r. w Prusach przez premiera tego kraju Hermanna *G6ringa. Pierwotna nazwa brzmia-

235
stracili 1000 onierzy, 500 samochodw i due iloci uzbrojenia. Dowdca si brytyjskich na Bliskim Wschodzie gen. Claude *Auchinlcck nakaza odwrt na lini el Ghazala, na ktrej jego wojska (w tym polska Samodzielna Brygada Strzelcw Karpackich) powstrzymay przeciwnika. W nastpnych miesicach Brytyjczycy przygotowali si do obrony, budujc umocnienia i pola minowe o szerokoci 50-80 km na linii el Ghazala Bir Hakeim; otrzymali te wydatn pomoc z Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych. Na wiosn do oddziaw alianckich dotaro 800 czogw, 840 dzia oraz blisko 180 tys. ton amunicji i sprztu wojskowego. W efekcie, przy wyrwnanych siach ludzkich (obie strony po ok. 130 tys. onierzy), alianci mieli dwa razy wicej czogw (1270 wobec 610 wojsk osi"). Mimo tak wyranej przewagi przeciwnika gen. Rommel zdecydowa si na podjcie ataku, by uprzedzi ewentualne dziaania aliantw. W nocy z 26 na 27 maja 1942 r. woska dywizja pancerna uderzya na pozycje pod Bir Hakeim bronione przez *Wolnych Francuzw, a dwie niemieckie dywizje pancerne obeszy ten rejon od poudnia i znalazy si na tyach 8 armii brytyjskiej. Rommel zamierza w ten sposb przeci linie zaopatrzenia wojsk brytyjskich, ale postawi swoje oddziay w trudnej sytuacji: jego czogi stany bez zapasw paliwa i amunicji. Niemcy wyszli z opresji dziki brakowi zdecydowania dowdcy 8 armii brytyjskiej gen. Neila Ritchiego, ktry podejmowa kontrataki w rnych kierunkach, rozproszy siy pancerne, kierowa je do walki bez wsparcia piechoty i artylerii. W efekcie Rommel zdoa odtworzy przerwane linie zaopatrzeniowe, podj ofensyw i 12 czerwca rozbi dwie z trzech brytyjskich brygad pancernych w rejonie punktu oporu Knightsbridge". 14 czerwca gen. Ritchie wycofa cz si do el *Alamejn. 19 czerwca oddziay niemieckie przystpiy do ataku na

GIBRALTAR
Tobruk, ktry zdobyy 21 czerwca. skie siy morskie i dowodzi desanSzczeglnie cennym upem Niem- tem na *Guadalcanal. Na podstawie cw byy zapasy paliw liczce bdnych informacji wywiadow1400 t, co pozwolio napeni zbior- czych uzna, e na Guadalcanalu niki czogw i mszy w pocig za stacjonuje 5000 onierzy japowycofujcymi si oddziaami bry- skich, chocia w rzeczywistoci bytyjskimi. 28 czerwca wojska osi" o tam 2200 Japoczykw, i to opanoway Mersa Matruh, ale gwnie robotnikw budujcych utkny pod el Alamejn. Siy pan- lotnisko. Samo ldowanie na wycerne Rommla dysponoway tylko spie przebiego sprawnie, ale 44 niemieckimi i 13 woskimi czo- w padzierniku 1942 r. zosta odwogami zdolnymi do akcji. Konieczne any (zastpi go adm. William byo podcignicie odwodw, zao- F. *Halsey) wskutek - jak popatrzenia, przerzucenie samolotw wszechnie uwaano - bdw podo nowych baz. Brytyjczycy wyko- penionych podczas przygotowania rzystali ten czas do umocnienia desantu i walk na Guadalcanalu. swoich pozycji pod el Alamejn. W rzeczywistoci dowdztwo ameGen. Erwin Rommel, w uznaniu za- rykaskie uznao, e wojskami posug w przeprowadzaniu tej zwyci- winien kierowa bardziej agresywskiej batalii, otrzyma 22 czerwca ny dowdca. Ghormley wrci do Waszyngtonu i podj prac w do1942 r. stopie feldmarszaka. wdztwie floty. Po wojnie nadzorowa rozbrojenie i demobilizacj nieGHORMLEY ROBERT L. mieckiej marynarki wojennej.
(1883-1958) wiceadmira

Oficer amerykaski, na pocztku II wojny wiatowej peni z ramienia rzdu amerykaskiego funkcj obserwatora wojskowego w Londynie. W marcu 1942 r. przeniesiony na Daleki Wschd, obj stanowisko dowdcy Rejonu Poudniowego Pacyfiku (South Pacific Ocean Area). Miesic pniej skierowano go do Auckland na Nowej Zelandii, gdzie pod dowdztwem adm. Chestera W. Nimitza organizowa amerykaRobert Ghormley

GIBRALTAR
port

Port morski i lotnisko na skalistym przyldku nad Cienin Gibraltarsk, kolonia brytyjska od 1704 r. Mia ogromne znaczenie strategiczne, gdy zamyka drog prowadzc z Atlantyku na Morze rdziemne. Od 1940 r. w porcie bazoway okrty *Force H i stamtd osaniay konwoje z zaopatrzeniem dla brytyjskiej bazy na * Malcie oraz operoway w pobliskiej strefie Atlantyku. Hitler rozwaa moliwo inwazji na Gibraltar (operacja Felix"), gdy opanowanie tego rejonu pozwolioby przeci najkrtsze morskie linie komunikacyjne prowadzce z Wielkiej Brytanii na Bliski i Daleki Wschd. Desant morski lub powietrzny od strony morza by jednak niemoliwy ze wzgldu na strome skaliste zbocza, natomiast atak od strony ldu mia szanse powodzenia, ale wymaga wsppracy wadz Hiszpanii, na co nie zgodzi si gen. Francisco *Franco. Brytyjska baza na Gibraltarze bya obiektem sabotaowych rajdw nurkw i miniaturowych okrtw woskich

GILBERTA WYSPY

236
wyznaczy wiceadm. Raymonda A. Spruance'a na dowdc si morskich i gen. mjr. Holland Smitha na dowdc si desantowych. 20 listopada 1943 r., 27 dywizja piechoty wyldowaa na wysunitym najbardziej na pnoc atolu Makin, bronionym przez saby (800 onierzy) garnizon japoski, i zdobya go po 4 dniach walk przy nieznacznych stratach wasnych (65 onierzy). Tego samego dnia druga cz wojsk amerykaskich, liczcych 18 tys. onierzy, dokonaa desantu na wysp Tarawa. Akcj poprzedzio bombardowanie niewielkiej, ale silnie ufortyfikowanej wysepki Betio, stanowicej cz atolu. Desantujca 2 dywizja marines napotkaa silny opr ok. piciotysicznego garnizonu japoskiego (1/3 onierzy amerykaskich odniosa rany) i do 23 listopada prowadzia walki o rozszerzenie przyczkw. Mimo zaciekej obrony i szaleczych kontratakw japoskich trzy dni pniej Wyspy Gilberta opanowano. W czasie walk zgino 1009 onierzy amerykaskich, a 2101 odnioso rany.

GIRAUD HENRI-HONORE
(1879-1949) genera Oficer francuski, absolwent szkoy oficerskiej Saint-Cyr (1900 r.) w czasie I wojny wiatowej ranny, dosta si do niewoli, z ktrej zbieg mier rzdu polskiego Wadysaw po 2 miesicach. W czasie niemieckiej agresji na *Francj w maju * Sikorski. 1940 r. dowodzi 7 armi francusk a nastpnie 9 armi. 19 maja dosta GILBERTA WYSPY si do niewoli niemieckiej, z ktrej bitwa 1943 r. zbieg w kwietniu 1942 r. OkoliczBrytyjska kolonia na zachodnim Pa- noci ucieczki 63-letniego generaa cyfiku skadajca si z 16 atoli, za- z twierdzy Koenigstein nad ab, jta przez Japoczykw w grudniu gdzie Niemcy internowali stu kilku1941 r. W maju 1943 r. szefowie Po- dziesiciu najwyszych oficerw czonych Sztabw uznali, e woj- francuskich, nie zostay cakowicie ska amerykaskie dowodzone przez wyjanione, ale najprawdopodobadm. Chestera W. *Nimitza powinny niej akcj zorganizowa wywiad zmierza do Japonii przez rodkowy amerykaski. Gen. Giraud wedug Pacyfik, a wstpnym etapem ofensy- planw rzdu amerykaskiego, nie wy powinno by opanowanie Wysp ufajcego gen. Charlesowi de Gilberta (pniej Wysp Marshalla *Gaulle'owi, mia przej zarzd i Karoliskich). Adm. Nimitz cywilny w Afryce Pnocnej.

oraz francuskiego lotnictwa *Vichy w odwecie za zniszczenie francuskich okrtw w *Mers-el-K.ebir. W listopadzie 1942 r. Gibraltar sta si gwn baz zaopatrzenia wojsk sprzymierzonych uczestniczcych w inwazji na Afryk Pnocn (operacja *Torch"). Przygotowujc si do tej operacji, wybudowano tunele o cznej dugoci 40 km, kryjce skady amunicji i zaopatrzenia, warsztaty, koszary itp. Skay z wydronych tuneli wykorzystano do przeduenia pasa startowego lotniska, ktre mogo pomieci 600 samolotw uytych do osaniania inwazji. 4 lipca 1943 r. na Gibraltarze w katastrofie lotniczej zgin pre-

237
*Warspite, musia wycofa si z walki, a za nim uszed ze strefy walki cay zesp woski (2 okrty liniowe, 7 cikich i 12 lekkich krownikw oraz 24 niszczyciele osaniajce odwrt torpedami). Giulio Cesare przetrwa wojn i w 1949 r. zosta przekazany marynarce radzieckiej; nazwany Noworosijsk suy do 1955 r., gdy zaton na Morzu Czarnym. Siostrzany okrt Conte di Cavour, uszkodzony w czasie brytyjskiego ataku na baz w *Tarencie, zosta przejty we wrzeniu 1943 r. przez Niemcw w Triecie, a w 1945 r. zbombardowany przez lotnictwo alianckie.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1940 r.) wyporno 26 140 t dugo 186,5 m szeroko 28 m zanurzenie 9,1 m prdko 22 wzy uzbrojenie 10 dzia (2 x 2 i 2 x 3 ) kal. 320 mm 12 dzia kal. 120 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 100 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm

GLIWICE
Gloster wyprodukoway now wersj Gladiator II, a produkcja bya kontynuowana do roku 1940. Z 747 samolotw prawie 1/3 sprzedano do Belgii, Chin, Finlandii, Iraku, otwy, Litwy, Portugalii, Norwegii i Szwecji. Wyprodukowano rwnie 60 samolotw Sea Gladiator przeznaczonych dla *Fleet Air Arm; byy podobne do Gladiatorw II, ale przystosowane do startw z katapult i ldowania na lotniskowcach, a pod dolnym skrzydem miay zamontowany ponton ratunkowy. Najbardziej znane byy bazujce na Malcie trzy samoloty Gladiator, nazwane Faith (Wiara), Hope (Nadzieja), Charity (Miosierdzie).
DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE (Gladiator II) silnik Bristol Mercury IX/1XS o mocy 840 KM rozpito 9,85 m dugo 8,38 m maks. masa startowa 2155 kg maks. prdko 400 km/h zasig 708 km uzbrojenie 4 karabiny maszynowe kal. 7,69 mm (0,303 cala)

GLADIATOR, Gloster
samolot Ostatni z serii brytyjskich dwupatowych samolotw myliwskich, by przestarzay ju w momencie rozpoczcia suby na pocztku marca 1937 r. Mimo to w 1938 r. zakady

GLIWICE

prowokacja 1939 r. Rzekomy atak 31 sierpnia 1939 r. polskiego oddziau na niemieck radiostacj w Gliwicach (Gleiwitz), pooon w odlegoci 1,6 km od granicy polsko-niemieckiej, sta si

Gladiator Mk II

GLORIOUS dla Adolfa Hitlera pretekstem do wywoania wojny z Polsk. W rzeczywistoci atak, zaplanowany przez Reinharda *Heydricha, przeprowadzi 8-osobowy oddzia esesmanw (dowdca SS-Sturmbannfiihrer Alfred Naujocks) przebranych w polskie mundury. Radiosuchacze usyszeli strzay, a nastpnie owiadczenie w jzyku polskim, e nadszed czas dokonania agresji na Niemcy. Dla uprawdopodobnienia napaci esesmani pozostawili na miejscu ciao winia obozu koncentracyjnego przebranego w niemiecki mundur, jako rzekom ofiar napadu. GLORIOUS
okrt

238
i Acasta), napotka koo wyspy Jan Mayen dwa niemieckie pancerniki *Schanihorst i *Gneisenau. Prawdopodobnie z powodu baaganu na pokadzie dowdca lotniskowca nie wyda rozkazu startu samolotom torpedowym, ktre mogy przeszkodzi niemieckim okrtom w rozstrzelaniu" lotniskowca i niszczycieli. Pociski niemieckie wystrzelone z odlegoci 14 mil, co byo zbyt duym dystansem dla 120 mm dzia lotniskowca, zatopiy Gloriousa. Jego los podzieliy oba niszczyciele: Ardent i Acasta (ten drugi zdoa przed zatopieniem odpali torpedy, z ktrych jedna trafia i uszkodzia Scharnhorsta).
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1939 r.) wyporno 22 500 t dugo 239,6 m szeroko 27,6 m zanurzenie 6,8 m prdko ok. 31 wzw uzbrojenie 16 dzia przeciwlotniczych kal. 120 mm 4 dziaa przeciwlotnicze trzyfuntowe 50 dzia mniejszego kalibru 48 samolotw

*Norwegii. 8 kwietnia 1940 r. odlczy od zespou w poszukiwaniu marynarza, ktry wypad za burt. O godz. 8.20 napotka ciki krownik *Admiral Hipper idcy w eskorcie 4 niszczycieli. W tym starciu Glowworm nie mia adnych szans, ale przed zatopieniem udao mu si staranowa niemiecki krownik i wyrwa w jego burcie dziur o dugoci 40 m. Za ten wyczyn dowdca Glowworma kmdr por. Gerald Broadmead Roope zosta pomiertnie odznaczony Victoria Cross.
DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 13451 dugo 98,45 m szeroko 9.8 m prdko 35,5 wezla uzbrojenie 4 dziaa ( 4 x 1 ) kal. 120 mm 8 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 12,7 mm (0,5 cala) 10 wyrzutni torped kal. 533 mm

Brytyjski lotniskowiec (siostrzany okrt *Courageous) zbudowany w latach 1915-17 jako krownik liniowy. Po podpisaniu waszyngtoskiego traktatu morskiego w 1922 r. Brytyjczycy zdecydowali si przebudowa krownik na lotniskowiec, a zdemontowane z jego pokadu dziaa kal. 381 mm wykorzystano pniej do uzbrojenia nowego pancernika Vanguard. 8 czerwca 1940 r. przyj na swj pokad samoloty myliwskie *RAF ewakuowane z norweskich baz ldowych, co byo ryzykown operacj, gdy piloci nie trenowali ldowania na pokadzie lotniskowca. Nastpnego dnia, eskortowany przez dwa niszczyciele (Ardent

GBINOWA BOMBA Podstawowa bro do zwalczania zanurzonych okrtw podwodnych, w ksztacie walca, zawierajca 90-136 kg materiau wybuchowego, ktry eksplodowa w wyniku dziaania zapalnika reagujcego na cinienie wody. Typowa brytyjska bomba gbinowa Mark VII, zawierajca 135 kg materiau wybuchowego, bya wyposaona w zapalnik

GLOWWORM
okrt

Brytyjski niszczyciel typu G wybudowany w latach 1936-37, bra udzia w operacji Wilfred", ktrej celem byo zaminowanie szlakw morskich na wodach przybrzenych
HMS Gloriom

239

GNEISENAU
buchowego, konstrukcj zapalnikw itp. Przystosowano je rwnie do zrzucania z samolotw, co okazao si skutecznym zabiegiem w walce z okrtami podwodnymi. W czasie II wojny wiatowej okrty alianckie rzuciy ok. 200 tys. bomb gbinowych i za ich pomoc zniszczyy 158 U-bootw; jeden atak na pitnacie przeprowadzonych by skuteczny. (* ASD1C, Hedgehog)

GNEISENAU
okrt Niemiecki pancernik, siostrzany okrt *Scharnkorsta, zbudowany 21 maja 1938 r. Na pocztku wojny dziaa na morzach Pnocnym i Norweskim, usiujc zwalcza brytyjsk eglug, ale nie odnis adnych sukcesw. W listopadzie 1939 r. pod dowdztwem kpt. Ericha Frstego wyruszy na pnocny Atlantyk, gdzie dziaajc z Scharnhorstem zatopi brytyjski krownik pomocniczy Rawalpindi. 9 kwietnia 1940 r., w czasie inwazji na *Norwegi, Gneisenau (dowdca kmdr Harald Netzbandt) wzi udzia w pierwszej bitwie okrtw liniowych. Starcie z brytyjskim krownikiem liniowym *Renown nie przynioso rozstrzygnicia, gdy okrty zgubiy si we mgle. 8 czerwca 1940 r. wraz z Scharnhorstem i cikim krownikiem *Admiral Hipper osign wielki sukces, zatapiajc okrty konwoju angielskiego idcego bez osony pancernikw: lotniskowiec *Glorious, 2 niszczyciele, jeden duy transportowiec, zbiornikowiec i patrolowiec. 20 czerwca 1940 r. w czasie prbnego rejsu Gneisenau zosta trafiony co najmniej jedn torped wystrzelon przez brytyjski okrt podwodny Clycle i po pobienej naprawie w Trondheim (Norwegia) musia powrci do stoczni w Kilonii. 22 stycznia wyszed na Atlantyk wraz z Scharnhorstem; w czasie omiotygodniowego rejsu obydwa pancerniki zatopiy lub zagarny 22 statki o cznym tonau 115 600 BRT. W lutym 1942 r. wraz

Bomba gbinowa na pokadzie niemieckiego okrtu

hydrostatyczny, ktry przed rzuceniem bomby mg by ustawiony, aby spowodowa eksplozj na gbokoci od 15 do 259 m. Typowy atak na okrt podwodny polega na rzuceniu 3 bomb za ruf okrtu, w odstpach co kilkadziesit metrw (z reguy 35-55 m), i jednoczenie 2 bomb na boki. Bomby zanurzay si z prdkoci 4,9 m/s, co byo wane, gdy przy wikszej prdkoci

opadania wybuch mg nastpi, zanim atakujcy okrt oddaliby si na bezpieczn dla niego odlego. Eksplozja bomby w odlegoci do 7,5 m od kaduba okrtu podwodnego powodowaa zniszczenie go, natomiast w do 15,5 m - due uszkodzenia, co z reguy zmuszao okrt do wynurzenia. Bomby gbinowe cigle udoskonalano: zmieniano ksztat skorupy, si materiau wy-

Bomba gbinowa Mk. VII

GOEBBELS JOSEPH

240

Gneisenau - foto grafia z 1938 r.

z okrtami: Sckarnhorst, *Prinz zanurzenie 9.9 m Eugen, 6 niszczycielami i mniejszy- prdko 32 wzy mi jednostkami (cznie 63 okrty) uzbrojenie przedar si z Brestu przez kana La 9 dzia (3 x3)kal. 280 mm Manche do baz na Morzu Pnoc12 dzia kal. 150 mm nym (operacja *Cerberus"). Ze 14 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm wzgldu na uszkodzenie kaduba 16 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm wybuchem miny zosta skierowany 6 wyrzutni torped kal. 533 mm do stoczni w Kilonii, gdzie 26 lipca 4 wodnosamoloty 1942 r. podczas alianckiego nalotu bomby rozerway przedni cz kaduba. Pniej zapada decyzja GOEBBELS JOSEPH o przezbrojeniu okrtu, ktry w miejsce potrjnych wie z dziaa- (1897-1945) mi kal. 280 mm mia otrzyma wie- polityk e dwudziaowe kal. 381 mm. Jeden z najbliszych wsppracowW tym celu odholowano go do Gdy- nikw Adolfa Hitlera i szef niemieni - portu znajdujcego si wwczas ckiej propagandy. Absolwent Unipoza zasigiem bombowcw alianc- wersytetu w Heidelbergu z 1922 r., kich. Ze wzgldu na brak stali pra- doktor filologii niemieckiej, wstpi ce przecigay si i ostatecznie do nazistowskiej partii NSDAP zaniechano ich. 28 marca 1945 r. w 1924 r., od listopada 1928 r. kieGneisenau zosta zatopiony przez rowa propagand partii. W 1927 r. Niemcw u wejcia do portu zaoy czasopismo Der Angriff' w Gdyni, aby zablokowa drog do bdce organem partii nazistowskiej portu. Wrak, wydobywany cz- w Berlinie. Wydawa je do 1933 r., ciami przez Rosjan w latach a pniej, od 1940 do 1945 r. - pi1947-51 r., by city na zom. smo Das Reich". W wyniku jego sugestii Hitler zacz uywa tytuu *Fuhrer, obowizkow za form DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zwracania si do przywdcy partii (1939 r.) stao si Mein Fiihrer" zamiast wyporno 31 850 t Herr Hitler". Po przejciu wadzy dugo 235 m przez Hitlera w 1933 r. Goebbels szeroko 30 m

obj urzd ministra propagandy i owiecenia publicznego. Z ogromn zrcznoci i wyczuciem tworzy obraz Wodza i upowszechnia idee nazistowskie, zjednujc Hitlerowi uznanie i posuszestwo spoeczestwa. Po mistrzowsku wykorzystywa rodki masowego przekazu, a zwaszcza nowoczesn technik: radio, film dwikowy. Cao niemieckiego ycia kulturalnego stara si podporzdkowa ideologii nazistowskiej, czemu suya
Joseph Goebbels

241

GOLIATH
konstruowania samobienego pojazdu gsienicowego, sterowanego radiem, cigncego tra torujcy drog w polach minowych. Projekty te zarzucono w 1940 r., a w ich miejsce przystpiono do prb z pojazdem zdalnie sterowanym, uzbrojonym w kilkudziesiciokilogramowy adunek wybuchowy. Produkcja seryjna ruszya w kwietniu 1942 r. Pojazdy Goliath napdzane byy przez dwa silniki elektryczne Bosch MM/RQL o mocy 2,5 kW kady, ktre pozwalay rozwija prdko do 10 km/h i przeby odlego 1,5 km. Pojazd, zaopatrzony w 60-kilogramowy adunek wybuchowy, sterowany by trj yowym kablem (dwa przewody do sterowania gsienicami i jeden do detonowanie adunku), rozwijajcym si z bbna umieszczonego w tylnej czci kaduba. Do kwietnia 1944 r. wyprodukowano 2650 pojazdw tego typu. Przydatno na polach bitewnych frontu wschodniego sprawia, e w 1942 r. zakady Ziindappa otrzymay zamwienie na now wersje Goliatha z wikszym adunkiem wybuchowym i o wikszym zasigu. Opracowano dwie wersje (SdKfz 303a oraz 303b) przewoce 75 kg

ona i dzieci Goebbelsa

utworzona w 1933 r. Izba Kultury Rzeszy. W 1943 r. objeda zbombardowane miasta (czego Hitler nie robi), organizowa pomoc dla poszkodowanych wskutek alianckich nalotw. W kocowym okresie wojny opowiada si za kontynuowaniem walki bez wzgldu na ofiary wrd ludnoci cywilnej. Mianowany przez Hitlera 25 sierpnia 1944 r. penomocnikiem Rzeszy ds. wojny totalnej, sta si trzecim, po Fuhrerze i Heinrichu *Himmlerze, najpotniejszym czowiekiem w pastwie. Wprowadzi 60-godzinny tydzie pracy, zakaza wszelkich form rozrywki oraz zacz tworzy specjalne bataliony z oddziaw suby medycznej. W kwietniu 1945 r. przenis si wraz z rodzin do bunkra Hitlera. W testamencie politycznym Fiihrer nada mu stanowisko kanclerza Rzeszy. 1 maja 1945 r. zabi on (po uprzednim zamordowaniu przez ni i dr. Ludwiga Stumpffegera szeciorga dzieci Goebbelsw, ktrych imiona zaczynay si liter H na cze Hitlera), po czym popeni samobjstwo.

su, nie napotykajc wikszego oporu. Do koca dnia desantowao si 24 970 tys. onierzy.

GOLIATH

(Sd Kfz 302 i Sd Kfz 303) mina samojezdna

Niemiecki niewielki pojazd gsienicowy przeznaczony do niszczenia umocnie, gniazd karabinw maszynowych, barykad, budynkw itp., a take czogw, uzbrojony w adunek 50-100 kg TNT. W kocu lat trzydziestych zakady Borgward Ziindapp przystpiy do

Goliath - przygotowanie do akcji

GOLD

kryptonim Kryptonim nadany przez alianckie dowdztwo play w *Normandii, midzy Port en Bessin a zachodnim skrajem la Riviere, na ktrej wyldowaa 6 czerwca 1944 r. brytyjska 50 dywizja piechoty z XXX korpu-

GOLIKW FILIP
i 100 kg materiau wybuchowego. Napdzane byy dwucylindrowym silnikiem Ziindapp o pojemnoci 703 cm1 i mocy 12,5 KM. Skrzynia biegw (dwa biegi do przodu, jeden - wsteczny) umoliwiaa waciwe wykorzystanie mocy silnika i pokonywanie przeszkd terenowych. Podobnie jak poprzednik, pojazd sterowany by za pomoc trjyowego kabla o dugoci 650 m, nawinitego na koowrt w tylnej czci kaduba. Od kwietnia 1943 r. do wrzenia 1944 r. wyprodukowano 4604 tych pojazdw, a po wprowadzeniu ulepsze od listopada 1944 r. do stycznia 1945 r. dodatkowo 325 egzemplarzy. wojny z Finlandi. W lipcu 1940 r. obj stanowisko zastpcy komisarza obrony i szefa wywiadu wojskowego (*GRU). Wiedzc o nieufnoci Jzefa Stalina do informacji o niemieckich przygotowaniach do agresji na Zwizek Radziecki, opatrywa wszystkie raporty od agentw (m.in. Richarda *Sorgego) ocenami zaprzeda si Brytyjczykom" lub podwjny agent". W lipcu 1941 r. stan na czele misji wojskowej, ktra udaa si do Londynu i Waszyngtonu w sprawach pomocy materiaowej *Lend-Lease. Od padziernika 1941 r. dowodzi 10 armi rezerwow, ktra w grudniu tego roku wzia udzia w kontrofensywie pod Moskw. W 1942 r. obj dowodzenie Frontem Briaskim, DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE ale poniewa nie udao si utrzyma (SdKfis 302 E-Motor) Woronea, zosta zdymisjonowany. zaoga brak Po subie w Stalingradzie na nie silniki 2 x Bosch MM/ROL ustalonym stanowisku, w kwietniu o mocy 2,5 kW kady 1943 r. obj ponownie funkcj zadugo 1,5 m stpcy komisarza obrony.
szeroko wysoko ciar pancerz uzbrojenie 0,85 m 0,56m 0,37 t 5 mm 60 kg materiau wybuchowego 10 km/h 1,5 km

Hermann Gring w mundurze SA

GRING HERMANN
(1893-1946) marszaek Rzeszy

maks. prdko zasig

Niemiecki as myliwski z I wojny wiatowej (odnis wwczas 22 zwycistwa powietrzne), wyrniony najwyszym niemieckim odznaDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE czeniem Pour le Merite, zakoczy (ScIKfz 303 V-Motor) wojn jako dowdca synnej eskazaoga brak dry Richthofena. W 1922 r. wstpi silnik Ziindapp SZ7 do nazistowskiej partii NSDAP i obo mocy 12,5 KM j stanowisko szefa ochrony Adolfa dugo 1,63 Hitlera. W 1923 r. bra udzia w nieszeroko 0,91 m udanym puczu w Monachium. Zrawysoko 0,62 m nia go wwczas policyjna kula, ciar 0,431 gdy maszerowa obok Hitlera na pancerz 10 mm Odeonsplatz. Wywieziony przez uzbrojenie 75 lub 100 kg materiau on Carin von Kantzow (zmarwybuchowego a w 1931 r., w 1935 r. oeni si maks. prdko 12 km/h z aktork Emmy Sonnemann) do zasig 12 km Austrii, przebywa tam do momentu ogoszenia amnestii w 1926 r. GOLIKW FILIP W tym czasie, trapiony blami, za(1900-1980) cz uywa morfiny. Od maja szef wywiadu 1928 r. by posem do Reichstagu, a od 1932 r. jego przewodniczcym. Oficer radziecki, dowdca 6 armii Pierwszoplanowa rola, jak odegra w czasie agresji na Polsk 17 wrzew tworzeniu wadzy dyktatorskiej nia 1939 r., wyrni si w czasie

w Niemczech, zapewnia mu wiele zaszczytw i pobaliwo Fuhrera, ktry nie reagowa na zamiowanie Gringa do wystawnego ycia, poczone z niekompetencj i kardynalnymi bdami w wykonywaniu obowizkw. W kwietniu 1933 r. obj urzd premiera Prus; stworzy wwczas tajn policj *Gestapo oraz dwa pierwsze obozy koncentracyjne w Oranienburgu i Papenburgu. Przyczyni si walnie do wymordowania przeciwnikw Adolfa Hitlera (noc dugich noy" 30 czerwca 1934 r.). Minister lotnictwa (od stycznia 1933 r. by komisarzem ds. lotnictwa, od maja 1933 r. - ministrem), przystpi do organizowania lotnictwa wojskowego, ktrego posiadania zabrania Niemcom traktat wersalski z 1919 r. Mianowany w 1935 r. naczelnym dowdc lotnictwa stworzy potne siy powietrzne * Luftwaffe. Od 1936 r. penomocnik ds. planu czteroletniego, rok pniej obj kierownictwo pastwowego Koncernu Przemysowego nazwanego jego imieniem (Hermann Gring Werke"). Szczytowy okres kariery i wpyww Gringa przypad na rok 1940, gdy samoloty Luftwaffe przyczyniy si do zwycistw armii hitlerowskiej

243
w Europie. Po zajciu Francji otrzyma w lipcu 1940 r. specjalnie dla niego utworzony stopie marszaka Rzeszy (Reichsmarschall) i jako jedyny odznaczony zosta Wielkim Krzyem Krzya elaznego. Klska w bitwie o * Angli, brak naleytego wsparcia powietrznego dla armii niemieckiej okronej pod *Stalingradem i nasilajce si naloty alianckie na Niemcy, ktrym Luftwaffe nie bya w stanie przeciwdziaa, osabiy jego pozycj. 20 kwietnia 1945 r. po raz ostatni widzia si z Hitlerem w bunkrze w Berlinie. Trzy dni pniej przekaza wiadomo, e gotw jest dziaa jako nastpca Fiihrera, co Hitler uzna za akt zdrady; Gring, pozbawiony wszelkich stopni wojskowych i usunity z partii, zosta aresztowany przez SS. 8 maja odda si w rce Amerykanw. Wyrokiem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze zosta skazany na mier za zbrodnie wymienione we wszystkich punktach aktu oskarenia, ale 15 padziernika, na dwie godziny przed egzekucj, popeni samobjstwo, przegryzajc kapsuk z trucizn ukryt w ustach. dukcji ciki karabin maszynowy Maxim z 1910 r. Wytwarzany znacznie atwiej i taniej ciki karabin maszynowy Goriunowa SG-43 okaza si trway i niezawodny na polu walki. Jego wielk zalet bya moliwo szybkiej wymiany lufy chodzonej powietrzem, co pozwalao prowadzi ogie cigy przez duszy czas.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 7,62 mm dugo 1 120 mm dugo lufy 719 mm ciar karabinu 13,5 kg ciar z podstaw 23,1 kg szybkostrzelno 650 strz./min prdko pocztkowa pocisku 823 m/s

GOTW LINIA

wicehrabia Gort (1886-1946) marszaek

GORT VEREKER JOHN

Lord Gort (z lewej), 1940 r.

GORIUNOW

ciki karabin maszynowy Skonstruowany przez Piotra Godunowa (1902-43) w 1941 r., zastpi przestarzay i kosztowny w pro-

Brytyjczyk, urodzony jako John Vereker, w wieku lat 16 odziedziczy tytu lorda. W czasie I wojny wiatowej zyska saw jako nieustraszony onierz, zdobywajc wiele odznacze bojowych, z ktrych najwyszym by Victoria Cross. W 1937 r. obj stanowisko szefa Generalnego Sztabu Imperialnego (CIGS). 3 wrzenia 1939 r. powierzono mu dowdztwo *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego (BEF) we Francji. Z zadania nie wywiza si zadowalajco, co powszechnie -

czono z brakiem dowiadczenia (do 1939 r. dowodzi jedynie brygad). Jego gwn zasug stao si stworzenie warunkw i sprawne zorganizowanie ewakuacji wojsk alianckich spod *Dunkierki. Honor nakazywa mu pozostanie ze swoimi onierzami do koca i dopiero na osobisty rozkaz Winstona Churchilla 1 czerwca przekaza dowdztwo gen. Haroldowi *Alexandrowi i powrci do Anglii. W kwietniu 1941 r. mianowany zosta dowdc garnizonu na *Gibraltarze, a w maju 1942 r. - na *Malcie. Od 1944 r. by wysokim komisarzem Palestyny i Transjordanii.

Goriunow

GOTW LINIA
(Goten-Stellung) umocnienia

Niemiecka linia umocnie obronnych o dugoci ok. 200 km, zbudowana w latach 1943-44 we Woszech; rozcigaa si od La Spezia na zachodzie do Pesaro nad Adriatykiem. Gwn lini obrony tworzyy schrony bojowe z cikimi karabinami maszynowymi lub z wieami czogowymi uzbrojonymi w dziaa przeciwpancerne. Usytuowane ok. 50 m poniej wierzchokw gr

GRACE bunkry byy trudne do wykrycia. Pozycj wysunit, ktra cigna si u podna wzniesie, stanowiy bunkry z cikimi karabinami maszynowymi. Za wzgrzami znajdoway si schrony z odwodami, ktre mogy dotrze zamaskowanymi rowami do pozycji bojowych. Plan przeamania tej linii opracowa gen. Harold *Alexander, a ostateczne poprawki wprowadzi dowdca brytyjskiej 8 armii gen. 01iver *Leese. Walki o przeamanie linii trway w sierpniu i wrzeniu 1944 r. Bra w nich udzia 2 Korpus Polski, ktry 21 wrzenia przedar si przez umocnienia i zaj Rimini. GRACE - AICHI B7A GRAF ZEPPELIN okrt Niemiecki lotniskowiec zamwiony przez Kriegsmarine w 1935 r., zosta zwodowany w grudniu 1938 r. Niemieccy konstruktorzy, nie majcy adnego dowiadczenia w budowie tej klasy okrtw, popenili wiele bdw obniajcych warto bojow lotniskowca: m.in. wyposayli go w dziaa duego kalibru, zbdne na lotniskowcu, a zwikszajce jego ciar, le rozmiecili te artyleri przeciwlotnicz. Zasig lotniskowca by niewielki i wyklucza moliwo wsppracy z okrtami liniowymi na dalekich trasach atlantyckich. Do problemw konstrukcyjnych doszy kopoty z wyposaeniem w samoloty, gdy dowdca Luftwaffe Hermann *Goring nie zgadza si na utworzenie samodzielnego lotnictwa morskiego. Wszystko to spowolnio prace wykoczeniowe, a w sierpniu 1940 r., gdy okrt by ju gotowy w 80%, wstrzymano dalsz budow. W 1942 r. podjto prace, ale ponownie wstrzymano j w kwietniu 1943 r. Ostatecznie kadub lotniskowca zosta zatopiony 25 kwietnia 1945 r. w Szczecinie. W sierpniu 1947 r. Rosjanie podnieli wrak i zaczli holowa go do Leningradu, ale w okolicach Rugii okrt wszed na min i zaton.

244
szy jednostki patrolowe z bazy na Islandii; U-570 zosta opanowany, zanim zaoga zdya go zatopi. Dla *Royal Navy bya to cenna zdobycz: brytyjscy specjalici mogli DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE pozna konstrukcj i moliwoci (planowane) *U-boota typu VIIC, bdcego podwyporno 23 200 t stawowym typem niemieckiej floty dugo 263 m podwodnej; prby przeprowadzone szeroko 31,5 m u wybrzey Szkocji wykazay, e szeroko pokadu startowego 36,2 m okrty te mog zanurza si gbiej prdko 33,75 wza i maj mniejszy promie skrtu ni uzbrojenie dotd sdzono. Po zakoczeniu te16dzia(8x2)kal. 150 mm stw, nadano mu nazw Graph 12 dzia ka. 105 mm i wcielono do marynarki brytyjskiej. 22 dziaa przeciwlotnicze, kal. 37 mm Odby rejs patrolowy w pobliu 28 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm Norwegii, jednake w obawie przed 40 samolotw zatopieniem przez wasne jednostki, ktre na widok sylwetki niemiecGRAND SLAM kiego okrtu podwodnego mogy bomba otworzy ogie, zosta wycofany ze Brytyjska bomba lotnicza skonstru- suby i zamieniony na okrt-cel. owana przez Barnesa *Wallisa wa- W takim charakterze zaton ya 10 955 kg i bya najcisz 20 marca 1944 r. bomb II wojny wiatowej. Pierwsze propozycje wytwarzania tak cikich bomb, skadane przez GRAZIANI RODOLFO Wallisa na pocztku II wojny, (1882-1955) odrzucono i dopiero po sukcesie, marszaek polny jakim byo zniszczenie w nocy z 16 Woski oficer, od szesnastego roku na 17 maja 1943 r. zapr wodnych ycia by onierzem. W 1918 r. zoMhne i Eder za pomoc skonstruo- sta najmodszym pukownikiem we wanych przez niego specjalnych woskich siach zbrojnych. Od bomb (*Dam Busters), rozpoczto 1930 r. by wicegubernatorem Cyreprace nad Grand Slam. Mniejsz najki i zyska saw jako bezwzgldwersj o nazwie *Tallboy przekaza- ny dowdca, krwawo tumicy pono do jednostek w czerwcu 1944 r., wstanie plemienia Senussi. W czaGrand Slam za byy gotowe do sie wojny w Abisynii w latach uycia dopiero w marcu 1945 r. Do 1935-36 dowodzi armi poudniokoca wojny 41 tych bomb zrzuco- w, a od maja 1936 r. peni funkcj no na wiadukty i mosty w Niem- generalnego gubernatora i wiceczech. Wybuch powodowa powsta- krla zdobytego kraju. W styczniu nie krateru o gbokoci ok. 9 m 1938 r. powrci do Woch i po i rednicy 37 m. wielu miesicach bezczynnoci mianowano go w padzierniku 1939 r. szefem Sztabu Generalnego wojsk GRAPH ldowych, jednoczenie od czerwca okrt podwodny 1940 r. by gubernatorem Libii i naczelnym dowdc si zbrojnych Brytyjski okrt podwodny, zdobyczw Afryce Pnocnej. W sierpniu ny niemiecki U-570, ktry 28 sierp1940 r. usiowa odwie dyktatora nia 1941 r. wynurzy si, nie zauwaBenito *Mussoliniego od zamiaru ywszy krcego samolotu *Hudzaatakowania wojsk brytyjskich son. Ostrzelany z broni pokadowej, w *Egipcie, powoujc si na wanie mg skry si pod wod, a runki klimatyczne i negatywne opiwkrtce do brytyjskiego bombowca nie swojego sztabu. Pod presj duce doczy drugi samolot oraz nade-

45

GRECJA

Woski okrt ostrzeliwuje brzeg Grecji

to greckie dywizje byy liczniejsze, miay bowiem 18,5 tys. onierzy wobec 12-14 tys. onierzy w dywizji woskiej. Dysponujc przewag liczebn, powstrzymali woskie uderzenie, przeszli do kontrofensywy i do koca grudnia 1940 r. nie tylko wyparli wojska nieprzyjaciela ze swojego kraju, ale take wkroczyli na teren Albanii, gdzie front ustabilizowa si. Niepowodzenia Wochw skoniy Adolfa Hitlera do interweniowania na Bakanach. W styczniu i lutym 1941 r. skoncentrowa w Rumunii 12 armi i VIII korpus lotnictwa, ktre przez terytorium Bugarii miay uderzy na

Grecj, o ile ta nie skapitulowaaby wczeniej wobec groby niemieckiej agresji. Gen. Metaksas odrzuci jednak moliwo kapitulacji i takie stanowisko po jego mierci w styczniu 1941 r. podtrzyma nowy premier. W tej sytuacji do Aten przybyli brytyjski minister spraw zagranicznych Anthony *Eden i szef Imperialnego Sztabu Generalnego John *Dill. 22 lutego zawarli porozumienie z rzdem greckim i naczelnym dowdc gen. Aleksandrosem Papagosem w sprawie skierowania do Grecji korpusu ekspedycyjnego. 5 marca 1941 r., tu po wkroczeniu niemieckiej 12 armii do

GREER
Bugarii (1 marca), w Grecji rozpocz ldowanie pierwszy rzut alianckich wojsk (australijska 6 dywizja piechoty i brytyjska 1 brygada pancerna). Dziaania Niemcw zaniepokoiy Wochw, ktrzy, obawiajc si wzrostu wpyww niemieckich na Bakanach, postanowili przej do ofensywy i w poowie marca, pod osobistym nadzorem Mussoliniego, uderzyli na centralnym odcinku frontu albaskiego. Ich ofensywa zaamaa si na obronie greckiej. (* Bakany, 1941 r.) le Merite za 28 zwycistw powietrznych, od 1938 r. by szefem kadr * Luftwaffe. Od 1939 r. dowdca dywizji lotniczej, a nastpnie korpusu lotniczego. Od 1941 r. na froncie wschodnim dowodzi 2 flot powietrzn. Wezwany do bunkra Adolfa Hitlera 25 kwietnia 1945 r., dowiedzia si, e przejmuje obowizki dowdcy Luftwaffe i otrzyma awans do stopnia feldmarszaka. Popeni samobjstwo w kilka dni po kapitulacji Niemiec.

24
niemieckiej artylerii. 3 maja zniszczy 3 niemieckie dziaa na brzegu Rombakken Fiordu. 4 maja nad ranem, gdy zaoga szykowaa si do ponownego ataku na nabrzene baterie, zosta zaatakowany przez samolot i trafiony dwiema z szeciu bomb zrzuconych przez (prawdopodobnie) He 111. Okrt zaton w cigu kilku minut, zgino 59 marynarzy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 19751 dugo 114m szeroko 11,3 m zanurzenie 3,3 m prdko 39 wzw uzbrojenie 7 dzia (1 x 1,3x2) kal. 120 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 ram 8 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych 6 wyrzutni torped kal. 533 mm 2 wyrzutnie bomb gbinowych 60 min

GREER
okrt

GROM
okrt

Budowa niszczyciela zamwionego Amerykaski niszczyciel, zwodo- przez Polsk Marynark Wojenn wany 1 sierpnia 1918 r. i skierowa- rozpocza si w lipcu 1935 r. ny do rezerwy w latach trzydzie- w stoczni J. Samuel White & Co. stych, w 1940 r. podj sub pa- Ltd. w Cowes w Wielkiej Brytanii. trolow na wodach pnocnego Okrt zwodowano w lipcu 1936 r., Atlantyku. 4 wrzenia 1941 r. w cza- gotowo bojow osign w maju sie rejsu do bazy w Islandii znalaz nastpnego roku. 30 sieipnia 1939 r. si w pobliu U-boota atakowanego razem z dwoma innymi niszczyciebombami gbinowymi przez bry- lami, *Burz i *Byskawic, odtyjski samolot * Hudson. U-boot od- szed do Wielkiej Brytanii i 1 wrzepowiedzia atakiem torpedowym nia pnym popoudniem dotar do wymierzonym przeciwko amery- Leith, a 8 wrzenia przeszed do kaskiemu niszczycielowi, ktry nowej bazy w Plymouth. Kilka dni rzuci seri bomb gbinowych. Ten pniej rozpocz sub eskortow incydent uznano za dowd odcho- na kanale La Manche w ochronie dzenia Stanw Zjednoczonych od konwojw wychodzcych na Atlanpolityki neutralnoci. Greer peni tyk i wracajcych z tego akwenu. sub na Atlantyku do pocztku 19 kwietnia 1940 r. wyszed z ba1944 r., a rok pniej zosta przeka- zy w Scapa Flow do *Narwiku zany na zom. i 23 kwietnia rozpocz sub u wybrzey *Norwegii, patrolujc wody DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE przybrzene i ostrzeliwujc baterie
(1941 r.) wyporno dugo szeroko prdko uzbrojenie 1090 t 95,8 m 9,4 m 35 wzw

GROMYKO ANDRIEJ
(1909-1989) polityk Syn chopa z Biaorusi, po ukoczeniu studiw ekonomicznych pracowa w czasopimie Woprosy Ekonomiki", zanim w 1939 r. przystpi do suby dyplomatycznej. Szybko zwrci na siebie uwag ludowego komisarza spraw zagranicznych Wiaczesawa *Mootowa, ktry po objciu tego stanowiska

ORP Grom

4 dziaa ka. 101 mm 2 dziaa przeciwlotnicze jednofuntowe 12 wyrzutni torped kal. 533 mm

GREIM ROBERT von

(1892-1945) feldmarszaek Niemiecki oficer lotnictwa w czasie I wojny wiatowej odznaczony Pour

47

GRZMOT -SKOTNICKI STANISAW byli 1. Iljiczew do lata 1943 r. oraz F. Kuzniecow do kwietnia 1946 r. GRUMMAN F4F WILDCAT - WILDCAT F4F, Grumman GRUMMAN F6F HELLCAT - HELLCAT F6H, Grumman GRUMMAN (TBF) AVENGER - AYENGER TBF, Grumman GRYF
okrt

z rop i efekcie zagad okrtu. Zaodze udao si zdj z podstaw i przewie na pwysep dwa dziaa kal. 120 mm, ale wobec kapitulacji Helu nie wczyy si one do walki.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE wyporno 2250t dugo 103,2 m szeroko 13,1 m zanurzenie 3,6 m prdko 20 wzw uzbrojenie 6 dzia (2 x 2, 2 x I) kal. 120 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 4 cikie karabiny maszynowe 300 min

Stawiacz min Polskiej Marynarki Wojennej, zwodowany 29 listopada 1936 r. w stoczni Chantiers Augustin Normand w Hawrze we Francji, gotowo bojow osign w lutym 1938 r. Pierwszego dnia wojny o godz 18.00 Gryf (dowdca kmdr ppor. Stefan Kwiatkowski), przygotowujcy si do stawiania min w pobliu Helu (operacja Rurka"), sta si celem ataku niemieckich bombowcw *Junkers Ju 87. Bomba, ktra wybucha tu przy burcie okrtu, zabia 5 marynarzy (mierteln ran odnis dowdca), rania 16 i znacznie uszkodzia okrt (m.in. ster, sie cznoci i elektryczn). Gryf po zatopieniu wszystkich min, wszed do doku w porcie wojennym w Helu. 3 wrzenia zaatakoway go 2 due niszczyciele niemieckie typu Leberecht Maass. W wyniku wymiany ognia, do ktrej wczya si artyleria niszczyciela * Wicher oraz bateria im. Heliodora Laskowskiego na Helu, niemieckie okrty odniosy uszkodzenia i wycofay si z walki. W Gryfa (dowdca kmdr por. Stanisaw Hryniewiecki) trafiy dwa pociski, ktre zabiy kilku marynarzy i uszkodziy artyleri przeciwlotnicz. Tego samego dnia o godz. 14.00 okrt zaatakoway i uszkodziy samoloty niemieckie. W czasie ostatniego nalotu o godz 19.00 wybuchy bomb spowodoway poar zbiornikw

GRZMOT-SKOTNICKI STANISAW
(1894-1939) genera

onierz Legionw Polskich od 1914 r., internowany w 1917 r. Po I wojnie wiatowej wyjecha do Francji, gdzie studiowa w Szkole Jazdy w Saumur. Odwoany do kraju, bra udzia w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. W okresie midzywojennym dowodzi brygadami kawalerii: Baranowicze, Nowogrdzk, Pomorsk. W sierpniu 1939 r. obj dowdztwo grupy
Stanisaw Grzmot-Skotnicki

GUADALCANAL operacyjnej Czersk" wchodzcej w skad armii Pomorze". Po jej rozbiciu przez niemieckie oddziay pancerne na Pomorzu obj dowdztwo grupy operacyjnej swojego imienia i na jej czele walczy w bitwie nad *Bzur. Ciko ranny w czasie przeprawy przez rzek w rejonie Witkowie, zmar 19 wrzenia 1939 r. na brzegu; nastpnego dnia opanowali lotnisko. Na wyspie Tulagi 6000 onierzy piechoty morskiej napotkao silny opr 1500 onierzy tamtejszego garnizonu, zmuszonego do kapitulacji po dwudniowych cikich walkach. 7 sierpnia pnym popoudniem Japoczycy skierowali na pomoc obrocom Guadalcanalu okrty 8 floty bazujce w Rabaul i Kwaniengu. W nocy z 8 na 9 sierpnia 5 cikich krownikw, 2 krowniki lekkie i niszczyciel zaskoczyy koo wyspy Savo zesp aliancki, zatapiajc 4 cikie krowniki (trzy amerykaskie i australijski) i uszkadzajc jeden krownik oraz jeden niszczyciel. Straty japoskie w bitwie (w drodze powrotnej ciki krownik Kako zosta zatopiony przez amerykaski okrt podwodny S-44) byy minimalne, ale Japoczycy nie potrafili wykorzysta sukcesu i nie
Guadalcanal - jecy japoscy

24

GUADALCANAL
bitwa 1942-43 Wyspa w archipelagu Wysp Salomona na Oceanie Spokojnym o powierzchni 6470 km2 , w 1942 r. zostaa zajta przez Japoczykw. 5 lipca 1942 r. amerykaski zwiad lotniczy dostarczy zdjcie wyspy, na ktrym rozpoznano pas startowy budowany przez Japoczykw. Oznaczao to, e wkrtce stamtd zaczn startowa samoloty do atakw na alianckie statki oraz samoloty zmierzajce do Australii i Nowej Gwinei. Amerykanie podjli natychmiastow decyzj o inwazji na Guadalcanal. Rnice zda w dowdztwie, niedostateczne przygotowanie operacji, ktra otrzymaa oficjalny kryptonim Watchtower", i niewielkie rodki, jakie przeznaczono do przeprowadzenia ofensywy (gwne siy skierowano do operacji *Torch" w Afryce Pnocnej), sprawiy, e przylgna do niej nazwa Shoestring", co w dosownym tumaczeniu oznacza sznurowado", a w przenoni niewielki kapita zakadowy. 7 sierpnia 1942 r. onierze z 1 dywizji piechoty morskiej pod dowdztwem gen. mjr. Alexandra Vandegrifta (naczelnym dowdc operacji by adm. Robert L. *Ghormley) wyldowali na brzegach wysp Guadalcanal, Tulagi i Gavutu. Na Guadalcanalu japoski garnizon liczy zaledwie 2200 ludzi i byli to gwnie robotnicy budujcy lotnisko, ktrzy uciekli do dungli, gdy tylko o godz. 6.53 okrty osaniajce inwazj odday pierwsze strzay. Tego dnia do pnocy 11 tys. marines wraz z zaopatrzeniem i sprztem znalazo si

249

Walki o Guadalcanal

Walki o Guadalcanal

GUADALCANAL

25

Japoczycy polegli na Guadalcanalu

na Gudalcanalu 1500 onierzy. 24 sierpnia doszo do bitwy, w ktrej dwa amerykaskie zespoy: Task Force 11 (lotniskowiec *Saratoga w osonie krownikw i niszczycieli) oraz 16 Task Force (lotniskowiec *Enterprise z krownikami i niszczycielami) zaday Japoczykom cikie straty. Zwycistwo w tej bitwie, a take dziaania samolotw startujcych z Henderson Field, day Amerykanom przewag w rejonie Guadalcanalu, ale tylko w dzie; pod oson nocy Japoczycy przerzucali na wysp posiki i ostrzeliwali z dzia okrtowych pozycje amerykaskich onierzy, ktrzy okrelali nocne rajdy japoskich okrtw jako Tokyo Express". Amerykanie te wzmacniali siy, cho wolniej ni Japoczycy. 7 wrzenia oddziay amerykaskie dokonay rajdu na japosk baz Taivu pooon ok. 37 km na wschd od lotniska. W czasie tej operacji w rce Amerykanw wpady planu ataku na Henderson Field, dziki czemu 13 wrzenia odparli atak, zabijajc 600 i ranic (prawdopodobnie) 600 z 3700 onierzy japoskich przy niewielkich stratach wasnych (40 zabitych i 103 rannych). 27 wrzenia i 9 padziernika dowdca si amerykaskich gen.

Vandegrift skierowa swoje oddziay do walk na zachd w stron rzeki Matanikau, w wyniku ktrych udao si poszerzy przyczek o 7 km i zada wrogowi due straty (700 onierzy). Mimo tych sukcesw sytuacja wojsk amerykaskich bya trudna. Japoczycy zajmowali pozycje na wschd i zachd od Henderson Field i co noc Tokyo Express" dowozi posiki: do padziernika ich siy wzrosy do ok. 22 tys. onierzy.
Guadalcanal 16 listopada 1942 r. - ponce transportowce japoskie. Na pierwszym planie amerykaski bombowiec Dauntless

251
walki 3500 zabitych i 20 czogw zniszczonych ogniem amerykaskich dzia 105 mm. Wkrtce w pobliu Guadalcanalu rozegraa si nastpna bitwa morska, w ktrej adm. Isoroku *Yamamoto usiowa zniszczy gwne amerykaskie siy morskie. Daoby to Japoczykom swobod dziaania na wyspie. 26 padziernika 1942 r. w pobliu archipelagu *Santa Cruz w bitwie morskiej Japoczycy zatopili lotniskowiec *Homet, a drugi lotniskowiec, *Enterprise, zosta uszkodzony. Flota adm. Yamamoto odesza z uszkodzonymi lotniskowcami *Shokaku i Zuiho oraz krownikiem Chikuma. Bitwa nie przyniosa rozstrzygnicia, jakie planowa Yamamoto, a w wyniku coraz skuteczniejszej blokady wyspy, utrudniajcej dosyanie posikw, siy japoskie wyczerpyway si. onierze byli wycieczeni, pozbawieni lekarstw przeciwko malarii dziesitkujcej ich szeregi, wystarczajcych racji ywnociowych i dostaw broni oraz amunicji. W czasie szeciomiesicznych walk Japoczycy stracili 25 tys. onierzy, w tym 9 tys. zmaro z chorb i godu. Straty amerykaskie byy znacznie mniejsze: stracili tylko 1592 ludzi, a przez cay czas przybyway nowe oddziay. Na pocztku grudnia poskich byy straty samolotw. W walkach o Guadalcanal Japoczycy stracili 600-1000 samolotw z wyszkolonymi zaogami, co znacznie obniyo ich moliwoci ataku i obrony w nastpnych bitwach.

GUADALCANAL
Monssen, natomiast ciki krownik Portland zosta uszkodzony. Mimo dotkliwych strat zesp amerykaski uniemoliwi ostrzelanie lotniska. 13 listopada Japoczycy podjli nastpn prb zniszczenia lotniska, rzucajc do walki zesp 6 krownikw i 6 niszczycieli (dowdca wiceadm. Gunichi Mikawa). W tym czasie drugi zesp, zoony z pancernika Kirishima, 2 cikich krownikw, lekkiego krownika oraz 4 niszczycieli, mia doprowadzi do wyspy 11 transportowcw, na ktrych byo 12 tys. onierzy i 10 tys. t sprztu. Oson operacyjn desantu zapewniay 2 lotniskowce (Junyo i Hiyo) oraz 2 pancerniki i ciki krownik. 14 listopada o godzinie 0.30 3 krowniki z pierwszego zespou wystrzeliy na Henderson Field 1370 pociskw kal. 203 mm, ktre zniszczyy 18 samolotw i uszkodziy 32. Mimo to z lotniska wystartoway nad ranem samoloty, ktre razem z samolotami z lotniskowca Enterprise uderzyy na okrty japoskie i zatopiy krownik Kinugasa oraz uszkodziy inne jednostki. W poudnie ponowiy atak, kierujc si na konwj japoskich transportowcw zmierzajcych w stron wyspy, i do zmierzchu zatopiy 7 statkw. Japoski konwj wycofa si, ale wrci nad ranem 15 listopada i wyadowa 4 tys. onierzy oraz 5 t sprztu. W nocy z 14 na 15 listopada 1942 r. amerykaski zesp skadajcy si z 2 dwch nowoczesnych pancernikw, Washington i South Dakota (dysponoway cznie 18 dziaami kal. 406 mm artylerii gwnej), oraz 4 niszczycieli, kierujc si wskazaniami radaru, otworzy ogie do nadchodzcych z pnocy okrtw wiceadmiraa Nobutake Kondo. Washington zatopi pancernik Kirishima, na dno poszed niszczyciel Ayanami. Amerykanie stracili 3 niszczyciele, ale uzyskali zdecydowan przewag na morzu. Zniszczyli wiele okrtw transportowych, uniemoliwiajc dalsze wzmacnianie japoskich si ldowych, co miao istotny wpyw na przebieg walk o wysp Guadalcanal.

GUADALCANAL
bitwa morska 1942 r.

Admira Isoroku *Yamamoto zaplanowa na 12-14 listopada 1942 r. decydujce uderzenie wymierzone w amerykask baz lotnicz Henderson Field na wyspie *Guadalcanal. Miaa to by dwuczciowa operacja polegajca na ostrzelaniu lotniska przez 2 pancerniki, krownik i 14 niszczycieli (zesp wiceadmiraa Hiroaki Abe) osaniane przez 2 pancerniki (*Kongo i Maruna) i samoloty z dwch lotniskowcw (Junyo i *Hiyo). Istotnym elementem operacji miao te by dostarczenie przez 11 transportowcw posikw dla garnizonu japoskiego. W tym czasie (11 i 12 listopada) amerykaskie okrty (5 krownikw i 8 niszczycieli) miay dowie posiki garnizonowi bronicemu Henderson Field. 12 listopada konwj amerykaski odpar atak samolotw japoskich, nie ponoszc wikszych strat. Jedynie krownik San Francisco, w ktry uderzy zestrzelony japoski bombowiec, 1942 r. garnizon amerykaski liczy straci m.in. 3 dziaa i radiolokator ju 40 tys. onierzy. W tej sytuacji artyleryjski. gen. Hyakutake zdecydowa si ewakuowa swoje wojska. Od 1 do W nocy okrty osony ameryka7 lutego 1943 r. Japoczycy wycofa- skiego konwoju napotkay japoski li si na przyldek Esperance i tam zesp 2 pancernikw, 14 niszczywsiedli na pokady okrtw. Byo cieli i lekkiego krownika, ktry to cakowitym zaskoczeniem dla szed ku wybrzeom Guadalcanalu oddziaw marines liczcych ju w celu ostrzelania lotniska. Bitwa 50 tys. onierzy. zakoczya si uszkodzeniem panWalki o Guadalcanal, ktre trway cernika Hiei (zatopionego nastpneod 7 sierpnia 1942 r. do lutego go dnia przez torpedy i bomby 1943 r., byy zwrotnym momentem amerykaskich samolotw) oraz zaw wojnie na Pacyfiku. W bitwach topieniem 2 niszczycieli Akatsuki morskich Amerykanie zadali nie- i Yudachi. Amerykanie stracili przyjacielowi due straty. Co praw- krownik Atlanta (drugi krowda kada ze stron stracia po 24 nik, Juneau, uszkodzony w czasie okrty, ale stocznie amerykaskie nocnej walki, zosta zatopiony przez mogy szybko uzupeni stan floty, japoski okrt podwodny nastpgdy Japonia takich moliwoci nie nego dnia) oraz 4 niszczyciele miaa. Jeszcze dotkliwsze dla si ja- Aaron Warci, Barton, Cushing,

GUAM

252

GUAM
desant 1944 r.

Najwiksza z Wysp Mariaskich (naleay do Stanw Zjednoczonych od 1898 r.), dostaa si pod okupacj japosk 8 grudnia 1941 r. i zostaa obsadzona przez 19-tysiczny garnizon dowodzony przez gen. Hyo Takashin. Amerykanie w poowie 1944 r. podjli prb odzyskania wyspy, na ktrej mogliby zaoy baz dla samolotw *B-29. 21 lipca GUDERIAN HEINZ po trzynastodniowym bombardowa- (1888-1954) niu (okrty amerykaskie wystrzeli- genera y 28 764 pociskw kal. od 127 do Syn pruskiego oficera, do wojska 406 mm) wysadzili desant. Wycho- wstpi w 1907 r. po ukoczeniu dzce z morza oddziay III korpusu amfibijnego (dowdca gen. Roy Heinz Guderian S. Geiger) napotkay zacit obron i zalegy na plaach, ale zdoay uchwyci i umocni przyczki, a nastpnie odeprze japoskie kontrataki. 25 i 31 lipca 3 dywizja piechoty morskiej (dowdca gen. Allen H. Turnage) oraz 77 dywizja piechoty (dowdca gen. Andrew D. Bruce) rozpoczy natarcie w kierunku pnocno-wschodnim i do 10 sierpnia dotary do pnocnego kraca wyspy. Zdobycie Guam kosztowao Amerykanw 1290 zabitych, 5648 rannych i 145 zaginio-

nych z oglnej liczby 54 891 onierzy biorcych udzia w walkach. Wikszo obrocw japoskich zgina w walkach lub popenia samobjstwo. Ci, ktrzy przeyli, nie poddali si i, wykorzystujc nieprzystpny teren, do koca wojny prowadzili walk partyzanck (ostatni oddzia 12 onierzy podda si 4 wrzenia 1945 r.).

253 przewidujcy uderzenie na zachd Europy przez *Ardeny, uznawane za teren nieprzejezdny dla czogw. W maju tego roku XIX korpus odegra znaczc rol w sforsowaniu Mozy i byskawicznym ataku przez pnocn Francj. W 1941 r., w czasie agresji na Zwizek Radziecki, dowodzi 2 grup pancern (pniej przeksztacon w 2 armi pancern), dziaajc na prawym skrzydle Grupy Armii rodek" (Heeresgmppe Mitte"); grupa ta odegraa istotn rol w przeamaniu frontu radzieckiego podczas operacji pod Biaymstokiem, Miskiem i Kijowem. 25 grudnia 1941 r. w wyniku klski pod Moskw zosta odwoany przez Hitlera. W 1943 r., przywrcony do czynnej suby, obj stanowisko generalnego inspektora wojsk pancernych (do jego obowizkw naleaa m.in. organizacja wojsk pancernych). Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r. (o ktrym wiedzia, lecz ostatecznie odmwi przyczenia si do spiskowcw) by czonkiem sdu honorowego, decydujcego o zwolnieniu ze suby oficerw zamieszanych w spisek, co umoliwiao postawienie ich przed trybunaem ludowym. W lipcu 1944 r. zosta mianowany szefem Sztabu Generalnego wojsk ldowych (peni wwczas dwie funkcje generalnego inspektora i szefa sztabu). 28 marca 1945 r. Hitler po raz drugi pozbawi go wszystkich funkcji wojskowych, gdy Guderian sprzeciwia si jego koncepcjom militarnym. GUSTAW armata kolejowa Prace nad skonstruowaniem najwikszej armaty II wojny wiatowej o kal. 802 mm rozpoczy si w 1937 r. w zakadach Kruppa. Konstruktorzy sdzili, e dziao bdzie gotowe do 1940 r., ale nie docenili stopnia trudnoci i dopiero w 1942 r. waciciel zakadw Gustaw Krupp mg ofiarowa niezwyky prezent Hitlerowi, ktry w rewanu nazwa dziao Gustaw". Pniej artylerzyci obsugujcy t niezwyk bro uywali nazwy Dora", co prowadzio do bdnych przypuszcze, e Niemcy mieli dwa dziaa kalibru 802 mm. Ze wzgldu na ogromny ciar i rozmiary (waga 1328,9 t, dugo 42,97 m, wysoko 11,58 m, szeroko 7,01 m) dziao musiao by rozmontowane do transportu przy uyciu dwigw kolejowych, co trwao ok. 6 tygodni, a jego elementy byy przewoone w oddzielnych wagonach. Po ustawieniu w pozycji bojowej oe kolejowe opierao si na dwch wagonach umieszczonych na rwnolegych torach. Do montau, obsugi i strzeenia dziaa przydzielano 1420 onierzy. Gustaw" mg w cigu godziny wystrzeliwa 2-3 pociski burzce o wadze 4,75 t i dugoci 7,6 m na odlego 46,7 km lub 2 pociski przeciwpancerne o wadze 7,1 t na odlego 37,8 km. Po raz pierwszy uyto go do ostrzeliwania Sewastopola. Jeden z poci-

GUSTAWA LINIA skw przebi 100-metrow warstw ziemi oraz betonu i eksplodowa w podziemnym magazynie. Armata oddaa rwnie kilka strzaw pod Leningradem i prawdopodobnie na Warszaw w czasie powstania 1944 r. Dalsze losy ogromnego dziaa nie s znane; w 1945 r. onierze amerykascy znaleli tylko kilka jego czci w opuszczonym pocigu w Bawarii. GUSTAWA LINIA umocnienia Niemiecki pas obrony na terenie Woch, przecina najwsz, rodkow cz Pwyspu Apeniskiego, cignc si przez 125 km wzdu rzek Garigliano, Rapido i Sangro. W grskim terenie zbudowano pas bunkrw betonowych i schronw wykutych w skale, osonitych pancernymi pytami lub wyposaonych w wieyczki czogw z dziaami przeciwpancernymi i karabinami maszynowymi. Dostpu do bunkrw broniy zapory przeciwczogowe, zasieki oraz pola minowe. Od 15 stycznia 1944 r. oddziay niemieckiej 10 armii powstrzymyway tam wojska alianckie. Trzykrotne prby przerwania linii przez aliantw zakoczyy si niepowodzeniem i dopiero w poowie maja 1944 r. linia zostaa przeamana w wyniku wsplnego dziaania 2 Korpusu Polskiego, francuskiego korpusu ekspedycyjnego i II korpusu amerykaskiego wraz z brytyjskim XIII korpusem.

H2S
radar

Brytyjski radar pracujcy na falach centymetrowych, montowany na pokadach samolotw od wiosny 1943 r. Pokazywa na ekranie rodzaj terenu, nad jakim przelatywano (woda, pole, teren zabudowany), co bardzo uatwao nawigacj w nocy i przy zej pogodzie. Przez Niemcw zosta nazwany Rotterdam Gerat, gdy pierwsze urzdzenie dostao si w ich rce po katastrofie brytyjskiego samolotu w pobliu tego miasta. W lipcu 1944 r. Niemcy wyprodukowali podobne urzdzenie, lecz nie zastosowali go bojowo. Poznanie konstrukcji brytyjskiego radaru pozwolio im jednak zastosowa pewne rodki znieksztacajce jego wskazania: m.in. na jeziorach w rejonie Berlina rozcignito na tratwach dugie paty metalu, aby zmieni obraz terenu odtwarzany na ekranie radaru, w 1944 r. za wyposaono nocne myliwce w odbiorniki Naxos, umoliwiajce wykrywanie bombowcw z wczonymi urzdzeniami H2S. HACHA EMIL (1872-1945) polityk Prezydent Czechosowacji od 30 listopada 1938 r. W marcu 1939 r. mimo braku upowanienia parlamentu podpisa w Berlinie - pod

Emil Hacha (trzeci z lewej) na zamku praskim z wadzami Protektoratu Czech i Moraw 21 stycznia 1941 r.

grob Adolfa Hitlera, e oddziay Wehrmachtu wkrocz do Czechosowacji - dokument przekazujcy w rce Niemcw peni wadzy na obszarze jego kraju. 16 marca 1939 r. zosta prezydentem nowo proklamowanego Protektoratu Czech i Moraw; jego wadze ograniczay jednak uprawnienia protektora Rzeszy (Reichsprotektor). Po wyzwoleniu Czechosowacji przez wojska radzieckie zosta w czerwcu 1945 r. aresztowany; 27 czerwca zmar w wizieniu. HA-GO (TYP 95)
czog

ny na Dalekim Wschodzie w 1941 r. by ju przestarzay i jedynie brak odpowiedniego uzbrojenia przeciwpancernego w wojskach alianckich pozwala Japoczykom uywa tych czogw bez wikszych strat. Produkcja zostaa wstrzymana w 1942 r., ale Ha-Go stosowano do 1945 r., cho ze wzgldu na cienki pancerz i niewielk prdko nie miay one wikszych szans w starciu z czogami amerykaskimi. Ogem wyprodukowano 1250 czogw tego typu, gwnie w wersjach 3 i 5 z dziaami kal. 57 mm i 47 mm.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 3 osoby silnik diesel 6-cyIindrowy o mocy 110 KM

Japoski czog skonstruowany w 1933 r., w chwili wybuchu woj-

255
ciar I pancerz 7,4 t 6-12 mm 1 dziao kal. 37 mm 2 karabiny maszynowe 40 km/h

HALIFAX, Handley Page

I prdko

HALDER FRANZ
(1884-1972) genera Potomek bawarskiej rodziny wojskowej (Jeg ojciec by generaem), w latach 1914-18 peni sub w sztabach armijnych. Po wojnie pozosta w Reichswehrze i by m.in. wykadowc taktyki, oficerem sztabu dywizyjnego i szefem Truppenamtu (Sztabu Generalnego Reichswehry, nazwanego tak ze wzgldu na zakazy traktatu wersalskiego). W styczniu 1933 r. obj stanowisko szefa sztabu VI okrgu wojskowego w Munster, pniej dowodzi 7 dywizj piechoty, w 1937 r. zosta zastpc szefa Sztabu Generalnego ds. szkolenia, nastpnie zastpc szefa Sztabu Generalnego ds. operacyjnych. W 1938 r. awansowa na stanowisko szefa Sztabu Generalnego wojsk ldowych. By przeciwnikiem Adolfa Hitlera, gdy uwaa, e jego polityka doprowadzi Niemcy do zguby, lecz nigdy nie odway si wystpi czynnie przeciwko
Franz Haider

Halifax Mk III

Fiihrerowi. Kierowa pracami nad przygotowaniem planw operacyjnych dziaa przeciwko Polsce w 1939 r., Norwegii, w zachodniej Europie, Grecji, Jugosawii oraz dziaa ldowych w inwazji na Wielk Brytani. Pod jego kierownictwem opracowano plan *Barbarossa". 24 wrzenia 1942 r. zosta zdymisjonowany przez Hitlera ze wzgldu na odmienne koncepcje strategiczne. Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r. aresztowano go i zesano do obozu koncentracyjnego we Flossenbiirgu, a nastpnie w Dachau, gdzie doczeka wyzwolenia przez wojska amerykaskie. Po wojnie przez 14 lat pracowa w wydziale historycznym armii amerykaskiej (US Anny Historical Division), i to z takim powiceniem, e w 1961 r. nagrodzono go Meritorious Civilian Service Award.

HALIFAX, Handley Page

samolot

Brytyjski czterosilnikowy samolot bombowy, oblatany 25 padziernika 1939 r., powsta na podstawie zamwienia Ministerstwa Lotnictwa, ktre pocztkowo zamierzao wprowadzi do uzbrojenia brytyjskich si

powietrznych dwusilnikowy bombowiec redniego zasigu. Niezadowalajce wyniki prb dwusilnikowych samolotw HP56 z silnikami Rolls-Royce Vultura, prowadzone od kwietnia do lipca 1937 r., skoniy jednak konstruktorw do wyposaenia samolotu w cztery silniki Rolls-Royce Merlin X o mocy 1280 KM kady. Pierwszy seryjnie produkowany Halifax wystartowa w padzierniku 1940 r. i miesic pniej 40 samolotw {Mk I) przekazano do 35 dywizjonu *RAF. Pierwsze samoloty (Halifwc I) nie zyskay dobrych ocen pilotw i Dowdztwa Lotnictwa Bombowego (Bomber Command), jednake zakady wprowadziy poprawki, w ktrych wyniku samoloty te stay si doskonaymi bombowcami. Halifax II wyposaono w silniki Rolls-Royce Merlin XX i Merlin XXII o wikszej mocy oraz silniejsze uzbrojenie obronne (obrotow wieyczk Boulton Paul D z czterema karabinami maszynowymi Yickers). W poowie 1943 r. wyprodukowano Halifwc III z silnikami gwiazdowymi Bristol Hercules XVI o mocy 1615 KM kady i powikszonej rozpitoci skrzyde z 30,12 m do 31,75 m; ogem

HALIFAX wyprodukowano 2060 samolotw tego typu. Ostatnia wersja Halifax VI - miaa silniki Bristol Hercules 100 o mocy 1800 KM. Halifax by samolotem wszechstronnym, uywanym do rozmaitych zada. Mk VIII i IX, produkowane specjalnie dla Dowdztwa Lotnictwa Transportowego (Transport Command), nie miay uzbrojenia; mogy przewozi 11 pasaerw, 16 onierzy i adunek o ciarze do 3629 kg w przystosowanej do tego celu komorze bombowej. W czasie wojny wyprodukowano 6176 samolotw, uznanych za jedne z najlepszych bombowcw II wojny wiatowej. Pierwszy lot bojowy wykonay samoloty z 35 dywizjonu RAF w skadzie 4 grupy Dowdztwa Lotnictwa Bombowego, w nocy z 11 na 12 marca 1941 r. (nalot na Hawr). W nocy z 30 na 31 maja 1942 r. bray udzia w rajdzie 1000 samolotw na Koloni, bombardoway Essen i Brem. Latali na nich lotnicy z polskiego 304 Dywizjonu Bombowego Ziemi Pomorskiej. cznie Halifaxy wykonay 75 532 loty bojowe i zrzuciy 227 tys. ton bomb.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Halifax VI) silniki 4 x Bristol Hercules 100 o mocy 1800 KM rozpito 31,75 m dugo 21,82 m maks. masa startowa 30 844 kg maks. prdko 502 km/h zasig 2028 km uzbrojenie 9 karabinw maszynowych Browning kal. 7,69 mm (0,303 cala) bomby o ciarze do 6577 kg

Lord Halifax

Od lutego 1938 r. by ministrem spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii i gorco popiera polityk *appeasementu premiera Neville'a *Chamberlaina. Jednake we wrzeniu 1938 r. zmieni zapatrywania i, ku konsternacji premiera, sprzeciwia si zawarciu ukadu w *Monachium na warunkach wynegocjowanych w Bad Godesberg. W maju 1940 r. by najpowaniejszym kandydatem do stanowiska premiera rzdu brytyjskiego, ale odmwi penienia tej funkcji. W grudniu 1940 r. premier Wiston Churchill pozby si go wysyajc na stanowisko ambasadora do Waszyngtonu. Sprawowa ten urzd do 1946 r. HALSEY WILLIAM FREDERICK (1882-1959) admira Amerykaski oficer, absolwent Naval Academy w 1900 r., w czasie I wojny wiatowej by dowdc niszczycieli i nie wyrni si adnymi osigniciami bojowymi. W 1941 r. obj dowdztwo zespou operacyjnego lotniskowcw osaniajcych uderzenie na japoskie

HALIFAX Edward Frederick Lindley Wood lord Halifax (1881-1951) polityk Brytyjski dziaacz Partii Konserwatywnej, w latach 1926-31 by wicekrlem Indii. W 1934 r. odziedziczy po swoim ojcu tytu lordowski.

pozycje na Wyspach *Gilberta i *Marshalla. W kwietniu 1942 r. zosta dowdc lotniskowcw (Commander of Carriers) Floty Pacyfiku. Choroba uniemoliwia mu wzicie udziau w bitwie o *Midway. W padzierniku 1942 r. otrzyma rozkaz przejcia stanowiska dowdcy si morskich Pacyfiku Poudniowego po adm. Robercie L. *Ghormleyu. 26 listopada otrzyma stopie admiraa. Agresywno, bezkompromisowo i odwaga zyskay mu przydomek Buli" (byk). Wrd onierzy synne stao si jego powiedzenie: zabija Japocw, zabija Japocw, zabija wicej Japocw" (Kill Japs, kill Japs, kill mor Japs"). Dziaania floty pod jego dowdztwem day Amerykanom przewag strategiczn w rejonie Wysp Salomona. W marcu 1943 r. dowodzone przez niego siy zajy wyspy Russell i dwie wyspy z grupy Triobrianda. Rok pniej przej dowdztwo 5 floty, ktra w marcu zostaa przemianowana na 3 flot. W powodzi sukcesw nie zabrako i trudnych chwil. Da si zwie Japoczykom (plan Sho I") w czasie inwazji na wysp *Leyte, ktr miay osania okrty jego floty. Nie majc penych informacji

257
W nocy z 24 na 25 lipca 1943 r. do nalotu na miasto wystartoway 792 bombowce brytyjskie (347 * Lancaster w, 241 *Halifaxw, 125 *Stirlingw, 73 * Wellingtony, wrd ktrych byy samoloty polskich dywizjonw bombowych 300 i 305) z 2460 t bomb, w tym 1006 t bomb zapalajcych (26 858 adunkw trzydziestofuntowych i 327 250 bomb czterofuntowych, tzw. paeczek magnezowych). Samoloty wysposaono rwnie w nowy rodek walki: 90 min paskw metalowych o dugoci 26,5 cm (poowa dugoci fali wysyanych przez niemieckie radary Wurzburg), ktre, rozsiewane w powietrzu, zakcay prac stacji radiolokacyjnych. Dziki temu niemieckie samoloty myliwskie i artyleria przeciwlotnicza zestrzeliy tylko 12 samolotw brytyjskich. Bezporednio nad cel dotaro 257 samolotw, ich bomby wznieciy poary na ulicach o cznej dugoci 86 km. Nastpnego dnia nad Hamburg nadleciao 109 samolotw *B-17 z 1 skrzyda (Bombardment Wing) amerykaskiej 8 armii lotniczej (8 Air Force), aby zniszczy stoczni Blohm und Voss, w ktrej budowano U-booty, oraz zakady Klckner wytwarzajce silniki lotnicze. Tylko samoloty z czoowych formacji zdoay celnie skierowa bomby, gdy gsty dym zasoni atakowane obiekty przed nastpnymi bombowcami. W czasie nalotu 15 samolotw B-17 zostao zestrzelonych, a 78 powrcio do bazy z uszkodzeniami. W nocy z 27 na 28 lipca 1943 r. z 777 bombowcw brytyjskich, ktre wystartoway z angielskich lotnisk, 729 ponowio atak na miasto, w ktrym jeszcze nie ugaszono poarw wznieconych podczas pierwszego nalotu. Wybuchy bomb rozptay burz ogniow we wschodniej czci miasta, na obszarze 10,5 km-. Tej nocy zgino 18,5 tys. mieszkacw. Wikszo udusia si z braku tlenu (1 kg adunku zapalajcego zabiera ok. 40 m1 powietrza) lub zatrua gazami wydzielanymi przez fosfor (skadnik adunkw zapalajcych). Bom-

HAMPDEN, HandleyPage
by zniszczyy 600 zakadw przemysowych i warsztatw oraz 214 350 domw mieszkalnych i budynkw publicznych. Po tym nalocie minister uzbrojenia Albert *Speer poinformowa Hitlera, e jeeli sze innych najwikszych miast niemieckich stanie si celem podobnych nalotw, to zaamie si produkcja zbrojeniowa. W nocy z 29 na 30 lipca 1943 r. miasto bombardowao 649 samolotw (z 786, ktre wystartoway z Wielkiej Brytanii). Ostatni, czwarty nalot przeprowadzono w nocy z 2 na 3 sierpnia 1943 r.; nad Hamburgiem znalazy si 424 bombowce. W czasie atakw od 24 lipca do 3 sierpnia samoloty alianckie wykonay 3091 lotw, z czego 2592 nad miastem. Zrzucono 8334 t bomb. Straty alianckie byy stosunkowo niewielkie: 104 samoloty (z ktrych 60 zestrzeliy myliwce); 251 powrcio do baz z uszkodzeniami. Mimo ogromnych zniszcze w Hamburgu sie elektryczna i gazowa zacza funkcjonowa po 3 tygodniach, ju w sierpniu przeadunki w porcie wyniosy 160 tys. t, tj. tylko o 40 tys. t mniej ni w miesicu przed nalotami. Budowa U-bootw nie zostaa wstrzymana, poniewa dym uniemoliwi amerykaskim samolotom celne bombardowanie i niszczenie wszystkich urzdze stoczni; po piciu miesicach produkcja przemysowa w Hamburgu osigna 80% poziomu z lipca 1943 r.

o przeciwniku, skierowa swoje okrty na spotkanie najgroniejszej siy boju morskiego: japoskich lotniskowcw. Tym samym odsoni niezwykle wan drog morsk w cieninie San Bernardino, ktra wioda ku ldowisku si desantowych w zatoce Leyte. Decyzja Halseya mogaby drogo kosztowa Amerykanw, gdyby nie bdy Japoczykw i mny bj amerykaskich lotniskowcw eskortowych koo wyspy Samar. Potem jego flota dwukrotnie znalaza si w centrum tajfunu i stracia kilka okrtw. Obydwie sytuacje: samowolne dziaanie w czasie inwazji na Leyte i bdne kierowanie okrtami podczas tajfunw byy rozpatrywane przez komisj wojskow, ktra stwierdzia win admiraa Halseya, ale nie wystpia z wnioskiem o pozbawienie go stanowiska. Uznano, e jest zbyt cennym dowdc. 2 wrzenia 1945 r. by obecny na pokadzie pancernika *Missouri podczas podpisania kapitulacji Japonii. W grudniu tego roku awansowano go do stopnia admiraa floty. HAMBURG
naloty

HAMPDEN,
samolot

HandleyPage

Niemieckie miasto portowe, byo ' celem 187 nalotw wykonanych przez bombowce alianckie od 1940 do 1945 r. Najcisze naloty, ktre odbyy si w lipcu i sierpniu 1943 r., zyskay miano bitwy o Hamburg".

Brytyjski dwusilnikowy samolot bombowy, ktry w sierpniu 1938 r. wszed do uzbrojenia jednostek RAF. Wydawa si doskona maszyn: szybki, zwrotny, zabiera dwukrotnie wicej bomb na dwukrotnie wiksz odlego ni Bristol *Blenheim. Podczas pierwszych dziennych nalotw na obiekty w Niemczech okazao si jednak, e jest za sabo uzbrojony, aby mg obroni si przed myliwcami.

HARMON MILLARD
Wobec wysokich strat dowdztwo *RAF wycofao Hampdeny ze suby. Powrciy do walki na pocztku 1940 r., silniej uzbrojone i opancerzone. Bray udzia w wielu premierowych operacjach lotnictwa brytyjskiego: pierwsze zrzucay bomby na cele niemieckie, pierwsze atakoway Berlin w nocy z 25 na 26 sierpnia 1940 r., pierwsze zrzucay miny morskie. W poowie wrzenia 1942 r. zostay wycofane z wypraw bombowych, gdy RAF dysponowa ju innymi, bardziej przydatnymi do tego celu samolotami. Pozostay jednak w subie Dowdztwa Obrony Wybrzea (Coastal Command), atakujc niemieck eglug. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
silniki 2 x Bristol Pegasus XVII o mocy 980 KM rozpito 21,08 m dugo 16,33 rn maks. masa startowa 8500 kg maks. prdko 426 km/h 3200 km zasig uzbrojenie 4-6 karabinw maszynowych kal. 7.69 mm (0,303 cala) 1814 kg bomb. min lub 1 toipeda kal. 457 mm

258
dynie w negocjacjach dotyczcych Flying Corps iw 1918 r. obj do *Lend-Lease, a nastpnie koordy- wodzenie eskadr. We wrzeniu nowa wszystkie dziaania zwizane 1939 r. powierzono mu dowodzenie z amerykask pomoc dla Wielkiej 5 grup lotnictwa bombowego, Brytanii. We wrzeniu tego roku a wkrtce stanowisko zastpcy szewyjecha z lordem *Beaverbroo- fa sztabu lotnictwa (Air Staff). W kiem do Moskwy, aby ustali zakres lutym 1942 r. obj stanowisko szei sposb pomocy wojskowej dla fa brytyjskiego Dowdztwa LotnicZSRR. W 1943 r. obj stanowisko twa Bombowego (Bomber Comambasadora Stanw Zjednoczonych mand). Wierzy, e naloty bombow Moskwie; by w staym kontak- we bd miay decydujcy wpyw cie ze Stalinem i bra udzia we na bieg wojny, ale uwaa, e ciwszystkiech konferencjach sprzy- kie bombowce nie mog precymierzonych. Prawdopodobnie roz- zyjnie niszczy wybranych celw mowy z ludowym komisarzem w Niemczech i dlatego organizowa spraw zagranicznych Wiaczesa- naloty dywanowe. Pierwszy rajd wem *Mootowem w Jacie na te- 1000 bombowcw" na Koloni zormat Dalekiego Wschodu przekonay ganizowa ju trzy miesice po obgo, e Rosjanie maj zamiar roz- jciu stanowiska dowdcy Bomber szerza swoje wpywy w Azji. Command; poleci wwczas zebra Ostrzega o tych zamiarach prezy- wszystkie samoloty bombowe, zadenta Franklina D. Rooscvelta. Po rwno z jednostek szkoleniowych, wojnie by nieoficjalnym doradc jak i bojowych, co w razie fiaska prezydenta Harry'ego Trumana do nalotu i duych strat mogo zdezorspraw polityki zagranicznej. ganizowa struktur i funkcjonowanie brytyjskiego lotnictwa. Ryzyko, jakie zdecydowa si ponie, HARRIS ARTHUR opacio si, gdy w czasie rajdu Bomber Command straci tylko (1892-1984) 40 samolotw. W lipcu i czerwcu genera 1942 r. poleci wykona podobne Oficer brytyjski, rozpocz karier naloty na Essen (965 samolotw) lotnika w czasie I wojny wiatowej, i Brem (904 samoloty). 3 listopagdy peni sub w 1 Regimencie da 1943 r. przekonywa premiera Rodezyjskim. Wstpi wwczas Winstona Churchilla: zamienimy do brytyjskiego lotnictwa Royal Berlin w ruiny, jeeli tylko Amerykanie wcz si do gry. Nas bdzie Arthur Harris to kosztowa 400-500 bombowcw, Niemcw przegran wojn". Jego konsekwentnie realizowana strategia niszczenia niemieckiego przemysu i miast miaa wpyw na bieg II wojny.

HARMON MILLARD
(1888-1945) genera Dowdca amerykaskiej 2 armii lotniczej w latach 1941-42, nastpnie dowdca amerykaskich si powietrznych operujcych z Guadalcanalu i wysp poudniowego Pacyfiku. Od lipca 1944 r. by dowdc US Army Air Force na obszarze Pacyfiku, odpowiedzialnym za bombardowania strategiczne Japonii. W lutym 1945 r. samolot, ktrym lecia, zagin bez wieci.

HART THOMAS C.
(1887-1971) admira Dowdca amerykaskiej Floty Azjatyckiej (US Asiatic Fleet); w latach 1939-42 uzna, e jego siy bazujce w Manili (jeden ciki i dwa lekkie krowniki, 13 niszczycieli, 29 okrtw podwodnych, 5 traowcw, 6 kanonierek, okrty bazy lotnictwa morskiego

HARRIMAN WILLIAM AVERELL

(1891-1986) polityk Amerykaski biznesmen i dyplomata, w 1941 r. uczestniczy w Lon-

259 i 28 lodzi latajcych) s zbyt nike, aby skutecznie mogy si przeciwstawi japoskiej flocie. W styczniu 1942 r. wycofa okrty (z wyjtkiem niektrych jednostek) na bezpieczniejsze wody Holenderskich Indii Wschodnich, a nastpnie zoy rezygnacj. Wkrtce powoano go na stanowisko dowdcy sprzymierzonych si morskich na Dalekim Wschodzie. Kierowa akcj w cieninie Makassar, ale ponownie zoy rezygnacj, ustpujc ze stanowiska na rzecz holenderskiego wiceadm. Conrada Helfricha. Od lipca 1942 r. by doradc w kierownictwie US Navy, w 1945 r. przeszed na emerytur. HARTMANN ERICH
(1922-1993) major

HEINKEL HE 111 HAWKER HURR1CANE -4 HURR1CANE, Hawker HAWKER TEMPEST -> TEMPEST, Hawker HAWKER TYPHOON -> TYPHOON, Hawker HE 111 ^HEINKEL HE 111 HEDGEHOG
(Je") bomba gbinowa

okrtu podwodnego, a sup wody wznoszcy si po wybuchu by nieomylnym znakiem celnoci strzau. Za pomoc tej broni zatopiono 50 okrtw podwodnych. W 1944 r. okrty *Royal Navy wyposaono w wyrzutnie penowymiarowych" bomb gbinowych o nazwie Suid. Trzylufowy miotacz wystrzeliwa przed dzib okrtu bomby zawierajce 135 kg amatolu. Eksplozj powodowa zapalnik hydrostatyczny i wybuch bomby niszczy okrt podwodny cinieniem wody. Do koca wojny za pomoc tej broni zatopiono 18 U-bootw. HEINKEL HE 111
samolot

Niemiecki as myliwski, osign najwysz w II wojnie wiatowej liczb zwycistw w walkach powietrznych, zestrzel i wuj c 352 samoloty w czasie 825 walk (1404 loty bojowe). Sub bojow rozpocz 10 padziernika 1942 r. w 52 puku bazujcym w Majkopie na Ukrainie. Od wrzenia 1943 r. dowodzi kolejno 6 i 9 eskadr (Staffel), a nastpnie 1 dywizjonem (Gruppe) w 52 puku myliwskim (Jagdgeschwader), ktry walczy na poudniowym odcinku frontu wschodniego. 25 sierpnia 1944 r. za trzysetne zwycistwo powietrzne zosta, jako 18 onierz niemiecki, odznaczony przez Adolfa Hitlera Krzyem Rycerskim z Limi Dbowymi, Mieczami i Brylantami. W maju 1945 r. w rejonie Pisku (Czechosowacja) podda si onierzom z amerykaskiej 16 dywizji pancernej. Przekazany wojskom radzieckim, 27 grudnia 1949 r. stan przed sdem, oskarony o zamordowanie za pomoc 1120 pociskw z karabinw maszynowych i dziaek swojego samolotu 780 cywilw"; skazany na 25 lat wizienia, wyszed na wolno w 1955 r. i powrci do Republiki Federalnej Niemiec.

Niewielkie bomby gbinowe wystrzeliwane przed dzib okrtu pozwalay zaatakowa zanurzony okrt podwodny, gdy by on jeszcze w zasigu fal *ASDIC-u. Wprowadzono je do uzbrojenia brytyjskich okrtw w styczniu 1942 r. Bomby odpalane elektrycznie z platformy na pokadzie okrtu wpaday do wody w odlegoci 202 m przed dziobem, pokrywajc kolisty obszar o promieniu 41 m i tony z prdkoci 7 m/s. Wyposaone w zapalniki kontaktowe, eksplodoway dopiero po zetkniciu si z kadubem

Niemiecki bombowiec; podobnie jak wiele innych samolotw bojowych budowanych w drugiej poowie lat trzydziestych, zosta zaprojektowany dla potrzeb cywilnych i wojskowych. Pierwszy prototyp wyposaony w dwa silniki BMW VI oblatano 24 lutego 1935 r. W czasie prb rozwin prdko wiksz ni wiele wczesnych samolotw myliwskich. Drugi prototyp przekazano liniom lotniczym Lufthansa w celu przeprowadzenia prb. Czwarty prototyp zabiera 10 pasaerw ulokowanych w dwch kabinach i lata

Bomba gbinowa Hedgehog

HEINKELHE 115

260
maks. masa startowa 14 000 kg maks. prdko 435 km/h zasig 1950 km uzbrojenie 1 najciszy karabin maszynowy MG 131 kal. 13 m m 1 podwjny karabin maszynowy MG 81 kal. 7,9 mm 1 dziako MG FF kal. 20 mm bomby do 2000 kg

HEINKEL HE 115
wodnosamolot Niemiecki wodnosamolot, ktrego pierwszy prototyp wystartowa na pocztku 1938 r. i wkrtce He 115 przystosowano do bicia rekordw Heinkel He 111 przygotowywany do startu wiata. W maju 1938 r. ustanowi! w Lufthansie pod nazw Dresden; Ze wszystkich wersji He 111 naj- 8 rekordw wiata w swojej kategodo 1936 r. sze seryjnie produko- wicej wyprodukowano samolotw rii na dystansie 1000 km i 2000 km wanych He 111C zakupiy towarzy- He 111H; do 1944 r. powstao z adunkiem 500 kg, 1000 kg stwa lotnicze. Samolot w wersji ich ponad 5 tys. Wykorzystywane i 2000 kg, uzyskujc redni wojskowej He 111B-1, przekazany byy nie tylko jako bombowce. prdko 325 km/h. Po tych wyczyLuftwaffe w drugiej poowie 1936 r., He 111H-23 przystosowano do prze- nach przygotowano trzy nastpne rozwija maksymaln prdko 340 woenia spadochroniarzy, a inne sa- prototypy i przy wykorzystaniu km/h i mg przenosi adunek 1500 moloty przenosiy pociski kierowane konstrukcji ostatniego rozpoczto kg bomb na odlego 900 km. Hs293 i bomby latajce *V-1. Naj- seryjn produkcj. Samolot ten zaHe 111B-2 z silnikami o wikszej bardziej oryginaln konstrukcj by interesowa marynark wojenn mocy wszed do uzbrojenia Legionu He 111Z Zwilling, uywany do holo- Szwecji i Norwegii. Condor i odby prby bojowe w Hi- wania gigantycznych szybowcw W 1939 r. Luftwaffe otrzymaa 52 szpanii, ktre wykazay, e jest wy- *Messerschmitt Me 321. Powsta on samoloty w wersji B z powikszostarczajco szybki (350 km/h z a- z poczenia dwch kadubw H6 nymi zbiornikami paliwa i o wikdunkiem 750 kg bomb) i dostatecz- centropatem o dugoci 6,15 m szym zasigu. W 1940 r. zakady Heinkla dostarczyy 66 samolotw nie silnie uzbrojony (3 karabiny i wyposaony by w pity silnik. wersji C z silniejszym uzbrojeniem. maszynowe MG 15 kal. 7,9 mm), aby lata bez eskorty myliwcw. To DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE W 1941 r. Luftwaffe stracia zainteresowanie wodnosamolotami, ale przewiadczenie o zaletach samolo(He 111H-16) w 1943 r. podjto produkcj wersji tu przysporzyo Luftwaffe wielu silniki 2 x Junkers Jumo 211F-2 E i do koca 1944 r. wyprodukowastrat w 1940 r., gdy formacje He 111 o mocy 1350 KM kady no 141 samolotw tego typu, uzbroznalazy si w ogniu karabi- rozpito 22,6 m jonych w 4 karabiny maszynowe nw maszynowych nowoczesnych dugo 16,4 m samolotw myliwskich *Spitfire i *Hurricane. Ujawnio si wwczas Heinkel He 115 wiele innych wad: udwig bomb okaza si za may, sposb umocowania karabinw maszynowych nie zapewnia odpowiedniej celnoci, zwaszcza przy prowadzeniu cigego ognia, magazynki karabinw maszynowych mieciy zbyt mao nabojw, a wymiana kadego z nich trwaa 5-10 s i czsto strzelec musia to robi w najbardziej krytycznym momencie ataku myliwca, co z reguy przesdzao o losie bombowca.

261 walajco. W pierwszym prototypie ujawniono znaczne usterki podwozia, a drugi prototyp rozbi si 10 grudnia w czasie oficjalnej prezentacji. Mimo to zdecydowano si kontynuowa produkcj, gdy osigi samolotu byy imponujce: w czasie prb rozwin prdko 840 km/h na wysokoci 6000 m. Pierwsz parti 31 samolotw ukoczono w lutym 1945 r. i zakady uruchomiy seryjn produkcj odrzutowcw nazwanych He 162A-2. Program budowy przewidywa wytwarzanie przez trzy zakady 4000 samolotw miesicznie, ale do koca wojny udao si wyprodukowa tylko 116 egzemplarzy, a 800 nie zostao ukoczonych. aden z nich nie zosta wykorzystany w walce, aczkolwiek myliwce przekazano do jednostki w Leck.

HEINKELHE219UHU HEINKEL HE 177 GREIF samolot

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {He I15B) 2xBMW 132N silniki o mocy 900 KM kady rozpito 23,15 m dugo 17,38 m maks. masa startowa 9100 kg maks. prdko 350 km/h zasig 2100 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe MG 15 kal. 7,9 mm 1000 kg bomb

HEINKEL HE 162 SALAMANDER samolot Niemiecki samolot odrzutowy, ktrego budowa rozpocza si 8 wrzenia 1944 r., a pierwszy prototyp wystartowa z lotniska zakadw Wiede-Schwechat ju 6 grudnia 1944 r. Ze wzgldu na popiech prby nie wypady zado-

Niemiecki ciki bombowiec, by jednym z najbardziej nieudanych samolotw II wojny wiatowej. Dowdztwo Luftwaffe dao od konstruktorw, aby ciki bombowiec mg atakowa z lotu nurkowego i zwalcza cele morskie. W efekcie pod koniec lat trzydziestych w zakadach Heinkla powsta czterosilnikowy bombowiec, w ktrym para silnikw ustawionych w tandemie napdzaa jedno migo. Sterowanie silnikami wymagao niesychanej wprawy od pilota, powtarzajce si grone usterki ukadu olejowego powodoway poary, zawodzio podwozie, a caa konstrukcja kaduba bya bardzo saba. 50 prototypw rozbio si w czasie lotw lub spono. Z 1094 samolotw wyprodukowanych do 1944 r. zaledwie 200 uyto na froncie, i to gwnie do DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE transportu zaopatrzenia. Na froncie (He 162A-2) wschodnim, gdzie trafia wikszo silnik BMW 003 E-l tych samolotw, piloci nazywali je o cigu 800 kg poncymi trumnami".
rozpito dugo masa startowa maks. prdko zasig uzbrojenie 7,70 m 9,05 m 2695 kg 840 km/h 975 km DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (He 177A-5) silniki 2 x Daimler-Benz DB 610A-1 i B-l o mocy 2950 KM rozpito 31,44 m dugo 22 m maks. masa startowa 31 000 kg maks. prdko 488 km/h zasig 4000-5500 km uzbrojenie 3 karabiny maszynowe MG 81J kal. 7,9 mm 3 najcisze karabiny maszynowe MG 131 kal. 13 mm 2 dziaka MG 151 kal. 20 mm 3 pociski sterowane radiem Hs 293 2 pociski Hs 294 lub 2 Fritz X (inne wersje - do 6000 kg bomb)

2 dziaka kal. 20 mm

Linia montaowa He 162 w podziemnej fabryce w pobliu Engels

HEINKEL HE 219 UHU samolot Konstruktorzy z zakadw Heinkla przystpili w 1940 r. do pracy nad samolotem rozpoznawczym dalekiego zasigu z kabin cinieniow

HEINKEL HE 280
i trjkoowym podwoziem z koem przednim; opracowali rwnie wersj tego samolotu jako myliwca bombardujcego oraz przeznaczonego do dziaa na duej wysokoci. Wobec nasilajcych si alianckich nalotw na Niemcy dowdca nocnych myliwcw gen. Josef Kammhuber zdecydowa o przeksztaceniu He 219 w myliwce nocne. Pierwszy prototyp oblatano 15 listopada 1942 r., a w marcu 1943 r. odbya si pozorowana walka powietrzna midzy He 219 i Ju 88, zakoczona porak samolotu Junkersa. W czasie bojowego testu nowego samolotu, w nocy z 11 na 12 czerwca 1943 r., pk Streib zestrzeli pi samolotw brytyjskich. Produkcja seryjna rozpocza si w poowie 1943 r. ale rozwijaa si bardzo wolno i gwn wersj A-7 przekazano jednostkom Luftwaffe dopiero w maju 1944 r. Samoloty w wersji B-2 osigay maksymaln prdko 690 km/h, aczkolwiek byy zbyt sabo uzbrojone. Do 1945 r. zakady Heinkla wyprodukoway tylko 268 samolotw wszystkich wersji (oraz 20 prototypw), ktre okazay si bardzo gronymi wrogami bombowcw i groway nad synnymi de Havilland *Mosquito.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {He 219A-7) silniki 2 x Daimler-Bcnz DB 603G o mocy 1900 KM kady rozpito 18,5 m dtugo 15,5 m maks. masa startowa 15 300 kg maks. prdko 670 km/h zasig 2000 km uzbrojenie 2 dziaka kal. 20 mm 4 dziaka MK 108 kal. 30 mm 2 dziaka MK 103 kal. 30 mm

262
ci 6100 m. W tym czasie samoloty z silnikami tokowymi osigay prdko 550 km/h i zalety pierwszego odrzutowego myliwca wiata byy oczywiste. Jednake Ernst Heinkel popad w nieask Hitlera i nikt z dowdztwa Luftwafte nie odway si zoy zamwienia w jego zakadach. W efekcie wyprodukowano tylko 8 prototypw, a seryjn produkcj odrzutowych samolotw podjy konkurencyjne zakady Messerschmitta. byskawicznie: w 1943 r. zakady dostarczyy 2545 samolotw, z czego 252 trafiy do brytyjskiego lotnictwa morskiego (*Fleet Air Ami), gdzie nazwano je Hellcat Mk I. W pierwszej wersji wyprodukowano 4403 samoloty, z ktrych 205 przystosowano do walki w nocy (wersje F6F-3E i F6F-3N). W kwietniu 1944 r. ruszya produkcja najliczniejszej wersji F6F-5. Samoloty te rniy si od poprzednikw silniejszym uzbrojeniem, moliwoci przenoszenia bomb o ciarze do 907 kg oraz silnikami o wikszej mocy (Pratt & Whitney R-2800-10W). Do listopada 1945 r. wyprodukowano 7870 samolotw F6F-5 i F6F-5N (nocny myli wiec). W czasie 11 wojny wiatowe Hellcaty zestrzeliy 4947 samolot z 6477 zestrzelonych przez wszyst kie rodzaje myliwcw bazujce n lotniskowcach (tj. 76%); Hellcaty startujce z lotnisk ldowych zestrzeliy 209 samolotw wroga.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZN" (F6F-5) silnik Pratt & Whitney R- 2800-1OW o mocy 2000 KM rozpito 13,06 m dugo 10,24m maks. masa startowa 5774-6991 kg maks. prdko 597 km/h zasig 1520 km

HELLCAT F6F, Grumman

samolot Amerykaski samolot myliwski przeznaczony do startw z lotniskowcw, opracowany w zakadach Grumman Aircraft Engineering Corp. Dwa pierwsze prototypy wyprodukowano do 30 czerwca 1941 r. Po wprowadzeniu poprawek do trzeciego prototypu, XF6F-3 wystartowa 26 czerwca 1942 r. i 3 miesice pniej rozpoczto produkcj seryjn F6F-3. Pierwsze samoloty dostarczono 16 stycznia 1943 r. na lotniskowiec *Essex, a kilka miesicy pniej na lotniskowce *Yorktown i Independence. 1 wrzenia 1943 r., startujc z pokadu lotniskowca Yorktown, wziy udzia w bojach o wysp Marcus. Produkcja rozwijaa si

Hellcat F6F-3 na pokadzie lotniskowca Yorktown

HEINKEL HE 280
samolot Pierwszy prototyp niemieckiego dwusilnikowego samolotu odrzutowego, oblatany 2 kwietnia 1941 r. na lotnisku zakadw Heinkla, osign prdko 776 km/h na wysoko-

263
uzbrojenie 4 najcisze karabiny maszynowe kat. 12.7 mm (0,5 cala) 2 dziaka kal. 20 mm lub 6 karabinw maszynowycb (po 3 na kadym skrzydle) 6 rakiet kal. 127 mm podwieszanych pod skrzydami i bomby o ciarze do 907 kg, przenoszone pod kadubem lub skrzydami

HENSCHELHS 123
ka Brytania zakupia 26 samolotw Helldiver, a oddziay marines otrzymay wikszo z 900 samolotw budowanych dla US AAF, oznaczonych A-25A \SB2-1A.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (SBC-4) silnik Wright R-1820-34 Cyclone o mocy 950 KM rozpito 10,36 m dugo 8,37 m maks. masa startowa 2838 kg maks. prdko 378 km/h zasig 1375 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm (0,3 cala) 450 kg bomb lub rakiet kal. 127 mm zawieszanych pod skrzydami

HELLDIVER SB2C, Curtiss

samolot

Amerykaski samolot bombowy przystosowany do startu z lotniskowcw, skonstruowany w zakadach Curtiss-Wright Corp. na podstawie zamwienia z 15 maja 1939 r. Ju w listopadzie 1940 r. US Navy zoya zamwienie na du parti. 18 grudnia 1940 r. oblatano prototyp XSB2C, ale mino wiele czasu, zanim pierwsze seryjne samoloty opuciy fabryk. Powodem opnienia bya katastrofa pierwszego prototypu, a nastpnie konieczno wprowadzenia wielu poprawek wskazanych przez ekspertw (m.in. zainstalowanie samouszczelniajcych si zbiornikw paliwa o wikszej pojemnoci, zwikszenie powierzchni statecznikw i zmiana uzbrojenia). Samoloty zadebiutoway w walce 11 listopada 1943 r. w czasie ataku na Rabaul i od tego czasu bray udzia we wszystkich wikszych bitwach na Pacyfiku. W 1944 r. zakady wyprodukoway samolot w wersji SB2C-3 (cznie 1112 egzemplarzy), wyposaony w silnik o wikszej mocy, napdzajcy czteroopatowe migo. W tym samym roku uruchomiono produkcj gwnej wersji SB2C-4 (2000 samolotw). Palce potrzeby marynarki wojennej Stanw Zjednoczonych wymogy wczenie do produkcji dwch kanadyjskich zakadw: Fairchild Aircraft Ltd. i Canadian Car & Foundry, ktre na podstawie amerykaskiej licencji wytworzyy 1194 samoloty oznaczone SBF i SB W. Ostatnia wersja SB2C-5 powstaa w pierwszych miesicach 1945 r. Wiel-

terenie Czechosowacji. Prowadzona przez jego parti akcja na rzecz przyczenia do Rzeszy tzw. Sudetenlandu, zamieszkaego przez ok. 3 min Niemcw, staa si podstaw da aneksyjnych wobec Czechosowacji, wysuwanych przez Adolfa Hitlera, a spenionych na mocy porozumienia zawartego w *Monachium we wrzeniu 1938 r. W padzierniku tego roku Henlein obj stanowisko gauleitera Sudetenlandu. Aresztowany przez aliantw w 1945 r., popeni samobjstwo, zanim stan przed sdem.

HENSCHEL HS 123
samolot

HENDERSON FIELD
lotnisko

Amerykaskie lotnisko na wyspie *Guadalcanal, nazwane imieniem mjr. Loftona Hendersona, ktry w czasie bitwy o *Midway wystartowa z lotniska na wyspie i prowadzi atak 16 samolotw *Dauntless na lotniskowiec *Hiryu; zgin zestrzelony przez japosk artyleri przeciwlotnicz.

HENLE1N KONRAD
(1898-1945) polityk

Niemiecki dwupatowy bombowiec nurkujcy, oblatany 8 maja 1935 r., wczony do uzbrojenia *Luftwaffe w padzierniku tego roku. W czasie walk w Hiszpanii okaza si samolotem skutecznym w niszczeniu celw naziemnych. Odgos jego silnika wpywa deprymujco na obron naziemn atakowanych obiektw, gdy przypomina huk strzelajcego cikiego karabinu maszynowego. W chwili wybuchu II wojny wiatowej samolot by ju przestarzay, ale uywano go w czasie walk w Polsce, Belgii, Francji, na Bakanach i do poowy 1944 r. na froncie wschodnim. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
silnik rozpito BMW 132Dc o mocy 880 KM 10.5 m

Przywdca nazistowskiej partii Niemcw sudeckich dziaajcej na

Henschel Hs 123

HENSCHELHS 129
dugo masa startowa maks. prdko zasig uzbrojenie 8,33 m 2217 kg 341 km/h 860 km

264 oraz powikszajc nieco kabin. Produkcja wersji B-l/R-3 rozpocza si w grudniu 1941 r. i w marcu nastpnego roku pierwsze egzemplarze dotary do jednostek Luftwaffe na froncie wschodnim. W nastpnych latach powstao bardzo wiele wersji rnicych si midzy sob uzbrojeniem. Np. B-l/R-2 by uzbrojony w 2 dziaka MG 151 kal. 20 mm, jedno dziao MK 101 kal. 30 mm zamontowane pod kadubem oraz 2 karabiny maszynowe MG 17 ka. 7,9 mm. Najsilniej uzbrojony by B-2/R-3, gdy w zasobniku pod kadubem umieszczono dziao PAK 40 kal. 75 mm. W samolotach tej wersji prbnie zamontowano urzdzenie SG 113, automatycznie odpalajce 6 pociskw kal. 75 mm podczas przelotu nad obiektem metalowym, ale do bojowego wykorzystania nowej broni do niszczenia czogw nie doszo. W czasie wojny wyprodukowano 879 samolotw Hs 129. HENSCHEL HS 293 pocisk rakietowy

2 karabiny maszynowe MG 17 kal 7,9 mm 1 bomba 250 kg lub 4 bomby 50 kg 92 bomby do niszczenia celw ywych lub 2 dziaka MG FF kal. 20 mm

HENSCHEL HS 129
samolot

Niemiecki samolot szturmowy zamwiony w 1938 r. w zakadach Henschel Flugzeugwerke AG przez Ministerstwo Lotnictwa Rzeszy. Analizujc dowiadczenia z wojny w Hiszpanii, uznao ono potrzeb wyposaenia *Luftwaffe w mae, dobrze uzbrojone i opancerzone samoloty, odporne na ostrza z ziemi. Pierwszy prototyp wystartowa na pocztku 1939 r. i zosta bardzo skrytykowany przez oblatywaczy. Wprawdzie pilot by doskonale chroniony pytami pancernymi o gruboci 6-12 mm i szyb pancern o gruboci 75 mm, ale ta zbroja" waya ok. p tony, co obniao osigi samolotu wyposaonego w sabe silniki Argus As 410 o mocy 465 KM kady. Piloci narzekali na ciasn i niewygodn kabin, w ktrej pole widzenia byo ograniczone do szczeliny obserwacyjnej, dobrej do wypeniania zada bojowych, ale nie do lotu w formacji. Mimo wszystkich zastrzee zakady zdecydoway si wyprodukowa 8 samolotw oznaczonych A-O. W kocu 1940 r. producent wprowadzi poprawki, instalujc silniki o wikszej mocy (700 KM kady)

Niemiecki pocisk rakietowy skonstruowany w zakadach Henschl* w 1940 r. przez prof. Wagnera, wy posaony by w gowic bojow o wadze 325-500 kg, pojemnik z yrokompasem, aparatur radiow do sterowania lotem oraz silnik rakietowy. Zrzucany przez samolo (He 111, He 177, Do 217, Fw 200 Hs 177, Ju 290), opada przez jedn sekund; nastpnie wcza si silnik rakietowy Walter HWK 109-507 na paliwo pynne, nadajcy pociskowi w czasie 10 sekund prdko 600 km/h. Pilot samolotu mg za pomoc radia kierowa lotem rakiety wyposaonej w lamp lub bezdymn flar palc si jaskrawoczerwonym pomieniem, co uatwiao obserwacj lotu. Zasig pocisku wynosi 20 km. W czasie drugiej prby, przeprowadzonej w grudniu 1940 r. w Peenemiinde, pocisk uderzy dokadnie w rodek celu, jakim bya stodoa. W jednej z nastpnych prb zniszczy okrtDANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE -cel o wypornoci 5000 t. Po raz (B-2/R-2) pierwszy Hs 293 wykorzystano bosilniki 2 x Gnome-Rhne jowo 25 sierpnia 1943 r. nad Zatok o mocy 700 KM kady Biskajsk.
rozpito dugo maks. masa startowa maks. prdko zasig uzbrojenie 12,20 m 9,73 m 5243 kg 407 km/h 690 km

2 dziaka kal. 20 mm 1 dziao kal. 30 mm 6 karabinw maszynowych

HENSCHEL HS 217 FHN -^FHN, Henschel HS 217

Henschel Hs 129

Najsabsz stron tego pocisku rakietowego byo sterowanie radiowe. Pilot przed odpaleniem rakiety ustawia nadajnik i odbiornik na prac w jednym z 18 kanaw. Brytyjczycy szybko nauczyli si zakca fale kierujce rakiet. W 1943 r. Niemcy z powodzenim zastosowali kierowanie przewodowe: na kocach skrzyde rakiety Hs 293B umieszczono pojemniki zawierajce 20 km drutu o gruboci 0,2 mm; w samolocie znajdowa si drugi pojemnik ze szpulami, na ktre nawinito 10-12 km drutu. W czasie lotu rakiety drut rozwija si i przez niego docieray do urzdze sterowniczych sygnay z nadajnika operatora w kabinie samolotu. Ze wzgldu na znaczny ciar urzdzenia sterowniczego prby przecigay si i do koca wojny Niemcy nie uyli rakiet sterowanych przewodowo.

265

HESS RUDOLF

ktra m.in. przygotowywaa plany Najbardziej rewolucyjnym sposo- dugo 182,9 m agresji na Polsk. Nie potrafi wybem prowadzenia rakiety byo uy- szeroko 21,4 m korzystywa swojego stanowiska cie kamery telewizyjnej. W gowicy zanurzenie 5,7 m i pozycji ani te walczy o wzgldy pocisku Hs 293D za szyb ogrzewa- prdko 25 wzw Fiihrera, by wic coraz bardziej n elektrycznie umieszczono kame- uzbrojenie odsuwany na dalszy plan przez r telewizyjn (o nazwie Tonne A") 6 dzia ka. 140 mm Martina *Bormanna, ktrego wproi nadajnik o mocy 20 W, ktry prze4 dziaa przeciwlotnicze kal. 102 mm wadzi do kancelarii Hitlera. Prawkazywa drog radiow obraz z ka12 samolotw dopodobnie te wzgldy zadecydomery do monitora w kabinie pilota way o podjciu przez niego prby samolotu. Kamera z nadajnikiem zmiany biegu historii. 10 maja i anten wayy 130 kg. Po odpale- HESS RUDOLF 1941 r. w samolocie Messerschmitt niu rakiety samolot-matka mg (1894-1987) Bf 110 wystartowa z lotniska zawrci lub skry si w chmurach, polityk a celowniczy, widzc na ekranie Czonek NSDAP od 1920 r., by w Augsburgu i dotar do Szkocji, monitora obraz z gowicy rakiety, najbliszym wsppracownikiem gdzie wyskoczy ze spadochronem. naprowadza j radiowo lub prze- Adolfa Hitlera. Po nieudanym puczu Przedstawiajc si jako pokojowodowo na cel. Prby przecigay w Monachium w 1923 r. zbieg do wy emisariusz, zada spotkania si i w efekcie zakady Henschla Austrii, lecz dobrowolnie powrci z ksiciem Hamiltonem. Osadzony wyprodukoway t bro zbyt pno, do kraju i stan przed sdem. Ska- przez Brytyjczykw w wizieniu, aby moga by uyta w walce na zany na 18 miesicy pozbawienia dwukrotnie usiowa popeni samowiksz skal. wolnoci, odbywa kar w wizieniu bjstwo. Hitler pozbawi go wszystw Landsbergu, gdzie przebywa kich stanowisk oraz tytuw i ogote Adolf Hitler (prawdopodobnie si, e Hess jest czowiekiem umyHERMES pomaga mu w napisaniu Mein sowo chorym. W 1946 r. stan okrt Kampf). Od 1925 r. by osobistym przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w Norymberdze Pierwszy brytyjski lotniskowiec sekretarzem Hitlera. 21 kwietnia i za zbrodnie przeciwko pokojowi projektowany od pocztku w takim 1933 r. zosta zastpc Fiihrera, zosta skazany na doywotnie wicharakterze; inne lotniskowce, ktre a w rzdzie nazistowskim obj zienie. W 1987 r. popeni samobjwczeniej rozpoczy sub (Argus, 1 grudnia 1933 r. stanowisko mini- stwo w wizieniu Spandau (gdzie od Furious), przebudowano ze statkw stra bez teki. Uwaany by za trzeci 1966 r. by jedynym winiem). pasaerskich (Argus z budowanego osob w pastwie (po Hitlerze Okolicznoci ucieczki Hessa z Niedla Wochw statku Conte Rosso) i Hermannie *G6ringu) i nazywany miec pozostaj dotychczas zagadk. lub okrtw (Furious z krownika sumieniem Partii". Od 4 lutego Rzd brytyjski nada zadziwiajco liniowego). Hermes, zwodowa- 1938 r. wchodzi w skad tajnej rady. ny w 1922 r., w chwili wybuchu II wojny wiatowej by ju przestaRudolf Hess podczas wizyty na froncie zachodnim w maju 1940 r. rzay. Projektanci zaoyli, e w jego hangarach bdzie mona pomieci 20 samolotw, ale maszyny uywane w 1939 r. byy ju zbyt due i lotniskowiec mg ich zabra zaledwie 2; jego moliwoci ograniczaa rwnie prdko wynoszca tylko 25 wzw. Hermes wzi udzia w ataku na francusk baz w *Dakarze, a w 1942 r. doczy do Wschodniej Floty (Eastern Fleet) adm. Jamesa Somerville'a. Zaton 9 kwietnia 1942 r. w pobliu Trincomali, trafiony 40 bombami japoskich bombowcw *Aichi D3A Va".
DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 10 950 t \f

HETZER
may rozgos caej sprawie, a po wojnie nie ujawni adnych dokumentw. Najwiksz sensacj wywoa brak blizny na klatce piersiowej czowieka zmarego w Spandau, ktr miaby autentyczny Hess ranny w czasie I wojny wiatowej. Dao to podstawy do podejrze, e w Spandau przebywa sobowtr Hessa, a on sam zgin w samolocie zestrzelonym przez niemieckie myliwce lub zosta zamordowany w Anglii przez wysannikw Hitlera. Wyjanienie tej sprawy do koca bdzie moliwe dopiero po ujawnieniu dokumentw z archiww brytyjskich. caym pojazdem i stwarza niebezpieczestwo wystawienia na pociski nieprzyjacielskie najsabiej opancerzonych (20 mm) burt.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 4 osoby silnik Praga AC/2 o mocy 158 KM ciar 15,75 t pancerz 10-60 mm uzbrojenie 1 dziao PAK39 L/48 kal. 75 mm I karabin maszynowy MG 34 lub 42 kal. 7.9 mm prdko 38 km/h zasig 177 km

26

HETZER

(Panzerjager 38 t) dziao Niemieckie dziao samobiene skonstruowane w 1943 r. w wyniku naciskw gen. Heinza *Guderiana, inspektora wojsk pancernych, ktry w marcu tego roku wskaza na konieczno uzbrojenia oddziaw frontowych w lekkie niszczyciele czogw. Zachowano podstawowe ukady sterowania i przeniesienia napdu czogu *PzKpfw 38(t), zmodyfikowano silnik Praga, ktrego pojemno zwikszono do 7750 cm3, uzyskujc moc 158 KM. Czteroosobow zaog osania pancerz pochylony pod ktem 40 (boki i dolna przednia pyta) i 70 (grna przednia pyta). Gwne uzbrojenie stanowia zmodyfikowana armata kal. 75 mm z czogu *PzKpfw IV z zapasem 41 nabojw; karabin maszynowy, umieszczony na grze pojazdu, by sterowany zdalnie. Pierwsze 23 dziaa samobiene wyprodukowano w kwietniu 1944 r. i w lipcu tego roku skierowano je do nowo formowanych jednostek niszczycieli czogw Panzerjagerabteilungen 731 i 743 oraz 15 i 76 dywizji piechoty. Do marca 1945 r. wyprodukowano 2584 pojazdy, z ktrych 2496 przekazano armii. Na polu bitwy okazay si gron broni, aczkolwiek niewielki kt ostrzau w poziomie zmusza zaog do manewrowania

HEYDRICH REINHARD TRISTAN

(1904-1942)

SS Obergruppenfuhrer Niemiecki oficer, sub wojskow rozpocz w marynarce wojennej w 1922 r., ale dziewi lat pniej (w stopniu porucznika) zosta wydalony ze suby na mocy decyzji sdu honorowego, gdy odmwi polubienia uwiedzionej przez niego kobiety. W 1932 r. zyska uznanie szefa *SS Heinricha *Himmlera i na jego polecenie utworzy tajn sub bezpieczestwa SS (SicherheitsReinhard Heydrich (z prawej) z Wilhelmem Canarisem

267 urlopowanego Konstantina von *Neuratha) protektora Czech i Moraw. 27 maja 1942 r. ranny w zamachu dokonanym przez przerzuconych z Wielkiej Brytanii skoczkw zmar 4 czerwca w praskim szpitalu na skutek zakaenia. W odwecie Niemcy wymordowali ok. 6 tys. Czechw (w tym ludno wsi Lidice oraz Leaki), a tysice wywieli do obozw koncentracyjnych. HILFKREUZER -> KROWNIKI POMOCNICZE HIMMLER HEINRICH (1900-1945) Reichsfuhrer SS Fanatyczny zwolennik nazizmu, zorganizowa gigantyczny aparat terroru i masowej eksterminacji przeciwnikw politycznych oraz ludnoci podbitych pastw. Czonek nazistowskiej partii NSDAP od 1925 r., zastpca dowdcy w osobistej stray Adolfa Hitlera Schutzstaffeln (*SS) od 1927 r., dwa lata pniej stan na czele SS. Szybko rozbudowa t organizacj (od 290 czonkw do 52 tys. w kocu 1933 r.) i zapewni jej cakowit autonomi w ramach systemu nazistowskiego. W marcu 1933 r., jako szef policji w Monachium, zaoy w Dachau obz koncentracyjny, w ktrym osadzono 5000 winiw. W tym czasie bezwzgldnie umacnia swoj wadz policyjn. Stworzona przez niego suba bezpieczestwa (Sicherheitsdienst, *SD) ujawnia rzekomy spisek przeciwko Hermannowi *G6ringowi, kompromitujc podlege temu ostatniemu *Gestapo; na polecenie Hitlera przej wwczas kontrol nad tajn policj. Pozycja Himmlera we wadzach III Rzeszy wzmocnia si po likwidacji 30 czerwca 1934 r., w czasie tzw. nocy dugich noy, Ernesta Rohma i jego wsppracownikw. W 1936 r. Himmler zosta szefem policji (Reichsfuhrer SS und Chef der deutschen Polizei), a w 1942 r. obj urzd ministra spraw we-

HIROHITO Pozycja Himmlera umocnia si po nieudanym zamachu na Hitlera w lipcu 1944 r.: obj dowdztwo Armii Rezerwowej i doprowadzi do aresztowania usunitego wczeniej ze stanowiska szefa wywiadu wojskowego adm. Wilhelma *Canarisa. W styczniu 1945 r. obj dowdztwo Grupy Armii Ren" (Heeresgruppe Rhein"), a potem Wisa" (Weichsel"). W kocu wojny usiowa podj negocjacje z aliantami zachodnimi na temat zawarcia separatystycznego pokoju (m.in za porednictwem przedstawiciela Szwedzkiego Czerwonego Krzya hrabiego Folke *Bernadotte i szwedzkiego bankiera Raula *Wallenberga). Pozbawiony stanowisk przez powiadomionego o tych dziaaniach Hitlera, do 21 maja ukrywa si, prawdopodobnie we Flensburgu. Zaopatrzy si w dokumenty funkcjonariusza tajnej andarmerii polowej, zgoli wsy i przykry oko czarn opask. Przypadkowo aresztowany na brytyjskim punkcie kontrolnym Meinstedt, 22 maja zdecydowa si ujawni swoje prawdziwe nazwisko komendantowi obozu. Zabrany przez oficerw kontrwywiadu do Liineburga, przed przesuchaniem popeni samobjstwo, przegryzajc kapsuk z trucizn.

Heinrich Himmler

wntrznych, skupiajc w swoim rku potn wadz policyjn, gospodarcz i administracyjn, a take wojskow poprzez kontrol nad wojskami SS - *Waffen SS. Wykorzysta t wadz do realizacji programu przestrzeni yciowej" dla narodu niemieckiego. 7 padziernika 1939 r. na mocy tajnego dekretu Hitlera zosta mianowany komisarzem Rzeszy do spraw umocnienia niemieckiej narodowoci (Reichskommissar fur die Festigung des deutschen Ytolkstums), odpowiedzialnym za zachowanie czystoci rasowej na Wschodzie" oraz przygotowanie programu osiedleczego na terenie Polski i Zwizku Radzieckiego. Prawdopodobnie w tym czasie (dokadna data nie jest znana, gdy rozkazy w tej sprawie Hitler przekazywa ustnie) otrzyma polecenie przystpienia do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej" (Endlsung der Judenfrage"). W marcu 1941 r. na konferencji najwyszych oficerw SS i policji stwierdzi, e zbliajca si wojna ze Zwizkiem Radzieckim ma na celu zmniejszenie populacji sowiaskiej o 30 milionw". W czerwcu 1941 r. poleci Rudolfowi Hssowi komendantowi obozu w Auschwitz-Birkenau prowadzi eksperymenty z uyciem nowych metod masowego umiercania winiw.

HIROHITO (1901-1989) cesarz Japonii Po picioletnim okresie regencji, w 1926 r. obj tron Japonii po ojcu Yoshihito. Nimb boskoci otaczajcy cesarza stawia go poza biecymi sprawami politycznymi i dlatego trudno oceni rol, jako odegra w planowaniu i realizacji podbojw japoskich. Tu przed wybuchem wojny w Europie w 1939 r. usiowa utrzyma wspprac dyplomatyczn z Wielk Brytani i Stanami Zjednoczonymi, o czym wiadcz instrukcje wydane nowemu premierowi, gen. Nobuyuki Abe. W drugiej poowie 1941 r. wyraa zaniepokojenie planami wojny na

HIROSZIMA Pacyfiku, nie wierzc w moliwo zwycistwa nad Amerykanami. Charakterystyczny by sposb, w jaki przedstawi swoje stanowisko na naradzie wadz pastwowych i wojskowych 6 wrzenia 1941 r., gdy zacytowa wiersz swego dziadka, cesarza Meiji, o potrzebie pokoju midzy pastwami morskimi. Zaakceptowa jednak decyzje rzdu, uznajc, e w czasie kryzysu nie moe narusza autorytetu wadzy pastwowej i rozbija jednoci narodu. W czasie wojny wszystkie rozkazy byy wydawane w jego imieniu, ale ten zabieg propagandowy nie przesdza jego odpowiedzialnoci za polityk agresji. W sierpniu 1945 r., po zrzuceniu bomby atomowej na *Hiroszim, cesarz wykorzysta swj autorytet, aby, wbrew stanowisku ministra wojny i najwyszych dowdcw, doprowadzi do zakoczenia wojny. 15 sierpnia 1945 r. wygosi przemwienie, w ktrym wyda rozkaz zakoczenia dziaa zbrojnych. Byo to pierwsze przemwienie radiowe cesarza i wielu onierzy, przekonanych, e gos zosta sfaszowany, nie uwierzyo w nie. Po wojnie pozosta na tronie, gdy rzd amerykaski uwaa, e zapewni to polityczn stabilno, ale 1 stycznia 1946 r. zosta zmuszony do zrezygnowania z atrybutu boskoci", a wprowadzenie w 1947 r. monarchii konstytucyjnej ograniczyo jego wadz do funkcji reprezentacyjnych. HIROSZIMA miasto i port Miasto w Japonii (ok. 250 tys. mieszkacw w 1945 r.), na ktre 6 wrzenia 1945 r. amerykaski samolot zrzuci bomb *atomow. Decyzj o zbombardowaniu nuklearnym jednego z japoskich miast podj prezydent Harry *Truman w kwietniu 1945 r. Specjalici wojskowi, uwzgldniajc warunki terenowe, sposb zabudowy, zaludnienie itp., wytypowali cztery miasta najbardziej odpowiednie jako

268

Hiroszima po wybuchu

cel ataku atomowego: Hiroszim, Kokur, Niigat i *Nagasaki. Od czerwca 1945 r. 10 bombowcw *B-29 tworzcych Composite Group 509 odbywao loty wiczebne nad tymi miastami. 5 sierpnia o godz. 1.15 trzy samoloty zwiadowcze wystartoway z bazy na wyspie Tinian w stron Hiroszimy, Kokury i Nagasaki (Niigata zostaa skrelona z listy celw, gdy wywiad donis, e znajduje si tam obz jecw amerykaskich). O godz. 7.30 samolot zwiadowczy Straight Flush przekaza wiadomo, e nad Hiroszim panuj dobre warunki atmosferyczne, co przesdzio o ataku. Kamery filmowe zainstalowane na pokadzie jednego z dwch B-29 towarzyszcych samolotowi z bomb atomow miay dokadnie zarejestrowa przebieg i skutki wybuchu. 6 sierpnia 1945 r. po godz. 8.00 bombowiec o nazwie *Enola Gay" pilotowany przez pk. Paula *Tibbetsa znalaz si nad Hiroszim. Punktem celowania by most Aioi w centrum miasta, dobrze rozpoznawalny nawet z wysokoci kilku tysicy metrw ze wzgldu na charakterystyczny ksztat litery T (od jednego z przse biega odnoga na wysp). O godz. 8.15 samolot zrzuci atomow bomb, ktra po 43 sekundach eksplodowaa na wysokoci ok. 580 m nad ziemi, nad szpitalem Shima, w odlegoci 300 m na poudniowy

wschd od punktu celowania. Po 1/10 000 sekundy kula ogniowa osigna rednic 28 m; jej temperatura wynosia ok. 300 000 C. Po 1 sekundzie rednica ognistej kuli powikszya si do 280 m, a temperatura na jej powierzchni wynosia ok. 5000 C. Wybuch zniszczy cakowicie zabudowania w promieniu 4000 m; na obszarze 121,7 km2 zburzy 7 tys. budynkw, a 55 tys. domw spono. Ocalao tylko 13 tys. domw. W chwili wybuchu w miecie przebywao ok. 350 tys. ludzi (stali mieszkacy oraz uchodcy z innych miast). Zgino prawdopodobnie 78 tys. ludzi (31% mieszkacw), 14 tys. zagino, a 37 tys. odnioso rany. Do 10 sierpnia 1946 r. czna liczba osb zabitych w czasie wybuchu oraz zmarych w wyniku ran i promieniowania wyniosa 118 661. HITLER ADOLF (1889-1945) dyktator III Rzeszy Przywdca nazistowskiej partii NSDAP, w 1933 r. przej wadz dyktatorsk w Niemczech, ktr wykorzysta do zamania postanowie traktatowych i rozpoczcia wojny wiatowej. Pierwszym znanym protoplast Adolfa Hitlera by urodzony w 1837 r. Alois - nielubny syn Marii Anny Schicklgruber, pniejszej

269

HITLER ADOLF terenowych oddziaw partii, ktra w lutym 1925 r. odzyskaa prawo dziaania i w wyborach w maju 1928 r. zdobya 12 miejsc w *Reichstagu (parlamencie). Dwa lata pniej program NSDAP poparo 6 milionw wyborcw, co dao partii 107 mandatw w parlamencie. W warunkach ostrego kryzysu gospodarczego i poczucia upokorzenia z powodu postanowie traktatu wersalskiego NSDAP szybko zyskiwaa nowych zwolennikw, rwnie wrd wpywowych przemysowcw i wyszych oficerw. W 1932 r. Hitler wysun swoj kandydatur na urzd prezydenta i uzyska w wyborach 36,8 % gosw. Jego popularno wzrosa w okresie kryzysu politycznego, gdy szybko upaday kolejne rzdy. 30 stycznia 1933 r. obj urzd kanclerza i w cigu 5 miesicy, wykorzystujc poar Reichstagu 28 lutego 1933 r. i saboci konstytucji niemieckiej (art. 48 dawa prawo wydawania rozporzdze z moc ustawy), zniszczy demokracj. Na mocy rozporzdzenia prezydenta Rzeszy z 28 lutego 1933 r. oraz ustawy z 23 marca 1933 r. stworzy podstawy pastwa totalitarnego. Wkrtce pozby si najpotniejszego
Adolf Hitler w 1923 r.

Adolf Hitler w czasie I wojny wiatowej (pierwszy z lewej)

ony Georga Hiedlera. Czterdziestoletni Alois, urzdnik pastwowy, zmieni nazwisko na Hitler, zblione do nazwiska jego ojczyma. 20 kwietnia 1889 r. trzecia ona Aloisa, Klara, w austriackim miasteczku Braunau urodzia syna Adolfa. Drugim dzieckiem bya Paula, urodzona w 1896 r. Adolf ukoczy klasztorn szko podstawow w Lambach, a nastpnie szko redni w Steyr. Rodzicw straci wczenie: ojciec zmar w 1903 r., a matka, z ktr by szczeglnie zwizany, w 1907 r. Mody Hitler wykazywa zdolnoci plastyczne i zamierza swoje ycie powici sztuce, jednake dwukrotne prby zdania egzaminw do Akademii Sztuk Piknych w Wiedniu nie powiody si. Pozosta w Wiedniu, utrzymujc si z dorywczych prac. W 1912 r. przenis si do Monachium. Po wybuchu I wojny wiatowej, 16 sierpnia 1914 r. zgosi si ochotniczo do Bawarskiego Puku Piechoty. Na froncie zyska opini dobrego i odwanego onierza; by dwukrotnie ranny i szeciokrotnie odznaczany, w tym Krzyem elaznym klasy l i i i . Powrci z wojny w stopniu kaprala i podj prac jako agent wywiadu Reichswehry; w tym charakterze we wrzeniu 1919 r. znalaz si w Monachium na zebraniu maej, powstaej w styczniu 1919 r. partii Deutsche Arbeiterpartei. Ludzie, ktrych tam spotka, prezentowali pogldy bdce wypadkow idei socjalizmu, nacjonalizmu i antysemityzmu, co bardzo

odpowiadao Hitlerowi. Kilka dni pniej otrzyma zaproszenie na nastpne zebranie odbywajce si w piwiarni Altes Rosenbad". Wtedy wstpi do organizacji jako sidmy jej czonek. Wkrtce przeksztaci t niewielk organizacj w Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP). W sali piwiarni Hofbrauhaus" w Monachium Hitler przedstawi dwudziestopiciopunktowy program, ktry przewidywa m. in. zerwanie traktatu wersalskiego, stworzenie armii narodowej, wydalenie cudzoziemcw, opiek socjaln pastwa. Program szybko zyska zwolennikw, w tym szefa policji miejskiej Pohnera i Oberamtmanna Wilhelma Fricka, pniejszego ministra spraw wewntrznych Rzeszy. W lipcu 1921 r., gdy Hitler stan na czele NSDAP, partia ta liczya ju 3 tys. czonkw i tworzya oddziay, ktre miay ochrania jej zebrania Sturmabteilungen (SA). 8 i 9 listopada 1923 r., wykorzystujc te oddziay, Hitler podj nieudan prb zamachu stanu, za co 31 marca 1924 r. zosta skazany na 5 lat pozbawienia wolnoci. W wizieniu w Landsbergu napisa ksik Mein Kampf, w ktrej przedstawi program niemieckiej dominacji w Europie. W padzierniku 1928 r. pozna siedemnastoletni pomocnic Heinricha Hoffmanna, swojego osobistego fotografa, Ew *Braun, ktra staa si jego towarzyszk ycia. Hitler wykorzystywa czas po wyjciu z wizienia na rozbudow

HITLER ADOLF

270

Kanclerz Adolf Hitler i prezydent Paul von Hindenburg

wroga - Ernsta Rhma, szefa SA, dowodzcego zorganizowan si ok. 1 min ludzi pod broni i 3,5 min rezerwistw, przy pomocy ktrych chcia podbi Europ; w nocy z 30 czerwca 1934 r. (noc dugich noy") Rohm i jego najblisi wsppracownicy zostali wymordowani. W sierpniu 1934 r., po mierci prezydenta Paula Hindenburga, Hitler obj urzd prezydencki, co w poczeniu ze stanowiskiem kanclerza dawao mu nieograniczon wadz dyktatora. Bardzo szybko, przy wsppracy Rudolfa *Hessa, Heinricha *Himmlera i Hermanna *G6ringa, zacz stosowa terror wobec przeciwnikw politycznych i ydw: w marcu 1933 r., a wic dwa miesice po przejciu wadzy, wyda rozkaz zorganizowania obozu koncentracyjnego w Dachau, a w 1935 r. tzw. ustawy norymberskie umoliwiy usunicie ydw z ycia gospodarczego i politycznego. Hitler konsekwentnie zmierza do realizacji swojego gwnego celu: stworzenia przestrzeni yciowej dla nowego narodu niemieckiego, ktry w jego planach mia liczy 250 min ludzi. W marcu 1935 r. odrzuci dyktat wersalski" (jak okrela traktat wersalski) i wszelkie ograniczenia rozwoju niemieckich si zbrojnych. W 1938 r. utworzy Oberkommando der Wehrmacht (Naczelne Dowdztwo Si Zbrojnych), ktre podlegao jemu jako naczelnemu dowdcy. 4 lutego

1938 r. zwolni 35 generaw, uznajc, e s niechtni jego planom podboju Europy. Przekonany o saboci mocarstw zachodnich przystpi do realizowania polityki ekspansji: w 1938 r. zagarn Austri (*Anschluss) i uzyska w *Monachium zgod premierw Wielkiej Brytanii i Francji oraz dyktatora Wioch na przyczenie do Niemiec czci *Czechosowacji, tzw. Sudetenlandu. W marcu 1939 r., amic postanowienia ukadu monachijskiego, zaj ca Czechosowacj, a 3 kwietnia wyda rozkaz przygotowania planw podboju Polski. 22 sierpnia 1939 r. na odprawie najwyszych dowdcw w Obersalzbergu powiedzia: (...) Chciaem ustali moliwe do przyjcia stosunki z Polsk, by najpierw zaatwi si z Zachodem, ale ten plan, cho mi si najbardziej podoba, nie mg zosta wykonany, bo zmieniy si zasadnicze okolicznoci. Stao si dla mnie jasne, e Polska zaatakuje w razie konfliktu z Zachodem". 1 wrzenia 1939 r. Hitler rozpta II wojn wiatow, kierujc armie * Wehrmachtu na *Polsk, a w 1940 r. na *Dani, *Norwegi, *Belgi, *Holandi, *Francj iw 1941 r. na * Bakany. Z jego rozkazu w pobitych krajach zastosowano masowy terror wobec mieszkacw, skierowany gwnie na eksterminacj ludnoci ydowskiej. W tym okresie utrzymywa bardzo

271
niszych szczeblach, ograniczajc swobod dziaania dowdcw grup armii oraz armii i wielokrotnie podejmujc katastrofalne w skutkach decyzje. 16 grudnia 1941 r., bdc naczelnym dowdc Wehrmachtu, przej osobicie dowdztwo wojsk ldowych. Jego rwnowag psychiczn zachwia zamach w lipcu 1944 r. (*Spisek przeciw Hitlerowi). Do koca wierzy w gwatowny zwrot losw wojny, ktry mia by skutkiem zastosowania cudownej broni": pociskw *V-1 i rakiet *V-2. Jednoczenie uniemoliwi rozwj broni, ktra rzeczywicie moga zmieni losy wojny - bomby atomowej. W kocu kwietnia 1945 r., gdy Berlin by oblegany przez wojska radzieckie, napisa testament, w ktrym twierdzi, i nie ponosi odpowiedzialnoci za mier milionw ludzi w podbitych krajach oraz w Niemczech, i e zosta zdradzony, a Niemcy okazali si niegodni jego przywdztwa. 29 kwietnia 1945 r. zawar maestwo z Ew Braun i nastpnego dnia prawdopodobnie popeni samobjstwo, strzelajc sobie w usta. Okolicznoci mierci nie zostay cakowicie wyjanione ze wzgldu na rozbienoci w zeznaniach wiadkw, ktrzy byli w najbliszym otoczeniu Hitlera, a take utajnienie przez wadze Zwizku Radzieckiego do 1957 r. protokou z sekcji zwok znalezionych w ogrodzie Kancelarii Rzeszy oraz niejasnoci w identyfikacji zwglonych szcztkw. Belleau Wood. Junyo, ciko uszkodzony, przetrwa wojn i w 1947 r. zosta oddany na zom.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1942 r.) wyporno 24 140 t dugo 219,3 m szeroko 26,7 m prdko 25,5 wza uzbrojenie 12 dzia przeciwlotniczych (6 x 2) kal. 127 mm 24 dziaka przeciwlotnicze kal. 25 mm 53 samoloty

HOLANDIA

HOARE-BELISHA LESLIE
(1893-1957) polityk Brytyjski dziaacz Partii Liberalnej, w 1937 r. obj urzd ministra wojny i pniej czonka gabinetu wojennego premiera Neville'a *Chamberlaina. Bezskutecznie usiowa przygotowa pastwo do wojny, otwarcie krytykujc poziom wyszkolenia onierzy Armii Terytorialnej, dajc zmechanizowania wojsk, wprowadzenia obowizkowej suby wojskowej i rozbudowy ldowej oraz powietrznej obrony przeciwlotniczej. Konflikt z gen. *Gortem, szefem Generalnego Sztabu Imperialnego (CIGS), i innymi najwyszymi oficerami, ktrego podoem bya bezkompromisowo i prawdopodobnie ydowskie pochodzenie Hoare-Belishy, zmusiy go do rezygnacji w styczniu 1940 r., gdy jego projekty wzmocnienia si militarnych Wielkiej Brytanii nie zostay zrealizowane.

Erich Hoepner

*Guderiana dosza do przedmie Moskwy. W grudniu 1941 r. Adolf Hitler obarczy go, wrd innych najwyszych dowdcw, win za niepowodzenia pod Moskw, pozbawi stanowiska, prawa noszenia munduru i odznacze oraz uprawnie emerytalnych (Hoepner samowolnie skrci swj odcinek frontu). Po zamachu lipcowym w 1944 r., w ktrym bra aktywny udzia (spiskowcy przewidywali, e obejmie stanowisko dowdcy wojsk zapasowych), zosta aresztowany i 8 sierpnia 1944 r. powieszony. HOLANDIA dziaania wojenne 1940 r. Holandia, pastwo o powierzchni 33 540 km', zamieszkae przez 8 640 rys. ludnoci (1938 r.) po wybuchu wojny zachowaa cis neutralno. 28 sierpnia 1939 r. przeprowadzia mobilizacj powszechn, w wyniku ktrej w maju 1940 r. dysponowaa armi (dowdca gen. Henri Gerard Winkelman) liczc 400 tys. onierzy (dwa korpusy po dwie dywizje piechoty kady, cztery brygady, dywizja lekka, dywizja kombinowana

HIYO
okrt Japoski lotniskowiec budowano jako luksusowy statek pasaerski, ale w kocu 1939 r. zmieniono plany. Zwodowany 24 czerwca 1941 r., wraz z bliniaczym okrtem (zwodowanym dwa dni pniej) Junyo wzi udzia w walkach o *Guadalcanal. 20 czerwca 1944 r. w czasie bitwy na Morzu ^Filipiskim zosta zatopiony przez samoloty startujce z amerykaskiego lotniskowca

HOEPNER ERICH
(1886-1944) genera Niemiecki oficer, w czasie walk w Polsce w 1939 r. i we Francji w 1940 r. dowodzi XVI korpusem, nastpnie by dowdc 4 grupy pancernej przeksztaconej w 4 armi pancern, ktra w czasie walk na froncie wschodnim w 1941 r., wraz z 2 armi pancern gen. Heinza

HOLANDIA

272
szczenia grobli w celu zalania terenw, na ktre wdaryby si jednostki niemieckie (w 1937 r. premier rzdu holenderskiego stwierdzi, e wystarczy nacisn guzik", aby zatrzyma wroga). Agresj przeciwko Holandii wojska niemieckie podjy 10 maja 1940 r., dokonujc desantw spadochronowych. 22 dywizja piechoty, przygotowana do desantu z powietrza (na szybowcach; dowdca gen. Hans von Sponeck) miaa zaj lotniska w Valkenburgu, Ypenburgu i Ockenburgu, lece na pnoc, wschd i poudnie od Hagi. Plan nie powid si, gdy I korpus holenderski w por postawiony w stan gotowoci odpar ten atak. Do koca dnia ok. tysica Niemcw dostao si do niewoli - Holendrzy odesali ich do obozw w Anglii - a gen. von Sponeck odnis ran. Znacznie lepiej powiodo si oddziaom 7 dywizji lotniczej (pierwsza niemiecka dywizja strzelcw spadochronowych), (dowdca gen. Kurt *Student), ktre opanoway lotniska w Waalhaven oraz Rotterdamie i utrzymay je mimo silnych kontratakw holenderskich, gwnie dziki wsparciu z powietrza udzielanemu przez samoloty Luftflotte 2 (dowdca gen. Albert *Kesselring). Inne jednostki 7 dywizji uchwyciy mosty midzy Leyden i Rotterdamem: 2 batalion z 1 puku po krtkiej walce zaj most w Moerdijk, 1 batalion opanowa most w Dordrechcie, zanim Holendrzy zdoali go wysadzi, 3 batalion z 1 puku opanowa most na Mozie. Most w Gennep zaatakowali onierze ze specjalnego oddziau Abwehry (*Brandenburg"), przebrani w mundury holenderskie. Korzystajc z zaskoczenia, opanowali go, aczkolwiek podobne podstpy w Nijmegen i Roermond nie powiody si. Przechwycenie mostw otwierao oddziaom 18 armii (dowdca gen. Georg von Kiichler) drog do serca Holandii i dawao moliwo wyprzedzenia francuskiej 7 armii, idcej z odsiecz. Opr holenderski by bardzo nierwny. II i IV korpus z linii Grebbe

Niemieccy onierze w Holandii 12 lub 13 maja 1940 r.

oraz mniejsze jednostki). Sia bojowa wojsk ldowych bya niewielka, zwaywszy e miay zaledwie 26 samochodw pancernych i 656 przestarzaych dzia, a czogami nie dysponoway w ogle. Lotnictwo miao 175 samolotw, z ktrych w maju

1940 r. 132 zdatne byy do walki, a tylko 72 nowoczesne. Plan dziaa przewidywa obron trzech linii umocnie: na lewym brzegu rzeki Ijssel, Grebbe (na pnoc od Mozy) oraz Peel-Raam (na poudnie od Mozy), i zakada moliwo zni-

273
oraz III korpus z linii Peel wycofay si szybko, odsaniajc francusk 1 lekk dywizj bdc awangard 7 armii. Wskutek tego manewru wojsk holenderskich ju wieczorem 12 maja niemiecka 9 dywizja pancerna nawizaa kontakt z oddziaami 7 dywizji lotniczej, ktre broniy mostu w Moerdijk. Sytuacja na holenderskim froncie staa si krytyczna 13 maja i krlowa Wilhelmina oraz rzd zdecydowali si opuci kraj. 14 maja * Rotterdam zaatakoway niemieckie samoloty, niszczc 25 tys. domw i zabijajc prawdopodobnie 900 mieszkacw. W tej sytuacji gwnodowodzcy holenderskimi siami zbrojnymi gen. H. G. Winkelman zdecydowa si wystpi do Niemcw z propozycj zawieszenia broni. Akt taki podpisano 15 maja 1940 r. o godz. 9.30. W czasie walk zgino 2100 onierzy holenderskich, a 2700 odnioso rany. HOME FLEET flota macierzysta

HOME GUARD

Najsilniejsza cz brytyjskich si morskich, przeznaczona do ochrony wysp, eglugi, blokowania szlakw morskich niemieckich okrtw wojennych i statkw handlowych oraz niszczenia jednostek niemieckich. We wrzeniu 1939 r. Home Fleet liczya 8 pancernikw i krowniHome Fleet - okrty liniowe, na czele HMS Royal Oak kw liniowych, 2 lotniskowce, 16 krownikw, 17 niszczycieli i wie- zada, jakim bya ochrona szlakw Guard odpowiedziao ponad wier le mniejszych jednostek. W czasie z Morza Pnocnego na Atlantyk. miliona mczyn i liczba ochotniwojny jej dowdcami byli adm. W marcu 1940 r., gdy baza Scapa kw szybko rosa. Ju w czerwcu Charles M. Forbes (do grudnia Flow zostaa odpowiednio zabezpie- tego roku Home Guard osigna 1940), adm. John C.Tovey (do maja czona, powrciy do niej jednostki stan ptora miliona mczyzn 1943), nastpnie adm. Bruce Fraser Home Fleet. w wieku 17-65 lat. Poziom wyszko(do lipca 1944) i adm. H. Moore lenia i wyposaenia by niski: wyko(do koca wojny). rzystywano dostpn bro produkcji Gwn baz (od 1914 r.) bya zato- HOME GUARD angielskiej, kanadyjskiej i ameka Scapa Flow na Orkadach. W no- stra krajowa rykaskiej oraz domowej roboty cy z 14 na 15 padziernika 1939 r. Brytyjskie ochotnicze oddziay woj- wyrzutnie granatw, miotacze min przedosta si tam U-47 i storpedo- skowe utworzone 14 maja 1940 r. i pancerzownice wytwarzane z rur wa pancernik *Royal Oak. W oba- (pierwotna nazwa brzmiaa Local kanalizacyjnych itp. Jednake morawie przed nastpnymi atakami okr- Defence Volunteers - Ochotnicy le byo bardzo wysokie i czonkowie ty Home Fleet wycofano ze Scapa Obrony Lokalnej) w celu ochrony Home Guard z ogromnym powiFlow i skierowano do Rosyth, Clyde brzegw wysp przed niemieckimi ceniem strzegli pla, lotnisk i fabi Loch Ewe, co utrudnio im wywojskami inwazyjnymi. Na apel ryk, pomagali stray poarnej w gakonywanie jednego z gwnych o wstpowanie w szeregi Home szeniu poarw w bombardowanych

HOMMA MASAHARU

274

wiczenia strzeleckie Home Guard

miastach, kierowali ewakuacj ludnoci itp. Ju w 1940 r. wprowadzono obowizkow sub w oddziaach Home Guard, a w lutym 1941 r. nadano w tej formacji stopnie wojskowe. Od padziernika 1942 r., gdy cakowicie zanika groba niemieckiej inwazji, oddziay wykorzystywano do szkolenia onierzy w wieku przedpoborowym. 31 grudnia 1944 r. Home Guard zostaa oficjalnie rozwizana.

walk musia przekaza dowdztwo gen. Tomoyuki *Yamashito. Po wojnie alianci uznali, e Homma by odpowiedzialny za zbrodnie popenione na jecach zmuszonych do marszu mierci" przez dungl (zgino wwczas co najmniej 10 tys. jecw). Aresztowany przez wadze amerykaskie we wrzeniu 1945 r., po procesie w Manili zosta rozstrzelany w kwietniu nastpnego roku.

HOMMA MASAHARU
(1888-1946) genera

HOOD
okrt

Pancernik (a waciwie krownik Japoski oficer, w czasie I wojny liniowy) typu Admira, zbudowany wiatowej przebywa w Europie. w 1920 r., w chwili wybuchu By tu obserwatorem przydzielo- 11 wojny wiatowej by najwiknym do Brytyjskiego Korpusu szym okrtem wiata i najszybszym Ekspedycyjnego, a nastpnie pra- pancernikiem brytyjskim. Wad cowa w ambasadzie japoskiej okrtu byo zbyt cienkie opancew Londynie jako attache wojskowy. rzenie pokadu, nie chronice przed W latach trzydziestych dowodzi bombami lotniczymi i pociskami arjaposkimi oddziaami w Chinach. tyleryjskimi wystrzeliwanymi z duW grudniu 1941 r. jako dowdca ej odlegoci, gdy spaday niemal 14 armii kierowa atakiem na pionowo. W lipcu 1940 r., jako *Luzon, najwiksz wysp archipe- okrt flagowy *Force H, bra udzia lagu filipiskiego. Jego oddziay za- w ostrzeliwaniu floty francuskiej jy Manil 2 stycznia 1942 r., ale w porcie *Mers-el-Kebir. Po moderHomma nie wykona drugiego zada- nizacji, w czasie ktrej zainstalowania: zniszczenia gwnych si ame- no nowe dziaa przeciwlotnicze i rarykasko-filipiskich, ktre wycofa- darowy system kierowania ogniem, y si na pwysep *Bataan i wysp doczy w marcu 1941 r. do Floty *Corregidor. Przed zakoczeniem Macierzystej (*Home Fleet). 24 ma-

275

HORNET
niem bojowym byo dowiezienie w poblie brzegw Japonii bombowcw *B-25, ktre miay dokona nalotu na Tokio i 3 inne miasta. Prbne starty bombowcw z lotniskowca przeprowadzono w lutym 1942 r. w okolicach bazy Norfolk, Wirginia. W marcu wszed do portu w San Francisco, gdzie na jego pokad zaadowano 16 samolotw B-25. 2 kwietnia 1942 r. skierowa si w stron *Midway, gdzie doczyy do niego 4 krowniki, 8 niszczycieli i lotniskowiec *Enterprise, ktrego 27 myliwcw otrzymao zadanie zapewnienia powietrznej ochrony zespou (myliwce Horneta znajdoway si pod pokadem zajtym przez bombowce). 18 kwietnia z pokadu Horneta wystartowao 16 bombowcw i dokonao udanego nalotu na japoskie miasta. W czerwcu 1942 r. lotniskowiec, dziaajc w ramach zespou TF-16 (dowdca wiceadm. Frank Fletchcr), wzi udzia w bitwie o *Midway. 26 padziernika 1942 r. w czasie bitwy koo wysp * Santa Craz dosigy go bomby i torpedy zrzucone przez japoskie samoloty nurkujce, a na pokad spady i eksplodoway dwa uszkodzone samoloty Val" i Kate", powodujc bardzo powane uszkodzenia. W tym czasie samoloty, ktre wystartoway z Horneta, uszkodziy lotniskowiec *Shokakit i krownik Chikuma. W godzinach popoudniowych Hornet, holowany przez krownik

Harry Hopkins (z prawej) / Anthonym Edenem w Londynie 9 stycznia 1941 r.

Amerykanin, z jakim mona rozmawia po duszam. Bez wtpienia jego pogldy miay istotny wpyw na polityk prezydenta wobec Zwizku Radzieckiego. W sierpniu 1941 r. zosta asytentem i doradc prezydenta do spraw midzynarodowych. Po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny obj funkcj prezesa Zarzdu Rozdziau Amunicji (Munitions Assignment Board), a pniej by czonkiem Rady Wojennej Pacyfiku (Pacific War Council) i Zarzdu Produkcji Wojennej (War Production Board). Po mierci Roosevelta dziaa na rzecz utrzymania dobrych stosunkw z ZSRR i zrobi wiele dla przeamania impasu, jaki powsta po konferencji w San Francisco. Ze wzgldu na chorob nie wzi udziau w konferencji w Poczdamie.

okrt

HORNET
Pierwszy z amerykaskich lotniskowcw o tej nazwie zbudowano w 1941 r., a jego pierwszym zada-

Start B-29 do nalotu na Tokio z pokadu lotniskowca Hornet

HORN1SSE

276

Niszczyciel przyjmuje rozbitkw z uszkodzonego lotniskowca Homet

Northampton, zosta ponownie zaatakowany przez japoskie samoloty, ktre trafiy go torpedami i bombami. Po ewakuacji resztek zaogi (875 marynarzy zostao wczeniej przeniesionych na niszczyciele) amerykaskie niszczyciele odpaliy 16 torped w stron lotniskowca, z ktrych 9 trafio w cel. Mimo to okrt w dalszym cigu utrzymywa si na wodzie. Zaton dopiero nastpnego dnia, trafiony czterema torpedami wystrzelonymi przez japoskie niszczyciele. Drugi lotniskowiec o nazwie Hornet, wybudowany w 1943 r., walczy na Pacyfiku do koca wojny.
DANE TAK.TYCZNO-TECHN1CZNE (Hornet /, 1939 r.) wyporno 19 900 t dugo 252.1 m szeroko 25,3 m zanurzenie 6,6 m prdko 34 wzy uzbrojenie 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 16 dzia plot kal. 28 mm 16 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 85 samolotw

HORNISSE
- NASHORN

HORTHY de NAGYBANYA MIKLS

(1868-1957) admira Wgierski oficer, dowdca floty austro-wgierskiej w czasie I wojny wiatowej, w 1919 r. zorganizowa oddziay wojskowe do walki z Wgiersk Republik Rad. W 1920 r. obj urzd regenta, stajc si faktycznym dyktatorem Wgier. Prbowa przeciwstawia si presji niemieckiej, nasilajcej si w latach trzydziestych i utrzymywa poprawne stosunki z pastwami demokracji zachodniej. We wrzeniu 1939 r. nie zgodzi si na przemarsz wojsk niemieckich przez terytorium Wgier, okazywa sympati polskim wadzom i uchodcom. Jednake obawa przed komunizmem skierowaa go do obozu faszystowskiego i 20 listopada 1940 r. przystpi do *paktu trzech (Niemcy, Wochy, Japonia), a w kwietniu 1941 r. wojska wgierskie wziy udzia w agresji na Jugosawi. W czerwcu 1941 r. wypo-

wiedzia wojn Zwizkowi Radzieckiemu, a w grudniu Stanom Zjednoczonym. W miar narastania klsk niemieckich stara si zdystansowa od sojusznika i w marcu 1944 r. podj negocjacje z zachodnimi mocarstwami. W ich nastpstwie Niemcy rozpoczli okupacj Wgier. 16 padziernika 1944 r. publicznie wystpi wobec Zwizku Radzieckiego z propozycj zawieszenia broni, jednake w wyniku akcji Ottona *Skorzenego, ktry uprowadzi jego syna, zmuszony by wycofa si z tej propozycji. 16 padziernika zosta uwiziony przez Niemcw. Od 1949 r. przebywa w Portugalii.

HORTON MAX
(1883-1951) admira Brytyjski oficer, dowiadczony marynarz floty podwodnej z okresu I wojny wiatowej, we wrzeniu 1939 r. dowodzi flot rezerwow *Royal Navy. W 1941 r. zosta promowany do stopnia admiraa, a w listopadzie 1942 r. zastpi Percy'ego Noble'a na stanowisku gwnodowodzcego Western Approaches

277

HOTCHKISS H-39 nia z tym rodzajem wojsk, ale ostatecznie w 1937 r. zdecydowao si wprowadzi go do uzbrojenia. Najwiksz wad czogu by saby silnik i niewielkie moliwoci pokonywania przeszkd terenowych. Po zwycistwie nad Francj Niemcy przejli te czogi i uywali ich w jednostkach policyjnych.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE zaoga 2 osoby silnik 6-cylindrowy o mocy 75 KM ciar 10,61 pancerz do 40 mm uzbrojenie 1 dziao ka. 37 mm 1 karabin maszynowy ka. 7,5 mm prdko 25 km/h

HOTCHKISS H-39 czog Francuski czog bdcy wersj rozwojow czogu *H-35, wyposaony w nowy silnik i dziao kal. 37 mm z dug luf. Po 1940 r. Niemcy uywali tych czogw, oznaczonych PzKpfw H-39 7350, na froncie wschodnim i w rejonie Morza rdziemnego. Znalazy si rwnie w wyposaeniu wojsk Wolnej Francji.
DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE zaoga 2 osoby silnik benzynowy 6-cylindrowy o mocy 120 KM

Max Horton (pierwszy z lewej) zwiedza U-532 w Liverpoolu w 1945 r.

(Zachodnich Podej - rejonu wysp na zachd od Anglii). Wykorzystujc swoje dowiadczenie podwodniaka, potrafi sprawnie zorganizowa walk z niemieckimi okrtami podwodnymi. Tworzy grupy uderzeniowe, wprowadzi nowy system eskortowania i now taktyk zwalczania U-bootw. Pooy due zasugi w doprowadzeniu do zwycistwa aliantw w bitwie o *Atlantyk. Pozosta na stanowisku dowdcy Western Approaches do koca wojny, po czym zrezygnowa z czynnej suby. HOTCHKISS H-35 czog Francuski czog, przeznaczony do wsparcia kawalerii, powsta w za-

kadach Hotchkiss w 1936 r. Dowdztwo piechoty pocztkowo odmawiao przyjcia go, uznajc, e jest nieodpowiedni do wspdziaa-

Hotchkiss H-35

HOTH HERMANN

278
10 grudnia 1938 r., a seryjna produkcja rozpocza si w 1939 r. Hudson /, napdzany dwoma silnikami Wright GR-1820-G-102A Cyclone o mocy 1000 KM kady, rozpocz sub w poowie 1939 r. Hudson U rni si od swojego poprzednika konstrukcj migie. Wiksze zmiany wprowadzono w wersji Hudson III, w ktrej zainstalowano silniki GR-1820-G205A Cyclone o mocy 1200 KM kady i chowane w kadubie stanowisko karabinu maszynowego. Te samoloty w wersji IlIA z silnikami Wright R-1820-87 Cyclone o mocy 1200 KM dostarczano do Wielkiej Brytanii jako samoloty bombowo-rozpoznawcze; przystosowano je rwnie do przewoenia zrzucanej z powietrza odzi ratunkowej, uytej po raz pierwszy w maju 1943 r. do ratowania zaogi bombowca na Morzu Pnocnym. Samoloty Hudson suyy take w *USAAF, oznaczone jako A-29, w ktrych jedna z wersji (A-29A), zaopatrzona w awki, wykorzystywana bya do przewozu spadochroniarzy. US Navy oznaczaa samoloty Hudson symbolem PBO-1. W wersji Hudson IV, napdzanej dwoma silnikami Pratt & Whitney R-1830-SC3G, dostarczanej dla RAF, usunito dolny karabin maszynowy. Hudson V dla RAF mia silniki R-1830-S3C4G i przywrcono w nim stanowisko dolnego karabinu maszynowego.

cizar pancerz uzbrojenie

121 do 40 mm

dziao kal. 37 mm 1 karabin maszynowy kal. 7,5 mm

HOTH HERMANN (1885-1971) genera Oficer armii niemieckiej od 1905 r., w 1938 r. obj dowodzenie XV korpusem armijnym (zmotoryzowanym), ktry w czasie walk w Polsce w 1939 r. wchodzi w skad 10 armii. W kampanii zachodniej w 1940 r. dowodzi nadal tym korpusem, a nastpnie XXXIX korpusem pancernym w skadzie 4 armii. W kocu 1940 r. obj dowdztwo 3 grupy pancernej, przeksztaconej w 3 armi pancern, z ktr rozpocz zwyciski marsz w wojnie przeciw ZSRR, w ramach Grupy Armii rodek" (Heeresgruppe Mitte"). Od padziernika 1941 r. do czerwca 1942 r. dowodzi 17 armi w ramach Grupy Armii Poudnie" (Siid"). Od czerwca 1942 r., jako dowdca 4 armii pancernej bra udzia w marszu na *Stalingrad, a od 22 listopada w ramach Grupy Armii Don" dowodzi uderzeniem, ktrego celem byo odblokowanie 6 armii gen. Friedricha von *Paulusa. 4 armia poniosa cikie straty,

a mimo to w lipcu 1943 r. braa udzia w bitwie pod *Kurskiem, po ktrej od listopada tego roku Hoth pozostawa w dyspozycji dowdztwa wojsk ldowych. Uznany za winnego zbrodni wojennych przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w *Norymberdze i skazany na 15 lat wizienia, wyszed na wolno w 1954 r.

HUDSON, Lockheed
samolot Amerykaski samolot bombowo-rozpoznawczy zbudowany jako transportowiec na zamwienie rzdu brytyjskiego. Prototyp oblatano

Hudson nad kanaem La Manche

279

HUMMEL
wobec japoskiej agresji na Chiny. By systematycznie informowany przez wywiad i amerykaskiego ambasadora w Tokio Josepha C. Grewa o przygotowaniach Japonii do wojny, jednake tylko raz, 7 listopada, ostrzeg o tym prezydenta. W czasie wojny by gorcym zwolennikiem utworzenia Organizacji Narodw Zjednoczonych. Bra udzia w konferencjach w Moskwie w 1943 r. i w Dumbarton Oaks. W listopadzie 1944 r. po ataku serca zrezygnowa ze stanowiska i przeszed na emerytur. W 1945 r. w uznaniu zasug dla utworzenia ONZ otrzyma pokojow Nagrod Nobla i zosta mianowany delegatem na konferencj zaoycielsk tej organizacji w San Francisco w kwietniu 1945 r., jednake by zbyt chory, aby wzi w niej udzia.

Cordell Hull (z prawej) z ministrem spraw zagranicznych Chin T. W. Songiem

Hudson VI by ostatnia wersj (w USAAF oznaczony jako A-28), uywany by jako samolot transportowy do przewozu onierzy i zaopatrzenia.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Hudson VI) silnik 2 x Pratt & Whitney R-1830-S3C4G o mocy 1200 KM kady rozpito 19,96 m dugo 13,51 m masa startowa 8391 kg maks. prdko 443 km/h zasig 3476 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe Browning kal. 7,69 mm strzelajce do przodu samolotu 2 karabiny maszynowe Browning kal. 7,69 w tylnej wieyczce 2 karabiny maszynowe Browning kal. 7,69 w oknach na bokach kaduba 1 karabin maszynowy Browning kal. 7,69 pod kadubem bomby lotnicze lub bomby gbinowe o ciarze do 635 kg

tarza stanu (ministra spraw zagranicznych). Przede wszystkim stara si utrzymywa dobre stosunki z pastwami Ameryki Poudniowej (Good Neighbour Policy) i nie dostrzega oznak narastajcego kryzysu na Dalekim Wschodzie. W 1941 r. prowadzi rokowania z japoskim ambasadorem adm. Nomur Kichisaburo, w czasie ktrych zaj bezkompromisowe stanowisko

HUMMEL

(Sd Kfz 165) dziao samobiene Niemiecka haubica samobiena skonstruowana na podstawie zamwienia Urzdu Uzbrojenia (Waffenamt). Pocztkowo planowano zamontowanie na podwoziu z czci *PzKpfw III i IV haubic

Hummel Sd Kfz 165

HULL CORDELL
(1871-1955) polityk Amerykaski prawnik, senator od 1930 r., w 1933 r. obj urzd sekre-

HUMP kal. 105 mm, jednake 25 lipca 1943 r. zapada decyzja o wykorzystaniu haubicy kal. 150 mm. Prototyp przedstawiono Adolfowi Hitlerowi w padzierniku 1942 r. Pierwsze egzemplarze dzia samobienych Hummel, wyprodukowane przez zakady Deutsche Eisenwerke w kocu 1942 r., weszy do wyposaenia dywizji pancernych *Waffen SS na froncie wschodnim. 12 maja 1943 r. Wehrmacht dysponowa ju 100 haubicami i 157 pojazdami amunicyjnymi. Pocztkowo kada dywizja pancerna miaa tylko 6 dzia Hummel oraz dwa wozy amunicyjne, ktre tworzyy bateri cikiej artylerii; pniej niektre dywizje pancerne dostay dodatkow bateri. W czasie wojny wyprodukowano ok. 665 tych pojazdw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 6 osb silnik Maybach HL 120 TRM o mocy 300 KM ciar 241 pancerz 10-30 mm uzbrojenie 1 haubica sFHl8/1 L/30 kal. 150 mm z zapasem 18 pociskw 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm prdko 40 km/h zasig 215 km

280
aliantw do szybkiego powikszania dostaw: ju w lipcu 1943 r. samoloty przewiozy 2916 t, w lipcu 1944 r. - 18 970 t, w lipcu 1945 r. osigny szczyt - 71 042 t. cznie dostarczono do Chin 650 tys. t, co stanowi ekwiwalent adownoci 70 statkw * Liberty. Takie wyniki byy moliwe dziki wykorzystaniu 300 samolotw transportowych C-87, C-46, C-54 i tankowcw C-109, obsugiwanych przez 22 tys. lotnikw i technikw personelu naziemnego oraz 47 tys. pracownikw cywilnych. Lotnicy nazywali t tras aluminiowym traktem" ze wzgldu na du liczb rozbitych samolotw, ktrych wraki srebrzyy si w grskich rozpadlinach. HUNTZIGER CHARLES (1880-1941) genera Francuski oficer, absolwent szkoy wojskowej w Saint-Cyr, w latach 1902-14 suy w wojskach kolonialnych na Madagaskarze i w Senegalu. W czasie I wojny wiatowej pracowa w sztabach alianckich. W 1938 r. wszed w skad Najwyszej Rady Wojennej. W 1940 r., w czasie wojny niemiecko-francuskiej, dowodzi 2 armi, a nastpnie 4 Grup Armii. 22 czerwca 1940 r. podpisa w *Compiegne zawieCharles Huntziger

szenie broni. Dowodzi tzw. armi rozejmow, a we wrzeniu 1940 r. obj stanowisko ministra wojny w rzdzie Philippe'a *Petaina oraz gwnodowodzcego wojskami *Vichy. Zgin w wypadku lotniczym w 1941 r.

HURRICAJNE, Hawker
samolot Brytyjski samolot myliwski skonstruowany z inicjatywy Sydneya Camma - gwnego konstruktora zakadw Hawker, ktry w 1934 r. zaproponowa budow szybkiego samolotu myliwskiego w ukadzie dolnopata, z chowanym podwoziem, zakryt kabin, napdzanego silnikiem rzdowym. W tym samym roku zakady przedoyy projekt Ministerstwu Lotnictwa, ktre zdecydowao si zamwi prototyp. 6 listopada 1935 r. oblatano prototyp z silnikiem Rolls-Royce Merlin C" o mocy 1025 KM, a w lutym przekazano samolot do prb w jednostkach *RAF, ktre potwierdziy przewidywania projektantw. W czerwcu 1936 r. zakady otrzymay zamwienie na 600 samolotw, a w listopadzie 1938 r. powikszono je do 1000 myliwcw. Pierwszy seryjnie produkowany Hurricane 1 w grudniu 1937 r. trafi do 111 dywizjonu RAF, ktrego dowdca dokona niezwykego wyczynu: dziki sprzyjajcym silnym wiatrom przelecia z Edynburga do Northolt ze redni prdkoci 657 km/h. W chwili wybuchu wojny 497 samolotw tego typu znajdowao si w 18 dywizjonach. 10 samolotw w wersji Mk l zakupia w 1939 r. Polska. Pierwszy z nich zaadowano na statek 24 lipca 1939 r. i skierowano do Gdyni, ale w poowie sierpnia zawrcono go na Morze rdziemne; pozostae samoloty, wysane z Wielkiej Brytanii na pocztku wrzenia, rwnie nie dotary do Polski, gdy w wyniku niekorzystnego rozwoju sytuacji wojennej zostay skierowane do Adenu. W czasie bitwy o Angli samoloty te wykorzystywano gwnie do atakw

HUMP kryptonim Nazwa powietrznej trasy prowadzcej z doliny Brahmaputry w Indiach do Kunmingu w Chinach, ktr latay samoloty transportowe ze sprztem dla wojsk chiskich dowodzonych przez *Czang Kai-szeka. W kwietniu 1944 r. t tras przerzucono z Chin do Indii 18 tys. onierzy chiskich, ktrzy mieli wzi udzia w ofensywie alianckiej w *Birmie. Pierwsza dostawa 82 t materiaw wojennych odbya si w lipcu 1942 r., a pierwszy tysic ton miesicznie dostawy przekroczyy w grudniu tego roku. Intensywne walki w Chinach i due potrzeby wojsk chiskich skoniy

281

HYAKUTAKE HARUK1CHI
W 1941 r. pierwsze przystosowane do startw z lotniskowcw Sea Hurricane y przekazano *Royal Navy i w lipcu tego roku wyruszyy na morze na pokadzie lotniskowca *Furious. Sea Hurricane y IA, ktre przystosowano do startu z katapult umieszczonych na pokadach statkw handlowych (*CAM), odegray znaczc rol w obronie statkw przed atakami niemieckich bombowcw *Focke-Wulf Fw 200 Condor. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (IIC)

silnik Samoloty Hurricane nad Francj w 1940 r.

na niemieckie bombowce. Nastpne wersje Mk IIA (z 8 karabinami maszynowymi kal. 7,69 mm), Mk IIB (12 karabinw maszynowych kal. 7,69 mm), Mk IIC (4 dziaka Oerlikon kal. 20 mm), Mk IID (2 dziaa Yickers S kal. 40 mm i 2 karabiny maszynowe kal. 7,69 mm) walczyy w Afryce Pnocnej. Hurricane Mk IV uzbrojony by w 2 karabiny maszynowe Browning kal. 7,69 mm i 2 dziaa kal. 40 mm, lub 8 wyrzutni rakiet, lub dwie bomby po 112,5 kg, lub dwie bomby po 225 kg. W wersji Mk V, z silnikiem Merlin 27 lub 32, wybudowano tylko dwa samoloty. Hurricane'y w wersji Mk X, XII i XIIA byy produkowane w Kanadzie przez zakady Canadian Car and Foundry Company

z silnikami Packard 28 lub 29. W czasie wojny wyprodukowano w Wielkiej Brytanii 12 780 samolotw, a w Kanadzie 1451. Ponad 4 tys. samolotw dostarczono do Belgii, Kanady, Egiptu, Finlandii, Indii, Persji, Portugalii, Rumunii, Turcji, Jugosawii. W samolotach przekazanych do Zwizku Radzieckiego montowano 2 dziaka SzWak kal. 20 mm i 2 karabiny maszynowe SzKas kal. 7,62 mm, lub 2 najcisze karabiny maszynowe BS kal. 12,7 mm i 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm, lub pozostawiano 8 karabinw maszynowych z 12 instalowanych fabrycznie. Na samolotach Hurricane walczyli piloci z polskich dywizjonw 302, 303, 306, 308, 309, 315, 316, 317, 318.

Rolls-Royce Merlin XX o mocy 1185 KM (pniej zwikszonej do 1280 KM) rozpito 12,19 m dugo 9,75 m maks. masa startowa 3742 kg maks. prdko 538 km/h zasig 740 km (bez zbiornikw dodatkowych) uzbrojenie 4 dziaka kal. 20 mm dwie bomby po 112,5 kg lub bomba 225 kg

HYAKUTAKE HARUKICHI
(1888-1947) genera Dowdca szkoy wojskowej w Hiroszimie, na pocztku 1942 r. obj dowdztwo 17 armii stacjonowanej na Wyspach Salomona. Od sierpnia 1942 r. kierowa dziaaniami majcymi na celu odzyskanie *Guadalcanalu. 9 padziernika 1942 r. wyldowa na wyspie, ale nie zdoa przeama amerykaskiej obrony, gdy dowodzone przez niego oddziay nie otrzymay dostatecznego zaopatrzenia, a ponadto byy dziesitkowane przez malari i gd (w raporcie do dowdcy grupy armii gen. Imamury pisa, e dziennie 100 onierzy umiera z godu). Na pocztku 1943 r. zmuszony by ewakuowa swoje oddziay z przyldka Esperance. Powrci do *Rabaulu i bra udzia w walkach na *Bougainville oraz przylegych wyspach.

1-16 POLIKARPW samolot Prototyp radzieckiego jednopatowego samolotu myliwskiego CKB-12 konstrukcji Nikoaja Polikarpowa, zosta! oblatany 31 grudnia 1933 r. Wkrtce wyprodukowano niewielk seri samolotw napdzanych silnikami M-22 o mocy 480 KM; pi z nich wzio udzia w defiladzie pierwszomajowej w 1935 r., przelatujc nad Placem Czerwonym. Drugi prototyp, oznaczony CKB-12bis, napdzany by importowanym silnikiem gwiazdowym Wright Cyclone F-3 o mocy 712 KM. W 1935 r. powstaa pierwsza duga seria samolotw typ 5 z silnikami M-25 o mocy 700 KM, z zakrytymi kabinami, uzbrojonych w 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm. Najwicej wyprodukowano myliwcw typ 10 z silnikami M-25, otwart kabin i uzbrojonych w cztery karabiny maszynowe SzKas. W 1935 r. pojawia si rwnie wersja I-16P (nie bya budowana seryjnie) uzbrojona w dwa dziaka SzWak kal. 20 mm i dwa karabiny maszynowe SzKas kal. 7,62 mm oraz bomby o wadze do 200 kg. W 1938 r. powstay samoloty 1-16 typ 17, uzbrojone w dwa dziaka kal. 20 mm i dwa karabiny maszynowe. 1-16 (typ 6\ 10) byy dostarczane do Hiszpanii dla lotnictwa republikaskiego: 278 samolotw wyprodukowano w ZSRR, kilkanacie zmonto-

wano w miejscowych zakadach. Ostatnie wersje produkcyjne z 1939 r. [typ 18 i 24) wyposaono w silniki M-62 o mocy 920 KM (typ 18) lub M-25E o mocy 800 KM, M-62 iM-63 o mocy 1100 KM. Samoloty 1-16 powszechnie byy stosowane podczas wojny *radziecko-fmskiej w 1939/40 r. W 1941 r. dominoway w radzieckich silach myliwskich (nazywno je Jastrebok" - Jastrzbek" lub Isaczok" Osioek"). Produkcj wstrzymano w 1940 r. i wznowiono na krtko w poowie 1941 r. cznie wyprodukowano 7005 samolotw 1-16 oraz 1639 dwumiejscowych samolotw treningowych UTI-4.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1-16 typ 10) silnik M-25B o mocy 775 KM rozpito 9m dugo 5,99 m maks. masa startowa 2054 kg maks. prdko 440 km/h

zasig 800 km uzbrojenie 4 karabiny maszynowe SzKas kal. 7,62

ILJUSZYN DB-3 samolot Radziecki samolot bombowy DB-3, powsta dziki przystosowaniu do zada bojowych samolotu transportowego CKB-26 skonstruowanego w 1934 r. przez Siergieja lljuszyna. Produkcja seryjna rozpocza si w 1937 r. Pierwsze wersje napdzane byy dwoma silnikami M-85 o mocy 765 KM, ale zrezygnowano z nich na rzecz potniejszych M-86 o mocy 960 KM. DB-3 okaza si dobrym samolotem rozwijajcym du prdko, o duym zasigu, zwrotnym i atwym w prowadzeniu. Wykorzystywano go powszechnie w czasie wojny *radziecko-fiskiej w 1939/40 r. i pniej podczas walk z Niemcami. Dalszy rozwj samolotu doprowadzi do stworzenia wersji DB-3F, z wyduonym dziobem ze

Iljuszyn DB-3F

283
stanowiskiem strzelca karabinu maszynowego kal. 7,62 mm, napdzanej silnikami M-88 o mocy 1100 KM kady. W zwizku ze zmianami oznacze w lotnictwie radzieckim DB-3 przemianowano na 11-4. Pniejsze wersje tego samolotu wyposaono w silniki M-82 o mocy 1600 KM kady, co pozwolio na zwikszenie adunku bomb do 2700 kg. 8 sierpnia 1941 r. Samoloty H-4 dokonay pierwszego nalotu na Berlin. Wykorzystywano je rwnie nad Batykiem jako samoloty torpedowe uzbrojone w jedn torped ka. 457 mm.

ILLUSTRIOUS ILLUSTRIOUS
okrt ktre trafiy go szecioma bombami o wadze 250 i 500 kg. Zgino 83 ludzi, 60 odnioso cikie rany, a 40 lekkie; spony wszystkie samoloty *$wordfish. Gruby pancerz i doskonay system przeciwpoarowy uchroniy okrt przed zatopieniem, zdoa on dotrze do portu na Malcie. 23 stycznia 1941 r. wyruszy do stoczni w Norfolk w Stanach Zjednoczonych, gdzie przeszed gruntowny remont. Wrci do suby w grudniu 1941 r. i w marcu 1942 r. wspiera ldowanie aliantw na *Madagaskarze. 5-7 maja 1942 r. jego samoloty osaniay desant na Diego Suarez. We wrzeniu 1943 r. bra udzia w osonie operacji desantowej na Salerno. W styczniu 1944 r. przeszed na Daleki Wschd i doczy do Floty Pacyfiku; uczestniczy w ataku na Sumatr, Jaw, Formoz (Tajwan) i *Okinaw. W kwietniu 1945 r. w pobliu Okinawy zosta trafiony przez samolot *kamikaze, ktry spowodowa due uszkodzenia. Lotniskowiec musia powrci do Wielkiej Brytanii w celu dokonania napraw. W 1956 r. oddany na zom.

Lotniskowiec brytyjski zbudowany w maju 1940 r. By pierwszym okrtem, w ktrym konstruktorzy zdecydowali si ograniczy miejsce dla samolotw, w zamian wzmacniajc pancerz i uzbrojenie artyleryjskie. W grudniu 1940 r. rozpocz sub drugi lotniskowiec tego typu - Fonnidable, a wkrtce potem Yictorious. Wszystkie miay zamknite, silnie opancerzone hangary, wyposaone w system wentylacyjny usuwajcy spalmy. Dopiero czwarty okrt, Indomitable, mia DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wiksze hangary; miejsce na nie uzyskano kosztem zmniejszenia {DB-3F) burtowego pancerza. silniki 2 x M-88 B lllustrious w sierpniu 1940 r. rozpoomocy 1000 KM kady cz sub bojow na Morzu rdrozpito 21,4 m ziemnym, gdzie zwalcza eglug dugo 14,8 m wosk. W listopadzie jego samolomaks. masa startowa 10 000 kg ty dokonay nalotu na wosk baz 410 km/h maks. prdko w *Tarencie i uszkodziy trzy panzasig 4260 km cerniki, z ktrych Conte di Cavour uzbrojenie zosta bezpowrotnie wyeliminowa3 karabiny maszynowe ny ze suby. 10 stycznia 1941 r. lotS:Kas kal. 7,62 mm niskowiec zaatakowao 50 samolo2500 kg bomb tw bombowych *Junkers Ju 87,
torpeda lub miny HMS lllustrious

I-2 SZTURMOWIK
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1940 r.) wyporno 23 000 l dugo 226,7 m szeroko 29,1 m zanurzenie 7,3 m prdko 31 wzw uzbrojenie 16 dzia uniwersalnych (DP) kal. 114 mm 48 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 36-57 samolotw

284
uzbrojone byy w 2 dziaka SzWak kal. 20 mm i 2 karabiny maszynowe SzKas kal. 7,62 mm oraz 8 rakiet RS-82 kal. 82 mm lub RS-132 kal. 132 mm i 4 bomby o ciarze 100 kg kada. Na skutek da pilotw w drugiej poowie 1942 r. w kabinie dodano stanowisko dla strzelca obsugujcego najciszy karabin maszynowy UBT kal. 12,7 mm, ktry broni samolot przed atakami z tyu. Wzmocniono rwnie uzbrojenie suce do zwalczania czogw, samolot otrzyma dziaka WJa (Wokow-Jarcew) kal. 23 mm lub NS 37 (Nudelman-Suranow) kal. 37 mm (w wielu wersjach stosowano obydwa dziaka), adunek bomb zwikszono do 600 kg (w tym bomby przeciwpancerne PTAB). Pociski wystrzeliwane z dziaek Szturmowika mogy przebi pancerz kadego niemieckiego czogu, nawet Tygrysa, gdy trafiay z tyu. Samoloty te odegray znaczc rol w walkach na froncie wschodnim (zwaszcza pod *Kurskiem). Stalin powiedzia, e byy tak wane dla Armii Czerwonej, jak powietrze i chleb". W czasie wojny wyprodukowano 36 163 samoloty I-2.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (II-2M3) silnik Mikulin AM-38F o mocy 1600 KM rozpito 14,6 m I-2 dugo 11,65 m maks. masa startowa 5873 kg maks. prdko 450 km/h zasig 765 km uzbrojenie dwa dziaka WJa kal. 20 mm lub 2 dziaa NS 37 kal. 37 mm w skrzydach lub w zasobnikach pod skrzydami 1 najciszy karabin maszynowy BS kal. 12,7 mm 8 rakiet RS 82 kal. 82 mm lub RS 132 kal. 132 mm 600 kg bomb

I-2 SZTURMOWIK
samolot

Prototyp radzieckiego samolotu przeznaczonego do zwalczania czogw (std nazwa prototypu BSz-2 - Bronirowannyj Szturmowik), pierwszy lot wykona wiosn 1939 r. Druga prba, przeprowadzona 30 grudnia 1939 r., wykazaa, e silnie opancerzony (pancerz 4-7 mm) i uzbrojony w 4 karabiny maszynowe samolot, ma osigi nisze od zakadanych. Na podstawie tych dowiadcze opracowano nowy prototyp CKB-57W z silnikiem AM-38 o mocy 1300 KM, uzbrojony w 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm, 2 dziaka kal. 20 mm i pociski rakietowe; samolot wprowadzono do produkcji seryjnej jako I-2. Pierwsze wersje, z kabin pilota i silnikiem chronionym pytami pancernymi o ciarze 700 kg,

I-4
- ILJUSZYN DB-3

I-10 SZTURMOWIK
samolot

Po sukcesach, jakie na polu walki odnis samolot szturmowy *//-2, radzieckie Naczelne Dowdztwo podjo w 1944 r. decyzj skonstruowania nowego samolotu, w ktrego budowie wykorzystano by wszystkie dowiadczenia z walk. Zachowano najwaniejsze zalety zasuonego poprzednika, modyfikujc sylwetk samolotu, aby staa si bardziej opywowa, podwozie, silnik oraz uzbrojenie. I-10 wyposaono w silnik o mocy 2000 KM, wzmocniono uzbrojenie i pogrubiono pancerz chronicy silnik i pilota. Pierwsze prby wypady doskonale i natychmiast rozpocza si produkcja seryjna. Do koca wojny powstao ok. 2 tys. tych samolotw. Za skonstruowanie samolotw I-2 i I-10 ich twrca Siergiej lljuszyn zosta uhonorowany orderem Bohatera Pracy Socjalistycznej i otrzyma Nagrod Stalinowsk w wysokoci 150 tys. rubli. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
silnik rozpito dugo masa startowa maks. prdko zasig Mikulin AM-42 o mocy 2000 KM 13,5 m ll,3m 6550 kg 550 km/ 1 000 km

285
uzbrojenie 2 dziaka W,Ja kal. 23 mm 2 karabiny maszynowe SzKas kal. 7,62 mm 1 dziako UB20 kal. 20 mm lub 1 najciszy karabin maszynowy UBT ka\. 12,7 mm 4-8 rakiet RS 83 lub RS 132 bomby o ciarze 300-570 kg oraz kaseta DAG-10 z granatami AG2 do walki z samolotami atakujcymi z dou i z tyu

IOWA podwodny 1-58 (dowdca kpt. Hashimoto). Zaton w cigu 15 minut. Z zaogi liczcej 1195 ludzi zagino 350, natomiast 529 pado ofiar rekinw lub zmaro z wycieczenia i ran, zanim po trzech dniach przybyy okrty i statki ratownicze, ktre wydobyy z wody 316 osb.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1941 r.) wyporno 9 950 t dugo 187 m szeroko 20,1 m prdko 32,7 wzw uzbrojenie 9 dzia (3 x 3) kal. 203 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 2 dziaa trzyfuntowe 8 najciszych karabinw maszynowych przeciwlotniczych kal. 12,7 mm 4 samoloty

odbyy 19 listopada 1944 r. w Europie (9 Air Force). Walczyy take na Pacyfiku. Lotnictwo amerykaskie wykorzystywao rwnie samoloty A-26C z oszklonym dziobem i zmienionym uzbrojeniem. Zakady Douglasa wybudoway 1091 samolotw w tej wersji. W 1948 r. gdy wycofano ze suby samolot *B-26 Marauder, zmieniono oznaczenie samolotw A-26 (attack) na B-26 (bomber).
DANE TECHNICZNO-TAKTYCZNE (A-26C) silniki 2 x Pratt & Whitney R-2800-27 lub -71, lub -79 o mocy 2000 KM kady rozpito 21,34 m dugo 15,62m masa startowa 15 876 kg maks. prdko 600 km/h zasig 2255 km uzbrojenie 6 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 1815 kg bomb lub bomb i rakiet

IMAMURA HITOSHI (1886-1968) genera Oficer japoski, przed wybuchem wojny na Pacyfiku by szefem sztabu Armii *Kwantuskiej. W 1941 r. obj dowdztwo 16 armii i kierowa inwazj na Jawie. W 1943 r. odpowiada za zaopatrywanie wojsk walczcych na *Guadalcanalu. Po wojnie skazany na wieloletnie wizienie za popenione zbrodnie, wyszed na wolno w 1954 r. INDIANAPOLIS okrt Amerykaski ciki krownik oddany do suby w 1932 r., by wersj rozwojow okrtw typu Northampton. Wikszy i lepiej opancerzony od poprzednikw, pozbawiony by wyrzutni torpedowych, ktre amerykascy konstruktorzy uznali za niepotrzebne na pokadach cikich krownikw. W 1941 r. wchodzi w skad Floty Pacyfiku, pniej bra udzia w akcjach u wybrzey Wysp *Aleuckich, wysp *Gilberta, *Marshalla, *Marianw i *1 wodzimy. By flagowym okrtem adm. Raymonda *Spruance'a. 31 marca 1945 r. zosta uszkodzony w wyniku ataku samolotw *kamikaze w pobliu *Okinawy. 16 lipca 1945 r. wyruszy z portu w San Francisco, przewoc pod pokadem adunek uranowy pierwszej amerykaskiej bomby *atomowej, ktry dostarczy do portu na Tinianie 26 lipca. Cztery dni pniej zosta storpedowany przez japoski okrt

INVADER A-26/B-26, Douglas

samolot Pierwszy prototyp amerykaskiego lekkiego bombowca/szturmowca XA26 oblatano 10 lipca 1942 r. Wersja produkcyjna zostaa nazwana A-26B. Samolot, napdzany dwoma silnikami Pratt & Whitney o mocy 2000 KM kady, uzbrojony by w 6 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm, zamontowanych w dziobie, oraz po dwa najcisze karabiny maszynowe w dwch wieyczkach na kadubie i pod nim; a ponadto mg by wyposaony w 10 karabinw maszynowych instalowanych w zasobnikach pod skrzydami i na bokach kaduba. Zabiera bomby o ciarze do 1815 kg lub (po zmniejszeniu o poow adunku bomb przenoszonych wewntrz kaduba) mg by wyposaony w 8 rakiet kal. 127 mm i 2 dodatkowe zbiorniki paliwa, ewentualnie w 16 rakiet (lub bomb) o ciarze do 907 kg. W czasie wojny wyprodukowano 1355 tych samolotw, ktre rozwijay maksymaln prdko 570 km/h i byy jednymi z najszybszych amerykaskich bombowcw. Pierwszy lot bojowy

IOWA okrt Jeden z czterech najszybszych i najwikszych pancernikw w amerykaskiej marynarce wojennej (w latach 1939-40 zamwiono 6 pancernikw tego typu, ale zbudowano tylko cztery: Iowa, New Jersey, Wisconsin i Missouri). Miay wyporno o 10 tys. ton wiksz i byy dusze o ok. 53 m od poprzednio budowanych okrtw typu South Dakota, co wynikao z potrzeby posiadania szybkich okrtw liniowych, ktre mogyby wspdziaa z nowymi lotniskowcami. Gwna artyleria bya taka sama jak u poprzednikw, ale wiksza powierzchnia pokadu pozwolia wyposay okrt w dodatkowe dziaa przeciwlotnicze. W 1943 r. na pokadzie pancernika Iowa prezydent Franklin D. Roosevelt odby podr do Egiptu (skd uda si na konferencj do Teheranu). Od stycznia 1944 r. pancernik suy na Pacyfiku, gdzie bra udzia w wielu operacjach (Truk, *Mariany, *Leyte i *Okinawa).

IRONSIDE WILLIAM EDMUND

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1943 r.) wyporno 45 000 t dugo 270,1 m szeroko 33,6 m zanurzenie (maks.) 10,9 ni prdko 33 wzy uzbrojenie 9 dzia (3 x 3) kal. 406 mm 20 dzia uniwersalnych (DP) kal. 127 mm 60 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 80 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 3 samoloty

286
1 najciszy karabin maszynowy DSzK kal. 12,7 mm

IS

(losif Stalin) czog Ciki czog radziecki opracowany w poowie 1943 r. w fabryce nr 100 (Biuro Konstrukcyjne i Oddzia Dowiadczalny Zakadw Kirowskich w Czelabisku) przy wykorzystaniu konstrukcji zdobytego pod Leningradem niemieckiego czogu *Tiger (Tygiys). Pierwsze trzy prototypy byy gotowe w sierpniu 1943 r. Po pokazie, w ktrym uczestniczy Stalin, zapada decyzja o wprowadzeniu tego pojazdu do uzbrojenia. Seryjna produkcja IS-I/IS-85 z dziaem kal. 85 mm ruszya we wrzeniu 1943 r., jednake poligonowe prby strzelania do zdobycznego Tygrysa wykazay, e pociski nie zawsze przebijay pancerz niemieckiego czogu. 12 listopada 1943 r. Stalin zaaprobowa projekt wyposaenia czogu w armat kal. 122 mm. Zesp konstruktorw z fabryki nr 9 otrzyma polecenie opracowania nowego dziaa w cigu zaledwie 2 tygodni. Mimo karkoomnego terminu wykonano polecenie i w czasie prb na poligonie pod Moskw pocisk wystrzelony z odlegoci 1500 metrw przebi czoowy pancerz kaduba czogu *Panther oraz oderwa tyln cian. Po wprowadzeniu zmian (zastosowanie hamulca wylotowego) dziao przyjto do uzbrojenia w kocu grudnia 1943 iv. pniej w wikszoci czogw z pierwszej partii wymieniono armaty kal. 85 mm na nowe - kal. 122 mm. Wielkoseryjn produkcj czogw IS-1 uruchomiono w kocu lutego 1944 r. i do czerwca 1945 r. wyprodukowano 3850 czogw IS wszystkich odmian.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (IS-2) zaoga 4 osoby ciar 46 t pancerz do 160 mm silnik dieslowski o mocy 520 KM uzbrojenie 1 dziao kal. 122 mm 3 karabiny maszynowe DT ka\. 7,62 mm

ITAGAKI SEISHIRO
(1885-1948) genera Oficer japoski, w 1930 r. obj stanowisko szefa sztabu Armii *Kwan- j tuskiej. Wsplnie z pk. Ishiwar Kanji przygotowa dywersj na trasie kolei poudniowomandurskiej, ktra daa Japoczykom pretekst do agresji na Chiny, a nastpnie utworzenia w marcu 1932 r. pastwa Mandukuo na terenie zdobytej Mandurii, w czym Itagaki rwnie aktywnie uczestniczy; w nowym pastwie obj funkcj doradcy najwyszych wadz wojskowych. W 1937 r. zosta ministrem wojny w rzdzie premiera Fumimaro *Konoe. Od lipca tego roku nadzorowa dziaania armii japoskiej walczcej na terytorium *Chin. Pozosta na stanowisku ministra mimo rezygnacji Konoe w styczniu 1939 r. i objcia urzdu premiera przez Hiranum Kiichiro. Opowiada si za sojuszem Japonii z hitlerowskimi Niemcami; po zawarciu paktu *Ribbentrop-Mootow 23/24 sierpnia 1939 r. twierdzi, e Niemcy zdradziy Japoni. Po ustpieniu premiera Kiichiro przeszed na stanowisko szefa sztabu armii ekspedycyjnej w Chinach, a w lipcu 1941 r. obj funkcj gwnodowodzcego wojskami japoskimi w Korei. Od polowy 1945 r. dowodzi 7 okrgiem na Malajach, gdzie 12 wrzenia 1945 r. podpisa akt kapitulacji. W procesie zbrodniarzy wojennych w Tokio w 1948 r. zosta skazany na mier i powieszony.

IRONSIDE WILLIAM EDMUND

(1880-1959) marszaek polny Oficer brytyjski, w 1938 r. by gubernatorem Malty i przypuszcza, e stanowisko to pozwoli mu spokojnie doczeka emerytury. Jednake w maju 1939 r. otrzyma urzd inspektora generalnego wojsk zamorskich (Inspector General of Overseas Forces), 3 wrzenia 1939 r. obj za funkcje szefa brytyjskiego Imperialnego Sztabu Generalnego (CIGS). 27 maja 1940 r. odwoano go, uznajc, e ponosi odpowiedzialno za niewaciwe przygotowanie *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego do walki na kontynencie oraz klski wojsk brytyjskich.
William Edmund lronside

IWABUCHI SANJI
(1893-1945) wiceadmira Japoski oficer, dowdca pancernika Kirishima, bra udzia w bitwach o *Midway i *Guadalcanal; w 1943 r. otrzyma stopie kontradmiraa i w listopadzie 1944 r. obj dowdztwo garnizonu w Manili. Kie-

287
rowa zacit obron miasta, w czasie ktrej zginli wszyscy onierze 20-tysicznego garnizonu. Zgin w lutym 1945 r., pomiertnie zosta awansowany do stopnia wiceadmiraa.

IWODZIMA
na gboko 320 m od brzegu bez wikszych strat, jednake wkrtce, w nastpstwie celnego ognia japoskich dzia i modzierzy ukrytych w jaskiniach wulkanicznej gry Suribachi (150 m n.p.m.), zgino 2400 onierzy amerykaskich. Nastpnego dnia Amerykanie zajli pierwszy pas lotniczy. Trzy dni pniej onierze z 28 puku, dowodzeni przez por. H. Schreiera, zdobyli gr Suribachi i o godz. 10.37 zatknli flag amerykask na jej szczycie, co zostao uwiecznione przez fotoreportera z agencji Associated Press J. Rosenthala. Reszt wyspy zdobywano metr po metrze. 24 lutego Amerykanie doszli do lotniska nr 2 pooonego w centrum wyspy. Instensywno walk i wysokie straty sprawiy, e onierze amerykascy nazwali ten rejon maszynk do misa". Walki o kontrol nad wysp trway do 10 marca (cho planowano, e zakocz si po 14 dniach), gdy usta zorganizowany opr, ale obrocy odizolowanych punktw walczyli jeszcze przez 2 miesice. Z 20 tys. onierzy japoskich uratowao si tylko 216. Po stronie amerykaskiej zgino 5931 marines, a 17 372 odnioso rany.

IWODZIMA
(Iwo Jima) inwazja 1945 r. Jedna z malekich wysp wulkanicznych (o wymiarach 8 km na 4 km), pooona w poowie drogi midzy *Saipanem na *Marianach i Tokio (l 045 km), w lutym 1945 r. staa si terenem zaartych i krwawych walk midzy wojskami japoskimi i amerykaskimi. Amerykanie zamierzali wykorzysta trzy lotniska na wyspie jako rezerwowe ldowiska dla bombowcw *B-29 powracajcych z nalotw na miasta japoskie i jako zaplecze dla przygotowywanej inwazji na Japoni. Desant na Iwodzim poprzedzio bombardowanie lotnicze i ostrza przez okrty 5 floty (dowdca adm. Raymond *Spruance), trwajce przez 72 dni. Na wysp spado 6800 t bomb i 22 tys. pociskw kal. od 127 mm do 406 mm. Mimo takiej naway ogniowej straty

onierze amerykascy zatykaj flag na szczycie Suribachi

wrd ok. 20 tys. obrocw (dowdca gen. Kuribayashi Tadamichi), ukrytych w jaskiniach i bunkrach, byy niewielkie. 19 lutego 1945 r. na play poudniowo-wschodniego kraca wyspy wyldowao 30 tys. onierzy 4 i 5 dywizji piechoty morskiej (z V korpusu amfibijnego dowodzonego przez gen. Harry'ego Schmidta). Pocztkowo silne wsparcie artyleryjskie okrtw umoliwio onierzom wdarcie si

JAGDPANTHER (Sd Kfz 173) dziao samobiene Niemieckie dziao samobiene przeznaczone do niszczenia czogw, skonstruowane na podstawie zamwienia Urzdu Uzbrojenia Armii (Heereswaffenamt) z 2 padziernika 1942 r. Prototyp przedstawiono Adolfowi Hitlerowi 16 grudnia 1943 r., a produkcja seryjna ruszya w zakadach MAG w styczniu 1944 r., natomiast w zakadach MNH w listopadzie 1944 r. W konstrukcji wykorzystano podwozie czogu *Panther, na ktrym pochye pyty pancerne osaniay przedzia bojowy z dziaem PAK 43/3 kal. 88 mm. Kierowca siedzcy po lewej stronie armaty obserwowa drog przez peryskop w cianie przedniej, pozostali za czonkowie zaogi mogli prowadzi obserwacj przez peryskopy na grnej pycie. Pierwsze dziaa dostarczono do oddziaw 559 i 654 Panzerjagerabteilungen w czerwcu 1944 r. Do marca 1945 r. wyprodukowano 392 pojazdy, ktre, cho okazay si bardzo skuteczn i gron broni przeciwpancern, nie odegray wikszej roli w bitwach ze wzgldu na brak paliwa i czci zamiennych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 osb ciar 461 pancerz 16-80 mm

silnik prdko uzbrojenie

Maybach HL 230P30 46 km/h

zasig

1 armata PAK 43/3 kal. 88 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm 160 km

JAGDTIGER (Sd Kfz 186) dziao samobiene Niemieckie dziao samobiene skonstruowane w 1944 r. jako niszczyciel czogw. W jego budowie zakady Nibeungenwerke wykorzystay podwozie czogu *Knigstiger, ktre przeduono i zamontowano na nim dziao PAK 44 L/55 kal. 128 mm. Pojazdy te dostarczono tylko do dwch jednostek bojowych: Panzerjagerabteilung 653 i schwere Panzerabteilung 512. Walczyy w *Ardenach w grudniu 1944 r. oraz w obronie Rzeszy (m. in. o most w *Remagen 10 marca 1945 r.) Ogem wyprodukowano 77 tych dzia samobienych, ktre, potnie opancerzone i uzbrojone, okazay si skutecznymi niszczycielami czogw, jednake byo ich za mao, a brak paliwa i czci zamiennych skutecznie uniemoliwia wykorzystanie ich siy.

silnik Maybach HL230P30 prdko 38 km/h uzbrojenie 1 dziao PAK 44 L/55 kal. 128 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm 1 karabin maszynowy MG 42 kal. 7,92 mm zasig 170 km

JAK-1/-3/-7/-9 samoloty

Radzieckie samoloty myliwskie skonstruowane przez Aleksandra Jakowlewa w 1938 r., pokazane zostay publicznie po raz pierwszy w czasie defilady 1 maja 1940 r. W chwili wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 r. kilka zakadw (m. in. w Filiach pod Moskw i w Gorkim) przygotowywao si do uruchomienia seryjnej produkcji. Rosjanie zdoali ewakuowa zakady lotnicze poza zasig niemieckich bombardowa i ju w poowie sierpnia 1941 r. wyprodukowali pierwsze myliwce Jak-1. Do koca roku radzieckie siy powietrzne otrzymay kilkaset tych samolotw. Pierwsze wersje napdzane byy silnikami Klimw M-105 o mocy 1100 KM, ktre powstay w wyniku modyfikacji silnikw Hispano-Suiza 12 Y. Dalsza wersja rozwojowa nosia oznaczenie DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE M-105 PF i osigaa moc (krtkozaoga 6 osb trwa) 1240 KM. Pierwsze samolociar 701 ty uzbrojone byy w 1 dziako kal. pancerz 40-250 mm

289

JAK-2 i JAK-4
(Jak-D) Klimw M-105PF-3 o mocy 1360 KM rozpito 10 m dugo 8,55 m masa startowa 3200 kg maks. prdko 592 km/h zasig 1040-1410 km uzbrojenie 1 dziako kal. 20 mm 1 najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm Jak-1

silnik

20 mm i 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm. Pniej stosowano najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm oraz zaczepy pod skrzydami umoliwiajce podwieszenie wyrzutni pociskw rakietowych lub bomb. Potrzeba dostarczenia lotnictwu samolotu szybszego i bardziej zwrotnego doprowadzia do opracowania w 1942 r. wersji Jak-IM. Dalsze zmiany (bardziej opywowa sylwetka, nowy silnik o wikszej mocy Klimw M-105PF-2 z trjopatowym migem) doprowadziy do stworzenia Jaka-3, ktry rozpocz sub w lipcu 1943 r. Pierwsze dowiadczenia bojowe wykazay, e ten myliwiec w locie na wysokoci do 5000 m nie ustpuje niemieckim myliwcom * Focke-Wulf Fw 190A i *Messerschmitt Bf 109G. Ostateczna wersja JakSU wyposaona bya w silnik Klimw M-107A i uzbrojona w 1 dziao kal. 37 mm oraz 2 dziaka kal. 20 mm. Samoloty te weszy do uzbrojenia w ostatnim okresie II wojny wiatowej i nie byy uywane w walkach. W kocu 1941 r. uruchomiono produkcj dwumiejscowego samolotu treningowego Jak-7V (oznaczonego pocztkowo UTI-26). Osigi byy tak dobre, e na jego podstawie skonstruowano nocny jednomiejscowy myliwiec Jak- 7A i wkrtce dzienny myliwiec Jak-7B, ktry wprowadzono do uzbrojenia jednostek lotniczych w 1942 r. Dalsza wersja rozwojowa nosia oznaczenie Jak-9 i zostaa opracowana w 1942 r. Zmieniono konstrukcj skrzyde

i zastosowano nowy silnik M-105 PF-1 o mocy 1300 KM, dziki czemu wydatnie zwikszono zasig. Samoloty te uzbrojone byy w dziako kal. 20 mm oraz jeden lub dwa najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm. Do koca wojny wyprodukowano wiele wersji myliwca: Jak-9B wyposaony zosta w niewielk komor bombow; Jak-9D z silnikiem M-105PF-3 o mocy 1360 KM i powikszonymi zbiornikami paliwa by myliwcem dalekiego zasigu; Jak-9 DD by myliwcem eskortowym dalekiego zasigu i pod skrzydami mona byo podwiesza dodatkowe, odrzucane w locie zbiorniki paliwa; Jak-9PWO by nocnym myliwcem przechwytujcym; samoloty Jak-9DK uzbrojone byy w jedno dziao kal. 45 mm; Jak-9T-37 wyposaono w jedno dziao kal. 37 mm i jeden najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm. cznie wyprodukowano 37 tys. samolotw Jak.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Jak-1) silnik Klimw 105P o mocy 1100 KM rozpito 10,0 m dugo 8,48 m masa startowa 2820 kg maks. prdko 536-580 km/h zasig 850 km uzbrojenie I dziao kal. 20 mm 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 200 kg bomb lub 5 bomb 5-kilogramowych z napdem rakietowym

JAK-2 i JAK-4
samoloty Prototyp radzieckiego lekkiego bombowca oblatano 22 lutego 1939 r. jako samolot rozpoznawczy pod nazw Ja-22. Wyniki byy tak dobre, e zdecydowano si na jego podstawie stworzy lekki bombowiec. Nowy samolot oznaczony BB-22 mia zmienion kabin, ustawienie uzbrojenia i zbiornikw paliwa. Prototyp wzbi si w powietrze 20 stycznia 1940 r. Okaza si dobrym samolotem rozwijajcym prko 530 km/h. Wszed do seryjnej produkcji jako Jak-2. W cigu roku przeprowadzono dalsze zmiany i nowa wersja Jak-4 miaa powikszon kabin, grubszy pancerz, a nowe silniki Klimw M-105 o wikszej mocy (1100 KM) pozwoliy zwikszy prdko samolotu i udwig bomb. Jednake w warunkach bojowych okazao si, e samoloty te znacznie ustpuj szturmw rom *I-2. W efekcie po wyprodukowaniu 600 sztuk (Jak-2 i Jak-4) wstrzymano produkcj. Samoloty uywane byy do koca wojny gwnie w celach rozpoznawczych.
DANE TECHNICZNO-TAKTYCZNE (Jak-4) silniki 2 x Klimw M-105R o mocy 1050 KM kady rozpito 14 m dugo 9,34 m masa startowa 5200 kg maks. prdko 540 km/h zasig 1200 km uzbrojenie 3 karabiny maszynowe i 600 kg bomb

JATA JATA -> KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH JAPOSKA ARMIA Najwyszym przeoonym Cesarskiej Armii Japoskiej by cesarz, aczkolwiek waciwe dowdztwo naleao do Cesarskiego Sztabu Generalnego. Po lipcu 1937 r. wewntrz sztabu uksztatoway si: sztab wojsk ldowych (kierowany kolejno przez gen. Sugiyam Hajime, gen. Hideki *Tojo, gen. Umeru Yoshijiro) i sztab marynarki wojennej (kolejno adm. Nagano Osami, adm. Shimada Shigeru i adm. Soemu *Toyoda). Wojska ldowe na pocztku lat trzydziestych skaday si z siedemnastu dywizji stacjonujcych na terenie Wysp Japoskich, a ponadto z Armii Koreaskiej, Formozaskiej i *Kwantuskiej; cznie japoskie wojska ldowe liczyy 300 tys. onierzy. Po wybuchu wojny w Chinach w 1937 r. liczb dywizji zwikszono do 31, wzmacniajc Chisk Armi Ekspedycyjn (walczc w Chinach) oraz Armi Kwantusk (z 5 do 17 dywizji). Dalsza szybka rozbudowa si zbrojnych nastpia w okresie bezporednio poprzedzajcym wybuch wojny ze Stanami Zjednoczonymi. W grudniu 1941 r. wikszo armii miaa po 2 dywizje. W 1939 r. typowa dywizja (tzw. typu B - Otsu) liczya 20 tys. onierzy i skadaa si z 3 pukw piechoty, puku saperw, puku transportowego, puku artylerii (36 dzia), oddziau rozpoznawczego (gwnie kawaleria). Dywizje typu A (Ko) byy liczniejsze - 29 tys. onierzy, i walczyy gwnie w Chinach i Mandurii; miay wiksz liczb dzia, wiksze bataliony piechoty i ponadto jednostki pancerne. Dywizje C (Hei) liczce 13 500-15 000 onierzy, zoone z dwch brygad po dwa bataliony piechoty, uywane byy gwnie do strzeenia wanych obiektw i zwalczania partyzantw. W czasie wojny w Chi-

Japoska delegacja na pokadzie Missouri przed podpisaniem kapitulacji

nach tworzono samodzielne mieszane brygady skadajce si z 3-6 batalionw piechoty (po 750-900 onierzy kady), wzmocnionych oddziaami artylerii, saperw i cznoci. Formacje te uywane byy rwnie w czasie walk na wyspach Pacyfiku, aczkolwiek tam jeszcze bardziej wzmacniano je oddziaami artylerii, przeciwpancernymi i przeciwlotniczymi. Czsto tworzono

specjalne oddziay (shitai), ktre przybieray nazwy od nazwisk dowdcw lub rejonw dziaania. Charakterystyczny dla wojsk japoskich by brak samodzielnych jednostek pancernych. Do sierpnia 1939 r. czogi wykorzystywano wycznie do wspierania piechoty. Dziaay w grupach (sensha dan), z ktrych kada miaa po 3-4 puki, po 80 czogw kady; z nich

Podpisywanie aktu kapitulacji Japonii

291
Produkcja broni pancernej w Japonii w latach 1941-45

JAPOSKA MARYNARKA WOJENNA

flot o cznym tonau 1 466 177 t, co stanowio 82% tonau floty amerykaskiej. Japoczycy mieli wic znaczn przewag nad Amerykanami, zwaywszy e *US Navy musiaa dziaa rwnoczenie na Pacyfiku i Atlantyku. Ponadto okrty japoskie miay by uyte w rejonie mniej oddalonym od baz ni okrty amerykaskie. W 1941 r. sztab adm. Isoroku *Yamamoto ocenia, e przewaga floty japoskiej nad amerykask wynosi 10:7. W wyliczeniu tym przyj zasad, e efektywno dziaania okrtw maleje o 10% na kade 1000 mil oddalenia od wasnych baz. Japoskie pancerniki wybudowane w latach 1913-21 zostay poddane gruntownej modernizacji. Najsilniejsze byy dwa pancerniki typu *Nagato o wypornoci 40 000 t, uzbrojone w 8 dzia kal. 406 mm, 16 dzia kal. 140 mm i 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm. Cztery najstarsze jednostki typu *Kongo miay wyporno 32 000 t, uzbrojone byy w 8 dzia kal. 356 mm, rozwijay prdko 30 wzw. W 1941 r. dobiegaa koca budowa dwch gigantycznych pancernikw *Yamato i Musashi o wypornoci po 65 000 t, uzbrojonych w 9 dzia kal. 457 mm kady (dla porwnania najnowszy pancernik amerykaski Washington wypiera 35 000

rodzaj czogi rednie czogi lekkie dziaa samobiene samochody pancerne

1941 r. 495 529 0 88

1942 r. 531 634 26 442

1943 r. 554 232 14 615

1944r. 294 48 59 725

1945 r. 89 5 48 105

wydzielano kompanie po 12 czogw, ktre przystpoway do wsplnych akcji z oddziaami piechoty. Pierwsze dywizje pancerne powstay dopiero w 1943 r. Ze wzgldu na charakter teatru wojny, ju w kocu lat trzydziestych utworzono jednostki powietrznodesantowe liczce dwa puki spadochroniarzy, dwa dywizjony samolotw transportowych do przewozu onierzy oraz puk szybowcowy. Rwnie ze wzgldu na spodziewany charakter podbojw wysp Pacyfiku utworzono dwie dywizje desantowe (5 i 11). W 1943 r. siy desantu morskiego zostay znacznie rozbudowane. Utworzono kilka brygad, z ktrych kada liczya po trzy wzmocnione bataliony. W grudniu 1941 r. armia liczya 1700 tys. onierzy w 51 dywizjach i 59 brygadach. Dysponowaa 12 270 dziaami i 2200 czogami. Wikszo wojsk (38 dywizji) rozmieszczono w Mandurii i Chinach. Z si wyznaczonych do podbojw na Pacyfiku 23 armia otrzymaa zadanie zdobycia Hongkongu, 14 - Filipin, 15 - Tajlandii, Syjamu i Birmy, 16 - Holenderskich Indii Wschodnich, 25 - Malajw. W 1943 r. w Mandurii i Chinach nadal utrzymywano wikszo dywizji - 41, gdy tylko 6 przeznaczono do obrony terenw zagarnitych na poudniowo-wschodnim Pacyfiku. Gwn zalet wojsk ldowych bya waleczno i cakowite powicenie onierzy. Stan wyposaenia, zy ju na pocztku wojny, gwatownie pogorszy si w nastpnych latach ze wzgldu na sabo przemysu zbrojeniowego, brak surowcw i absolutne pierwszestwo dostaw

dla marynarki wojennej oraz lotnictwa. Czogi i dziaa z lat trzydziestych pozostay w uyciu po 1943 r., gdy w porwnaniu z uzbrojeniem aliantw byy ju przestarzae. W 1945 r. liczebno wojsk ldowych przekroczya 5,5 min (200 dywizji) onierzy dysponujcych 20 000 dziaami i 3000 czogw. Ogem w czasie wojny zgino 1 140 429 onierzy, ranny odnioso 295 247 (z ktrych 85 620 pozostao kalekami), zagino za 1 439 101. Po kapitulacji siy zbrojne Japonii zostay rozbrojone i zdemobilizowane. Konstytucja z 1947 r. zabrania Japonii dysponowania siami zbrojnymi (z wyjtkiem jednostek samoobrony).

JAPOSKA MARYNARKA WOJENNA

W grudniu 1941 r. bya to trzecia potga morska wiata dysponujca

Siy morskie Japonii grudzie 1941 r.

klasa okrtu pancerniki lotniskowce cikie krowniki lekkie krowniki niszczyciele okrty podwodne inne cznie

w linii 10 10 18 20 112 65 156 391

wyporno (cznie) 301 400 152 970 158 800 98 655 165 868 97 900 490 384 1 466 177

w budowie 2 4 0 4 12 29 37 88

Sytuacja wyjciowa na Oceanie Spokojnym grudzie 1941 r.

292

Sytuacja wyjciowa na Oceanie Spokojnym grudzie 1941 r.

293

JAPOSKA MARYNARKA WOJENNA

Parada japoskiej marynarki wojennej na redzie portu w Jokohamie 9 listopada 1940 r.

ton i mia artyleri gwn zoon z 9 dzia kal. 406 mm). Adm. Isoroku Yamamoto, ktry w 1936 r. zosta wiceministrem marynarki wojennej, zmierza do rozbudowy floty lotniskowcw. Dziki jego staraniom ruszya budowa 2 lotniskowcw *Shokaku i Znikaku o wypornoci po 27 000 t, zabierajcych na pokad 96 samolotw. Rozpoczy sub tu przed wybuchem wojny na Pacyfiku. Najwikszymi lotniskowcami we flocie japoskiej byy *Kaga i *Akagi, przebudowane po I wojnie wiatowej z okrtw liniowych. Miay po 38 200 t wypornoci i kady z nich mg pomieci 80 samolotw. Starszy lotniskowiec Hosho o wypornoci 7500 t przewozi 26 samolotw. Drugi may lotniskowiec Ryuio o wypornoci 10 500 t zabiera 30 samolotw. Do najnowych jednostek naleay dwa lotniskowce typu Hiryu po 17 500 t wypornoci,

zabierajce na pokad po 40 samolotw, i dwa lotniskowce klasy *Shoho po 11 0001 wypornoci z 30 samolotami kady, ktre rozpoczy sub tu przed wybuchem wojny na Pacyfiku. Wrd 38 krownikw Japoczycy mieli 18 cikich, w tym 12 typu Myoko wybudowanych w latach 1928-36, o wypornoci 13 000 t. Uzbrojone byy w 10 dzia kal. 203 mm (artyleria gwna) i rozwijay prdko 33-35 wzw. Dwie jednostki Ton byy mniejsze (11 000 t) i sabiej uzbrojone (8 dzia kal. 203 mm). W skad floty krownikw wchodziy jeszcze 4 okrty Kako wybudowane w latach 1926-27 o wypornoci po 9000 ton i uzbrojone w 6 dzia kal. 203 mm. Flotylle niszczycieli liczyy 112 jednostek, z ktrych najnowsze byy okrty typu Asashio i Kuroshio (26 jednostek) o wypornoci od 1800 do 2000 t, uzbrojone w 6 dzia

kal. 127 mm i 8 wyrzutni torpedowych. Niewykle gron broni japoskiej floty byy torpedy. Krowniki i niszczyciele wyposaono w torpedy typu 93 Model 1 o napdzie wzbogaconym tlenem (pniej wycznie tlenowym), z gowicami zawierajcymi 550 kg materiau wybuchowego. Byy one szybsze i miay wikszy zasig (49 wzw i 20 680 m) ni torpedy stosowane na okrtach alianckich. Japoczycy dysponowali potn flot podwodn. W 1941 r. mieli 65 okrtw podwodnych (Niemcy rozpoczynajc wojn mieli 57 okrtw podwodnych, Brytyjczycy - 62, Amerykanie - 96). Wikszo japoskiej floty podwodnej stanowiy jednostki typu / o wypornoci od 1600 do 2200 t, uzbrojone w 6 wyrzutni torpedowych. Rozwijay prdko podwodn do 9 wzw, a nawodn od 18 do 23 wzw. Mniejsze jednostki typu RO

Dziaania wojenne na Oceanie Spokojnym 1942-45

294

Dziaania wojenne na Oceanie Spokojnym 1942-45

295
wypieray po 700-900 t, rozwijay pod wod prdko 9-10 wzw, a na powierzchni 16-17 wzw; uzbrojone byy w 4-6 wyrzutni torpedowych. Marynarka wojenna dysponowaa wasnym silnym lotnictwem, moga wic koordynowa dziaania samolotw, ktre w wojnie na Pacyfiku okazay si najgroniejsz broni. Saboci japoskiej marynarki by niedostatek okrtw eskortowych oraz brak odpowiedniej iloci broni do zwalczania okrtw podwodnych, co przynioso katastrofalne nastpstwa krajowi, ktrego gospodarka bya cakowicie uzaleniona od importu surowcw. Od 1941 do 1943 r. stocznie japoskie nie zbudoway ani jednego niszczyciela, gdy w tym samym czasie Amerykanie zwodowali 331 jednostek tej klasy. Mimo caej swojej potgi, w wyspiarskim pastwie marynarka wojenna zawsze pozostawaa na drugim planie, za wojskami ldowymi. Armia miaa decydujcy wpyw na ycie polityczne i gospodarcze Japonii. Nigdy nie doszo do penego wspdziaania obydwu rodzajw si zbrojnych. Marynarka japoska zlekcewaya wywiad, gdy Amerykanie, ktrzy w sierpniu 1940 r. (*Friedman) zamali japoski tzw. szyfr purpurowy, potrafili odczytywa rozkazy i doskonale orientowali si w japoskich zamierzeniach. Miao to duy wpyw na przebieg bitwy o *Midway, bdcej zwrotnym wydarzeniem w wojnie na Pacyfiku. Nastpnym bdem, ktry wywar niekorzystny dla Japoczykw wpyw na przebieg dziaa, by brak radaru; w 1941 r. zaledwie kilka jednostek wyposaonych byo w prymitywne urzdzenia radiolokacyjne. Te saboci japoskiej marynarki nie byy widoczne w pierwszym etapie wojny na Pacyfiku, gdy flota japoska dysponowaa du przewag. Siy sprzymierzonych, rozrzucone na akwenie, ktrego punkty skrajne byy oddalone o 6000 mil i podporzdkowane rnym dowdztwom, nie potrafiy

JAPOSKA MARYNARKA WOJENNA

Liczba okrtw budowanych w stoczniach japoskich w latach 1941-45

klasa okrtu

1941 r.
1 5 1 9

1942 r.
1 6 2 9

1943 r.
0 3 2

1944 r.
0 4 1

1945 r.
0 0 0 6

pancerniki
lotniskowce

krowniki niszczyciele
okrty podwodne

15 40

31 37

11

22

22

przeciwstawi si niespodziewanym, precyzyjnie zaplanowanym i realizowanym atakom. W cigu pierwszych 5 miesicy walk alianci utracili 4 pancerniki (trzy zostay ciko uszkodzone), lotniskowiec, 7 krownikw, 20 niszczycieli i kilka okrtw podwodnych. Japoczycy stracili tylko 5 niszczycieli, 8 okrtw podwodnych i 400 samolotw. Amerykanie byli jednak w stanie nie tylko uzupenia stan floty, ale take zwiksza jej liczebno i si. W 1942 r. stocznie amerykaskie mogy dostarczy 21 lotniskowcw rnych typw, w 1943 r. -ju 36, a w 1944r.-44. Dla Japonii utrata kadego lotniskowca stanowia szkod nie do naprawienia. Po pierwszym roku wojny Amerykanie zaczli uzyskiwa przewag liczebn nad japosk marynark wojenn.
Porwnanie stanu floty Japonii i Stanw Zjednoczonych 1 stycznia 1943 r.

lotniskowcw bojowych i 24 eskortowe, 11 krownikw, 128 niszczycieli i ponad 200 okrtw podwodnych. W efekcie 1 stycznia 1944 r. przewaga amerykaska bya ju bardzo widoczna.
Porwnanie stanu floty Japonii i Stanw Zjednoczonych 1 stycznia 1944 r.

klasa okrtu pancerniki krowniki

lotniskowce

Japonia
8

USA

21 48 18

32
8

klasa okrtu pancerniki krowniki

lotniskowce

Japonia 10 32
9

USA

19 39
3

W 1943 r. stocznie japoskie byy w stanie wybudowa tylko 1 lotniskowiec bojowy, 2 eskortowe, 2 krowniki, 11 niszczycieli i 58 okrtw podwodnych. W tym czasie US Navy otrzymaa 2 pancerniki, 15

Cikie straty ponioso japoskie lotnictwo morskie, co byo zarwno wynikiem staego wzrostu liczebnoci i jakoci amerykaskich si powietrznych, jak i brawurowego sposobu walki preferowanego przez lotnikw japoskich. Od 1941 r. do koca 1943 r. Japoczycy utracili 10 989 samolotw lotnictwa morskiego. O ile zakady lotnicze mogy dostarcza odpowiedni liczb samolotw, o tyle naleyte wyszkolenie modych kadr lotniczych trwaoby dugo. W efekcie do jednostek trafiali le wyszkoleni lotnicy, co dodatkowo powikszao straty. Od pocztku wojny japoskie dowdztwo starao si oszczdza najwiksze okrty floty, wyznaczajc im dziaania osonowe, a do bezporedniej akcji kierujc lekkie siy. Dopiero w padzierniku 1944 r. admiralicja zdecydowaa si na wydanie walnej

JAPOSKIE SIY POWIETRZNE bitwy na Morzu *Filipiskim, rzucajc do walki 4 lotniskowce, 9 pancernikw i 19 krownikw. W tej wielkiej bitwie morskiej Japoczycy stracili 3 pancerniki, 4 lotniskowce, 10 krownikw i od tego czasu opr Amerykanom stawiao przede wszystkim lotnictwo i okrty podwodne. Ostatnia kontrofensywa floty japoskiej, podjta przeciwko amerykaskiej flocie inwazyjnej atakujcej *Okinaw w kwietniu 1945 r., zakoczya si zatopieniem pancernika Yamato, 1 krownika i 4 (z 8) niszczycieli. W tym okresie wojny flota japoska bya ju zdruzgotana, pozbawiona wyszkolonej kadry i paliwa, ktrego zapasy, w wyniku nalotw samolotw B-29 na rafinerie, zostay zniszczone. JAPOSKIE SIY POWIETRZNE W 1916 r. powstay dwie fabryki samolotw, Nakajima i Kawanishi, aczkolwiek przez najblisze 10 lat Japonia, na skutek ogranicze naoonych przez traktaty midzynarodowe, produkowaa niewiele samolotw. Lotnictwo morskie (powstae w 1912 r.) i lotnictwo armijne (powstae w 1925 r.) wyposaane byy gwnie w samoloty importowane. Sytuacja ulega zmianie na pocztku lat trzydziestych, gdy produkcja zacza szybko wzrasta (1930 r. - 445 samolotw, 1935 - 952 samoloty). Wybuch wojny z Chinami w 1937 r. spowodowa gwatowne przypieszenie produkcji i rozwj przemysu lotniczego, czego pastwa zachodnie w ogle nie spostrzegy. Co wicej, Amerykanie i Europejczycy byli przekonani, e Japonia dysponuje przestarzaymi samolotami, i wyranie lekcewayli umiejtnoci japoskich pilotw.

296

Produkcja podstawowych typw samolotw lotnictwa japoskiego w latach 1941-45

typ
myliwce bombowce rozpoznawcze

1941 r . 1 080 1 461

1942 r. 2 935 2 433

1943 r . 7 147 4 189 2 070

1944r. 13 811 5 100 2 147

1945 r . 5 474 1 934

639

967

855

Podstawow jednostk lotnictwa wojsk ldowych bya grupa lotnicza {sentai) liczca 3 dywizjony {chutai) po 9-12 samolotw. Grupy wchodziy w skad brygad (hikodan), z ktrych kada miaa 3 grupy myliwskie, grup lekkich bombowcw lub cikich bombowcw i jednostk rozpoznawcz. 2 lub 3 brygady tworzyy dywizj {hikoshidan), natomiast 2-3 dywizje tworzyy armi lotnicz (kokugun). Do lipca 1942 r. sformowano 1, 2 i 3 armie lotnicze, w lipcu 1943 r. powstaa 4 annia, w lutym 1944 r. - 5, w sierpniu 1944 r. za - 6 armia. W dniu wybuchu wojny na Pacyfiku Japonia miaa w gotowoci bojowej 1730 samolotw lotnictwa morskiego i 1600 samolotw lotnictwa ldowego. Byy to nowoczesne samoloty, wietnie przystosowane do zada, ktre miay wykonywa. Myliwce przystosowane do startu z lotniskowcw, bombowce nurkujce i samoloty bombowo-torpedowe umoliwiy Japoczykom zdobycie zdecydowanej przewagi w pierwszym okresie walk na Pacyfiku. Japoski przemys lotniczy szybko zwiksza produkcj samolotw. Japonia nie bya jednak w stanie dorwna amerykaskiemu przemysowi lotniczemu, ktry produkowa wielokrotnie wicej samolotw i potrafi szybko wprowadza, na masow skal, nowe typy maszyn. W miar narastania strat (liczba strconych samolotw lotnictwa

morskiego wzrosa z 3777 w 1942 r. do 6340 w 1943 r.) zaczo brakowa wyszkolonych pilotw; problemowi usiowano zaradzi wysyajc do walki lotnikw trenowanych przez kilka tygodni, lub, jak w wypadku pilotw-samobjcw *kamikaze, kilka dni.
Porwnanie produkcji samolotw Japonii i Stanw Zjednoczonych

Rok
1942 1943 1944 1945

Japonia 8 861 16 693 28 180 11 066

USA
47 863 85 898 96 318 40 761

Rozpoczcie przez Stany Zjednoczone nalotw na japoskie zakady przemysowe i miasta (od listopada 1944 r.) wykazao, e Japonia nie dysponuje odpowiednim sprztem: myliwcami przechwytujcymi, nocnymi myliwcami, radarem a dodatkowo kraj osabia niewaciwa organizacja obrony powietrznej. Co prawda zakady lotnicze przygotowyway nowe typy doskonaych myliwcw, takie jak Ki-I02a, J7W1, odrzutowiec Nakajima Kikka, ale byo ju za pno, aby rozpocz wielkoseryjn produkcj. JASTRZB
okrt podwodny

Produkcja samolotw wszystkich typw w Japonii 1935-41

Rok
Liczba samolotw

1935

1936 1 181

1937 1 511

1938 3 201

1939 4 467

1940 4 768

1941 5 088

952

4 listpada 1941 r. Polska Marynarka Wojenna otrzymaa amerykaski okrt podwodny S-25, zbudowany w 1922 r. w stoczni Bethlehem S.B.Co w Quincy (USA).

297
25 kwietnia 1942 r. okrt wyszed na pierwszy patrol, w czasie ktrego zaog nkay grone awarie sterw gbokoci, silnikw itp. 2 maja w sektorze Jastrzbia, na pnocny zachd od Narwku, znalaz si konwj PQ-15", ktry zszed z wyznaczonego kursu. Dwa okrty eskorty: angielski traowiec Seagull i norweski niszczyciel St. Albanas, wykryy zanurzony polski okrt i o godz. 19.40 zaatakoway go bombami gbinowymi. Jastrzb wystrzeliwa te wiece dymne, ale okrty kontynuoway atak. Znacznie uszkodzony Jastrzb wynurzy si i pomimo e zaoga nadawaa za pomoc lampy Aldisa sygnay rozpoznawcze, zosta ostrzelany z najciszych karabinw maszynowych. Zgino 5 polskich marynarzy, a 6 odnioso cikie rany. Uszkodzenia byy tak due, e po ewakuacji zaogi na jednostki alianckie okrt zosta zatopiony. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1942 r.)
wyporno nawodna wyporno podwodna dugo szeroko zanurzenie prdko nawodna prdko podwodna uzbrojenie 800 t 1062 t 66,8 m 6,2 m 6,2 m 14,5 wza 11 wzw

JAWAJSKIE MORZE

Piechota japoska w walkach o Jaw w 1942 r.

1 dziao kal. 102 mm 4 wyrzutnie torped kal. 533 mm

JAWA

inwazja 1942 r. Gsto zaludniona wyspa Holenderskich Indii Wschodnich, miaa sta si kluczowym ogniwem w japoskim acuchu obrony na poudniowo-wschodnim Pacyfiku i dostawc cennych surowcw, m.in. kauczuku i ropy naftowej. W lutym 1942 r. Japoczycy przystpili do operacji desantowej, ktr miay wykona jednostki 16 armii dowodzonej przez gen. H. Imamur, osaniane przez 8 krownikw cikich, 8 lekkich i 40 niszczycieli. Dodatkowe wsparcie zapewniaa 2 flota adm. Nobutake Kondo z 4 lotni-

skowcami (320 samolotw), okrtami liniowymi i krownikami. Do akcji skierowano rwnie 300 samolotw wojsk ldowych. Siy sprzymierzonych byy zbyt szczupe, aby stawi skuteczny opr: 25 tys. onierzy holenderskiej armii kolonialnej, 8 tys. onierzy brytyjskich, australijskich i amerykaskich oraz ok. 40 tys. ludzi z obrony krajowej. Siy morskie aliantw (dowdca adm. C.H. Helfrich) liczyy 8 krownikw, 11 niszczycieli i kilka okrtw podwodnych, siy powietrzne (dowdca gen. van Oyen) - 100 samolotw. Po 16 lutego 1942 r. Japoczycy wyruszyli z podstaw wyjciowych. Na wie o tym 26 lutego wyszed w morze zesp uderzeniowy (dowdca kontradm. Kare Doonnan), ale prba zatrzymania si inwazyjnych na morzu zakoczya si klsk Sprzymierzonych (hawajskie morze). 28 lutego wojska japoskie wyldoway na wschodnim wybrzeu Jawy, nie napotykajc wikszego oporu (atakowane byy tylko przez samoloty). Po tygodniowych walkach, w ktrych obrocy, odcici od pomocy i zaopatrzenia, nie mieli adnych szans, ich dowdca, gen. H. Ter Porter zdecydowa si skapitulowa.

JAWAJSKIE MORZE
bitwa 1942 r. Po 16 lutego 1942 r. japoska flota inwazyjna wyruszya z podstaw wyjciowych, kierujc si w stron *Jawy. Konwj skadajcy si z 41 transportowcw eskortowany by przez 4 krowniki i 14 niszczycieli (dowca kontradm. Nishimura). Osaniao go z boku 12 niszczycieli z 2 i 4 flotylli niszczycieli (dowdca kontradm. R. Tanaka), a 200 mil za nimi poday 2 krowniki. Na ich spotkanie wyszed o zmroku 26 lutego aliancki zesp uderzeniowy, ktry tworzyo 5 krownikw i 9 niszczycieli (dowdca holenderski kontradm. Kare Doorman). 27 lutego o godz. 16.16 japoskie krowniki otworzyy ogie z odlegoci 26 tys. m w stron dwch cikich krownikw alianckich: *Exeter i Houston. Wkrtce do boju wczy si holenderski krownik De Ruyter, ktry o godz. 16.31 zosta trafiony pociskiem kal. 203 mm, ale wybuch nie nastpi. O godz. 17.08 pocisk z krownika Haguro przebi pokad Exetera i rozerwa si w kotowni. W wyniku uszkodze prdko brytyjskiego okrtu spada do 15 wzw i Exeter, osaniany

JEAN BART
przez uszkodzony wybuchem wasnej bomby gbinowej holenderski niszczyciel, wycofa si do Surabai. Niszczyciele japoskie rozpoczy ataki torpedowe, zatapiajc 1 niszczyciel holenderski. Potem poszed na dno trafiony pociskami brytyjski niszczyciel Electra. Do decydujcej walki doszo w nocy, gdy kontradm. Doorman podj nastpn prb odszukania i zatopienia transportowcw z wojskiem, jednake siy, ktrymi dowodzi, stopniay do 4 krownikw i 2 niszczycieli. Wczeniej 4 amerykaskie niszczyciele, majc niewielki zapas paliwa, zawrciy do Surabai, o czym Doomian ze wzgldu na brak cznoci radiowej nie wiedzia. W nastpnych godzinach sytuacja alianckiego zespou jeszcze bardziej si pogorszya: o 21.25 brytyjski niszczyciel Jupiter wszed na holendersk min i po kilku godzinach zaton, a p godziny pniej zawrci do Surabai ostatni niszczyciel, ktremu zaczo brakowa paliwa. O godz. 22.30 cztery osamotnione krowniki alianckie napotkay krowniki kontradm. Takagi. Godzin pniej krownik holenderski Java trafia japoska torpeda i w cigu 20 minut zaton. Tu potem torpeda dosiga okrt flagowy De Ruyter, na ktrym zgin kontradm. Doomian i dowdca okrtu kmdr de Lacombe. Dwa pozostae krowniki - Perth i Houston - wymkny si z pola walki. Alianckie jednostki, ktre uratoway si z pogromu na Morzu Jawajskim, zdecydoway przej do Australii. Exeter po prowizorycznej naprawie wyruszy z dwoma niszczycielami, jednake ju nad ranem 1 marca wszystkie 3 jednostki zostay zatopione przez przewaajce siy japoskie. Krowniki Houston i Perth po zatankowaniu paliwa w Batawii skieroway si do cieniny Sunda, gdzie napotkay japoski konwj. Zatopiy 3 transportowce, ale nie potrafiy obroni si przed przewaajcymi siami eskorty: 3 krownikami i 12 niszczycielami. Eskadra bronica Jawy zostaa zniszczona. Zatony wszystkie krowniki oraz 5 niszczycieli. Straty japoskie byy niewielkie: kilka okrtw zostao uszkodzonych.

298 JEEP

samochd Amerykaski samochd terenowy, najbardziej masowo produkowany pojazd II wojny wiatowej, powsta w wyniku zacitej walki konkurencyjnej trzech zakadw. Pocztkowo dwie firmy: Willys-Overland Inc. i American Bantam Co. podjy 11 lipca 1940 r. przedoon przez korpus kwatermistrzowski (Quartermaster Corps) propozycj skonstruowania niewielkiego pojazdu terenowego o wadze do 590 kg, adownoci 272 kg, z napdem na 4 koa. Zgodziy si na drakoskie warunki postawione przez wojsko: w cigu 49 dni miay zbudowa prototyp i poddda go prbom na poligonie Holabird (Maryland), a w cigu 75 dni musiay dostarczy 70 prbnych samochodw. Wkrtce Willys poprosi o czteromiesiczne odroczenie terminw, gdy zawid dostawca mechanizmw rnicowych (firma Spicer). Bantam wywiza si ze zobowiza punktualnie: 23 wrzenia na poligon w Holabird wjecha nowym pojazdem jego konstruktor Karl Probst i rozpocz prby na trasie o cznej dugoci 5500 km, w tym 500 km po bardzo trudnym terenie. Test prototypu nazwanego Model 60 z silnikiem Continental Y-4112 o mocy 45 KM wypad

JEAN BART
okrt Drugi z francuskich pancernikw klasy Richelieu, zwodowany w styczniu 1939 r. W chwili inwazji niemieckiej na Francj w maju 1940 r. nadal pozostawa w stoczni. Po kapitulacji Francji przeszed do Casablanki, gdzie pozostawa przez ca wojn. 8 grudnia 1942 r. zosta ostrzelany przez Amerykanw atakujcych port. Mia due uszkodzenia, trafiony pociskami kal. 406 mm wystrzelonymi przez amerykaski pancernik Massachusetts. W styczniu 1970 r. zosta sprzedany na zom. DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE
wyporno dugo: szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie 42 800 t 247,8 m 33,3 m 9,6 m 30 wzw

8 dzia ( 4 x 2 ) kal. 381 mm 9 dzia kal. 152 mm 24 dziaa przeweiwlotnicze kal. 100 mm 69 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 20 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 3 wodnosamoloty

299
dobrze, a 17 grudnia zakady speniy drugi warunek, dostarczajc ostatni z siedemdziesiciu prbnych samochodw. W nagrod otrzymay zamwienie na 1500 pojazdw 40 BRC (nazwa produkcyjnej wersji). W tym czasie do walki konkurencyjnej doczy Ford i w listopadzie w Holabird odbyy si pokazy jego samochodu Quad oraz samochodu Willysa - Pigmy. I te zakady otrzymay zamwienie na prbne serie, gdy wojsko obawiao si, e firma Bantam jest za maa, aby sprosta masowej produkcji. Ford rozpocz produkcj samochodw GP (General Purpose - oglnego przeznaczenia, wielozadaniowe), a Willys - samochodw o nazwie Jeep MB (wym. dip, co zapoyczono z nazwy Forda GP - wym. di-pi). cznie zbudowano 638 245 pojazdw. Byy powszechnie uywane na wszystkich frontach II wojny wiatowej, m.in. jako pojazdy cznikowe, sanitarne, dostawcze, do holowania dzia niewielkiego kalibru itd. Genera Dwight *Eisenhower stwierdzi, ze jeepy byy jednym z czterech rodzajw broni i wyposaenia (obok samolotw *Dakota, bomby *atomowej i *Bazooki), ktre przesdziy o zwycistwie aliantw w II wojnie wiatowej.

JODL ALFRED JOSEF

S-

Krl Jerzy VI

150 mm) niemieckiemu okrtowi. Po 22-minutowej walce brytyjski krownik zaton, jednake wikszo z 37 statkw konwoju usza poza zasig dzia pancernika, ktry zatopi tylko 5 i uszkodzi 2 statki. JERZY V I (1895-1952) krl Wielkiej Brytanii Odziedziczy tron w 1936 r. po abdykacji starszego brata Edwarda VIII, ktry ze wzgldu na plany maeskie wobec pani Simpson

zrzek si korony. Jerzy VI sta si dla spoeczestwa brytyjskiego symbolem walki o wolno. By staym gociem jednostek wojskowych. W okresie najwikszego zagroenia Londynu nalotami niemieckimi odmwi wyjazdu z miasta.

JODL ALFRED JOSEF

(1890-1946) genera

Niemiecki oficer, w czasie I wojny wiatowej walczy jako artylerzysta.

JERVIS BAY
okrt Brytyjski krownik pomocniczy, wsawi si bohatersk walk na Atlantyku w obronie konwoju HX-84", zaatakowanego 5 listopada 1940 r. przez niemiecki pancernik kieszonkowy * Admira Scheer. Dowdca brytyjskiego okrtu kmdr E. S. F. Fegen poleci statkom konwoju rozproszy si, swojej zaodze za wyda rozkaz podjcia walki, cho stare dziaa kal. 152 mm, w jakie uzbrojony by Jervis Bay, nie mogy zagrozi potnie opancerzonemu (pancerz burtowy 60 mm, pancerz wie artylerii gwnej 140 mm) i uzbrojonemu (artyleria gwna: 6 dzia kal. 280 mm i 8 dzia kal.

Alfred Jodl (z prawej) z Wilhelmem Keitlem i Adolfem Hitlerem

JOUBERT DE LA FERTE PHILIP W 1932 r., w randze majora, obj kierownictwo wydziau operacyjnego Truppenamtu (sztabu generalnego Reichswehry). W sierpniu 1939 r. zosta mianowany szefem sztabu dowodzenia w Oberkommando der Wehrmacht (Wehrmachtsfuhrungstab). Chocia nie aprobowa nazizmu, pozostawa wiernym wykonawc planw Hitlera. By jednym z gwnych, a czasami najwaniejszym doradc wojskowym Fuhrera, bezporednio odpowiada za sytuacj na froncie zachodnim. W czasie lipcowego zamachu w Ktrzynie odnis ran. W maju 1945 r. podpisa z polecenia wielkiego admiraa Karla *Dnitza bezwarunkow kapitulacj wojsk niemieckich wobec Brytyjczykw i Amerykanw w Reims. W 1946 r. stan przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w *Norymberdze, oskarony o udzia w planowaniu wojny. Uznany za winnego, zosta skazany na mier i stracony. gnacji ze stanowiska i przejcia na emerytur w padzierniku 1943 r. Jednake ju kilka tygodni pniej powrci do czynnej suby i obj stanowisko zastpcy szefa sztabu ds. informacji i spraw cywilnych przy sztabie Louisa *Mountbattena (SEAC). JOYCE WILLIAM (1906-1946) publicysta

300
wojskow Saint-Cyr, a nastpnie 1'Ecole Superieure de Guerre (w 1922 r.). W maju 1940 r. jako dowdca 15 dywizji piechoty zmotoryzowanej (1 armii) walczy w Belgii i pnocnej Francji, gdzie dosta si do niewoli. Jego odwaga i umiejtnoci dowdcze sprawiy, e marsz. Philippe *Petain osobicie zaangaowa si w spraw uwolnienia Juina i nastpnie zaoferowa mu stanowisko ministra wojny w rzdzie *Vichy, czego ten nie przyj. W listopadzie 1941 r. obj stanowisko dowdcy wojsk francuskich w Afryce Pnocnej. W 1942 r., w czasie inwazji wojsk alianckich na Afryk Pnocno-Zachodni, zdecydowa si przej na stron Sprzymierzonych i do 1943 r. dowodzi wojskami francuskimi w Tunisie. Od 22 maja 1943 r. do lipca 1944 r. dowodzi francuskim korpusem ekspedycyjnym we Woszech, ponownie zdobywajc uznanie jako utalentowany oficer. Od sierpnia 1944 r. do maja 1947 r. by szefem Sztabu Generalnego, a nastpnie gwnodowodzcym wojskami ldowymi NATO. W maju 1952 r. otrzyma stopie maszaka Francji.

Urodzony w Nowym Jorku, wychowa si w Anglii i Irlandii, gdzie od 1923 r. nalea do Brytyjskiej Partii Faszystowskiej, a nastpnie do Brytyjskiego Zwizku Faszystw, w ktrym od 1933 r. by zastpc przywdcy, Oswalda Mosleya. W sierpniu 1939 r. wyjecha do Niemiec, aby zaoferowa swoje usugi Ministerstwu Propagandy. Od 1939 r. przygotowywa audycje radiowe w jzyku angielskim, ktrych celem bya dezinformacja spoeczestwa brytyjskiego i osabianie ducha walki. Brytyjczycy nazwali go Lordem Hau-Hau". We wrzeniu 1940 r. JOUBERT DE LA FERTE przyj obywatelstwo niemieckie. PHILIP W maju 1945 r. zosta aresztowany (1897-1965) we Flensbergu i stan przed sdem genera w Anglii. Poniewa mia obywatelJUNKERS JU 52/3M Brytyjski oficer, od czerwca 1941 r. stwo brytyjskie, sd uzna go za samolot winnego zdrady. Skazany na kar by szefem Dowdztwa Obrony mierci, zosta powieszony w WandsWybrzea (Coastal Command). Niemiecki samolot bombowy Do tego czasu samoloty Coastal worth Prison w Londynie w 1946 r. i transportowy, ktrego prototyp, Command zniszczyy tylko dwa jako transportowego jednosilnikoniemieckie okrty podwodne, natowego samolotu, oblatano w pamiast do lutego 1943 r., gdy Joubert JUIN ALPHONSE dzierniku 1930 r. i wkrtce wyposaprzeszed na stanowisko inspektora (1888-1967) ono w 3 silniki. Pierwsze cywilne generalnego *RAF, liczba zniszczo- marszaek wersje napdzane byy silnikami nych U-bootw wzrosa do 27, Oficer francuski, kombatant I woj- BMW Hornet o mocy 600 KM, w czym byo wiele jego zasugi. ny wiatowej, ukoczy uczelni produkowanymi na licencji Pratt Energicznie wprowadza nowe rodki walki (np. bomby gbinowe Ju 52/3m na polowym lotnisku pod Stalingradem z nowym materiaem wybuchowym Torpex, celowniki do bombardowania z niewielkiej wysokoci, reflektory uatwiajce poszukiwanie i atak na U-booty). Ponadto pooy wiele zasug w organizacji jednostek, taktyce zwalczania niemieckich okrtw podwodnych i ochrony konwojw. Liczne konflikty z admiralicj zmusiy go do rezy-

301

JUNKERS JU 86 lotw rozpoznawczych II wojny wiatowej. Rozpocz swoj karier jako samolot pasaerski, odbywajc dziewiczy lot 4 listopada 1934 r. Od 1936 r. Ju 86, mieszczce 10 pasaerw lub cargo, rozpoczy regularn sub w Lufthansie oraz w South African Airways. Ju wtedy zakady Junkersa produkoway wojskow wersj dla potrzeb Luftwaffe i na eksport do Szwecji, Chile, Wgier i Portugalii. Pierwszy typ bombowca nosi oznaczenie Ju 86A i przeznaczony by do bada rozwojowych w warunkach polowych. Nastpn wersj oznaczono Ju 86D. W 1938 r Luftwaffe miaal60 samolotw Ju 86A i D oraz niewielk liczb Ju 86E i G, napdzanych silnikami BMW-132. W 1939 r. bombowiec Ju 86 uwaany by ju za przestarzay, ale zakady wyprodukoway now wersj samolotu rozpoznawczego {Ju 86P-2) i bombowego (P-l), o powikszonej rozpitoci skrzyde i z hermetyzowan kabin, z powodzeniem uywan do lotw rozpoznawczych nad Wielk Brytani i na froncie wschodnim. Szczegln zalet tego samolotu by bardzo wysoki puap, ale w lecie 1942 r. 3 Ju 86P zostay zestrzelone przez *Spitfire'y MK IX nad Morzem rdziemnym, gdy leciay na wysokoci 12 190 m. Odpowiedzi zakadw Junkersa byo wyprodukowanie Ju 86R o rozpitoci skrzyde 32 m, napdzanego dwoma silnikami Jurno 207B-3 o mocy 1000 KM kady, ktry mg wzbi si na wysoko 14 400 m.

Ju 52/im g3e (pod kadubem - wysuwane stanowisko strzeleckie)

& Whitney. Wikszo pniejszych wersji miaa ju silniki BMW 132 o mocy 680-830 KM. Ciekawostk konstrukcyjn byo uycie blachy falistej do pokrycia kaduba i pata. To unikatowe rozwizanie byo patentem Junkersa i pozwalao zwikszy powierzchni non. W latach trzydziestych Ju 52/3m sta si powszechnie uywanym samolotem pasaerskim mieszczcym 15-17 osb. Niemieckie linie lotnicze Lufthansa zakupiy ok. 120 tych samolotw i za ich pomoc obsugiway 75% wszystkich przewozw. Doskonaa opinia, jak samolot zyska w subie cywilnej, zwrcia na niego uwag dowdztwa *Luftwaffe, ktre w 1935 r. zakupio pierwsze samoloty 3m g3e, zdolne przenosi 1000 kg bomb, uzbrojone w 2 karabiny maszynowe MG 15. Rok pniej 450 samolotw (co stanowio poow produkcji zakadw Junkersa) wysano do Legionu Condor, walczcego w Hiszpanii. We wrzeniu 1939 r. wykorzystywano Ju 52/3m do bombardowania Warszawy, aczkolwiek jako samoloty bombowe byy ju przestarzae. Z powodzeniem natomiast uywano ich do zada transportowych. Wykorzystywane byy rwnie do zrzucania desantu (w *Holandii i na *Krecie) oraz eksplodowania magnetycznych min morskich. Ponad 3500 tych samolotw suyo w czasie wojny w Luftwaffe, zyskujc przydomek Tante Ju" (Ciotka

Ju"). cznie wyprodukowano 4845 samolotw, z czego 2659 w zakadach niemieckich, a reszt we francuskich zakadach Amiot pracujcych na potrzeby Luftwaffe. Najliczniej produkowane wersje 3mg5e, 7e, 8e i 14e rniy si midzy sob uzbrojeniem, adownoci, opancerzeniem kabiny pilota itp.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ju 52/im g7e) silniki 3 x BMW 132T-2 o mocy 830 KM kady rozpito 29,25 m dugo 18,9 m masa startowa 11 030 kg 286 km/h maks. prdko 1300 km zasig

JUNKERS JU 86 samolot
Niemiecki samolot, jeden z najbardziej znanych bombowcw i samo-

Junkers Ju 86P

JUNKERS JU 87 STUKA
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ju 86P-1) silniki 2 x Jurno 207A-1 o mocy 950 KM kady rozpito 25,6 m dugo 16,46 m masa startowa 8 000 kg maks. prdko 360 km/h zasig 1750 km uzbrojenie 1 karabin maszynowy MG 17 kal. 7,9 mm 4 bomby po 250 kg lub 16 po 50 kg rwnie uwag na saboci konstrukcji samolotu. W efekcie w drugim prototypie zainstalowano silnik Jurno o mocy 610 KM. W trzecim prototypie zrezygnowano z podwjnego usterzenia ogonowego oraz wprowadzono kilka innych ulepsze i ruszya produkcja seryjna tej wersji. Pierwszy seryjnie wytwarzany w 1937 r. Ju 87A-l przeznaczono do prb w dywizjonach. Wojna w Hiszpanii pozwolia przeprowadzi testy bojowe, ale siy powietrzne i przeciwlotnicze republikanw byy zbyt szczupe, aby w walce z nimi ujawniy si wszystkie wady nowego samolotu. W rezultacie po dowiadczeniach hiszpaskich wprowadzono niewielkie poprawki. W wersji Ju 87B zastosowano silnik o wikszej mocy Jurno 211 (1 000 KM) i te samoloty produkowane byy na masow skal. Jeszcze przed wybuchem wojny uruchomiono produkcj wersji C, przeznaczonej do startw i ldowania na znajdujcym si w budowie lotniskowcu *Graf Zeppelin. Te samoloty byy wyposaone m.in. w odrzucane podwozie, co byo konieczne w razie wodowania. Na podstawie dowiadcze z eksploatacji wersji Ju 87B i R (identyczna z D, ale w miejsce bomb pod skrzydami zainstalowano dodatkowe zbiorniki paliwa, aby zwikszy zasig) w 1941 r. mszya produkcja sa-

302
molotw Ju 87D. Zmieniono w nich system chodzenia, zainstalowano potniejszy silnik Jurno 21U i silniejsze uzbrojenie (4 karabiny maszynowe). Udwig bomb wzrs do 1800 kg. Pierwsze wersje Ju 87D-1 dotary do jednostek Luftwaffe na wiosn 1941 r., w nastpnych miesicach wchodziy do uzbrojenia nastpne warianty D. Najlicznej produkowany by szturmowiec D-3 (1 559 egz.). Samolot w wersji D-4 wyposaony by w dwa pojemniki z 12 karabinami maszynowymi (po 6) MG-81. W wersji D-5 w miejsce karabinw maszynowych na skrzydach zainstalowano dziaka kal. 20 mm. Walki na froncie wschodnim, do ktrych Rosjanie wprowadzili dobrze opancerzone czogi *T-34 i *KW-1, zmusiy Luftwaffe do skierowania nad pola bitew samolotw Ju 87G-1, przystosowanych specjalnie do zwalczania celw opancerzonych. Pod skrzydami zainstalowano dwa pojemniki, z ktrych kady zawiera dziao BK (Flak 18) kal. 37 mm z adownic 6 pociskw. Rekord w walkach z radzieckimi oddziaami pancernymi ustanowi Hans Ulrich Rudel, ktry w czasie 2530 lotw zniszczy 519 radzieckich czogw, cho sam by wielokrotnie strcany; na szczcie dla niego uchodzi z yciem z opresji. Ostatnia wersja Ju 87H przeznaczona bya do celw treningowych. Do 1944 r., gdy zaprzestano produkcji Ju 87, wybudowano 5700 samolotw, ktre walczyy na wszystkich frontach w Europie i Afryce Pnocnej. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ju 87 D-1) silnik Junkers Jurno 211J o mocy 1400 KM rozpito 13,8 ni dhigo 11,5 m masa startowa 6585 kg maks. prdko 410 km/h zasig 1000 km uzbrojenie dwa strzelajce do przodu samolotu karabiny maszynowe MG 17 kal. 7,9 mm

JUNKERS JU 87 STUKA
samolot Niemiecki samolot bombowy, znany powszechnie pod nazw Stuka (skrt od Sturzkampfflugzeug bombowiec nurkujcy), sta si symbolem *Luftwaffe torujcej drog niemieckim oddziaom pancernym. Zaprojektowany zosta w 1933 r. przez Hermanna Pohlmanna i stan do konkursu, w ktrym wziy udzia prototypy bombowcw nurkujcych skonstruowane przez zakady Arado (Ar 81), Heinkla (He 118) i Blohm und Voss (Ha 137). W marcu 1936 r., po wielu testach porwnawczych, wadze lotnicze wybray Ju 87. Prototyp napdzany by silnikiem Rolls-Royce Kestrel V o mocy 520 KM, ktry przegrzewa si. Prby zwrciy

Junkersy Ju 87 przygotowywane do nalotu na Angli

303
dwa zamontowane z tyu karabiny maszynowe MG 81 kal. 7,9 mm oraz 250 kg, 500 kg, 1000 kg lub 1800 kg bomb pod kadubem 4 bomby 50 kg, 2 - 250 kg lub 2 - 500 kg pod skrzydami

JUNKERS JU 88

JUNKERS JU 88
samolot Najbardziej wszechstronny samolot Luftwaffe, pozostawa w subie od 1939 r. do 1945 r. i w tym czasie wyprodukowano 14 980 tych maszyn. W styczniu 1936 r. W.H. Evers i Alfred Gassner rozpoczli prace projektowe nad stworzeniem bombowca, ktry zgodnie z zapotrzebowaniem Ministerstwa Lotnictwa mgby przenosi 600-700 kg bomb z prdkoci 480 km/h. Nad takim samolotem pracowali rwnie konstruktorzy z zakadw Henschla (Hs 127) i Messerschmitta (Bf162). Pierwszy prototyp Junkersa (Ju 88V-1), napdzany przez dwa silniki Daimler-Benz DB 600Aa o mocy 1000 KM kady, odby lot 21 grudnia 1936 r. Dalsze prby doprowadziy do zastosowania w trzecim prototypie silnikw Junkers Jurno 211A o mocy 1000 KM kady, dziki ktrym Ju 88 V3 osign we wrzeniu 1937 r. prdko 520 km/h, co przesdzio o zamwieniu tych samolotw przez Luftwaffe. W dalszym cigu prowadzone byy prby 7 prototypw, z ktrych pity w marcu 1939 r. ustanowi rekord, przelatujc 1000 km z adunkiem 2 t ze redni prdkoci 516,89 km/h. Pierwsze seryjnie produkowane Ju 88 A-l przekazano do jednostek 26 sierpnia 1939 r. i rozpoczy loty bojowe 26 wrzenia tego roku. Napdzane silnikami Jurno 211B-1 lub 21 IG, uzbrojone byy w 4 karabiny maszynowe MG 15 kal. 7,9 mm i mogy przenosi 2500 kg bomb. Uzbrojenie samolotu okazao si niedostateczne i w wersji A-4 zainstalowano 1 najciszy karabin maszynowy MG 131 kal. 13 mm oraz 5 karabinw maszynowych MG 81 kal. 7,9 mm. Udwig bomb zosta zwikszony do

Junkers Ju 88 2400 kg na krtkim dystansie. Powikszono rwnie rozpito skrzyde do 20 m. cznie skonstruowano 17 wariantw Ju 88A i jednoczenie trway prace nad now wersj. Pierwsze Ju 88B z 1940 r. zostay wyposaone w silniki BMW 801. Nocne myliwce Ju 88C w lipcu 1940 r. rozpoczy sub w nowo sformowanym Nachtjagdgeschwader 1. Zmiany, jakie wprowadzono w tej wersji, polegay na zastosowaniu penego dziobu (w miejsce oszklonego, jaki mia bombowiec Ju 88), w ktrym zainstalowano 2 dziaka MG FF kal. 20 mm i 2 karabiny maszynowe MG 17 kal. 7,9 mm). Ponad 3200 samolotw tej wersji wyprodukowano w kilku wariantach rnicych si od siebie uzbrojeniem, silnikami i typem radaru. Najwaniejszy by wariant C-4 z 1941 r., o wikszej rozpitoci skrzyde i uzbrojony w 3 dziaka MGFF kal. 20 mm i 3 karabiny maszynowe MG'17 w dziobie. Tak silne uzbrojenie i cika antena radarowa obniay osigi samolotu, a zwaszcza jego zwrotno w locie na niszej wysokoci. Dlatego zakady przystpiy do opracowania nowej wersji G. Prototyp zosta uzbrojony w 6 dziaek kal. 20 mm i 1 karabin maszynowy MG 131 kal. 13 mm, zamontowany w tylnej czci kabiny dla ochrony przed atakiem z tyu. W produkcji seryjnej zrezygnowano z dwch dziaek montowanych w bocznej czci kaduba, pozostawiajc cztery w wybrzuszeniu pod kadubem. Pierwsze Ju 88G weszy do uzbrojenia na wiosn 1944 r. Ostatni wariant G-7 rozpocz sub w kocu roku. cznie wyprodukowano 800 samolotw w tej wersji. Ostatnie wersje Ju 88 nosiy oznaczenia P, S i T. P by szturmowcem i wyprodukowano niewiele egzemplarzy. W jego kadubie zamontowano dziao kal. 75 mm, ale poniewa nie przynosio to zamierzonych wynikw, zastosowano dwa dziaa kal. 37 mm i pniej jedno dziao kal. 50 mm. Ju 88S, budowany w 3 wariantach, by bombowcem napdzanym przez dwa silniki BMW 801D o mocy 1700 KM kady. Ju 88T by\ samolotem rozpoznawczym i w wariancie T-3 mg rozwin prdko 660 km/h. DANE TAKTYCZNO-TF.CHNICZNE (Ju 88A-4) silniki 2 x Junkers Jurno 211J o mocy 1340 KM kady rozpito 20,08 m dugo 14,45 m masa startowa 14 000 kg maks. prdko 470 km/h zasig maks. 2700 km uzbrojenie 1 najciszy karabin maszynowy MG 131 kal. 13 mm

JUNKERS JU 290
5 karabinw maszynowych MG 81 kal. 7,92 mm bomby do 3500 kg

304
jowych (A-l - transportowiec, A-2, 3 i 5 - rozpoznawcze, A-6 - transportowiec, A-7 - rozpoznawczobombowy, A-8 - rozpoznawczy z moliwoci przenoszenia zdalnie sterowanych pociskw Hs 293). cznie wyprodukowano 55 samolotw z tej serii. Ju 290B mia by samolotem bombowym dalekiego zasigu, 290C - rozpoznawczym i transportowym, 290D - bombowym dalekiego zasigu, a 290E nocnym bombowcem; aden z nich nie wszed do seryjnej produkcji.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ju-290A-8) silniki 4xBMW-801L-2 o mocy 1600 KM kady rozpito 42 m dugo 28,2 m masa startowa 45 000 kg maks. prdko 450 km/h zasig 6060 km uzbrojenie 3 dziaka MG 151 kal. 20 mm 2 karabiny maszynowe MG 81 ka. 7,92 mm 2 pociski Hs 293

JUNKERS JU 290
samolot Niemiecki samolot wielozadaniowy, planowany jako nastpca transportowego Ju 90. Pierwsze prby zostay przeprowadzone w 1942 r. Dalszy rozwj uwzgldnia ju potrzeb zastpienia *Focke-Wulfa Fw 200C w zwalczaniu eglugi nieprzyjaciela i wsppracy z okrtami podwodnymi. Jednake pierwsze seryjnie produkowane egzemplarze wersji A w zasadzie nie byy samolotami przeznaczonymi do tych celw bo-

JUNO

kryptonim Kryptonim rejonu ldowania jednostek brytyjskich w *Normandii w czasie alianckiej operacji inwazyjnej *Overlord" 6 czerwca 1944r.

KAGA okrt Pancernik japoski zwodowany w 1921 r., rok pniej mia by oddany na zom, gdy wymagay tego postanowienia waszyngtoskiego traktatu morskiego z lutego 1922 r., ograniczajcego tona okrtw liniowych. Jednake dowdztwo marynarki postanowio przebudowa pancernik na lotniskowiec, co uratowao okrt, ktry w 1930 r. rozpocz sub. W latach 1935-38 zosta poddany modernizacji, w ktrej wyniku zwikszono dugo pokadu startowego do 247,7 m i zmniejszono liczb dzia kal. 203 mm z 10 do 6. Jego wojenna suba bya krtka, ale burzliwa. Wchodzi w skad 1 dywizjonu (z *Akagi) floty lotniskowcw dowodzonej przez wiceadm. Chuichi *Nagumo. W grudniu 1941 r. bra udzia w ataku na amerykask baz w *Pearl Harbor. W styczniu 1942 r. jego samoloty atakoway garnizon bronicy Rabaulu oraz bazy australijskie na pnocno-wschodnim wybrzeu Nowej Gwinei. W lutym dokonay nalotw na Port Darwin w Australii. 4 czerwca 1942 r., w czasie bitwy o *Midway, okrt trafiy 4 bomby zrzucone przez samoloty Dauntless z amerykaskiego lotniskowca *Enterprise; poar trawi lotniskowiec przez 9 godzin i o godz. 19.26 ogie dotar do magazynw amuni-

cji, powodujc wybuch, ktry rozerwa kadub. Zgino 800 z 1700 marynarzy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 38 200 t dugo 260,7 m szeroko 31,3 m zanurzenie 8,7 m dugo pokadu startowego 247,7 m szeroko pokadu 30,4 m prdko 28,3 wza uzbrojenie 6 dzia ( 6 x 1 ) kal. 203 mm 12 dzia kal. 127 mm 30 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm 72-90 samolotw

KAIRSKIE KONFERENCJE - KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH KAITEN ywa torpeda Jednoosobowe okrty podwodne skonstruowane przez dwch modych oficerw japoskiej marynarki wojennej: Sekio Nishina i Hiroshi Kuroki. Zdecydowali si wykorzysta torped Typ 93, do ktrej wbudowali kabin pilota wyposaon w niezbdny sprzt nawigacyjny.

Kaiten na pokadzie okrtu podwodnego

KALTENBRUNNER ERNST

306 przeprowadzania atakw Japoczycy stracili 8 okrtw podwodnych, w ktrych zgino ok. 900 marynarzy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Typ 1) wyporno w zanurzeniu 18 1/3 t dugo 14,7 m szeroko Im prdko ok. 40 wzw zasig 80 200 m przy prdkoci 12 wzw 44 200 m przy prdkoci 20 wzw 23 500 m przy prdkoci 30 wzw gowica bojowa o wadze 1530 kg

KALTENBRUNNER ERNST (1903-1946) SS-Obergruppenfuhrer

Twrcy torped kaiten: por. Hiroshi Kuroki (z lewej) i por. Sekio Nishina

Kaiteny miay by dostarczane w miejsce akcji na pokadach okrtw podwodnych lub nawodnych. Projekt by gotowy w styczniu 1943 r., ale dopiero rok pniej konstruktorzy uzyskali pozwolenie na budow prototypw. Jednoczenie przystpiono do przygotowania nosicieli: kilku okrtw podwodnych, niszczycieli zabierajcych na pokad 2-4 torpedy oraz lekkiego krownika Kitakami, ktry mg zabra 8 kaitenw. Dowdztwo marynarki nalegao na stworzenie moliwoci opuszczenia torpedy przez pilota, zanim uderzy w atakowany obiekt, ale wyjcie przez dolny lub grny waz torpedy mkncej pod wod z prdkoci 20-30 wzw byo praktycznie niemoliwe. Do koca wojny powstao ok. 390 kaitenw, w tym 330 Typ 1. Pierwsza grupa 30 pilotw rozpocza szkolenie w sierpniu 1944 r. w tajnej bazie na wyspie Otsujima. 8 listopada 1944 r. 3 okrty podwodne (1-36,1-37,1-47), na ktrych pokadach zamocowano po 4 kaiteny, wyruszyy do pierwszej akcji bojowej. 1-36 oraz 1-47 skieroway si do laguny Ulithi, gdzie stao na kotwicach kilkadziesit amerykaskich okrtw wojennych i statkw

transportowych; 1-37 skierowa si w stron cieniny Kossul. 20 listopada tu po godzinie 4.00 nad ranem 1-36 zwolni 4 torpedy, a 1-47, ze wzgldu na kopoty techniczne, tylko jedn. Kilka minut po godzinie 5.00 zaogi tych okrtw podwodnych usyszay odgosy dwch wybuchw, a dwa nastpne o godzinie 5.45 i 6.05. Na tej podstawie dowdztwo japoskiej marynarki wojennej ogosio, e kaiteny zatopiy 3 lotniskowce i 2 pancerniki. W rzeczywistoci straty amerykaskie byy znacznie mniejsze. Kaiten pilotowany prawdopodobnie przez jednego z twrcw tej broni, Nishin, trafi w tankowiec Mississinewa i zatopi go. Pozostae torpedy zostay zniszczone ogniem broni maszynowej i bombami gbinowymi. 1-37 wraz z kaitenami zosta zatopiony 19 listopada, zanim przystpi do ataku. Do lipca 1945 r. kaiteny bray udzia w 9 misjach i, wedug dowdztwa marynarki japoskiej, zatopiy 40 alianckich okrtw i statkw. W rzeczywistoci wyniki byy o wiele gorsze, gdy ywe torpedy" zniszczyy tylko wspomniany tankowiec Mississinewa oraz niszczyciel Underhill i uszkodziy kilka statkw. Natomiast w czasie

Austriak, z zawodu prawnik, czonek austriackiej partii nazistowskiej od 1930 r., od 1935 r. by szefem *SS w Austrii. Tu przed *Anschlussem obj stanowisko dowdcy SS i policji (Hoherer SS und Polizeifuhrer) w Wiedniu. Od 1941 r. by szefem SS i policji w Austrii. Po mierci Reinharda *Heydricha (4 czerwca 1942 r.) obj po nim stanowisko szefa Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (*RSHA). W 1946 r. zosta
Ernst Kaltenbrunner

307
skazany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w Norymberdze na kar mierci i stracony. KAMIKAZE piloci-samobjcy Twrc japoskich jednostek pilotw-samobjcw by adm. Takijiro Onishi, ktry podj tak decyzj na wie o zniszczeniach, jakie wyrzdzay uszkodzone samoloty uderzajce w nieprzyjacielskie okrty: wieczorem 19 czerwca 1944 r. w pobliu Guam japoski pilot skierowa poncy samolot *Mitsubishi Zero-Sen na amerykaski pancernik Indiana i uszkodzi go, a 15 padziernika 1944 r. w pobliu wyspy Luzon samolot *Mitsubishi Berty", pilotowany przez kontradm. Masafumi Arima, uderzy w lotniskowiec Franklin. 19 padziernika 1944 r. adm. Onishi, w czasie wizytacji 201 grupy myliwskiej stacjonujcej w pobliu Mabalacat, przedstawi lotnikom projekt zorganizowania jednostki samobjcw, do ktrej zgosio si 23 ochotnikw. Dzie pniej utworzono pierwsz Specjaln Grup Uderzeniow

KAMIKAZE

Japoscy piloci-kamikaze

Shimpu (Kamikaze) pod nazw Shikishima", dysponujc 26 samolotami Mitsubishi A6M3. Dzie pniej powstaa druga grupa o nazwie Yamato". Samoloty z jednostki Shikishima" rozpoczy samobjcze ataki 25 padziernika 1944 r. podczas bitwy pod *Leyte. Pierwszym uszkodzonym przez nie okrtem by lotniskowiec eskortowy Santee, ktry zosta jednoczenie

Pon Hellcaty na pokadzie lotniskowca Saratoga po ataku kamikaze w pobliu Iwodzimy 21 lutego 1945 r.

trafiony torped wystrzelon przez okrt podwodny 1-56. Kamikaze uywali najczciej samolotw myliwskich Mitsubishi Zero z podczepion bomb o wadze 250 kg, bombowcw nurkujcych *Yokosuka D4Y Suisei oraz bombowcw nurkujcych *Aichi Di A. 21 marca 1945 r. wprowadzono do akcji specjalnie skonstruowane szybujce bomby" Yokosuka MAY-7 *Ohka z adunkiem 1200 kg trinitrominolu, przenoszone pod kadubem bombowca Mitsubishi G4M1 i zwalniane w odlegoci ok. 90 km od celu. Prba pierwszego ataku na okrty amerykaskie w pobliu Kiusiu zostaa udaremniona przez amerykaskie myliwce, ktre zestrzeliy wszystkie japoskie bombowce przenoszce szybujce bomby". 1 kwietnia w czasie kolejnego ataku 3 bomby Ohka uszkodziy w pobliu Okinawy pancernik West Virginia, a 12 kwietnia zatopiy niszczyciel Mannert L. Abele. Ataki kamikaze osigny punkt szczytowy w czasie walk o *Okinaw w kwietniu 1945 r. Dane na temat liczby japoskich samolotw, liczby atakw i zatopionych okrtw, zawarte w rdach amerykaskich, brytyjskich i japoskich, s cakowicie sprzeczne. Najprawdopodobniej w okresie od kwietnia do czerwca 1945 r. w rejonie Okinawy

KARASZEWICZ-TOKARZEWSKI MICHA kamikaze zatopili 24-26 okrtw i uszkodzili 176-200. Pocztkowo lotnicy-samobjcy rozpoczynali atak, lecc na wysokoci ok. 6000 m. Po dostrzeeniu celu z odlegoci ok. 16 km wprowadzali samolot w lot nurkowy pod niewielkim ktem. Po dotarciu nad cel rozpoczynali niemale pionowe nurkowanie. Ten sposb umoliwia skuteczny atak, gdy artyleria przeciwlotnicza miaa niewielkie szanse trafienia samolotu pikujcego pionowo, a krtki czas ostatniej fazy ataku nie pozwala zaodze na manewrowanie okrtem. Jednake wykonanie ataku wymagao od pilota duego dowiadczenia, aby utrzyma spadajcy pionowo samolot na wyznaczonym kursie, przy uwzgldnieniu siy wiatru i prdkoci okrtu. W lutym 1945 r. dowdztwo japoskiej marynarki wydao instrukcj nakazujc stosowanie innych metod ataku, bardziej dostosowanych do niewielkich umiejtnoci pilotw-samobjcw i do typw samolotw. Najczciej stosowana metoda polegaa na wprowadzaniu samolotu leccego z prdkoci 270-300 km/h na wysokoci 1000-1300 m w lot nurkowy pod ktem 25-30. Po zblieniu si na odlego ok. 700 m od okrtu pilot wyprowadza samolot z lotu nurkowego oraz, zachowujc prdko ok. 400 km/h, lecia na wysokoci 15-20 m nad wod i uderza w kadub. Podstawowa metoda obrony przed atakami kamikaze polegaa na stawianiu ognia zaporowego, w czym najskuteczniejsze byy dziaa uniwersalne (DP) kal. 127 mm. Wystrzeliwane przez nie pociski wyposaone byy w zapalniki zblieniowe (od stycznia 1943 r.) z wbudowanym nadajnikiem emitujcym sygnay radiowe, ktre, odbite od samolotu, powodoway eksplozj adunku w bezporednim ssiedztwie celu. Ponad 50% zestrzelonych samolotw kamikaze pado ofiar ognia tych dzia. Od lutego 1945 r. podejmowano rwnie prby zastosowania przeciwlotniczych pociskw rakietowych Stooge o zasigu 13 km i zdobytych w Niemczech *Wasserfall o zasigu 35 km, jednake bez wikszych rezultatw. Tylko ok. 17% zestrzelonych samolotw kamikaze przypisano myliwcom osaniajcym zespoy alianckich okrtw. Wedug oficjalnych danych w 1945 r. kamikaze dokonali 106 atakw zespoowych, zatopili 56 okrtw oraz uszkodzili 273. Bez wtpienia s to dane niepene, gdy nie obejmuj wielu atakw podjtych przez pojedynczych pilotw, ktrzy nie mieli ju okazji powiadomienia o nich. KARASZEWICZ-TOKARZEWSKI MICHA (1893-1964) genera Od 1914 do 1918 r. by w Legionach Polskich i Polskiej Organizacji Wojskowej. Od listopada 1918 r. suy w Wojsku Polskim, gdzie by m.in. dowdc 19 dywizji piechoty w Wilnie, 25 dywizji piechoty w Kaliszu, a od 1932 r. kolejno dowdc Okrgu Korpusu III Grodno, VI Lww i VIII Toru. We wrzeniu 1939 r. dowodzi grup operacyjn w armii Pomorze". BezpoMicha Karaszewicz-Tokarzewski

308 rednio przed kapitulacj Warszawy na rozkaz gen. Jzefa *Rmmla przystpi do tworzenia organizacji podziemnej Suba Zwycistwu Polski, na czele ktrej stan, przyjmujc pseudonim Torwid". O jego dalszych losach zadecydowao nieporozumienie, w wyniku ktrego meldunek wysany do Naczelnego Wodza Wadysawa *Sikorskiego dotar do marsz. Edwarda * migego-Rydza, co Sikorski uzna za zapowied kontynuowania przez komendanta gwnego SZP przedwojennego kursu politycznego i zdecydowa usun go z Warszawy, mianujc komendantem obszaru nr 3 we Lwowie (od stycznia 1940 r. - komendantem obszaru pod okupacj radzieck z siedzib w Wilnie lub we Lwowie). Tokarzewski w czasie podry do Lwowa w nocy z 6 na 7 marca 1940 r. zosta aresztowany przez radziecki patrol graniczny. Po uwolnieniu z wizienia w sierpniu 1941 r. peni funkcje dowdcy 6 dywizji piechoty i zastpcy dowdcy Armii Polskiej na Wschodzie. Od grudnia 1944 r. do sierpnia 1946 r. by w dyspozycji Ministerstwa Obrony Narodowej i nastpnie obj dowdztwo II korpusu. Po demobilizacji w 1947 r. zamieszka w Londynie. KARL Gerat 040 i Gerat 041 modzierz Gigantyczny modzierz niemiecki produkowany w zakadach Rheinmetall-Borsig, nazwany Karlem" na cze jednego z konstruktorw, gen. Karla Beckera. Zamwienie na produkcj tej broni Urzd Uzbrojenia Armii (Heereswaffenamt) zoy w czerwcu 1937 r. Prby zespou jezdnego przeprowadzono na poligonie Unterliiss w maju 1940 r. Od listopada 1940 r. do sierpnia 1941 r. pierwszych 6 seryjnie wyprodukowanych modzierzy kal. 600 mm dostarczono do 628 Schwere Artillerie Abteilung. W lipcu 1941 r. 4 pierwsze modzierze

309 wysano na front wschodni, gdzie DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE uywano ich m.in. do ostrzeliwania (1939 r.) Sewastopola w 1942 r. W maju wyporno 66501 1942 r. rozpoczto produkcj mo- dugo 174 m dzierzy kal. 540 mm z dusz luf. szeroko 15,3 m W czasie walki amunicj dowozi zanurzenie 5,6 m specjalny pojazd zbudowany na prdko 32 wzy podwoziu czogu *PzKpfw IV, uzbrojenie zabierajcy cztery naboje (nabj 9 dzia (3 x 3) kal. 150 mm do modzierza kal. 600 mm wa 6 dzia przeciwlotniczych kal. 88 mm y 2,17 t, do modzierza kal. 8 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 540 mm - 1,58 t. Modzierz prze8 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm woono kolej, zawieszony na 12 wyrzutni torped kal. 533 mm wspornikach midzy dwoma wago2 wodnosamoloty nami. Do transportu drogowego rozmontowywano go i podwozie adowano na 6-osiow przycze- KASPRZYCKI TADEUSZ p, a luf z zamkiem i mecha- (1891-1978) nizmem podnoszenia na przyczep genera 12-osiow. W Legionach Polskich dowodzi 1 kompani kadrow, a nastpnie suy w sztabie I brygady. Od liDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE stopada 1914 r. do 1918 r. by ko(Gerdt 040 i 041) mendantem Polskiej Organizacji silnik Daimler-Benz MB503 V12 Wojskowej w Warszawie i w Lublio mocy 580 KM nie. W Wojsku Polskim suy od lidugo 11,37 m stopada 1918 r. W latach 1919-21 szeroko 3,16 m studiowa w Ecole Superieure de wysoko 4,78 m Guerre w Paryu i jednoczenie ciar 124 t ukoczy wydzia dyplomatyczny maks. prdko 10 km/h Ecole Libr de Sciences Politiues. Po powrocie do kraju by m.in. szeKARLSRUHE fem Oddziau III Sztabu Generalokrt nego, dowdc 19 dywizji piechoty Lekki krownik niemiecki zwodo- w Wilnie. W 1934 r. zosta wiwany w 1927 r., by dobrze uzbro- ceministrem spraw wojskowych, jony, o duym zasigu (5700 mil) w 1935 r. - kierownikiem Ministeri, jak na okrt tej klasy, dobrze opancerzony (pokad 40 mm, burty Tadeusz Kasprzycki 50 mm). Tu przed wybuchem wojny przeszed modernizacj i powrci do suby w listopadzie 1939 r. Bojowa kariera nie trwaa dugo, gdy ju 9 kwietnia 1940 r. w czasie inwazji na *Norwegi (dowdca kpt. Friedrich Rieve) zosta uszkodzony torpedami wystrzelonymi przez brytyjski okrt podwodny Truant, ktre zniszczyy obydwa silniki, ster i instalacj elektryczn. Uszkodzenia byy tak due, e okrt nie nadawa si do remontu i o godz. 22.50 torpedowiec Greif, po przejciu zaogi, odpali dwie torpedy, ktre zatopiy krownik.

KATY stwa Spraw Wojskowych, a w padzierniku 1935 r. obj urzd ministra spraw wojskowych, ktry sprawowa do 17 wrzenia 1939 r. Po przejciu wraz z rzdem do Rumunii zosta internowany. W 1944 r. przedosta si wraz z rodzin do Turcji. Po wojnie wyjecha do Wielkiej Brytanii, a nastpnie w 1954 r. do Kanady. KATIUSZA wyrzutnia pociskw rakietowych Radziecka 16-prowadnicowa wyrzutnia pociskw rakietowych na paliwo stae z gowicami burzcymi, skonstruowana w poowie 1941 r. Po raz pierwszy zostaa uyta do ostrzeliwania wojsk niemieckich 15 lipca tego roku w okolicach Orszy. W czasie wojny produkowano wyrzutnie pociskw rakietowych kal. 82 mm (M-8), 132 mm (M-13) oraz kal. 300 mm (M-13), ktre montowane byy na podwoziach samochodw ciarowych ZiS-6 lub *Studebaker, czogach T-60 oraz platformach pocigw pancernych. onierze niemieccy nazywali te wyrzutnie organami Stalina".
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (BM-13) ciar 6,2 t szybkostrzelno 16 strz./7-10 s czas ponownego zaadowania 5-10 min pionowy kt ostrzau od -7do +40 poziomy kt ostrzau 42 donono 8470 m ciar pocisku 42,5 kg dugo pocisku 1,42 m prdko pocisku 355 m/s

KATY masowe groby Miejsce kani ponad 4200 obywateli polskich (onierzy, oficerw, policjantw, celnikw), ktrzy po 17 wrzenia 1939 r. dostali si do niewoli radzieckiej lub zostali aresztowani przez *NKWD. Ogem 230 tys. polskich onierzy dostao si do niewoli (tak liczb poda 31 padziernika 1939 r. na posie-

KATY dzeniu Rady Najwyszej ZSRR Wiaczesaw *Mootow). Z nich ok. 15 tys. oficerw, a take policjantw, andarmw, celnikw, osb cywilnych oddzielono i skierowano do trzech obozw: w Kozielsku pod Smoleskiem, Starobielsku w pobliu Charkowa i Ostaszkowie w obwodzie kaliniskim. 5 marca 1940 r. Biuro Polityczne Komitetu Centralnego WKP(b) podjo decyzj o likwidacji jecw z tych trzech obozw, uzasadniajc j wykryciem przez organa NKWD wielu kontrrewolucyjnych powstaczych organizacji w zachodnich obwodach Ukrainy i Biaorusi. W tych organizacjach aktywn przywdcz rol odgrywaj byli oficerowie byej polskiej armii, byli policjanci i andarmi". Wedug tego dokumentu w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku przebywao 14 736 jecw, w tym 144 urzdnikw, obszarnikw i ksiy. Na tym samym posiedzeniu zapada decyzja o rozstrzelaniu 11 tys. osb aresztowanych na ziemiach zagarnitych przez ZSRR we wrzeniu 1939 r. i przetrzymywanych w wizieniach. Decyzja ta staa si podstaw do wydania rozkazu o tzw. rozadowaniu trzech obozw i przekazaniu zatrzymanych do dyspozycji zarzdw NKWD w Charkowie, Smolesku i Kalininie.

W kwietniu oraz maju 1940 r. jecw z Kozielska przewieziono przez Smolesk do Gniezdowa, skd przetransportowano ich do la-

Identyfikacja cia przez Niemcw

su w Katyniu i tu zamordowano kadego z nich strzaem w ty gowy. 13 kwietnia 1943 r. wadze niemieckie, ktrych wojska zajy ten rejon, ogosiy odnalezienie zbiorowych mogi kryjcych zwoki 10-12 tys. polskich oficerw. Od 15 kwietnia do 7 czerwca 1943 r. na terenie lasu katyskiego pracowaa Komisja Techniczna Polskiego Czerwonego Krzya, ktra ekshumowaa 4243 zwoki i na podstawie znalezionych dokumentw stwierdzia, e zbrodni dokonano w okresie od koca marca do pocztku maja 1940 r. Wadze radzieckie zaprzeczyy tym ustaleniom i owiadczyy, e oficerw polskich rozstrzelali Niemcy jesieni 1941 r. Ponadto rzd radziecki rozpta kampani propagandow, zarzucajc rzdowi polskiemu nastawienie prohitlerowskie, i w nocy z 24 na 25 kwietnia 1943 r. zerwa

311 z nim stosunki dyplomatyczne. Po wyparciu wojsk niemieckich przez Armi Czerwon radziecka komisja 24 stycznia 1944 r. ogosia raport stwierdzajcy, e zbrodni dokonali Niemcy. 13 kwietnia 1990 r. rzd radziecki oficjalnie przyzna, e rozkaz rozstrzelania Polakw wyday wadze radzieckie i zosta on wykonany przez onierzy NKWD. KAUKAZ
bitwa 1942 r.

KAWABE MASAKUZU na prawym skrzydle Frontu Zakaukaskiego. Niemcy wyparli radzieck 9 armi i uchwycili przyczek na prawym brzegu rzeki Terek, ktrego jednak nie mogli rozbudowa i kontynuowa natarcia na Groznyj. 25 padziernika 17 armia niemiecka uderzya z rejonu Bieorieczenska w kierunku na Tuapse, ale zacita obrona radzieckiej 18 armii zatrzymaa dalsze postpy. 25 padziernika Niemcy przeszli do natarcia w kierunku na miasto Nalczyk i zdobyli je w listopadzie. Nastpnie uderzyli na Ordonikidze (Wadykaukaz), gdzie wobec zacitej obrony i silnych kontratakw radzieckiej Grupy Pnocnej zmuszeni byli przej do obrony; w pamie Kaukazu rozpoczy si lokalne walki o przecze i szczyty grskie. W styczniu 1943 r. do Rostowa nad Donem zaczy si zblia od wschodu wojska Frontu Poudniowego. Wobec groby odcicia Grupy Armii A" feldmarsz. Ewald von Kleist uzyska zgod Hitlera na odwrt; 1 armia pancerna, cigana przez wojska Frontu Zakaukaskiego, zdoaa przeprawi si za Don i zorganizowa obron w rejonie Rostowa, 17 armia za wycofaa si na Pwysep Tamaski, gdzie zorganizowaa obron na tzw. bkitnej linii. KAWABE MASAKUZU
(1886-1965) genera

Kaukaz, masyw grski midzy Morzem Czarnym i Kaspijskim, mia ogromne znaczenie dla Niemcw i dla Rosjan ze wzgldu na znajdujce si tam zoa ropy naftowej. 25 lipca 1942 r. niemieckie 1 i 4 armie pancerne oraz 17 armia z Grupy Armii A" (do 10 wrzenia 1942 r. dowdca feldmarsz. Wilhelm *List, a od 22 listopada feldmarsz. Ewald von *Kleist, midzy 10 wrzenia a 22 listopada Grup dowodzi osobicie Adolf Hitler) uderzyy na Woroszyowsk (Stawropol), Armawir i Krasnodar. Dysponoway znaczc przewag w czogach, artylerii i lotnictwie nad wojskami Frontu Poudniowego, ktre, nie mogc stawi skutecznego oporu, wycofay si. 28 lipca dowdztwo radzieckie poczyo Front Poudniowy i Pnocnokaukaski w jeden Front Pnocnokaukaski, oddajc dowodzenie nieudolnemu marsz. Siemionowi *Budionnemu; reorganizacja nie przyniosa oczekiwanych rezultatw i wojska radzieckie, zagroone okreniem, musiay wycofa si za rzek Kuba, ale tam udaremniy prb okrenia i rozbicia ich przez Niemcw. W poowie sierpnia Niemcy uderzyli na przecze w rodkowej czci grzbietu kaukaskiego, ale nie odnieli wikszych sukcesw i 15 padziernika walki na tym kierunku ustay. Jednoczenie 19 sierpnia oddziay 17 armii niemieckiej rozpoczy natarcie w kierunku Noworosyjska i do poowy padziernika opanoway ten port. 1 wrzenia rozgorzay walki

Szef sztabu wojsk japoskich w Chinach (od 1942 r.), w 1943 r. obj dowdztwo wojsk w *Birmie. By autorem planu ataku na Imphal i Kohim. W kocu 1944 r. zosta zwolniony z tego stanowiska i ode-

Kaukaz, stanowisko niemieckie na zboczach Elbrusu

Bitwa o Kaukaz

312

Bitwa o Kaukaz

313 sany do Japonii, gdzie do koca wojny dowodzi siami powietrznymi wojsk ldowych. KAWANISHI N1K1-J SHIDEN N1K2-J SHIDEN-KAI samoloty Japoski myliwiec przystosowany do startu z lotnisk ldowych, skonstruowany w 1942 r. jako wersja rozwojowa wodnosamolotu NI KI. W prototypie oblatanym w maju 1942 r. zainstalowano silnik Nakajima Homare, ktry przysparza wielu kopotw, ale ze wzgldu na zalety samolotu skierowano go do produkcji seryjnej. Wikszo samolotw bya uzbrojona w 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm montowane w kadubie, 2 dziaka kal. 20 mm w skrzydach i 2 dziaka kal. 20 mm w pojemnikach pod skrzydami. W dalszej wersji rozwojowej N1K2-J zmieniono ukad redniopata na dolnopat, powikszono powierzchni tylnego usterzenia oraz wzmocniono uzbrojenie do 4 dziaek kal. 20 mm. Obydwa samoloty stay si standardowymi myliwcami lotnictwa japoskiej marynarki wojennej i gronymi przeciwnikami amerykaskich F6F *Hellcat. cznie wyprodukowano 1440 samolotw, w tym 428 w wersji N1K2-J. Na samolotach N1K2-J walczyli piloci z Cyrku Gendy", ktrzy od 25 grudnia 1944 r. do koca wojny zestrzelili ponad 200 maszyn amerykaskich, ale sukcesy okupili strat wasnych 74 pilotw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (N1K2-J) silnik Nakajima Homare o mocy 1990 KM rozpito 11,97 m dugo 8,855 m maks. masa startowa 4860 kg maks. prdko 594 km/h zasig 1720 km uzbrojenie 4 dziaka kal. 20 mm 500 kg bomb lub 6 rakiet maks. prdko zasig uzbrojenie

KAWASAKI KI-48
547 km/h 1500 km

KAWASAKI KI-45 KAI (Nick") samolot Prototyp japoskiego dwusilnikowego samolotu myliwskiego oblatano w styczniu 1939 r., po dwch latach prac konstrukcyjnych. Konstruktor Takeo Doi musia jednak opracowa 8 innych wersji, aby sprosta daniom zakadw poszukujcych moliwoci maksymalnego uproszczenia produkcji. Seryjna produkcja ruszya we wrzeniu 1941 r. i w sierpniu 1942 r samoloty Ki-45A dotary do 5 grupy lotniczej {Sentai). Silnie uzbrojone (w wersji C: dziao Typ 98 kal. 37 mm, dziako Ho 3 kal. 20 mm oraz najciszy karabin maszynowy Typ 98 kal. 12,7 mm) i opancerzone, byy gronymi samolotami szturmowymi. W kwietniu 1944 r. podjto produkcj nocnego myliwca uzbrojonego w dziao Ho 203 kal. 37 mm i 2 dziaka Ho 5 kal. 20 mm. Wszystkie typy byy popularne wrd japoskich pilotw i odniosy wiele sukcesw w zwalczaniu alianckiej eglugi i lotnictwa. czna produkcja wyniosa 1701 samolotw (cznie z prototypami).
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ki-45 A) silniki 2 x Nakajima Ha-25 o mocy 1050 KM kady rozpito 15,02 m dugo 10,6 m maks. masa startowa 5276 kg

1 dziako Ho 5 kal. 20 mm 2 najcisze karabiny maszynowe Typ 1 kal. 12,7 mm

KAWASAKI KI-48
(Lily") samolot Japoski dwusilnikowy lekki bombowiec, uyty po raz pierwszy jesieni 1940 r. w pnocnych Chinach. Szybki i atwy w obsudze, zyska uznanie zag, ale pochway skoczyy si, gdy tylko bombowce te zmuszone byy podj walk z amerykaskimi myliwcami. Uzbrojenie obronne (3 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm) okazao si za sabe i w wersji He zainstalowano dodatkowo jeden najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm. adunek bomb podwojono do 800 kg, ale w dalszym cigu by niewystarczajcy. Wymieniono rwnie silniki Ha-25 o mocy 950 KM kady na mocniejsze Ha-115 (1150 KM). cznie wyprodukowano 1977 samolotw (w tym 1410 wersji II). W ostatnim okresie wojny na Pacyfiku byy uywane przez lotnikwsamobjcw *kamikaze.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ki-48II) silnik Ha-115 o mocy 1150 KM rozpito 17,47 m

Ki-48

KAWASAKI KI-61 HIEN

dugo 12,75 m maks. masa startowa 6750 kg maks. prdko 505 km/h zasig 2400 km uzbrojenie 3 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 1 najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm 300 kg bomb maks. masa startowa 3470 kg maks. prdko 560 km/h zasig 1800 km uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe Ho 103 kal. 12,7 mm 2 karabiny maszynowe Typ 89 kal. 7,7 mm (w pniej produkowanych samolotach stosowano 4 dziaka kal. 20 mm) oraz dwie bomby po 250 kg

314

koca sierpnia wyprodukowano 275 Ki-100-Ia. W maju 1945 r. powstaa wersja Ib (118 samolotw), w ktrej obniono tyln cz kaduba i zmieniono ksztat kabiny, co dao pilotowi wiksze pole widzenia. Trway jednoczenie prace nad Ki-100-II, ktry, wyposaony w silnik Mitsubishi Ha 112-11 Ru o mocy 1500 KM, mia by uywany do zwalczania amerykaKAWASAKI KI-61 HIEN skich bombowcw leccych na (Tony") duej wysokoci. Prototyp wysamolot KAWASAKI KI-100 startowa w maju 1945 r., ale do . , . samolot r koca wojny wyprodukowano tylko Pierwszy z 11 prototypw japo skiego samolotu myliwskiego O konstrukcji tego samolotu my- dwa samoloty. skonstruowanego przez Takeo Doi, liwskiego zadecydowaa sytuacja, wystartowa w grudniu 1941 r. w jakiej znalaz si japoski prze- DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE Seryjnie produkowane samoloty mys lotniczy w kocu 1944 r. Ame(Ki-100-lb) rozpoczy sub w japoskich rykaskie superfortece" *B-29 silnik Ha-122-11 dywizjonach w sierpniu 1942 r. zniszczyy wwczas zakady produo mocy 1500 KM Gwnym problemem pilotw kujce silniki Ha-140 i w zaka- rozpito 12m i obsugi naziemnej byy zawodne dach lotniczych Kawasaki Kokuki dugo 8,82 m silniki Ha-40 o mocy 1100 KM Kogyo KK pozostao 275 kadubw masa startowa 3500 kg (w wersji // zastosowano silniki myliwcw Ki-61-II. Konstruktorzy maks. prdko 580 km/h Ha-140 o mocy 1500 KM). Mimo zdecydowali si zamontowa w zasig 2000 km to lotnicy japoscy odnieli wiele nich silniki gwiazdowe Mitsubishi uzbrojenie zwycistw w walkach nad Now Ha-122-II o mocy 1500 KM, ale 2 dziaka Ho 5 kal. 20 mm Gwine, Filipinami i Okinaw. Do nie byo to atwe zadanie, gdy sil2 najcisze karabiny maszynowe koca wojny na Pacyfiku wypro- nik gwiazdowy mia wiksz rekal. 12,7 mm dukowano 2654 samoloty Ki-61-I dnic (1,22 m) ni rzdowy silnik, 2 bomby o wadze 250 kg kada do ktrego byy przystosowane kaoraz 137 Ki-61-II. duby. Rozwizanie podsuna analiza konstrukcji sprowadzonego KAWASAKI KI-102 DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE z Niemiec myliwca *Focke-Wulf (Randy") (Ki-61-I) Fw 190A. Prototyp samolotu z silni- samolot silnik Ha-40 kiem gwiazdowym oblatano w lu- Konstruktorem dwusilnikowego sao mocy 1175 KM tym 1945 r. i natychmiast przyst- molotu myliwskiego i szturmowerozpito 12 m piono do produkcji seryjnej. Do go by Takeo Doi - twrca udanej dugo 8,94 m
Ki-61 Hien

serii samolotw Ki-45. Przystpi do pracy w sierpniu 1943 r., gdy armia japoska zoya zamwienie na samolot tego typu. Pierwszy z trzech prototypw wystartowa w marcu 1944 r. Produkcja wersji szturmowej oznaczonej Ki-102b (215 sztuk) ruszya w kocu 1944 r. i samoloty tego typu wykorzystano podczas walk na *Okinawie, ale pniej wycofano je do rezerwy. Ki-102a, wyposaony w dwa silniki Ha-112-11 Ru o mocy 1500 KM i uzbrojony w dziao kal. 37 mm oraz dwa dziaka kal. 20 mm, przeznaczono do zwalczania amerykaskich superfortec" *B-29 leccych

315
na duej wysokoci; do koca wojny wyprodukowano tylko 15 tych samolotw. Pod koniec 1944 r. powstaa trzecia wersja: nocny myliwiec Ki-102c o wikszej rozpitoci skrzyde i duszym kadubie, uzbrojony w dwa dziaa kal. 30 mm i dwa kal. 20 mm, wyposaony w radar. Pierwsze dwa prototypy ukoczono w styczniu i lutym 1945 r., jednake nie udao si uruchomi produkcji seryjnej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ki-102b) silniki 2 x Mitsubishi Ha-112-11 o mocy 1500 KM kady rozpito 15,57 m dugo 11,45 m maks. masa startowa 7300 kg maks. prdko 580 km/h zasig 2000 uzbrojenie 1 dziao Ho 141 kal. 57 mm 2 dziaka Ho 5 kal. 20 mm 1 najciszy karabin maszynowy Ho 103 Wal 12,7 mm 2 bomby po 250 kg uzbrojenie 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 127 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 5 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 6 najciszych karabinw maszynowych kal. 13 mm 10 wyrzutni torped kal. 533 mm 6 miotaczy bomb gbinowych 2 wyrzutnie bomb gbinowych

KEITEL WILHELM

(1882-1946) feldmarszaek

KEITEL WILHELM
Niemiecki oficer, w czasie I wojny wiatowej walczy na froncie zachodnim. W latach 1926-33 kierowa wydziaem organizacyjnym Truppenamtu (sztabu generalnego Reichswehry). Od 1935 do 1938 r. by szefem Wehrmachtsamt w Ministerstwie Wojny. W lutym 1938 r. obj stanowisko szefa Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu (OKW). 22 czerwca 1940 r. osobicie prowadzi negocjacje na temat zawieszenia broni w wojnie z Francj. W lipcu 1940 r. otrzyma stopie feldmarszaka. Sualczo wobec Adolfa Hitlera zyskaa mu przydomek Lakeitei" (od Lakai - lokaj), a sam Fiihrer mwi o nim, e jest wierny jak pies".

KEARNY
okrt Amerykaski niszczyciel storpedowany przez niemiecki okrt podwodny w padzierniku 1941 r. podczas eskortowania konwoju, by pierwszym okrtem wojennym Stanw Zjednoczonych zaatakowanym i uszkodzonym przez niemieck jednostk. Incydent ten, w ktrym zgino kilku marynarzy, uatwi prezydentowi Franklinowi D. Rooseveltowi uchylenie podstawowych postanowie ustawy o neutralnoci z maja 1937 r., blokujcej moliwo pomocy wojennej ze strony USA dla pastw zaangaowanych w wojn. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko 16301 105,9 m 11 m 3,1 m 33 wzy

m v Wilhelm Keitel Bra udzia we wszystkich najwaniejszych naradach dotyczcych dziaa wojennych i podpisywa rozkazy operacyjne. Ju 6 czerwca 1941 r. podpisa tzw. Kommissarenbefehl - rozkaz rozstrzeliwania radzieckich komisarzy. 8 wrzenia 1941 r. podpisa rozkaz dotyczcy traktowania jecw radzieckich; 16 wrzenia tego roku nakaza rozstrzeliwa 50-100 Rosjan w odweWilhelm Keitel (z buaw) po podpisaniu kapitulacji w Berlinie

KESSELRING ALBERT cie za kadego zabitego Niemca; 7 grudnia 1941 r. podpisa rozkaz Nacht und Nebel" (Noc i mga"), umoliwiajc skazywanie na kar mierci lub wysyanie do obozw koncentracyjnych obywateli pastw okupowanych. Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r. przewodniczy sdowi honorowemu rozpatrujcemu zachowanie niemieckich oficerw; orzeczenie wydalajce oficerw z wojska rwnao si przekazaniu ich sprawy trybunaowi ludowemu, co w praktyce oznaczao wyrok mierci. 8 maja 1945 r. podpisa w Berlinie (Karlshorst) akt bezwarunkowej kapitulacji niemieckich si zbrojnych. W 1946 r. stan przez Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w Norymberdze i za zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludzkoci zosta skazany na kar mierci i powieszony 16 padziernika 1946 r. KESSELRING ALBERT (1885-1960) feldmarszaek Niemiecki oficer, w czasie I wojny wiatowej suy jako artylerzysta i oficer sztabu w stopniu majora. Przeniesiony w 1933 r. do lotnictwa, mimo swoich 48 lat nauczy

316

Albert Kesselring na odprawie u Hitlera 22 sierpnia 1939 r.

si pilotau. W czerwcu 1936 r. obj stanowisko szefa Sztabu Generalnego *Luftwaffe. Od 1938 r. dowodzi 1 flot powietrzn waczc w 1939 r. przeciw polskim wojskom. W 1940 r. przej dowodzenie 2 flot powietrzn wspierajc dziaania Grupy Armii B" na zachodzie Europy. W lipcu 1940 r.

Albert Kesselring (z lewej)

otrzyma stopie feldmarszaka. W czasie bitwy o *Angli kierowana przez niego 2 flota stanowia najwiksze zagroenie dla baz lotniczych w poudniowo-wschodniej Anglii. W czasie inwazji na Zwizek Radziecki samoloty jego floty wspomagay dziaania Grupy Armii rodek" (Heeresgruppe Mitte"). W grudniu 1941 r., pozostajc dowdc 2 floty powietrznej (do 1943 r.), obj dowdztwo obszaru operacyjnego Sud" w rejonie Morza rdziemnego. Po kapitulacji wojsk osi" w Tunezji w maju 1943 r. obj dowdztwo obszaru Sud-West" obejmujcego Wochy. 6 listopada 1943 r. zosta mianowany dowdc Grupy Armii C", skutecznie powstrzymujcej postpy wojsk alianckich we Woszech. W padzierniku 1944 r., po wyleczeniu ran odniesionych w wypadku drogowym, na krtko podj obowizki dowdcy Grupy Armii C", a w marcu 1945 r. przej komend obszaru West" we Francji. W tym czasie rozpocz negocjacje z szefem amerykaskiego wywiadu w Europie Allenem

317 *Dullesem. Od 22 kwietnia 1945 r. dowodzi obszarem obrony poudniowych Niemiec. By odznaczony Krzyem Rycerskim z Limi Dbowymi, Mieczami i Brylantami, najwyszym odznaczeniem, ktre posiadao tylko czterech feldmarszakw. Jako jedyny z feldmarszakw peni najwysze stanowiska wojskowe od pierwszego do ostatniego dnia wojny, i to w wojskach ldowych i lotniczych. 7 maja 1945 r. podda swoje wojska aliantom. W maju 1947 r. sd brytyjski uzna go za winnego wydania rozkazu zabicia 335 woskich cywilw i skaza na kar mierci, zamienion w wyniku interwencji Winstona Churchilla i brytyjskiego premiera Clementa *Attlee na doywotnie wizienie. Wyrok ten wzbudzi wiele protestw wrd brytyjskich prawnikw i wojskowych (m.in. marsz, polnego Harolda *Alexandra). Na skutek ich wstawiennictwa w roku 1952 Kesselring zosta zwolniony pod pretekstem zego stanu zdrowia. KG 200 puk lotniczy Niemiecka jednostka lotnicza sformowana w lutym 1944 r. w celu prowadzenia operacji specjalnych. Do listopada 1944 r. w jej onie utworzono 4 grupy: I/KG 200 - podporzdkowana Gwnemu Urzdowi Bezpieczestwa Rzeszy (*RSHA) wyposaona w rne samoloty, w tym zdobyczne amerykaskie bombowce, w celu przeprowadzenia misji specjalnych II/KG 200 - z bezpilotowymi bombowcami wypenionymi materiaem wybuchowym, samolotami rozpoznawczymi, wskazujcymi cel itp. III/KG 200 - ze specjalnie wyposaonymi samolotami *Focke-Wulf Fw 190, nie rozpocza dziaalnoci IWKG 200 - grupa techniczna i szkoleniowa. W jej skad wchodzi oddzia 80 onierzy (Totaleinsatz), ktrzy ochotniczo zgosili si do misji samobjczych. Nie zachowaa si adna dokumentacja dziaalnoci KG 200 i to byo bezporedni przyczyn powstania wielu mitw. Bez wtpienia grupy tej jednostki przygotowyway zamach na Jzefa Stalina (operacja Zeppelin"), prowadziy prby z wykorzystaniem pociskw *V-1 wyposaonych w kabin pilota, dostosowanych do wykonywania atakw samobjczych (operacja Reichenberg"), oraz prby atakw bezpilotowych bombowcw wypenionych materiaem wybuchowym. Samolot taki, podczepiony do samolotu myliwskiego, dociera w rejon ataku, gdzie pilot myliwca odczepia bombowiec, aby ten uderzy w cel, a sam, majc wystarczajcy zapas paliwa (w czasie lotu do celu pracoway silniki bombowca), wraca do bazy. Samolotw tych uyto w marcu 1945 r. do atakowania mostw na Odrze. KIJW walki 1941-43 W pierwszej poowie lipca 1941 r. wojska niemieckie Grupy Armii Poudnie" (Heeresgruppe Siid") pod dowdztwem feldmarsz. Gerda von *Rundstedta podeszy od zachodu do Kijowa i, aby unikn walk na ulicach miasta, skieroway si na poudnie, wzdu Dniepru, przebywajc w cigu 18 dni dystans 400 km. W rejonie Kijowa pozostay due siy Frontu Poudniowo-Zachodniego (dowdca gen. Michai Kirponos). We wrzeniu wojska niemieckie, wzmocnione po nadejciu 25 sierpnia 2 grupy pancernej gen. Heinza *Guderiana, uderzeniem od pnocy (2 grupa pancerna) i od poudnia (1 grupa pancerna gen. Ewalda von *Kleista) zamkny w okreniu wikszo si radzieckiego Frontu, a 20 wrzenia zajy miasto. Bya to jedna z najbardziej dotkliwych klsk Armii Czerwonej w pierwszych miesi-

KING ERNEST JOSEPH cach wojny, tym wiksza, e Jzef Stalin zakaza wojskom odwrotu i w efekcie 665 tys. onierzy radzieckich dostao si do niewoli. 6 listopada 1943 r. Kijw zosta wyzwolony przez wojska 1 Frontu Ukraiskiego (dowdca gen. Nikoaj Watutin), aczkolwiek realizacja rozkazu Stalina, ktry nie liczc si z sytuacj zada, aby miasto zostao wyzwolone na rocznic rewolucji padziernikowej, kosztowaa wiele niepotrzebnych ofiar. KIMMEL HUSBAND E. (1882-1968) admira Oficer amerykaski, onierz I wojny wiatowej, w lutym 1941 r. obj stanowisko dowdcy amerykaskiej Floty Pacyfiku stacjonujcej w *Pearl Harbor. Po japoskim ataku zosta odwoany do Stanw Zjednoczonych, gdzie stan przed komisj ledcz badajc przyczyny dotkliwej klski si amerykaskich. Uznany za winnego zaniedba, odszed z czynnej suby na pocztku 1942 r. Spraw ponownie badaa w 1946 r. komisja Kongresu, ktra oczycia Kimmela z zarzutw. W 1955 r. opublikowa ksik Admira Kimmel's Story, przedstawiajc jego punkt widzenia na przyczyny tragedii Pearl Harbor. KING ERNEST JOSEPH (1878-1956) admira Wybitny amerykaski dowdca, absolwent Akademii Morskiej, ktr ukoczy w 1901 r. W czasie I wojny wiatowej suy na niszczycielu i w sztabie atlantyckiej floty pancernikw (Atlantic Fleefs Battleship Force). W latach 1923-26 by dowdc bazy okrtw podwodnych, a nastpnie dowodzi lotniskowcem *Lexington. Od 1933 r. do 1936 r. kierowa Biurem Aeronautyki. W latach 1938-39 dowodzi eskadr lotniskowcw. W lutym 1941 r.,

KING GEORGE V w randze admiraa, obj dowodzenie nowo utworzon amerykask Flot Atlantyku (Atlantic Fleet). Cho nie mia wielkiego pola do popisu, gdy Stany Zjednoczone nie byy jeszcze w stanie wojny, zyska uznanie prezydenta, ktry 20 grudnia 1941 r. mianowa go gwnodowodzcym marynarki wojennej Stanw Zjednoczonych; pod jego bezporednim nadzorem powstaway plany wszystkich wikszych operacji morskich na Atlantyku, u wybrzey Afryki Pnocnej i Europy. Szczegln wag przykada do kierowania amerykaskimi siami morskimi na Pacyfiku i koordynowania operacji flot sojuszniczych. W latach 1943-44 uczestniczy w *konferencjach Sprzymierzonych, na ktrych wystpowa jako zwolennik przeniesienia ciaru wysiku wojennego Stanw Zjednoczonych na Pacyfik. 15 grudnia 1945 r. zrezygnowa z zajmowanego stanowiska na rzecz adm. Chestera W. *Nimitza.

318

w drugiej poowie 1940 r. Cztery prdko 28 wzw pozostae okrty tego typu {*Prince uzbrojenie of Wales, *Duke of York, Anson, 10 dzia (2 x 4 i 1x2) kal. 356 mm Howe) weszy do linii w 1941 16 dzia DP (uniwersalnych) kal. 132 mm i 1942 r.; byy to jedne z najsilniej 32 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm opancerzonych okrtw wiata, 16 najciszych karabinw maszynowych ustpujc pod tym wzgldem jekal. 12,7 mm dynie japoskim pancernikom 3 wodnosamoloty typu *Yamato. Rozwijay du prdko, ale ich wad bya saba obrona przeciwlotnicza, wzmac- KLEEBERG FRANCISZEK niana dopiero w czasie suby. (1888-1941) King George V - flagowy okrt genera Floty Macierzystej (*Home Fleet) - Polski oficer, syn powstaca odegra znaczc rol w star- z 1863 r., sub wojskow rozciu z niemieckim pancernikiem pocz w 1908 r. w 2 puku hau*Bismarck. W maju 1943 r. bra bic polowych artylerii austriackiej. udzia w operacjach na Morzu Nastpnie podj studia w Wyszej rdziemnym, a nastpnie zosta Szkole Wojennej, ktre przerwa odesany na Pacyfik. W lipcu wybuch I wojny wiatowej. W ma1945 r. ostrzeliwa obiekty przemy- ju 1915 r. zosta odkomenderowany sowe na Wyspach Japoskich. By- do II Brygady Legionw. W Woja to ostatnia akcja bojowa okr- sku Polskim suy od listopada tw brytyjskich w czasie II wojny 1918 r. Bra udzia w wojnie polwiatowej. sko-bolszewickiej 1919-20. Pniej by szefem sztabu dowdztwa Okrgu Generalnego, a nastpnie DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE dowdztwa Okrgu Korpusu VII (1940 r.) KING GEORGE V w Poznaniu. W padzierniku 1925 r. wyporno 35 000 t okrt ukoczy siedemnastomiesiczny dugo 227,1 m kurs w Ecole Superieure de Guerre Pancernik brytyjski zwodowany szeroko 31,4 m w Paryu. Od marca 1927 r. do 8,4 m 21 lutego 1939 r., wszed do suby zanurzenie
HMS King George V

319

KLUGE HANS GUNTHER von czynnej suby, obejmujc dowdztwo XXII korpusu zmotoryzowanego w skadzie 14 armii, ktry wyrni si w czasie walk w Polsce. W 1940 r. obj dowodzenie nad dwoma korpusami zmotoryzowanymi (pancernymi), w tym XIX korpusem *Guderiana, ktre jako grupa pancerna Kleist" odegray decydujc rol w walkach we *Francji. W lipcu 1940 r. promowany do stopnia generaa-pukownika przej dowodzenie 1 grup pancern, ktra w kwietniu 1941 r. wzia udzia w agresji na Jugosawi. Na froncie wschodnim jego grupa pancerna wyrnia si w walkach o *Kijw, za co w padzierniku 1941 r. otrzymaa status 1 armii pancernej. W kocu zimy z 1941 na 1942 r. Kleist obj dowodzenie doranie utworzon Grup Armii, zoon z 1 armii pancernej i 17 armii, ktra odegraa wan rol w walkach o *Charkw w maju tego roku. Nastpnie powrci do dowodzenia 1 armi pancern. Po sukcesach w walkach o *Kaukaz, 22 listopada 1942 r. obj dowdztwo Grupy Armii A", ktra znalaza si w trudnej sytuacji. Kleistowi udao si wyprowadzi swoje wojska z grocego okrenia; w lutym 1943 r. otrzyma stopie feldmarszaka. Jedn z tajemnic sukceEwald von Kleist

sw jego wojsk byo lepsze traktowanie ludnoci cywilnej ni na innych odcinkach frontu. Kleist mwi: przegramy, jeeli nie zyskamy jej pomocy" i ignorowa rozkazy Hitlera dotyczce eksterminacji miejscowej ludnoci. 31 marca 1943 r. zosta zwolniony ze stanowiska, co byo nastpstwem klsk poniesionych na Ukrainie. W 1945 r. zosta schwytany przez wojska brytyjskie i odesany do Jugosawii. Tam w 1946 r. skazano go na 15 lat wizienia za zbrodnie wojenne i w 1949 r. wydano Rosjanom. Zmar w wizieniu radzieckim w 1954 r. KLUGE HANS GUNTHER von (1882-1944) feldmarszaek Niemiecki oficer, ciko ranny pod Verdun w czasie I wojny wiatowej, w 1936 r. obj dowodzenie Gruppenkommando 6, z ktrej w 1939 r. powstaa 4 armia. By przeciwnikiem Adolfa Hitlera i w czasie przygotowa Wehrmachtu do zajcia Czechosowacji w 1938 r. zdecydowa si dziaa z zamiarem obalenia Hitlera. Wobec fiaska planw zamachu stanu postanowi wiernie suy Fiihrerowi. We wrzeniu 1939 r. dowodzi w Polsce 4 armi. Pozosta jej dowdc w czasie ofensywy na zachodzie Europy w maju 1940 r. W uznaniu zasug pooonych w dziele pokonania Francji otrzyma w lipcu 1940 r. stopie feldmarszaka. Dowodzona przez niego 4 armia odegraa istotn rol w walkach w Zwizku Radzieckim, gdy w skadzie Grupy Armii rodek" (Heeresgruppe Mitte") dosza w 1941 r. pod Moskw. W grudniu tego roku, po dymisji gen. Fedora von * Bocka, obj dowdztwo Grupy Armii rodek". Przez cay czas pozostawa w kontakcie ze spiskowcami planujcymi usunicie Hitlera, nie zdecydowa si jednak na otwarte dziaanie. W padzierniku 1942 r. otrzyma od Hitlera

Franciszek Kleeberg

1934 r. dowodzi 29 dywizj piechoty w Grodnie, a nastpnie by dowdc Okrgu Korpusu III w Grodnie i Okrgu Korpusu IX w Brzeciu nad Bugiem. 9 wrzenia 1939 r. zosta mianowany dowdc Grupy Operacyjnej (od 27 wrzenia - Samodzielnej Grupy Operacyjnej) Polesie", ktrej zadaniem bya obrona Polesia. Po agresji radzieckiej na Polsk skierowa swoje oddziay w stron Warszawy. 29 i 30 wrzenia onierze Kleeberga starli si z wojskami radzieckimi pod Jaboni i Milanowem. Od 2 do 5 padziernika SGO Polesie" stoczya w rejonie *Kocka ostatni bitw polsko-niemieckiej wojny w 1939 r. Gen. Kleeberg dosta si do niewoli i trafi do Oflagu IVB w Knigstein. Ciko chory na serce, zmar w obozie i zosta pochowany w Drenie. W 1943 r. pomiertnie promowany do stopnia generaa dywizji. W 1969 r. jego prochy ekshumowano i zoono na cmentarzu w Kocku. KLEIST EWALD von (1881-1954) feldmarszaek Niemiecki oficer, uczestnik I wojny wiatowej, w lutym 1938 r. przeszed w stan spoczynku, lecz w sierpniu 1939 r. powrci do

KNOLL-KOWNACKI EDMUND STANISAW

320
Atakowany przez czonkw swojej partii za przyjcie tej nominacji, odpowiada, ze najpierw jest Amerykaninem, a dopiero potem republikaninem. Jego zasug bya szybka rozbudowa *US Navy. Wielu historykw amerykaskich nazywa go najlepszym sekretarzem, jakiego marynarka wojenna kiedykolwiek miaa". KOCK bitwa 1939 r. Ostatnia bitwa kampanii wrzeniowej, stoczona przez grup operacyjn Polesie" (utworzona 9 wrzenia 1939 r., 28 wrzenia przemianowana na Samodzieln Grup Operacyjn) dowodzon przez gen. Franciszka *Kleeberga z niemieck 13 dywizj zmotoryzowan (dowdca gen. P. Otto) oraz 29 dywizj zmotoryzowan (dowdca gen. J. Lemelsen). Polskie oddziay zmierzay pocztkowo z pomoc Warszawie, ale na wiadomo o kapitulacji stolicy gen. Kleeberg zdecydowa si zdoby skady amunicyjne w Stawach i przebi si do Gr witokrzyskich. 1 padziernika, po zacitych dwudniowych walkach z wojskami radzieckimi, SGO Polesie" dotara do rejonu ukw - Radzymin - Kock. 2 padziernika doszo do pierwszych walk z jednostkami niemieckiej 13 dywizji zmierzajcej z Dblina; w rejonie Serokomli cz brygady kawalerii pk. Kazimierza Plisowskiego i pod Kockiem 179 puk piechoty z 50 dywizji piechoty zatrzymay i odrzuciy przednie strae niemieckiej dywizji. Nastpnego dnia polskie oddziay przeszy do natarcia, ktre zaamao si wobec zdecydowanej przewagi artylerii niemieckiej i braku odpowiedniego wsparcia wasnej artylerii. 4 padziernika Niemcy podjli natarcie na stanowiska brygady kawalerii w rejonie Woli Guowskiej i po wyparciu polskich oddziaw utworzyli tam silny punkt oporu. W tym czasie do natarcia gotowaa si rwnie niemiecka 29 dywizja idca z Nowego Miasta nad Pilic. 5 pa-

Hans von Kluge

Edmund Knoll-Kownacki

nagrod w wysokoci 250 000 Reichsmarek za szczeglne zasugi w czasie wojny. W marcu 1943 r. sprzeciwi si planowi spiskowcw, ktrzy chcieli zastrzeli Hitlera podczas jego wizyty w kwaterze Grupy Armii rodek". Ranny w wypadku samochodowym w padzierniku 1943 r., powrci do suby 30 czerwca 1944 r., gdy zastpi feldmarszaka Gerda von *Rundstedta na stanowisku gwnodowodzcego wojskami niemieckimi we Francji. 20 lipca 1944 r. na wie o nieudanym zamachu na Hitlera zdradzi jego uczestnikw, zawiadamiajc Hitlera o akcjach spiskowcw w Paryu. Od 15 sierpnia 1944 r. usiowa nawiza kontakt z dowdztwem wojsk alianckich w sprawie przerwania walk na Zachodzie. Tego samego dnia kontrwywiad niemiecki odszyfrowa alianck depesz, w ktrej wymieniano nazwisko Klugego. Hitler odwoa go ze stanowiska 17 sierpnia i nakaza natychmiastowy powrt do Niemiec. Kluge obawia si konsekwencji i 19 sierpnia popeni samobjstwo zaywajc trucizn. KNOLL-KOWNACKI EDMUND STANISAW (1891-1953) genera Od 1914 do 1917 r. w Legionach Polskich, od listopada 1918 r. suy

w Wojsku Polskim. W czasie wojny polsko-bolszewickiej dowodzi m. in. brygad artylerii 1 dywizji piechoty Legionw, a nastpnie brygad piechoty tej dywizji. W latach 1922-24 studiowa w Ecole Superieure de Guerre. Po powrocie do kraju dowodzi 13 dywizj piechoty w Rwnem i Okrgiem Korpusu VII w Poznaniu. Od 3 wrzenia 1939 r. by dowdc Grupy Operacyjnej Koo" (przemianowanej 6 wrzenia na Grup Operacyjn jego imienia) w ramach armii Pozna". Bra udzia w bitwie nad *Bzur, a po przebiciu si do stolicy walczy w jej obronie. 28 wrzenia dosta si do niewoli i po pobycie w kilku obozach przejciowych trafi do obozu VILA w Murnau, gdzie przebywa do 30 kwietnia 1945 r. Po oswobodzeniu przez wojska amerykaskie wstpi do 2 Korpusu. Po demobilizacji wyjecha do Wielkiej Brytanii, gdzie zmar w 1954 r. KNOX FRANK (1874-1944) polityk Amerykaski polityk i publicysta, kandydat na prezydenta Stanw Zjednoczonych w 1936 r. z ramienia Partii Republikaskiej. W 1940 r. prezydent Franklin D. Roosevelt powierzy mu stanowisko sekretarza (ministra) marynarki wojennej.

321 dziernika gen. Kleeberg zdecydowa si podj dziaania zaczepne, ktre przyniosy znaczcy sukces: 60 dywizja piechoty pk. Adama Eplera przebia si na tyy niemieckiej 13 dywizji i gotowa bya do zadania ostatecznego ciosu, jednake brak amunicji i moliwoci powstrzymania nadcigajcej z pnocnego zachodu niemieckiej 29 dywizji zmotoryzowanej zmusi Kleeberga do wydania o godz. 20.00 rozkazu kapitulacji. 6 padziernika o godz. 10.00 onierze ostatniego walczcego zgrupowania Wojska Polskiego zoyli bro.

KOMOROWSKI TADEUSZ Wojskowy w Tokio na kar doywotniego pozbawienia wolnoci, zmar w wizieniu. KOMET -> MESSERSCHMITT ME 163 KOMET KOMOROWSKI TADEUSZ (1895-1966) genera

Przybrane nazwisko: Jerzy Korabski. Pseudonimy: Br", Korczak", Lawina", Znicz". Absolwent akademii wojskowej w Wiener-Neustadt, w czasie I wojMineichi Koga KOENIG MARIE PIERRE ny wiatowej dowodzi plutonem na (1898-1970) po mierci adm. Isoroku *Yama- froncie woskim i rosyjskim. We marszaek moto, przej dowodzenie japosk wrzeniu 1939 r. w stopniu pukowOficer francuski, w stopniu majora marynark wojenn. By zwolen- nika by zastpc dowdcy kombidowodzi 13 pbrygad Legii Cu- nikiem decydujcej bitwy z flot nowanej brygady kawalerii i wydzoziemskiej w walkach o *Na- amerykask, w ktrej rozstrzy- rni si improwizowan obron rwik. Po klsce Francji w 1940 r. gnby si wynik wojny. Opracowa przepraw przez Wis. Unikn niedoczy do gen. Charlesa de plan takiej bitwy (operacja Z") woli i przedosta si do Krakowa, *Gaulle'a. W 1941 r. walczy 8 marca 1944 r., wiedzc, e wobec gdzie bezzwocznie przystpi do w oddziaach Wolnych Francuzw amerykaskiej przewagi na morzu tworzenia konspiracyjnej Organizaw Erytrei, a nastpnie dowodzi i w powietrzu szanse zwycistwa s cji Wojskowej Krakowa. 8 lutego brygad w Libii (1942 r. - Bir-Ha- znikome. Nie doczeka realizacji 1940 r. zosta mianowany komenkeim) i Tunisie (1943 r.). Od 1943 r. planu, gdy 31 marca 1944 r. zgin dantem Obszaru Krakw-Slsk by dowdc wojsk francuskich w wypadku podczas lotu na Filipi- Zwizku Walki Zbrojnej i dziaa w Wielkiej Brytanii i delegatem ny. Jego szef sztabu adm. Shigeru tam pod pseudonimem Znicz". Francuskiego Komitetu Wyzwole- Fukudome wyruszy z kopi planu, W lipcu 1941 r. obj funkcj zania Narodowego przy naczelnym ale zosta schwytany przez party- stpcy komendanta gwnego ZWZ dowdcy wojsk Sprzymierzonych. zantw na Filipinach i plan dosta i komendanta Obszaru ZachodniePo inwazji na Normandi obj si w rce amerykaskie. dowdztwo francuskich si wewnTadeusz Komorowski trznych (*FFI) na wyzwolonych terenach. Od sierpnia 1944 r. do lipca KOISO KUNIAKI 1945 r. by gubernatorem wojsko- (1880-1950) wym Parya i dowdc Paryskiego genera Okrgu Wojskowego. Od 1945 do Japoski oficer, w latach 1932-34 1949 r. sprawowa funkcj dowdcy by szefem sztabu Armii *Kwanfrancuskich wojsk okupacyjnych tuskiej. W 1939 r. obj stanow Niemczech. Pomiertnie zosta wisko ministra ds. kolonii, ktre mianowany marszakiem. sprawowa przez rok. Od 1942 r. by KOGA MINEICHI (1885-1944) wiceadmira Japoski oficer marynarki, od grudnia 1937 r. do padziernika 1939 r. by zastpc szefa Sztabu Marynarki Wojennej. W kwietniu 1943 r., gubernatorem generalnym Korei. Po dymisji premiera Hideki *Tojo w padzierniku 1944 r. przej stanowisko szefa rzdu i sprawowa je do kwietnia 1945 r., gdy zoy rezygnacj po fiasku negocjacji majcych na celu zawarcie sojuszu z Chinami. Po wojnie, skazany przez Midzynarodowy Trybuna

KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH go. Po aresztowaniu gen. Stefana Roweckiego przez Gestapo, przej 17 lipca 1943 r. dowdztwo Armii Krajowej. Jednym z kluczowych problemw, przed ktrymi stan, bya postawa Armii Krajowej wobec wojsk radzieckich; z rozwoju sytuacji na froncie wschodnim wynikao, e wkrtce powinny one wkroczy na ziemie polskie. 20 listopada 1943 r. wyda rozkaz ustalajcy sposb postpowania wobec wojsk radzieckich; operacja otrzymaa kryptonim Burza". 31 lipca 1944 r. razem z delegatem rzdu na kraj wicepremierem Janem S. Jankowskim podj decyzj o rozpoczciu powstania warszawskiego. 30 wrzenia zosta mianowany przez rzd RP Naczelnym Wodzem. Po upadku powstania, 5 padziernika wraz z 20 tys. onierzy AK dosta si do niewoli i przebywa w oflagach w Langwasser, Colditz i Markt-Pongau. Uwolniony przez wojska alianckie, wyjecha do Anglii, gdzie przej obowizki Naczelnego Wodza Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie, nastpnie premiera rzdu emigracyjnego, czonka Rady Politycznej i Rady Trzech. Zmar w sierpniu 1966 roku w Bletchley (Anglia) i zosta pochowany na cmentarzu Gunnersbury w Londynie. darcza Niemiec, bombardowania i dziaania sabotaowe. W dniach 9-12 sierpnia 1941 r. prezydent Stanw Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt oraz brytyjski premier Winston Churchill prowadzili rokowania na pokadach amerykaskiego krownika Augusta i brytyjskiego pancernika *Prince of Wales, zakotwiczonych u wybrzey Nowej Funlandii w zatoce Placentia. Podpisali wwczas omiopunktow deklaracj na temat celw politycznych, do ktrych mocarstwa bd zmierza po wojnie (Atlantycka Karta). Ponadto opracowali not do rzdu japoskiego groc wspln akcj mocarstw anglosaskich w razie kontynuowania przez Japoni dziaa agresywnych, a take wysali telegram do Jzefa Stalina sugerujcy konieczno zorganizowania konferencji przywdcw trzech mocarstw. Po japoskim ataku na *Pearl Harbor i przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny konferencje Sprzymierzanych odbyway si czciej i miay bardziej formalny charakter. Pierwsza z nich odbya si w Waszyngtonie midzy 22 grudnia 1941 r. a 14 stycznia 1942 r. pod kryptonimem Arcadia". Roosevelt i Churchill zadecydowali o utworzeniu Komitetu Poczonych Szefw Sztabu (Combined Chiefs of

322
Staff) - organu koordynujcego dziaania wojsk obydwu pastw, wydali pierwsz deklaracj Narodw Zjednoczonych, uzgodnili, e adne z pastw nie zawrze oddzielnego pokoju i ustalili, i inwazja odbdzie si w pnocno-zachodniej Afryce lub Francji. Jednym z gwnych tematw bya sprawa pomocy wojskowej dla ZSRR (*Lend-Lease) oraz zwikszenia dostaw materiaw wojennych dla Wielkiej Brytanii. Jednoczenie rozwijay si kontakty polityczne midzy Wielk Brytani i Zwizkiem Radzieckim: w grudniu 1941 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Anthony *Eden uda si do Moskwy, w maju 1942 r. ludowy komisarz spraw zagranicznych Wiaczesaw *Mootow przyby do Londynu, a w sierpniu 1942 r. Churchill zoy w Moskwie wizyt, w czasie ktrej wyjani Stalinowi, dlaczego sojusznicy zachodni zwlekaj z utworzeniem drugiego frontu. W 1942 r. odbyy si trzy konferencje aliantw zachodnich (w kwietniu w Londynie spotkali si Winston Churchill, doradca prezydenta USA Harry L. *Hopkins i szef sztabu armii USA George *Marshall, w czerwcu w Waszyngtonie: Roosevelt i Churchill, w lipcu w Londynie: Churchill, Hopkins i szef morskich operacji adm. Ernest J. King), w czasie ktrych dopracowali po-

KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH
Konferencje i spotkania na szczycie przywdcw trzech mocarstw: Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Zwizku Radzieckiego, stay si podstaw ksztatowania wsplnej polityki i dziaa militarnych oraz struktury powojennego wiata. W lutym i marcu 1941 r. w Waszyngtonie rozpoczy si tajne negocjacje midzy przedstawicielami rzdw brytyjskiego i amerykaskiego na temat wsplnego prowadzenia wojny w razie przystpienia do niej Stanw Zjednoczonych. Ustalono wwczas, e priorytet uzyskaj: blokada gospo-

323
stanowienia konferencji Arcadia", ustalajc, e najpierw zostanie przeprowadzona inwazja na Afryk Pnocn. Po inwazji na Afryk (*Torch") Roosevelt i Churchill spotkali si 12-23 stycznia 1943 r. w Casablance (Maroko) na konferencji opatrzonej kryptonimem Symbol". Do udziau w niej zaproszono Jzefa Stalina, jednake nie przyby on ze wzgldu na toczce si wwczas decydujce walki o *Stalingrad. Przywdcy zachodni uzgodnili, e warunkiem zakoczenia wojny jest bezwarunkowa kapitulacja Niemiec, powzili decyzj o rozpoczciu wsplnej ofensywy bombowej (Combined Bomber Offensive) z baz brytyjskich przeciwko Niemcom oraz ustalili, e nastpnym dziaaniem przeciwko Niemcom bdzie ldowanie wojsk sojuszniczych na *Sycylii. Ponadto udao si doprowadzi do tymczasowego pojednania gen. Henri *Girauda i gen. Charlesa de *Gaulle'a, ktrzy specjalnie przyjechali do Casablanki. Midzy 11 a 25 maja 1943 r. w Waszyngtonie na konferencji Trident" Roosevelt i Churchill ustalili, e mimo trudnej sytuacji wojsk amerykaskich walczcych na Pacyfiku nie zostan tam przesane siy z rejonu Morza rdziemnego, a wkrtce po przeprowadzeniu desantu na Sycyli rozpoczn si przygotowania do inwazji na Francj (wstpnie planowanej na 1 maja 1944 r.). Przedmiotem szczegowej dyskusji bya strategia dziaa na Dalekim Wschodzie; Amerykanie postanowili ograniczy pomoc dla wojsk *Czang Kai-szeka do dostaw lotniczych i nie angaowa swoich wojsk w dziaania ldowe, natomiast Churchill zobowiza si, e wojska brytyjskie podejm dziaania zaczepne w *Birmie. W czasie konferencji w Quebecu oznaczonej kryptonimem Quadrant" Roosevelt i Churchill ustalili 11-24 sierpnia 1943 r., e ldowanie wojsk Sprzymierzonych odbdzie si w *Normandii, natomiast

KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH

Od lewej: Clement Attlee, Harry Truman i Jzef Stalin w Poczdamie

inwazja na poudniow Francj (*Anvil/Dragoon") przyjmie charakter operacji wspierajcej gwne dziaania w pnocnej Francji. Ponadto mianowali gwnodowodzcego si sprzymierzonych w poudniowo-wschodniej Azji adm. Louisa *Mountbattena. Pozostae ustalenia dotyczyy prac nad bomb * atomow; obydwaj przywdcy uzgodnili, e jej uycie bdzie wymagao wsplnej decyzji, podobnie jak przekazanie innemu pastwu informacji umoliwiajcych wyprodukowanie tej broni. W padzierniku 1943 r. w Moskwie ministrowie spraw zagranicznych Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Zwizku Radzieckiego debatowali nad popraw stosunkw midzy mocarstwami wobec zbliajcej si konferencji na szczycie w Teheranie. Przedstawiciele Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii zapewnili, e inwazja na Francj odbdzie si wiosn nastpnego ro-

ku. Wydano deklaracj w sprawie odpowiedzialnoci nazistw za zbrodnie wobec ludnoci w okupowanych pastwach, ustalono powoanie Europejskiej Komisji Doradczej (European Advisory Commission), ktra miaa opracowa zasady kapitulacji Niemiec oraz powojennej okupacji tego kraju i Austrii. Na konferencji w Kairze (kryptonim Sextant") 23-26 listopada Roosevelt i Churchill dyskutowali o strategii dalekowschodniej z Czang Kai-szekiem, podejmujc istotne zobowizanie polityczne. Zapewniali, e po wojnie Japonia utraci wszystkie terytoria podbite od 1914 r., cznie z Kore, a Mandukuo, Formoza i Peskadory (Penghu) powrc do Chin. Podjli rwnie decyzj o ponownym spotkaniu w Kairze po zakoczeniu konferencji w Teheranie. W Teheranie od 28 listopada do 1 grudnia 1943 r. trzej szefowie

KONGO wielkich mocarstw, Roosevelt, Churchill i Stalin, spotkali si po raz pierwszy. Premier brytyjski przedstawi projekt ldowania wojsk sprzymierzonych na Bakanach, ale wobec braku poparcia ze strony Stalina wycofa si z tej propozycji. Zapewnia, e chodzio mu jedynie o operacj odwracajc uwag wojsk niemieckich od rejonu gwnej inwazji we Francji. Przywdcy mocarstw zachodnich potwierdzili, e operacja ta nastpi w maju 1944 r. (pniej przesunita na 6 czerwca 1944 r.), Stalin za zgodzi si rozpocz w tym okresie wielk ofensyw na froncie wschodnim, co uniemoliwioby Niemcom przerzucenie czci wojsk do Francji. W drodze powrotnej z Teheranu Roosevelt i Churchill konferowali 3-7 grudnia w Kairze na temat moliwoci przeprowadzenia inwazji w Chinach oraz wcignicia Turcji do dziaa po stronie pastw sojuszniczych. W obydwu sprawach nie osignito porozumienia. W czasie tej konferencji zapada decyzja o mianowania gen. Dwighta D. * Eisenhowera gwnodowodzcym wojskami alianckimi w Europie. W Quebecu 12-16 wrzenia 1944 r. na spotkaniu oznaczonym Octagon" Roosevelt i Churchill zaaprobowali opracowany przez gen. Eisenhowera plan dziaa wojsk sprzymierzonych po wkroczeniu na teren Rzeszy, omwili plany powojennego podziau Niemiec oraz ofensywy brytyjskiej w Birmie. Premier brytyjski zaoferowa udzia floty jego kraju w dziaaniach na Pacyfiku i faktycznie w marcu 1945 r. brytyjskie okrty utworzyy Task Force 57 w ramach 5 floty US Navy. 4 lutego 1945 r. Churchill, Roosevelt i Stalin spotkali si w Jacie (kryptonim Argonaut") i ustalili ksztat stref okupacyjnych Niemiec oraz dyskutowali na temat dziaalnoci Narodw Zjednoczonych; Stalin postanowi wycofa danie przyznania czonkostwa w tej organizacji wszystkim 16 republikom radzieckim w zamian za zgod mocarstw zachodnich na czonkostwo Biaorusi i Ukrainy. Zgodzono si rwnie co do prawa weta dla staych czonkw Rady Bezpieczestwa. W czasie tej konferencji wyranie ujawniy si rnice stanowisk w sprawie Polski, ktrych jej uczestnicy nie zdoali przezwyciy. Zawarto natomiast tajne porozumienie (ujawnione w 1946 r.) na temat przystpienia Zwizku Radzieckiego do wojny z Japoni w trzy miesice po zakoczeniu dziaa wojennych w Europie. Ostatnia konferencja szefw trzech mocarstw odbya si w Poczdamie 17 lipca - 2 sierpnia 1945 r. W pierwszym etapie wzili udzia: Churchill (ktremu towarzyszy Clement *Attlee), Stalin oraz prezydent USA Harry *Truman. 26 lipca Churchill powrci do Wielkiej Brytanii, aby zapozna si z wynikami wyborw parlamentarnych, ktre jego partia przegraa, i do Poczdamu ju nie przyjecha, gdy utraci stanowisko premiera; jego miejsce zaj Attlee, ktremu towarzyszy nowy minister spraw zagranicznych Ernest Bevin. Decyzje podjte w czasie tej konferencji byy konsekwencj ustale z wczeniejszych spotka przywdcw trzech mocarstw i dotyczyy demilitaryzacji, denazyfikacji i podziau Niemiec na strefy okupacyjne; w sprawach Polski konferencja zatwierdzia zachodnie granice na Odrze i Nysie uyckiej. W czasie wojny, niezalenie od spotka przywdcw wielkich mocarstw, odbyway si konferencje dyplomatw i ekspertw ustalajcych sposb tworzenia midzynarodowych instytucji; w efekcie serii spotka w latach 1940^43 w Londynie i Waszyngtonie utworzono Organizacj Narodw Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA). We wrzeniu 1943 r. w Bretton Woods (USA) po serii konferencji zainspirowanych przez brytyjskiego ekonomist Johna Maynarda Keynesa utworzono Midzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy

324
oraz opracowano zasady polityki monetarnej; spotkania ekspertw w Dumbarton Oaks w sierpniu 1944 r. doprowadziy do zwoania konferencji w San Francisco, na ktrej powoano do ycia Organizacj Narodw Zjednoczonych. KONGO okrt Pancernik japoski zwodowany 18 marca 1912 r. w brytyjskiej stoczni Vickers, rozpocz sub w sierpniu 1913 r. Po 23 latach przeszed gruntown modernizacj. W chwili wybuchu wojny na Pacyfiku wraz z trzema innymi pancernikami tego typu (Hiei, Kirishima, Haruna, budowanymi ju w stoczniach japoskich) wchodzi w skad 3 dywizjonu liniowego 1 floty dowodzonej przez adm. Isoroku *Yamamoto, a nastpnie w skad 2 floty wiceadm. Nobutake Kondo. W grudniu 1941 r. wraz z pancernikiem Haruna zapewnia oson operacyjn wojskom uderzajcym na Pwysep Malajski i ubezpiecza desant gwnych si 14 armii na Filipiny. W czerwcu 1942 r. wchodzi w skad zespou, ktry mia zapewni oson wojskom wyznaczonym do ldowania na *Midway. W czasie walk o *Guadalcanal ostrzeliwa pozycje amerykaskie i lotnisko *Henderson Field, a nastpnie bra udzia w bitwie pod *Santa Cruz. 21 listopada 1944 r. zosta zatopiony przez amerykaski okrt podwodny Sealion na pnoc od Tajwanu (Formozy).
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1940 r.) wyporno 31 7201 dugo 222,1 m szeroko 31 m zanurzenie 9,7 ra prdko 30,5 wza uzbrojenie 8 (4 x 2) dzia kal. 356 mm 14 dzia kal. 152 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 20 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm 3 wodnosamoloty

325

KONOE FUMIMARO
cyjne Frontem Zachodnim obj po- do jednostek szkoleniowych w lunownie w sierpniu 1942 r., od mar- tym i maju 1944 r., natomiast do ca 1943 r. dowodzi Frontem P- jednostek bojowych - w czerwcu nocno-Zachodnim, od czerwca 1943 1944 r. Si czogu bya doskonaa r. Frontem Stepowym (przemiano- armata kal. 88 mm i gruby pancerz; wanym na 2 Front Ukraiski), od dziki nim odnosi atwe zwycimaja 1944 r. 1 Frontem Ukraiskim, stwa w walkach z czogami przektrego wojska doprowadzi do Ber- ciwnika na Wschodzie i Zachodzie. lina. Zabiega o prawo uderzenia na Jednake duy ciar ogranicza centralny punkt Berlina - *Reich- manewrowo, zasig (170 km) stag, lecz decyzj Stalina zaszczyt i ywotno silnika. Do koca ten przypad wojskom ukowa. W wojny wyprodukowano 489 czolipcu 1945 r. obj stanowisko wyso- gw; byo ich zbyt mao, a przekiego komisarza w Austrii, a rok waga lotnicza aliantw zbyt dua, pniej zastpi marsz. ukowa na aby mogy wpyn na losy bitew stanowisku naczelnego dowdcy z koca wojny. wojsk ldowych.

KNIGSTIGER PzKpfw VI TIGER II

Iwan Koniew

(Sd. Kfz 182) czog

KONIEW IWAN
(1897-1973)

marszaek Zwizku Radzieckiego Oficer radziecki, rozpocz sub wojskow w 1915 r. jako szeregowiec w armii carskiej. W 1918 r., bdc ju czonkiem partii komunistycznej, wstpi do Armii Czerwonej i bra udzia w wojnie domowej. W 1934 r. ukoczy Akademi Wojskow im. Michaia Frunzego i nastpnie dowodzi pukiem, dywizj i korpusem. W 1938 r. obj dowdztwo 2 samodzielnej armii Dalekiego Wschodu, a nastpnie Zabajkalskiego i Pnocnokaukaskiego Okrgu Wojskowego, ktrym kierowa do 1941 r. W czasie wojny radziecko-niemieckiej dowodzi 19 armi, a od 14 sierpnia 1941 r. Frontem Zachodnim. Od 17 padziernika 1941 r. w wyniku podziau Frontu Zachodniego przej dowodzenie armiami na prawym jego skrzydle, ktre utworzyy Front Kaliniski. Uznany przez Jzefa Stalina za wspwinnego klski na przedpolach Moskwy, omal nie zosta postawiony przed plutonem egzekucyjnym. Uratowao go wstawiennictwo gen. Gieorgija *ukowa. Samodzielne dowdztwo opera-

Niemiecki czog, najwikszy (dugo 10,26 m, szeroko 3,76 m, wysoko 3,08 m) i najciszy (681) z czogw uytych operacyjnie w czasie II wojny wiatowej, skonstruowany w zakadach Henschla w listopadzie 1943 r. Produkcja seryjna rozpocza si w styczniu 1944 r., a pewne opnienie wyniko z koniecznoci standaryzacji czci uywanych do wytwarzania innych czogw (*Tiger I, *Panther i projektowanego Panther II) oraz zniszcze w niemieckich zakadach przemysowych, spowodowanych atakami lotnictwa alianckiego. Pierwsze egzemplarze skierowano

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 osb silnik Maybach HL 250 P 45 o mocy 600 KM lub SGP SL-16 o mocy 720 KM ciar 69,4-69,71 pancerz 25-150 mm uzbrojenie 1 dziao KwK43 L/71 kal. 88 mm 2 karabiny maszynowe MG 34 kal. 7,92 mm prdko 35 km/h zasig 170 km

KONOE FUMIMARO
(1891-1945) polityk Ksi japoski, czonek parlamentu od 1916 r., w 1919 r. towarzyszy przedstawicielowi Japonii Saionji Kinmochi na obradach konferencji w Wersalu. W czerwcu 1937 r., tu

Konigstiger

KONWOJE MORSKIE przed wybuchem wojny chisko-japoskiej, obj urzd premiera rzdu japoskiego. Uwaa, e agresja na kontynencie azjatyckim jest uzasadniona japoskim prawem do przeycia" i nie zrobi nic, aby powcign wojskowych prowadzcych Japoni do konfliktu z Chinami. Pniej zmierza do ustanowienia rwnowagi midzy wpywami wojskowych i cywilnej administracji, ale prby te zakoczyy si niepowodzeniem i w styczniu 1939 r. jego gabinet by zmuszony poda si do dymisji. Ponownie obj urzd premiera 22 lipca 1940 r., stajc jednoczenie na czele partii pod nazw Stowarzyszenie Poparcia dla Rzdu, ktra miaa mu umoliwi przeprowadzenie reform politycznych wzmacniajcych wadz cywiln. W polityce zagranicznej zdecydowa si na zblienie z mocarstwami faszystowskimi, czego wyrazem byo podpisanie 27 wrzenia 1940 r. przez ministra jego rzdu Yosuke *Matsuok *paktu trzech. Konoe nie uwzgldni ostrzee doradcw, e przystpienie Japonii do paktu zaogni stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. Pniej usiowa unikn konfliktu zbrojnego ze Stanami Zjednoczonymi i podj negocjacje, ktrych przebieg nie usatysfakcjonowa ani rzdu amerykaskiego, ani japoskich k wojskowych: jego projekt spotkania na szczycie z prezydentem Franklinem D. Rooseveltem zosta odrzucony przez amerykaskiego ministra spraw zagranicznych Cordella *Hulla, a japoskie Ministerstwo Wojny dao jak najszybszego przerwania rokowa i rozpoczcia wojny. 16 padziernika 1941 r. zrezygnowa z urzdu premiera i obj stanowisko doradcy cesarza, zachowujc znaczcy wpyw na bieg spraw politycznych. W wyniku jego dziaa w lipcu 1944 r. zosta zdymisjonowany wojowniczy premier gen. Hideki *Tojo. W 1945 r. Konoe dziaa na rzecz zawarcia pokoju. 16 grudnia 1945 r., obawiajc si oskarenia o popenienie zbrodni wojennych, zay trucizn. KONWOJE MORSKIE

326 lego 200 mil od brzegw brytyjskich, tam rozpraszay si i kontynuoway rejs samotnie. Mimo tak niewystarczajcej obrony w 1939 r. ze 114 statkw, zatopionych przez *U-booty, konwoje straciy tylko 4 jednostki. W latach 1939-43 72% ogu strat stanowiy statki idce samotnie lub w niewielkich grupach bez ochrony okrtw wojennych. Najwikszym zagroeniem dla konwojw byy okrty podwodne, ktre od poowy 1940 r. stosoway skuteczn taktyk *wilczych stad. Szybkie konwoje unikay atakw okrtw podwodnych pync zygzakiem, wolne za staray si schodzi z kursu o 20-40, co miao utrudnia ich wykrycie. Statystyka dowioda, e wiksze konwoje s bezpieczniejsze. Zesp zoony z 80 statkw by tylko o 1/7 duszy od konwoju 40 jednostek. W efekcie zwikszano liczb jednostek, a rekord nalea do konwoju, ktry wyszed na Atlantyk w lecie 1944 r.: zoony by ze 187 statkw. Liczb okrtw eskorty ustalano dzielc liczb statkw przez 10 i dodajc 3 jednostki eskortowe. Sytuacja na gwnym froncie bitwy o eglug *Atlantyku, radykalnie zmienia si dopiero w poowie 1943 r., gdy

Zesp statkw handlowych lub transportowcw z wojskiem pyncych w eskorcie okrtw wojennych ju w czasie I wojny wiatowej zapewnia najlepsze warunki ochrony przed atakami okrtw podwodnych. W czasie II wojny wiatowej alianci stosowali trzy rodzaje konwojw: - regularne, korzystajce z tych samych portw; -jednorazowe, organizowane do przeprowadzenia jednej akcji, np. inwazji na Afryk w listopadzie 1942 r. (operacja *Torch"); - operacyjne, organizowane do przerzutu wojsk w rejon walk (z reguy skaday si z 4 transportowcw). W okresie midzywojennym Brytyjczycy nie wykorzystali w peni dowiadcze i zaniedbali rozbudow okrtw eskortowych. W efekcie po wybuchu II wojny wiatowej mieli zbyt mao jednostek tej klasy, aby skutecznie chroni eglug. Wikszo statkw wychodzia z portw bez osony okrtw lub w towarzystwie tylko jednego niszczyciela, a statki kierujce si na Ocean Atlantycki eskortowane byy na od-

Konwj brytyjski na Morzu Pnocnym

327

KONWOJE MORSKIE

alianci zwikszyli liczb jednostek idcych w osonie konwoju do 8-10 (ogem w czasie wojny Wielka Brytania zbudowaa 400 eskortowcw, a Stany Zjednoczone 550 eskortowcw i 1000 cigaczy okrtw podwodnych), wykorzystali ""lotniskowce eskortowe i lotnictwo dalekiego zasigu operujce z baz ldowych; przeomowe znaczenie miao udoskonalenie *radaru umoliwiajcego lokalizowanie i zwalczanie okrtw podwodnych. Drugim co do znaczenia i wielkoci akwenem konwojw brytyjskich byo Morze rdziemne. Do dnia upadku Francji, 22 czerwca 1940 r., konwoje brytyjskie idce z Bliskiego i Dalekiego Wschodu do *Gibraltaru byy eskortowane przez jednostki francuskie. W pniejszym okresie woska marynarka okazaa si zbyt potna, aby ryzykowa przesyanie zaopatrzenia przez Morze rdziemne, i w nastpstwie rozkazu premiera Winstona Churchilla konwoje brytyjskie formowane we Freetown w Sierra Leone szy tras dookoa Afryki, do Suezu, gdzie rozadowyway zaopatrzenie dla wojsk w Egipcie. Oznaczano je literami Kanadyjski okrt na trasie konwoju do ZSRR WS" od inicjaw imion premiera Churchilla (Winston Spencer). Konwoje na Morze rdziemne, zdoaj uj pogoni, podobnie wprowadzajc tzw. czciowe kongdzie straty byy trzykrotnie wy- jak szybkie stawiacze min typu wojowanie, polegajce na tym, e sze ni na Atlantyku, wysyano *Abdiel. Ta taktyka przyniosa suk- samotne statki w dzie przebyway tylko w razie absolutnej konieczno- ces, gdy z 31 samotnych jedno- tras midzy strzeonymi kotwicoci wynikajcej z przebiegu walk stek idcych z Gibraltaru na Malt wiskami, na ktrych spdzay noce. w Afryce Pnocnej lub stanu obro- midzy sierpniem 1940 r. i sierp- Dopiero jednak wprowadzenie syny wanej bazy na *Malcie. Kon- niem 1942 r. tylko 9 zostao zato- stemu konwojw nazwanego Interwj Tiger" zoony z 5 transpor- pionych, a jedna musiaa zawrci. locking Convoy System radykalnie towcw w silnej eskorcie dostar- W maju 1943 r., w wyniku suk- zmienio sytuacj. Polega on na czy pilnie potrzebne czogi do cesw wojsk alianckich w Afryce skierowaniu wszystkich statkw na * Aleksandrii w kwietniu 1942 r., Pnocnej, przywrcono na Morzu dwie silnie strzeone trasy: z Key West na Florydzie do Nowego natomiast konwj *Pedestal" do- rdziemnym normalne konwoje. Stany Zjednoczone po przystpieJorku i z powrotem (KN-NK) oraz tar do Malty w sierpniu 1942 r. niu do wojny rwnie odczuway z Guantanamo na Kubie do Nowego Z 55 statkw w konwojach wysabrak jednostek eskortowych. Z tego Jorku i z powrotem (GN-NG). nych z zaopatrzeniem dla Malty wzgldu w pierwszych miesicach Pniej rozbudowano trasy wzdu midzy sierpniem 1940 r. i sierp1942 r. wikszo statkw wychowschodnich wybrzey Ameryki Pniem 1942 r. 22 zatony, a 11 mudzia z portw samotnie i stawaa si nocnej i Poudniowej. W efekcie siao zawrci. Z tego wzgldu atwym upem U-bootw, ktre od midzy 1 lipca a 7 grudnia 1942 r. admiralicja brytyjska staraa si stycznia do kwietnia 1942 r. zatopiz 9064 statkw, ktre wyszy z pozaopatrywa t baz, wysyajc samotne szybkie statki handlowe. y 82 jednostki amerykaskie. Usi- rtw, zatono tylko 527. Liczya, e unikn wykrycia lub owano temu zaradzi, organizujc Niemcy stosowali tylko konwoje cywilne patrole powietrzne oraz przybrzene, co wynikao z poo-

KORALOWE MORZE nia gwnych rde surowcw na Odliczajc statki handlowe pywajkontynencie europejskim, surowce ce na innych morzach, pozostajce za z Dalekiego Wschodu przewo- w stoczniach oraz uywane do ceziy szybkie statki transportowe, dla lw pozawojskowych, tona woktrych wyznaczono pas o szeroko- skiej floty handlowej na Morzu ci 200 mil na zachd od wybrzey rdziemnym w 1943 r. zmniejszy Afryki i Francji, aby uchroni je si do 300 tys. BRT. Gwn przyprzed omykowymi atakami nie- czyn strat woskich konwojw mieckich okrtw podwodnych. Od rdziemnomorskich byo odczytykwietnia 1941 r. do czerwca 1942 r. wanie przez brytyjskich kryptolotras ta dotaro do niemieckich po- gw depesz niemieckich i woskich. rtw 12 japoskich statkw, ktre Informoway one o trasach i termidostarczyy 75 tys. t surowcw, za- nach konwojw, co umoliwiao ich bierajc do Japonii 32 540 t maszyn. skuteczne atakowanie przez okrty W sierpniu 1943 r. angielscy kryp- specjalnie utworzonego w tym celu tolodzy odczytali depesz Kriegs- zespou *Force K oraz samoloty marine ujawniajc tras jednostek startujce z lotnisk na Malcie. idcych z Dalekiego Wschodu. Japoczycy nie zbudowali w okreW efekcie atakw brytyjskich sa- sie midzywojennym odpowiedmolotw oraz okrtw podwodnych niej liczby okrtw eskortowych, z 33 095 t materiaw z Dalekiego a w czasie wojny zwodowali tylko Wschodu do portw francuskich 32 niszczyciele i 167 innych jednodotaro tylko 6890 t, co zmusio stek, ktre mogy by uyte do wadze Rzeszy do wstrzymania ochrony konwojw i zwalczania transportw. okrtw podwodnych. Ponadto ich flota handlowa bya zbyt sabo Konwoje woskie przejy gwny rozwinita, biorc pod uwag pociar zaopatrzenia wojsk woskich trzeby gospodarki zalenej w duej i niemieckich walczcych w Afryce mierze od importowanych surowPnocnej. Do 1943 r. statki 4385 cw, natomiast zaogi okrtw wokonwojw dostarczyy 84,6% jennych szkolono do ataku, a nie z 2840 tys. t materiaw i paliwa. obrony przed atakami okrtw Straty poniesione przez flot hanpodwodnych. Dopiero w marcu dlow Woch byy jednak tak due, 1944 r. Japoczycy wprowadzili e dostawy kontynuowano jedynie system konwojw, w ktrych 10-20 w wyniku osobistego rozkazu Benistatkw transportowych wychodzio to *Mussoliniego. Wedug raportu w eskorcie okrtw wojennych. przedstawionego dyktatorowi przez W wyniku amerykaskich atakw ministra komunikacji Vittorio Ciokrtw podwodnych, nawodnych niego 3 marca 1943 r. stan floty hani samolotw 90% statkw o adowdlowej by nastpujcy:
Stan woskiej floty handlowej w marcu 1943 r.

328
noci powyej 500 BRT zostao zatopionych; przewozy zmniejszyy si z 48,7 min t w 1941 r. do 17 min t w 1944 r., co miao istotny wpyw na ograniczenie moliwoci prowadzenia wojny przez Japoni. (*Arktyczne konwoje) KORALOWE MORZE bitwa 1942 r. Pierwsza w historii wojen morskich bitwa, w ktrej zaogi walczcych okrtw nie widziay si, i pierwszy waniejszy bj lotniskowcw japoskich i amerykaskich. Na wiosn 1942 r. dowdztwo japoskie zdecydowao si zaj poudniowozachodni cz Nowej Gwinei (gwnie Port Moresby) i wysp Tulagi na Wyspach Salomona, co pozwolioby przej kontrol nad Morzem Koralowym i daoby dogodn pozycj strategiczn do dalszego ataku na Australi. Dowdca operacji MO" wiceadm. Shigeyoshi Inouye mia pod swoimi rozkazami ok. 70 jednostek, w tym dwa wielkie lotniskowce Zuikaku i *Shokaku, lekki lotniskowiec *Shoho i dziesi cikich krownikw. Siy amerykaskie w rejonie Morza Koralowego, dowodzone przez kontradm. Franka J. Fletchera, liczyy lotniskowce *Lexington i *Yorktown, 10 krownikw amerykaskich i 2 australijskie oraz 22 niszczyciele. Dowdca amerykaskiej Floty Pacyfiku adm. Chester *Nimitz zosta ostrzeony o japoskich zamiarach przez wywiady australijski i amerykaski, ktre dostarczyy rozszyfrowane depesze japoskie, i mg skoncentrowa swoje siy na najbardziej korzystnych pozycjach. 4 maja samoloty torpedowe z lotniskowca Yorktown trzykrotnie atakoway japoski zesp inwazyjny dokonujcy desantu na wysp Tulagi i zatopiy 1 niszczyciel, 1 transportowiec, 2 jednostki patrolowe oraz uszkodziy kilka innych (adm. Nimitz uzna, e ten sukces nie by wart wystrzelonej amunicji). 6 maja zesp operacyjny (Task Force 17) wiceadm. Fletchera

liczba statkw stan floty 10.06.1940 r. do marca 1943 zwodowano cznie straty do marca 1943 r. pozostao 772 129 901 568 333

tona BRT 3 292 584 563 068 3 855 652 2 134 768 1 720 866

329

Bitwa na Morzu Koralowym 1942 r.

Bitwa na Morzu Koralowym 1942 r.

KORCZYC WADYSAW

330
*Mansteina (1 armia pancerna i 8 armia). Po cikich bojach od 24 stycznia do 3 lutego wojska radzieckie zamkny w okreniu w rejonie Korsunia 10 dywizji niemieckich (100 tys. onierzy) i odpary silne przeciwuderzenia III i XLVII korpusw pancernych usiujcych przyj z pomoc odcitym oddziaom. Do 17 lutego 1944 r. okrone zgrupowanie niemieckie zostao zlikwidowane, (z okrenia przebia si tylko niewielka grupa czogw i pojazdw). Straty niemieckie wyniosy 55 tys. zabitych, a 18 tys. onierzy dostao si do niewoli.

USS Lexington trafiony bombami i torpedami japoskich samolotw na Morzu Koralowym

KRAKOWIAK
okrt

skierowa si w stron archipelagu Luizjadw, aby zagrodzi drog japoskiemu konwojowi zmierzajcemu w stron Portu Moresby. Nad ranem 7 maja samoloty z amerykaskich lotniskowcw zaatakoway okrty osaniajce zesp inwazyjny i zatopiy bombami i torpedami lekki lotniskowiec Shoho; by to pierwszy lotniskowiec zniszczony w wojnie na Pacyfiku. W tym czasie japoskie samoloty z lotniskowcw Zuikaku i Shokaku zatopiy duy zbiornikowiec Neosho i niszczyciel Sims, odesane wczeniej z zespou Fletchera. Bilans by zdecydowanie niekorzystny dla Japoczykw i wiceadm. Inouye zdecydowa si odoy desant na Port Moresby oraz wycofa swoje siy. 8 maja o godz 8.15 amerykaskie samoloty rozpoznawcze zlokalizoway zesp japoskich lotniskowcw. Po godz. 9.00 wyruszyy przeciwko nim 84 samoloty torpedowe, bombowe i myliwskie z 2 amerykaskich lotniskowcw, ktre w godzinach poudniowych odnalazy i uszkodziy bombami lotniskowiec Shokaku. W tym czasie japoskie samoloty zaatakoway i uszkodziy lotniskowce Yorktown i Lexington; ten ostatni po ewakuowaniu zaogi zosta dobity torpedami amerykaskiego niszczyciela. Bitwa na Morzu Koralowym nie

przyniosa decydujcego rozstrzygnicia, ale uniemoliwia Japoczykom realizacj planu MO". KORCZYC WADYSAW
(1893-1966) genera

Oficer od 1918 r. sucy w Armii Czerwonej, w 1944 r. obj stanowisko szefa sztabu Armii Polskiej w ZSRR. Od wrzenia do padziernika tego roku by szefem Sztabu Gwnego Wojska Polskiego, a od padziernika do grudnia 1944 r. dowodzi 1 armi WP. Od stycznia 1945 r. ponownie by szefem Sztabu Gwnego, a od 1950 r. jednoczenie wiceministrem obrony. W 1952 r. powrci do Zwizku Radzieckiego. KORSU SZEWCZENKOWSKI
bitwa 1944 r.

Rejon tego miasta pooonego na poudniowy wschd od Kijowa by w styczniu 1944 r. terenem walk wojsk 1 Frontu Ukraiskiego (dowdca gen. Nikoaj *Watutin) i 2 Frontu Ukraiskiego (dowdca gen. Iwan *Koniew) z gwnymi siami Grupy Armii Poudnie" (Heeresgruppe Sud") dowodzonej przez feldmarsz. Ericha von

Brytyjski niszczyciel eskortowy typu Hunt zwodowany 4 grudnia 1940 r. jako Sifoerton w stoczni Samuel White w Cowes (Wielka Brytania), w maju 1941 r. zosta przekazany Polskiej Marynarce Wojennej. 14 grudnia 1941 r. w skadzie zespou kontradm. Hamiltona wzi udzia w wyprawie na *Lofoty, gdzie w Vest Fiordzie osania desant komandosw brytyjskich na niemieckie bazy. W lutym 1942 r. uczestniczy w niszczeniu dwch niemieckich transportowcw na kanale La Manche. W lipcu 1943 r. wspiera ogniem artyleryjskim desant wojsk alianckich na *Sycylii, a nastpnie we wrzeniu tego roku w skadzie si V" (dowdca adm. Philip *Vian) osania ldowanie aliantw na Pwyspie Apeniskim. Jesieni 1943 r. bra udzia w dziaaniach floty brytyjskiej na wodach Dodekanezu, a w czerwcu 1944 r. w skadzie wschodniego zespou operacyjnego (Eastern Task Force) uczestniczy w osanianiu operacji inwazyjnej w *Normandii. 10-11 czerwca 1944 r. wraz z alianckimi niszczycielami i cigaczami wzi udzia w zwyciskim starciu z niemieckimi cigaczami na kanale La Manche, w czasie ktrego zatopiono dwie niemieckie jednostki.

331 W nocy z 25 na 26 marca 1945 r., odpierajc atak niemieckich kutrw torpedowych na konwj, przyczyni si walnie do zatopienia jednego z nich i uszkodzenia (prawdopodobnie zatopienia) drugiego. 28 wrzenia 1946 r. zosta zwrcony brytyjskiej marynarce wojennej. KROWNIKI Okrty o duym zasigu i silnym uzbrojeniu artyleryjskim, stanowiy trzon flot potg morskich. Ich rozwj ograniczyy postanowienia konferencji waszyngtoskiej z 1922 r. ustanawiajce limit wypornoci do 10 000 t i kalibru dzia do 203 mm. Poniewa okrty wodowane w czasie I wojny wiatowej miay mniejsz wyporno i kaliber dzia, limity waszyngtoskie uznano za zacht do budowy potniejszych krownikw; do 1932 r. Wielka Brytania wybudowaa 15 krownikw z dziaami kal. 203 mm, Japonia - 12, Stany Zjednoczone - 8, Francja i Wochy po 6. Bardziej szczegowe ograniczenia przyjto na konferencji londyskiej w 1930 r., gdy klas krownikw podzielono na dwie podklasy: A" (krowniki cikie) z dziaami kal. 155-203 mm i B" (krowniki lekkie) z dziaami kal. do 155 mm; ustalono jednoczenie limity ilociowe, zezwalajc Stanom Zjednoczonym na dysponowanie 18 krownikami cikimi o cznej wypornoci 180 000 ton i lekkimi o cznej wypornoci 143 500 t; Wielkiej Brytanii: 15 cikimi (146 800 t) i lekkimi - do 192 000 t, Japonii: 12 cikimi (108 400 t) i lekkimi do 100 450 t. Wochy i Francja miay ustali liczb i tona na podstawie bilateralnych umw. Podobnie jak po konferencji waszyngtoskiej, wystpia tendencja do jak najszybszego powikszania flot o nowe krowniki, a do dozwolonej liczby i cznego tonau. Po roku 1932 najwicej krownikw cikich wybudowali Amerykanie - 10, Japoczycy - 6, Francuzi, Wosi

KROWNIKI POMOCNICZE i Niemcy - po jednym. W czasie wojny wykonyway wiele zada: uywano ich do niszczenia eglugi nieprzyjacielskiej i ochrony wasnej, obrony przeciwlotniczej, atakowania lekkich zespow, wspierania operacji desantowych, ostrzeliwania nadbrzenych stanowisk artylerii, stawiania min itp. Dua prdko i manewrowo krownikw pozwalaa im walczy z silniej uzbrojonymi i opancerzonymi pancernikami - najbardziej klasyczn akcj bya bitwa u ujcia La Platy 31 grudnia 1939 r., gdzie brytyjskie jednostki: 1 krownik ciki i 2 lekkie zmusiy niemiecki pancernik kieszonkowy *Admiral GrafSpee do schronienia si w neutralnym porcie i pniej do samozatopienia. 25 grudnia 1943 r. koo Przyldka Pnocnego 3 krowniki brytyjskie ochroniy konwj przed atakiem pancernika *Scharnhorst i przyczyniy si do jego zatopienia przez pancernik *Duke of York. Wielokrotnie krowniki bray udzia w starciach z siami lekkimi i - jeeli dowdcy potrafili wykorzysta przewag ognia - odnosiy zwycistwa, np. w bitwie stoczonej 28 grudnia 1943 r. w Zatoce Biskajskiej, gdzie 2 lekkie krowniki brytyjskie rozgromiy zesp 9 niszczycieli niemieckich, zatapiajc 3 z nich. Krowniki bray udzia we wszystkich akcjach na Pacyfiku. Uniwersalno tych jednostek spowodowaa szybkie zwikszanie ich liczby w poszczeglnych flotach; w czasie wojny Amerykanie wybudowali 45 krownikw, Brytyjczycy - 29. Stosunkowo niewiele okrtw tej klasy miao dziaa kal. 203 mm, uzbrajano je gwnie w dziaa kal. 152-155 mm. Ze wzgldu na zagroenie ze strony lotnictwa budowano krowniki przeciwlotnicze, uzbrojone w dziaa kal. 127-132 mm (tzw. uniwersalne [DP], tj. do niszczenia celw morskich i powietrznych), 132 mm, 114 mm lub 102 mm i du liczb dzia mniejszego kalibru (kal. 20-^40 mm). Obok budowy nowych jednostek modernizowano starsze,
Krowniki we flotach gwnych mocarstw morskich w 1939 r.

Pastwo Wielka Brytania Stany Zjednoczone Francja ZSRR Niemcy Wochy Japonia

Rodzaj cikie lekkie cikie lekkie cikie lekkie cikie lekkie cikie lekkie cikie lekkie cikie lekkie

Liczba 17 47 18 19 7 11 3 5 1 6 7 14 18 18

instalujc wiksz liczb dzia przeciwlotniczych oraz urzdzenia radiolokacyjne, gwnie kosztem miejsc na hangary wodnosamolotw, wyrzutnie torpedowe, a nawet wiee artylerii gwnej. W czasie wojny z oglnej liczby 293 krownikw we flotach pastw walczcych zostao zniszczonych 118, z czego 99 w bezporednich akcjach bojowych. KROWNIKI POMOCNICZE
uzbrojone statki handlowe

Silnie uzbrojone okrty handlowe penice funkcje pomocnicze lub korsarskie; wprowadzono je do uzbrojenia flot na pocztku II wojny wiatowej. Dowdztwo *Kriegsmarine uzbroio 10 szybkich statkw handlowych, kady w 6 dzia kal. 150 mm, 1 dziao kal. 75 mm, 2-6 dzia kal. 37 mm, 4-5 dziaek kal. 20 mm, 2-6 wyrzutni torpedowych (niektre jednostki miay wyrzutnie zamontowane poniej linii wodnej), od 30 do 380 min i 1-2 wodnosamoloty. Ich

KRETA gwn zalet by wprowadzajcy w bd wygld jednostek handlowych, pozwalajcy zbliy si do atakowanego okrtu i otworzy ogie z niewielkiej odlegoci. W ten sposb 29 listopada 1941 r. krownik pomocniczy Kormoran zatopi lekki krownik australijski HMAS Sydney, ktry, cho silniej uzbrojony (8 dzia kal. 152 mm, 8 wyrzutni torpedowych, 1 wodnosamolot), nie potrafi obroni si przed zaskakujcym atakiem. W drugiej poowie 1940 r. na Atlantyku dziaao jednoczenie 7 krownikw pomocniczych. Najwiksze sukcesy osign *Atlantis, ktry od wiosny 1940 r. do 22 listopada 1941 r. zatopi 22 statki o cznym tonau 145 697 BRT; inny krownik, Pinguin, zatopi statki o cznym tonau 136 551 BRT. Po licznych sukcesach krownikw pomocniczych w 1940 i 1941 r. zaogi alianckich statkw i okrtw zaczy si wystrzega samotnych handlowcw" i polowa na nie; do koca 1942 r. wikszo krownikw pomocniczych zostaa zniszczona. Ostatni z nich, Michel, zaton 17 padziernika 1943 r., trafiony torpedami amerykaskiego okrtu podwodnego USS Tarpon. Niemieckie krowniki pomocnicze okazay si skuteczn broni; zatopiy statki i okrty o cznym tonau 828 242 (828 248) t, a wic znacznie wicej ni najwiksze nawodne jednostki Kriegsmarine.
Niemieckie krowniki pomocnicze

332

Nazwa ORION ATLANTIS W1DDER THOR PINGUIN STIER KOMET KORMORAN MICHEL CORONEL HANSA

Oznaczenie Schiff36RaiderA Schiff 16 Raider C Schiff21 RaiderE Schiff 10 RaiderF Schiff 33 Raider J/l Schiff 23 RaiderB Schiff 45 Raider G Schiff 41 Raider H Schiff 28 Raider A Schiff 14 Raider K Schiff 16 Raider CZNIE

liczba zatopionych statkw/ tona 11,5/72 068* 22/145 697-8 10/ 58 644-5 22/152 631 28/136 551 4/29 406-9 6,5/42 959 11/68 274 17/121 994-5 #* ** 132/828 242 - 828 248

* razem z Kornetem

nie weszy do suby czycy uywali jednostek tej klasy m.in. do zwalczania niemieckich krownikw pomocniczych. KRETA inwazja 1941 r. Grecka wyspa na Morzu rdziemnym, w maju 1941 r. staa si celem niemieckiej powietrzno-morskiej operacji desantowej (Merkur"), w ktrej wziy udzia wchodzce w skad XI korpusu 7 dywizja spadochronowa i 5 dywizja grska (dowdca korpusu gen. Kurt * Student), wsparte przez VIII korpus lotniczy dowodzony przez gen. Wolframa Richthofena (m.in. 430 samolotw bombowych i 190 myliwskich). 20 maja po silnym bombardowaniu lotniczym Niemcy przeprowadzili desant powietrzny; do koca dnia 7 tys. onierzy wyldowao ze spadochronami lub w szybowcach w najwaniejszych punktach wyspy: na brzegach zatoki Suda i na lotniskach Maleme, Heraklion

Wosi mieli 1 krownik pomocniczy Ramb I, ktry zosta zatopiony 21 lutego 1941 r., nie odnoszc adnych sukcesw. Japoczycy wysali na Ocean Indyjski 2 krowniki pomocnicze Hokoku Moru i Aikoku Maru, ktre nie odniosy adnych zwycistw {Hokoku Maru zosta zatopiony 11 listopada 1942 r. przez hinduski traowiec Bengal). Brytyj-

Krownik pomocniczy Hansa

333

KRIEGSMARINE skasowaniu nazwy Tymczasowa Reichsmarine), pozostajc oficjalnie w zgodzie z ograniczeniami traktatowymi, zacza modernizowa swoje siy oraz podja dziaania organizacyjne zmierzajce do stworzenia floty podwodnej (m.in. utworzenie biura konstrukcyjnego okrtw podwodnych w Hadze) i lotnictwa morskiego oraz szkolenia kadry dla rodzajw broni zakazanych traktatem. Szybka rozbudowa marynarki wojennej, ktra 12 maja 1935 r. uzyskaa nazw Kriegsmarine, nastpia po wypowiedzeniu przez Niemcy traktatu wersalskiego w marcu 1935 r. Dowdc Kriegsmarine zosta admira Erich *Raeder. Prb ograniczenia rozwoju Kriegsmarine i poddania jej midzynarodowej kontroli by ukad morski zawarty midzy Niemcami i Wielk Brytani 18 czerwca 1935 r. Okrela limit tonau niemieckich okrtw na 35% tonau okrtw floty brytyjskiej, tj. ok. 420 000 t; gwarantowa wic zdecydowan przewag *Royal Navy, ale jednoczenie pozwala na szybk rozbudow floty niemieckiej, ktrej czny tona wynosi w chwili podpisania umowy 75 000 t. W kocu 1938 r. dowdztwo Kriegsmarine opracowao koncepcj dziaa morskich przeciwko Wielkiej Brytanii. Zakadaa ona stworzenie floty zdolnej zniszczy eglug i unicestwi marynark wojenn tego pastwa. Na Plan Z" przewidujcy wybudowanie w cigu 10 lat (pniej skrcono termin do 6 lat) 6 pancernikw o wypornoci po 55 000 t kady, 3 krownikw liniowych po 30 000 t, 12 maych pancernikw po 20 000 t, 2 lotniskowcw po 20 000 t, 2 lotniskowcw po 12 0001, 16 lekkich krownikw po 8000 t, 22 krownikw zwiadowczych po 5000 t, 46 niszczycieli, 66 torpedowcw, 203 okrtw podwodnych oraz wiele maych jednostek. Po wykonaniu tego planu Kriegsmarine miaaby 800 okrtw i liczyaby 201 tys. ludzi. W chwili wybuchu II wojny wiatowej, ktr rozpocz niemiecki pan-

Wyadunek sprztu dla niemieckich wojsk powietrznodesantowych na Krecie

i Rethymon, ktre zdobyli nastpnego dnia. W nocy z 21 na 22 maja do brzegw wyspy zbliyy si dwie niemieckie eskadry inwazyjne, liczce po ok. 30 jednostek, ale zostay odparte przez okrty dwch zespow brytyjskiej Floty Aleksandryjskiej. W bitwach morskich Niemcy stracili 4-5 tys. ludzi i ciki sprzt, ale samoloty bombowe zatopiy 3 niszczyciele brytyjskie i 2 krowniki oraz uszkodziy kilka innych jednostek (w tym pancerniki Valiant i *Warspite), zmuszajc okrty brytyjskie do wycofania si. Obrocy Krety (ok. 41 tys. onierzy brytyjskich, australijskich, nowozelandzkich i greckich ewakuowanych na wysp z Grecji), pozbawieni cikiego sprztu, broni przeciwlotniczej i osony powietrznej nie mogli stawi skutecznego oporu i w dniach od 28 maja do 1 czerwca 1941 r. zostali ewakuowani. W czasie walk na Krecie straty alianckie wyniosy 4 tys. zabitych i rannych; Niemcy stracili 6553 zabitych i rannych oraz ok. 220 samolotw.

stpnie U-99, na ktrym odnis najwiksze sukcesy, zatapiajc w cigu 16 rejsw 41 statkw o cznym tonau 238 000 BRT i 1 niszczyciel. Za te wyczyny otrzyma Krzy Rycerski z Limi Dbowymi i Mieczami. 17 marca 1941 r. uratowa si z okrtu atakowanego bombami gbinowymi przez brytyjsk jednostk Walker i do 1947 r. przebywa w niewoli brytyjskiej. KRIEGSMARINE niemiecka marynarka wojenna

Po I wojnie wiatowej niemieck marynark wojenn zwycizcy ograniczyli do niewielkich si, niezdolnych do stworzenia zagroenia dla wczesnych potg morskich: Wielkiej Brytanii i Francji. Traktat wersalski zezwoli Niemcom na posiadanie 6 pancernikw, 6 lekkich krownikw, 12 kontrtorpedowcw (niszczycieli) i 12 torpedowcw, zabroni dysponowania okrtami podwodnymi i lotnictwem morskim, ograniczy liczebno personelu marynarki do 15 tys. ludzi, ustali, e wymiana okrtw moe nastpi po 15-20 latach od KRETSCHMER OTTO chwili ich zwodowania i narzuci (ur. 1912) limity wypornoci nowych okrtw komandor-porucznik (np. pancerniki - 10 000 t, krowAs niemieckiej floty podwodnej, niki - 6000 t). W latach dwudzierozpocz sub w 1930 r. Na po- stych Reichsmarine (powstaa forcztku wojny dowodzi U-23, a na- malnie 31 grudnia 1920 r. po

K R 0 M U S K I T M 1 8 , M20 cemik *Schleswig-Holstein ostrzaem polskiej skadnicy tranzytowej na *Westerplatte, Kriegsmarine miaa: 2 pancerniki (*Scharnhorst i *Gneisenau), 3 pancerniki kieszonkowe (*Deutschland, *Admira Scheer, * Admira GrafSpee), 2 stare pancerniki (Schleswig-Holstein, Schlesien), 1 ciki krownik (*Admira Hipper), 6 lekkich krownikw, 3 okrty artyleryjskie i awizo, 33 niszczyciele i nowe torpedowce, 10 eskortowcw, 57 okrtw podwodnych, 17 cigaczy, 10 traowcw i 38 kutrw traowych. W pierwszych miesicach wojny okrty podwodne Kriegsmarine odniosy kilka spektakularnych zwycistw: U-29 zatopi brytyjski lotniskowiec *Courageous, a U-47 storpedowa w bazie Scapa Flow lotniskowiec *Royal Oak. Jednake dziaania okrtw liniowych zakoczyy si miernymi rezultatami, gdy do koca roku zatopiy zaledwie 11 statkw o pojemnoci ok. 57 000 BRT. Dotkliw strat byo samozatopienie pancernika Admira Graf Spee, osaczonego przez trzy krowniki u ujcia La Platy. W 1940 r. szczeglny sukces, jakim bya inwazja na *Norwegi, Kriegsmarine okupia cikimi stratami: zostay zatopione 1 krownik ciki, 2 krowniki lekkie, 1 okrt artyleryjski, 10 niszczycieli, 4 okrty podwodne i 10 mniejszych jednostek. Wiele okrtw, w tym dwa pancerniki i dwa cikie krowniki, odnioso uszkodzenia eliminujce je na duszy czas ze suby. Zajcie Norwegii, a pniej Francji dao Kriegsmarine dogodne bazy wypadowe do operacji przeciwko egludze Sprzymierzonych na Atlantyku, co szczeglnie skutecznie wykorzystay okrty podwodne, ktre odniosy najwiksze sukcesy (bitwa o *Atlantyk). Operowanie okrtw nawodnych na szlakach oceanicznych przynosio znacznie mniejsze efekty; w 1941 r. zatopiy 40 statkw o cznej pojemnoci 83 900 BRT, a w tym samym okresie *U-booty zniszczyy 432 statki o cznym tonau ok. 2171 tys. BRT. Jednake obecno najwikszych okrtw Kriegsmarine wizaa gwne siy Royal Navy, zmuszajc j do staej gotowoci. Ze wzgldu na zagroenie, jakim dla najwikszych niemieckich okrtw nawodnych bazujcych w portach francuskich byo lotnictwo alianckie, zapada decyzja o przebazowaniu ich do fiordw norweskich lecych poza zasigiem bombowcw angielskich (*Cerberus"). Nowe miejsce postoju dawao moliwo atakowania konwojw z dostawami sprztu wojennego dla Zwizku Radzieckiego i wzmacniao obron Norwegii, w ocenie Hitlera zagroonej inwazj alianck. Niepowodzenia w zwalczaniu alianckich arktycznych konwojw, a zwaszcza mierne wyniki osignite w bitwie koo Wyspy *Niedwiedziej 30 grudnia 1942 r., skoniy Hitlera do podjcia decyzji (ktrej ostatecznie nie zrealizowa) o wycofaniu ze suby pancernikw oraz krownikw i uyciu ich dzia do obrony brzegw Norwegii. Nowy (od 30 stycznia 1943 r.) dowdca Kriegsmarine wielki admira Karl *Dnitz (zastpi wielkiego admiraa Ericha Raedera) uwaa, e decydujc rol odegraj okrty podwodne i dziaa szczeglnie energicznie na rzecz rozbudowy floty podwodnej. W efekcie w 1943 r. Kriegsmarine otrzymaa 288 okrtw podwodnych, 5 niszczycieli, 5 torpedowcw i kilkadziesit mniejszych jednostek (w tym 15 torpedowcw woskich przejtych na Morzu rdziemnym). W poowie 1943 r. adm. Donitz podj decyzj o wycofaniu U-bootw z Atlantyku ze wzgldu na wysokie straty, jakie ponosiy w walce z silnie strzeonymi konwojami, samolotami wyposaonymi w radary i zespoami uderzeniowymi; prba powrotu na ocean i podjcia walki z eglug alianck zakoczya si niepowodzeniem. Moliwoci dziaania okrtw Kriegsmarine w 1944 r., wobec zdecydowanej przewagi lotnictwa i marynarki wojennej aliantw, zo-

334
stay znacznie ograniczone. W czerwcu tego roku marynarka niemiecka nie miaa wystarczajcych si, aby zapobiec inwazji wojsk alianckich na *Normandi. Trudna sytuacja gospodarcza Niemiec, nkanych nalotami i skupiajcych swj wysiek na produkcji dla wojsk ldowych i lotniczych, sprawia, e do koca 1944 r. stocznie dostarczyy 2 niszczyciele, 115 okrtw podwodnych, 24 traowce i kilkadziesit mniejszych jednostek. W 1945 r. Kriegsmarine nie moga ju odegra wikszej roli w zmaganiach na morzach. W czasie wojny Niemcy stracili 4 okrty liniowe, 5 pancernikw i cikich krownikw, 4 krowniki lekkie, 2 stare okrty liniowe, 27 niszczycieli, 68 torpedowcw, 27 eskortowcw, 106 traowcw, 701 okrtw podwodnych, 9 krownikw pomocniczych, 35 stawiaczy min i kilkaset mniejszych jednostek. KROMUSKIT M18, M20 dziaa Nazwa amerykaskiego dziaa bezodrzutowego pochodzi od nazwisk twrcw tej broni (Krogera i Mussera), ktrzy opracowujc swoj konstrukcj wykorzystali niemieckie dziao kal. 105 mm LG40. Zamek amerykaskiego dziaa wyposaony by w kilka dysz pozwalajcych na swobodny przepyw gazw prochowych do tyu, co eliminowao odrzut przy strzale. Pierwsze dziao M18 kal. 57 mm wayo tylko 20 kg i onierz mg strzela trzymajc je na ramieniu lub montujc na trjnogu karabinu maszynowego. Pozytywne wyniki prb, w czasie ktrych pocisk kumulacyjny przebi pyt pancern o gruboci 75 mm, skoniy wadze wojskowe do zamwienia na pocztku 1945 r. 2000 dzia, ktre wprowadzono do wyposaenia amerykaskich oddziaw walczcych na wyspach Pacyfiku. W pierwszych miesicach 1945 r. opracowano dziao M20 kal. 75 mm. Ze wzgldu na wikszy ciar (52 kg)

335
pozbawiono je uchwytw umoliwiajcych strzelanie z ramienia. Byo montowane na trjnogu karabinu maszynowego M1917A1. Niewiele egzemplarzy nowej broni wykorzystano w walkach na Pacyfiku.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (MIS) kal. 57 mm dugo lufy z komor nabojow 1570 mm ciar 20,15 kg ciar z trjnogiem 42,3 kg szybkostrzelno 15 strz./min zdolno przebicia pyty pancernej 75 mm waga pocisku 1,22 kg prdko pocztkowa pocisku 366 m/s

KRYM CG. Haenel otrzymay zamwienie na 10 000 tych urzdze, ale do koca wojny wyprodukoway niewielk liczb. Podejmowano prby skonstruowania nakadek na luf karabinka StG 44P, zakrzywiajcych lot pocisku pod ktem 90. Dziki temu zaogi czogw mogyby si broni przed onierzami, ktrzy znaleli si w martwym polu ostrzau karabinw czogu. Projekt opracowano w pierwszych miesicach 1945 r. i do koca wojny wytworzono kilkadziesit egzemplarzy. KRUPPA KONCERN koncern zbrojeniowy Najwikszy niemiecki koncern zbrojeniowy, powsta w 1811 r., gdy Friedrich Krupp (1787-1826) zaoy w Essen zakady Gussstahl Fabrik Friedrich Krupp, produkujce stal tyglow. Syn Friedricha Alfried (1812-1887), uruchomi w zakadach produkcj zbrojeniow. Przed 1 wojn wiatow koncern kierowany przez zicia Friedricha Alfrieda (1859-1902) - Gustava von Bohlen und Halbach (pniej przyj nazwisko Krupp), nalea do najwikszych koncernw na wiecie i produkowa uzbrojenie dla odbiorcw w 50 pastwach. W czasie I wojny wiatowej majtek koncernu powikszy si czterokrotnie, a wszystkie zakady zatrudniay ok. 160 tys. pracownikw. Po dojciu Hitlera do wadzy Gustav Krupp udzieli poparcia finansowego NSDAP, wpacajc do kasy partii 12 min marek. Waciciele koncernu zajli czoowe stanowiska w administracji gospodarki niemieckiej: Gustav Krupp by m.in. czonkiem Rady Generalnej Gospodarki, przewodniczcym Zwizku Przemysu Niemieckiego, a jego syn Alfried (1907-1967) czonkiem Rady Zbrojeniowej i prezydium Zjednoczenia Przemysu Wglowego. W chwili wybuchu wojny w skad koncernu wchodzio 179 przedsibiorstw w Niemczech i 60 za granic (m.in. kopalnie rudy elaza
Gustav Krupp

KRUEGER WALTER (1881-1967) genera Oficer amerykaski, dowdca 3 armii amerykaskiej, w styczniu 1943 r. przyjecha do Australii z rozkazem utworzenia 6 armii, ktr zacz organizowa od lutego tego roku. Od czerwca 1943 r. dowodzi wikszoci ldowych operacji na poudniowo-zachodnim Pacyfiku: w Nowej Gwinei, na Wyspach Admiralicji, Nowej Brytanii i Filipinach. W 1945 r. powierzono mu planowanie inwazji na Wyspy Japoskie. Po kapitulacji Japonii 6 armia pod jego dowdztwem wesza w skad si okupacyjnych. KRUMMLAUF nakadka na luf karabinu Niemieckie urzdzenie montowane na lufie karabinka MK 43 (przemianowanego na MP 43, a potem na StG 44) zakrzywiao tor lotu pocisku pod ktem 30", co umoliwiao raenie z ukrycia onierzy przeciwnika na odlego do 850 m. Pocztkowo planowano instalowanie zakrzywionych luf w karabinach Gewehr 98 i karabinach maszynowych MG 34, jednake zarzucono ten pomys, gdy Krummlauf uniemoliwia prowadzenie ognia cigego. W 1944 r. zakady

w Szwecji). Produkoway du cz uzbrojenia armii niemieckiej (m.in. czogi *PzKpfw I i IV). W czasie wojny koncern dostarczy wojskom niemieckim m.in. 100% dzia kal. powyej 240 mm, 25% cikich czogw, 30% cikich dzia przeciwlotniczych. Liczba pracownikw zwikszya si do 250 tys., a w obozach pracujcych na rzecz koncernu znajdowao si w kocu wojny 70 tys. robotnikw cudzoziemskich i 23 tys. jecw wojennych; 19 tys. przymusowych pracownikw zmaro w wyniku cikich warunkw. Filie zakadw powstay w przedsibiorstwach zagarnitych w Polsce, Czechosowacji, Francji i Holandii oraz w ZSRR (Krzywy Rg i Nikopol). 10 kwietnia T945 r. wojska amerykaskie aresztoway Alfrieda Kruppa i w grudniu 1947 r. zosta on skazany na 12 lat wizienia oraz konfiskat majtku, ktra ze wzgldu na sprzeciw szefa zarzdu wojskowego strefy niemieckiej gen. L. Claya nie zostaa przeprowadzona. Zwolniony z wizienia w 1951 r., stan w 1953 r. na czele koncernu. KRYM bitwy 1941-44 Opanowanie pwyspu w pnocnej czci Morza Czarnego miao dla Niemcw istotne znaczenie ze

Obrona Sewastopola 1941-1942 r.

336

Obrona Sewastopola 1941-1942 r.

337
wzgldu na strategiczne pooenie tego obszaru. 19 padziernika 1941 r. siedem dywizji piechoty i dwie brygady rumuskie z 11 armii dowodzonej przez gen. Ericha von *Mansteina uderzyy na radzieckie linie obronne w rejonie Perekopu, ktre blokoway drog na Krym. Przeamay je po 10 dniach i kontynuoway ofensyw w stron Kerczu na wschodzie pwyspu (skd wypary oddziay 51 armii radzieckiej) i Sewastopola na poudniowym zachodzie. Prby zdobycia Sewastopola z marszu nie powiody si i 11 listopada, po podcigniciu gwnych si 11 armii, Niemcy rozpoczli oblenie miasta. 26 grudnia okrty radzieckiej Flotylli Azowskiej wysadziy desant w rejonie Kerczu i do koca miesica przerzuciy tam gwne siy 51 i 44 armii, co zmusio gen. Mansteina do przerwania natarcia na Sewastopol i odesania dwch dywizji na pomoc zgrupowaniu kerczeskiemu. Dopiero w maju 1942 r. Niemcom udao si rozgromi oddziay Armii Czerwonej na pwyspie Kercz i skoncentrowa pod Sewastopolem 10 dywizji. Po piciodniowym przygotowaniu artyleryjskim, 7 czerwca 1942 r. rozpoczo si natarcie na miasto. Po trzech tygodniach zacitych walk opr radziecki zosta zamany i 1 lipca wojska niemieckie zajy Sewastopol. Cay Pwysep Krymski znalaz si w rkach niemieckich. W nocy z 31 padziernika na 1 listopada 1943 r. wojska Frontu Pnocnokaukaskiego podjy prb desantu na Pwyspie Kerczeskim, ale udao im si opanowa tylko przyczek o powierzchni ok. 4 km2 w rejonie Eltigenu. W kwietniu 1944 r. wojska 4 Frontu Ukraiskiego (dowdca gen. Fiodor *Tobuchin) rozpoczy natarcie na Krym, gdzie 17 armia niemiecka dowodzona przez gen. Erwina Jaeneckego (12 dywizji 195 tys. onierzy, 200 czogw i dzia samobienych, 150 samolotw) zorganizowaa obron na prze-

KUJAWIAK smyku Perekop i pod Kerczem. jednostki Force Z zostay zaatako8 kwietnia oddziay 51 armii (do- wane przez samoloty *Mitsubishi wdca gen. J. Krejzer) oraz 2 armii G3M z korpusu powietrznego gwardyjskiej (dowdca gen. G. Za- Mihoro, zaalarmowanego melduncharw) rozpoczy ofensyw z p- kami samolotw rozpoznawczych. nocy, a ze wschodu, z przyczka Wkrtce do ataku doczyy sakerczeskiego, uderzya Samo- moloty torpedowe z korpusw dzielna Armia Nadmorska, ktra Genzan oraz Kanoya, ktre zrzuci11 kwietnia opanowaa Kercz y cznie 48 torped. Repulse zatoi 18 kwietnia podesza pod Sewa- n o godz. 12.33 po 11 minutach stopol (ju 15 kwietnia dotary tu od pierwszego trafienia torped czogi 19 korpusu pancernego id- (cznie ugodzio go 5 torped), pocego od strony Perekopu). Przygo- cigajc na dno 513 osb - niszczytowania do szturmu Sewastopola ciele wyratoway 796 czonkw zatrway przez dwa tygodnie i 5 maja ogi. Prince of Wales, trafiony 6 torwojska radzieckie rozpoczy natar- pedami, poszed pod wod o godz. cie, w wyniku ktrego rozbiy 17 13.20 z 325 marynarzami na poarmi niemieck i zajy miasto. kadzie (zgin rwnie adm. Philips). Japoczycy stracili 4 samoloty. Klska pod Kuantan bya KUANTAN dotkliwym ciosem dla Brytyjczybitwa morska 1941 r. kw, ktrzy nie mieli ju moliwoci przeciwdziaania japoskim W rejonie miasta i portu Kuantan operacjom inwazyjnym, a co wina wybrzeu Pwyspu Malajskiego cej -jak okreli brytyjski historyk 10 grudnia 1941 r. brytyjska eskadra S. Roskill -po raz pierwszy od se*Force Z (dowdca adm. Tom tek lat Royal Navy stracia sw Philips), w ktrej skad wchodziy supremacj na oddzielnym teatrze pancerniki *Prince of Wales i *Rewojny morskiej i nie udao si jej palse oraz 4 niszczyciele (dwa owej supremacji odzyska". brytyjskie i dwa australijskie), zostaa zaatakowana przez samoloty japoskie. Okrty brytyjskie, ktre wyszy z * Singapuru 8 grudnia o godz. 17.35, zamierzay zniszczy japoskie konwoje kierujce si w stron wybrzea syjamskiego. Po poudniu 9 grudnia zostay zauwaone przez japoski okrt podwodny 1-165, ktry zaalarmowa samoloty 22 floty powietrznej (korpusy powietrzne Mihoro i Genzan) stacjonujce na lotniskach pod Sajgonem. Wieczorem adm. Philips zosta poinformowany, e nie otrzyma osony powietrznej ze strony samolotw startujcych z ldu, zrezygnowa wic z planw ataku i skierowa okrty w rejs powrotny. W nocy z 9 na 10 grudnia nadesza wiadomo o japoskim desancie pod Kuantan i eskadra wyruszya w tamt stron, ale nad ranem okazao si, e informacja bya faszywa i okrty ponownie skieroway si do Singapuru. O godz. 11.18 KUJAWIAK okrt Niszczyciel eskortowy typu Hunt wybudowany dla brytyjskiej marynarki wojennej w stoczni Vickers-Armstrong Ltd. w Tyne (wodowany 30 padziernika 1940 r. jako Oakley), w maju 1941 r. zosta przekazany Polskiej Marynarce Wojennej. Chrzest bojowy przeszed podczas wyprawy w grudniu 1941 r. na *Lofoty, gdy razem z ORP * Krakowiakiem, w skadzie zespou okrtw kontradm. L.H.K. Hamiltona, ubezpiecza desant komandosw na niemieck baz wojskow. W lutym 1942 r. wraz z okrtami brytyjskimi zatopi dwa niemieckie transportowce na kanale La Manche; 4 marca odpar atak niemieckich cigaczy na konwj w kanale La Manche, a 10 dni pniej, bronic konwoju zestrzeli jeden niemiecki samolot bombo-

KUKIE MARIAN WODZIMIERZ

338
sprawowa rwnie po ewakuacji do Londynu. Znakomicie zorganizowa ewakuacj wojsk polskich z Francji do Wielkiej Brytanii. Od 27 lipca 1940 r. dowodzi 1 Korpusem Wojska Polskiego w Szkocji. Po dwch latach powrci do Londynu i 26 wrzenia 1942 r. obj stanowisko ministra spraw wojskowych, ktre sprawowa do rozwizania Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie w 1949 r. Nastpnie kierowa! Instytutem Historycznym im. gen. Sikorskiego i Polskim Towarzystwem Historycznym w Wielkiej Brytanii.

ORP Kujawiak

KUKURUNIK ->PO-2 KUMULACYJNE ADUNKI adunki wybuchowe adunek wybuchowy z wydreniem w ksztacie stoka wykorzystywa efekt kumulacji, czyli koncentracji fali detonacyjnej, ktrej wysokoenergetyczne czsteczki rozpychaj czstki metalu pancerza. Zjawisko kumulacji zaobserwowa po raz pierwszy niemiecki inynier Franz von Baader w 1792 r. W 1888 r. Amerykanin Charles E. Monroe przypadkowo odkry ten efekt, detonujc na pytce metalowej kostk materiau wybuchowego z wycinitymi literami USN (United States Navy), ktre w wyrany sposb wyryy si na metalu. W 1911 r. M. Neuman przeprowadzi eksperyment z uyciem dwch cylindrycznych kostek trotylu, z ktrych jedna o wadze 3100 g miaa ksztat penego walca, w drugiej za, o masie 2470 g, znajdowao si wydrenie. Krater, ktry powsta po eksplozji w metalu w miejscu, gdzie bya wydrona kostka, by znacznie gbszy ni w miejscu adunku penego. Efekt ten Niemcy wykorzystali po raz pierwszy w czasie wojny domowej w Hiszpanii, jednake na pen skal uyli adunkw kumulacyjnych

wy i uszkodzi drugi. 4 czerwca 1942 r. wyszed z ujcia Clyde (dowdca kmdr ppor Ludwik Lichodziejewski) z konwojem WS-19Z" kierujcym si na *Malt i wzi udzia w jednej z najwikszych bitew konwojowych na Morzu rdziemnym, w czasie ktrej wesp z brytyjskim okrtem strci dwa niemieckie samoloty na pewno i dwa prawdopodobnie. W nocy z 15 na 16 czerwca koo Malty, pieszc z pomoc toncemu niszczycielowi brytyjskiemu Badworth, wszed na min i zaton. Zgino 25 marynarzy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 10501 dugo 85,3 m szeroko 9,6 m zanurzenie 2,3 m prdko 27 wzw uzbrojenie 6 dzia (3 x 2) przeciwlotniczych kal. 102 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 2 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm wyrzutnie i miotacze bomb gbinowych

pocztkowo jako zastpca szefa Sztabu Generalnego WP. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. wyrni si jako dowdca puku-brygady. W 1926 r. podczas przewrotu majowego by dowdc grupy wojsk rzdowych, a w 1930 r., przeniesiony w stan spoczynku, zaj si dziaalnoci naukow (docent na Uniwersytecie Jagielloskim, czonek Polskiej Akademii Umiejtnoci, dyrektor Muzeum Czartoryskich w Krakowie). We wrzeniu 1939 r. w Tarnowie by dowdc rejonu etapowego, nastpnie we Lwowie. Po kapitulacji miasta przedosta si przez Rumuni do Parya i tam 31 padziernika 1939 r. obj urzd wiceministra spraw wojskowych, ktry
Marian Kukie

KUKIE MARIAN WODZIMIERZ (1885-1973) genera Oficer I Brygady Legionw, od 1918 r. suy w Wojsku Polskim,

339
do ataku na belgijsk fortec *Eben tuacj na caym froncie wschoEmael w maju 1940 r. Komandosi dnim. Front o dugoci 1600 km od wyposaeni zostali w adunki ku- Leningradu na pnocy do Rostowa mulacyjne o ksztacie kopu i wadze nad Morzem Azowskim wybrzu50 i 12,5 kg. Po podczoganiu si sza si, tworzc tzw. wystp kurski do pancernej kopuy schronu usta- o szerokoci 190 km i gbokoci wiali na jego powierzchni adunek 120 km. Taka sytuacja powstaa i po naciniciu zapalnika oddalali w lutym 1943 r., gdy armie trzech si na odlego kilkunastu metrw. radzieckich Frontw wypary Wybuch, ktry nastpowa po 9-12 Niemcw z rejonu Kurska. I od tesekundach, przebija pancerz o gru- go czasu obydwie strony zaczy boci do 50 cm, a strumie gazw si przygotowywa do bitwy: wpadajcy pod cinieniem ok. Niemcy chcieli odzyska Kursk b20 tys. atmosfer niszczy zaog dcy wanym wzem komunikabunkra. W okresie pniejszym a- cyjnym, gdy pozwolioby im to dunki kumulacyjne stosowano usprawni transport wzdu frontu powszechnie w pociskach przeciw- i uatwi zaopatrywanie swoich pancernych wystrzeliwanych z ar- armii, przerzut wojsk itp., Rosjanie mat oraz granatnikw przeciwpan- za za wszelk cen chcieli utrzycernych (*Bazooka, *Panzerfaust) ma miasto. Ich determinacja wskaoraz w rcznych granatach przeciw- zywaa, e nie wycofaj si, a wic pancernych. Niemcy mogliby zniszczy trzon Armii Czerwonej. Taki te by plan niemiecki: uderzy z pnocy od KUROCZKIN PAWIE strony miasta Orze oraz z pou(ur. 1900) dnia od strony Charkowa. Udana genera ofensywa pozwoliaby osaczy Radziecki oficer, absolwent Akademii Wojskowej im. Michaia Frunzego (1930 r.), w wojnie radziecko-fiskiej by dowdc 28 korpusu, a nastpnie dowodzi Zabajkalskim i Orowskim Okrgiem Wojskowym. W czasie wojny radzieckoniemieckiej dowodzi 20 armi, ktra walczya w rejonie Smoleska. 24 lipca 1941 r. obj dowdztwo Frontu Pnocno-Zachodniego, ktre sprawowa do stycznia 1943 r., a nastpnie od czerwca do listopada 1943 r. W lutym 1944 r. dowodzi 2 Frontem Biaoruskim, ale po niepowodzeniu pod Kowlem zosta usunity ze stanowiska. W kwietniu 1944 r. przej dowdztwo 60 armii, ktra w skadzie 1 Frontu Ukraiskiego walczya na ziemiach polskich i czeskich.

KURSK
w wybrzuszeniu kurskim wojska trzech Frontw, tj. ok. ptora miliona onierzy; ten plan Niemcy nazwali kryptonimem Zitadelle". Potem przewidywali uderzenie na pnoc w stron Moskwy, odlegej o 800 km, i na poudnie w stron Kaukazu. Ten plan nazwali Panther". 18 lutego 1943 r. Hitler przyby do kwatery dowdcy Grupy Armii Poudnie" feldmarsz. Ericha von *Mansteina w Zaporou. Wygosi tam przemwienie do oficerw. Mwi: Wynik decydujcej bitwy zaley od was. Tysic kilometrw od granic III Rzeszy way si los niemieckiego dzisiaj i jutra. Coraz wicej i wicej dywizji zmierza na front wschodni. Niezwyka bro, dotd nie znana, jedzie do was". Hitler mwi o nowych czogach *Panther, ktrych 230 dotaro do wojsk niemieckich, oraz cikich czogach *Tiger. Jednake dowdztwo radzieckie zostao zawczasu ostrzeone o nowej niemieckiej broni. Ju na wiosn

Czogi niemieckie na polach uku kurskiego

KURSK

bitwa 1943 r. Rejon tego obwodowego miasta w Rosji liczcego 130 tys. mieszkacw sta si terenem bitew, ktry zmieniy w sposb istotny sy-

! * .

Bitwa pod Kurskiem

340

Bitwa pod Kurskiem

341 1942 r. wywiad donis, e Niemcy przystpili do produkcji cikiego czogu. Wwczas Gwny Komitet Obrony ZSRR poleci konstruktorowi Zakadw im. Kirowa w Czelabisku skonstruowanie cikiego samobienego dziaa. 4 stycznia 1943 r. konstruktor wywiza si z zadania, a wwczas zaodze zakadw w Czelabisku kazano zbudowa prototyp w cigu 25 dni. Termin zosta dotrzymany. Tak powstao dziao samobiene *SU-152 z armatohaubic kal. 152 mm. Na wiosn 1943 r. obydwie strony rozpoczy przygotowania na gigantyczn skal. Niemcy skierowali do rejonu planowanej bitwy od pnocy 9 i 2 armie (dowdcy: gen. Walter *Model i gen. Walter Weiss), oraz od poudnia 4 armi pancern (dowdca gen. Hermann *Hoth) oraz grup operacyjn (Armeeabteilung) Kempf" (od nazwiska dowdcy gen. Wernera Kemfa): cznie 900 tys. onierzy, 10 tys. dzia i modzierzy, 2700 czogw i 2050 samolotw (z 2980, jakie mieli na caym froncie wschodnim). Plan zakada, e 5 lipca o godz. 3.00 nad ranem rozpoczn dwugodzinne przygotowanie artyleryjskie, po ktrym uderz gwne siy. Niemieccy dowdcy chcieli potg ognia i stali przeama radzieck obron i jak najszybciej doj do Kurska. Zdecydowali si rzuci do walki niemale wszystkie siy, nie pozostawiajc odwodw, a jednoczenie nie docenili si i przygotowa obronnych Rosjan. Od kwietnia 1943 r. Rosjanie przygotowywali potny system obrony. W rejonie uku kurskiego wybudowali 8 pasw i rubiey obronnych o gbokoci do 300 km. czna dugo transzei i roww czcych wyniosa 10 tys. km. Stanowiy dobre oparcie dla 1 336 tys. onierzy, 19 100 dzia i modzierzy, 3444 czogw i 2172 samolotw. Jednoczenie dowdcy Frontw radzieckich umiejtnie rozmiecili siy. Dowdca Frontu Centralnego gen. Konstanty *Rokossowski uzna, e z 360 km, jakie obsadziy jego armie, najbardziej naraony jest odcinek o dugoci 35 km w rejonie miasta Ponyri. Tam wanie skoncentrowa 80% czogw, 70% artylerii i 60 % onierzy. Gen. Nikoaj Watutin, dowdca Frontu Woroneskiego, zdecydowa, e z pasa o dugoci 244 km, ktrego miay broni jego armie liczce 626 tys. onierzy, najbardziej naraony na niemiecki atak jest odcinek o dugoci 164 km i tam skoncentrowa 90% czogw, 83% onierzy i 86% artylerii. W odwodzie pozostao potne zgrupowanie Stepowego Okrgu Wojskowego gen. Iwana *Koniewa, ktrego armie mogy wesprze sabnce w boju jednostki pierwszorzutowe. Jak si okazao, odegray one ogromn rol. Szczeglne znaczenie mia fakt, e Rosjanie dowiedzieli si o terminie rozpoczcia uderzenia. Wedug wersji radzieckiej poinformowali o tym dwaj onierze niemieccy schwytani przez zwiadowcw z 13 armii. Wedug rde angielskich to Brytyjczycy, odczytujc niemieckie depesze zaszyfrowane w *Enigmie, poznali gwne kierunki planowanych uderze oraz termin rozpoczcia operacji i natychmiast poinformowali o tym Stalina. By moe ta wersja jest blisza prawdy. Niemiecki plan przewidywa, e 5 lipca 1943 r. o godz. 3.00 nad ranem dziaa i modzierze otworz ogie w stron radzieckich pozycji. Po huraganowym przygotowaniu artyleryjskim czogi oraz dziaa pancerne miay zaatakowa i wbi si gboko w radzieckie linie obronne, aby odci, potem okry i zniszczy armie Frontu Centralnego i Woroneskiego. Gdyby plan ten si uda, los wojny na froncie wschodnim mgby by przesdzony. Tymczasem 5 lipca o godz. 1.20, a wic dwie godziny przed planowanym niemieckim atakiem, 2460 dzia radzieckich otworzyo ogie w stron niemieckich linii. Wystartoway 132 samoloty szturmowe i 285 myliwcw, ktre uderzyy na niemieckie stanowiska ogniowe

KURSK i lotniska. Ten niespodziewany atak radzieckiej artylerii i lotnictwa zdezorganizowa niemieckie przygotowania. Opni o dwie godziny rozpoczcie szturmu i stpi jego si. O godz. 5.30 na pnocy uku kurskiego, na odcinku o szerokoci ok. 40 km, ruszyo 500 niemieckich czogw. W poudniowej czci uku bronionej przez wojska Frontu Woroneskiego uderzyo jeszcze wicej czogw omiu dywizji pancernych, wspieranych przez piechot, dywizj zmotoryzowan oraz batalion czogw cikich. Rosjanie, cho dobrze przygotowani do obrony, ugili si pod uderzeniem. Na pnocy wojska niemieckie (9 armia) wbiy si w radzieckie linie obronne na gboko 6-8 km. Na poudniu, gdzie w ramach 4 armii pancernej walczyy dywizje pancerne SS Das Reich", Totenkopf' i Adolf Hitler", stanowice I korpus pancerny SS, Niemcy odnieli wikszy sukces. Po dwch dniach walk, przerywajc pierwsz lini obrony, wdarli si na gboko 10-18 km i posuwali do przodu. 10 i 11 lipca skrcili w stron Prochorowki z zamiarem wyjcia na kierunek Kursk drog okrn. Rosjanie skierowali do walki odwody ze Stepowego Okrgu Wojskowego. 5 armia pancerna gwardii, stacjonujca 300 km od pola bitwy, ruszya na pomoc sabncym oddziaom. W cigu 3 dni czogi przebyy 300 km i z marszu ruszyy do boju. Nie byo czasu na usunicie usterek, wyremontowanie wielu maszyn, uzupenienie zapasw. 12 lipca o godz. 8.30 rano rozpocza si bitwa pod Prochorowk. Czogi 5 armii pancernej gwardii i wraz z piechot 5 armii gwardii uderzyy na Niemcw. Rozgorzaa najwiksza bitwa pancerna wiata, w ktrej walczyo 1200 czogw radzieckich i niemieckich. Trwaa 18 godzin. Gen. Pawie Rotmistrow zanotowa: Do pnego wieczora na polu walki rozlega si nie milkncy huk motorw, chrzst gsienic, wybuchay

KUTRZEBA TADEUSZ pociski. Pony setki czogw i dzia samobienych. Niebo zasoniy chmury kurzu i dymu". Tego dnia Niemcy stracili pod Prochorowk 400 czogw (wg danych radzieckich) i tego te dnia zaamao si niemieckie natarcie na Kursk. Szala zwycistwa przechylaa si na radzieck stron. Tymczasem 11 lipca na pnocy, w odlegoci ok. 60 km od gwnego pola bitwy, Rosjanie rwnie podjli dziaania zaczepne, uderzajc na niemieck 2 armi pancern w okolicach miasta Orze. Pocztkowo Niemcy zlekcewayli radzieckie dziaania w rejonie Ora, jednake dzie pniej przekonali si, e maj tu do czynienia z uderzeniem kilku armii. To by moment zwrotny w bitwie. Dziesiciodniowe krwawe walki wyczerpay wojska niemieckie, ktre nie miay do odwodw, aby uzupeni stan si. Rosjanie uderzali coraz mocniej. Dowdca Grupy Armii rodek" pisa: Sztab zdaje sobie spraw, e poprzedni zamiar wymierzania przeciwnikowi w czasie wycofywania naszych wojsk moliwie wielu uderze sta si niewykonalny ze wzgldu na zmniejszon zdolno bojow i przemczenie wojsk". 5 sierpnia wojska radzieckie wyzwoliy Orze. Na poudniu 3 sierpnia przeszy do przeciwnatarcia wojska Frontw Woroneskiego i Stepowego, ktre 11 sierpnia dotary na przedpola Charkowa. Jeszcze dalej na poudniu Fronty Poudniowo-Zachodni i Poudniowy ruszyy w stron Zagbia Donieckiego. Ta ofensywa zmusia Niemcw do wycofania z rejonu Charkowa i Biegorodu piciu dywizji pancernych. Fronty Woroneski i Stepowy miay uatwione zadanie, ale zapowiada si krwawy bj: w obronie pozostao 18 dywizji, w tym 4 paneerne.- ponad 300 tys. onierzy wspieranych przez 600 czogw. Ostatecznie 23 sierpnia Rosjanie oswobodzili Charkw. Rosjanom dogodne pozycje do wyzwolenia Zagbia Donieckiego i dotarcia nad Dniepr. Genera John F. Fuller, wybitny brytyjski teoretyk wojskowy, napisa: Bez cienia przesady mona stwierdzi, e klska pod Kurskiem bya katastrof dla Niemcw, podobnie jak klska pod Stalingradem". Bitwa pod Kurskiem bya ostatni prb przejcia inicjatywy strategicznej przez Wehrmacht; odtd inicjatywa na froncie wschodnim naleaa do Armii Czerwonej.

342

i inspektorem armii. We wrzeniu 1939 r. dowodzi armi Pozna" i by inicjatorem dziaa zaczepnych armii Pozna" i Pomorze" nad Bzur. Po przebiciu si z czci wojsk do Warszawy zosta zastpc dowdcy armii Warszawa" gen. Juliusza *Rmmla; z ramienia dowdztwa obrony stolicy prowadzi rozmowy kapitulacyjne z Niemcami w dniach 27 i 28 wrzenia 28 wrzenia podpisa umow kapitulacyjn. Od padziernika 1939 r. do kwietnia 1945 r. przebywa w obozie jenieckim w Hohenstein, gdzie doczeka wyzwolenia przez KUTRZEBA TADEUSZ wojska amerykaskie. Po wojnie (1886-1947) organizowa w Londynie oddzia genera historyczny w Sztabie Gwnym Syn oficera armii austriackiej, po Polskich Si Zbrojnych. Zmar na ukoczeniu Wojskowej Akademii chorob nowotworow w Londynie; Technicznej w Mdling i kursu in- w 1957 r. jego prochy przewieziono ynieryjnego w Szkole Wojennej do Warszawy i zoono w Alei Zaw Wiedniu rozpocz sub w armii suonych na Cmentarzu Wojskoaustriackiej, gdzie awansowa do wym na Powzkach. stopnia kapitana saperw. W 1918 r. wstpi do Wojska Polskiego i w 1920 r. by szefem sztabu grupy K W operacyjnej gen. Edwarda Rydza- czog -Smigego, potem 3 armii Frontu Produkcja seryjna radzieckiego rodkowego, a nastpnie 2 armii. cikiego czogu nazwanego KW-1 W okresie midzywojennym by (od inicjaw ludowego komisarza m.in. zastpc szefa Sztabu Gene- obrony Klimenta Woroszyowa), zaralnego, komendantem Wyszej projektowanego w 1938 r. przez zeSzkoy Wojennej w Warszawie sp konstruktorw Zakadw im. Kirowa w Leningradzie, ruszya w 1940 r. Jesieni 1941 r. zakady Tadeusz Kutrzeba ewakuowano do Czelabiska, ale jeszcze przed kocem roku wznowiy produkcj i kontynuoway j do kwietnia 1943 r. W tym czasie zakady dostarczyy armii 4700 czogw w wielu wersjach (m.in. KW-2 z armato-haubic kal. 152 mm, KW-8 z miotaczem ognia i dziaem kal. 45 mm, KW-9 z haubic 122 mm). Na pocztku wojny radziecko-niemieckiej by to najpotniejszy czog na polu bitwy. Jego zalet byy gruby pancerz, nowoczesne zawieszenie na wakach skrtnych i niezawodny, zapewniajcy duy zasig silnik wysokoprny. le rozwizany ukad przeniesienia napdu oraz system kierowania Zwycistwo w najwikszej bitwie czogiem wymaga duej siy od pancernej II wojny wiatowej dao

343

KWANTUSKA ARMIA
uzbrojenie
1 armata kal. 76,2 mm 3 karabiny maszynowe DT kal. 7,62 mm

japoskie oddziay wojskowe

KWANTUSKA ARMIA
Japoskie oddziay wojskowe utworzone w 1907 r. dla ochrony poudniowomandurskiej linii kolejowej. W 1919 r. otrzymay status samodzielnej armii, czemu towarzyszya opinia elitarnoci cigajca w szeregi Armii Kwantuskiej najzdolniejszych oficerw (m.in. pniejszy premier Japonii Hideki *Tojo w roku 1935 by szefem andarmerii, a w 1937 szefem sztabu armii). Dziaania Armii Kwantuskiej miay istotny wpyw na rozwj sytuacji w Mandurii; zorganizowany przez dowdztwo tej armii akt sabotau na poudniowomandurskiej linii kolejowej sta si pretekstem do cignicia posikw z Korei (bez zgody rzdu japoskiego) i podboju trzech prowincji Mandurii, na ktrych terenie utworzono marionetkowe pastwo Mandukuo. Sia Armii Kwantuskiej wzrosa do 5 dywizji w 1937 r. i w tym roku jej oddziay skierowano do walk w pnocnych Chinach. W 1945 r. na terenie Mandurii i Korei stacjonowao ju 443 308 onierzy (31 dywizji piechoty, 9 brygad piechoty, 1 brygada specjalna i 2 brygady pancerne), ale w wikszoci sabo wyszkolonych i niedostatecznie uzbrojonych. W sierpniu 1945 r. zostaa pobita przez wojska radzieckie dysponujce zdecydowan przewag liczebn oraz pod wzgldem wyposaenia i ostatecznie zoya bro.

kierowcy. Jednake najwiksz wa- DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE d by brak urzdzenia odprowadza(KW-ls) 5 osb jcego dymy prochowe, co zmusza- zaoga W-2K o zaog do otwierania pokryw wa- silnik dieslowski o.mocyOOKM zw po kadym strzale. Od 42 km/h pocztkw 1944 r. zaczto wycofyprdko 42,5 t wa czogi KW, wprowadzajc no- ciar 20-75 mm we czogi cikie *IS. pancerz
KW~2

LANCASTER, Avro
samolot

Ciki bombowiec brytyjski, uznany za najlepszy samolot tego typu z uywanych w czasie wojny w Europie, powsta w polowie 1940 r. Zakady Avro przystpiy wwczas do przebudowy nieudanego samolotu * Manchester, z ktrego wykorzystano 75% czci. W usterzeniu tylnym i w centropacie wprowadzono zmiany, aby zamontowa nowe silniki Merlin. Pierwsze seryjnie produkowane samoloty skierowano do 44 dywizjonu RAF w kocu 1941 r. 3 marca 1942 r. wziy udzia w pierwszej bojowej akcji stawiania min w pobliu Helgolandu. Wkrtce okazao si, e s to samoloty wietnie spisujce si w warunkach bojowych. W czasie wojny zrzuciy 608 612 t bomb, co stanowi 2/3 wszystkich bomb zrzuconych przez samoloty RAF. Dobre oceny pilotw potwierdzaa statystyka: RAF traci jednego Lancastera na 132 t zrzuconych bomb. Wskanik ten by znacznie gorszy w wypadku *Hatifaxw (jeden samolot strcony na 56 t zrzuconych bomb) i *Stirlingw (jeden samolot na 41 t bomb). Lancastery wykonyway wiele szczeglnie trudnych zada bojowych, jak zniszczenie zapr Mhne i Eder (za pomoc specjalnych bomb - *Dam Busters), zatopienie pancernika *Tirpitz, zniszczenie

Lancaster Mk I z 207 dywizjonem RAF

wiaduktu w Bielefeld, po wojnie za przetransportoway tysice byych jecw wojennych z obozw niemieckich do Wielkiej Brytanii. Samoloty te znajdoway si w wy-

posaeniu polskiego 300 Dywizjonu Bombowego Ziemi Mazowieckiej. W czasie wojny wyprodukowano 7366 bombowcw Lancaster, a ich konstrukcja bya tak dobra, e po

LANDING YEHICLE TRACKED (LVT)

szej adownoci; pojazdy te mogy zabra *jeepa lub 30 onierzy z penym wyposaeniem. Byy one produkowane najliczniej ze wszystkich modeli LVT (8343 egzemplarze). Do koca wojny wyprodukowano cznie 17 383 pojazdy amfibijne, powszechnie uywane w walkach na wyspach Pacyfiku i w Europie Zachodniej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (LVT4) silnik Continental W670 9A ciar 12 429 kg adowno 5470 kg prdko w wodzie 12 km/h na ldzie 32 km/h zasig w wodzie 120 km na ldzie 240 km uzbrojenie (LVT(A)4) 1 dziao kal. 75 mm (z krtk luf)

A.vro Lancaster

wprowadzeniu niewielkich poprawek pozostay w czynnej subie do 1954 r.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {Lancaster I) silniki 4 x Rolls-Royce Merlin 24 o mocy 1280 KM rozpito skrzyde 31,09 m dugo 21,13 m maks. masa startowa 30 844 kg maks. prdko 443 km/h zasig 2670 km uzbrojenie 10 karabinw maszynowych ka. 7,69 mm (0,303 cala) 6350 kg bomb

LANDING VEHICLE TRACKED (LVT)

amfibie Amerykaski pojazd gsienicowy przystosowany do poruszania si po ldzie i wodzie, skonstruowany w 1940 r. -jako wzorzec posuy pojazd uywany do niesienia pomocy ofiarom powodzi w Kalifornii w 1935 r. Pokaz wojskowej wersji pojazdu nazwanego LVT odby si 5 listopada 1940 r. Prby wypady pomylnie i konstruktor dr Donald Roebling otrzyma zamwienie na wyprodukowanie 100 pojazdw. Wkrtce uruchomiono masow produkcj LVT1 w kilku zakadach

(m.in. Food Machinery Corporation w Dunedin i Saint Louis Car Company). Ze wzgldu na liczne wady (podatno na korozj, brak uzbrojenia, czste awarie gsienic) opracowano wersj LVT2 z gsienicami o innej konstrukcji i silnikami z czogu M3. Pojazdy te przeszy chrzest bojowy na Bougainville i Tarawie w listopadzie 1943 r. Po pierwszych dowiadczeniach bojowych dowdztwo zamwio pojazdy opancerzone (oznaczone LVT(A)2) uyte po raz pierwszy w grudniu 1943 r. Dalsze modyfikacje doprowadziy do skonstruowania pojazdw LVT(A)1, w ktrych zainstalowano wieyczk czogu M3 z dziaem kal. 37 mm. Po raz pierwszy uyto ich w kocu 1943 r. Okazay si bardzo przydatne do wspierania nie uzbrojonych pojazdw amfibijnych, co skonio producentw do zastosowania w pojazdach LVT(A)4 dzia kal. 75 mm. Jedn z podstawowych wad pojazdw LVT byo umieszczenie zespou napdowego z przodu, w wyniku czego przez ca dugo wozu bieg wa napdowy zabierajcy wiele miejsca i utrudniajcy zaadunek oraz wyadunek. W nowym modelu LVT3 przeniesiono silnik do tyu, eliminujc wa napdowy. Modyfikacji poddano rwnie pojazdy LVT2, tworzc wersj LVT4 o znacznie wik-

LANGNER WADYSAW
(1896-1972) genera onierz Legionw Polskich wcielony w 1917 r. do armii austriackiej, w 1918 r. wstpi do Wojska Polskiego. W okresie midzywojennym by m.in. zastpc II wiceministra spraw wojskowych, dowdc Okrgu Korpusu d i dowdc Okrgu Korpusu Lww. Od 12 wrzenia 1939 r.
Wadysaw Langner

9
kierowa obron Lwowa przed wojskami niemieckimi; 20 wrzenia miastu zagroziy rwnie oddziay radzieckie nadcigajce ze wschodu. 22 wrzenia zdecydowa si odda miasto wojskom radzieckim. Po krtkim pobycie w Moskwie przedosta si przez Rumuni do Francji, a nastpnie do Wielkiej Brytanii. Od padziernika 1940 r. by dowdc brygady w Szkocji, nastpnie od sierpnia 1943 r. do listopada 1945 r. pracowa w sztabie inspektora wyszkolenia wojska. Po demobilizacji osiedli si w Wielkiej Brytanii.

LEAHY WILLIAM DANIEL LAYCOCK ROBERT

(1907-1968) genera

LATTRE DE TASSIGNY JEAN-MARIE-GABRIEL de

(1889-1952) genera

Pierre Laval

LAVAL PIERRE
(1883-1945) polityk

Francuski oficer, absolwent szkoy oficerskiej Saint-Cyr (1911), podczas I wojny wiatowej wyrni si jako oficer piechoty, dowodzi 14 dywizj piechoty w czasie walk z Niemcami w 1940 r. Po upadku Francji pozosta w armii rzdu *Vichy i od wrzenia 1941 r. do wrzenia 1942 r. dowodzi wojskami francuskimi w Tunezji. Pniej dowdca XVII okrgu wojskowego (Montpellier). W listopadzie 1942 r. za protesty przeciwko zajciu przez Niemcw strefy nie okupowanej (zon libr) zosta aresztowany i skazany na 10 lat pozbawienia wolnoci. We wrzeniu 1943 r. zbieg z wizienia i dotar do Anglii, gdzie podj wspprac z szefem Wolnych Francuzw gen. Charles'em de *Gaulle'em. Mianowany dowdc Armee B w Afryce Pnocnej (od wrzenia 1944r. 1 armia francuska). Dowodzi ni podczas desantu w Prowansji, walk o wschodni Francj, w Niemczech i Austrii. W maju 1945 r. podpisa w imieniu Francji akt bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Po wojnie na krtko obj stanowisko gwnodowodzcego francuskimi wojskami okupacyjnymi w Niemczech. Pomiertnie mianowany marszakiem Francji.

Wielokrotny minister spraw zagranicznych i premier rzdu francuskiego w okresie midzywojennym. Opnia podpisanie paktu francusko-radzieckiego i usiowa nawiza dobre stosunki z Wochami. W styczniu 1935 r. wsplnie z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Samuelem Hoare'em opracowa plan zakoczenia wojny w Etiopii (Abisynii), uznajcy roszczenia Wochw i legalizujcy agresj. By przeciwny przystpieniu Francji do wojny z Niemcami; w czerwcu 1940 r. uy swoich wpyww politycznych, aby doprowadzi do jak najszybszego zawieszenia broni. 10 lipca 1940 r. wszed do rzdu Philippe'a *Petaina i obj stanowisko wicepremiera, ktre sprawowa do grudnia tego roku. W 1942 r. zosta premierem rzdu *Vichy i prowadzi polityk wspdziaania z Niemcami. Po wyzwoleniu Francji przez wojska alianckie uciek do Niemiec, nastpnie do Hiszpanii. Wydany wadzom francuskim w 1945 r., stan przed sdem i zosta skazany na kar mierci. Oczekujc wykonania wyroku usiowa otru si, ale odratowano go i 9 padziernika 1945 r. zgin, rozstrzelany przez pluton egzekucyjny.

Dowdca oddziau komandosw (nazwanego od jego imienia Layforce) zorganizowanego w lutym 1941 r.; walczy na Pustyni Zachodniej, prowadzc akcje dywersyjne na tyach wojsk woskich. W maju 1941 r. po inwazji Niemcw na * Kret bra udzia w osanianiu ewakuacji wojsk alianckich z poudniowej czci wyspy. Z dowodzonych przez niego si dwa bataliony (A i D) dostay si do niewoli, a pozostae (B i C) powrciy do Egiptu i pierwszy z nich wzi udzia w walkach o Tobruk, natomiast batalion C walczy w Syrii. W sierpniu 1941 r. Layforce zosta rozwizany, w padzierniku tego roku Laycock stan na czele nowej jednostki o nazwie Middle East Commando. Jedyn wiksz, acz cakowicie nieudan akcj by atak na kwater dowdcy *Afrika Korps gen. Erwina *Rommla w grudniu 1941 r., dokonany przez No. 11 Commando (dowdca ppk Geoffrey Keyes). W sierpniu 1942 r. Middle East Commando rozwizano w zwizku z przejciem operacji specjalnych przez Special Air Service. Laycock dowodzi brygad spadochronow w czasie inwazji na *Sycyli w 1943 r. Po powrocie do Wielkiej Brytanii w 1944 r. obj stanowisko szefa poczonych operacji, ktre sprawowa do 1947 r.

LAYFORCE
-> LAYCOCK ROBERT

LEAHY WILLIAM DANIEL

(1875-1959) admira

Amerykaski oficer marynarki wojennej, w 1937 r. obj stanowisko szefa operacji morskich (najwysze stanowisko w amerykaskiej marynarce wojennej). W 1939 r. przeszed na emerytur i wyjecha do

LECLERC PHILIPPE
Puerto Rico jako gubernator. W 1941 r. obj stanowisko ambasadora przy rzdzie *Vichy. Odwoany w kwietniu 1942 r. do Stanw Zjednoczonych, w lipcu tego roku zosta wyznaczony przez prezydenta Franklina D. Roosevelta na stanowisko szefa sztabu prezydenta i przewodniczcego Komitetu Poczonych Szefw Sztabw. Wielokrotnie jako najbliszy doradca towarzyszy prezydentowi w czasie narad z przywdcami innych mocarstw. Po mierci Roosevelta zachowa! stanowisko szefa sztabu prezydenta Harry'ego *Trumana do 1949 r., gdy przeszed na emerytur.

10

wac. Jacques Philippe de Hauteclocue (1902-1947) marszaek

LECLERC PHILIPPE

Francuski oficer, absolwent akademii wojskowej Saint-Cyr (1924 r.), w chwili wybuchu II wojny wiatowej byl szefem sztabu francuskiej 4 dywizji piechoty stacjonujcej w *Ardenach. W maju i czerwcu 1940 r. walczy w szeregach 2 grupy pancernej w rejonie Warndt. Po zawieszeniu broni wyjecha do Londynu, gdzie doczy do gen. Charles'a de *Gaulle,a. Z jego rozkazu, awansowany do stopnia majo-

Jacques Philippe Leclerc (pierwszy z prawej) w Paryu 25 sierpnia 1944 r. (w samochodzie siedzi gen. von Choltitz)

dy oddziaw Wolnych Francuzw na poudniow Libi (m.in. 1 marca 1941 r. zdoby Kufr). Na pocztku 1943 r. jego zgrupowanie doczyo do 8 armii brytyjskiej gen. Bernarda L. *Montgomery'ego i pniej walczyo w Tunezji. W tym samym roku w Wielkiej Brytanii przej dowodzenie francusk 2 dywizj panJacques Leclerc (z lewej) wizytuje z Charles'em de Gaulle'em 2 dywizj pancern ,- wiry 'lii"mj%ii~ M cern. 31 lipca 1944 r. jego dywizja wyldowaa w Normandii i 9 sierpnia opanowaa Le Mans, a dwa dni pniej Alencon. 24 sierpnia wkroczy na jej czele do Parya, a 25 listopada do Strasburga. Wiosn 1945 r. 2 dywizja pancerna dotara w poblie kwatery Hitlera w *Berchtesgaden (Obersalzbergu) i 5 maja opanowaa ten rejon. We wrzeniu 1945 r., wysany przez de Gaulle'a na Daleki Wschd, podpisa jako reprezentant Francji akt kapitulacji wojsk japoskich. Zgin w wypadku lotniczym w Afryce Pnocnej 28 listopada 1947 r.; w 1952 r. pomiertnie otrzyma stopie marszaka Francji. ra, pod pseudonimem Leclerc wyruszy 6 sierpnia 1940 r. do Kamerunu, gdzie zorganizowa oddziay, ktre obaliy wadze *Vichy w tej kolonii. W grudniu tego roku obj stanowisko dowdcy wojskowego Czadu, skd organizowa udane raj-

11 LEEB WILHELM von

(1876-1956) feldmarszaek

LEIGH-MALLORY TRAFFORD

Oficer niemiecki, w wieku 19 lat rozpocz sub w armii bawarskiej. Walczy w czasie I wojny wiatowej, a nastpnie suy w Reichswehrze. W latach 1930-38 dowodzi VII okrgiem wojskowym i 2 grup wojsk (Gruppenkommando). W zwizku z kryzysem, jaki zapocztkowao usunicie dowdcy wojsk ldowych gen. Wernera von *Fritscha, musia w lutym 1938 r. przej w stan spoczynku, jednake sierpniu tego roku powrci do czynnej suby. W padzierniku 1938 r. dowodzi 12 armi, okupujc Sudety, po czym ponownie zosta odesany w stan spoczynku. We wrzeniu 1939 r. powrci do suby i przej dowodzenie Grup Armii C" rozwinit na zachodnim pograniczu Niemiec. W lipcu 1940 r. otrzyma stopie feldmarszaka. W czasie wojny ze Zwizkiem Radzieckim dowodzi Grup Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord"). Po niepowodzeniach pod Leningradem i w zwizku z rnic zda z Hitlerem w sprawach operacji wojennych 16 stycznia 1942 r. odszed ze stanowiska dowdczego. W 1948 r. sd aliancki skaza go na 3 lata wizienia za zbrodnie wojenne.

Oliver Leese (z prawej) z Wadysawem Andersem we Woszech

LEESE OLIVER
(1897-1978) genera

Wilhelm von Leeb

Brytyjski oficer, w 1940 r. by zastpc szefa sztabu *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego walczcego we Francji. W 1942 r. w Afryce Pnocnej dowodzi XXX korpusem 8 armii w czasie (tzw. drugiej) bitwy pod el * Alamejn, a nastpnie w walkach na Sycylii i Pwyspie Apeniskim. W grudniu 1943 r. przej od marsz. Bernarda L. *Montgomery'ego dowodzenie 8 armi. W listopadzie 1944 r. stan na czele 11 Grupy Armii walczcej w Birmie, a nastpnie obj stanowisko dowdcy si ldowych sprzymierzonych w poudniowo-wschodniej Azji. W lipcu 1945 r. zosta zdymisjonowany za krytykowanie posuni swojego przeoonego, lorda Louisa *Mountbattena.

Group), a nastpnie do 1942 r. 11 grup myliwsk. By zwolennikiem stosowania taktyki tzw. duego skrzyda (*Big Wing), co doprowadzio do konfliktu z gwnodowodzcym Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego (Fighter Command) gen. Hugh *Dowdingiem. W listopadzie 1942 r. stan na czele Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego. W grudniu 1943 r. obj dowdztwo Ekspedycyjnych Si Powietrznych Sprzymierzonych (Allied Expeditionary Air Force), wspierajcych inwazj w Normandii. W listopadzie
Trafford Leigh-Mallory

LEIGH-MALLORY TRAFFORD
(1892-1944) genera

Brytyjski lotnik z czasw I wojny wiatowej, w 1919 r. wstpi do tworzonych wanie si powietrznych *RAF. Od 1938 r. dowodzi 12 grup myliwsk (12 Fighter

LEIPZIG
1944 r. zosta mianowany gwnodowodzcym si powietrznych w poudniowo-wschodniej Azji; zgin w wypadku lotniczym podczas podry do miejsca nowej suby.
dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm 12 wyrzutni torped kal. 533 mm 2 wodnosamoloty

12
na rzecz adunkw zapalajcych zrzucanych z nieduej wysokoci. W lipcu 1945 r. stan na czele 20 USAAF, miesic pniej za obj stanowisko szefa sztabu USAAF Strategie Air Forces na Pacyfiku.

LEMAY CURTIS E.
(1906-1990) genera

LEIPZIG
okrt

Niemiecki lekki krownik zwodowany 18 padziernika 1929 r., w chwili wybuchu II wojny wiatowej zosta skierowany do dziaa na Batyku przeciwko polskiej flocie. 13 grudnia 1939 r. w czasie akcji stawiania min u ujcia rzeki Tyne (Wielka Brytania) uszkodzia go torpeda wystrzelona przez brytyjski okrt podwodny Salmon. Remont trwa do listopada 1940 r., ale nie udao si usun wszystkich uszkodze. 13 i 14 wrzenia 1941 r. wspiera ogniem dzia desant na brzegu Ozylii (Saaremaa), a nastpnie ostrzeliwa radzieckie pozycje na pwyspie Syrwesjar. Na pocztku 1943 r., w nastpstwie decyzji Hitlera o wycofaniu ze suby wielkich okrtw, zosta przeznaczony do szkolenia marynarzy. Uszkodzony 15 padziernika 1944 r. w trakcie kolizji z cikim krownikiem *Prinz Eugen koo Helu, wszed do Gdyni w celu dokonania remontu, a nastpnie trafi do duskiego portu Apenrade; pozosta tu do koca dziaa zbrojnych i by jednym z trzech duych okrtw niemieckich (obok krownikw *Nurnberg i Prinz Eugen), ktre przetrway wojn. W lipcu 1946 r., zaadowany pociskami artyleryjskimi z gazem bojowym, zosta zatopiony na Morzu Pnocnym.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

Amerykaski pilot od 1928 r., przed II wojn wiatow zyska uznanie jako nawigator US Army Air Corps. W 1942 r. przyby do Wielkiej Brytanii w stopniu pukownika, aby dowodzi 305 grup bombow (305 Bomb Group) amerykaskiej 8 armii lotniczej. W grudniu tego roku zaprojektowa now formacj bojow samolotw bombowych (znan jako Javein), ktrej zastosowanie przyczynio si do zmniejszenia strat samolotw w czasie nalotw na Niemcy. W nastpnych miesicach udoskonala technik nalotw bombowych. W sierpniu 1944 r. stan na czele 20 USAAF XX Bomber Command, ktrego gwnym zadaniem byo dostarczanie zaopatrzenia dla wojsk chiskich z Indii do Chin (*Hump") oraz dokonywanie nalotw bombowych na Japoni z lotnisk w Indiach i Chinach. W styczniu 1945 r. przej dowdztwo 20 USAAF XXI Bomber Command atakujcego Japoni z baz na Marianach. Wykorzystujc dowiadczenia z Europy, wprowadzi sprawdzone w walkach nad Niemcami formacje (box) i, ze wzgldu na charakter zabudowy miast japoskich, nakaza zrezygnowanie z bomb burzcych

LEND-LEASE
Amerykaska poyczka wojenna dla pastw sprzymierzonych, udzielana na podstawie ustawy o poyczce i dzierawie (Lend-Lease Act) uchwalonej przez Kongres Stanw Zjednoczonych 11 marca 1941 r. Upowaniaa prezydenta do sprzeday, wydzierawiania lub poyczania materiaw wojennych pastwom, ktrych obron uzna za wan dla bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych. Pomoc wysyana bya na podstawie dwustronnych porozumie. 1 padziernika 1941 r. Stany Zjednoczone podpisay stosowne porozumienie ze Zwizkiem Radzieckim. Rzd RP na uchodstwie podpisa porozumienie o dostawach Lend-Lease 1 lipca 1942 r. Administrowaniem poyczk zajo si specjalnie w tym celu powoane w sierpniu 1941 r. Office of LendLease Adtninistration, na ktrego czele stan Harry *Hopkins, a nastpnie Edward *Stettinius. Z amerykaskiej pomocy, ktrej oglna warto w czasie wojny wyniosa 50,7 mld dolarw, skorzystao 38 pastw; Wielka Brytania otrzymaa sprzt i kredyty o wartoci

Amerykaskie ciarwki w bazie radzieckiej w Tabrizie (Persja)

(1935 r.)

wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie

65201 177,1 m 16,2 m 4,9 m 32 wzy

9 dzia ka. 150 mm 8 dzia przeciwlotniczych ka. 88 mm 8 dzia przeciwlotniczych ka. 37 mm

13
28 mld dolarw, Zwizek Radziec- ne radzieckie, wg ktrych dostawy ki - ponad 11 mld dolarw, Chiny - w ramach Lend-Lease stanowiy za4 mld dolarw. W czasie wojny wy- ledwie 4% produkcji wojennej sano ze Stanw Zjednoczonych do ZSRR, nie oddaj rzeczywistego Zwizku Radzieckiego: 14 795 sa- znaczenia pomocy. Dostawy amerymolotw, 7065 czogw, 8218 dzia kaskich ciarwek umoliwiy przeciwlotniczych, 131 633 pistolety wytwarzanie innego sprztu w wielu maszynowe, 51 503 samochody tere- radzieckich zakadach motoryzacyjnowe, 35 710 motocykli, 1981 loko- nych; szczeglnie istotny by napyw motyw, ok.700 tys. ciarwek, nowoczesnej technologii. Pod koniec 189 tys. telefonw polowych oraz ok. wojny administracja Harry'ego *Tru900 tys. t materiaw wybuchowych, mana zadaa zapacenia przez ZSRR 4478 tys. t ywnoci, blisko 4 min za dostawy niewojskowe wycenione opon samochodowych, 900 tys. t ma- na 2,6 mld dolarw, ale danie to stroteriaw pdnych, rodki cznoci, na radziecka odrzucia. Ustawa Lendodzie, kompletne huty aluminium, Lease przestaa formalnie obowizygumy syntetycznej itp. Oficjalne da- wa 27 wrzenia 1945 r.
Warto dostaw najwaniejszych produktw i ustug w ramach ustawy Lend-Lease (w tys. dolarw USA) od 11 marca 1941 r. do 1 lipca 1945 r.

LENINGRAD LENINGRAD
obrona 1941-44

Rodzaj dostaw materiay wojenne w tym m.in. - amunicja - samoloty - czogi i czci zamienne - pojazdy motorowe i czci zamienne produkty naftowe materiay przemysowe w tym m.in. - maszyny - rudy metali produkty rolne usugi w tym m.in. - dzierawa statkw i okrtw - naprawa i remonty statkw cznie

czna warto w dolarach USA 20 691 562 000

procent wartoci 49,2

2 652 458 000 4 967 466 000 3 542 997 000 2 074 751 000 2 184 730 000 8 657 714 000

6,3 11,8 8,4 4,9 5,2 20,6

2 180 020 000 2 069 780 000 5 906 466 000 4 580 307 000

5,2 4,9 14,1 10,9

3 268 092 000 570 433 000 42 020 799 000

7,8 1,4 100

Miasto w pnocno-zachodniej czci Rosji, miao ogromne znaczenie gospodarcze i strategiczne. Fabryki Leningradu daway 10% krajowej produkcji. Fabryka nr 174 im. Klimenta Woroszyowa produkowaa czogi *T-34. W Zakadach im. Kirowa skonstruowano ciki czog *KW i tam w 1940 r. uruchomiono produkcj seryjn. W miecie istniay najwiksze w ZSRR zakady wytwarzajce obrabiarki, silniki lotnicze, aparatur pomiarow oraz wiele elementw wyposaenia wojsk pancernych, lotniczych i cznoci. Po zajciu Leningradu Niemcy uzyskaliby cakowite panowanie na Batyku i poczyliby swoje siy z wojskami fiskimi. Miasto znalazo si na kierunku uderzenia zwizkw Grupy Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord" - dowdca feldmarszaek Wilhelm von *Leeb): 16 i 18 armii, 4 grupy pancernej oraz 1 floty powietrznej. Poczynajc od 22 czerwca niemieckie oddziay, amic obron, szybko posuway si w stron Leningradu. Od pnocy do ataku przystpiy wojska fiskie, ktre 29 czerwca rozpoczy dziaania zaczepne uderzajc na Wyborg i Kareli. W Leningradzie rozpocza si ewakuacja zakadw, ktrych produkcja miaa decydujce znaczenie dla zaopatrzenia frontu. Zakady im. Kirowa przeniesiono do Czelabiska, gdzie po krtkiej przerwie podjy prac. Ewakuowano zakady lotnicze i aparatury precyzyjnej. Kilkadziesit tysicy specjalistw wyjechao do nowych miejsc pracy. Jzef Stalin nie wyrazi jednak zgody na ewakuacj ludnoci cywilnej, cho wojska niemieckie byy jeszcze wystarczajco daleko. Motywy tej decyzji nie s znane do dzi. By moe Stalin uzna, e wywiezienie wikszoci mieszkacw osabi morale obrocw. Od pocztku lipca ludno przystpia do budowy umocnie wzdu rzeki ugi, w odlegoci 120-140 km na zachd od Leningradu.

LENINGRAD
W trudnym podmokym terenie niewprawni robotnicy, pozbawieni sprztu zmechanizowanego, nie mogli w cigu kilku dni wybudowa zapr, ktre oparyby si niemieckim jednostkom pancernym. Nie ukoczone umocnienia obsadzia, obok sabych i wykrwawionych jednostek liniowych, piechota improwizowanych dywizji pospolitego ruszenia i uczniowie dwch szk oficerskich. Brakowao czogw, cikiej artylerii i broni przeciwpancernej. A jednak na tej linii zatrzymano niemieckie oddziay idce na Leningrad, cho kosztem byy straty sigajce 70-80% stanu jednostek. Niemcy popenili bd, rzucajc do walki czogi z 4 grupy pancernej gen. Ericha *Hoepnera bez wsparcia nadchodzcej dopiero piechoty. Uporczywe walki trway do 19 lipca. Nie przyniosy jednak wikszych sukcesw Niemcom, ktrzy wstrzymali dalsze dziaania ofensywne. Gwnodowodzcy Grup Armii Pnoc" postanowi zaczeka na piechot. Hitler si niecierpliwi. 30 lipca nakaza wznowi uderzenie midzy jeziorem Ilme i Narw. Gwne siy niemieckie byy gotowe do wykonania tego rozkazu dopiero 8-10 sierpnia. Najwczeniej uderzyy jednostki fiskie na Przesmyku Karelskim. Pod koniec sierpnia oddziay radzieckie musiay cofn si na lini dawnej granicy z Finlandi, biegnc w odlegoci ok. 30 km na pnoc od miasta, i tam zapady w starych, dobrych umocnieniach. Dowdztwo fiskie wstrzymao ofensyw. 8 sierpnia 1941 r. Niemcy wznowili natarcie. Grupa Armii Pnoc" moga przeznaczy do uderze na kierunku leningradzkim 23 dywizje, w tym trzy pancerne i trzy zmotoryzowane. Siy obrocw saby, a w kwaterze gwnej nabierano przekonania, e dowdztwo leningradzkie popenia race bdy. Dowdc Kierunku Pnocno-Zachodniego by wwczas wyjtkowo nieudolny marszaek Kliment *Woroszyow. Wysok pozycj w Armii Czerwonej zawdzicza przyjani ze Stalinem, dlatego kolejne komisje przysyane z Moskwy nie miay go odwoywa. Aby osabi jego wpyw na przebieg dziaa, dokonano reorganizacji si, po ktrej Woroszyow obj stanowisko dowdcy Frontu Leningradzkiego. Mia teraz mniejszy zakres wadzy anieli miaby na stanowisku dowdcy Kierunku Strategicznego. Tymczasem 30 sierpnia oddziay niemieckiej 4 grupy pancernej zdobyy stacj Czudowo, przecinajc ostatnie poczenie kolejowe Leningradu z centrum kraju, a 8 wrzenia zdobyy Szlisselburg i dotary do poudniowego brzegu jeziora adoga. W ten sposb miasto utracio wszelkie ldowe poczenia z reszt kraju. 10 wrzenia Stalin zdecydowa si odesa Woroszyowa do prac na zapleczu, a dowdc Frontu Leningradzkiego mianowa gen. Gieorgija *ukowa. Jego pierwsz decyzj byo rzucenie wszystkich rezerw na pierwsz lini walki. Z marynarzy Floty Batyckiej sformowano kilka brygad. Opucili okrty i poszli walczy na ldzie. Ich oddziay, bijce si z determinacj, Niemcy nazywali czarn mierci". Z Przesmyku Karelskiego obrocy cignli kilka jednostek i skierowali na najbardziej zagroone odcinki. W miecie wybudowano 4600 betonowych i drewnianych schronw, ktre mogy pomieci ok. 900 tys. mieszkacw, a take 4 tys. umocnionych gniazd ogniowych oraz barykady o cznej dugoci 25 km. Umocnienia umoliwiay dugotrwa obron. 25 wrzenia feldmarszaek von Leeb zameldowa, e nie moe kontynuowa natarcia posiadanymi siami i jego wojska przystpiy do oblenia. Niemcom wydawao si, e upadek Leningradu jest ju tylko kwesti tygodni. Miasto, pozbawione dostaw ywnoci, amunicji, paliwa musiao skapitulowa, tym bardziej e ju 4 wrzenia niemiecka cika artyleria (dziaa ka. 220 i 240 mm) rozpocza ostrza. 8 wrzenia po raz pierwszy nad Leningradem pojawio si 150

14 bombowcw 1 floty powietrznej. Bomby trafiy w Skady Badijewskie. Ogie strawi 2800 t cukru i 3 tys. t mki. Bya to dotkliwa strata dla miasta, ktre zaczynao godowa. Ju 17 wrzenia przerwano dostaw prdu do mieszka i szk, aby generatory, ktre ocalay, mogy zaopatrywa w energi szpitale i zakady zbrojeniowe. Kady z mieszkacw otrzyma jednorazowy przydzia 2,5 l nafty dla ogrzania i owietlenia mieszkania. We wrzeniu okazao si, e zapasy ywnoci wystarcz na 20-25 dni, i po raz pierwszy obniono przydziay chleba. Od 25 listopada kady pracujcy fizycznie mieszkaniec mg dosta 250 gramw chleba; urzdnikom, niepracujcym i dzieciom wydawano 125 gramw dziennie. Nie by to penowartociowy chleb. Gdy w wojskowych magazynach znaleziono kilka tys. t owsa dla koni, przemielono go na mk i zmieszano z ni plewy pozostae w uszczarni ryu. Pniej dodawano do chleba celuloz. 7 padziernika niemiecki Sztab Generalny przesa do feldmarszaka von Leeba tajn dyrektyw: Fiihrer ponownie postanowi nie przyjmowa kapitulacji Leningradu, a nastpnie Moskwy. Moralne usprawiedliwienie tej decyzji jest jasne dla caego wiata, trzeba si bowiem liczy z tym, e, podobnie jak w Kijowie, pozostawienie w Leningradzie i Moskwie min oraz pociskw z opnionym zaponem stanowi due zagroenie dla naszych oddziaw. Radzieckie radio donioso, e Leningrad zosta zaminowany i bdzie si broni do ostatniego onierza. Naley take spodziewa si rozprzestrzenienia chorb epidemicznych. Dlatego ani jeden onierz niemiecki nie moe wej do tych miast. Wszystkie osoby, ktre usiowayby opuci miasto i podej do naszych linii, winny by powstrzymane i rozproszone ogniem. Nie zezwala onierzom niemieckim, aby ryzykowali swe ycie dla ratowania miast rosyjskich od ognia i aby karmili ludno tych miast". Dyrektyw podpi-

15

Dziaania pod Leningradem 1941-1943 r.

Dziaania pod Leningradem 1941-1943 r.

LENINGRAD

16
dw niewiele przekraczaa ton, a jazda do Leningradu trwaa od 18 do 21 godzin. Przez cay czas toczyy si zaarte boje o panowanie nad adoga. Ju w padzierniku Niemcy bezskutecznie usiowali odepchn Rosjan od jeziora. Pniej take nie udao im si zablokowa tej trasy. Niepowodzenia wojsk niemieckich stay si przyczyn zmian w dowdztwie Grupy Armii Pnoc": od 17 stycznia 1942 r. stanowisko dowdcy obj feldmarsz. Georg von Kiichler. W kwietniu 1942 r. temperatura wzrosa do +15 C. Na adog wyruszay ju tylko ciarwki ochotnikw skuszonych obietnic dodatkowych przydziaw ywnoci. 19 i 20 kwietnia 90 ciarwek wraz z kierowcami utono. Wkrtce zamknito lodow tras. Na adog powrciy barki, stateczki i wszystko, co mogo przewozi dostawy dla miasta.

W Leningradzie udao si utrzyma produkcj zbrojeniow. Ten fakt mia decydujce znaczenie dla obrony miasta, gdy przez adog nie mona byoby przetransportowa czogw, cikich dzia ani pociskw niezbdnych do prowadzenia walk. W najtrudniejszych pierwszych miesicach 1942 r. zakady leningradzkie wyprodukoway 58 tys. pociskw artyleryjskich, 160 tys. granatw. Zakady im. Kirowa wyremontoway wszystkie dostarczone z frontu czogi i dziaa. Wg rde radzieckich kontynuowano nawet produkcj czogw. onierze radzieccy przygotowuj linie obronne w rejonie Leningradu W sierpniu 1942 r. wojska niemiecsa szef sztabu dowodzenia Wehr- sku ld. 23 listopada wyruszy kie podjy dziaania rozpoznawcze, machtu gen. Alfred *Jodl. pierwszy konwj 60 ciarwek, aby znale najsabsze miejsca raJesieni 1941 r. uruchomiono most ale pokrywa lodowa okazaa si je- dzieckiej obrony. W ten sposb lotniczy czcy lotniska na zapleczu szcze za cienka i kilka samochodw Niemcy ujawnili swoje zamiary. Frontu Wochowskiego, nad jezio- zatono. Mimo tej tragedii miasto Dowdztwo wojsk radzieckich zderem adoga, z leningradzkim lotni- dostao 33 t ywnoci. Pniej cydowao si uprzedzi wroga. 19 sierpnia Rosjanie podjli pierwskiem. Samolotw transportowych usprawniono organizacj zaopatrzesze ataki. Uderzyli na poudniowy byo jednak za mao, aby mogy zao- nia i ju 25 grudnia mona byo zachd od jeziora adoga. patrzy miasto. Do koca grudnia zwikszy przydziay kartkowego dostarczono ponad 4 tys. t ywnoci, chleba do 350 gramw. Do kwietnia Krwawe walki trway przez dwa ale bya to kropla w morzu potrzeb. 1942 r. przetransportowano po lo- miesice. adna ze stron nie odniosa Gwny szlak zaopatrzeniowy pro- dzie blisko 320 tys. t adunkw. To powodzenia. Rosjanie nie przeamawadzi przez jezioro adoga, ktre by ogromny wysiek, zwaywszy li blokady Leningradu, ale Niemcom stao si drog ycia", gdy wody e adowno radzieckich samocho- nie udao si przeci drogi przez a-

17
dog i poczy z wojskami fiskimi nad rzek wir. 25 padziernika 1942 r. po raz pierwszy zorganizowano przemarsz niemieckich jecw przez miasto. Zim z 1942 na 1943 r. cz wojsk niemieckich zostaa wycofana spod Leningradu (aby wzmocni odcinki frontu osabione po rozbiciu 6 armii feldmarszaka Friedricha *Paulusa pod *Stalingradem). Wykorzystujc t sytuacj, wojska Frontw Leningradzkiego i Wochowskiego 12 stycznia 1943 r. kosztem ogromnych strat wypary Niemcw z wskiego pasa biegncego wzdu poudniowego brzegu jeziora adoga; utworzono korytarz o szerokoci 8-15 km i miasto uzyskao poczenie z reszt kraju. Natychmiast przystpiono do budowy prowizorycznego mostu na Newie i 33-kilometrowej linii kolejowej. 7 lutego 1943 r. do Leningradu wjecha pierwszy pocig. W czerwcu oddano do uytku most drogowy. Do Leningradu zacza napywa ywno w iloci pozwalajcej zapomnie o straszliwym godzie zimy z 1941 na 1942 r. 14 stycznia 1944 r. wojska radzieckie podjy dziaania zaczepne w celu rozbicia Grupy Armii Pnoc". Po piciodniowych walkach okryy cz si niemieckich w rejonie miejscowoci Krasnoje Sieo. 20 stycznia zajy przedpola Leningradu, a w wyniku dalszych uderze odrzuciy niemieckie armie daleko na zachd. W czasie 900 dni oblenia na miasto spado ok. 100 tys. bomb i 150 tys. pociskw artyleryjskich, ktre zabiy ok. 200 tys. mieszkacw, zniszczyy 10 tys. domw i 840 zakadw przemysowych; co najmniej 600 tys. mieszkacw zmaro z godu, zimna i wycieczenia. LENINO bitwa 1943 r. Miejscowo w Biaoruskiej FSRR; w jej rejonie toczyy si walki, w ktrych wzia udzia polska 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kociuszki pod dowdztwem gen. Zygmunta *Berlinga, dziaajca w skadzie radzieckiej 33 armii Frontu Zachodniego. Skierowanie do walki polskiej jednostki miao gwnie znaczenie polityczne: wadze radzieckie chciay zademonstrowa, e po ewakuacji armii gen. Wadysawa * Andersa powstaj nowe polskie wojska, zmierzajce do ojczyzny najkrtsz drog". 9 padziernika 1943 r. dywizja skoncentrowaa si w odlegoci 8-15 km od linii frontu i otrzymaa zadanie przeamania obrony niemieckiej midzy wsi Pozuchy a wzgrzem 215,5 i, po dalszym natarciu, dotarcia do Dniepru pod Orsz. Pozycji niemieckich broniy trzy bataliony (wzmocnione dziaami samobienymi *Ferdinand i bateriami artylerii) w dobrze przygotowanych schronach bojowych i transzejach. 12 padziernika 1943 r. o godz. 10.30 polskie oddziay rozpoczy natarcie; mimo braku wsparcia lotniczego i wadliwie zorganizowanego wsparcia artylerii oraz czogw piechota polska 1 i 2 puku przekroczya rzek Mierej i wdara si w niemieckie linie na gboko kilku kilometrw. O godz. 14.00 Niemcy rozpoczli kontrataki, wsparte zmasowanymi uderzeniami lotnictwa; poniewa ssiednie radzieckie dywizje pozostay na pozycjach wyjciowych, pojawia si groba okrenia najbardziej wysunitego polskiego 1 puku piechoty, atakujcego w kierunku wsi Trygubowa. Sytuacj uratowa 3 puk, a dywizja kosztem znacznych strat utrzymaa cz zdobytego terenu. W nocy z 13 na 14 padziernika polsk dywizj zluzowaa 164 radziecka dywizja piechoty. Pod Lenino z okoo 12,5 tysica onierzy polego i zmaro z ran 496, zagino bez wieci 519, odnioso rany 1776, straty wyniosy ponad 23% stanu dywizji.

LEXINGTON
oblatany 16 stycznia 1937 r. Zaprojektowa go Jean Mercier. Mimo dobrych wynikw prb produkcja rozwijaa si powoli; do czerwca 1940 r. francuskie siy powietrzne otrzymay tylko 452 z zamwionych 1700 samolotw. Po wybuchu II wojny wiatowej wykorzystywano je do zada rozpoznawczych, a w 1940 r. wykonyway naloty dziennie na cele w Niemczech, pozycje wojsk niemieckich we Francji oraz cele we Woszech. Po zawieszeniu broni w czerwcu 1940 r. zakady otrzymay zamwienie na 225 samolotw dla si powietrznych *Vichy w koloniach, gdzie wykonyway zadania transportowe i cznikowe. W tym charakterze wykorzystywaa je te Luftwaffe oraz woskie siy powietrzne, ktre w 1941 r. zakupiy 27 samolotw LeO 451.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silniki 2 x Gnome-Rhne 14N 48/49 lub 38/39 o mocy 1140 KM rozpito 22,52 m dugo 17,17 m maks. masa startowa 11 398 kg maks. prdko 480 km/h zasig 1675 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe MAC 1934 kal. 7,5 mm dziako HS-404 kal. 20 mm 2400 kg bomb

LEXINGTON
okrt Nazw t nosiy dwa amerykaskie lotniskowce. Pierwszy, typu Saratoga, zwodowany 7 kwietnia 1925 r., zosta uszkodzony bombami i torpedami japoskich samolotw z lotniskowcw *Shokaku i Zuikaku podczas bitwy na Morzu *Koralowym 8 maja 1942 r. Gdy zaoga walczya z poarem, samoloty, ktre wczeniej wystartoway z jego pokadu, wsplnie z samolotami z lotniskowca *Yorktown uszkodziy japoski lotniskowiec Shokaku. Tego dnia wieczorem Le-

LEO 451 Liore et OHvier

samolot Francuski bombowiec najlepszy samolot *Armee de 1' Air zosta

LEY ROBERT

18
wej Nadrenii. W maju 1933 r. przystpi do likwidowania wolnych zwizkw zawodowych, ktrych miejsce miaa zaj jedna organizacja: Niemiecki Front Pracy (Deutsche Arbeitsfront - DAF). Sprawnie przeprowadzi t zlecon przez Adolfa Hitlera misj, tworzc do 1938 r. liczn i potn organizacj. Do koca wojny Ley pozosta arliwym wyznawc nazizmu. Odznaczy si jako organizator bezwzgldnej eksploatacji przymusowych robotnikw przywoonych do Niemiec z okupowanych pastw. Aresztowany w maju 1945 r., powiesi si w celi przed rozpoczciem procesu norymberskiego.

LEYTE
F6F Hellcat lduje na pokadzie USS Lexington

bitwa 1944 r. Wyspa w rodkowej czci Wysp Filipiskich (midzy Luzonem i Mindanao), zajta przez wojska japoskie 20 kwietnia 1942 r. W 1944 r. Amerykanie, po odzyskaniu czci obszarw poludniowo-zachodniego Pacyfiku, postanowili uderzy na Filipiny, ktre miay sta si baz do dalszych operacji przeciwko Wyspom Japoskim. Pierwszy etap operacji - inwazj na Leyte - poprzedzi-

xington, ze wzgldu na rozmiar uszkodze, zosta dobity przez amerykaski niszczyciel Phelps. Drugi lotniskowiec o nazwie Lexingto (typu Essex), ukoczony 17 marca 1943 r., wszed w skad Si Centralnego Pacyfiku (US Navy Central Pacific Force). 24 padziernika 1943 r. jego samoloty bray udzia w ataku na japoski superpancernik Musashi i znacznie go uszkodziy. W grudniu 1943 r. Lexington zosta storpedowany i uszkodzony w pobliu Kwajalejn (Wyspy Marshalla), a w nastpnym roku - uszkodzony przez *kamikaze w pobliu Luzonu.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {Lexington [) wyporno 33 000 t dugo 270,7 ni szeroko 32,9 m zanurzenie 7,4 m prdko 34,2 wza uzbrojenie 8 (4 x 2) dzia kal. 203 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 12-20 dzia przeciwlotniczych kal. 28 mm 12-18 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm do9t samolotw

LEY ROBERT
(1890-1945) polityk

Niemiecki polityk, czonek partii nazistowskiej (NSDAP) od 1923 r., utraci prac w koncernie IG Farben ze wzgldu na prowadzenie agitacji politycznej i alkoholizm. W latach 1925-28 by gauleiterem poudnio-

Leyte

19

Bitwa o Leyte w 1944 r.

Bitwa o Leyte w 1944 r.

L E Y T E ZATOKA

20
umocnia przyczek i przystpia do natarcia na silnie bronione miasto Ormoc. Opanowanie tego miasta 10 grudnia odcio wojska japoskie od dostaw amunicji i pozbawio je gwnego portu, przez ktry docierao zaopatrzenie. 26 grudnia Amerykanie ogosili wyzwolenie Leyte. ale walki z niewielkimi oddziaami japoskimi trway jeszcze przez kilka miesicy. Na Leyte zgino 3508 onierzy amerykaskich i 80 557 japoskich; poddao si tylko 828 onierzy japoskich. (*Leyte zatoka, bitwy morskie 1944 r.)

LEYTE ZATOKA
Amerykaskie okrty desantowe u wybrzey Leyte

bitwy morskie 1944 r.

o bombardowanie ssiedniej wyspy * Luzon, ktre zdezorientowao Japoczykw. Przekonani, e Luzon bdzie gwnym obiektem uderzenia Amerykanw, zerodkowali tam pi dywizji, pozostawiajc na Leyte tylko jedn. 20 padziernika o wicie amerykaska 6 armia (dowdca gen. Walter Krueger) rozpocza desant, wspierana ogniem dzia okrtw VII floty (dowdca adm. Thomas KJnkaid). onierze 1 dywizji kawalerii i 24 dywizji piechoty X korpusu oraz 96 i 7 dywizji piechoty XXIV korpusu, przy sabym oporze wojsk japoskich, utworzyli

dwa przyczki, opanowali dwa lotniska i mimo wzmocnienia, jakie w listopadzie otrzymali obrocy, szybko posuwali si w gb wyspy. Na pocztku grudnia zlikwidowali japoski desant spadochronowy i szybowcowy na lotniska w Buauen i San Pablo. Wobec dalszego wzmacniania obrony (w grudniu Japoczycy skierowali na wysp nastpne dywizje) gen. Krueger zdecydowa si przeprowadzi desant morski na zachodnie wybrzee wyspy, w rejonie miasta Deposito. 7 grudnia wyldowaa tam 77 dywizja piechoty, ktra do 9 grudnia

Gen. Douglas MacArthur w czasie inspekcji przyczka na Leyte

Do obrony Wysp Filipiskich i rozgromienia amerykaskich si inwazyjnych Japoczycy skierowali flot podzielon na cztery grupy: - centralna wiceadm. Takco Kurity (5 pancernikw, wrd ktrych byy 2 najwiksze okrty wiata, *Yamato i Musashi, 10 cikich krownikw, 2 lekkie krowniki. 15 niszczycieli); - poudniowa wiceadm. Shoji Nishimury (2 pancerniki, 1 ciki krownik, 4 niszczyciele); - 5 flota wiceadm. Kiyohide Shimy (2 cikie krowniki, 1 lekki krownik, 4 niszczyciele); - pnocna wiceadm. Jisabury Ozawy (4 lotniskowce, 2 pancerniki, 3 lekkie krowniki, 10 niszczycieli). Plan Sho-go 1" przewidywa, e lotniskowce japoskie odcign z rejonu dziaa okrty 58 zespou operacyjnego (Task Force 58) adm. Marca *Mitschera (15 lotniskowcw, 8 pancernikw, 15 krownikw i 58 niszczycieli), ubezpieczajcego siy uczestniczce bezporednio w operacji inwazyjnej, a w tym czasie pancerniki i krowniki bd mogy rozprawi si z okrtami VII floty (dowdca adm. Thomas Kinkaid), osaniajcymi ldowanie wojsk amerykaskich w zatoce Ley-

21

LIBERTY niskowiec Princeton. Dalsze bitwy o zatok Leyte toczyy si w cieninie Surigao (w nocy z 24 na 25 padziernika), koo wyspy Samar (rano 25 padziernika) i na wschd od przyldka Engao (rano 25 padziernika). cznie w czterech bitwach o zatok Leyte (na morzu Sibuyan, w cieninie Surigao, w rejonie Samar i koo przyldka Engao) Japoczycy stracili 3 pancerniki, 4 lotniskowce, 6 cikich krownikw, 7 lekkich krownikw i 13 niszczycieli. Straty amerykaskie wyniosy. 1 lotniskowiec, 2 lotniskowce eskortowe i 4 niszczyciele. LIBERTY
statki

te. 23 padziernika okrty grupy centralnej zostay dostrzeone przez dwa amerykaskie okrty podwodne, ktre wykonay atak torpedowy, zatapiajc dwa cikie krowniki Atago i Maya oraz uszkadzajc ciki krownik Takao. Nastpnego dnia z rana samoloty startujce z amerykaskich lotniskowcw uszkodziy bombami i torpedami

pancerniki Musash, Yamato, Nagato oraz ciki krownik Myoko. Kilka godzin pniej superpancernik Musashi poszed na dno, trafiony bombami i torpedami nastpnej grupy amerykaskich samolotw. W tym czasie samoloty japoskie startujce z lotnisk na wyspie zaatakoway lotniskowce jednej z grup zespou Task Force 58 i zatopiy lot-

Amerykaskie statki handlowe o pojemnoci ok. 10 500 DWT, budowane masowo, gwnie do transportu materiaw wojennych. Odegray istotn rol w 11 wojnie wiatowej, umoliwiajc masowe przewozy materiaw wojennych ze Stanw Zjednoczonych do Wielkiej Brytanii i ZSRR. Przy ich konstrukcji Amerykanie wykorzystali oryginalne plany wykonane przez Anglikw w roku... 1879. Pierwsz jednostk o nazwie Patrick Henry (niemale wszystkie nazywano imieniem zasuonych obywateli USA) zwodowano 27 wrzenia 1941 r. W latach 1939-45 wrd 5777 statkw zwodowanych na zamwienie Komisji Morskiej (Maritime Commission) byo 2770 jednostek typu Liberty. Przy ich budowie wprowadzono daleko idce uproszczenia, np. kadub skadany by z 97 prefabrykowanych elementw produkowanych w rnych zakadach, co pozwalao na skrcenie prac w stoczniowych dokach; rekordowy czas budowy wynis 40 dni. Wodowanie statku nastpowao rednio 4 dni i 15,5 godz. po pooeniu stpki. Jednake popiech i masowa skala budowy powodoway liczne i grone usterki. rednio w co trzydziestym statku pka kadub, drobne awarie maszyn i urzdze byy

LIGHTNING P-38, Lockheed

22
wietrznych zwycistw odnis mjr Richard J. Bong, ktry zestrzeli 40 samolotw wroga. Ponadto wsawi si przelotem nad ulicami San Francisco na wysokoci trzeciego pitra oraz wykonaniem ptli wok przsa mostu Golden Gate. 18 kwietnia 1943 r. kpt. Thomas Lanphier zestrzeli nad wysp Bouganwille bombowiec ^Mitsubishi G4M1 Betty", w ktrym lecia dowdca japoskich si na obszarze Pacyfiku adm. lsoroku *Yamamoto. 31 lipca 1944 r. w czasie lotu P-38 zgin Antoine de Saint-Exupery, autor Maego Ksicia, prawdopodobnie zestrzelony przez niemiecki myliwiec. W grudniu 1941 r. Amerykanie dostarczyli pierwsze samoloty do Wielkiej Brytanii, gdzie nadano im nazw Lightning Mk I. Miay one inne silniki (Allison V-1710-33 o mocy 1040 KM), poniewa zakady nie uzyskay zgody na eksport silnikw ze sprarkami. Prby na lotnisku RAF w Boscombe Down i wyniki wiczebnych walk wypady niezadowalajco, dowdztwo angielskie odmwio wic przyjcia caej partii 243 samolotw, z ktrych 143 byy ju gotowe. Rwnie Zwizek Radziecki nie przyj samolotw w wersji eksportowej, odrzuconej wczeniej przez Brytyjczykw. W czasie wojny wyprodukowano 9923 samoloty w 18 wersjach, z ktrych najliczniejsza bya P-38L (3923 egzemplarze). DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (P-38L)
silniki 2 x Allison V-l710-111/113 o mocy 1475 KM kady rozpito 15,85 m dugo 11,53 m maks. masa startowa 9798 kg maks. prdko 666 km/h zasig (przy wykorzystaniu wewntrznych 724 kra zbiornikw) uzbrojenie 1 dziako kal. 20 mm 4 karabiny maszynowe kal. 12,7 mm (0,5 cala) 726 kg bomb lub 10 rakiet kal. 127 mm podwieszanych pod skrzydami

Statki Libertv w stoczni

za codziennoci. Budow podobnych statkw podja Wielka Brytania (Empire), Kanada (Park), natomiast Niemcy prbowali zastosowa podobne zaoenia przy budowie statkw Hansa.

LIGHTNING P-38, Lockheed

samolot

Amerykaski samolot myliwski zaprojektowany w zakadach Lockheed w 1937 r. na podstawie zamwienia dowdztwa Korpusu Si Powietrznych Armii Stanw Zjednoczonych (US Anny Air Corps), poszukujcego szybkiego samolotu przystosowanego do walki na duej wysokoci.

Prototyp XP-38 oblatano 27 stycznia 1939 r. i kilka tygodni pniej w czasie nieudanej prby pobicia rekordu prdkoci w locie dugodystansowym (3862 km) osign redni prdko 547 km/h. Pierwsze seryjnie produkowane samoloty, oznaczone P-38D (36 egz.), dostarczono jednostkom w sierpniu 1941 r. Kilka minut po wypowiedzeniu wojny Stanom Zjednoczonym przez Niemcy, 11 grudnia 1941 r., P-38D w czasie lotu nad Islandi zestrzeli pierwszy niemiecki samolot *Focke-Wulf Fw 200 Condor. Samoloty P-38 walczyy w Europie, Afryce Pnocnej i na Pacyfiku, wykonay cznie 130 tys. misji bojowych. Najwicej po-

Lockheed P-38J Lightning

23
LINDEMANN FREDERICK ALEXANDER -> CHERWELL LIORE ET OLIVIER - LEO 451, Liore et 01ivier LIST WILHELM (1880-1971) feldmarszaek Oficer niemiecki, uczestnik I wojny wiatowej. Od 1923 r. suy w Reichswehrze. Po zajciu Austrii przez Niemcw w 1938 r. dowodzi niemieckimi wojskami na terenie tego kraju. W czasie wojny z Polsk we wrzeniu 1939 r. dowodzi niemieck 14 armi w skadzie Grupy Armii Poudnie" (Heeresgruppe Sud"). W 1940 r. obj dowdztwo 12 armii dziaajcej na Zachodzie. Po zwyciskiej kampanii w lipcu 1940 r. otrzyma stopie feldmarszaka. Dowodzi 12 armi w czasie kampanii bakaskiej, a nastpnie od czerwca do padziernika 1941 r. by gwnodowodzcym niemieckimi wojskami na Bakanach. W lipcu 1942 r. obj dowdztwo utworzonej z czci Grupy Armii Poudnie" (Sud") Grupy Armii A" na froncie wschodnim. We wrzeniu 1942 r., obwiniany o niepowodzenia na * Kaukazie, otrzyma dymisj i przeszed w stan
Wilhelm List

LOTNISKOWCE spoczynku. Skazany przez amerykaski trybuna w Norymberdze w 1948 r. na doywotnie wizienie, zosta uaskawiony w 1952 r. schlussu w 1938 r. Dowodzi 4 flot powietrzn (Luftflotte) w wojnie z Polsk we wrzeniu 1939 r. W czasie kampanii bakaskiej 1941 r. jemu podlegay jednostki lotnicze i spadochronowe, ktre przeprowaLITWINOW MAKSIM dziy zwycisk operacj zdobycia wac. Meir Wallach *Krety. Jego 4 flota w wojnie ze (1876-1952) Zwizkiem Radzieckim w 1941 r. polityk wspieraa Grup Armii Poudnie" Radziecki polityk, uczestnik ruchu (Heeresgruppe Sud"). W lipcu rewolucyjnego od 1898 r. Od 1907 r. 1942 r. obj dowdztwo Obszaru przebywa na emigracji w Wielkiej Poudniowo-Wschodniego. Od styBrytanii, gdzie polubi Ivy Low, cznia 1943 r. dowodzi Grup Armii Angielk, majc rozlege koneksje E" w Grecji i Albanii. Jego oniew sferach politycznych. Po zwyci- rze dopucili si zbrodni wojennych stwie rewolucji padziernikowej w czasie wycofywania si z Jugosaw 1917 r. zosta mianowany posem wii we wrzeniu 1944 r., za co w Londynie. Od 1921 r. by zastp- w 1947 r. zosta skazany na mier c ludowego komisarza spraw za- przez sd jugosowiaski i powiegranicznych. W 1930 r. zosta komi- szony. sarzem spraw zagranicznych. Doprowadzi do podpisania paktu o nieagresji z Polsk w 1932 r na- LORD HAU-HAU wizania stosunkw dyplomatycz- -> JOYCE WILLIAM nych ze Stanami Zjednoczonymi w 1933 r. oraz przystpienia Zwizku Radzieckiego do Ligi Narodw LOS ALAMOS w 1934 r. Uwaany by za zwolen- -> ATOMOWA BOMBA nika wsppracy Zwizku Radzieckiego z Zachodem oraz antynazist (by ydem) i ta opinia przesdzia LOTNISKOWCE o odwoaniu go ze stanowiska, gdy Okrty zaopatrzone w pomost umoJzef Stalin zdecydowa si zacie- liwiajcy start i ldowanie samolotw, ni wspprac z Adolfem Hitle- pojawiy si na morzach w kocu rem. Wykluczony z Komitetu Cen- I wojny wiatowej. W 1917 r. admiratralnego WKP(b), mia by areszto- licja brytyjska zdecydowaa si na wany, przed czym uchroni go przebudow statku pasaerskiego wybuch wojny z Niemcami. Conte Rosso (budowanego dla W 1941 r. Litwinow ponownie zosta Woch) na lotniskowiec o wypornoci mianowany zastpc ludowego ko- 15 775 t i dugoci pokadu 167,6 m, misarza spraw zagranicznych i w tej pod ktrym byo miejsce dla 20 sarandze wkrtce wyjecha jako amba- molotw. Poniewa przebudowa sador do Stanw Zjednoczonych, miaa trwa 18 miesicy, postanogdzie pozosta do 1943 r. wiono zainstalowa na cikim krLOCKHEED HUDSON -> HUDSON, Lockheed LHR ALEXANDER (1885-1947) genera Austriacki oficer, gwnodowodzcy lotnictwem Austrii do czasu *An-

owniku Furious pokad startowy w miejsce przedniej wiey artyleryjskiej. W lipcu 1917 r. 7 samolotw, ktre wystartoway z lotniskowca, zaatakowao baz Zeppelinw w Szlezwiku, ale aden nie zdoa powrci na okrt. Pierwsze udane ldowanie na pokadzie Furiousa odbyo si w sierpniu 1917 r. Tu po wojnie Japonia, ktra docenia uyteczno nowej broni w walce na

LOTNISKOWCE
rozlegych przestrzeniach Pacyfiku, zbudowaa pierwszy lotniskowiec zaprojektowany od pocztku jako okrt tej klasy - Hosho o wypornoci 7000 t. Do szybkiego rozwoju lotniskowcw przyczyni si traktat waszyngtoski z 6 lutego 1922 r., ograniczajcy tona okrtw liniowych i zezwalajcy na przebudow niektrych z nich na lotniskowce. Wykorzystay to gwne potgi morskie. Np. w Stanach Zjednoczonych przerobiono kaduby krownikw liniowych Lexington i Saratoga, a w Japonii pancernika Kaga i krownika liniowego Akagi. W chwili wybuchu wojny cztery pastwa dysponoway lotniskowcami, a Niemcy budowali pierwszy * Graf Zeppelin, ktry jednak nigdy nie zosta ukoczony.
Lotniskowce we flotach wielkich mocarstw w 1939 r.

pastwo
Wielka Brytania Stany Zjednoczone

w linii w budowie
6 5 6 1 7 2 4 2

Japonia Francja

* W chwili przystpienia do wojny w grudniu 1941 r. USA miay 7 lotniskowcw, a Japonia - 10. Po 1 wrzenia 1939 r. marynarka wojenna Wielkiej Brytanii zamwia 31 lotniskowcw (do 2 wrzenia 1945 r. ukoczono 6), marynarka Stanw Zjednoczonych - 48 (ukoczono 25), Japonii - 15 (ukoczono 11). Obok wielkich lotniskowcw o wypornoci ponad 20 000 t budowano jednostki mniejsze, nazwane lotniskowcami lekkimi; przewanie byy to przebudowane okrty wojenne. Amerykanie zbudowali ca seri takich jednostek na kadubach krownikw (9 lotniskowcw typu lndependence). Japoczycy, z braku krownikw, przebudowali 2 transportowce wodnosamolotw (typu

Chitose) oraz 3 okrty pomocnicze. Brytyjczycy zbudowali oryginalny lekki lotniskowiec Colossus (5 takich okrtw rozpoczo sub w czasie wojny). Zapotrzebowanie na lotniskowce skonio Wielk Brytani, Stany Zjednoczone i Japoni do wyposaenia marynarki wojennej w lotniskowce eskortowe. Byy to okrty przebudowane ze statkw pasaerskich lub krownikw, o wypornoci ok. 8000-14 000 t, zabierajce 25-30 samolotw. Pierwszy taki okrt, amerykaski Long Island, zbudowano w cigu 77 dni. W Wielkiej Brytanii seri lotniskowcw eskortowych zapocztkowa Audacity (przebudowany zdobyczny statek niemiecki Hannover) zabierajcy na pokad 10 samolotw myliwskich. Wkrtce Brytyjczycy zamwili 10 takich okrtw w stoczniach amerykaskich. Pierwszy z nich, Archer {Mormacland), zabierajcy 16 samolotw myliwskich i 10 torpedowo-bombowych, osign gotowo bojow w listopadzie 1941 r. Lotniskowce eskortowe byy dwu-, trzykrotnie tasze od wielkich lotniskowcw, z ktrych kady (wraz z samolotami) kosztowa ok. 40 min dolarw. W czasie wojny przekazano do suby w brytyjskiej marynarce wojennej 43 okrty tej klasy, w amerykaskiej - 77, w japoskiej-5. Pod koniec wojny, w latach 1944-45, wprowadzono do floty brytyjskiej 19 tzw. lotniskowcw pomocniczych (MAC - Merchant Aircraft Carrier), bdcych statkami handlowymi, ktre przewoziy zmniejszony adunek i miay nadbudowany pokad startowy dla kilku samolotw. Lotniskowce odegray istotn rol w wojnie na morzu. Samoloty startujce z ich pokadw prowadziy rozpoznanie, osaniay konwoje morskie, zwalczay okrty podwodne, atakoway cele ldowe i morskie. W wojnie na Atlantyku ich gwna rola polegaa na zwalczaniu niemieckich okrtw podwodnych. Po pierwszych prbach w 1939 r., zakoczonych niepowodzeniem ze wzgldu na strat lotniskowca

*Courageous, powrcono do tej koncepcji pod koniec 1941 r., gdy do suby zaczy wchodzi lotniskowce eskortowe. Ich samoloty osaniay konwoje przed atakami lotnictwa niemieckiego, poszukiway i atakoway niemieckie okrty podwodne; doskonae wyniki przynioso cise wspdziaanie samolotw z okrtami eskortowymi, co uniemoliwio U-bootom dziaania na powierzchni. Lotniskowce brytyjskie bray udzia w walkach z niemieckimi okrtami nawodnymi; zatopienie ^Bismarcka stao si moliwe dziki obezwadnieniu tego okrtu 26 maja 1941 r. przez samoloty torpedowe z lotniskowca *Ark Royal. Lotniskowce odegray szczegln rol w walkach na Morzu rdziemnym. 11 samolotw toipedowych z lotniskowca *//histrious w czasie ataku na wosk baz w *Tarencie 11 listopada 1940 r. znacznie uszkodzio 3 pancerniki woskie, co dao aliantom przejciow przewag na tym akwenie. W latach 1941-42 lotniskowce odegray istotn rol w osonie konwojw z zaopatrzeniem dla *Malty. Pniej bray udzia w wielkich operacjach desantowych w Afryce Pnocnej, na Sycylii, na Pwyspie Apeniskim i w poudniowej Francji. Osaniay wtedy pierwsze rzuty wojsk desantowych. W wojnie na Pacyfiku stanowiy gwn bro, decydujc o wynikach wielu bitew. Rozpoczy t wojn japoskie samoloty z 6 lotniskowcw, atakujc amerykask baz *Pearl Harbor. Bitwa na Morzu *Koralowym (7-8 maja 1942 r.) bya pierwsz bitw morsk toczon wycznie przez samoloty startujce z lotniskowcw. W wojnie na Pacyfiku moliwoci produkcyjne stoczni amerykaskich, ktre dostarczyy marynarce odpowiedni liczb lotniskowcw, oraz przemysu lotniczego wytwarzajcego masowo samoloty pokadowe, wywary, podobnie jak brak problemw z uzupenianiem stanu zag w przeciwiestwie do morskiego lotnictwa Japonii, istotny wpyw na zwycistwo Stanw Zjednoczonych w walkach na Pacyfiku.

27
cze 1933 r.), ktry powoa Hermanna *G6ringa na stanowisko komisarza Rzeszy ds. lotnictwa, a kilka miesicy pniej - ministra lotnictwa. Zakady lotnicze (m.in. Heinkla, Junkersa i Domiera) otrzymay zamwienia na produkcj samolotw cywilnych, ktre mona byo przystosowa dla potrzeb wojska (m.in. Ju 52/3m, Ju 86, He 111, Do 17), i szybko rozwijay moliwoci wytwrcze; liczba robotnikw wzrosa z 4 tys. w 1933 r. do 16 870 w 1934 r. W 1935 r. szef sztabu Luftwaffe gen. Walther Wever opracowa koncepcj uycia si lotniczych w przyszych dziaaniach wojennych (Die Luftkriegsfuhrung"), ktra zakadaa cise wspdziaanie lotnictwa z wojskami ldowymi (zwaszcza pancernymi) i morskimi. Wever zabiega o utworzenie lotnictwa strategicznego, ale nie przewidywa prowadzenia nalotw strategicznych jako samodzielnej formy wojny, gdy uwaa, e na efekt trzeba czeka zbyt dugo. Po jego mierci w wypadku lotniczym w 1936 r. Reichsluftfahrtministerium zaniechao budowy bombowcw cikich (Do 19 i Ju 89), gdy brakowao odpowiednich silnikw. Od 1936 r. dowdztwo Luftwaffe pooyo szczeglny nacisk na produkcj bombowcw nurkujcych, dajc, aby kady samolot bombowy mg dokonywa ataku z lotu nurkowego, zapewniajcego najwiksz celno. Samoloty Luftwaffe {He Ul, Ju 52/3m, Ju 87, Do 17, Bf 109) przeszy bojowy sprawdzian w czasie wojny domowej w Hiszpanii, a zebrane dowiadczenia pozwoliy rozwija najbardziej udane konstrukcje i eliminowa typy samolotw, ktre nie sprawdziy si w walkach (m.in. Ju 52/3m jako bombowiec i dwupatowy He 51). Szef sztabu Legionu Condor, ppk Wolfram von Richthofen, doskonali zasady wspdziaania si powietrznych z wojskami ldowymi. Organizacyjnie Luftwaffe dzielia si na floty powietrzne (Luftflotten). W dniu wybuchu wojny 1 wrzenia 1939 r. byy cztery floty, a w czasie

LUFTWAFFE
dalszych dziaa utworzono dodatkowo trzy: 5, 6 i Luftflotte Reich". Kada z flot skadaa si z korpusw lotniczych (Fliegerkorps). Te dzieliy si na dywizje (Fliegerdivision), ale czsto podporzdkowywano je bezporednio flocie powietrznej. Kada z dywizji skadaa si z pukw (Geschwader); byy one podzielone na rodzaje, w zalenoci od rodzajw samolotw: Kampfgeschwader (KG) - bombowe, Jagdgeschwader (JG) - myliwskie, Nachtjagdgeschwader (NJG) - myliwskie nocne, Stukageschwader (StG) bombowcw nurkujcych, Zerstrergeschwader (ZG) - szturmowe (zazwyczaj *Messcheschmitt Bf 110), Lehrgeschwader (LG) - szkoleniowe. Te, z kolei, dzieliy si na 3-4 Gruppen (dywizjony), z ktrych kady skada si z 3-4 Staffeln (eskadr) liczcych po 12 samolotw. W onie Luftwaffe utworzono rwnie oddziay strzelcw spadochronowych (Fallschirmjager), z ktrych pierwszy - 7 dywizj (Fliegerdivision) wykorzystano w walkach na froncie zachodnim w 1940 r., a nastpnie na *Krecie w 1941 r. Do koca wojny sformowano dziesi dywizji tego typu (Fallschirmjagerdivisionen), ktre poza pierwszym okresem wojny (do 1941 r.) w zasadzie walczyy jako jednostki wojsk ldowych (m.in. na *Monte Cassino). Z dywizji strzelcw spadochronowych od 1944 r. tworzono korpusy: jeden we Woszech, a drugi we Francji. W 1944 r. utworzono rwnie 1 armi wojsk spadochronowych. Wyjtkowym zwizkiem bya dywizja spadochronowo-pancerna Hermann Gring" (pniej koipus), walczca na wielu frontach jako formacja wojsk ldowych. W skad Luftwaffe wchodzia take artyleria przeciwlotnicza (Flakartillerie), zorganizowana w puki, dywizje, a niekiedy korpusy. Lotnictwo miao wasn sub cznoci i jednostki budowlane. Nietypow czci Luftwaffe byy dywizje polowe lotnictwa (Luftwaffenfelddivisionen) tworzone z inicjatywy marsz. Hermanna Gringa, ktre

John Lucas

LUCAS JOHN
(1890-1949) genera

Amerykaski oficer sztabowy, w 1943 r. by zastpc gen. Dwighta D. *Eisenhowera, dowdcy wojsk amerykaskich na europejskim teatrze dziaa wojennych. W styczniu 1944 r. dowodzi operacj ldowania wojsk alianckich pod *Anzio-Nettuno. Po opanowaniu wybrzea zdecydowa skupi wszystkie siy na umacnianiu przyczka. Dziki temu oddziay alianckie mogy odeprze przeciwnatarcie wojsk niemieckich, ale operacja desantowa nie przyniosa sukcesu, jakiego spodziewao si dowdztwo Sprzymierzonych. Uznany za winnego strategicznego niepowodzenia operacji, w wyniku interwencji brytyjskiego marszaka Harolda *Alexandra zosta odwoany 22 lutego 1944 r.

LUFTWAFFE

niemieckie siy powietrzne

Niemieckie siy powietrzne powoa do ycia tajny rozkaz Adolfa Hitlera z 1 marca 1935 r., ogoszony publicznie 8 dni pniej. Dziaania zmierzajce do odtworzenia lotnictwa wojskowego w Niemczech, prowadzone ju w latach dwudziestych, nabray rozmachu po objciu wadzy przez Hitlera (sty-

LUFTWAFFE

28
niszczc obron, paraliujc zaopatrzenie i moliwo manewru wojsk przeciwnika. Podobne zaoenia realizowao dowdztwo Luftwaffe w czasie podboju Norwegii, Belgii, Holandii i Francji. Pierwsz klsk poniosa Luftwaffe w 1940 r. w czasie bitwy o Angli. Przystpia do tej kampanii osabiona walkami w Belgii, Holandii i Francji, gdzie stracia 1916 samolotw (uszkodzonych i zniszczonych), co stanowio 36% caoci si. Ponadto Niemcom brakowao cikich bombowcw, a to uniemoliwiao skuteczne niszczenie brytyjskiego przemysu zbrojeniowego. W latach 1939-41 rozwj niemieckiej produkcji lotniczej nastpowa powoli, do czego przyczynia si niedostatek surowcw i za organizacja produkcji, za ktr odpowiada szef Urzdu Uzbrojenia Lotnictwa gen. Ernst *Udet. Ponadto zaniedbano spraw uruchamiania produkcji samolotw nowych typw, a zwaszcza samolotw odrzutowych zaprojektowanych jeszcze przed wybuchem wojny.
Produkcja samolotw wszystkich typw

lata

1939

1940

1941

liczba 8295 samolotw

Gwna sita Luftwaffe - bombowce Ju 87 Stuka

10 247 11 776

w istocie byy zwizkami wojsk ldowych. W 1944 r. byo ich 20, ale szybko liczba ich zmalaa do kilku. W chwili wybuchu wojny Luftwaffe dysponowaa 4161 samolotami, w tym: 1179 myliwcami, 1180 bombowcami, 406 bombowcami nurkujcymi, 604 rozpoznawczymi, 240 obrony wybrzea i 552 transportowymi; w gotowoci bojowej byo 2775 samolotw, tj. 67%. Do agresji na Polsk skierowano 2093 samolo-

ty dwch flot powietrznych. Niespodziewany atak, przewaga liczebna i techniczna samolotw niemieckich nad polskimi day Luftwaffe zwycistwo; samoloty niemieckie zestrzeliy lub powanie uszkodziy 333 samoloty polskie, tracc prawdopodobnie 258 cakowicie zniszczonych i 263 uszkodzone. Wojna z Polsk potwierdzia skuteczno wspdziaania z wojskami ldowymi, ktrym lotnictwo bombowe torowao drog

Produkcja samolotw w latach 1942-45 lata liczba samolotw 1942 r. 15 409 1943 r. 24 807 1944 r. 40 593 1945 r. 7 539

Inspekcja przeprowadzona latem 1941 r. na polecenie generalnego inspektora Luftwaffe feldmarsz. Erharda *Milcha wykazaa, e w zakadach Messerschmitta przy produkcji jednego silnika marnowano 675 kg aluminium i e z tego cennego surowca wytwarzano osony dla onierzy walczcych w Afryce Pnocnej. W efekcie w czerwcu 1941 r. Luftwaffe przystpowaa do wojny ze Zwizkiem Radzieckim jeszcze gorzej przygotowana ni do walk na froncie zachodnim. Miaa wprawdzie o 100 samolotw wszystkich typw wicej ni w maju 1940 r., ale o 200 mniej bombowcw i o 40 mniej bombowcw nurkujcych. Ponadto w 1941 r. jej siy zostay rozproszone w wyniku pozostawienia duej czci do obrony Rzeszy

29
przed alianckimi nalotami, atakowania konwojw alianckich na Morzu rdziemnym oraz udziau w walkach w Afryce Pnocnej. W efekcie do agresji na Zwizek Radziecki dowdztwo Luftwaffe mogo skierowa 2461 samolotw, tj. ok. poowy maszyn bdcych w dyspozycji.
Stan Luftwaffe 21 czerwca 1941 r. w porwnaniu z 11 maja 1940 r.

LUGER PARABELLUM

Rodzaj samolotu myliwce bombowce bombowce nurkujce

11 maja 21 czerwca 1940 r. 1941 r. 1710 1711 464 657 1891 1511 424 833
Luger Parabellum model 1908 (P08)

Zwycistwa aliantw w Afryce Pnocnej i pniej na Sycylii zmusiy Hitlera do wzmocnienia si lotniczych obrony 240 223 w tym rejonie, lecz poniosy one tam wybrzea cikie straty: od listopada 1942 r. do cznie 4782 4882 maja 1943 r. Niemcy stracili 2422 samoloty, co stanowio 40,5% caoci si Pierwsze dni walk na froncie wscho- z listopada 1942 r. Rozproszenie Ludnim przyniosy Luftwaffe byskotli- ftwaffe walczcej na froncie wschowe sukcesy. Wg oceny feldmarsz. dnim i w basenie Morza rdziemneMilcha 22 czerwca zniszczono 1200 go uatwio bombowcom alianckim radzieckich samolotw, z czego wik- naloty na cele w Niemczech. szo na lotniskach, daigiego dnia Naloty na niemieckie zakady przewojny 800 samolotw, trzeciego - 351 mysowe i rafinerie oraz konieczno i czwartego dnia - 300. Jednake po rozbudowy obrony przeciwlotniczej pierwszym okresie atwych zwycistw ograniczyy moliwoci dalszego rozstraty Luftwaffe zaczy rosn; do woju produkcji w niemieckich zakakoca 1941 r. Nisemcy stracili na fron- dach. Walka z alianckimi bombowcacie wschodnim 36,4% samolotw my- mi wyniszczaa siy Luftwaffe, np. saliwskich jednosilnikowych i 56% sa- moloty jednej tylko 8 armii lotniczej molotw bombowych (w odniesieniu Stanw Zjednoczonych zniszczyy 18 511 maszyn niemieckich. do stanu z 22 czerwca 1941 r.). Nowa organizacja zarzdzania produkcj, wprowadzona przez feldStraty personelu latajcego Luftwaffe marsz. Milcha we wsppracy z mi(zabici, ranni, w niewoli) nistrem ds. uzbrojenia i amunicji Straty Okres Albertem *Speerem, umoliwia szybki wzrost liczby produkowa1.09.1939 18 533 nych samolotw. -22.06.1941 22.06.1941 Rozwj produkcji lotniczej nastpi 49 218 jednak zbyt pno i przemys -31.12.1943 niemiecki nie mg dorwna prze- 2.01.1944 32 841 mysowi pastw sprzymierzonych, -31.12.1944 1.01.1944 ktry w 1943 r. wytworzy cznie 2 883 -28.02.1945 151 761 samolotw (w tym Stany Zjednoczone 85 898), a w 1944 r. - cznie 103 475 167 654 samoloty. rozpoznawcze

czne straty Luftwaffe, przy uwzgldnieniu wszystkich sub, wyniosy 511 307 onierzy (zabici, ranni, w niewoli).

LUGER PARABELLUM MODEL 1908 (P08)

pistolet W kocu XIX wieku niemiecki rusznikarz Georg Luger zmodyfikowa pistolet Borchardta z 1894 r. (m.in. zwikszajc kaliber z 7,65 mm do 9 mm). Zakady Deutsche Waffen und Munitionsfabrik (DWM) rozpoczy seryjn produkcj. Po dalszych udoskonaleniach konstrukcji pistoletu, w 1908 r. wprowadzono go do wyposaenia niemieckiej armii. Wkrtce wiele innych pastw zakupio t bro, wykorzystujc j powszechniej w czasie I wojny wiatowej. Po 1918 r. zakady DWM przeznaczyy skadowane czci do produkowania pistoletw typu Luger 08/20, odpowiadajcego ograniczeniom traktatu wersalskiego: mia kaliber 7,65 mm i luf dugoci 95 mm, nie mona wic byo uzna go za bro wojskow. Na pocztku lat trzydziestych powrcono do pierwotnej wersji kal. 9 mm; produkcj takich pistoletw pod nazw Parabellum podjy zakady Mausera i kontynuoway j do 1943 r.

LUTZW

30
zagroeniem dla floty inwazyjnej byy ataki B-17, jednake wkrtce cz z nich zostaa przez samoloty japoskie zniszczona na lotniskach, a reszt odesano do Australii. Gwne uderzenie nastpio 22 grudnia 1941 r., gdy Japoczycy desantowali na brzegu zatoki Lingayen 48 dywizj piechoty, wzmocnion dodatkowym pukiem piechoty, dwoma pukami pancernymi oraz batalionem redniej artylerii i picioma batalionami artylerii przeciwlotniczej. Po dwch dniach rozpoczli natarcie w stron stolicy wyspy. Manili; od poudnia posuwaa si 16 dywizja piechoty desantowana w zatoce Lamon na wschodnim brzegu Luzonu. Dowdca wojsk alianckich gen. MacArthur zdecydowa si wycofa wasne siy na pwysep *Bataan i tam kontynuowa obron. 2 stycznia 1942 r. oddziay japoskiej 48 i 16 dywizji wkroczyy do Manili. Wojska amerykasko-filipiskie broniy si jednak nadal na pwyspie Bataan (do 9 kwietnia). Ostatni - 7 maja pad *Corregidor. Walk o odzyskanie Luzonu Amerykanie podjli w grudniu 1944 r. Wstpnym dziaaniem byo opanowanie wyspy Mindoro. 18 grudnia oddziay amerykaskie wysadziy desant na brzegach wyspy. Bombardowanie wyspy przez okrty Stanw Zjednoczonych niespodziewanie przerwa tajfun, ktry zatopi 3 niszczyciele i uszkodzi m.in. 4 wielkie lotniskowce, 1 lekki krownik i 3 lotniskowce eskortowe. Po 6 dniach od wyldowania oddziaw na Mindoro Amerykanie ukoczyli tam budow duego lotniska, ktre wobec uszkodzenia wielu lotniskowcw okazao si niezbdne. Do przeprowadzenia uderzenia na Luzon wyruszya potna flota (dowdca adm. Thomas Kinkaid) zoona z 6 pancernikw, 18 lotniskowcw eskortowych, 11 krownikw, 185 niszczycieli, 65 traowcw i kilkuset innych jednostek (cznie 685 okrtw). Japoczycy rzucili do ataku lotnikw-samobjcw *kamikaze,

Luzon - amerykaski czog w Manili 1945 r.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

(P08)
kaliber dugo cakowita dugo lufy ciar poj. magazynka prdko pocztkowa pocisku 9 mm 222 mm 102 mm 0,85 kg 8 szt. 351 m/s

LUTZOW
-> DEUTSCHLAND

LUZON

bitwy 1941-42, 1944-45

Najwiksza wyspa (105,7 tys. km 2 ) w archipelagu Wysp Filipiskich, miaa szczeglne znaczenie strategiczne - obsadzona przez wojska

amerykaskie zamykaa flocie japoskiej dostp do Morza Poudniowochiskiego i blokowaa moliwo uderzenia na Pwysep Maljski i *Singapur. Gwnodowodzcy siami obrocw gen. Douglas *MacArthur mia pod swoimi rozkazami 19 tys. onierzy amerykaskich i 160 tys. filipiskich. Liczy ponadto na wsparcie 100 samolotw bombowych *B-17 stacjonujcych na dwch lotniskach: Clark Field oraz Mindanao. Do opanowania wyspy Japoczycy wyznaczyli 57 tys. onierzy pod dowdztwem gen. Masaharu Hommy. Od 10 do 12 grudnia 1941 r. wysadzili kilka desantw na wybrzeach Luzonu, nie napotykajc wikszego oporu ze strony wojsk ldowych. Jedynym

31

Zdobycie Luzonu przez Japoczykw 1941-1942 r.

Zdobycie Luzonu przez Japoczykw 1941-1942 r.

Odbicie Luzonu przez Amerykanw

32

Odbicie Luzonu przez Amerykanw

33

Dziaania w centralnej i poudniowej czci Filipin w 1945 r.

Dziaania w centralnej i poudniowej czci Filipin w 1945 r.

LYSANDER, Westland
ktrzy od 3 do 13 stycznia uszkodzili 44 okrty amerykaskie (w tym pancerniki New Mexico, California i Mississippi). 9 stycznia 1945 r. oddziay 6 armii dowodzonej przez gen. Kruegera wysadziy desant w zatoce Lingayen (w miejscu, gdzie 4 lata wczeniej ldowali Japoczycy); do wieczora 68 tys. onierzy ze sprztem zeszo na brzeg. Dowodzcy obron Luzonu gen. Tomoyuki Yamashita skierowa natychmiast do tego rejonu 30 tys. onierzy. Silna obrona zahamowaa ruch wojsk amerykaskich w stron Manili. Aby przyspieszy marsz gwnych si, Amerykanie przeprowadzili kilka operacji desantowych na tyach wojsk japoskich, np. 29 stycznia wysadzili znaczne siy (30 tys. onierzy) w rejonie San Antonio, aby odci przeciwnikowi moliwo odwrotu na pwysep Bataan. 1 lutego wojska amerykaskie dotary do Manili. Adm. Iwabuchi, dowodzcy garnizonem Manili, wycofa si z miasta w pobliskie gry i wyda rozkaz poddania go bez walki, a mimo to pozostawione oddziay stawiay desperacki opr do 4 marca. Straty po obydwu stronach byy wysokie: w Manili zginli wszyscy onierze japoskiego garnizonu (ok. 20 tys. ludzi) oraz ok. tysica Amerykanw. Jeszcze przed zdobyciem Manili wojska amerykaskie opanoway pwysep Bataan i 16 lutego rozpoczy uderzenie na silnie ufortyfikowany *Corregidor. Oddziay desantu powietrznego i morskiego walczyy przez cztery dni, zanim opanoway t ufortyfikowan wysepk; zwycistwo okupiy strat 235 zabitych i 405 rannych. Z piciotysicznego garnizonu japoskiego poddao si tylko 20 onierzy, reszta zgina w czasie walki lub utona podczas prb ucieczki. Walki na Luzonie trway do 2 wrzenia 1945 r., gdy gen Yamashita podda si z 50 tys. onierzy. Zdobycie wyspy kosztowao Amerykanw 8297 zabitych i ok. 30 tys. rannych.

34

Samoloty Westland Lysander w locie nad Hampshire

samolot

LYSANDER, Westland
Brytyjski dwumiejscowy samolot towarzyszcy, ktrego prototyp oblatano 15 czerwca 1936 r., rozpocz sub w RAF w kocu 1938 r. Pocztkowo uywany by przez oddziay *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, stacjonujce we Francji od wrzenia 1939 r., a pniej powszechnie wykorzystywano go w Afryce Pnocnej. Samoloty Mk III z silnikiem Bristol Mercury 30 o mocy 870 KM okazay si szczeglnie przydatne do wykonywania zada dywersyjnych ze wzgldu na krtk drog startu i ldowania w przypadkowym terenie. Brytyjska organizacja *SOE uywaa tych sa-

molotw do przewoenia agentw oraz dokonywania zrzutw materiaw wybuchowych, sprztu cznociowego itp. na terenie okupowanej Europy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Mk [) silnik Bristol Mercury XII o mocy 900 KM rozpito 15,24 m dugo 9,3 m maks. masa startowa 2685 kg maks. prdko 369 km/h zasig 966 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,69 mm w owiewkach kl 1 ruchomy karabin maszynowy strzelajcy do tyu samolotu 6 maych bomb

AGG/3

AGG/1 i AGG/3
samoloty

Zaprojektowany przez radzieckich konstruktorw Siemiona awoczkina, W. Gorbunowa i M. Gudkowa jednomiejscowy myliwiec AGG/1 (1/22) odby pierwszy lot w marcu 1939 r. Napd zapewnia silnik M/105M, a samolot uzbrojony by w dziako kal. 20 mm lub 23 mm i dwa najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm. Sub w jednostkach liniowych rozpocz w 1940 r., ale bardzo szybko zastpia go ulepszona wersja oznaczona AGG/3, ktrej konstrukcj Rosjanie okrelali jako rewolucyjn". Drewniany szkielet pokryto pasami sklejki czonej i impregnowanej plastikiem. Produkcja seryjna trwaa do koca 1940 r.; w tym czasie powstao wiele wersji rnicych si uzbrojeniem. Samolot byl bardzo wytrzymay, ale za mao zwrotny i mia za saby silnik.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {AGG/3) M/105PF silnik o mocy 1100 fCM rozpito 9,8 m dugo 8,81 m maks. masa startowa 3380 kg maks. prdko 560 km/h 1000 km zasig uzbrojenie I dziako Szpitalny/Wadymirow kal. 20 mm lub 23 mm 2 najcisze karabiny maszynowe Beresin kal. 12,7 mm bomby o ciarze do 150 kg lub 6 rakiet RS/82

samoloty myliwskie *Messerschmitt Bf 109 i *Focke-Wulf Fwl90A w locie na wysokoci do 3600 m. Konstruktor zdecydowa si na zastosowanie silnika ASz/82FN o mocy 1775 KM, tj. o 175 KM wikszej ni moc pierwotnie instalowanego silnika ASz\82A; wymagao to wprowadzenia zmian konstrukcyjnych w kadubie. Pozytywne wyniki prb skoniy awoczkina do opracowania wersji rozwojowej a/7 z silnikiem ASz/82FN. Jeden z prototypw {A/7R) zosta wyposaony w niewielki silnik rakietowy pozwalajcy na gwatowne zwikszenie prdkoci do 740 km/h. Samoloty a/7 rozpoczy sub w drugiej poowie 1944 r.; do koca wojny wyprodukowano 5753 samoloty tego typu.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (a/SFN) silnik ASz/82FN o mocy 1775 KM rozpito 9,8 m dugo 8,5 m maks. masa startowa 3360 kg maks. prdko 647 km/h zasig 765-850 km uzbrojenie 2 dziaka SzWAK kal. 20 mm 150 kg bomb

A/5 i A/7
samoloty Skonstruowany przez radzieckiego konstruktora Siemiona awoczkina jednomiejscowy myliwiec o drewnianej konstrukcji przewysza pod wzgldem zwrotnoci niemieckie

O
- PZL.37O

M-4

-> SHERMAN

MACARTHUR DOUGLAS
(1880-1984) genera

Jeden z najwybitniejszych i najbardziej kontrowersyjnych dowdcw amerykaskich, absolwent akademii wojskowej West Point (1903), w czasie I wojny wiatowej by szefem sztabu, a nastpnie dowdca 42 dywizji piechoty walczcej we Francji. W okresie midzywojennym m.in. doradca wojskowy prezydenta Filipin Manuela Quezona oraz dowdca niewielkiej amerykaskofilipiskiej armii. W 1938 r. przeszed w stan spoczynku. Powrci do suby w lipcu 1941 r., ponownie jako dowdca wojsk amerykasko-filipiskich. Mimo zapewnie z Waszyngtonu, e priorytetem polityki Stanw Zjednoczonych jest obrona Filipin", dostawy uzbrojenia i posiki okazay si niewystarczajce do zorganizowania skutecznego opory. Od grudnia 1941 r. dowodzi amerykaskimi siami ldowymi na Dalekim Wschodzie i kierowa obron Filipin przed wojskami japoskimi. 22 lutego 1942 r. na rozkaz prezydenta Franklina D. Roosevelta opuci swoje oddziay na *Bataanie i uda si do Australii, gdzie obj dowodzenie alianckimi siami zbrojnymi na tzw. Obszarze Poudniowo-Zachodniego Pacyfiku (South-West

Douglas MacArthur na pokadzie fi-/7 6 wrzenia 1943 r.

Pacific Area), obejmujcym Australi, Now Gwine i Holenderskie Indie Wschodnie (z wyjtkiem Suma-

try). W latach 1943-44 dowodzi operacjami inwazyjnymi na Nowej Gwinei, Nowej Brytanii, Nowej Ge-

37

MACCHI M.C. 202 FOLGORE

nosi pod skrzydami bomby o cznej wadze 300 kg. Pniej stopniowo wycofywano je z gwnych frontw, zastpujc nowszymi samolotami myliwskimi *Macchi M.C. 202Folgore. Do momentu zakoczenia produkcji w lipcu 1942 r. zakady Macchi oraz Breda i SAI Ambrosini wyprodukoway 1151 samolotw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Fiat A.74 RC.38 o mocy 840 KM rozpito 10,58 m dugo 8,19 m maks. masa startowa 2539 kg maks. prdko 503 km/h zasig 570 km uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe Breda-SAFAT kal. 12,7 mm bomby do 320 kg

Douglas MaeArthur na brzegu Leyte

orgii, Wyspach Admiralicji i Wyspach Salomona. Opracowa i rozwin strategi abich skokw", w ktrej umiejtnie wykorzystywa siy morskie i lotnicze w trakcie inwazji na kolejno zdobywane wyspy Pacyfiku. W 1944 r. zaplanowa i dowodzi najwiksz (do tego czasu) operacj inwazyjn na *Leyte. W kwietniu 1945 r. obj dowodzenie wojskami amerykaskimi na Dalekim Wschodzie. 2 wrzenia 1945 r. na pokadzie pancernika *Missouri w imieniu pastw alianckich przyj kapitulacj Japonii. Wkrtce zosta mianowany gwnodowodzcym siami Sprzymierzonych (Suprem Commander, Allied Powers, SCAP). Od 1950 r. dowodzi wojskami Organizacji Narodw Zjednoczonych w wojnie koreaskiej. Planowa wwczas atak nuklearny na Chiny (co ujawniono w 1964 r.). 11 kwietnia 1951 r., ze wzgldu na samowol i podejmowanie dziaa wbrew zaleceniom rzdu Stanw Zjednoczonych, zosta odwoany ze wszystkich stanowisk.

Castoldiego w 1935 r., oblatany 24 grudnia 1937 r. Prby wykazay, e jest to wytrzymay, zwrotny samolot o duej prdkoci wznoszenia, ale sabo uzbrojony i rozwijajcy niedostateczn prdko w locie poziomym. W 1938 r. wygra konkurs ogoszony przez woskie siy powietrzne (*Regia Aeronautica) i zakady Macchi otrzymay zamwienie na du dostaw. Pierwsze seryjnie produkowane samoloty byy gotowe latem 1939 r. W chwili przystpienia Woch do wojny Regia Aeronautica dysponowaa 156 myliwcami tego typu, ktre do koca 1941 r. walczyy w strefie rdziemnomorskiej, w Afryce Wschodniej oraz na froncie wschodnim. W wersji A2 samolot mg prze-

MACCHI M.C. 202 FOLGORE (Piorun")

samolot

Najlepszy woski samolot myliwski; opracowa go Mario Castoldi, wykorzystujc konstrukcj swojego poprzedniego samolotu *Macchi M.C. 200, ktry podda przerbkom polegajcym gwnie na zainstalowaniu silnika Daimler Benz 601 A-l o mocy 1075 KM. Prby prototypu oblatanego 10 sierpnia 1940 r. wykazay, e samolot rozwija w locie poziomym prdko 600 km/h i osiga wysoko 6000 m w cigu 5 minut 55

Macchi M.C.200 Saetta

MACCHI M.C.200 SAETTA (Byskawica")

samolot Woski jednomiejscowy samolot myliwski zaprojektowany przez Mario

MACZEK STANISAW
sekund. Pierwsze seryjnie budowane egzemplarze byy wyposaane w silniki niemieckie, ale wkrtce zaczto w nich instalowa silniki Alfa Romeo RA 1000 RC411 o mocy 1200 KM, produkowane we Woszech na licencji firmy Daimler Benz. Na pocztku 1941 r. pierwsze samoloty wprowadzono do wyposaenia woskich si powietrznych; do 1943 r. walczyy w Afryce Pnocnej, na Bakanach, w rejonie Morza rdziemnego i na froncie wschodnim. cznie wyprodukowano ok. 1500 samolotw tego typu.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE silnik Alfa Romeo RA 1000 RC 41-1 o mocy 1200 KM rozpito 10,58 m dugo 8,85 m maks. masa startowa 2937 kg maks. prdko 599 km/h zasig 765 km uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm (od serii V lub VII) 2 karabiny maszynowe Breda-SAFAT kal. 7.7 mm

38

MACZEK STANISAW
(1892-1995) genera Polski oficer, w czasie I wojny wiatowej powoany do armii austriackiej, walczy na froncie woskim. W listopadzie 1918 r. rozpocz sub w Wojsku Polskim; na czele ochotniczej kompanii z Krosna bra udzia w walkach z Ukraicami na terenie Maopolski, a nastpnie by dowdc lotnej kompanii pocigowej 4 dywizji piechoty i oficerem operacyjnym w sztabie 2 armii. Po ukoczeniu kursu w Wyszej Szkole Wojennej zajmowa rne stanowiska (m.in. szefa ekspozytury II Oddziau Sztabu Generalnego we Lwowie, dowdcy 81 Puku Strzelcw im. S. Batorego w Grodnie, dowdcy piechoty dywizyjnej 7 dywizji piechoty w Czstochowie). W kocu padziernika 1938 r. zosta mianowany dowdc 10 brygady kawalerii zmotoryzowanej; we wrzeniu 1939 r. na jej czele walczy w regionie krakowskim i pod Lwowem. 19 wrzenia, z rozkazu Naczelnego Dowdztwa, przedosta si z brygad na Wgry, gdzie zosta internowany. W padzierniku dotar do Francji i od listopada 1939 r. dowodzi oddziaami Wojska Polskiego w Cetquidan. W lutym 1940 r. obj dowdztwo Obozu Wojsk Pancernych w St. Cecile i jednoczenie lekkiej dywizji zmechanizowanej; na czele zgrupowania wyonionego z tej dywizji walczy pod Champaubert-Montgivroux i Montbard. Po kapitulacji Francji przez Tunis, Maroko i Gibraltar przedosta si do Wielkiej Brytanii. Odtworzy tam 10 brygad kawalerii zmotoryzowanej, ktr dowodzi do lutego 1942 r., a potem z rozkazu Naczelnego Wodza przystpi do formowania 1 sdywizji pancernej. 1 sierpnia 1944 r. dywizja wyldowaa w Normandii i wkrtce wzia udzia w zwyciskiej bitwie pod *Falaise. Jej szlak bojowy prowadzi przez Francj, Belgi, Holandi do Wilhelmshaven. 5 maja 1945 r. gen. Maczek wzi udzia w przyjmowaniu kapitulacji dowdztwa niemieckiego w Bad Zwirchenahn. Od 20 maja 1945 r. by dowdc 1 korpusu WP w Szkocji. Po demobilizacji we wrzeniu 1947 r. osiedli si w Edynburgu, gdzie mieszka do koca ycia.

39 MADAGASKAR
Dua wyspa (595 tys. km2) na Oceanie Indyjskim u wybrzey Afryki, w chwili wybuchu II wojny wiatowej pozostawaa we francuskim wadaniu (od koca XIX w.). Gubernator wyspy po upadku Francji w czerwcu 1940 r. zoy deklaracj wiernoci rzdowi *Vichy, co wobec zawarcia traktatu Vichy-Japonia 29 lipca 1941 r. stwarzao niebezpieczestwo zbudowania przez Japoczykw na Madagaskarze bazy dla okrtw. W marcu 1942 r. rzd brytyjski dziki amerykaskiej operacji *Magic" pozna tre depesz rzdu niemieckiego prbujcego skoni Japoni do okupacji wyspy. W tej sytuacji dowdztwo wojsk brytyjskich zdecydowao si opanowa baz morsk Diego Suares na pnocnym kracu Madagaskaru, kierujc do walki dwie brygady oraz No. 5 Commando (dowdca gen. Robert Sturges). W nocy z 4 na 5 maja 1942 r. 5 brytyjskich okrtw desantowych oraz 10 transportowcw (wrd nich polski transatlantyk Sobieski), osanianych przez okrty *Force H z Gibraltaru i Floty Wschodniej (2 pancerniki, 2 lotniskowce, 2 krowniki, 9 niszczycieli oraz traowce, korwety i jednostki pomocnicze) dowodzone przez wiceadm. E. N. Syfreta, rozpoczo operacj desantow w rejonie bazy Diego Suares. Do godz 6.30 na brzegu znalazo si 2 tys. onierzy, ktrzy nie napotkali wikszego oporu wojsk francuskich. W nocy z 6 na 7 maja druga grupa onierzy gen. Sturgesa dokonaa desantu w rejonie Antsirane, aby odcign siy francuskie z gwnego miejsca inwazji. Nad ranem w rejonie desantu opr wojsk francuskich usta. Pierwotny plan przewidujcy opanowanie Diego Suares zosta wykonany, jednake w wyniku interwencji dyplomatycznej premiera Afryki Poudniowej Jana Christiaana Smutsa wadze brytyjskie zdecydoway si opanowa cay Madagaskar. 10 wrzenia 1942 r. oddziay alianckie dokonay desantu na zachodnim wybrzeu w rejonie Mjunga i dalej na poudniu - pod Morondava. 18 i 29 wrzenia alianci wyldowali w innych rejonach na poudniu i wschodzie wyspy. 29 wrzenia wojska alianckie zajy stolic Madagaskaru Tananariw, a 6 listopada garnizon francuski przerwa walk. Na Madagaskarze zgino 109 onierzy alianckich i prawdopodobnie 200 francuskich. Na mocy ukadu zerwanego 14 grudnia 1942 r. w Londynie rzd brytyjski przekaza wysp Komitetowi Wolnej Francji, w ktrego imieniu wadz obj gen. Paul Legentilhomme.

MAGINOTA LINIA
dziennie 50-75 japoskich depesz (odczytanie jednej zajmowao od 1 do 4 godzin), z ktrych ok. 25, uznanych za szczeglnie wane, dostarczali prezydentowi, ministrowi wojny i najwyszym dowdcom amerykaskich si zbrojnych. Operacja Magie" umoliwia poznanie najwaniejszych zamierze rzdu i dowdztwa japoskiego: m.in. atak na *Pearl Harbor, na *Midway, planu podry inspekcyjnej adm. Isoroku *Yamamoto. Depesze japoskich placwek dyplomatycznych Japonii w Europie, odczytywane przez kryptologw brytyjskich, pozwoliy ujawni wiele tajnych zamierze Adolfa Hitlera, o ktrych japoscy ambasadorowie informowali rzd w Tokio. Na pocztku czerwca 1941 r. odczytano depesz barona Oshimy, ktry z Berlina informowa o planach niemieckiej agresji na Zwizek Radziecki. W 1942 r., w czasie przeomowych walk o *Stalingrad, rzd brytyjski dowiedzia si, e Japonia odrzucia apel Niemiec o zaatakowanie Zwizku Radzieckiego. W 1944 r., analizujc japoskie raporty z Berlina na temat wynikw nalotw, Brytyjczycy mogli lepiej oszacowa skuteczno ofensywy powietrznej.

walki 1942 r.

MAGIC

kryptonim

Wsplna operacja dowdztw wojsk ldowych i marynarki wojennej Stanw Zjednoczonych podjta w 1939 r. w celu zamania szyfrw japoskich. Pniej kryptonim ten wykorzystywano dla oznaczenia akcji odczytywania depesz wysyanych drog radiow przez rzd i dowdztwa wojsk Japonii. W tym celu poczono wysiki oddziau kryptologicznego marynarki - Communications Security Unit, i wojsk ldowych - Signals Intelligence Section (SIS). W sierpniu 1940 r. zesp SIS kierowany przez Williama *Friedmana po dwudziestomiesicznej pracy zama tzw. szyfr purpurowy, co dao Amerykanom wgld w najtajniejsz korespondencj dyplomatyczn (po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie w grudniu 1941 r. udao si zama szyfr operacyjny japoskiego dowdztwa). Pierwsz japosk depesz odczytano ju 25 wrzenia 1940 r. Kryptolodzy z zespou Friedmana skonstruowali cztery kopie japoskiej purpurowej maszyny szyfrujcej, ktre przekazano do oddziaw na Filipinach (1 egz.), Waszyngtonu (2 egz.) i do Wielkiej Brytanii do orodka w *Bletchley Park (1 egz). Od koca 1941 r. pracownicy wydziau kryptologicznego OP-20-GY rozszyfrowywali rednio

MAGINOTA LINIA
umocnienia System umocnie wzdu wschodniej granicy Francji, powsta w latach 1929-34 z inicjatywy ministra wojny Andre Maginota. Plan rozmieszczenia fortyfikacji, opracowany w 1926 r. przez Specjaln Komisj Obrony Terytorium (Commision Speciale de Defense du Territoire), zaakceptowaa rok pniej Najwysza Rada Wojenna, a w 1930 r., gdy prace budowlane ju trway, Francuska Izba Deputowanych zatwierdzia kredyty w wysokoci 3 300 min frankw. Linia umocnie cigna si przez 450 km od granicy ze Szwajcari do granicy z Belgi i cay ten odcinek podzielono na rejony umocnione (Belfort, Lauter i Metz) o dugoci 60-110 km, z ktrych

MAJSKI IWAN

40
szynowe kal. 7,5 mm, granatniki kal. 51 mm lub dziaka przeciwpancerne kal. 25 mm, oraz tzw. bloki artyleryjskie z wysuwanymi wieami pancernymi wyposaonymi w dziaa kal. 75 mm lub haubice kal. 135 mm. System aktywnej obrony uzupeniay pancerne kopuy obserwacyjne, z ktrych ogie mogy prowadzi karabiny maszynowe lub granatniki. Dostpu do grupy warownej broniy zapory przeciwpiechotne (zasieki i pola minowe) oraz przeciwczogowe (rowy, przeciwskarpy, szyny o dugoci 12-180 cm osadzone pionowo w betonowych cokoach i pola minowe). W caym pasie linii Maginota wybudowano 5800 schronw, w tym 246 tradytorw midzypola, 52 tradytory artyleryjskie, ok. 4,5 tys. bunkrw z broni maszynow i dziaami, 94 schrony obserwacyjne i 205 schronw cznoci. W 1940 r. wojska niemieckie nie uderzyy na lini Maginota (*Mansteina plan), lecz obeszy t potn zapor i skieroway si przez Belgi na znacznie sabiej ufortyfikowan granic francusko-belgijsk. W czerwcu wojska Grupy Armii C" (Heeresgruppe C") przerway na pewnym odcinku lini Maginota midzy dwoma grupami warownymi, a oddziay Grup Armii A" i B" wyszy na jej tyy. Niemcom nie udao si jednak zdoby adnej z grup warownych. Ostatni obrocy opucili obiekty fortyfikacyjne dopiero 1 lipca 1940 r., a wic osiem dni po zawieszeniu broni.

Magazyn pociskw przy dziale w bloku artyleryjskim linii Maginota

kady skada si z 2-4 sektorw umocnionych. Ponadto wyodrbniono dwa samodzielne sektory umocnione (Kolmar i Dolny Ren) oraz jeden sektor zaporowy Saary. Trzonem obrony kadego odcinka byy grupy warowne (owrages); zbudowano 29 maych grup wyposaonych w karabiny maszynowe, 20 rednich grup uzbrojonych w bro maszynow i dziaa kal. 75 oraz 130 mm, a take 2 due grupy

warowne powstae z poczenia dwch rednich grup. Trzonem typowej redniej grupy bya betonowa budowla ukryta na gbokoci 15-25 m pod ziemi, zawierajca wszystkie urzdzenia niezbdne do ycia i samodzielnej walki dla zaogi liczcej 800-1000 onierzy (koszary, kuchnie, azienki, sale chorych, sale operacyjne). Obron zapewniay tzw. bloki bojowe piechoty wyposaone w cikie karabiny ma-

Blok wejciowy do jednej z grup warownych linii Maginota

MAJSKI IWAN
(1884-1975) polityk Radziecki ambasador w Londynie od 1932 do 1943 r., dziaa aktywnie na rzecz pozyskania dla swojego kraju jak najwikszej pomocy wojennej oraz jak najszybszego otwarcia drugiego frontu. Odwoany do Moskwy, obj stanowisko zastpcy ludowego komisarza spraw zagranicznych i w tym charakterze uczestniczy w konferencjach w Jacie i Poczdamie.

41

MALINOWSKI RODION

MALAJE

bitwa 1941-42

Zdobycie Pwyspu Malajskiego i *Singapuru, najwikszej brytyjskiej bazy wojskowej w tym rejonie, miao dla Japoczykw szczeglne znaczenie: umoliwiaoby dostp do surowcw (gwnie kauczuku - 38% wiatowej produkcji, i cyny - 58%) i dawaoby dobre pozycje wyjciowe do uderzenia na Holenderskie Indie Wschodnie (Indonezj). Do zdobycia Malajw wyznaczono 25 armi (dowdca gen. Tomoyuki *Yamashita), ktrej dziaania miay wspiera okrty poudniowego zespou operacyjnego (8 krownikw, 12 niszczycieli, 26 okrtw podwodnych) oraz 158 samolotw lotnictwa morskiego i 459 samolotw 3 dywizji lotniczej. Siy obrocw, dowodzonych przez gen. Arthura Percivala, liczyy ok. 140 rys. onierzy brytyjskich, australijskich, hinduskich i malajskich (o niskim morale i w wikszoci niezdyscyplinowanych), wspieranych przez 158 samolotw, w wikszoci przestarzaych.

Malaje - piechota japoska w marszu

8 grudnia 1941 r. o godz. 1.15 w rejonie Kota Bharu i Singora na wschodnim wybrzeu Pwyspu Malajskiego wyldoway dwie dywizje 25 armii; wojska brytyjskie nie potrafiy stawi skutecznego oporu i wycofyway si w stron Singapuru. 10 grudnia japoskie samoloty zatopiy w pobliu *Kuantan dwa brytyjskie pancerniki *Prince

Iwan Majski (z lewej) z F. Golikowem w Londynie

of Wales i *Repulse, nalece do eskadry idcej z Singapuru z zamiarem zaatakowania japoskiej floty inwazyjnej. Sukces da Japoczykom panowanie nad wodami tego rejonu. 31 stycznia 1942 r. wojska japoskie zdobyy miasto Johore Bahru na poudniowym kracu Pwyspu Malajskiego i przystpiy do uderzenia na Singapur, ktry zosta zdobyty 15 lutego. Wojska japoskie odniosy wietne zwycistwo, przemierzajc 965 km trudnego terenu w cigu 54 dni. W kampanii zgino ok. 10 tys. onierzy japoskich; Brytyjczycy stracili (zabitych, rannych, w niewoli) 38 496 onierzy, Australijczycy - 18 490, Hindusi - 67 340, Malajowie za 14 382. 9 wrzenia 1945 r. wojska brytyjskie w sile dwch dywizji i jednej brygady dokonay desantu na poudnie od Port Swettenham i na pnoc od Port Dickson (operacja Zipper"). Byo to ju po kapitulacji Japonii (2 wrzenia 1945 r.) i wojska tego kraju nie stawiay oporu.

MALINOWSKI RODION
(1898-1967) marszaek Zwizku Radzieckiego

Uczestnik I wojny wiatowej, od 1919 r. suy w Armii Czerwonej. W chwili wybuchu wojny radziecko-niemieckiej (czerwiec 1941 r.)

Zdobycie Malajw przez Japoczykw

42

Zdobycie Malajw przez Japoczykw

43

MALTA
kwietnia 1941 r., co miao zwizek z przebazowaniem samolotw *Luftwaffe na Sycyli. Po krtkim okresie przerwy w atakach, spowodowanej odesaniem wikszoci samolotw niemieckich na front wschodni, od grudnia 1941 r. lotnictwo woskie wzmogo ataki powietrzne: w styczniu 1942 r. przeprowadzio 262 naloty, w lutym 236. W okresie od 1 stycznia do 1 lipca 1942 r. by tylko jeden dzie, gdy samoloty woskie nie atakoway miejscowoci i obiektw wojskowych na Malcie. W kocu 1941 r. Niemcy przebazowali na Sycyli cz samolotw 2 floty powietrznej. Do 10 maja 1942 r. samoloty niemieckie wykonay 11 tys. lotw, atakujc lotniska, port w La Valletta i obiekty cywilne. Liczba ofiar wrd ludnoci cywilnej wyniosa do maja 1943 r. 1493 osoby zabite i 3764 ranne. Brytyjczycy, rozumiejc szczeglne znaczenie baz na wyspie, wzmacniali garnizon maltaski: dostawy sprztu pozwoliy sformowa trzy dywizjony myliwskie, dwa dywizjony lekkich bombowcw oraz jeden dywizjon samolotw torpedowych, uyte do atakowania konwojw woskich przewocych zaopatrzenie dla wojsk woskich i niemieckich w Afryce. Od czerwca 1940 r. do grudnia 1942 roku samo-

Rodion Malinowski (z lewej)

dowodzi 48 korpusem strzelec- l w walkach na Morzu rdziemkim, a nastpnie: w sierpniu nym, gdy samoloty startujce z kil1941 r. obj dowdztwo 6 armii, ku lotnisk oraz okrty z bazy w La w grudniu - Frontu Poudniowego, Valletta atakoway woskie konwoje w lipcu i sierpniu 1942 r. by zastp- z zaopatrzeniem dla wojsk w Afryc dowdcy Frontu Pnocnokauka- ce Pnocnej. skiego i jednoczenie dowdc do- Pierwszy nalot samolotw woskich skiej grupy armijnej, od sierpnia do odby si 11 czerwca 1940 r. Wwpadziernika 1942 r. dowodzi 66 ar- czas wyspy broniy tylko 3 przestami, pniej by zastpc dowdcy rzae samoloty myliwskie Gloster Frontu Woroneskiego. Od listopada Gladiator, nazwane Wiara", 1942 r. dowodzi 2 armi gwardii. Nadzieja" i Miosierdzie". Naloty W 1944 r. kierowa 2 Frontem Ukra- nasiliy si w okresie od stycznia do iskim w dziaaniach na terenie Rumunii, Wgier, Austrii i CzechosoMalta - okrty brytyjskie w porcie La Valletta wacji. W lipcu 1945 r. obj dowdztwo wojsk Frontu Zabajkalskiego, skierowanego do walk z japosk Armi *Kwantusk na Dalekim Wschodzie. Po wojnie, od 1947 r. by naczelnym dowdc wojsk Dalekiego Wschodu (do 1953 r.), nastpnie Dalekowschodniego Okrgu Wojskowego (do 1956 r.). W 1957 r. obj stanowisko ministra obrony ZSRR, ktre sprawowa do koca ycia.

MALTA

bitwy 1940-43 Niewielka wyspa 95 km na poudnie od Sycylii, od 1800 r. naleca do Wielkiej Brytanii, odegraa du ro-

MANCHESTER, Avro
loty i okrty operujce z Malty zatopiy statki przewoce ok. 530 tys. ton zaopatrzenia, co stanowio ok. 14% woskich dostaw dla wojsk osi" w Afryce Pn. Jednake wysokie straty ponosiy rwnie alianckie konwoje zaopatrujce Malt. W okresie od sierpnia 1940 r. do sierpnia 1942 r. z 86 jednostek idcych na Malt w konwojach lub samotnie, na dno poszo 31, a wiele innych odnioso due uszkodzenia. Z 14 statkw i 59 okrtw wojennych biorcych udzia w operacji *Pedestal" w sierpniu 1942 r. woskie i niemieckie samoloty oraz okrty wojenne zatopiy 1 lotniskowiec, 2 krowniki, 1 niszczyciel i 9 statkw oraz uszkodziy 1 lotniskowiec, 2 krowniki i 3 statki transportowe. Sytuacja obrocw Malty poprawia si po zdobyciu przez wojska alianckie w listopadzie 1942 r. lotnisk osi" w Cyrenajce, co uchronio przed atakami powietrznymi konwoje wychodzce z Egiptu. Dziki temu w tym miesicu konwj Stoneage" z 4 transportowcami przyby na wysp bez strat; zapasy ywnoci na Malcie starczay wwczas na 12 dni, a paliwa lotniczego na 5 dni. W grudniu 1942 r. rwnie bez strat przybyo z Egiptu 5 transportowcw konwoju Portcullis". Zagroenie dla Malty znikno po kapitulacji wojsk osi" w Tunezji w maju 1943 r.; w tym samym roku wyspa odegraa wan rol jako baza zaopatrzeniowa dla wojsk alianckich dokonujcych inwazji na *Sycyli i Wochy. dectwo: z penym adunkiem bomb (5080 kg) nie zdoay wzbi si wyej ni 6820 m, ukad chodzenia silnikw by wraliwy na wybuchy pociskw przeciwlotniczych, a gdy zapali si choby jeden silnik, samolot szybko traci wysoko. Najwikszych kopotw przysparzay silniki, ktrych niepewne dziaanie unieruchamiao bombowce na lotniskach na wiele dni, a nawet tygodni. 25 czerwca 1942 r., po rajdzie na Brem, Manchestery wycofano ze suby bojowej. Ich konstrukcja posuya jako wzr do zaprojektowania czterosilnikowych samolotw bombowych *Lancaster, uznanych za najlepsze bombowce II wojny wiatowej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silniki 2 x Rolls-Royce Vulmre o mocy 1760 KM kady rozpito 27,46 m dugo 20,98 m 22 680 kg maks. masa startowa prdko przelotowa 402 km/h zasig 1930 km uzbrojenie 8 karabinw maszynowych kal. 7,69 mm (0,303 cala) w 3 wieyczkach bomby do 5080 kg

44

Carl Gustaf Mannerheim

MANNERHEIM CARL GUSTAF EMIL von

(1867-1951) marszaek

MANHATTAN-PROJECT
-> ATOMOWA BOMBA

Oficer fiski, jako onierz armii rosyjskiej (przed 1917 r. Finlandia naleaa do Rosji) bra udzia w wojnie rosyjsko-japoskiej (1904-05) i w I wojnie wiatowej. W grudniu 1917 r., po uzyskaniu przez Finlandi niepodlegoci, obj naczelne dowdztwo armii i w 1918 r. kierowa ni w walce z oddziaami komunistycznymi. 10 czerwca 1922 r. zosta przewodniczcym Rady Obrony Pastwa. Zreorganizowa armi i za-

Carl Gustaf Mannerheim (z prawej) z Eduardem Dietlem

samolot

MANCHESTER, Avro

Jeden z najbardziej nieudanych brytyjskich samolotw bombowych redniego zasigu. Prototyp oblatano w lipcu 1939 r., a w kocu 1940 r. pierwsze samoloty dostarczono 207 dywizjonowi RAF. W nocy z 24 na 25 lutego 1941 r. 6 samolotw dokonao pierwszego nalotu na Brest (Francja). Chocia wszystkie powrciy do bazy, zaogi wystawiy im jak najgorsze wia-

45

MANSTEIN ERICH von

staw sukcesu si niemieckich w kampanii na zachodzie Europy. W czasie walk we Francji dowodzi XXXVIII korpusem, ktry pierwszy przekroczy Sekwan. W 1941 r. w czasie agresji na Zwizek Radziecki dowodzi LVI korpusem zmotoryzowanym, ktry w ramach 4 grupy pancernej wyrni si szybkimi postpami, pokonujc od 22 do 26 czerwca 320 km. We wrzeniu 1941 r. powierzono mu dowodzenie 11 armi, ktra zaja *Krym (1 lipca 1942 r. zdobya Sewastopol). To zwycistwo przynioso Mansteinowi awans do stopnia feldmarszaka. Od sierpnia 1942 r. dowodzi nadal 11 armi nacierajc na Leningrad. W listopadzie tego roku obj dowodzenie nowo utworzon Grup Armii Don", ktrej zadaniem bya deblokada 6 armii, okronej pod *Stalingradem. W lutym 1943 r. stan na czele Grupy Armii Poudnie" (utworzonej ze zwizkw Grup Armii, Don" i B"), ktra odbia *Charkw i zaja Biegorod w marcu 1943 r. W lipcu tego roku Grupa ta poniosa klsk w przeomowej dla zmaga na froncie wschodnim bitwie pod *Kurskiem. W 1944 r. popad w nieask, gdy opowiada si za elastyczn strategi, ktra w ocenie Hitlera prowadzia do utraty zdobytych terenw. W marcu tego roku przenieErich von Manstein (z lewej)

inicjowa budow umocnie na Przesmyku Karelskim wzdu granicy ze Zwizkiem Radzieckim, nazwanych jego imieniem. W latach 1939-40 jako naczelny dowdca kierowa obron przed wojskami radzieckimi, ktre 30 listopada 1939 r. zaatakoway Finlandi (*radziecko-fiska wojna). W 1941 r., gdy Finlandia przystpia do wojny przeciwko ZSRR, ponownie poprowadzi wojska do walki z Armi Czerwon, aby odzyska terytoria utracone rok wczeniej. 4 sierpnia 1944 r. zosta wybrany prezydentem pastwa i we wrzeniu tego roku zawar zawieszenie broni ze Zwizkiem Radzieckim na warunkach wzgldnie korzystnych dla Finlandii. 9 marca 1946 r. zrezygnowa z urzdu prezydenta.

przewaajcych si radzieckich doprowadzio do przeamania linii na odcinku Summa. Odbita przez Finw latem 1941 r. i odnowiona w poowie czerwca 1944 r. zostaa ponownie przeamana przez wojska radzieckie.

MANSTEIN ERICH von

(1887-1973) feldmarszaek

Wybitny strateg niemiecki. Syn pruskiego oficera gen. Eduarda von Lewiskiego, przyj nazwisko swojego wuja, ktry go adoptowa. Sub wojskow rozpocz w 1906 r. Walczy w I wojnie wiatowej, a po jej zakoczeniu pozosta w Reichswehrze. W 1936 r. zosta zastpc szefa sztabu wojsk ldowych *Wehrmachtu. W 1938 r. by szefem sztabu 12 armii zajmujcej Sudety. MANNERHEIMA LINIA W czasie niemieckiej agresji na Polumocnienia sk we wrzeniu 1939 r. by szefem System fiskich umocnie obron- sztabu Grupy Armii Poudnie" nych na Przesmyku Karelskim ci- (Heeresgruppe Siid") i potem szegncych si od jez. adoga do Zato- fem sztabu Grupy Armii A" rozwiki Fiskiej, w odlegoci 25-80 km nitej w zachodnich Niemczech. od granicy fisko-radzieckiej, wybu- Zwrci na siebie uwag Hitlera dowany w latach 1929-39 i nazwany w lutym 1940 r., gdy przedstawi imieniem marsz. Carla Gustafa von plan ataku na Francj przez *Arde*Mannerheima. Gdy 30 listopada ny, uznane przez niemieckich strate1939 r. wojska radzieckie uderzyy gw za rejon trudno dostpny dla na Finlandi, po kilku dniach zosta- wojsk pancernych. Jego projekt, y zatrzymane na linii Mannerheima. wykorzystany w planie gen. Franza Dopiero w lutym 1940 r. uderzenie * Haidera (Fali Gelb"), sta si pod-

MANSTEINA PLAN
go 1940 r. dao mu okazj osobistego przedstawienia Hitlerowi swojego planu, oznaczonego kryptonimem Sichelschnitt". Po uzyskaniu aprobaty Hitlera propozycje zostay wprowadzone do planu Haidera i one stay si podstaw dziaania wojsk niemieckich, ktre uderzyy na *Belgi i * Francj 10 maja 1940 r.

46
tecznie w zwizku z podjciem budowy haubic samobienych *Wespe w lutym 1943 r. wstrzymano wytwarzanie marderw. W okresie od lipca 1943 r. do marca 1944 r. przebudowano 75 czogw PzKpfw II Ausf c, A, B, C, F na dziaa samobiene. Pierwsze pojazdy przesano do jednostek bojowych w lipcu 1942 r. i do koca wojny walczyy na wszystkich frontach. Wyprodukowano 576 ezgemplarzy, nie liczc 75 przerobionych z czogw PzKpfw II.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZE zatoga 3 osoby silnik Maybach HL 62TRM ciar 10,8 t pancerz 5-35 mm uzbrojenie 1 dziao PaK 40/2 kal. 75 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm poziomy kt ostrzau 32 w lewo i 25 w prawo kt podniesienia lufy od - 8 do + 10 maks. prdko 40 km/i zasig 190 km

MANTEUFFEL HASSO von

(1897-1978) genera Niemiecki oficer, dowodzi dywizj w czasie kampanii pnocnoafrykaskiej. Od czerwca 1942 r. dowodzi na froncie wschodnim 7 dywizj pancern, a nastpnie dywizj grenadierw pancernych Grossdeutschland". Od wrzenia 1944 r. by dowdc 5 armii pancernej, ktra odegraa kluczow rol w walkach w *Ardenach, a od marca 1945 r. 3 armii pancernej z Grupy Armii Wisa", bronicej linii dolnej Odry przed wojskami radzieckimi. Odznaczony Krzyem Rycerskim z Limi Dbowymi, Mieczami i Brylantami. Po wycofaniu swojej armii na zachd podda si 3 maja 1945 r. wojskom amerykaskim.

siony w stan spoczynku. Po wojnie uwiziony i skazany w 1949 r. przez sd brytyjski na 18 lat wizienia za zbrodnie popenione przez podlege mu jednostki na terenie ZSRR; wyszed na wolno w 1952 r.

MANSTEINA PLAN

Plan uderzenia wojsk niemieckich na zachodni Europ, okrelany potocznie jako plan Mansteina, chocia gen. Erich von *Manstein nie by autorem caoci projektu. Zaoenia ofensywy opracowa we wrzeniu-padzierniku 1939 r. gen. Franz *Halder. Przewidywa, e gwny ciar uderzenia MARDER przejmie Grupa Armii B" (Heeres- -> NEGER gruppe B") kierujca si na Belgi i Holandi. Gen. von Manstein, wwczas szef sztabu Grupy Armii MARDER II A", opracowa inny wariant, prze- (Sd Kfz131) widujcy uderzenie wojsk Grupy dziao samobiene Armii A" przez *Ardeny w stron Niemieckie samobiene dziao przekanau La Manche. Susznie przyj- ciwpancerne skonstruowane w maju mowa, e obrona aliancka tam b- 1942 r. na podwoziu czogu * PzKpdzie najsabsza. Projekt przekaza fw II, ktry ze wzgldu na sabe Naczelnemu Dowdztwu Wojsk L- uzbrojenie (1 dziako kal. 20 mm i 1 dowych dowdca Grupy Armii A" karabin maszynowy) nie mg ju gen. Gerd von *Rundstedt, lecz gen. sprosta wymogom pola bitwy. PoHaider, kierujc si wzgldami oso- cztkowo zamierzano 50% podwozi bistymi (nie lubi Mansteina"), przeznaczy dla dzia samobienych. odrzuci plan, a autora zesa" do W kocu czerwca 1942 r. zapada deSzczecina (Stettin), na stanowisko cyzja, e 75% podwozi posuy do dowdcy XXXVIII korpusu. Okaza- wytwarzania Monterw, a by moe o si to szczliwym dla Mansteina caa produkcja zostanie przekazana na zbiegiem okolicznoci, gdy 17 lute- ten cel, o ile armia tego zada. Osta-

MARDER III

(Sd Kfz 139) dziao samobiene Niemieckie samobiene dziao przeciwpancerne zbudowane na podwoziu czogu PzKpfw 38(t), ktry w pierwszych tygodniach walk na froncie wschodnim w 1941 r. okaza si zbyt sabo uzbrojony i opancerzony, aby sprosta nowoczesnym czogom radzieckim. Prototyp ze zdobycznym radzieckim dziaem kal. 76,2 mm poddano prbom w grudniu 1941 r. i na podstawie zamwienia z 22 grudnia podjto seryjn produkcj (zamwienie przewidywao wytwarzanie 17 egzemplarzy miesicznie od 24 marca 1942 r. i 30 ezgemplarzy miesicznie od lipca tego roku). Do padziernika 1942 r. wyprodukowano 344 dziaa samobiene, a w 1943 r. dodatkowo przerobiono 19 czogw. Suyy gwnie na frocie wschodnim, ale 66 dzia skierowano w lipcu 1942 r. do *Afrika Korps.

47
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZE zaoga 4 osoby silnik Praga EPA i EPA/2 pancerz 10-50 mm ciar 10,67 t uzbrojenie 1 armata PaK 36 (r) kal. 76,2 mm 1 karabin maszynowy MG 37 kal. 7,92 mm poziomy kt ostrzau 42 kt podniesienia lufy od - 5 do + 13,5 maks. prdko 42 km/h zasig 185 km poziomy kt ostrzau kt podniesienia lufy maks. prdko zasig 42 od- -5 do+13 42 km/h 190 km

MARIANY
cych si z Libii pod naporem oddziaw 8 armii brytyjskiej. 20 marca uderzenie tej armii przerwao obron w rejonie Tebaga; wobec jednoczesnej groby okrenia oddziay osi" wycofay si 27 marca na pnoc.

MARETH LINIA
umocnienia Linia umocnie zbudowana przez Francuzw na poudniowo-wschodniej granicy Tunezji w celu osony terytorium protektoratu przed uderzeniem wojsk woskich z Trypolitanii. Rozcigaa si od brzegw Morza rdziemnego do odlegych o ok. 35 km wzgrz Matmata. Rozbrojona na mocy francusko-woskiego porozumienia o zawieszeniu broni z czerwca 1940 r. Na pocztku 1943 r. staa si oparciem dla wojsk niemiecko-woskich (dowdca gen. Giovanni Mess) wycofuj-

MARIANY
bitwy 1944 r. Archipelag 15 wysp w Mikronezji, w zachodniej czci Pacyfiku, bdcy od 1919 r. terytorium mandatowym Japonii. W 1944 r. sta si terenem dziaa wojsk amerykaskich zmierzajcych do przerwania zewntrznego piercienia obronnego Japonii i zaoenia na wyspach baz dla samolotw *B-29. 15 czerwca Amerykanie dokonali desantu na wysp *Saipan (zdobyta po krwa-

MARDER III

(SdKfz138) dziao samobiene Niemieckie samobiene dziao przeciwpancerne zbudowane na rozkaz Adolfa Hitlera, ktry po zapoznaniu si z osigniciami dzia *Marderlll (Sd Kfz 139) zada w lipcu 1942 r., aby do ich wytwarzania wykorzysta wszystkie moce produkcyjne przeznaczone dla czogw PzKpjw 38 (i). Dowiadczenia wykazyway, e zamontowanie dziaa na podwoziu produkowanym dla czogu prowadzio do marnotrawienia wielu czci i w zwizku z tym zmieniono konstrukcj pojazdu. Przesunito silnik na rodek, co umoliwio korzystniejsze ustawienie dziaa na tyle podwozia. Produkcja seryjna ruszya w kwietniu 1943 r. w zakadach BMM i kontynuowano j do maja 1944 r., gdy podjto produkcj dzia samobienych *Hetzer. Od maja 1943 r. dziaa samobiene wysyano do jednostek przeciwpancernych dywizji pancernych i piechoty. Wykorzystywano je na wszystkich frontach. cznie wyprodukowano 975 tych dzia.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZE zaoga 4 osoby silnik Praga AC pancerz 10-20 mm ciar 10,5 t uzbrojenie 1 armata PaK 40/3 kal. 75 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm

Baza B-29 na Marianach

MARIN NATIONALE
wych walkach 9 lipca), 21 lipca uderzyli na *Guam (zdobyta 10 sierpnia), a 24 lipca na *Tinian (zdobyta 1 sierpnia). W czasie walk na Marianach polego 4683 onierzy amerykaskich, 20 839 zostao rannych; straty japoskie wyniosy 52 206 zabitych i ok. 1500 jecw. Utrata Marianw bya dla Japoczykw klsk strategiczn, gdy startujce z tamtejszych lotnisk samoloty amerykaskie docieray nad japoskie wyspy (pierwszy pas startowy na Saipanie wybudowano ju w padzierniku, a w listopadzie przebazowano tam 100 superfortec", ktre natychmiast rozpoczy naloty na Tokio). W nastpstwie klsk na Marianach 18 lipca upad rzd premiera Hideki *Tojo. skiej marynarki, kierujc na ten cel 27% budetu wojskowego; plan przewidywa budow 4 pancernikw o wypornoci po 45 tys. t, 2 lotniskowcw, 3 lekkich krownikw, 4 contre-torpilleurs, 12 niszczycieli i 40 okrtw podwodnych, ale aden z tych okrtw nie zosta ukoczony do chwili wybuchu wojny. W 1939 r. Marin Nationale moga wystawi do walki: 2 stare pancerniki, 3 zmodernizowane pancerniki, 3 krowniki liniowe, 7 krownikw cikich, 12 krownikw lekkich, 32 contre-torpilleurs, 38 mniejszych niszczycieli, 77 okrtw podwodnych. Flocie tej brakowao lotniskowcw, niewystarczajce byo uzbrojenie przeciwlotnicze okrtw, brakowao odpowiedniej iloci broni do zwalczania okrtw podwodnych. W 1940 r. flota francuska nie miaa wikszych moliwoci do wykazania si swoimi walorami. Jej okrty peniy sub konwojow na Morzu rdziemnym, wziy udzia w ewakuacji wojsk alianckich z *Dunkierki w maju-czerwcu 1940 r. oraz z Bretanii, a po zawarciu rozejmu 22 czerwca 1940 r. wikszo okrtw schronia si we francuskich bazach kolonialnych: najnowoczeniejszy pancernik *Richelieu zacumowa w *Dakarze, siostrzany *Jean Bart dotar do Casablanki, 2 nowoczesne pancerniki

48
*Strasbourg i Dunkerue, 2 stare pancerniki, 6 niszczycieli, okrt-baza wodnosamolotw weszy do algierskiego portu *Mers-el-Kebir, 6 krownikw schronio si w Algierze, wikszo z 80 okrtw podwodnych (24 zostay zatopione) w Bizercie. Do portw brytyjskich przesza mniejsza cz francuskich okrtw, cho stanowiy znaczc si: do Plymouth i Portsmoufh weszy 2 stare pancerniki, 8 niszczy cieli, 3 okrty podwodne oraz mniejsze jednostki, w * Aleksandrii za pozostay 1 pancernik, 4 krowniki i 3 niszczyciele. Brytyjczycy w obawie, e okrty francuskie mog przej Niemcy, zdecydowali si na opanowanie ich lub zniszczenie. 3 lipca 1940 r. wszystkie jednostki pozostajce w portach bry tyjskich zostay zajte, a okrty zgromadzone w Mers-el-Kebir i Dakarze - wobec odmowy przyj cia ultimatum - stay si celem ataku. Ocalae jednostki rzd *Vichy skierowa do bazy w *Tulonie. W Londynie zostaa wwczas utworzona Marynarka Wojenna Wolnej Francji (FNFL). W listopadzie 1942 r., podczas alianckiej inwazji na Afryk Pnocn, doszo do walk midzy morskimi siami aliantw i jednostkami francuskimi. W Casablance artylerii francuska zatopia 2 amerykaskie okrty desantowe, Amerykanie w rewanu zatopili francuski kr-

francuska marynarka wojenna W czasie I wojny wiatowej Francja, ktra przeja gwny ciar walk ldowych, mao troszczya si o siy morskie: zaniedbano rozbudow baz, a flota nie rozwijaa si. Po wojnie sytuacja pogorszya si w wyniku trzeciego ukadu waszyngtoskiego z 6 lutego 1922 r., ktry ograniczy tona gwnych okrtw floty francuskiej do 175 tys. t, stawiajc j daleko za flot amerykaska, brytyjsk i japosk. W pocztkowej fazie okresu midzywojennego stocznie francuskie koncentroway si na budowie szybkich, silnie uzbrojonych, ale sabo opancerzonych krownikw i mniejszych jednostek przeznaczonych do ochrony eglugi na Morzu rdziemnym. Rzd szybko zareagowa na zagroenie, jakim stao si rozpoczcie przez Niemcw budowy pancernika kieszonkowego *Deutschland. Podj wwczas decyzj o budowie pancernika *Dunkerue, odpowiedzi za na zbrojenia Wochw, ktrzy wzmacniali swoje siy morskie szybkimi krownikami, byy francuskie due niszczyciele (contre-torpilleur). W 1936 r. opracowano program znacznego wzmocnienia francu-

MARIN NATIONALE

Okrty Marin Nationale na Atlantyku

49
ownik Primauguet, 4 niszczyciele i 5 okrtw podwodnych. Okrt liniowy Jean Bart zosta! uszkodzony przez amerykaski pancernik Massachusetts. W Oranie opr stawiay 3 niszczyciele, 2 okrty podwodne i traowiec; wszystkie zostay zatopione przez aliantw. 27 listopada 1942 r. we Francji Niemcy wkroczyli do strefy nie okupowanej i zaminowali port w Tulonie, nie chcc dopuci do wyjcia w morze bazujcych tam jednostek francuskich. Odpowiedzi ze strony dowdztwa francuskiego byo wydanie rozkazu zatopienia wasnych okrtw: 3 pancernikw, 7 krownikw, 29 niszczycieli i 2 okrtw podwodnych. Po tym wydarzeniu okrty w portach kolonialnych i jednostki internowane przez Brytyjczykw, dotd wierne rzdowi Vichy, doczyy do Sprzymierzonych (4 pancerniki, 9 krownikw i 11 niszczycieli) i u ich boku podjy walk na Morzu rdziemnym, Atlantyku oraz na Dalekim Wschodzie.

MARSHALLA WYSPY
przyj funkcj przedstawiciela USA w Chinach, zaproponowan mu przez prezydenta Harry'ego *Trumana. W latach 1947-49 by sekretarzem stanu. Opracowa plan pomocy gospodarczej dla pastw Europy (nazwany jego imieniem), za ktry w 1953 r. otrzyma Pokojow Nagrod Nobla.

MARSHALLA WYSPY
bitwa 1944 r. Grupa 36 atoli koralowych tworzcych archipelag w Mikronezji na Pacyfiku, teren mandatowy Japonii od 1919 r. Archipelag wszed w skad zewntrznego piercienia obrony Japonii, a w styczniu 1944 r. sta si obiektem ataku wojsk amerykaskich. Wbrew przewidywaniom Japoczykw, ktrzy spodziewali si ataku na linii wysp Jaluit-Mili, Amerykanie uderzyli na centralny atol Kwajalein (Kuadalejn), stanowicy gwn baz morsk, lotnicz i zaopatrzeniow. 31 stycznia 1944 r., po dwudniowym bombardowaniu wysepek, trzy zgrupowania uderzeniowe V floty amerykaskiej dowodzonej przez adm. Raymonda Spruance'a (12 lotniskowcw, 15 pancernikw i ok. 200 innych okrtw), wspierane przez tysic samolotw, wysadziy desant 4 dywizji piechoty morskiej i 7 dywizji piechoty w nadbrzenej i centralnej czci atolu, biorc Japoczykw w kleszcze. Oddziay atakujce z wntrza atolu bez wikszych trudnoci zdobyy nabrzene umocnienia, ktrych dziaa byy skierowane ku morzu. Mimo sukcesw w pierwszej fazie walk zdobywanie wyspy postpowao powoli ze wzgldu na zacit obron onierzy japoskich ukrytych w podziemnych bunkrach. Walki zakoczyy si dopiero 5 lutego 1945 r.; straty amerykaskie wyniosy: 177 onierzy zabitych i ponad 700 rannych, a straty japoskie 7 tys. zabitych i kilkuset rannych. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1945 r. amerykaska grupa bojowa 27 puku zaatakowaa wysepk Roi,

George Marshall

MARINES
-> US NAVY

MARKET-GARDEN
kryptonim Kryptonim dwch operacji przeprowadzonych przez aliantw we wrzeniu 1944 r. w Holandii: powietrznodesantowej, (Market") majcej na celu zdobycie mostw i przepraw promowych pod Eindhoven, Grave, Nijmegen i * Arnhem, oraz operacji wojsk ldowych (Garden") zmierzajcych do utworzenia korytarza z Eindhoven do Arnhem i sforsowania Renu. (*Arnhem)

MARSHALL GEORGE CATLETT

(1880-1959) polityk Amerykaski dowdca i polityk, absolwent Virginia Military Institute; w czasie I wojny wiatowej

walczy we Francji jako szef oddziau operacyjnego amerykaskiej l armii piechoty. Zyska wwczas uznanie, koordynujc w 1918 r. przemarsz trzema drogami 600 tys. onierzy z 2700 dziaami. W okresie midzywojennym by w sztabie gen. Johna Pershinga, w Chinach dowodzi pukiem i brygad. Od 1938 r. by szefem wydziau ds. planowania strategicznego i w tym samym roku zosta zastpc szefa Sztabu Generalnego. 1 wrzenia 1939 r. z rekomendacji gen. Pershinga oraz doradcy prezydenta Harry'ego *Hopkinsa zosta mianowany szefem Sztabu Generalnego. Dziaa aktywnie na rzecz rozbudowy amerykaskich si zbrojnych (odnis ogromny sukces zwikszajc liczebno wojska z 1,8 min ludzi w 1941 r. do 8,25 min w 1945 r.), unowoczenienia uzbrojenia i cisej wsppracy z Wielk Brytani, cho denie do jak najszybszej inwazji na Kontynent doprowadzio do zatargw z rzdem Winstona Churchilla. W 1942 r. wszed do Poczonego Komitetu Szefw Sztabw; opowiada si za przyznaniem pierwszestwa dziaaniom wojsk amerykaskim w Europie. Bra udzia we wszystkich najwaniejszych *konferencjach sprzymierzonych. W listopadzie 1945 r. na wasn prob przeszed w stan spoczynku, lecz wkrtce

MASCHINENGEWEHR MG 15

50
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 7,92 mm dugo 1222 mm dugo lufy 628 mm ciar z trjnogiem 19,19 kg szybkostrzelno 800-900 strz./min prdko pocztkowa pocisku 756 m/s magazynek tamowy lub siodowy z 75 nabojami

MC 15 kal. 7,92 mm

a grupa bojowa 24 puku - Namur i w cigu 26 godzin opanoway obie wysepki. Atol Manjuro zosta obsadzony bez walk. Dowdztwo wojsk amerykaskich, uznajc, e nie zachodzi potrzeba wprowadzenia do boju rezerw liczcych ok. 8 tys. onierzy, skierowao dotychczas walczce siy do uderzenia na atol Eniwetok, odlegy o ok. 360 mil na pnoc od Kwajalein. 17 lutego po gwatownym bombardowaniu z powietrza i morza onierze 27 dywizji wyldowali na pnocnej wysepce atolu - Engebi, ktr opanowali po 8 godzinach walk tracc 85 onierzy zabitych i wielu (prawdopodobnie kilkuset) rannych; straty japoskie wyniosy 1276 zabitych i 16 wzitych do niewoli. W cigu nastpnych dwch dni zdobyto wysp Eniwetok. Trzy bataliony piechoty morskiej w kilka godzin opanoway ostatni wysp atolu Eniwetok - Parry, ktrej 1200-osobowy garnizon zosta dosownie zmieciony ogniem artylerii morskiej i ldowej jeszcze przed rozpoczciem natarcia.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 7,92 mm dugo 1333 mm dugo lufy 597 mm ciar 12,6 kg pojemno magazynka 75 szt. szybkostrzelno 850 strz./min

MASCHINENGEWEHR MG 42 karabin maszynowy Niemono wyposaenia armii w du liczb karabinw maszynowych MG 34, ktrych produkcja okazaa si zbyt pracochonna, kosztowna i powolna, skonia dowdztwo niemieckich wojsk ldowych do poszukiwania broni taszej i atwiejszej w produkcji. Takim karabinem okaza si MG 42. Nie jest pewne, kto by autorem jednego z najlepszych karabinw maszynowych II wojny wiatowej. Prawdopodobnie Louis Stang z firmy Rheinmetall wykorzysta patent polskiego konstruktora Edwarda Steckego z 1937 r. Nowy uniwersalny karabin (montowany na dwjnogu lub trjnogu) okaza si doskona broni: celn, o duej szybkostrzelnoci i niezawodn w dziaaniu. Po raz pierwszy zosta uyty przez onierzy z *Afrika Korps w bitwie pod Ghazal w maju 1942 r. Amerykanie po zdobyciu kilku egzemplarzy tych karabinw usiowali skopiowa je, przystosowujc do nabojw 7,62 mm x 63. Do koca wojny wyprodukowano 750 tys. MG 42, a pniej zwyciskie pastwa wyko-

MASCHINENGEWEHR MG 34 karabin maszynowy

Produkowany od 1930 r. pod nazw MG 30 w zakadach Waffenfabrik Solothurn AG w Szwajcarii (filia zakadw Rheinmetall), sprzedawany do Austrii i na Wgry (ok. 3 tys egzemplarzy). Nie zyska uznania dowdztwa wojsk niemieckich, ktre przekazao t bro zakadom Mauserwerke w celu wprowadzenia zmian. W 1934 r. opracowano uniwersalny karabin maszynowy, ktry na dwjnonej podstawie by lekkim karabinem maszynowym, a zamontowany na podstawie trjnonej spenia wymagania stawiane cikiemu karabinowi maszynowemu. Mia jednak podstawow wad: by... zbyt solidnie wykonywany, co wymagao duego nakadu pracy przy produkcji MASCHINENGEWEHR oraz troskliwej konserwacji w waMG 15 runkach bojowych. Z tego wzgldu karabin maszynowy nie by produkowany ani uywany Skonstruowany w 1929 r. w filii za- na masow skal. Od 1942 r. zastkadw Rheinmetall, dziaajcej od piony karabinem MG 42. tego roku w Szwajcarii pod nazw Waffenfabrik Solothurn AG. PierMG 42, kal.7,92 mm wotnie by przeznaczony do uzbrojenia samolotw. W czasie wojny lotnictwo zadao broni wikszego kalibru, co skonio producenta do przystosowania MG 15 dla potrzeb wojsk ldowych. Karabin wyposaony w dwjng, prost kolb i uchwyt do przenoszenia wprowadzono do uzbrojenia wojsk w 1944 r. Okaza si celn i niezawodn broni, ale by ciki i nieporczny.

51

Bitwa koo przyldka Matapan

Bitwa koo przyldka Matapan

MASCHINENPISTOLE MP 38
rzystay zdobyczne karabiny do uzbrojenia swoich armii. W kocu lat pidziesitych Bundeswehra wznowia produkcj, nadajc karabinom nazw MG 42/59. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 7,92 m m
dugo 1220 mm dugo lufy 533 mm ciar z dwjnogiem 11,57 kg szybkostrzelno 1200 strz./min prdko pocztkowa pocisku 756 m/s zasilany tam

52
dham-Wippella, dostrzegy okrty stanowice awangard gwnych si woskich i, zaskoczone, zaczy uchodzi. Adm. Jachino, wiedzc o ssiedztwie gwnych si brytyjskich, nie zdecydowa si na pocig i skierowa swoje okrty do bazy w Tarencie. W tym momencie rozpoczy si ataki samolotw brytyjskich z lotniskowca Formidable i lotniska na Krecie (przeniesione z lotniskowca Jllustrious), ktre uszkodziy torpedami pancernik Vittorio Yenetto. Po tym sukcesie okrty brytyjskie zbliyy si na odlego ok. 55 mil do floty woskiej. Na wysokoci przyldka Matapan o zachodzie soca samoloty brytyjskie zaatakoway i unieruchomiy ciki krownik Pola. Na pomoc pospieszyy mu 2 cikie krowniki i 4 niszczyciele, ktre w nocy szybko zostay zlokalizowane za pomoc radaru przez idce w tamt stron 3 brytyjskie pancerniki. O godz. 22.30 Brytyjczycy z bliska otworzyli celny ogie do woskich krownikw i zatopili Fiume oraz Zar. Okrty adm. Cunninghama odpary atak torpedowy 2 niszczycieli i po krtkim pocigu posay je na dno. Kilka godzin pniej 2 brytyjskie niszczyciele po przejciu zaogi z unieruchomionego krownika woskiego Pola zatopiy go torpedami. Bitwa zakoczya si zwycistwem Brytyjczykw, ktrzy uszkodzili pancernik Yittorio Yenetto, zatopili 3 cikie krowniki i 2 niszczyciele, nie ponoszc adnych strat.

MASCHINENPISTOLE MP38
-^SCHMEISSER

MATSUOKA YOSUKE
(1880-1946) polityk

MASCHINENPISTOLE MP40
-SCHMEISSER

Japoski polityk, rozpocz karier dyplomatyczn wkrtce po ukoczeniu studiw w Stanach Zjedoczonych. W latach 1919-20 uczest-

Yosuke Matsuoka

MATAPAN
bitwa 1941 r.

Bitwa floty woskiej i brytyjskiej rozegrana na wysokoci przyldka Matapan na Peloponezie (grecka nazwa - Tainaron) miaa istotne znaczenie, gdy podwaya potg i ducha walki floty woskiej. W kocu marca 1941 r. dowdztwo marynarki woskiej skierowao zesp okrtw adm. Angelo Jachino (pancernik * Yittoho Yeneto, 6 krownikw cikich i 2 lekkie oraz 14 niszczycieli) do rejonu Krety w celu przecicia brytyjskich linii eglugowych Egipt-Grecja, ktrymi szy konwoje z przerzucanym do Grecji korpusem ekspedycyjnym. 27 marca flot wosk zauwayy brytyjskie samoloty, jednake ju wczeniej jej zamiary byy znane Brytyjczykom dziki odszyfrowanym rozkazom. Na spotkanie wyruszya z Aleksandrii brytyjska Flota rdziemnomorska, dowodzona przez adm. Andrew *Cunninghama, w skadzie: 3 pancerniki (*Warspite, *Barham, Yaliant), lotniskowiec *Formidable i niszczyciele. 28 marca o godz 8.00 powracajce z Pireusu brytyjskie 4 krowniki i 4 niszczyciele, dowodzone przez wiceadm. H.D. Pri-

53
niczy w paryskiej konferencji pokojowej. W 1930 r. zasiad w parlamencie z ramienia partii Seiyukai. W latach 1932-33 by przedstawicielem Japonii w Lidze Narodw. W lipcu 1940 r. zosta powoany przez premiera Fumimaro *Konoe na stanowisko ministra spraw zagraniczych. W okresie kluczowym dla dalszego kierunku polityki japoskiej opowiedzia si za zblieniem z europejskimi mocarstwami faszystowskimi. Sdzi, e w ten sposb zmusi Stany Zjednoczone do ustpstw. W 1940 r., dziki niemieckiemu zwycistwu na Zachodzie, odnis due sukcesy dyplomatyczne. Uzyska dla wojsk japoskich prawo do korzystania z baz w lndochinach oraz skoni Brytyjczykw do czasowego zamknicia Drogi *Birmaskiej. 27 wrzenia 1940 r. podpisa w imieniu rzdu japoskiego sojusz z Wochami i Niemcami (*pakt trzech). Stara si jednak zachowa samodzielno polityczn swojego kraju. Tracc wiar w zwycistwo Niemiec, podpisa w Moskwie 13 kwietnia 1941 r. ukad o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim. W lipcu 1941 r. nie wszed do trzeciego rzdu premiera Konoe, ktry poszukiwa porozumienia ze Stanami Zjednoczonymi i w zwizku z tym uzna, e Maksuoka nie gwarantuje powodzenia nowej polityki. W 1945 r. zosta aresztowany pod zarzutem popenienia zbrodni wojennych; zmar w wizieniu przed procesem. skonstruowanie bomby uranowej jest moliwe i bdzie miao decydujce znaczenie dla przebiegu wojny. W padzierniku 1941 r. powoano rzdow instytucj pod kryptonimem Tub Alloys" do koordynowania brytyjskich prac nuklearnych. Ostatecznie na podstawie oceny jednego z czonkw MAUD, Patricka Blacketta, rzd brytyjski zdecydowa si przyczy do amerykaskich prac nad bomb atomow.
uzbrojenie

MENZIES STEWART

prdko zasig

I dziao kal. 128 mm 1 dziao kal. 75 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm 20 km/h 186 km

MDI (Ministry of Defence)

organizacja Brytyjska organizacja naukowa zakamuflowana pod nazw Ministerstwo Obrony 1", powoana w 1939 r. pod kierownictwem mjr. Millisa Jefferisa w celu konstruowania specjalnych rodzajw broni. W czasie wojny opracowaa 26 typw broni, w tym *PIAT-a oraz specjalne wyposaenie uywane przez brytyjsk 79 dywizj pancern w czasie inwazji na Normandi (m.in. AVRE - czogi z dziaami wystrzeliwujcymi pociski o wadze 18 kg oraz adunki wybuchowe o wadze 12 kg, suce do niszczenia zapr i przeszkd terenowych).

MAUS
czog

Prace nad skonstruowaniem niemieckiego supercikiego czogu Ferdinand Porsche rozpocz w czerwcu 1942 r. na rozkaz Adolfa Hitlera. Zdecydowa si na niekonwencjonalne rozwizania: przedzia z silnikiem umieci porodku wozu, natomiast przedzia bojowy z dwoma dziaami kal. 128 mm i 75 mm przesun do tyu. Prby pierwszego z dwch prototypw, nazwanego VI i wyposaonego w lotniczy silnik MB509, rozpoczy si w maju 1943 r. MEINKAMPF W grudniu tego roku na podwoziu Ksika autorstwa Adolfa Hitlera czogu ustawiono makiet wie- Moja walka. Napisa j w wizieyczki, za prawdziw wie niu, gdzie przebywa od grudnia i uzbrojenie zamontowano dopiero 1923 do kwietnia 1924 r. po nieuw czerwcu 1944 r. Prby bezwie- danym zamachu stanu w Monaowego drugiego prototypu V2 chium. Tom pierwszy, opublikowarozpoczy si we wrzeniu 1944 r. ny w lecie 1925 r., zawiera gwNie bya to konstrukcja udana. ne zaoenia programowe nazizmu. Ogromny czog (10,08 m x 3,67 Tom drugi ukaza si w 1926 r. Od m x 3,63 m), osonity z przodu 1930 r. obydwie czci wydawane pancerzem o gruboci 240 mm, byy razem. Do 1933 r. sprzedano mia zbyt saby silnik, ktry zuy- 1,5 min ezgemplarzy, do koca MAUD wa 1400 1 paliwa na 100 km. Wt- wojny za prawdopodobnie 12 organizacja pliwej wartoci bojowej tego poja- min. zdu nie sprawdzono na polu bitwy. Brytyjska organizacja kierowana Obydwa prototypy Niemcy zniprzez fizyka George'a Thompsona, szczyli w Kummerdorfie w kwiet- MENZIES STEWART ktrej celem byo ustalenie moliniu 1945 r. (1890-1968) woci skonstruowania bomby atopolityk mowej i jej militarnego znaczenia. Pierwotnie dziaaa pod nazw DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE Brytyjski oficer, w czasie I wojny wiatowej rozpocz sub w wyPodkomitetu ds. bomby U (Sub- zaoga 5 osb wiadzie Mile (nazywanym rwcommittee on the U-bomb), silnik Daimler Benz MB509 V 12 nie MI6). W listopadzie 1938 r. zoo mocy 1080 KM lub MB 517 Diesel w 1940 r. przyja nic nie znaczc sta wyznaczony w testamencie sze188 t nazw MAUD. W lipcu 1941 r. ra- ciar fa Secret lntelligence Service 40-240 mm port organizacji stwierdza, e pancerz

MERSA MATRUH
(utworzonego w miejsce MI6, aczkolwiek w dalszym cigu uywano starej nazwy) adm. Hugh Sinclaira na jego nastpc i mimo niechci wielu czonkw rzdu obj to stanowisko 28 listopada dziki poparciu krla i premiera. Organizowa i dowodzi wieloma akcjami wywiadowczymi i kontrwywiadowczymi na terenie Wielkiej Brytanii i pastw europejskich, z ktrych najwiksze znaczenie miaa akcja wprowadzania Niemcw w bd co do czasu i miejsca inwazji wojsk alianckich na kontynent (*Bodyguard/Jael). Jego zasug byo zorganizowanie m.in. oddziau kryptologicznego w *Bletchley Park oraz specjalnego oddziau cznoci (Special Liaison Unit) dostarczajcego informacje z odszyfrowanych depesz niemieckich dowdcom oddziaw frontowych. Po wojnie przeszed na emerytur, ale w 1951 r. na prob premiera Winstona Churchilla powrci do suby. Wkrtce ponownie przeszed na emerytur, co wizano z odkryciem w centrali brytyjskich sub specjalnych radzieckiego agenta Kima Philby'ego.

54 MERS EL-KEBIR
bitwa 1940 r. Port we francuskiej Algierii, po zawieszeniu broni w wojnie francusko-niemieckiej 22 czerwca 1940 r. sta si jedn z gwnych baz francuskiej marynarki wojennej. Od 18 czerwca cumoway tam 2 nowoczesne pancerniki *Dunkerque i *Strasbourg, 1 stare pancerniki, 6 duych niszczycieli, za w pobliskiej bazie morskiej w Oranie byo 7 niszczycieli i 4 okrty podwodne. Wobec niebezpieczestwa (wedug oceny rzdu brytyjskiego) przejcia okrtw przez Niemcw brytyjska admiralicja wysaa zesp operacyjny *Force H (dowdca adm. James *Sommerville) zoony z pancernikw Valiant, *Resolution i *Hood, lotniskowca *Ark Royal, 2 krownikw i 11 niszczycieli z zadaniem zneutralizowania floty francuskiej. 3 lipca dowdca francuski wiceadm. Marcel Gensoul otrzyma brytyjskie ultimatum, w ktrym Anglicy zaproponowali przyjcie jednej z nastpujcych propozycji: - francuskie okrty wyjd w morze i docz do floty brytyjskiej; - ze zredukowan zaog przejd do jednego z portw brytyjskich, gdzie bd internowane; - ze zredukowan zaog przejd do jednego z portw na Wyspach Karaibskich, gdzie zostan unieruchomione; - w cigu 6 godzin zostan zatopione przez wasne zaogi. Adm. Gensoul powiadomi admiralicj francusk jedynie o czwartej opcji, w wyniku czego otrzyma upowanienie do stawienia oporu zbrojnego. Gdy trway negocjacje na pokadzie flagowego okrtu Dunkerite, admiralicja francuska wysaa do wszystkich okrtw otwarty rozkaz przejcia do Oranu. W odpowiedzi dowdztwo brytyjskie nakazao adm. Sommerville'owi dziaa szybko, aby nie dopuci do wzmocnienia si francuskich. Negocjacje zakoczyy si o godz. 17.25 odmow przyjcia brytyjskich warunkw. O godz 17.45 okrty adm. Somerville'a otworzyy ogie i zatopiy pancernik Bretagne oraz uszkodziy pancerniki Provence i Dunkerue, ktre weszy na mielizn, ratujc si w ten sposb przed zatopieniem. Z zagady zdoa uj pancernik Strasbourg, ktry wra

MERSA MATRUH
walki 1942 r. Niewielki port pooony w Egipcie w odlegoci ok. 200 km na zachd od Aleksandrii, od 1940 r. by wysunit baz wojsk brytyjskich. W maju 1941 r. stacjonowaa tam polska Samodzielna Brygada Strzelcw Karpackich, a w czerwcu 1942 r. oddziay brytyjskiej 8 armii (dowdca gen. Neil Ritchie) broniy si przed wojskami niemiecko-woskimi, cigajcymi siy alianckie po bitwie pod *Ghazal. 27 czerwca 1942 r. po zacitych walkach Mersa Matruh zostao zdobyte przez *Afrika Korps, oddziay 8 armii za (dowodzone ju przez gen. Claude'a Auchinlecka) wycofay si do el *Alamejn. Miejscowo ponownie przesza w rce brytyjskie 8 listopada 1942 r., odbita przez 8 armi.

Cztery pancerniki francuskie na redzie Mers el-Kebir w przeddzie ataku brytyjskiego

55 z 5 niszczycielami i okrtami podwodnymi wydosta si z portu i dotar do *Tulonu. W wyniku brytyjskiej akcji zgino 1147 marynarzy francuskich, a ok. 2 tys odnioso rany. MESS GIOVANNI
(1883-1968) marszaek

MESSERSCHMITT Bfl09

Oficer woski, w 1940 r. dowdca korpusu na froncie greckim, od lipca 1941 r. dowodzi Woskim Korpusem Ekspedycyjnym w Rosji (CSIR, od lata 1942 r. - XXXV korpus), cho by przeciwny udziaowi woskich onierzy w walkach w Zwizku Radzieckim. Na pocztku listopada 1941 r. powrci do Rzymu. 5 lutego 1943 r. obj dowdztwo woskiej 1 armii w TuMesserschmitt BF 109 E-3 nezji (dawnej niemiecko-woskiej armii pancernej Afrika"). Umiejt- nisterstwo Lotnictwa, zdecydowane r. rozpoczy sub Bf 109F, nie prowadzi dziaania obronne zastpi myliwce Arado Ar 68 w ktrych zastosowano silnik przed atakami brytyjskiej 8 armii. i Heinkel He 51. Do konkursu przy- o wikszej mocy (1200 KM) oraz W maju tego roku, po kapitulacji stpiy te zakady Arado, Focke- ulepszono sylwetk aerodynamiczwojsk niemieckich konty-nuowa -Wulfa i Heinkla. Prby prototy- n (m.in. przez zaokrglenie kowalk; w tym samym miesicu pw Messerschmitta w maju i pa- cwek skrzyde i chowanie tylnego zosta awansowany do stopnia dzierniku 1935 r. wykazay ich wy- kka). Nastpny wariant Bf marszaka. Wzity do niewoli bry- szo nad konkurentami i zakady 109G powsta wczesn wiosn tyjskiej zosta zwolniony 28 wrze- Bayerische Flugzeugwerke otrzy- 1942 r. i te samoloty byy najlicznia na prob marsz. Pitro may zamwienie rzdowe. Pierw- niej produkowane ze wszystkich *Badoglio i w listopadzie 1943 r. sze samoloty produkowane seryjnie wersji. W 1943 r. zakady Messerstan na czele woskiego naczel- od lutego 1937 r. oznaczono jako schmitta przystpiy do pracy nad nego dowdztwa (Commando Bf109B-1 i skierowano je do Jagd- zbudowaniem samolotu zdolnego Supremo), ktrym kierowa do geschwader 132 Richthofen". do wykonywania zada na duej 1945 r. Zmierza do wystawienia Myliwce Bf I09B, C i E walczyy wysokoci; Bf 109H z powikszon duej armii woskiej walczcej u w skadzie Legionu Condor w hi- powierzchni patw i silnikiem boku aliantw, czemu sprzeciwili szpaskiej wojnie domowej. Do- Daimler Benz 601 E-l (ze sprark si dowdcy amerykascy i bry- wiadczenia z frontu pozwoliy GM-1) mg rozwin prdko tyjscy. km/h na wysokoci wprowadzi kolejne udoskonale- 750 nia, w wyniku ktrych powstay 10 100 m i osign puap 14 600 wersje D z silnikiem Daimler Benz m. Pomimo tak dobrych wynikw MESSERSCHMITT BF109 DB 600 i z silnikiem DB 600Aa zarzucono produkcj tego typu, samolot o mocy 1100 KM. W 1939 r. wy- gdy prby w jednostkach bojoNiemiecki samolot myliwski, je- produkowano 1540 samolotw wych na przeomie 1943 i 1944 r. den z najlepszych w II wojnie wia- w wersj i E-1 z silnikiem DB 601 A-1 wykazay niebezpieczne drgania statecznika w czasie walki. W listotowej; zaprojektowa go w kocu umoliwiajcym rozwinicie prdkoci 570 km/h na wysokoci padzie 1944 r. uruchomiono seryjn 1933 r. prof. Willy Messerschmitt 5000 m, a pniej 1868 w wersji produkcj Bf 109K-2 i K-4 z silnii jego wsppracownicy: Robert E-3 i te samoloty byy przede kami Daimler Benz DB 605D Lusser, Walther Rethel, Richard i DB 605 ASCM lub DCM, zdolwszystkim uywane przez niemieci Hubert Bauerowie w zakadach kie lotnictwo myliwskie w bitwie nymi rozwin moc 2000 KM Bayerische Flugzeugwerke. Paranad Francj i bitwie o *Angli w czasie startu i 1800 KM na wymetry techniczne, jakim mia odpo- w poowie 1940 r. W styczniu 1941 sokoci 5000 m. Samoloty te otrzywiada nowy samolot, okrelio Mi-

MESSERSCHMITT BF 110

56
y, e rozwija du prdko, ale jest za mao zwrotny. Pierwsze egzemplarze Bf 110A-O wyposaono w silniki Junkers Jurno 21 OB o mocy 610 KM kady. W nastpnych wersjach zainstalowano silniki DB 601A o mocy 1100 KM i one stay si gwnymi jednostkami napdowymi dla samolotw wersji C. Pierwsze dowiadczenia bojowe w Polsce i sukcesy w walkach z brytyjskimi bombowcami sprawiay wraenie, e s to doskonae i grone samoloty; do ugruntowania opinii o ich zaletach przyczyni si film propagandowy o bitwie nad Zatok Helgolandzk we wrzeniu 1939 r. Dopiero zetknicie z nowoczesnymi myliwcami brytyjskimi w czasie bitwy o * Angli w poowie 1940 r. zmienio ocen dowdztwa Luftwaffe. Od lipca do koca wrzenia 1940 r. niemieckie siy powietrzne straciy w walkach 214 Bf 110, co stanowio 60% stanu z 29 czerwca tego roku. Z tego wzgldu jeszcze w czasie trwania bitwy o Angli zrezygnowano z wysyania tych samolotw do walki w dzie lub dodawano im eskort jednosilnikowych myliwcw, a od 1941 r. wyznaczono im rol myliwcw nocnych, w ktrej spisay si dobrze. W wersjach F i G zastosowano radar SN-2 Lichtenstein, ktry zwikszy! ich

Messerschmitt Bf 109 w locie nad pustyni may kabin cinieniow i potne uzbrojenie skadajce si z jednego dziaa kal. 30 mm i dwch dziaek kal. 15 mm. Rozpoczy sub na pocztku stycznia 1945 r., ale niewiele z nich uyto w walkach. Samoloty ostatniej wersji produkcyjnej K-14 wyposaono w silniki DB 605L (osigajce moc 1750 KM w locie na wysokoci 9500 m); mogy one rozwin prdko 727 km/h na wysokoci 11 400 m. W latach 1939-45 wyprodukowano 30 573 samoloty Bf 109 wszystkich typw. DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (Bf 109G-6) silnik Daimler Benz DB 605A, AS lub D o mocy 1475-2000 KM rozpito 9,92 m 9,02 m dugo maks. masa startowa 3150-3678 kg 630 km/li maks. prdko zasig 560 km uzbrojenie 1 dziao MK 108 kal. 30 mm 2 najcisze karabiny m tszynowe MG 131 kal. 13 mm (dodatkowo: 2 dziaka MG 151 kal. 20 mm lub 2 dziaa MK 108 kal. 30 mm, lub 2 wyrzutnie rakietowe WG 21, lub bomby o wadze do 250 kg)

MESSERSCHMITT BF 110
samolot Niemiecki dwumiejscowy samolot myliwski zaprojektowany w 1934 r. przez Willy'ego Messerschmitta zgodnie z wymogami Ministerstwa Lotnictwa, planujcego wprowadzenie do uzbrojenia si powietrznych myliwca eskortowego lub szturmowca (Zerstorer). Prby prototypu oblatanego 12 maja 1936 r. wykaza-

Messerschmitt Bf 110 nad Angli

57
skuteczno dziaania. W kocu 1941 r., gdy okazao si, e nie ma moliwoci szybkiego wprowadzenia nowych samolotw Me 210 do jednostek bojowych, zakady Messerschmitta przystpiy do opracowania nowej wersji Bf 110 z silnikami o wikszej mocy i silniej uzbrojonego. Produkcja najbardziej dopracowanej wersji G-4 rozpocza si w czerwcu 1942 r. i te samoloty przejy gwny ciar obrony Rzeszy przed nocnymi nalotami alianckimi. W 1944 r. stanowiy 60% nocnych myliwcw przeznaczonych do obrony Niemiec. Do koca wojny wyprodukowano 5762 samoloty Bf III) w wersjach od A do G.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (BflJ0G-4c) silniki 2 x Daimler Benz DB 605B-1 o mocy 1475 KM kady iwpito 16,25 m dugo 12,07 m maks. masa startowa 10 024 kg maks. prdko 550 km/h gtig 900 km uzbrojenie 2 dziaa MK 10H kal. 30 mm 2 dziaka MG 151 kal. 20 mm 1 podwjny karabin maszynowy MG 81Z kal.7,9 mm (Bf 110G-4/R3) lub 2 dziaka MG 151 kal. 20 mm 4 karabiny maszynowe MG 17 kal. 7,9 mm 1 podwjny karabin maszynowy MG 81Z kal. 7,9 mm

MESSERSCHMITT ME 163 KOMET

silnik rakietowy na paliwo pynne. W czasie pierwszego prbnego lotu latem 1941 r. w *Peenemunde samolot rakietowy pilotowany przez Heiniego Dittmara osign prdko 550 km/h. W czasie kolejnej prby 2 padziernika 1941 r. samolot Lippischa-Waltera, zwolniony na wysokoci 3960 m z holu przez Me 110, ustanowi wiatowy rekord prdkoci: 1003,9 km/h. Pierwsze seryjnie produkowane Me 163B-la trafiy do jednostek bojowych w maju 1944 r. Pilotowanie tych samolotw byo trudne i niebezpieczne. Dwuskadnikowe paliwo rakietowe grozio wybuchem w czasie tankowania i startu. W samolocie wznoszcym si nad pas startowy pilot musia odrzuci dwukoowe podwozie w odpowiednim momencie: gdy zrobi to zbyt wczenie, wzek odbija si od ziemi i mg uderzy w samolot, gdy zwleka zbyt dugo - maszyna obciona podwoziem wpadaa w niebezpieczne turbulencje. Po udanym starcie silnik rakietowy wynosi samolot na wysoko ok. 9150 m, co wyczerpywao zapas paliwa, pilot prowadzi dalej samolot lotem szybowcowym. Zbliajc si do nieprzyjacielskiej formacji, pilot musia zachowa prdko ok. 920 km/h, chronic go przed myliwcami eskorty, ale do wykonania ataku na bombowce lecce ok. 540 km/h wolniej pozostaway zaledwie 2,5-3 sekundy. Ldowanie byo niebezpieczne, gdy samolot osiada na lotnisku na metalowej pozie z du prdkoci i pilot nie mia adnej moliwoci naprawienia bdu, jeeli popeni taki zniajc si nad pas. Pierwsza walka z samolotami amerykaskimi odbya si 28 lipca 1944 r. w pobliu Merseburga. Producj Me 163B-1 zakoczono w lutym 1945 r., zanim udao si usun wszystkie usterki i udoskonali konstrukcj. cznie wyprodukowano ok. 360 samolotw tego typu, ktre nie odegray adnej roli w walkach powietrznych nad Niemcami. Inne wersje Me 163C i Me 163D wyprodukowano w liczbie kilku prbnych egzemplarzy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Me 163 B- la) silnik rakietowy Walter 109-509A2 o cigu 16,67 kN rozpito 9,32 m dugo 5,69 m maks. masa startowa 4110 kg maks. prdko 960 km/h zasig 100 km uzbrojenie 2 dziaa MK 108 kal. 30 mm

Messerschmitt Me 210/410

MESSERSCHMITT ME 163 KOMET

samolot

Prace nad skonstruowaniem niemieckiego rakietowego samolotu myliwskiego rozpocz w 1936 r. dr Alexander Lippisch. Instytut Badawczy Szybownictwa (DFS) w Darmstadt opracowa udan konstrukcj bezogonowego samolotu rakietowego DFS 194. W styczniu 1939 r. Lippisch przenis si wraz z zespoem 12 konstruktorw do zakadw Messerschmitta w Augsburgu, aby poczy wysiki swoje i Helmutha Waltera, konstruujcego

MESSERSCHMITT ME 210 i ME 410

58 MESSERSCHMITT ME 262
samolot

Prace nad skonstruowaniem w Niemczech samolotu odrzutowego rozpoczy si w 1938 r., gdy Ministerstwo Lotnictwa zwrcio si z tak propozycj do zakadw Messereschmitta. 1 czerwca 1940r., po zaakceptowaniu modelu w skali 1:1, zamwiono trzy prototypy, a poniewa silniki odrzutowe nie byy gotowe do pierwszego lotu, zainstalowano silniki tokowe. Pierwszy lot z silnikami odrzutowymi odby si 18 lipca 1942 r. Samoloty Nieudany samolot Messerschmitt Me 210 A-l z pocztkowej serii produkcyjnej nazwano Me 262A-l Schwaibe. 2 najcisze karabiny maszynowe MESSERSCHMITT ME 210 Opracowano wiele innych wersji MG 131 kal. 13 mm w gondolach i ME 410 rnicych si uzbrojeniem; wrd po obu stronach kaduba samoloty nich znalaz si rwnie samolot bomby do 1000 kg bombowy (opracowany na osobisty Niemiecki dwusilnikowy samolot {Me 410A-1/U-2) rozkaz Hitlera) Me 262A-2a Sturmyliwski Me 210, zaprojektowany silniki 2 x Daimier Benz DB 603A mvogel, ktry oprcz standardowew 1937 r., mia zastpi *Messerscho mocy 1750 KM kady go uzbrojenia mg przenosi 2 mitta Bf 110. Prby prototypu obla- rozpito 16,4 m bomby po 250 kg. Pierwszy samotanego 2 wrzenia 1939 r. wykazay dugo 12,4 ni lot odrzutowy wiata rozpocz liczne wady, z ktrych najwiksza maks. masa startowa 10 670 kg sub 10 lipca 1944 r. w jednostce polegaa na niestabilnoci podczas maks. prdko 624 km/h stacjonujcej w Juvincourt we lotu. Po wielu modyfikacjach seryj- zasig 2330 km Francji. nie produkowane samoloty w wersji uzbrojenie A,BiC skierowano do jednostek bo2 najcisze karabiny maszynowe jowych, ale szybko je wycofano. Ich MG 131 kal. 13 mm DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE miejsce zajy Me 410. Prototyp 2 karabiny maszynowe MG 17 (Me 262A-la) oblatano w kocu 1942 r. i do wrzekal. 7,9 mm silniki 2 x Junkers Jurno 109-004B-I nia 1944 r. wyprodukowano 1100 4 dziaka MG 151 kal. 20 mm lub 004b-4 o cigu 2 x 8.7 kN samolotw tego typu w kilku wersjach, m.in.: Me 410A-1 - lekki bomMesserschmitt Me 262A-la bowiec, A-l/U-2 - myliwiec, A-2 ciki myliwiec, A-2 - samolot zwiadu fotograficznego, B-6 - samolot torpedowy, B-6 - samolot do zwalczania eglugi.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (Me 210A-1) silniki 2 x Daimier Benz DB 601F o mocy 1350 KM kady rozpito 16,4 m dugo 12,2 m maks. masa startowa 8100 kg maks. prdko 620 km/h zasig 2400 km uzbrojenie 2 dziaka MG 151 ka. 20 mm 2 karabiny maszynowe MG 17 kal. 7,92 mm

59
rozpio dugo maks. masa -.umowa maks. prdko uzbrojenie 12,65 m 10.60 m 7045 kg 868 km/h 1050 km DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (Me 323E-1) silniki 6 x Gnome-Rhne 14R o mocy 1100 K.M kady rozpito 55,0 m dugo 28,15 m maks. masa startowa 50 500 kg maks. prdko 245 km/h zasig 1100 km uzbrojenie 5 najciszych karabinw maszynowych MG 131 ka. 13 mm 2 dziaka MG 151 kal. 20 mm

METAKSASA LINIA METAKSAS IOANNIS

(1871-1941) polityk

MESSYNA
port Miasto portowe na pnocnowschodnim wybrzeu Sycylii, byo gwnym celem alianckich wojsk, ktre 10 lipca 1943 r. wyldoway na wyspie. Plan opanowania Messyny i odcicia drogi odwrotu oddziaom pastw osi" na Pwysep Apeniski nie uda si; 3 dywizja piechoty amerykaskiej 7 armii gen. George'a *Pattona wesza do miasta dopiero 17 sierpnia, gdy wszystkie oddziay woskie i niemieckie zdyy ewakuowa si z Sycylii.

Szef sztabu armii greckiej w latach 1913-17, obj urzd premiera Grecji w kwietniu 1936 r., a kilka miesicy pniej rozwiza parlament i ustanowi wadz dyktatorsk. W 1940 r. potrafi zjednoczy nard do walki z agresj wosk. By zdecydowany przeciwstawi si niebezpieczestwu agresji niemieckiej; zmar niespodziewanie 29 stycznia 1941 r.

METAKSASA LINIA
umocnienia System umocnie zbudowanych w latach 1936-41 z inicjatywy gen. Ioannisa *Metaksasa na pograniczu z Bugari. Rozciga si na dystansie ok. 350 km od Aleksandrupolis do rzeki Axios (Wardar) i skada z ok. 1200 schronw bojowych, z ktrych ok. 700 tworzyo grupy warowne. Na caej linii byo 41 grup warownych ukrytych pod ziemi. W kadej z nich betonowe tunele o szerokoci

Ioannis Metaksas (porodku) wrd onierzy

MG 15 100-140 cm i wysokoci 240 cm czyy pomieszczenia mieszkalne, magazyny amunicji i bloki bojowe wyposaone w dziaa, modzierze i cikie karabiny maszynowe. W kwietniu 1941 r. czoowe natarcie niemieckie na umocnienia zaamao si (Niemcy ponieli tu najwiksze straty w czasie walk na Bakanach), lecz oddziay Wehrmachtu obeszy lini przez terytorium Jugosawii. MG 15 -> MASCHINENGEWEHR MG 15 MG 34 - MASCHINENGEWEHR MG 34 M G 42 - MASCHINENGEWEHR MG 42 MIDWAY bitwa 1942 r. Opanowanie atolu w zachodniej czci Wysp Hawajskich oraz znajdujcej si tam amerykaskiej bazy morskiej i lotniczej dowdztwo marynarki japoskiej uznao za konieczne dla stworzenia na Pacyfiku zewntrznego pasa baz osaniajcego Japoni. Uderzenia miay dokona okrty floty dowodzonej przez adm Isoroku *Yamamoto, podzielonej na: 1 zesp uderzeniowy wiceadm. Chuichi *Nagumo (4 lotniskowce, 2 pancerniki, 2 krowniki cikie i 12 niszczycieli); 2 zesp inwazyjny wiceadm. Nobutake Kondo w skadzie: - zesp osony (2 pancerniki, 4 krowniki cikie, 1 may lotniskowiec, 8 niszczycieli, 5 okrtw zaopatrzeniowych), - zesp wsparcia ogniowego (4 krowniki cikie, 2 niszczyciele), - zesp desantowy (12 transportowcw z wojskiem, 1 krownik lekki, 10 niszczycieli), - zesp pomocniczy (2 bazy wodnosamolotw, 1 niszczyciel, okrty pomocnicze); 3 zesp osony (siy gwne) adm. Yamamoto (3 pancerniki, w tym superpancernik *Yamato, 1 lotniskowiec, 2 bazy wodnosamolotw, 12 niszczycieli); 4 zesp wysunity (15 okrtw podwodnych). cznie siy japoskie wyznaczone do tej wielkiej operacji liczyy 200 okrtw o cznym tonau 1,5 min t, 700 samolotw, 100 tys. onierzy. Siy amerykaskie, ktrymi dowodzi kontradm. Frank *Fletcher, byy sabsze i liczyy dwie grupy: 1 zesp operacyjny (Task Force 17) dowodzony bezporednio przez kontradm. Fletchera: 1 lotniskowiec

60 (*Yorktown - prowizorycznie naprawiony po uszkodzeniu w bitwie na Morzu *Koralowym), 2 krowniki cikie i 5 niszczycieli; 2 zesp operacyjny (Task Force 16) kontradm. Raymonda *Spruance'a: 2 lotniskowce {^Enterprise i *Hornet), 5 krownikw cikich, 1 krownik lekki i 9 niszczycieli. Amerykanie dysponowali 233 samolotami na lotniskowcach oraz 131 samolotami na Midway; mieli rwnie 12 okrtw podwodnych patrolujcych na zachd od atolu. Atutem si amerykaskich bya znajomo planw przeciwnika dziki rozszyfrowaniu depesz dowdztwa japoskiego, przechwyconych przez nasuch radiowy. Bitwa rozpocza si 4 czerwca nad ranem (poprzedniego dnia 9 bombowcw *B-17 atakowao bez powodzenia okrty japoskie), gdy amerykaski samolot rozpoznawczy dostrzeg flot japosk w odlegoci ok. 180 mil na pnocny zachd od Midway. Na ten sygna z wyspy wystartoway samoloty torpedowe i bombowce. W tym czasie w stron wyspy skierowao si 108 samolotw (72 bombowce i samoloty torpedowe, 36 myliwcw) japoskich, ktre wystartoway z lotniskowcw. Ich atak wykryy amerykaskie radary i nadlatujce samoloty powita silny ogie artylerii przeciwlotniczej oraz 27 myliwcw oczekujcych w powietrzu na wroga. Prawdopodobnie 43 japoskie samoloty zostay zestrzelone; pozostae zdoay uszkodzi hangary, ale nie zniszczyy lotniska. Tymczasem samoloty amerykaskie z Midway atakoway bez powodzenia okrty zespou Nagumo; adna bomba ani torpeda nie dosiga celu, natomiast straty wrd amerykaskich pilotw byy due. O godz. 7.02 z lotniskowcw Hornet i Enterprise wystartowao 116 samolotw myliwskich, bombowych i torpedowych. Tylko 41 odnalazo japoskie okrty i zaatakowao je, lecz nie udao im si trafi adnego; 35 samolotw amerykaskich, pozbawionych osony powietrznej myliwcw, zostao zestrzelonych przez artyleri prze-

Midway

61

Bitwa koo atolu Midway

Bitwa koo atolu Midway

M1G-1 i MIG-3
ciwlotnicz i myliwce japoskie. Losy bitwy rozstrzygn nastpny atak 37 bombowcw nurkujcych z lotniskowca Enterprise, prowadzonych przez kpt. Clarence'a McClusky'ego. Odnalazy japoskie lotniskowce *Kaga i *Akagi w momencie, gdy na ich pokadach uzbrajano samoloty, ktre powrciy z wyprawy na Midway. Sze bomb trafio w pokad Kagi, powodujc gwatowny poar, na skutek ktrego okrt zaton o godz. 19.15. Akagi otrzyma trzy trafienia i, ciko uszkodzony, zosta dobity nastpnego dnia przez wasne niszczyciele. W tym czasie 17 bombowcw nurkujcych z lotniskowca Yorktown uderzyo na lotniskowiec Soryu, trafiajc go trzema ptonowymi bombami, ktre wywoay gwatowny poar, ale nie zniszczyy okrtu. O jego losie zadecydoway 3 torpedy odpalone o godz. 13.59 przez amerykaski okrt podwodny Nautilus; roznieciy na nowo poar, ktrego Japoczykom nie udao si opanowa i o godz. 19.13 okrt, rozerwany wybuchem zbiornikw paliwa, poszed na dno. Japoczykom pozosta tylko jeden lotniskowiec (Hiryu). O godz. 11 wystartowaa z niego pierwsza grupa 18 bombowcw nurkujcych i 6 myliwcw, biorc kurs na amerykaski lotniskowiec Yorktown. O godz. 13.31 wyruszya nastpna grupa 10 samolotw torpedowych i 6 myliwskich. Cztery samoloty z pierwszej fali przedary si mimo silnej osony powietrznej nad amerykaski lotniskowiec i trafiy trzema bombami jego pokad, powodujc due uszkodzenia. Cztery samoloty z drugiej grupy trafiy lotniskowiec dwiema torpedami, ktrych wybuchy spowodoway silny przechy. O godz. 15 dowdca lotniskowca kmdr Buckmaster, nie widzc moliwoci uratowania okrtu, da rozkaz ewakuowania zaogi (lotniskowiec utrzyma si jednak na powierzchni i nastpnego dnia zatopi go torpedami japoski okrt podwodny 1-168). W czasie, gdy Yorktown odpiera ataki, jego 10 samolotw, po uzupenieniu paliwa i amunicji na pokadzie Enterprise, uderzyo razem z 14 samolotami tego lotniskowca na Hiryu i trafio go czterema bombami, ktrych wybuchy wywoay poary i przechy okrtu; nad ranem 5 czerwca dobiy go niszczyciele japoskie. 5 czerwca samoloty amerykaskie ponowiy ataki na wycofujce si okrty i zatopiy krownik Mikuma oraz uszkodziy krownik Mogami. Na tym zakoczya si bitwa pod Midway. Amerykanie odnieli zdecydowane zwycistwo zatapiajc 4 wielkie lotniskowce, 1 ciki krownik oraz niszczc 253 samoloty. Szczeglnie dotkliwa dla Japoczykw bya strata wyszkolonych zag lotniczych, co znacznie osabio dziaania lotnictwa i floty imperialnej w nastpnym okresie wojny na Pacyfiku. Amerykanie stracili 1 lotniskowiec, 1 niszczyciel, 150 samolotw. (*Aleuckie Wyspy)

62
brym samolotem w walce na duej wysokoci, ale nie sprawdzi si w locie na niskim puapie. Z tego wzgldu przerwano produkcj po zbudowaniu 2100 samolotw MiG-1 i myliwcw o zwikszonym zasigu MiG-3.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (MiG-3) silnik AM-35A o mocy 1200 KM rozpito 10,2 m dugo 8,25 m maks. masa startowa 3350 kg maks. prdko 631 km/h zasig 630-1000 kra uzbrojenie 1 najciszy karabin maszynowy UBS kal. 12,7 mm 2 karabiny maszynowe SLKAS kal. 7,7 mm

samoloty

MIG-1 i MIG-3
Radziecki samolot myliwski przeznaczony do walki na duej wysokoci, zaprojektowany przez Artioma Mikojana i Michaia Guriewicza, oblatano 5 kwietnia 1940 r. jako 1-61. Po zmianie nazewnictwa w * Wojenno-Wozdusznych Siach nazwano go MiG-1. Okaza si do-

MIKOAJCZYK STANISAW
(1901-1967) polityk

Dziaacz ruchu ludowego, po kampanii wrzeniowej 1939 r. przedosta si przez Wgry do Francji, gdzie w padzierniku tego roku obj stanowisko wiceprzewodniczcego Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. Od wrzenia 1941 r. by wicepremierem i mi-

MiC-3

6 3
granicznej i policji. W 1926 r. podj prac w niemieckich liniach lotniczych Lufthansa. W 1929 r. zosta ich dyrektorem. Czonek NSDAP od 1933 r. Wypar si ydowskiego ojca dziki matce, ktra porczya, e nie jest jego synem. Zdolnoci organizacyjne i przyja z Hermannem *G6ringiem umoliwia mu w 1933 r. objcie stanowiska sekretarza stanu w Ministerstwie Lotnictwa, co byo rwnoznaczne z powrotem do suby wojskowej. Potrafi szybko rozbudowa przemys lotniczy (liczba pracownikw wzrosa z 4 tys. w 1933 r. do 16 700 w 1934 r. i 204 100 w 1938 r.). W 1934 r. zosta awansowany do stopnia generaa, a w 1934 r. mianowano go generalnym inspektorem Luftwaffe. Jednake na skutek pogorszenia stosunkw z Goringiem, utraci moliwo kierowania produkcj lotnicz, nad ktr nadzr przej szef Urzdu Uzbrojenia Lotnictwa gen. Ernst *Udet. Od kwietnia do maja 1940 r. dowodzi 5 flot powietrzn, ktra odniosa due sukcesy w Norwegii, za co w lipcu tego roku otrzyma stopie feldmarszaka. Latem 1941 r. powrci na

MILCH ERHARD
stanowisko szefa ds. uzbrojenia lotnictwa, gdy produkcja lotnicza zaamywaa si, a sia bojowa Luftwaffe bya coraz nisza. Stopniowo przejmowa uprawnienia gen. E. Udeta, ktry zapewne z tego powodu popeni samobjstwo w listopadzie 1941 r.; dao to Milchowi woln rk w reorganizowaniu przemysu lotniczego. Doprowadzi do szybkiego wzrostu produkcji (w cigu 20 miesicy - 2,7 raza), aczkolwiek nie by ju w stanie naprawi wszystkich bdw poprzednika ani pomin szkodliwych dla Luftwaffe polece Hitlera. W czerwcu 1944 r., w zwizku z przejciem przez ministra uzbrojenia Alberta *Speera wszelkich uprawnie o charakterze decyzyjnym w sprawie produkcji lotniczej, Milch poda si do dymisji. W wyniku sprzeczki z dowdc Luftwaffe Goringiem zosta pozbawiony stanowiska sekretarza stanu, lecz pozosta generalnym inspektorem Luftwaffe. W styczniu 1945 r. powrci na stanowisko sekretarza stanu i szefa urzdu uzbrojenia lotnictwa. W 1947 r. sd brytyjski skaza go na kar doywotniego wizienia; wyszed na wolno w 1955 r.

Stanisaw Mikoajczyk

nisti-em spraw wewntrznych, a 14 lipca 1943 r. zosta premierem rzdu RP. Z jego ramienia prowadzi w Moskwie rokowania w sprawie polskiej granicy wschodniej oraz utworzenia rzdu w Polsce, ale nie przyniosy one wyniku oczekiwanego przez wadze emigracyjne, a Mikoajczyk poda si do dymisji. 28 czerwca 1945 r. wszed do Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej jako wicepremier oraz minister rolnictwa i reform rolnych; by jednoczenie posem do Krajowej Rady Narodowej. W sierpniu 1945 r. doprowadzi do reaktywowania Polskiego Stronnictwa Ludowego, na ktrego czele stan w styczniu 1946 r. Wystpowa przeciwko polityce komunistw. Po klsce PSL w sfaszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego, obawiajc si aresztowania (i prawdopodobnie mierci), uciek z Polski dziki pomocy ambasady amerykaskiej.

MILCH ERHARD
(1892-1972) feldmarszaek

Jeden z twrcw potgi niemieckich si powietrznych (* Luftwaffe), karier wojskow rozpocz w czasie I wojny wiatowej, gdy suy w silach lotniczych, a pniej w stray

MILCHKUH MILCHKUH

64

(mleczna krowa") okrty podwodne Niemieckie okrty podwodne typu XIV zaopatrujce w paliwo, amunicj i ywno *U-booty dziaajce na Atlantyku.

MIMOYECQUES
miasto Miejscowo w pnocnej Francji, w rejonie ktrej na pocztku 1943 r. Niemcy rozpoczli budow gigantycznej wyrzutni pociskw *V-3.

MINY LDOWE
adunki wybuchowe w obudowie, z zapalnikiem, przeznaczone do niszczenia onierzy i sprztu wroga, byy powszechnie stosowane w czasie II wojny wiatowej. Umieszczane tu pod powierzchni ziemi, wybuchay pod ciarem pojazdu lub onierza, gdy postawi na nich stop lub nacign przewd poczony z zapalnikiem. Wojska niemieckie stosoway tzw. miny wyskakujce (Springenmine), w ktrych uruchomienie zapalnika powodowao eksplozj niewielkiego adunku podrzucajcego min na wysoko 1-1,5 m nad ziemi i wybuch racy onierzy odamkami. Tego typu miny zastosowano po raz pierwszy w Afryce Pnocnej w 1941 r. W dziaaniach dywersyjnych uywano min-niespodzianek o ksztacie zblionym do przedmiotw powszechnego uytku (scyzorykw, puszek, pir wiecznych), z niewielkim adunkiem wybuchowym, uruchamianym w czasie manipulowania takim przedmiotem. Miny przeciwpancerne, przeznaczone do niszczenia pojazdw opancerzonych przeciwnika, zawieray silny adunek (2,5-6 kg) wybuchowy, ktrego eksplozja nastpowaa po uruchomieniu zapalnika pod naciskiem 200-300 kg. Pierwsze tego rodzaju adunku zastosowali Niemcy ju w czasie

Miny porzucone przez Niemcw na Sycylii

l wojny wiatowej, wyposaajc pociski artyleryjskie duego kalibru w zapalnik naciskowy i zakopujc je w ziemi. W 1940 r. pierwszych min przeciwpancernych uyli onierze woscy podczas walk w Afryce Pnocnej. Wwczas zagrzebywali w piasku metalowe walce o dugoci 91 cm i rednicy 12,7 cm, z adunkiem wybuchowym o ciarze 3 kg, dziaajce w wyniku nacinicia zapalnika umieszczanego pod ruchom pokryw. W tym samym okresie Niemcy wprowadzili miny talerzowe {Tellermine) o wadze 8,6 kg zawierajce 5-kilogramowy adunek wybuchowy.

produkowali min przeciwpiechotnych. Armia Czerwona w czerwcu 1941 r. miaa tylko ok. miliona min, gdy ograniczano produkcj, uwaajc t bro za wybitnie defensywn i stanowic przejaw saboci. Dopiero dowiadczenia pierwszych dni walk wykazay, e miny s skutecznym rodkiem bojowym utrudniajcym posuwanie si niemieckich oddziaw pancernych w terenie pozbawionym wikszych przeszkd naturalnych. W masowej produkcji min przeciwpancernych, podjtej w pierwszych tygoniach wojny, uywano wszelkich dostpnych materiaw: drewna, szka, a nawet tektury. Brytyjczycy przystpili do produk- Ogem do koca wojny Armia cji min tego typu po upadku Francji Czerwona wykorzystaa ok. 200 min min przeciwpancernych i przeciww 1940 r. Obawiajc si inwazji wojsk niemieckich, uruchomili ma- piechotnych. Stany Zjednoczone sowe wytwarzanie tej broni. Nie wyprodukoway w latach 1942-45 uwzgldnili koniecznoci zapewnie- ok. 24 200 tys. min, Wielka Brytania odpowiednich warunkw bez- nia ok. 30 min. Oblicza si, e mipieczestwa saperom, ktrzy mieli ny przeciwpancerne spowodoway je instalowa. W efekcie miny ozna- 20-30% strat broni pancernej. czone Mark IV, wypenione 3,8 kg TNT, okazay si niebezpieczne dla wasnych onierzy. Dopiero w mi- MINY MORSKIE nach Mark V zmieniono konstrukcj adunki wybuchowe z zapalnikazapalnika naciskowego, oganiczajc mi, zamknite w wodoszczelnych liczb wypadkw. Brytyjczycy nie osonach o ksztacie kulistym lub

65

MINY MORSKIE

Miny morskie na pokadzie okrtu niemieckiego na Morzu Czarnym 12 grudnia 1942 r.

Stawianie min z pokadu niemieckiego stawiacza min w 1942 r.

MISSOURI MITSCHER MARC

(1887-1947) wiceadmira

66

Pionier amerykaskiego lotnictwa morskiego, w 1942 r. dowodzi lotniskowcem *Homet, z ktrego wystartoway samoloty bombowe *B-25 do rajdu na Tokio i kilka innych miast japoskich. Od kwietnia 1943 r. dowodzi lotnictwem floty stacjonujcym na Wyspach Salomona. a pniej obj dowdztwo zespou lotniskowcw (znanego jako Fast Carrier Task Force 58), ktry bral udzia w wielu operacjach, m.in. na Morzu *Filipiskim, w zatoce *Leyte i *Okinawie. Po wojnie odrzuci! propozycj objcia stanowiska szefa operacji morskich i dowodzi VIII flot, a nastpnie Flot Atlantyku.
Brytyjska mina morska Vickers-Amslnmg (na grze znajduje si czujnik wykrywajcy pole magnetyczne okrtu z odlegoci 30 m)

MITSUBISHI A5M
(Claude") samolot Pierwszy jednopatowy myliwiec japoskiego lotnictwa morskiego. Seryjna produkcja wersji oznaczo-

okrt

MISSOURI
Pancernik amerykaski zwodowany 29 stycznia 1944 r., by jednym z czterech okrtw typu Iowa - najwikszych i najszybszych pancernikw *US Navy. Rozpocz sub w poowie czerwca 1944 r.; w walkach na Pacyfiku odegra rol raczej symboliczn (m.in. 16 lipca 1945 r. ostrzela hut Nihon i zakady metalowe Wanishi w Muroran). Na jego pokadzie 2 wrzenia 1945 r. podpisano akt kapitulacji Japonii.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE 45 tys. t wyporno 270,4 m dugo 32,9 m szeroko Um zanurzenie 32,5 wza prdko uzbrojenie 9 dzia (3 x 3) ka. 406 mm 20 dzia ka. 127 mm 80 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 49 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 3 wodnosamoloty

6^ nach, gdzie 13 wrzenia 1940 r. przeszy chrzest bojowy. O zaletach tych samolotw informowali dowdztwo amerykaskie piloci z American Volunteer Group, ktrzy pierwsi walczyli z Zero w Chinach, ale ich raporty zostay zlekcewaone. W efekcie pojawienie si tych samolotw nad *Pearl Harbor zaskoczyo Amerykanw. Japoskie lotnictwo dysponowao 7 grudnia 1941 r., w chwili rozpoczcia wojny na Pacyfiku, 521 samolotami A6M2 i A6M3 (ze skrzydami skadanymi do transportu na pokadach lotniskowcw), z ktrych 380 byo w gotowoci bojowej. W pierwszym okresie walk groway zdecydowanie nad amerykaskimi myliwcami. Przewaga Zero stopniowo malaa w drugiej poowie 1943 r., gdy lotnictwo amerykaskie zaczo wprowadza do walki szybsze i lepiej uzbrojone F6F *Hellcat i F4U *Corsair. Japoczycy, usiujc przeciwdziaa temu zagroeniu, produkowali nowe wersje Zero. W kocu 1942 r. wprowadzono do uzbrojenia A6M3 z silnikiem o wikszej mocy i potniejszym uzbrojeniem, a w 1943 r. A6M5 rozwijajcy prdko 570 km/h, o silniejszej konstrukcji kaduba, silniejszym uzbrojeniu, z opancerzeniem kabiny pilota i zbiornikw paliwa; te samoloty nie powtrzyy sukce-

MITSUBISHI G3M
sw z pierwszego okresu walk na Pacyfiku, m.in. dlatego, e brakowao dobrze wyszkolonych pilotw. Dowdztwo japoskie planowao zastpienie Zero przez A 7M Reppu, jednake nie udao si uruchomi seryjnej produkcji nowych samolotw. Do koca wojny wyprodukowano 10 937 samolotw Zero.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (A6M2) silnik Nakajima NK1C Sakae 12 o mocy 940 KM rozpito 12 m dugo 9,05 m maks. masa startowa 2421 kg maks. prdko 533 km/h zasig z dodatkowym zbiornikiem 3105 km uzbrojenie 2 dziatka kal. 20 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm do 120 kg bomb

MITSUBISHI G3M
(Neli") samolot

Budow japoskiego redniego bombowca dalekiego zasigu rozpoczto w cakowitej tajemnicy w 1933 r. z inicjatywy szefa wydziau technicznego Biura Lotnictwa Japoskiej Marynarki Wojennej Isoroku *Yamamoto. Wedug jego planw ten samolot

Zdobyczny Mitsubishi A6M3 Zero w czasie testw w USA

MITSUBISHI G4M HAMAKI

68

mia wspdziaa z samolotami my- na pokadzie G4M1, zestrzelonego maks. masa startowa 12 500 kg liwskimi i torpedowymi startujcy- przez amerykaski samolot P-38 maks. prdko 440kmft mi z pokadw lotniskowcw. Proto- *Lightning, zgin adm. Isoroku zasig 1920-6000 km typ odby pierwszy lot w kwietniu *Yamamoto. W poprawionej wersji uzbrojenie 1934 r.; rok pniej uruchomiono pro- G4M2 wprowadzono silniki o mocy 4 dziaka kal. 20 mm dukcj G3M1 z silnikami Kin- wikszej o 270 KM, opancerzenie I karabin maszynowy kal. 7,7 ram sei 2 (825 KM) lub Kinsei 3 (910 KM). kabiny i zbiornikw paliwa oraz 1000 kg bomb ub torpeda 800 kg Po wybudowaniu 34 egzemplarzy za- wieyczk z dziakami kal. 20 mm. kady Mitsubishi Jukogyo KK podj- Samoloty tego typu byy w ostatnim y produkcj wersji G3M3 z silnika- okresie wojny nosicielami rakieto- MITSUBISHI J2M RAIDEN mi o wikszej mocy (1075 KM). Sa- wych samolotw *kamikaze Yoko- (Jack") molot w wsawi si w sierpniu 1939 suka Ohka, aczkolwiek niewiele mi- samolot r., gdy w czasie 194 godzin przeby sji zakoczyo si sukcesem, gdy Japoski jednomiejscowy samolot 52 850 km w locie dookoa wiata. bombowcom rzadko udawao si myliwski oblatany 20 marca 1942 r. Dwa lata pniej zdoby saw in- sforsowa obron amerykaskich z silnikiem Kasei 13, mia zastpi nego rodzaju: 10 grudnia 1941 r. myliwcw. Do koca wojny wypro- *Mitsubishi A6M Reisen w roli my60 G3M2 i 26 *Mitsubishi G4M zaa- dukowano 2466 tych samolotw, liwca przechwytujcego. Wszed takowao w rejonie *Kuantan okr- wrd ktrych najliczniejsza (1200 do produkcji jako J2M2 z silnikiem ty brytyjskie i zatopio dwa pancer- egz.) bya wersja G4MI. Kasei 23a o mocy 1850 KM. Proniki *Repulse i *Prince of Wales. dukcja rozwijaa si powoli, gdy Pniej bray udzia we wszystkich DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE nie udao si ulepszy silnika i pooperacjach na Pacyfiku. Ogem prawi konstrukcji kabiny ograni(G4M2a) wybudowano 1050 samolotw tego silniki czajcej pole widzenia pilota. cz2 x Mitsubishi Kasei 25 typu. nie zbudowano ok. 155 samolotw o mocy 1850 KM kady tego typu. W 1944 r. wyprodukowarozpito 25 m no samoloty w wersji J2M5 - szybDANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE dugo 19,6 m (G3M2)
silniki 2 x Mitsubishi Kinsei 41 o mocy 1075 K.M kady rozpito 25,0 m dugo 16,45 m maks. masa startowa 8000 kg maks. prdko 368 km/h zasig 2600 km (4380 km z dodatkowymi zbiornikami) uzbrojenie 1 dziako kal. 20 mm 4 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 1000 kg bomb lub torpeda 800 kg Mitsubishi G4M

MITSUBISHI G4M HAMAKI

(Betty") samolot Skonstruowany w 1939 r. redni bombowiec japoski mia wiele wad, zwaszcza brakowao silnego uzbrojenia obronnego i opancerzenia najbardziej ywotnych czci (m.in. zbiornikw paliwa). W efekcie by atwym celem dla amerykaskich samolotw myliwskich, ktrych pociski z reguy powodoway poar i eksplozj w powietrzu (dlatego przylgna do niego nazwa latajca zapalniczka"). 18 kwietnia 1943 r.

69
uzbrojenie I najciszy karabin maszynowy kal. 12,7 mm 3 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm bomby do 1000 kg

MITSUBISHI KI-67 HIRYU MITSUBISHI KI-51

(Sonia") samolot

MITSUBISHI KI-46
(Dinah") samolot Samolot rozpoznawczy, jeden z najbardziej udanych w japoskim lotnictwie, oblatano w listopadzie 1939 r., ale produkcja seryjna rozpocza si dopiero w 1941 r. Gwn zalet tych samolotw bya dua prdko i zwrotno, co wobec sabego uzbrojenia obronnego ratowao je przed myliwcami amerykaskimi. Kilkadziesit samolotw w wersji Ki-46-KAl otrzymao silne uzbrojenie ( dziao kal. 37 mm i 2 dziaa kal. 20 mm lub 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm) i byy uywane jako myliwce przechwytujce. cznie wyprodukowano 1742 egzemplarze. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ki-46-ll)
silniki 2 x Mitsubishi Ha-102 o mocy 1080 KM rozpito 14,7 m dugo 11,0 m maks. masa startowa 5050 kg maks. prdko 604 km/h zasig 2400 km uzbrojenie 1 karabin maszynowy kal. 7,7 mm lub brak uzbrojenia

Japoski samolot szturmowy przystosowany do startu z krtkich, nierwnych lotnisk polowych. Rozpocz sub w 1940 r. Wykorzystywany by powszechnie w walkach na Pacyfiku jako szturmowiec i samolot rozpoznawczy. Wyposaony w bomb o wadze 250 kg, uywany by w ostatnim okresie wojny przez lotnikw samobjcw *kamikaze. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
silnik Mitsubishi Ha-26-11 o mocy 950 KM rozpito 12,1 m dugo 9,21 m maks. masa startowa 2920 kg maks. prdko 424 km/h zasig 1060 km uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 1 karabin maszynowy kal. 7,7 mm 200 kg bomb

MITSUBISHI KI-67 HIRYU

(Peggy") samolot Japoski samolot bombowy skonstruowany w 1942 r. w celu zastpienia starzejcego si *Mitsubishi Ki-21. Szybki, zwrotny i lepiej opancerzony ni poprzednik, uy-

Mitsubishi Ki-21

MBELWAGEN

70

Mitsubishi Ki-46

wany by w operacjach ldowych i morskich: od padziernika 1944 r. zwalcza alianck eglug w pobliu Formozy (Tajwanu) oraz dokonywa nalotw na pozycje amerykaskich wojsk na *Iwodzimie i *Okinawie. W samolotach *kamikaze, przeznaczonych do samobjczych atakw, usuwano uzbrojenie obronne, a specjalnie skonstruowany zapalnik w chwili uderzenia w cel powodowa wybuch adunku o wadze 2900 kg, przenoszonego wewntrz kaduba. W kocu wojny ten typ samolotu sta si wzorem do opracowania Ki-67, uzbrojonego w dziao kal. 75 mm do zwalczania amerykaskich wypraw bombowych; ataki wykonywane przez te samoloty byy jednak mao skuteczne, poniewa pozbawione sprarek silniki uniemoliwiay osignicie puapu, na ktrym latay amerykaskie bombowce *B-29. cznie wyprodukowano tylko 648 egz.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ki-67-I) silniki 2 x Mitsubishi Ha-104 o mocy 1900 KM kady rozpito 22,5 m dugo 18,7 m maks. masa startowa 13 765-13 850 kg maks. prdko 540 km/h zasig 3800 km

uzbrojenie 1 dziako kal. 20 mm 4 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 800 kg bomb lub torpeda

MBELWAGEN

(Sd Kfz 161/3) przeciwlotnicze dziao samobiene

Niemieckie przeciwlotnicze dziao samobiene skonstruowane na pocztku 1944 r. w celu zapewnienia nacierajcym czogom ochrony
Walter Model

71

MOOTOW WIACZESAW

czya si klsk Niemcw. W styczniu 1944 r. obj dowdztwo Grupy Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord") i w celu obejcia wydanego przez Hitlera zakazu wycofywania oddziaw prowadzi strategi, ktr nazwa Schild und Schwert" (tarcza i miecz), ktra umoliwia stabilizacj frontu nad Narw. 30 marca 1944 r. obj dowdztwo Grupy Armii Poudnie" (Siid"), przemianowanej 1 kwietnia na Grup Armii Pnocna Ukraina" (Heeresgruppe Nordukraine"). Pod koniec czerwca 1944 r. obj ponadto dowodzenie Gnip Armii rodek" (Mitte") i umiejtnie zorganizowa odwrt wojsk niemieckich rozbitych w czasie czerwcowej ofensywy radzieckiej na Biaorusi, co zyskao mu miano zbawcy frontu wschodnieWiaczesaw Mootow (z prawej) w Jacie 1945 r. go". Jego oddanie Hitlerowi sprawio, e Fiihrer tolerowa niesubordy- Zwizku Radzieckiego (przewodni- w Londynie ukad o pomocy wzanacj feldmarszaka, a nawet czcy Rady Komisarzy Ludowych) jemnej z Wielk Brytani i nastpnie odmow wykonania nierealnych i gorliwie realizowa stalinowsk w padzierniku protok o pomocy rozkazw i krytykowanie polece. polityk kolektywizacji, a w latach wojskowej Stanw Zjednoczonych 17 sierpnia 1944 r. obj dowodze- 1937-38 - wielkiej czystki w woj- (*Lend-Lease). W padzierniku nie Grup Armii B" i przeprowa- sku i partii, na skutek ktrej stracio 1943 r. przewodniczy moskiewdzi odwrt wojsk niemieckich roz- ycie wiele milionw ludzi; jego skiej konferencji ministrw zagrabitych w *Normandii ku granicom podpis widnieje na setkach list osb nicznych, na ktrej ustalono zasady Rzeszy. W grudniu 1944 r. dowodzi wwczas zamordowanych. konferencji Wielkiej Trjki" w Tewojskami niemieckimi w wielkiej W maju 1939 r., pozostajc premie- heranie. W latach 1943-45 bra ofensywie w *Ardenach (faktyczne rem, zastpi na stanowisku komisa- udzia we wszystkich najwaniejdowdztwo sprawowa Hitler). Po rza spraw zagranicznych Maksima szych *konferencjach Sprzymierzowycofaniu si wojsk niemieckich do *Litwinowa, uwaanego za polityka nych. By jednym z twrcw tzw. aZagbia Ruhry i okreniu jego od- o sympatiach prozachodnich. du jataskiego, gruntujcego hegedziaw przez wojska alianckie roz- W sierpniu 1939 r. podpisa ukad moni Zwizku Radzieckiego wiza swoj Grup Armii i popeni o nieagresji z Niemcami wraz z taj- w Europie Wschodniej. Po wojnie samobjstwo. By odznaczony naj- nym protokoem, ktry umoliwi popad w nieask Stalina, na ktrewyszym odznaczeniem niemiec- Adolfowi Hitlerowi najazd na Pol- go polecenie w 1949 r. aresztowano kim: Krzyem Rycerskim z Limi sk i rozptanie II wojny wiatowej. jego on Polin emczuyn, z poDbowymi, Mieczami i Brylantami. 28 wrzenia 1939 r. podpisa ukad chodzenia ydwk. W tym samym o przyjani i granicy z Niemcami, roku Stalin odwoa go ze stanowibdcy w istocie IV rozbiorem Pol- ska ministra spraw zagranicznych. MOOTOW WIACZESAW ski. W listopadzie 1940 r. przyby Po mierci Stalina w 1953 r. wszed (1890-1986) do Berlina, aby negocjowa warun- w skad tzw. I triumwiratu (Beria, polityk ki przystpienia Zwizku Radziec- Malenkow, Mootow) i ponownie obj stanowisko ministra spraw zaDziaacz rosyjskiego ruchu rewolu- kiego do osi" Berlin-Rzym-Tokio, ale, kierujc si instrukcjami Stalina, granicznych. W czerwcu 1957 r. na cyjnego, w 1921 r. zosta sekretaprzedstawi dania terytorialne, plenum KC KPZR podj nieudan rzem KC RKP(b), a w 1926 r. ktrych Hitler nie mg zaakcepto- prb obalenia sekretarza generalczonkiem Biura Politycznego wa. Po wybuchu wojny niemiec- nego, za co zosta usunity z KomiWKP(b). W tym okresie zdecydoko-radzieckiej 22 czerwca 1941 r. tetu Centralnego i wysany w chawanie popar Stalina w walce o wapierwszy wygosi przemwienie ra- rakterze ambasadora do Mongolii. dz, co pniej zagwarantowao mu diowe informujce o rozpoczciu Pniej by szefem misji ZSRR przy najwysze stanowiska pastwowe. wojny. W lipcu 1941 r. podpisa Midzynarodowej Agencji Energii W 1930 r. obj urzd premiera

MONACHIUM Atomowej w Wiedniu. W 1961 r. za wysanie krytycznego owiadczenia przed XXII Zjazdem KPZR zosta usunity z partii i przeszed na emerytur.

12

w Monachium konferencji z Cham- przez wchodzc w skad Grupy Arberlainem, premierem Francji Edou- mii C" (dowdca feldmarsz. Albert ardem *Daladierem oraz Mussoli- *Kesselring): 10 armi (gen. Heinnim. Do negocjacji nie dopuszczono rich Gottfried von Vietinghoff przedstawicieli rzdu Czechosowa- Schell). Regionu Monte Cassino cji, ktrzy przybyli do Monachium, broniy jednostki 1 dywizji strzellecz przez ca noc byli przetrzymy- cw spadochronowych (dowdca MONACHIUM wani pod stra i rankiem 30 wrze- gen. Richard Heidrich). ukad 1938 r. nia przedstawiono im ustalenia. Trzykrotne uderzenia wojsk aliancKonferencja szefw rzdw Francji, Ukad przyzna Niemcom obszar kich (natarcie 12-25 stycznia poNiemiec, Wielkiej Brytanii i Woch Sudetw i na mocy jego postano- czone z desantem morskim pod *Anmiaa rozwiza problem niemiec- wie 48 godzin pniej wojska nie- zio-Nettuno, 15-18 lutego i 15-25 kich da terytorialnych wobec mieckie przekroczyy granice Cze- marca) nie przyniosy rezultatw. *Czechosowacji i zapobiec wybu- chosowacji. Wbrew nadziejom rz- Po tych niepowodzeniach dowdzdw Francji i Wielkiej Brytanii two alianckie zdecydowao powiechowi wojny w Europie. Adolf Hitler po zaanektowaniu Au- konferencja monachijska nie zapew- rzy zadanie przeamania linii Gustastrii (*Anschluss) w kwietniu 1938 r. nia pokoju w Europie, przeciwnie, wa brytyjskiej 8 armii. Gen. Leese zacz domaga si przyczenia do atwy sukces uwiadomi Hitlerowi, zaproponowa zdobycie Monte Niemiec czci Czechosowacji, e moe wystpi z dalszymi da- Cassino dowdcy 2 Korpusu Polskiego gen. Wadysawowi *Antzw. Sudentenlandu zamieszkaego niami terytorialnymi. dersowi, ktry mia prawo udzieli przez 3 min Niemcw. dania te, odpowiedzi odmownej. Anders po w najostrzejszej formie przedstakrtkim namyle wyrazi zgod. wione 12 wrzenia 1938 r. podczas MONTE CASSINO bitwa 1944 r. W pamitnikach napisa: (...) wypartyjnych uroczystoci w Norymberdze, zostay poparte rozkazami Wzgrze (516 m n.p.m.) z klaszto- konanie tego zadania ze wzgldu przygotowania Wehrmachtu do ak- rem benedyktynw na szczycie, na rozgos, jaki Monte Cassino zycji zbrojnej, ktra miaa nastpi wraz ze wzgrzami 593 i 575 cz skao wwczas w wiecie, mogo 30 wrzenia (Fali Gran). Hitler zgo- masywu grskiego w rodkowej mie due znaczenie dla sprawy dzi si jednak podj negocjacje czci Pwyspu Apeniskiego, na polskiej. Byoby najlepsz odpoz premierem Wielkiej Brytanii Ne- ktrym rozcigaa si kluczowa wiedzi na propagand sowieck, ville'em *Chamberlainem, ktry cz niemieckiego systemu umoc- ktra twierdzia, e Polacy nie chc 15 wrzenia przyby do grskiej re- nie linii *Gustawa zamykajcej si bi z Niemcami". Wedug plazydencji Fiihrera w *Berchtesgaden kierunek na Rzym. Od 12 stycznia nu, jaki przygotowa, korpus w ce-' (Obersalzberg), a tydzie pniej 1944 r. aliancka 15 Grupa Armii lu rozproszenia niemieckiej obrony spotka si z nim w Bad Godesberg (dowdca gen. Harold *Alexander), mia uderzy na dwa ssiednie pod Koloni. W efekcie rozmw Hi- w ktrej skad wchodziy ameryka- wzgrza (wzgrze 593 i San Angetler zgodzi si odoy dziaania ska 5 armia (gen. Mark *Clark) lo), a po ich opanowaniu atakowa militarne i przyj propozycj dykta- i brytyjska 8 armia (gen. 01iver klasztor na Monte Cassino. 12 matora Woch Benito Mussoliniego w *Leese), podejmowaa prby prze- ja o godz. 1.00, po dwugodzinnym artyleryjskim, sprawie odbycia 29 wrzenia 1938 r. amania linii Gustawa bronionej przygotowaniu pierwsze rzuty (cztery bataliony) 3 Dywizji Karpackiej i 5 Dywizji Konferencja w Monachium: (od lewej) Neville Chamberlain, Edouard Daladier, Kresowej rozpoczy atak na wyAdolf Hitler, Benito Mussolini, Galeazzo Ciano znaczone obiekty. Zacite walki trway do witu. Polskie oddziay, pozbawione moliwoci podcignicia posikw, dziesitkowane ogniem niemieckich dzia i karabinw maszynowych, musiay wycofa si na pozycje wyjciowe. Jednake ich natarcie zwizao due siy niemieckie i umoliwio brytyjskiemu XIII korpusowi sforsowanie rzeki Gari oraz zdobycie przyczkw na jej zachodnim brzegu, nastpnie za rozwinicie

73

Natarcie 2 Korpusu Polskiego na masyw Monte Cassino

Natarcie 2 Korpusu Polskiego na masyw Monte Cassino

MONTGOMERY BERNARD LAW

74

Ruiny Monte Cassino

natarcia, do ktrego wczy si I korpus kanadyjski. 17 maja o godz. 7.00 wiee bataliony obydwu polskich dywizji ruszyy do ataku i ponownie zdobyy wzgrze 593 oraz opanoway cz wzgrza San Angelo. Dalsze postpy okazay si niemoliwe. Natarcie 18 maja wznowiono. Wtedy okazao si, e w nocy Niemcy wycofali wikszo oddziaw, pozostawiajc na wzgrzu klasztornym jedynie siln oson. Po przeamaniu oporu

Niemcw, o godz. 10.20 patrol 12 puku uanw zatkn na ruinach klasztoru polski sztandar. Kontynuujce natarcie polskie oddziay opanoway do 25 maja cay pnocny odcinek linii Hitlera, otwierajc wojskom alianckim drog do Rzymu. Straty 2 Korpusu Polskiego w walkach o Monte Cassino wyniosy: 924 onierzy polegych, 2930 rannych i 345 zaginionych.

MOSKIEWSKIE KONFERENCJE

Bernard Law Montgomery (drugi z prawej) z Konstantym Rokossowskim w Weimarze 10 maja 1945r. uzbrojenie 1 dziako HS-59 Lub HS-404 kal. 20 mm 2 karabiny maszynowe MAC 1934 kal. 7,5 mm nej. Na ich podstawie opracowano kilka innych wersji, m.in. z celownikiem optycznym, 1938/G dla wojsk grskich, 1944/G ze skadanym bagnetem. DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (wz. 1944/G) 7,62 mm kal. 1016 mm dugo dugo lufy 518 mm 4 kg ciar 5 szt. poj. magazynka 823 m/s prdko pocztkowa pocisku

MOSIN-NAGANT
karabin Skonstruowany w 1891 r. przez pukownika armii rosyjskiej Siergieja Mosina i Belgw braci Nagant, sta si podstawowym typem karabinu armii rosyjskiej. W czasie I wojny wiatowej 3 min tych karabinw wyprodukowano w Stanach Zjednoczonych i dostarczono Rosji. W 1930 r. karabiny zmodyfikowano i pod nazw wz. 1930/G wprowadzono do uzbrojenia Armii Czerwo-

MOSKIEWSKIE KONFERENCJE
> Konferencje Sprzymierzonych

Morane-Saulnier MS.406 C

rozpito
Jtuosi

maks. masa startowa maks. prdko

10,61 m 8,17 m 2540 kg 488 km/h 720-U 00 km

MOSKWA MOSKWA

76

16 padziernika do 16 grudnia ok. o si projektem dopiero w 1940 r. 155 tys. onierzy - 55 zabitych Cakowicie drewniana kostrukcja i 100 tys. rannych, a take 777 czo- (sklejka i balsa) wydawaa si W kocu wrzenia 1941 r. dowdz- gw, 297 dzia i modzierzy). Tym- szczeglnie wana, gdy pozwalaa two niemieckie skoncentrowao na czasem wojska radzieckie otrzymay oszczdza cenne metale kolorowe. kierunku moskiewskim w rejonie wzmocnienie, gdy moliwe stao Pierwszy prototyp oblatano 25 liSmoleska i Briaska Grup Armii si przerzucenie pitnastu dywizji stopada 1940 r., a drugi w maju rodek" (Heeresgruppe Mitte") z Dalekiego Wschodu po otrzyma- 1941 r. Prby wykazay, e samolot pod dowdztwem feldmarsz. Fedora niu informacji wywiadu, e Japo- jest szybki i zwrotny dziki staranvon *Bocka: ok. miliona onierzy czycy nie rozpoczn dziaa wojen- nie dopracowanej linii aerodynadysponujcych 1700 czogami, nych przeciw Zwizkowi Radziec- micznej, wietnej konstrukcji i duDziaania zaczepne ej mocy silnikw Rolls-Royce 19 500 dziaami, wspieranych przez kiemu. 950 samolotw 2 floty powietrznej rozpoczo 5 grudnia 1941 r. lewe Merlin; produkcja Mosuito otrzy(dowdca feldmarsz. Albert *Kes- skrzydo Frontu Kaliniskiego (gen. maa priorytet. Pierwszy seryjnie selring). Niemcy zamierzali przea- Iwan *Koniew), a nastpnego dnia produkowany samolot w wersji ma obron wojsk radzieckich do natarcia przeszy wszystkie woj- rozpoznawczej (PA Mk I) trafi do i oskrzydli Moskw od poudnia ska tego Frontu oraz Frontu Zacho- jednostki bojowej we wrzeniu i pnocy (operacja Taifun"). Woj- dniego (gen. Gieorgij *ukow). 1941 r. i wkrtce potwierdzi zaleska radzieckie rozbudoway obron Wojska radzieckie dokonay gbo- ty prototypu: 17 wrzenia podczas na gbokoci 250 km, a wok Mo- kich wyomw w ugrupowaniu lotu rozpoznawczego nad Francj, skwy przygotowano dwa pasy Niemcw i zmusiy ich do wycofa- zaatakowany przez trzy myliwce obronne o gbokoci 25-30 km. Na- nia si na odlego 100-250 km od *Messerchmitt Bf'I09, umkn przelatarcie wojsk niemieckich rozpoczo Moskwy. Od stycznia 1942 r. kontr- dowcom bez wikszych trudnoci. si 2 padziernika 1941 r. Po wstp- ofensywa radziecka przeksztacia W maju 1942 r. rozpoczy sub nym powodzeniu ofensywa niemiec- si w oglne natarcie na caej dugo- kolejne wersje Mosuito: bombowce Mk IV i nocne myliwce Mk 11. ka zostaa zatrzymana na linii Osta- ci frontu. Do koca wojny wyprodukowano szkw, Wookoamsk, Naro-Fowiele wersji charakteryzujcych si misk, Aleksin, Tua. Jednym coraz lepszymi waciwociami z powodw niepowodze niemiec- MOSQUITO, De Havilland (np. pierwsze bombowce zabieray kich, oprcz przeceniania wasnych samolot moliwoci, byy gwatowne de- Brytyjski samolot, uznany za jeden 907 kg bomb, a samoloty Mk XVI, szcze. Zamieniy one polne drogi z najbardziej wszechstronnych sa- budowane od koca 1943 r., mogiy w potoki bota, uniemoliwiajc za- molotw II wojny wiatowej, po- przenosi 1800 kg bomb). Wsawiopatrywanie oddziaw frontowych wsta w zakadach De Havilland, y si precyzyjnymi atakami na wioraz paraliujc lotnictwo, gdy sa- ktre rozpoczy prace projektowe zienie w *Amiens 18 lutego 1944 r., moloty nie mogy startowa z roz- w 1938 r. Planowano skonstruowa- gdy zniszczyy mur i budynki stramokych lotnisk polowych. Po prze- nie samolotu bombowo-rozpo- nicze, umoliwiajc ucieczk wigrupowaniu w dniu 16 listopada, znawczego, ktry mgby lata niw, oraz nalotem na kwater Gegdy pierwsze mrozy ciy ziemi, z tak du prdkoci i na tak duej stapo w Aarhus w Danii 31 pa Niemcy wznowili natarcie. 27 listo- wysokoci, e nie potrzebowaby dziernika 1944 r. Okazay si pada 3 grupa pancerna (dowdca uzbrojenia obronnego. Brytyjskie jednymi z najbardziej bezpiecznych gen. Hermann *Hoth) dosza do ka- Ministerstwo Wojny zainteresowa- samolotw, gdy rednio w trakcie nau Moskwa-Woga w odlegoci 60 km na pnoc od stolicy, a 2 dyDe Havilland Mosuito Mk I! wizja pancerna 4 grupy pancernej (dowdca gen. Erich *Hoepner) zostaa zatrzymana w odlegoci 20 km od przedmie. Jednake Niemcy nie mieli ju odwodw, a wkrtce fala mrozw sigajcych w dzie 30 C, a w nocy 40 C, unieruchomia samochody i czogi, dla ktrych nie przygotowano zimowych materiaw eksploatacyjnych. Siy wojsk niemieckich wyczerpyway si (w krwawych walkach stracili od bitwa 1941-42

77

Bitwa pod Moskw

Bitwa pod Moskw

MOCICKI IGNACY
2000 lotw zestrzeliwany by jeden samolot, co oznaczao najlepszy wynik w brytyjskim lotnictwie bombowym. Produkcj zakoczono w listopadzie 1950 r. Do tego czasu powstao 7781 samolotw (z czego 1342 w Kanadzie i Australii) DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (NF Mk XXX)
silniki 2 x Rolls-Royce Merlin XXI o mocy 1250 KM kady rozpito 16,51 m dugo 12,60 m maks. masa startowa 10 700 kg maks. prdko 672 km/h zasig 1900 km uzbrojenie 4 dziaka kal. 20 mm

MOCICKI IGNACY
(1867-1946) polityk Profesor Uniwersytetu Lwowskiego i Politechniki Warszawskiej, po przewrocie majowym w 1926 r. Jzef Pisudski wysun jego kandydatur na urzd prezydenta RP, ktry obj 1 czerwca 1926 r. 17 wrzenia 1939 r. przekroczy granic Rumunii i w tym kraju zosta internowany. 29 wrzenia przekaza wadz prezydenck Bolesawowi WieniawieDugoszowskiemu, a nastpnie Wadysawowi *Raczkiewiczowi i wkrtce wyjecha do Szwajcarii, gdzie zmar 2 padziernika 1946 r. w Versoix.

Ignacy Mocicki (z lewej) z Edwardem Rydzem-Smiglym

MOUNTBATTEN LOUIS FRANCIS

hrabia Mountbatten (1900-1979) admira

Wybitny brytyjski strateg i dowdca morski, od trzynastego roku ycia suy w marynarce wojennej. W czasie 1 wojny wiatowej bra udzia w bitwie jutlandzkiej na Lionie - flagowym okrcie wiceadm. D. Beatty'ego. W czerwcu 1939 r. przej dowodzenie niszczycielem Kelly, pechow jednostk, ktra w cigu kilku miesicy zde-

Louis Mountbatten (z prawej) w rozmowie z Josephem Stilwellem

?y

MUSSOLINI BENITO

nych, wybudowano je u wybrzey rw i 10 tys. marynarzy, wyznaczo*Normandii w czerwcu 1944 r. nych do obsugiwania portu, przyjW cigu pierwszych szeciu dni in- mowao dostawy. Podzielono ich na wazji, od 6 czerwca 1944 r., na brze- kilka zespow, takich jak Buco" gu francuskim wyldowao 326 tys. nadzorujcy rozbudow portu, Coonierzy i wyadowano 54 200 po- rep" - prowadzcy remonty i biejazdw. Dla kadego onierza trze- ce naprawy, Cotug" - koordynujba byo dziennie dostarcza cy ruch holownikw itp. ok. 10 kg ywnoci, amunicji, zao- Dziki temu portowi do 17 czerwca patrzenia. Kadego dnia naleao do Normandii przewieziono p miprzewie na normandzkie plae liona onierzy i 250 tys. t zaopa2500 pojazdw. cznie z zaopa- trzenia. trzeniem oznaczao to konieczno przesania codziennie 12 tys. t dostaw codziennie, co byo moliwe MUSASHI jedynie za pomoc duych statkw. -> YAMATO Przewidujc, e nie uda si w cigu pierwszych dni inwazji zdoby adnego z portw, na pocztku 1944 r. MUSSOLINI BENITO uruchomiono w Anglii budow (1883-1945) sztucznych portw. Nazwano je polityk Mulberries", a falochrony - Goos- Twrca i wdz (Duce) woskiego berries". W dniu inwazji flota trzech faszyzmu. W modoci pod wpytysicy holownikw i barek doholo- wem ojca - kowala z maej miejwaa do francuskich wybrzey scowoci Predappio, zwiza si 146 tych elementw o rnych roz- z ruchem socjalistycznym; podmiarach: 10 najmniejszych miao po czas pobytu w Szwajcarii zarabia 1672 t wypornoci, a 60 najwik- na ycie pisaniem artykuw do leszych - po 6044 t. Po doholowaniu wicowej prasy, a po powrocie do do brzegu musiay by zatopione, Woch przyczy si do ekstremiale w odpowiedniej kolejnoci, tak stycznej frakcji Kongresu Partii aby dopasowa ich wielko do gbokoci wody. W czasie prb na TaBenito Mussolini mizie w Anglii zatopienie jednego kesonu trwao ptorej godziny. Dziki wprawie, do jakiej doszli saperzy, w Normandii zatapianie trwao ju tylko 20 minut. Kesony, spite stalowymi klamrami, utworzyy nabrzee sztucznego portu. We wntrzu najwikszych blokw znajdoway si pomieszczenia dla zaogi i magazyny mieszczce 20 t amunicji dla dwch dziaek przeciwlotniczych ustawionych na grze. Pierwszy port zbudowano w rejonie Arromanches, gdzie jeszcze do dzisiaj wystaj z morza betonowe kesoMP40 ny. Drugi, mniejszy, powsta w po->SCHMEISSER bliu play *Omaha", ale podczas sztormu trwajcego od 19 do 22 czerwca 1944 r. zosta zniszczoMULBERRY ny; huragan zatopi lub wyrzuci na kryptonim brzeg 800 statkw i zniszczy zaoKryptonim dwch brytyjskich patrzenie o wielkoci 140 tys. t. sztucznych portw przeznaczonych W rejonie Arromanches 500 oficedo zaopatrywania wojsk inwazyj-

MUSSOLINI BENITO

Benito Mussolini (porodku) z synami

Socjalistycznej. W latach 1912-14 by wydawc socjalistycznego dziennika Avanti" i na jego amach prezentowa pogldy antyklerykalne i pacyfistyczne. Pisa: Miejcie si na bacznoci, robotnicy, zrozumcie, kto pcha was do wojny, kto was zdradza". Jednake po wybuchu I wojny wiatowej zmieni zapatrywania i jako wydawca II Popolo d^talia" w 1914 r. wzywa Wochy, aby przystpiy do wojny, gdy widzia w tym szans dla rewolucji socjalnej, przejcia wadzy przez socjalistw i rozwizania historycznych problemw terytorialnych Woch.

31 sierpnia 1915 r. zosta wcielony do 11 puku bersalierw, z ktrym wyruszy na front i 23 lutego 1917 r. odnis cik ran w czasie prb miotacza min. Po przebyciu 27 operacji, z ktrych 2 przeprowadzono bez znieczulenia, w sierpniu 1917 r. powrci do Mediolanu, do pracy dziennikarskiej. Dowiadczenia z wojny pchny go w stron skrajnego nacjonalizmu. 23 marca 1919 r. zaoy parti faszystowsk Fascio di combattimento, ktrej nazw zapoyczy od band chopw woskich walczcych w minionych wiekach z posiadaczami ziemski-

MUSTANG P-51, North American

nych pastw wiata byy jednak po stronie napadnitych. Cesarz Etiopii Hajle Sellasje uzyska w Europie poparcie, a Liga Narodw naoya na Wochy sankcje gospodarcze. Mussolini wykorzysta t sytuacj, jednoczc wok siebie spoeczestwo. Pogorszenie stosunkw z mocarstwami demokratycznymi popchno go w stron Niemiec, wobec ktrych pozostawa dotychczas nieufny. Udzia wojsk woskich i niemieckich w wojnie domowej w Hiszpanii zbliy obydwa pastwa; 25 padziernika 1936 r. Wochy zawary sojusz z Niemcami (*O"), 6 listopada 1937 r. przystpiy do paktu *antykominternowskiego, a 11 grudnia 1937 r. wystpiy z Ligi Narodw. W 1938 r., wobec narastajcego kryzysu czechosowackiego, Mussolini przej inicjatyw i zaproponowa Adolfowi Hitlerowi podjcie rokowa z Wielk Brytani oraz Francj; 30 wrzenia 1938 r. podpisa jako jeden z sygnatariuszy ukad zawarty w *Monachium. Nie zareagowa na zamanie postanowie ukadu przez Hitlera, ktry w marcu 1939 r., bez konsultacji z sojusznikiem, zaj reszt Czech i Moraw tworzc z nich tzw. Protektorat oraz zholdowa Sowacj. Mussolini, przekonany o potdze Rzeszy, zdecydowa si na zacienienie sojuszu, czego wyrazem byo zawarcie paktu wojskowego 22 maja 1939 r. (*pakt stalowy). Niezdecydowany co do zakresu wsppracy militarnej z Niemcami, nie zgodzi si na przystpienie do dziaa wojennych i25 sierpnia 1939 r. powiadomi Hitlera, e Wochy nie s przygotowane do wystpienia zbrojnego przeciwko Polsce (i w konsekwencji przeciwko mocarstwom zachodnim) ze wzgldu na niedostatek surowcw i sprztu. 1 wrzenia tego roku zada od Hitlera noty zwalniajcej go od zobowiza sojuszniczych. Szybko jednak, pod wraeniem niemieckich zwycistw, zmieni polityk. W marcu 1940 r. mwi: Jakie to upokarzajce siedzie z zaoonymi rkami, gdy inni zapisuj si w historii; aby uczyni nard wielkim, naley pchn go do boju choby kopniakami w tyek". W maju 1940 r. podj decyzj o przystpieniu Woch do wojny i 10 czerwca 1940 r. wypowiedzia wojn Francji oraz Wielkiej Brytanii. Wkrtce wojna przyniosa Wochom wiele niepowodze na *Bakanach i w Afryce Pnocnej. Ostatecznie inwazja aliantw na *Sycyli w 1943 r. przesdzia o obaleniu Mussoliniego przez Wielk Rad Faszystowsk, ktra 24 lipca 1943 r. uchwalia wotum nieufnoci wobec niego. Nastpnego dnia zosta aresztowany z rozkazu krla i uwiziony na wyspie Ponza, pniej na Maddalene, a ostatecznie wywieziono Duce do hotelu Campo Imperatore" w masywie grskim Gran Sasso, skd odbili go spadochroniarze niemieccy. We wrzeniu 1943 r. w pnocnej czci Woch, okupowanej przez Niemcw, utworzy republik faszystowsk (republika *Salo). W 1945 r., gdy ucieka do Szwajcarii przed zbliajcymi si wojskami alianckimi, zosta przypadkowo schwytany i mimo przebrania w mundur niemieckiego oficera rozpoznany przez paryzantw, nastpnie za rozstrzelany 27 kwietnia 1945 r. Zwoki Mussoliniego oraz jego kochanki Clary Petacci powieszono za nogi na placu w Mediolanie. Kilkanacie lat pniej rodzina ekshumowaa jego prochy i zoya w rodzinnym grobowcu w San Cassiano.

MUSTANG P-51, North American

samolot Amerykaski samolot myliwski, jeden z najlepszych w II wojnie wiatowej, powsta w 1940 r. W kwietniu tego roku przebywajca w Stanach Zjednoczonych brytyjska komisja ds. zakupw zaproponowaa dyrektorowi zakadw North American Aviation Inc. Jamesowi H. Dutch" Kindelbergowi podjcie licencyjnej budowy myliwcw Curtiss P-40 dla *RAF-u. Kindelberg, ujty honorem, stwierdzi, e jego zakady potrafi zbudowa samolot z tym samym silnikiem (Allison V-1740) jak w P-40, ale znacznie lepszy. Brytyjczycy wyrazili zgod i 10 kwietnia zamwili prototyp, stawiajc warunek, e musi by gotowy w cigu 120 dni. Grupa konstruktorw pod kierownictwem Raymonda H. Rice'a i Edgara Schmueda wykonaa zadanie trzy dni przed wyznaczonym terminem. Prototyp oblatano 26 padziernika 1940 r.; oznaczony symbolem NA-73X, rozwin prdko o 40 km/h wiksz ni P-40. Brytyjczycy potwierdzili zamwienia na 320 samolotw. Pierwsza partia dotara w listopadzie 1941 r. do Wielkiej Brytanii, gdzie samolot nazwano Mustang Mk /; wiosn 1942 r. rozpoczy sub w jednostkach bojowych jako samoloty rozpoznania taktycznego. Poniewa silniki Allison okazay si nie najlepsze, RAF przekaza zakadom Rolls-Royce jeden z samolotw w celu przeprowa-

North American P-51D Mustang

MYLIWCE dzenia prb z silnikiem Merlin 65. W Stanach Zjednoczonych wyposaono dwa samoloty w silniki Packard -1650-3. Wyniki przeszy wszelkie oczekiwania: prototyp XP51B z silnikiem Packarda osign 30 listopada 1942 r. prdko 710 km/h na wysokoci 9000 m, tj. o 72 km/h wiksz ni samolot z silnikiem Allison. Prdko wznoszenia bya rwnie znacznie wiksza: XP-51B osiga puap 6100 m w cigu 5 minut i 54 sekund, gdy wynik poprzednika wynosi 9 minut. Produkcja seryjna nowej wersji rozpocza si pn wiosn 1943 r. w zakadach w Inglewood. RAF otrzyma 300 nowych samolotw, a w listopadzie 1943 r. myliwce P-51B *USAAF przesano amerykaskiej 8 armii lotniczej w Wielkiej Brytanii. W 1944 r. opracowano now wersj D, w ktrej zmieniono ksztat tylnej czci kaduba i kabiny pilota, poprawiajc znacznie widoczno do tyu oraz tylne usterzenie. Zainstalowano te silnik o wikszej mocy i wzmocniono uzbrojenie. Dziki tym zmianom osigi i warto bojowa samolotw poprawiy si. Prace rozwojowe trway dalej i w 1945 r. wyprodukowano najszybsze samoloty w wersji H, rozwijajce prdko 784 km/h, jednake ze wzgldu na koniec wojny wybudowano ich tylko 555. Zamwienie na 1700 samolotw w wersji H, jak i na samoloty w wersji L i M (podobne do H, ale z innymi silnikami) zostao anulowane. Mustangi ze wzgldu na duy zasig okazay si doskonaymi myliwcami eskortujcymi formacje bombowcw atakujcych cele w Niemczech i Japonii. W czasie wojny wykonay 213 873 loty (o cznym czasie trwania l 120 000 godzin), w ktrych zniszczyy 4950 samolotw nieprzyjaciela, z czego 4131 na lotniskach. Ostatni misj by udzia w osonie bombowcw atakujcych 14 sierpnia 1945 r. Osak. Do koca wojny na Dalekim Wschodzie (2 wrzenia 1945 r.) wyprodukowano 15 586 tych samolotw, z czego 7956 w wersji D.

82

Hawker Hurricane MklID DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (P-51D) silnik PackardV-1650-7 o mocy 1612 KM rozpito 11,89 m dugo 9,85 m maks. masa startowa 5206 kg maks. prdko 703 km/h zasig 1529 km (z dodatkowymi zbiornikami 3347 km) uzbrojenie 6 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 907 kg bomb lub 6 rakiet kal. 127 mm pod skrzydami

MYLIWCE Jedno- lub dwusilnikowe samoloty przeznaczone do ochrony obiektw militarnych i cywilnych przed samolotami nieprzyjaciela oraz do atakowania jego wojsk, osony wasnych wypraw bombowych przed atakami myliwcw nieprzyjaciela, przeszy due przeobraenia w latach trzydziestych. Na pocztku tego okresu niewiele rniy si od samolotw stosowanych w kocu I wojny wiatowej; byy to w wikszoci dwupaty o metalowej konstrukcji z pciennym pokryciem, napdzane silnikami o mocy 450-500 KM, rozwijajce prdko ok. 280 km/h. Dziki postpowi technologii i wiedzy lotniczej, a take na skutek przeznaczenia przez rzdy pastw duych funduszy na badania i produkcj, konstrukcja i osigi samolotw myliwskich zmieniy si zasadniczo. Przeomowe znaczenie dla

rozwoju samolotw wojskowych miaa wojna domowa w Hiszpanii w latach 1936-39, ktra staa si poligonem dla wielu pastw, a wnioski z przebiegu walk powietrznych przyczyniy si do wprowadzenia istotnych zmian konstrukcyjnych. Myliwce budowane w kocu lat trzydziestych miay silniki o mocy ok. 1000 KM, rozwijay prdko ok. 500 km/h, osigay du prdko wznoszenia, uzbrojone byy w 3-4 karabiny maszynowe lub dziaka umoliwiajce skuteczniejsze niszczenie samolotw wroga. Wrd konstrukcji z okresu poprzedzajcego wybuch II wojny wiatowej wyrniay si myliwce niemieckie (*Messerschmitt Bf 109), brytyjskie (*Spitfire) i japoskie ^Mitsubishi A6M Reisen). Samoloty woskie miay sabe silniki i uzbrojenie. Udane myliwce francuskie ~*Dewoitine D 520, *Bloch MB 152 i MB 155 wprowadzono do produkcji z duym opnieniem. W Zwizku Radzieckim od pocztkw lat trzydziestych forsowano program budowy dwupatw i wiele tych przestarzaych samolotw (1-15, 1-153, Dl-6) znajdowao si na lotniskach * Wojenno- Wozdusznych Si w chwili wybuchu wojny, aczkolwiek produkowano ju udane myliwce *I-16. W Stanach Zjednoczonych przed wybuchem wojny skonstruowano trzy dobre samoloty myliwskie (Curtiss P-40 * TomahawkiKittyhawk, Bell P-39 *Aircobra, Lockheed P-38 *Lightning), ale najlepsze

91

MYLIWCE
prace nad zbudowaniem myliwcw PZL P.45 Sok, PZL.62 i PZL P.50 Jastrzb. Konstrukcja samolotw z koca lat trzydziestych nie zmienia si zasadniczo w okresie II wojny wiatowej, cho przez cay czas byy one modyfikowane i kolejne wersje dysponoway potniejszym uzbrojeniem, byy szybsze i miay wikszy zasig. W czasie wojny tylko Stany Zjednoczone i Japonia wprowadziy do produkcji wiele nowych typw samolotw myliwskich. Zakady North American zaprojektoway i zbudoway prototyp jednego z najlepszych samolotw II wojny P-51D * Mustang w cigu 117 dni. Podobnymi osigniciami mogy si pochwali zakady japoskie, ktre np. od wiosny 1944 r. do koca wojny zdoay wyprodukowa 3380 doskonaych myliwcw Ki-84 *Nakajima. Myliwce dwusilnikowe budowane z myl o zwikszeniu prdkoci zawiody oczekiwania, gdy opr czoowy powietrza ogranicza prdko, a samoloty te byy mniej zwrotne ni jednosilnikowe. Znalazy jednak zastosowanie jako myliwce nocne wyposaone w radar, dziki ktremu mogy skutecznie wyszukiwa samoloty wroga. Wprowadzenie przez Niemcw samolotw odrzutowych osigajcych prdko 800-900 km/h stanowio prawdziwy przeom w historii lotnictwa, ale wyprodukowano ich niewiele i nie odegray wikszej roli w II wojnie wiatowej.

icke-Wulf Fw 190A-3 -jeden z najlepszych myliwcw II wojny

wersja B-2 C-2 D-l E-3 F-3 G-2 H-I K-4

rok produkcji 1937 1938 1939 1939 1942 1942 1943 1945

moc silnika maksymalna [KM] prdko [km/h] 680-700 690 1175 1100 1300 1475 1800 2000 470 470 518 560 628 653 750 727

uzbrojenie 2x7,9 mm 5x7,9 mm 2x7,9 mm 1x20 mm 2x7,9 mm 3x20 mm 1x15 mm 2x20 mm 4x7,9 mm 2x7,9 mm 1x30 mm 2x15 mm 1x30 mm

Uwaga: w rubryce uzbrojenie" (np. 2 xl,9 mm, I x 20 mm) pierwsze cyfry oznaczaj liczb i kaliber karabinw maszynowych (tj. 2 karabiny maszynowe kal. 7,9 mm), nastpne za - liczb i kaliber dziaek (tj. 1 dziako kal. 20 mm)

Nagasaki po ataku atomowym

NAGASAKI
miasto Miasto i port na wyspie Kiusiu 9 sierpnia 1945 r. stay si celem drugiego amerykaskiego ataku nuklearnego (pierwszym bya *Hiroszima 6 sierpnia 1945 r.). Samolot bombowy *B-29 o nazwie Bock's Car" pilotowany przez mjr. Charlesa Sweeneya zrzuci bomb *atomow (plutonow) nazwan Fat Man", o mocy ok. 20 tys. t TNT. Pofadowany teren ograniczy niszczycielskie skutki wybuchu. W Nagasaki zgino 23 753 mieszkacw, 23 345 odnioso rany, a 1924 zagino; zostay zniszczone domy na powierzchni ok. 4,6 km2.

wany 9 listopada 1919 r. w stoczni w Kur. W latach 1934-36 przeszed gruntown modernizacj, w ktrej wyniku zainstalowano nowe maszyny, wzmocniono pancerz pokadowy oraz zmieniono konstrukcj kaduba, aby uodporni go na wybuchy torped. W 1941 i 1942 r. by okrtem flagowym dowdcy Poczonej Floty adm. Isoroku *Yamamoto. W bitwie na morzu Sibuyan (*Leyte) odnis uszkodzenia. Przejty przez Amerykanw w 1945 r., rok pniej zosta uyty jako okrt-cel podczas prbnej eksplozji nuklearnej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 39 130 t dugo 227,3 m szeroko 29,9 m 9,1 m zanurzenie 25 wzw prdko uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) kal 406 mm 20 dzia kal 140 mm

NAGATO
okrt Pierwszy pancernik japoski uzbrojony w dziaa kal. 406 mm, zwodo-

93
4 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 750 kg bomb lub 1 torpeda 800 kg

NAKAJIMA KI-43 HAYABUSA

maks. prdko 460 km/h zasig 625 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 100 kg bomb (4 bomby po 25 kg)

NAKAJIMA KI-27
(Nate", Abdul") samolot Japoski samolot myliwski skonstruowany w 1934 r., gdy dowdztwo armii ogosio konkurs na nastpc przestarzaego samolotu Kawasaki KDA-5. Zakady Nakajima Hikoki KK kontynuoway prace nad swoim samolotem Ki-U, chocia przegray rywalizacj z zakadami Kawasaki Kokuki Kogyo KK, ktre skonstruoway dwupat Ki-10. 15 padziernika 1936 r. oblatano prototyp, ktry okaza si lepszy od samolotw przygotowanych przez konkurencyjne firmy Mitsubishi (Ki-33) i Kawasaki (Ki-28). Pierwsze produkowane seryjnie smoloty Nakajima Ki-27a wykorzystano w marcu 1938 r. w Chinach, a rok pniej ulepszon wersj Ki-27b skierowano do walk z wojskami radzieckimi w Mandurii. Te samoloty byy lepsze od radzieckich dwupatw 1-15, ale ustpoway jednopatom *I-16. Po wybuchu wojny na Pacyfiku Ki-27b wspieray wiele operacji wojsk japoskich. Pniej ustpiy miejsca nowym samolotom myliwskim Nakajima Ki-43. Ogem wyprodukowano 3399 samolotw Ki-27.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik

NAKAJIMA KI-43 HAYABUSA

(Oscar") samolot Prace projektowe nad skonstruowaniem samolotu myliwskiego, ktry mgby zastpi *Nakajima Ki-27, zesp Hideo Itokawy rozpocz w 1937 r. Dowdztwo armii japoskiej dao, aby nowy myliwiec osiga prdko 500 km/h, prdko wznoszenia 16,6 m/s, zasig 800 km, uzbrojony by w 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm. Prototyp oblatano w styczniu 1939 r. i chocia nie stwierdzono wikszych wad, dowdztwo armii zakwestionowao niewystarczajc zwrotno samolotu. Do wrzenia 1940 r. wprowadzono poprawki i pierwsze seryjnie produkowane Ki-43-la oraz Ki-43-lb rozpoczy sub w styczniu 1941 r. Po pierwszych sukcesach poniosy wiele poraek w walkach powietrznych z coraz silniejszym lotnictwem aliantw; jednym z gwnych powodw wysokich strat bya maa odporno Ki-43 na trafienia pociskami kal. 12,7 mm. Skonio to zakady Nakajima do opracowania wersji Ki-43-Il, produkowanej w trzech wariantach (Ha, Ilb i KAI). Przed zakoczeniem wojny wyprodukowano 10 prototypowych egzemplarzy Ki-43-IIl z silnikiem o mocy 1230 lub 1250 KM. cznie

(Ki-27b)

rozpito dugo maks. masa startowa

Nakajima Ha-Ib o mocy 710 KM 11,31 m 7,53 m 1775 kg

Nakajima KI-43 Hayabusa Oscar"

NAKAJIMA KI-44 SHOKI

zbudowano 5919 samolotw Ki-43; byl to po *Mitsubishi A6M najliczniej produkowany japoski samolot myliwski.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ki-43-IIb) silnik Nakajima Ha-115 o mocy 1105 KM rozpito 10,83 m dugo 8,92 m maks. masa startowa 2655 kg maks. prdko 515 km/h zasig 1760-3000 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 500 kg bomb DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ki-44-IIb) silnik Nakajima Ha-109 o mocy 1520 KM rozpito 9,45 m dugo 8,75 m maks. masa startowa 2770 kg maks. prdko 605-615 km/h zasig 900 km uzbrojenie 4 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm

94

NARWIK

bitwa 1940 r. Norweskie miasto i port, gwn baz przeadunkow szwedzkiej rudy elaza, zaatakowao 9 kwietnia 1940 r. ok. 2 tys. onierzy niemieckich z 3 dywizji grskiej (dowdca gen. Eduard Dietl), desantujcych si z pokadw 10 niszczycieli dowodzonych przez kmdr. Friedricha Bontego. Opr stawiy 2 stare pancerniki obrony wybrzea Eidsvold i Norge, ale trafione torpedami 2 niemieckich niszczycieli poszy na dno. Do koca dnia Niemcy obsadzili miasto. 10 kwietnia nad ranem do fiordu Ofot pod Narwikiem, gdzie jeszcze przebyway okrty niemieckie, weszo 5 niszczycieli brytyjskich (dowdca kmdr Bernard Warburton-Lee) i w pierwszej bitwie, trwajcej od godz. 4.15 do 7.00, zniszczyy 2 niszczyciele (jeden z nich zaton nastpnego dnia), 6 statkw oraz transportowiec amunicji, a take uszkodziy 1 niszczyciel, tracc 2 wasne (zgin kmdr Warburton-Lee). 13 kwietnia przed poudniem Brytyjczycy ponowili atak, wprowadzajc do fiordu pancernik Warspite oraz 9 niszczycieli, ktre w tzw. drugiej bitwie pod Narwikiem zatopiy 5 niszczycieli, a 3 pozostae, ktre znalazy si w sytuacji bez wyjcia, zostay zniszczone przez wasne zaogi. W wyniku tych bitew oddziay niemieckie zostay pozbawione osony morskiej. Od 14 kwietnia w rejonie Narwiku alianci wysadzali na brzeg jednostki brytyjskie, francuskie oraz polsk Samodzieln Brygad Strzelcw Podhalaskich (dowdca gen. Zygmunt *Bohusz-Szyszko); w dziaaniach Sprzymierzonych wziy udzia norweskie 6 i 7 brygada piechoty. 27 maja wojska Sprzymierzonych, wspierane ogniem dzia okrtw i przez samoloty RAF, podjy natarcie na Narwik. Po kilkunastogodzinnych walkach Niemcy, ktrym grozio odcicie jedynej drogi odwrotu, wycofali si ku granicy Szwecji.

NAKAJIMA KI-84 HAYATE

(Frank") samolot

Samolot myliwski, uznany za najlepszy ze wszystkich uywanych NAKAJIMA KI-44 SHOKI przez Japoni w wojnie na Dalekim (,Tojo") Wschodzie, powsta w 1942 r. Prosamolot totyp oblatano w marcu 1943 r. Po Myliwiec przechwytujcy armii zakoczeniu prb w specjalnej jedjaposkiej, oblatany w sierpniu nostce, sformowanej w padzierni1940 r. Pierwsze prby nie wypady ku 1943 r. do testowania nowych zadowalajco: prdko w locie po- samolotw w warunkach bojoziomym i prdko wznoszenia by- wych, wiosn 1944 r. uruchomiono y za mae. Po poprawieniu linii ae- produkcj seryjn wersji Ki-84-Ia. rodynamicznej samolot zosta za- Do koca wojny wyprodukowano akceptowany przez dowdztwo 3380 samolotw Ki-84-Ia, b i c. armii, ale ze wzgldu na priorytet, Poniewa brakowao surowcw, zajaki miay samoloty Ki-43, dopiero kady musiay wykorzystywa drewod stycznia 1943 r. zakady Nakaji- no do konstrukcji kocwek skrzyde ma Hikoki KK zaczy dostarcza i tylnej czci kaduba Ki-84-II. Projednostkom maszyny w wersji Ki- totyp najnowszej wersji Ki-106 44-1. Nie zyskay uznania wrd pi- z zakadw Tachikawa Kikoko KK lotw, ktrzy skaryli si na by wykonany cakowicie z drewnadmiern prdko ldowania na, jednake pogarszajca si sytui ma zwrotno. Skargi ustay, acja gospodarcza uniemoliwia gdy w kocu 1943 r. wprowadzono budow wikszej liczby tych samodo uzbrojenia now wersj Ki-44-II lotw. z silnikiem o wikszej mocy (o 300 KM) i z silniejszym uzbrojeniem. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE W styczniu 1943 r. powsta proto(Ki-84-Ia) typ Ki-44-III, jeszcze lepiej uzbro- silnik Nakajima Ha-45 jony (4 dziaka kal. 20 mm lub 2 o mocy 1900 KM dziaka kal. 20 mm i 2 dziaa kal. rozpito 11,23 m 37 mm) i z silnikiem o mocy dugo 9,92 m 2000 KM, jednake budow tych maks. masa startowa 3750-4150 kg samolotw wstrzymano, aby maks. prdko 631 km/h zwikszy produkcj *Nakajima zasig 1695-2920 km Ki-84. Do koca wojny wybudowauzbrojenie no 1225 samolotw Ki-44, ktre 2 dziaka kal. 20 mm odniosy wiele sukcesw w zwal2 najcisze karabiny maszynowe czaniu amerykaskich wypraw ka. 12,7 mm bombowych.

500 kg bomb

95

Uderzenie Sprzymierzonych na Narwik-Anhenes

Uderzenie Sprzymierzonych na Narwik-Anhenes

NASHORN (HORNISSE)
O godz. 22.00 do miasta wkroczy norweski 2 batalion 15 puku piechoty; Narwik by wolny. Jednake dowdztwo Sprzymierzonych podjo decyzj o ewakuowaniu wojsk z Norwegii ze wzgldu na niekorzystny przebieg walk w innych rejonach kraju oraz rozwj sytuacji we *Francji. 30 maja rozpocza si ewakuacja wojsk alianckich z Narwiku (osaniana przez Samodzieln Brygad Strzelcw Podhalaskich); zakoczya si 9 czerwca. NASHORN (HORNISSE)
(Sd Kfz 164) dziao samobiene

96

W budowie dziaa samobienego, zamwionego w 1942 r., niemieccy Natter Bachem BA 349 konstruktorzy wykorzystali czci podwozia czogw *PzKpfw III NATTER, Bachem BA 349 33 rakiety kal. 55 mm. Po wykonai IV. Silnik i poczony z nim ukad samolot niu zadania wyskakiwa ze spadoprzeniesienia napdu usytuowali chronem, a samolot rozbija si na z przodu kaduba, co pozwolio wy- Niemiecki samolot rakietowy skon- ziemi. Produkcj rozpoczto w lugospodarowa miejsce na przedzia struowany w sierpniu 1944 r., prze- tym 1945 r. i do koca wojny zbudobojowy z tyu pojazdu. znaczony by do zwalczania alianc- wano ok. 30 samolotw tego typu, Pocztkowe zamwienie, zoone kich bombowcw. Startowa z pio- z ktrych aden nie zosta wykorzyw zakadach Deutsche-Eisenwerke, nowej wyrzutni, napdzany stany w akcji bojowej. przewidywao wybudowanie od silnikiem rakietowym Walter HWK padziernika 1942 r. do 12 maja 109-509 o sile cigu 19,62 kN, 1943 r. 100 dzia tego typu, aby ktry wynosi go do gry z prdko- NEGER mona je byo wykorzysta w pla- ci 676 km/h. Po czterech minutach ywa torpeda nowanej letniej ofensywie na fron- paliwo wyczerpywao si i pilot Niemiecki pojazd wodny, skoncie wschodnim. Pierwsze dziaa musia naprowadzi samolot lotem struowany w 1944 r. przez in. przekazano do 655 Panzerjagerab- szybowcowym na formacj nieprzy- Mohra; skada si z dwch torped teilung w ZSRR w lecie 1943 r. jacielsk, ktr mg zaatakowa elektrycznych G7 ustawionych Walczyy rwnie w jednostkach odpalajc 24 rakiety kal. 73 mm lub jedna nad drug. W grnej torpeniszczycieli czogw we Woszech i Francji. Do marca 1945 r. wyNiemiecki pojazd podwodny Neger produkowano cznie 494 egzemplarze. DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE
zaoga 4 osoby MaybachHL 120 TRM silnik ciar 24 t pancerz 10-30 mm uzbrojenie dziao PaK 43/1 L/71 kal. 88 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm poziomy kt ostrzahi 30 kt podn esienia lufy od - 5 do + 20 prdko 42 km/h zasig 215 km

97
dzie w miejsce adunku wybuchowego zamontowano kabin dla sternika osonit kopu z pleksiglasu, dolna za bya klasyczn torped. Drog do celu pojazd odbywa zanurzony na gboko ok. 50 cm, a kopua wystawaa tu ponad powierzchni, umoliwiajc obserwacj otoczenia. Po zblieniu si do celu sternik odcza doln torped, ktra kontynuowaa bieg poruszana wasnym silnikiem, a w tym czasie sam na grnej torpedzie stara si oddali od zaatakowanego obiektu. Gwn wad Negerw byy wadliwie funkcjonujce aparaty tlenowe, powodujce czste miertelne zatrucia sternikw dwutlenkiem wgla. Torpedy tego typu uyto po raz pierwszy 20-21 kwietnia 1944 r. przeciwko alianckim jednostkom desantowym pod *Anzio (Wochy). Z 17 zwodowanych z brzegu torped 9 nie odnalazo celw, a reszta wycofaa si z akcji ze wzgldu na awarie. Nastpne ataki Negerw odbyy si 5 czerwca 1944 r. przed alianck inwazj w *Normandii; wwczas z 30 torped 14 powrcio do bazy, a reszta zagina. Wg strony niemieckiej tego dnia torpedy zatopiy dwa alianckie okrty. 7 lipca jedna z 20 uczestniczcych w akcji torped ciko uszkodzia polski krownik * Dragon. W kocu 1944 r. zmodernizowana torpeda otrzymaa nazw Marder; wyporno zostaa zwikszona do 5,5 t, a dugo do 8,3 m. Torpeda ta moga si zanurza i pyn w stron celu cakowicie skryta pod wod. Do koca wojny wyprodukowano 300 torped Marder, ale nie zostay uyte bojowo. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
{Neger) wyporno dugo rednica prdko czas przebywania w wodzie uzbrojenie 1 torpeda G7 kal. 5t 7,65 m 533 mm 3 wzy 7h 533 mm.

NEW JERSEY NELSON

okrt koczya si 30 czerwca 1944 r., gdy na terytorium Francji byo ju 850 279 onierzy alianckich, 148 803 pojazdy, 570 505 t zaopatrzenia.

Brytyjski pancernik, zwodowany 3 wrzenia 1925 r., budowany by zgodnie z postanowieniami waszyngtoskiego traktatu morskiego, ktry ustanowi limit wyporno- NETTUNO ci 35 000 t dla okrtw tej klasy. - ANZIO-NETTUNO Z tego wzgldu konstruktorzy, aby zmniejszy wag, zdecydowali si zgrupowa gwn artyleri w cz- NEURATH KONSTANTIN ci dziobowej, a maszyny i nadbu- von dwki w czci rufowej. Nie byo (1873-1956) to najlepsze rozwizanie, ale silne polityk uzbrojenie i opancerzenie okrtu Niemiecki dyplomata, minister wyrwnywao niedostatki, jakimi spraw zagranicznych w rzdzie bya niewielka prdko i zwrot- Franza von *Papena od 1932 r. no. Adolf Hitler po objciu urzdu W 1941 r. bra udzia w pocigu za kanclerza pozostawi go na stano* Bismarckiem. Podczas eskortowa- wisku, gdy liczy, e dobre konnia konwoju *Pedestal" na Malt takty Neuratha w Londynie zagow sierpniu 1942 r. zosta trafiony dz brytyjskie reakcje na nazistowtorped zrzucon przez woski sa- sk polityk. W 1938 r. zastpi go molot. Po naprawie wspiera ldo- Joachim von *Ribbentrop, polityk wanie aliantw na *Sycylii, a we bardziej odpowiedni do realizacji wrzeniu 1943 r. na jego pokadzie agresywnych zamierze Hitlera. podpisano kapitulacj Woch. Od 1939 r. by protektorem Rzeszy W czerwcu 1944 r. osania ogniem w Czechach i na Morawach. We dzia ldowanie aliantw w *Nor- wrzeniu 1941 r. jego faktyczne mandii. Sub wojenn zakoczy uprawnienia przej Reinhard *Heydrich mianowany zastpc protekna Dalekim Wschodzie. tora, lecz Neurath oficjalnie peni DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE urzd do sierpnia 1943 r. Skazany w procesie norymberskim na 15 lat (1940-41) wizienia, ze wzgldu na chorob wyporno 33 950 t oczu wyszed na wolno w 1954 r. dugo 216,4 m
szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie 32,3 m 9,1 m 23 wzy

NEW JERSEY
okrt Pancernik amerykaski zwodowany 7 grudnia 1942 r. w Philadelphia Navy Yard jako drugi okrt typu Iowa. Rozpocz sub w maju 1943 r. Od lutego do kwietnia 1944 r. jako okrt flagowy adm. Raymonda *Spruance'a uczestniczy w pierwszym rajdzie na Truk. Pniej walczy w osonie desantw na *Marianach, *Iwodzimie i *Okinawie. Zakoczy wojn w Zatoce Tokijskiej. W 1950 r. bra udzia w wojnie koreaskiej, kilkanacie lat pniej w wietnamskiej.

9 dzia ( 3 x 3 ) kal. 406 mm 12 dzia kal. 152 mm 6 dzia przeciwlotniczych kal. 120 mm 40 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 12 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 1 wodnosamolot

NEPTUN
kryptonim Kryptonim morskiej czci operacji Overlord", czyli inwazji wojsk alianckich na *Normandi, ktra rozpocza si 6 czerwca 1944 r. Operacja Neptun" oficjalnie za-

NEW MEXICO
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1943-44) wyporno 45 000 t dugo 270,5 m szeroko 33 m zanurzenie 8m prdko 32,5 wza uzbrojenie 9 dzia (3 x 3) kal. 406 mm 20 dzia uniwersalnych kal. 127 mm 64 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 60 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 4 wodnosamoloty

98 NIEDWIEDZIA WYSPA
bitwa 1943 r. Bitwa eskorty konwoju JW-51B" z okrtami niemieckimi, cho nie miaa istotnego znaczenia dla rozwoju sytuacji w wojnie na morzu, doprowadzia do zmian w dowdztwie *Kriegsmarine. 30 grudnia aliancki konwj (14 statkw przewocych 2040 ciarwek, 202 czogi, 87 myliwcw, 43 bombowce, 20120 ton oleju napdowego, 12 650 ton benzyny, 54 321 t innych materiaw wojennych) idcy do Murmaska w eskorcie 6 niszczycieli (z ktrych jeden musia wycofa si ze wzgldu na awari yroskopu) i kilku mniejszych eskortowcw (dowdca kmdr Robert St.V. Sherbrooke), ubezpieczany przez 2 brytyjskie krowniki Sheffield i Jamaica oraz 2 niszczyciele zosta dostrzeony przez niemiecki okrt podwodny U-354 (dowdca por. Herschleb). Z Altenfiordu wyszy pancernik kieszonkowy *Liitzow, ciki krownik *Admiral Hipper oraz 6 niszczycieli pod dowdztwem wiceadm. Oskara Kummetza. Dowdca podzieli siy na dwa zespoy: Admira Hipper i 3 niszczyciele miay zaatakowa konwj od pnocnego zachodu, za Lutzw i pozostae niszczyciele - od poudnia. Niemcy nie zdawali sobie sprawy z obecnoci wikszych okrtw brytyjskich, za ich dziaania krpowa rozkaz dowdztwa nakazujcy unika starcia z wikszymi siami i nocnych potyczek z niszczycielami, co wynikao z obawy o utrat cennych jednostek. 31 grudnia dwa niemieckie niszczyciele (wykryte wczeniej przez jedn z korwet brytyjskich zostay uznane za okrty radzieckie) niespodziewanie zaatakoway niszczyciel Obdurate, ktry zacz uchodzi w stron konwoju. Na pomoc wyruszyy 3 niszczyciele (Obedient, Orwell i Onslow) kierujc si w stron domniemanej pozycji si niemieckich (silne szkway niene ograniczay pole obserwacji). O godz. 9.39 zaogi Onslow i Orwell dostrzegy okrty gwnych si niemieckich, ktre otworzyy ogie w stron konwoju. Mimo zdecydowanej przewagi otworzyy ogie w stron konwoju. Mimo zdecydowanej przewagi ogniowej dopiero o godz. 10.18 Admira Hipper zdoa uzyska pierwsze trafienie: pocisk kal. 203 min eksplodowa na pokadzie Onslowa, a wkrtce trzy nastpne zabiy 14 marynarzy, raniy 33 (w tym dowdc kpt. R.St.Y Sherbrooke'a, ktry straci oko, lecz nie odda dowodzenia). Mimo powanych uszkodze niszczyciel zdoa skry si w chmurze niegu i dotrze do konwoju. O 10.45 korweta Rhododendron dostrzega pancernik Lutzw, ktrego dowdca nie mg zdecydowa si na otwarcie ognia i dziki temu konwj unikn zniszczenia. W tym czasie Admira Hipper zatopi traowiec Bramble, ktry niespodziewanie znalaz si na jego kursie. Okoo godz. 11.00 pogoda si poprawia i niszczyciele brytyjskie zaczy stawia zason dymn, aby osoni statki konwoju, do ktrych z pnocy zbliay si Admira Hipper i Lutzw. Pierwszy z nich trafi i ciko uszkodzi niszczyciel Aachtes (ktry mimo uszkodze bra udzia w dalszej bitwie, a zaton o godz. 13.15), a nastpnie skierowa ogie na niszczyciel Obedient, powodujc mniejsze uszkodzenia. Wkrtce ataki torpedowe pozostaych niszczycieli zmusiy niemieckie okrty do wycofania si. O godz. 11.30 nadeszy krowniki brytyjskie, ktre otworzyy ogie w stron Admira Hipper, uzyskujc trzy trafienia uszkodziy maszynowni okrtu. Walk przerwano o 11.43, gdy gwatowne pogorszenie widocznoci uniemoliwiao celowanie. Kilka minut pniej brytyjskie okrty odpary atak niemieckich niszczycieli zatapiajc jeden z nich, Friedrich Eckoldt. Obydwie strony wznowiy na krtko ogie o godz. 12.30, lecz wobec bardzo zych warunkw bj zakoczy si. W czasie tej bitwy pancernik kieszonkowy Lutzw wystrzeli 86 pociskw kal. 280 mm i 76 pociskw

NEW MEXICO
okrt Pancernik amerykaski zwodowany 23 kwietnia 1917 r., w poowie lat trzydziestych przeszed modernizacj, w ktrej wyniku sta si najnowoczeniejszym okrtem floty amerykaskiej (przed wprowadzeniem do suby pancernikw typu North Carolina). W chwili japoskiego ataku na *Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. przebywa na patrolu, dziki czemu unikn losu, jaki spotka inne okrty amerykaskie bazujce w porcie. W listopadzie 1942 r. ostrzeliwa atol Makin, pniej bra udzia w osonie si inwazyjnych ldujcych na Wyspach *Marshalla. Od 15 kwietnia 1944 r. by okrtem flagowym adm. Raymonda *Spruance'a w dziaaniach koo *Okinawy. 6 stycznia 1945 r. w pobliu *Luzonu trafi go samolot *kamikaze i spowodowa due uszkodzenia pomostu, na ktrym zgino 87 ludzi. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1943 r.)
wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie 33 400 t 190,2 m 32,4 m 9m 21 wzw

12 dzia (4x3) kal. 356 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 56 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm oraz dziaa kal. 20 mm 3 wodnosamoloty

99
kal. 152 mm, nie uzyskujc adnego trafienia, co byo wynikiem kompromitujcym zaog. Brytyjczycy stracili niszczyciel Achates i traowiec Bramble, za dwie inne jednostki zostay uszkodzone, lecz aden ze statkw konwoju nie zosta trafiony; Niemcy stracili niszczyciel Friedrich Eckoldt, za krownik Admira Hipper odnis powane uszkodzenia. Hitler, ktry dowiedzia si o wyniku boju 1 stycznia 1944 r., nakaza wycofa z walk cikie okrty, co spotkao si z protestem ze strony wielkiego admiraa Ericha *Raedera, ktry, wobec odrzucenia jego argumentw, poda si do dymisji. Jego miejsce dowdcy Kriegsmarine zaj admira Karl *D6nitz.

NIMITZ CHESTER WILLIAM

Podpisanie niemiecko-radzieckiego ukadu o granicach i przyjani

NIEMIECKA MARYNARKA WOJENNA

~> KRIEGSMARINE

NIEMIECKIE SIY POWIETRZNE -> LUFTWAFFE NIEMIECKIE SIY ZBROJNE

- WEHRMACHT

bieg granicy okrelono w drugim tajnym protokole do ukadu, podpisanym 4 padziernika. Miaa ona przebiega wzdu rzek Pisy, Narwi, Bugu i Sanu. Tym samym skorygowano przebieg linii demarkacyjnej ustanowionej 22 wrzenia 1939 r. wzdu rzek Narwi, Wisy i Sanu. Pierwszy tajny protok dotyczy przesiedle ludnoci pochodzenia niemieckiego, ukraiskiego i biaoruskiego z ziem polskich. Trzeci tajny protok przewidywa zwalczanie polskich organizacji. Ukad ten potwierdzi rozbir Polski.

NIEMIECKO-RADZIECKI TRAKTAT O NIEAGRESJI U RIBBENTROP-MOOTOW NIEMIECKO-RADZIECKI UKAD O GRANICACH I PRZYJANI, 1939

Ukad podpisany w Moskwie w nocy z 28 na 29 wrzenia 1939 r. (znany jako ukad z 28 wrzenia) przez ministra spraw zagranicznych Niemiec Joachima von *Ribbentropa i ludowego komisarza spraw zagranicznych Zwizku Radzieckiego Wiaczesawa *Mootowa. Ustala ostateczn" granic midzy polskimi ziemiami okupowanymi przez Niemcy a ZSRR. Dokadny prze-

NIMITZ CHESTER WILLIAM

(1885-1966) admira

ktr okrela jako metod: uderz i uciekaj". Jednoczenie skupi wok siebie najwybitniejszych dowdcw morskich (Marc *Mitscher, William *Halsey, Raymond *Spruance, Thomas *Kinkaid, Alexander *Vandegrift). Pierwsze strategiczne zwycistwo odnis w bitwie na Morzu * Koralowym w maju 1942 r. i wkrtce, przygotowujc siy amerykaskie do bitwy o *Midway, potrafi wykorzysta dane wywiadowcze i rozmieci okrty tak, e odniosy zwycistwo nad silniejszym wrogiem. W 1943 r. zaplanowa i prowadzi ofensyw wojsk amerykaskich, w ktrej wyniku przeamano zewntrzny piercie obrony japoskiej i uchwycono bazy do bezporeChester W. Nimitz

Amerykaski oficer, absolwent Akademii Marynarki Wojennej (1905), w czasie 1 wojny wiatowej by szefem sztabu dowdztwa amerykaskich okrtw podwodnych na Atlantyku. W latach trzydziestych zajmowa stanowiska dowdcze w marynarce wojennej Stanw Zjednoczonych. Od 1939 r. by szefem Biura Nawigacji w Departamencie Marynarki. 31 grudnia 1941 r. obj dowodzenie amerykask Flot Pacyfiku (US Pacific Fleet) i awansowa do stopnia admiraa. W pierwszym okresie wojny, pozbawiony odpowiednich si, stosowa zasad uderze lotnictwa pokadowego,

NISZCZYCIELE
dniego ataku na Wyspy Japoskie. W grudniu 1944 r. otrzyma stopie admiraa floty. Po kapitulacji Japonii, przy ktrej by obecny na pokadzie pancernika * Missouri, obj stanowisko szefa operacji morskich (Chief of Naval Operations). W 1947 r. odszed z czynnej suby. tw podwodnych; dziki wyposaeniu w urzdzenia wykrywajce (*ASDIC, *radar) mogy skutecznie zwalcza okrty zanurzone i idce na powierzchni za pomoc bomb gbinowych lub ogniem dzia. W czasie wojny, ze wzgldu na potrzeb jak najszybszej rozbudowy floty ochraniajcej eglug, przystpiono do budowy mniejszych, prostszych i taszych (koszt budowy niszczyciela wynosi 3,4-5 min dolarw) jednostek - niszczycieli eskortowych. Miay one wyporno ok. 1300 t, rozwijay prdko ok. 25 wzw, uzbrojone byy w dziaa kal. 102-127 mm; do 1945 r. w skad floty amerykaskiej weszo 657 penomorskich okrtw eskortowych, a w skad brytyjskiej 164 jednostki. W czasie wojny obok niszczycieli floty budowano te specjalistyczne jednostki przeznaczone do zwalczania okrtw podwodnych i obrony przeciwlotniczej.

100
wspprac z tajn policj niemieck *Gestapo. Z terenw Polski zajtych ] po 17 wrzenia 1939 r. przeprowadzono masow deportacj ludnoci, na og Polakw (wg szacunkw ok. 1,2 min osb), z ktrych ok. 200 tys. osadzono w 40 obozach pracy przymusowej. Do chwili ogoszenia amnestii" w sierpniu 1941 r. (po podpisaniu polsko-radzieckiej umowy o pomocy w wojnie przeciwko Niemcom hitlerowskim) w obozach tych zmaro co najmniej 250 tys. obywateli polskich. NKWD wymordowao ok. 15 tys polskich oficerw uwizionych w radzieckich obozach jenieckich. Ofiarami terroru organizowanego przez NKWD pady miliony przedstawicieli nierosyjskich narodowoci ZSRR (ludno z anektowanych Litwy, otwy i Estonii, Tatarzy krymscy, Niemcy nadwoascy, Czeczeni i in.). Rozlokowane na tyach frontu oddziay rozstrzeliway nie tylko dezerterw, ale take masowo onierzy cofajcych si rozbitych jednostek Armii Czerwonej. Represjom poddawano czonkw rodzin onierzy, ktrzy dostali si do niewoli. W 1941 r., wobec szybkiego wzrostu liczby obozw i przejcia praktycznie przez NKWD zarzdzania ca Syberi oraz wieloma gaziami przemysu, co bardzo zwikszao zakres obowizkw, wyczono ze struktury tej ogranizacji policj polityczn, tworzc odrbny Ludowy Komisariat Bezpieczestwa Pastwowego (NKGB) z Wsiewoodem Mierkuowem (bliskim wsppracownikiem Berii, ktry pozosta szefem NKWD) na czele. W 1946 r. NKWD przeksztacono w Ministerstwo Spraw Wewntrznych (MWD), na ktrego czele stan Siergiej Krugow.

NISZCZYCIELE
Niewielkie okrty wojenne o wypornoci (przewanie) 1000-2000 t, uzbrojone w dziaa kal. 100-150 mm (artyleria gwna), wyrzutnie torped i bomb gbinowych, rozwijajce du prdko 34-40 wzw. Byy integraln czci marynarki kadego pastwa. Wprowadzono je do uzbrojenia si morskich w kocu XIX wieku w celu zwalczania niewielkich i szybkich okrtw torpedowych (std pierwotna nazwa niszczycieli kontrtorpedowce). W czasie I wojny wiatowej potwierdziy sw przydatno jako okrty eskortujce wiksze jednostki lub statki handlowe, zwalczajce okrty nieprzyjacielskie i atakujce cele nabrzene, co przesdzio o ich szybkim rozwoju w okresie midzywojennym. Niszczyciele w czasie wojny okazay si najbardziej uniwersalnymi jednostkami, jednake szczeglnie poyteczne byy w zwalczaniu okrLiczba niszczycieli we flotach najwikszych pastw w 1939 r.

NKWD
(Narodnyj Komissariat Wnutriennych Die - Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych)

pastwo Wielka Brytania Francja Stany Zjednoczone Zwizek Radziecki* Niemcy Wochy Japonia

w subie w budowie 184 58 208 66 21 59 86

* 21 czerwca 1941 r.

32 16 76 45 9 6 36

Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych, utworzony w lipcu 1934 r., kontynuowa dziaalno OGPL) (Zjednoczony Pastwowy Zarzd Polityczny) i by aparatem masowego terroru wobec ludnoci Zwizku Radzieckiego. Instytucji tej podlegaa milicja, suba bezpieczestwa, stra graniczna, wywiad wewntrzny i zagraniczny, obozy koncentracyjne. W drugiej poowie lat trzydziestych NKWD (kierowane przez Gienricha Jagod, a nastpnie Nikoaja Jeowa) z rozkazu Stalina dokonao masowych czystek: aresztowano ok. 12 min ludzi, z ktrych zabito ok. miliona (poow tej liczby stanowili czonkowie partii komunistycznej). W siach zbrojnych zamordowano, uwiziono w obozach lub zwolniono od 35 do 82 tys. oficerw. 8 grudnia 1938 r. czele NKWD stan awrientij *Beria, ktry rozbudowa t instytucj. Po wybuchu II wojny wiatowej NKWD zintensyfikowao

NORDHAUSEN
fabryka

Podziemna fabryka produkujca rakiety i pociski *V, pooona w grach Harzu w Niemczech-, 240 km na poudniowy zachd od Berlina, powstaa po rozbudowie

101

NORMANDIA

Normandia - aliancka flota inwazyjna 6 czerwca 1944 r. ry, si ldowych gen. Bernard L. *Montgomery (dowodzcy jednoczenie 21 Grup Armii). Niemcy mogli przeznaczy do obrony na Zachodzie 60 dywizji, w tym 9 pancernych w ramach Grapy Armii B" na pnocy (dowdca feldmarsz. Erwin *Rommel) i Grupy Armii G" (dowdca gen. Johannes *Blaskowitz) na poudniu oraz odwody dowdztwa wojsk na Zachodzie (OB West") i OKW, 815 samolotw Luftflotte 3 (dowdca feldmarsz. Hugo *Sperrle), z ktrych ok. 600 byo w gotowoci bojowej, 200 okrtw podwodnych

Normandia - onierze brytyjscy w pojedzie amfibijnym DUKW

Desant Sprzymierzonych w Normandii: D-Day

ICC

Desant Sprzymierzonych w Normandii: D-Day

103

NORMANDIA
Ponadto udao si upewni Niemcw, e w rejonie Dover skoncentrowano 1 Grup Armii Stanw Zjednoczonych (FUSAG, dowdca gen. George *Patton), ktra liczya w rzeczywistoci... kilkudziesiciu onierzy. W wyniku takich dziaa dowdca wojsk niemieckich na Zachodzie feldmarsz. *von Rundstedt by przekonany, e inwazja nastpi w rejonie Pas-de-Calais i uwaa, i naley wpuci na ld wojska alianckie, a nastpnie przeprowadzi przeciwnatarcie z gbi Francji; innego zdania by dowdca Grupy Armii B " feldmarsz. Erwin *Rommel, ktry w obawie przed lotnictwem alianckim postulowa rozmieszczenie odwodw w pasie nabrzenym i niedopuszczenie do wdarcia si oddziaw inwazyjnych na ld. W efekcie przyjto rozwizanie kompromisowe, zgodnie z ktrym pozostawiono do obrony wybrzea piechot, a najsilniejsze jednostki pancerne trzymano w odwodzie, przede wszystkim w rejonie Parya (Panzergruppe West"). Zaadunek wojsk desantowych na statki alianci rozpoczli 1 czerwca i dwa dni pniej byli gotowi do rozpoczcia operacji. Burza na kanale La Manche zmusia gwnodowodzcego, gen. D. Eisenhowera, do przesunicia terminu ldowania na 6 czerwca. W nocy z 5 na 6 czerwca wyldoway we Francji trzy dywizje powietrznodesantowe (brytyjska 6 dywizja oraz amerykaskie 82 i 101 dywizje), ktre miay ubezpieczy skrzyda desantu morskiego. O wicie uderzyy samoloty alianckie: 2219 bombowcw i myliwcw zrzucio 7600 t bomb na pozycje niemieckie, drogi, linie kolejowe, urzdzenia radarowe i cznoci. O godz 6.00 do brzegw Francji zbliya si flota desantowa liczca 224 statki transportowe i 4012 jednostek desantowych, osanianych przez 6 pancernikw, 2 monitory, 22 krowniki, 93 niszczyciele i 163 eskortowce, 366 okrtw patrolowych i kilkaset jednostek pomocniczych. Wykorzystujc zaskoczenie wojska brytyjskie opanoway

onierze brytyjsey schodz na normandzkie plae

i miejsca inwazji oraz wprowadzenia Niemcw w bd co do rejonu spodziewanego uderzenia. Dziaania wielu organizacji wywiadowczych i dywersyjnych, podjte w tym celu, zakoczyy si penym sukcesem. W portach wschodniego wybrzea Wielkiej Brytanii ustawiano makiety obozw wojskowych i dopuszczano nad nie niemieckie samoloty wywiadowcze, aby przekona dowdztwo wroga, e zgrupowanie si wiadczy o planowanym uderzeniu na Pas-de-Calais.
Niszczyciel na kanale La Manche

Pocig Sprzymierzonych od Sekwany do Mozy i Mozeli

104 j

Pocig Sprzymierzonych od Sekwany do Mozy i Mozeli

105

NORWEGIA 1940 r.

onierze niemieccy w Norwegii

silniejszej floty brytyjskiej oraz lotnictwa. W marcu 1940 r. gwnodowodzcy Kriegsmarine wielki admira Erich *Raeder ostrzeg Hitlera, e operacja taka jest sprzeczna z zasadami prowadzenia wojny morskiej i podstawowym warunkiem jej powodzenia bdzie cakowite zaskoczenie przeciwnika. Hitler podtrzyma swoj decyzj. Plan oznaczony kryptonimem Weseriibung Nord" przewidywa przerzucenie, na pokadach okrtw wojennych i 200 transportowcw, siedmiu dywizji XXI korpusu (dowdca gen. Nicolaus von Falkenhorst), ktre, wspierane przez 800 samolotw bojowych, miay opanowa porty *Narwik, Trondheim, Bergen, Kristiansand, Oslo, Egersund i Arendal; jednoczenie onierze 1 puku strzelcw spadochronowych mieli opanowa lotniska w Oslo i Stavanger. Rzd brytyjski 5 kwietnia 1940 r. wystosowa do rzdw Norwegii i Szwecji noty ostrzegajce, e neutralno tych pastw jest korzystna dla Niemcw i zastrzega sobie prawo podjcia krokw, ktre uniemoliwiyby wykorzystywanie ich bogactw naturalnych przez III Rzesz. W brytyjskim porcie Rosyth zaokrtowano oddziay inwazyjne, ktre miay przystpi do prewencyjnego uderzenia (plan R4"), a okrty bry-

tyjskie postawiy miny (operacja Wilfred") w celu sparaliowania transportu rudy elaza do Niemiec. 7 kwietnia admiralicja brytyjska otrzymaa meldunki o ruchach okrtw niemieckich; chodzio o 10 niszczycieli z wojskiem z grupy kmdr. Friedricha Bontego, zmierzajcej do Narwiku, oraz o ciki krownik *Admiral Hipper z 4 niszczycielami i 3 torpedowcami z grupy kmdr. Hellmutha Heyego, idcej w stron Trondheim. Dowdca Floty Macierzystej adm. Charles M. Forbes uzna, e okrty niemieckie zamierzaj przedrze si na Atlantyk i skierowa swoje siy w pnocne rejony Morza Pnocnego. 8 kwietnia polski okrt podwodny * Orze storpedowa w pobliu Kristiansand transportowiec z wojskiem (Rio de Janeiro); uratowani przez Norwegw onierze zeznali, e zmierzali do Bergen. Informacj t zlekceway rzd Norwegii, ktry nie ogosi penej mobilizacji. 9 kwietnia rano jednostki niemieckie wysadziy pierwsze desanty w nadbrzenych miastach Norwegii. W kraju powoano do wojska ok. 50 tys. ludzi, ktrzy podjli ofiarn walk, ale niedostatecznie wyszkoleni, sabo uzbrojeni (magazyny mobilizacyjne wpady w rce Niemcw) nie mogli odeprze dobrze wyekwipowanych i wyszkolonych

Dziaania w Norwegii

106 1

Dziaania w Norwegii

107

NORYMBERGA
lekkich krownikw, 1 okrtu artyleryjskiego, 10 niszczycieli, 4 okrtw podwodnych i 10 mniejszych jednostek pomocniczych.

NORYMBERGA
procesy 1945-48

Norwegia 1940 r. - pododdzia narciarzy norweskich

wiaa norweska 6 dywizja piechoty. 27 kwietnia przybyy nastpne oddziay brytyjskie, francuskie i polskie (Samodzielna Brygada Strzelcw Podhalaskich). W nocy z 27 na 28 maja opanoway Narwik, jednake ze wzgldu na niepomylny dla aliantw rozwj sytuacji we Francji oraz zaamanie si operacji w rejonie Trondheim (co umoliwio Niemcom skierowanie posikw drog ldow) ewakuowano cao si z tego miasta (24 500 onierzy); ewakuacj zakoczono 9 czerwca. Dzie pniej skapituloway wojska norweskie walczce w pnocnej czci kraju. Opanowanie Norwegii dao niemieckim okrtom dogodne wyjcie na Morze Pnocne i Atlantyk, bazy dla samolotw atakujcych alianck eglug oraz bezpieczne przystanie dla najwikszych okrtw Kriegs-marine. Niemcy przejli ok. tysica jednostek norweskiej floty handlowej i wojennej oraz zapewnili sobie dostawy szwedzkiej rudy elaza przez norweskie porty. W kampanii norweskiej alianci (bez Norwegw) stracili 3734 ludzi, 50 samolotw, 1 lotniskowiec, 2 krowniki, 10 niszczycieli (w tym polski niszczyciel *Grom) i 6 okrtw podwodnych oraz 5 transportowcw (w tym polski Chrobry). Zwycistwo niemieckie zostao okupione strat 5296 ludzi, 242 samolotw, 1 cikiego krownika, 2

Midzynarodowy Trybuna Wojskowy dla osdzenia zbrodniarzy hitlerowskich z siedzib w Norymberdze powoay 8 sierpnia 1945 r. cztery mocarstwa (Stany Zjednoczone, Zwizek Radziecki, Wielka Brytania i Francja). Podstaw tej decyzji byy ustalenia Komisji Narodw Zjednoczonych dla Dochodze w Sprawach Zbrodni Wojennych (United Nations Commission for the Investigation of War Crimes, UNCIWC, powstaej 20 padziernika 1943 r. w Londynie), ktra, nawizujc do postanowie paktu paryskiego z 1928 r., wypracowaa struktur sdw midzynarodowych oraz ustalia rodzaje przestpstw podlegajcych ich kompetencji. Sporzdzia rwnie centralny rejestr zbrodniarzy (Central Registry of War Criminals and Security Suspects), w ktrym w chwili zakoczenia wojny figurowao 120 tys. nazwisk zbrodniarzy i ponad 800 tys. nazwisk podejrzanych. Akt oskarenia, przygotowany do 6 padziernika 1945 r., obj 24 przywdcw Rzeszy; zarzuca im zorganizowanie i uczestniczenie w spisku majcym na celu popenienie zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci oraz dokonanie tych zbrodni. Ponadto wnosi o uznanie nastpujcych organizacji i grup za przestpcze: rzd Rzeszy, kierownictwo polityczne NSDAP, *SS, *SD, *Gestapo, SA, Sztab Generalny i Naczelne Dowdztwo *Wehrmachtu. Rozprawa rozpocza si 20 listopada 1945 r. i do 1 padziernika 1946 r. odbyy si 403 jawne posiedzenia trybunau. Wyrok ogoszono w dniach 30 wrzenia i 1 padziernika. Trybuna skaza na kar mierci przez powieszenie 12 oskaronych: Hermanna

Desanty amerykaskie na Nowej Gwinei

108

Desanty amerykaskie na Nowej Gwinei

109
*G6ringa, Joachima von *Ribbentropa, Wilhelma *Keitla, Ernsta Kaltenbrunnera, Alfreda *Rosenberga, Hansa Franka, Wilhelma *Fricka, Juliusa Streichera, Alfreda *Jodla, Fritza *Sauckela, Arthura *Seyss-Inquarta i sdzonego zaocznie Martina *Bormana; na kar doywotniego wizienia: Rudolfa *Hessa, Walthera *Funka i Ericha *Raedera; na kar 20 lat wizienia: Baldura von Schiracha, Alberta *Speera, na kar 15 lat wizienia Konstantina von *Neuratha, na kar 10 lat wizienia Karla *D6nitza. Uniewinniono: Hjalmara *Schachta. Franza von *Papena i Hansa Fritschego. Spraw Gustawa Kruppa von Bohlena und Halbacha wyczono ze wzgldu na stan zdrowia oskaronego, a Heinrich *Himmler i Robert *Ley popenili samobjstwo przed rozpoczciem procesu. Trybuna uzna za przestpcze: kierownictwo NSDAP, Gestapo, SD, SS oraz oddziay wojskowe SS; nie uzna za przestpcze w caoci: rzdu Rzeszy, SA, dowdztwa Wehrmachtu i Sztabu Generalnego, co nie wykluczao indywidualnej odpowiedzialnoci. Wyroki mierci zostay wykonane 16 padziernika 1946 r. (wykonania wyroku unikn Hermann Gring, ktry popeni samobjstwo). Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych w uchwale z 11 grudnia 1946 r. zatwierdzio zasady prawa midzynarodowego okrelone statutem i wyrokiem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze. Od grudnia 1946 r. do padziernika 1948 r. w Norymberdze odbyo si 12 procesw 185 oskaronych, z ktrych trybuna skaza na kar mierci 25, na doywotnie wizienie - 20, na 25 lat wizienia - 4, na 20 lat wizienia - 14, na 15 lat 10, na kary od 10 miesicy do 12 lat wizienia - 69.

NURNBERG NSDAP
(Nationalsozialistische Deutsche ArbeiterparteiNarodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza)

~> HITLER ADOLF

NOWA GWINEA
bitwy 1 9 4 2 ^ 4

Najwiksza wyspa (829 tys. km2) na poudniowo-zachodnim Pacyfiku, podzielona administracyjnie midzy Wielk Brytani, Holandi i Australi, bya miejscem zacitych walk midzy wojskami alianckimi i japoskimi. 7 i 8 marca 1942 r. Japoczycy wysadzili desanty na wybrzeach zachodnim oraz pnocnym i posuwali si w stron Port Moresby gwnego portu w poudniowowschodniej czci wyspy. Opr stawiany przez wojska australijskie, zniszczenie konwojw japoskich na Morzu Bismarcka oraz rozproszenie si, spowodowane walkami na Morzu *Koralowym, uniemoliwiy opanowanie Port Moresby. W grudniu 1942 r. wojska australijskie i amerykaskie przystpiy do przeciwnatarcia, zdobywajc Gona, Buna i Sananda. W poowie 1943 r. Sprzymierzeni wznowili operacje morsko-lotnicze i do stycznia 1944 r. zdobyli cay pwysep Huon. Nastpnie przystpili do zajmowania pozostaych wanych punktw pnocnego wybrzea Nowej Gwinei, atakujc je od morza. Do lipca 1944 r. odcito Japoczykw w rejonie Wewak; resztki oddziaw japoskich pozostay tam do koca wojny.

NURNBERG
okrt

Krownik niemiecki zwodowany 8 grudnia 1934 r., w chwili wybuchu wojny (dowdca kpt. Oswald Paul) wchodzi w skad zespou si zwiadowczych (Aufklarungsstreitkrafte), wyznaczonego do dziaa przeciw flocie polskiej. 13 grudnia 1939 r. zosta uszkodzony wybuchem torpedy wystrzelonej przez brytyjski okrt podwodny Salmon. Po zakoczeniu remontu, ktry trwa do maja 1940 r., patrolowa wody arktyczne. W sierpniu wrci do Niemiec i pozosta na Batyku do listopada 1942 r., a nastpnie przeszed do Norwegii. Wrci do Niemiec w maju 1943 r. Po zakoczeniu wojny zosta wcielony do marynarki radzieckiej i suy do 1961 r. jako Admira Makarw. DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1935 r.)

wyporno 65201 dugo 181,3 m szeroko 16,4 m zanurzenie 4,9 m prdko 32 wzy uzbrojenie 9 dzia (3 x 3) kal. 150 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 88 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 4 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm 12 wyrzutni torped ka. 533 mm 2 wodnosamoloty

OCTAGON
kryptonim Kryptonim drugiej konferencji anglo-amerykaskiej w Quebecu (Kanada) trwajcej od 12 do 16 wrzenia 1944 r., podczas ktrej prezydent Stanw Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt oraz premier rzdu brytyjskiego Winston Churchill dyskutowali problemy wsplnej strategii. Uzgodnili m.in. udzia floty brytyjskiej w walkach na Pacyfiku, powojenny podzia Niemiec na strefy okupacyjne oraz plan deindustrializacji (tzw. plan Morgenthaua).

SS"), powstaej w 1947 r., aby pomaga zbrodniarzom wojennym w unikniciu sprawiedliwoci. Jej dziaalno bya finansowana ze specjalnego funduszu w wysokoci ok. 500 min dolarw, przygotowanego przez wadze Rzeszy w czasie wojny i ulokowanego w bankach europejskich.

OFFICE OF STRATEGIC SERVICES ->OSS OHKA MXY-7, Yokosuka

samolot Samolot rakietowy skonstruowany w 1944 r. dla japoskich pilotw saOhka Model 11 porzucona na lotnisku Yontan na Okinawie

ODESSA

bitwy 1941-44 Miasto na Ukrainie nad Morzem Czarnym, od sierpnia 1941 r. bronione przez radzieck Samodzieln Armi Nadmorsk przeciwko gwnym siom 4 armii rumuskiej oraz kilku dywizjom Grupy Armii Poudnie". Wobec zagroenia * Krymu wojska radzieckie w padzierniku tego roku zostay ewakuowane na w pwysep. 10 kwietnia 1944 r. miasto wyzwoliy wojska 3 Frontu Ukraiskiego.

ODESSA
kryptonim Tajna organizacja, skrt od Organisation der ehemaligen SS-Angehrigen (organizacja byych czonkw

OKINAWA
zgino 150 marynarzy, rany odnioso 250. Do koca wojny wyprodukowano ok. 900 tych samolotw, w tym 755 maszyn Model 11. Samoloty te nazywane byy przez onierzy amerykaskich Baka" - gupek".
DANE TECHN1CZNO-TAKTYCZNE {Model II) silniki 3 x rakiety na paliwo staie Typ 4 Mk 1 Model 20 o cznym cigu 800 kg rozpito 5,12 m dugo 6,06 m maks. masa startowa 2140 kg maks. prdko w locie poziomym 649 km/h w locie nurkowym 933 km/h zasig 37 km uzbrojenie gowica z materiaem wybuchowym o wadze 1200 kg

O/i/to

a si niepowodzeniem, gdy wszystkie samoloty-matki, zanim zwolniy szybujce bomby", zostay zestrzelone przez amerykaskie myliwce. Dopiero 1 kwietnia, podczas ataku na okrty amerykaskie w pobliu Okinawy, Ohki uszkodziy pancernik West Yirginia, transportowiec Alpine oraz mniejsze jednostki Achernar i Tyrrell. 12 kwietnia zatopiy amerykaski niszczyciel Mannert L. Abele. Ogem w wyniku atakw samolotw tego typu zaton jeden niszczyciel, due uszkodzenia odnis drugi, a mniejsze zanotowano na pancerniku, niszczycielu, dwch traowcach i kilku statkach;

OKINAWA

inwazja 1945 r. Centralna wyspa (pow. 1200 krrr) archipelagu Riukiu, pooona w odlegoci 550 km od gwnych wysp Japonii, od 1 kwietnia 1945 r. bya miejscem najwikszej amerykaskiej operacji inwazyjnej na Pacyfiku. Jej zdobycie dawao Amerykanom wan baz dla wojsk, ktre miay dokona inwazji na gwne wyspy Japonii. Naczelnym dowdc uczestniczcych w operacji si morskich, ldowych i powietrznych by adm. Ray-

Amerykaskie okrty ostrzeliwuj Okinaw

Opanowanie Okinawy przez Amerykanw

112

Opanowanie Okinawy przez Amerykanw

13

OKINAWA
amerykaskiego korpusu, ktry w cigu trzech tygodni wdar si zaledwie na gboko 3,5 km. Pnocn cz wyspy 6 dywizja piechoty morskiej opanowaa do 21 kwietnia; straty wojsk amerykaskich w tej fazie bitwy wyniosy 218 zabitych i 902 rannych; wojska japoskie straciy ok. 2 tys. onierzy rannych i zabitych. Ju 6 kwietnia adm. Soemu Toyoda wyda rozkaz rozpoczcia operacji Ten-Go" - zmasowanych uderze samolotw *kamikaze na flot inwazyjn. W czasie pierwszego nalotu 355 samolotw kamikaze zatopio 2 niszczyciele i 2 statki amunicyjne oraz uszkodzio 12 niszczycieli i 10 transportowcw. Do 22 czerwca lotnicy-samobjcy przeprowadzili ok. 1900 atakw, zadajc wojskom inwazyjnym znaczne straty. 6 kwietnia do wybrzey Okinawy skierowa si pancernik *Yamato, krownik i 8 niszczycieli pod dowdztwem wiceadm. Seiichi Ito. Przeciwko temu zespoowi, pozbawionemu osony powietrznej, 7 kwietnia wystartowao z lotniskowcw 386 samolotw, ktre zatopiy pancernik, krownik i 4 niszczyciele w czasie dwugodzinnego nalotu. Na poudniu Okinawy 3 maja Japoczycy przeszli do kontrataku, ale nie osignli wikszych sukcesw i po dwch dniach wyparto ich na pozycje wyjciowe. Dowdztwo amerykaskie skierowao wojska III korpusu na pomoc XXIV korpusowi i 11 maja wznowio ofensyw wzdu wschodniego i zachodniego wybrzea wyspy. 21 maja Amerykanie opanowali kluczow pozycj - wzgrze zwane Gow cukru", a 31 maja stolic wyspy - Naha. Walki z regularnymi oddziaami japoskimi trway do 21 czerwca, gdy gen. Ushijima wobec niemoliwoci kontynuowania zorganizowanego oporu wyda rozkaz podjcia dziaa partyzanckich (trway do wrzenia 1945 r.) i dzie pniej popeni samobjstwo. Amerykanie stracili ogem 12 500 onierzy zabitych, 36 500 rannych, 763 sa-

onierze amerykascy na Okinawie

w grzystym terenie atwiej byo uchroni si przed ogniem dzia amerykaskich okrtw i zwalcza nacierajc piechot. Desant wojsk alianckich na Okinawie poprzedzio silne bombardowanie z morza i powietrza; na wysp spado ok. 3 tys. t bomb, 44 825 pociskw kalibru powyej 120 mm, 32 tys. rakiet i 22 500 pociskw modzierzowych. 1 kwietnia na wybrzeu zachodnim wyldowao 60 tys. onierzy amerykaskich 1 i 6 dywizji marines z III korpusu amfibijnego (Marin Amphibious Corps) dowodzonego przez gen. Roya Geigera oraz z 7 i 96 dywizji piechoty XXIV korpusu gen. Johna Hodge'a. Na brzegu nie napotkali wikszego oporu i do koca dnia utworzyli przyczek o 14 km szerokoci i 4,5 km gbokoci (4 kwietnia rozbudowano go do 24 km szerokoci i 16 km gbokoci). Nastpnego dnia Amerykanie doszli do wschodniego kraca wyspy i opanowali lotniska Kadena oraz Yontan. 4 kwietnia III korpus rozpocz natarcie na pnoc, a XXIV koipus wyruszy na poudnie i wkrtce natkn si na doskonale zamaskowane, umocnione punkty oporu gwnych si 32 armii. Ich opr hamowa postpy

OKULICKI LEOPOLD moloty, 36 statkw i okrtw wojennych oraz 368 jednostek uszkodzonych (w tym 36 zatopionych i 164 uszkodzone przez kamikaze oraz 39 zatopionych przez tajfun). Japoczycy stracili 110 071 onierzy zabitych (w tym robotnikw koreaskich), 7401 rannych i 7400 wzitych do niewoli, 7830 samolotw (w tym 1835 samolotw kamikaze); mier ponioso ok. 42 tys. cywilnych mieszkacw Okinawy, z ktrych wikszo popenia samobjstwo lub zostaa zabita przez onierzy japoskich. OKULICKI LEOPOLD (1898-1946) genera

114

Leopold Okulicki (porodku) w Buzuuku w ZSSR w 1941 r.

i przewieziony do Moskwy, gdzie OMAHA Pseudonimy: Kobra", Niedwia- przed Wojskowym Sdem Najwy- kryptonim dek". onierz Legionw Polskich, szym ZSRR odby si proces uprosub w Wojsku Polskim rozpocz wadzonych z kraju przywdcw Kryptonim rejonu ldowania amew listopadzie 1918 r. Bra udzia polskiego podziemia (tzw. proces rykaskiej 1 dywizji piechoty (Big w wojnie polsko-bolszewickiej w szesnastu). Skazany na 10 lat wi- Red One - Wielka Czerwona Jelatach 1919-20. We wrzeniu 1939 r. zienia, zmar 24 grudnia 1946 r., dynka) na play w *Normandii zamordowany 6 czerwca 1944 r. Obszar desantu walczy w obronie Warszawy jako prawdopodobnie szef sztabu odcinka Warszawa-Za- w wizieniu w Moskwie. rozciga si midzy Port en Beschd, a nastpnie by dowdc zgrusin i ujciem rzeki Vire. Dowdcy powania swojego imienia. Po kapiamerykascy, polegajc na donietulacji rozpocz dziaalno w kon- OKW sieniach wywiadu, spodziewali si spiracyjnej organizacji Suba (Oberkommando Der Wehrmacht sabej obrony ze strony ok. tysica Zwycistwu Polski, a pniej Naczelne Dowdztwo Si Zbrojnych) le wyszkolonych i wyposaonych w Zwizku Walki Zbrojnej. onierzy 716 dywizji piechoty. 22 stycznia 1941 r. zosta aresztowaNie wiedzieli, e do tego rejonu WEHRMACHT ny we Lwowie przez wadze radzieckie i przewieziony do wizieonierze amerykascy na play Omaha". nia w Moskwie. Zwolniony 12 sierpnia 1941 r. na mocy amnestii, obj stanowisko szefa sztabu Armii Polskiej w ZSRR; od marca 1942 do czerwca 1943 r. dowodzi 7 dywizj piechoty. W czerwcu 1943 r. przyby do Londynu i na wasn prob zosta skierowany do dziaalnoci konspiracyjnej w Polsce. Zrzucony ze spadochronem 22 maja 1944 r., obj stanowisko szefa operacji i I zastpcy szefa sztabu Komendy Gwnej Armii Krajowej. Od 21 grudnia 1944 r. by komendantem gwnym AK. 19 tycznia 1945 r. wyda rozkaz rozwizania Armii Krajowej. 27 marca 1945 r. zosta podstpnie aresztowany w Pruszkowie przez *NKWD

115
7 czerwca w rejonie play Amerykanie przystpili do montowania sztucznego portu *Mulberry"; zosta on zniszczony przez sztorm 20 czerwca.

ORZE ORKAN
okrt Niszczyciel brytyjski Myrmidon, przekazany 18 listopada 1942 r. Polskiej Marynarce Wojennej (dowdca kmdr Stanisaw Hryniewiecki). W lutym 1942 r. bra udzia w eskortowaniu konwoju idcego z Islandii do Murmaska, a nastpnie peni sub na Atlantyku. W lipcu 1943 r. na jego pokadzie przewieziono z Gibraltaru do Anglii zwoki premiera Wadysawa *Sikorskiego. 8 padziernika w czasie eskortowania konwoju SC-143" zosta storpedowany i zatopiony w pobliu Islandii przez U-378; zgino 178 ludzi z dowdc okrtu.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 1920 t dugo 111 m szeroko 11,3 m zanurzenie 4,4 m prdko 36 wzw uzbrojenie 6 dzia (3 x 2) kal. 120 mm 1 dziao przeciwlotnicze kal. 102 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 6 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 12 najciszych karabinw maszynowych 4 wyrzutnie toiped kal. 533 mm wyrzutnie i miotacze bomb gbinowych

ONISHI TAKIJIRO
(1891-1945) wiceadmira Japoski oficer, szef sztabu 11 floty powietrznej, bra udzia w planowaniu ataku na *Pearl Harbor. W kocu 1944 r. obj dowodzenie 1 flot powietrzn na Filipinach i utworzy tam pierwszy oddzia *kamikaze. Uwaajc kapitulacj Japonii za zdrad, tu po wysuchaniu przemwienia cesarza *Hirohito popeni harakiri.

Robert Oppenheimer

Niemcy przerzucili kilka tygodni wczeniej jednostki 352 dywizji piechoty zaprawionej w bojach na froncie wschodnim. Jednoczenie OPPENHEIMER ROBERT w obawie przed pociskami dzia (1904-1967) kal. 150 mm z Point de Hoc wyda- naukowiec li rozkaz przejcia onierzy Fizyk nuklearny, jeden z twrcw z transportowcw do jednostek de- amerykaskiej bomby *atomowej. santowych w odlegoci ok. 21 km Od 1927 r. pracowa na University od brzegu. Stao si to bezpore- of California w Berkeley i Califordni przyczyn zatonicia 21 nia Institute of Technology w Paz 24 czogw pywajcych *Sher- sadenie, gdzie presti zapewniy man DD, 26 dzia przewoonych mu odkrycia z dziedziny kwantoprzez amfibie *DUKW oraz wy- wej teorii atomu oraz fizyki jdrowrcenia si 10 jednostek desanto- wej. Od lipca 1943 r. jako dyrektor wych z 3 tys. onierzy, z ktrych laboratoriw w Los Alamos kierowielu utopio si. Sytuacj mogo wa pracami nad skonstruowaniem uratowa lotnictwo, niszczc bom- bomby atomowej. Pniej przybami niemieckie stanowiska. Jed- nioso mu to miano ojca amerynake 360 wezwanych na pomoc kaskiej bomby atomowej". bombowcw, w obawie przed rae- W padzierniku 1945 r. zrezygnoniem wasnych wojsk wdzieraj- wa ze stanowiska dyrektora. Od cych si na pla, zrzucio bomby 1947 r. sta na czele Komisji ds. za daleko od niemieckich stano- Energii Atomowej, ktra sprzeciwisk, nie wyrzdzajc adnych wia si konstruowaniu bomby szkd. Ponadto dymy wybuchw wodorowej; z tego powodu 23 gruzasoniy niemieckie linie i utru- dnia 1953 r. oskarono go nielojaldniy ostrzeliwanie ich przez no oraz zarzucono utrzymywaokrty. nie kontaktw z komunistami Do koca dnia onierze ameryka- (w latach trzydziestych nalea do scy wdarli si ptora do dwch kilo- organizacji lewicowych). W maju metrw w gb ldu i na ten przy- 1954 r. uchwa Wydziau Bezpieczek do wieczora przybyo 34 250 czestwa Personalnego Komisji onierzy. Sukces zosta okupiony Energii Atmowej zosta pozbawiostrat 3 tys. onierzy (na sisiedniej ny dostpu do spraw tajnych, co play *Utah" zgino tylko 200 o- rwnao si zakazowi dalszej pracy w komisji. nierzy).

ORZE

okrt podwodny Okrt podwodny wybudowany w latach 1936-38 w holenderskiej stoczni Koninklijke Maatschappij De Schelde", przyby do Gdyni 10 lutego 1939 r. W dniu wybuchu wojny dowdca kmdr por. Henryk Koczkowski otrzyma rozkaz skierowania okrtu do sektora w poudniowej czci Zatoki Gdaskiej z zadaniem wykonania planu Worek" (minowanie wd zatoki). 4 wrzenia, po ataku niemieckiego samolotu (eksplozje bomb gbinowych spowodoway uszkodzenia), dowdca zdecydowa si zmieni sektor i w nocy Orze zbliy si do Gotlandii. 14 wrzenia wszed do portu w Tallinie w celu wysadzenia

OSHIMA HIROSHI

116
prezydenta z 13 czerwca 1942 r. z przeksztacenia Biura Koordynacji Informacji (Office of the Coordination of Information). Na czele organizacji sta pk William *Donovan, ktremu podlegali szefowie poszczeglnych rejonw dziaania wywiadu: m.in. George Bowden koordynowa dziaalno niemieckiej siatki wywiadowczej zbierajcej gwnie informacje gospodarcze, a Allen *Dulles, rezydujcy od listopada 1942 r. w Bernie (Szwajcaria), organizowa dziaano szpiegowsk w Niemczech, Woszech i pastwach satelickich Rzeszy. Do koca 1943 r. OSS utworzya sie agentw w wikszoci pastw wiata z wyjtkiem Ameryki aciskiej, gdzie dziaali agenci Federalnego Biura ledczego (Federal Bureau of Investigation FBI), oraz Dalekiego Wschodu bdcego domen organizacji wywiadowczej G-2 stworzonej przez gen. Douglasa *MacArthura. OSS rozwizano 20 wrzenia 1945 r., a jej miejsce zaja Centralna Agencja Wywiadowcza (Central Intelligence Agency - CIA) utworzona 26 lipca 1947 r.

ORP Orzd

na ld chorego dowdcy i naprawy uszkodzonej sprarki, a dowodzenie przej zastpca - kpt. Jan Grudziski. Wbrew prawu midzynarodowemu zosta internowany przez wadze estoskie, ale w nocy z 18 na 19 wrzenia wymkn si z portu i po 17-dniowym patrolu na Batyku przedosta si przez Sund na Morze Pnocne i dotar do Rosyth w Wielkiej Brytanii. 8 kwietnia w czasie patrolu u wybrzey Norwegii zatopi niemiecki transportowiec Rio de Janeiro z 400 onierzami na pokadzie. Nastpnego dnia uszkodzi niemiecki traowiec. 23 maja wyszed z Rosyth na kolejny patrol i nie powrci do bazy. Przyczyny i miejsce zatonicia nie s znane.

cjach na temat zawarcia paktu *antykominternowskiego i *paktu trzech. W latach 1938-39 oraz 1941-45 by ambasadorem Japonii w Berlinie. W 1948 r. skazany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w Tokio na kar doywotniego wizienia, uaskawiony w 1955 r.

OSLO RAPORT

Nazwa nadana dwm listom dostarczonym w listopadzie 1939 r. do biura brytyjskiego attache morskiego w Oslo (Norwegia), zawierajcym wiele szczegowych informacji na temat niemieckich bada nad nowoczesnymi typami broni (m.in pociskami i rakietami *V, *radarem, zapalnikami zblieniowymi.). Tosamo autora liDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE stw ujawni dopiero w 1989 r. brytyjski naukowiec R.V. Jones, ktry wyporno nawodna 1100 t w czasie wojny bada te dokumenwyporno podwodna 1650 t ty. By nim Hans Ferdinand Mayer, dugo 84 m naukowiec zatrudniony w zakaszeroko 6,7 m dach Siemensa, przeciwnik naziprdko nawodna 19 wzw mu. W 1943 r. za swoje przekonaprdko podwodna 9 wzw nia zosta zesany do obozu konuzbrojenie centracyjnego w Dachau. Przey 1 dziao kal. 105 mm wojn i wyemigrowa do Stanw 2 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm Zjednoczonych, gdzie podj prac 12 wyrzutni torped kal. 533 mm na Cornell University.

OSTER HANS
(1888-1945) genera

OSHIMA HIROSHI
(1886-1975) polityk, genera

OSS
(Office of Strategie Services - Biuro Bada Strategicznych)

Japoski oficer, w okresie midzywojennym rozpocz dziaalno dyplomatyczn. Bra udzia w nego-

Amerykaska organizacja wywiadowcza, powstaa na mocy dekretu

Oficer niemieckiego wywiadu i kontrwywiadu wojskowego *Abwehry od 1933 r., w 1938 r. mianowany przez szefa Abwehry Wilhelma *Canarisa szefem sztabu, aktywny czonek opozycji antyhitlerowskiej. W sierpniu 1939 r. przekaza holenderskiemu attache wojskowemu majorowi Jacobowi G. Sasowi materiay z tajnej narady w kwaterze Hitlera, dotyczce planowanej agresji na Polsk. Pniej informowa systematycznie Holendra o planach niemieckiej agresji na Norwegi, Dani, Belgi i Holandi. Przez ca wojn prawdopodobnie pozostawa cennym informatorem radzieckiej siatki wywiadowczej dziaajcym pod pseudonimem Werther". Zwizany z organizato-

117
rami zamachu na Hitlera w lipcu 1944 r., zosta aresztowany i stracony w kwietniu 1945 r.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 1319 t dugo 105,8 m szeroko 9,6 m zanurzenie 4,3 m prdko 33 wzy uzbrojenie 4 dziaa (4x1) kal. 130 mm 2 dziaa przeciwlotnicze kal. 37 mm 2 najcisze karabiny maszynowe 6 wyrzutni torped kal. 550 mm 2 modzierze 2 wyrzutnie bomb gbinowych

OZAWA JISABURO
patrzeniow, dobrze rozbudowana sie drg prowadzia w gb Francji; nie bez znaczenia bya stosunkowo saba obrona niemiecka. Plan zaaprobowali szefowie dwch mocarstw na konferencji w Quebecu w sierpniu 1943 r. (*Quadrant"). W lutym 1944 r. utworzono SHAEF (Suprem Headquartres Allied Expeditionary Force - Kwatera Gwna Sprzymierzonych Si Ekspedycyjnych), ktra w nastpnym miesicu przeniosa si do siedziby w Bushy Park na przedmieciach Londynu. Funkcj naczelnego dowdcy powierzono gen. Dwightowi D. *Eisenhowerowi, dowodzenie siami ldowymi - gen. Bernardowi L. *Montgomery'emu, lotniczymi Gen. Traffordowi *Leigh-Mallory'emu, morskimi - adm. Bertrandowi *Ramsayowi. (*Normandia).

pakt

O BERLIN-RZYM-TOKIO

Sojusz wojskowy i polityczny Niemiec, Woch i Japonii zapocztkowany podpisaniem 25 padziernika 1936 r. przez rzdy Woch i Niemiec porozumienia zwanego osi BerlinRzym, dotyczcego uznania podboju Etiopii dokonanego przez Wochy, ustalenia pogldw wobec wojny domowej w Hiszpanii oraz rozgraniczenia stref wpyww na Bakanach i w basenie naddunajskim. 25 listopada rzdy Niemiec i Japonii podpisay tzw. pakt *antykomintemowski, ktry przewidywa zwalczanie Midzynarodwki Komunistycznej (Komintern); do tego paktu 6 listopada 1937 r. przystpiy Wochy. Dalszym krokiem w zacienianiu wsppracy wojskowej i politycznej byo zawarcie 10 maja 1939 r. sojuszu wojskowego Niemiec i Woch (*pakt stalowy), a nastpnie 27 wrzenia 1940 r. *paktu trzech (NiemcyWochy-Japonia).

OVERLORD

operacja 1944 r.

OURAGAN
okrt

Niszczyciel francuski typu Simoim zwodowany 6 grudnia 1924 r., przejty po kapitulacji Francji przez Brytyjczykw, 18 lipca 1940 r. przekazany Polskiej Marynarce Wojennej. Wobec licznych kopotw z gwnymi urzdzeniami wymagajcymi dugotrwaych remontw, zwrcono go 30 kwietnia 1941 r. Admiralicji brytyjskiej.

Kryptonim alianckiej inwazji na Europ Zachodni 6 czerwca 1944 r., ktrej morska cz otrzymaa kryptonim Neptun". Pierwsze decyzje w sprawie przygotowa do operacji Overlord" podjli prezydent Franklin D. Roosevelt OZAWA JISABURO i premier rzdu brytyjskiego Winston (1886-1966) Churchill w czasie konferencji w Caadmira sablance w styczniu 1943 r. (*Symbol"); postanowili wwczas powoa Uwaany za jednego z najwybitinstytucj COSSAC (Chief of Staff niejszych japoskich strategw, to the Suprem Allied Commander- wykadowca w akademii marynarSztab Naczelnego Dowdcy Sprzy- ki wojennej od 1935 r., dowodzi mierzonych), zesp planujcy nastpnie krownikiem, pancerniprzygotowania oraz przerzucanie kiem, po czym obj stanowisko wojsk amerykaskich do baz szefa sztabu Poczonej Floty. w Wielkiej Brytanii (Bolero"). W listopadzie 1942 r. obj doW wyniku analizy materiaw wy- wdztwo 3 floty po admirale Chuwiadowczych COSSAC wybra re- ichi *Nagumo w niekorzystnej ju jon na pnocno-zachodnim wy- dla Japoczykw sytuacji po klbrzeu Francji midzy Hawrem sce pod *Midway. Dowodzi jai pwyspem Cotentin jako najlep- posk flot w bitwie na Morzu sze miejsce do dokonania inwazji. *Filipiskim (czerwiec 1944 r.); Odpowiednio twardy grunt pla po- w ocenie amerykaskiej osign zwala tu desantowa czogi i inne w niej mimo poraki wszystko, co cikie pojazdy, pooony w pobli- mg osign. Od maja 1945 r. do u duy port w Cherbourgu po zdo- koca wojny by naczelnym dobyciu staby si gwn baz zao- wdc floty japoskiej.

P-38 LIGHTNING, Lockheed

- LIGHTNING P-38, Lockheed

P-39 AIRCOBRA, Bell

-> AIRCOBRA P-39, Bell

P-51 MUSTANG, North American

-* MUSTANG P-51, North American

P-61 BLACK WIDW, Northrop

-> BLACK WIDW P-61, Northrop

PAKT RIBBENTROP -MOOTOW

ukad 1939 r. Niemiecko-radziecki ukad o nieagresji podpisany w nocy z 23 na 24 sierpnia 1939 r. w Moskwie przez ministra spraw zagranicznych Niemiec Joachima von *Ribbentropa i ludowego komisarza spraw zagranicznych Zwizku Radzieckiego Wiaczesawa *Mootowa. Stanowi, e obydwa pastwa nie bd podejmowa przeciw sobie aktw agresji, a jeli jedno z nich stanie si obiektem dziaa wojennych trzeciego pastwa, drugie nie wesprze dziaa
Jzef Stalin i Joachim Ribbentrop - ucisk doni po podpisaniu ukadu

wymierzonych przeciw sygnatariuszowi ukadu. Ponadto uzgodniono, e adna ze stron nie przyczy si do ugrupowania pastw podejmujcych dziaania przeciwko diaigiej stronie. Do ukadu doczono tajny protok (ktrego istnieniu Zwizek Radziecki zaprzecza przez kilkadziesit lat) ustalajcy podzia rodkowo-Wschodniej Europy midzy obydwa pastwa; art 2. ustanawia

granic stref interesw Niemiec i Zwizku Radzieckiego na obszarze pastwa polskiego wzdu linii rzek Narwi, Wisy i Sanu (lini t skorygowano w *niemiecko-radzieckim ukadzie o granicach i przyjani z 28 wrzenia 1939 r.). Tak sformuowany traktat dawa Hitlerowi pewno, e po rozpoczciu wojny Zwizek Radziecki nie udzieli pomocy Polsce, a tym samym umoli-

PALAU WYSPY
1940 r.), Sowacja (24 listopada 1940 r.), Bugaria (1 marca 1941 r.). Przystpienie do paktu planowa Zwizek Radziecki; 12 listopada 1940 r. w Berlinie ludowy komisarz spraw zagranicznych Wiaczesaw *Mootow przedstawi radzieckie dania terytorialne, ktre Hitler odrzuci i zaproponowa rozszerzenie radzieckich wpyww na poudnie od rdzennych ziem, w stron Oceanu Indyjskiego". Tego z kolei nie zaakceptowa Stalin.
Pakt trzech: (od lewej) Saburo Kususu (ambasador Japonii w Berlinie), Galeazzo Ciano, Adolf Hitler

PALAU WYSPY
inwazja 1944 r.

zagranicznych Niemiec Joachima von *Ribbentropa, Woch Galeazzo Wyspy bdce czci archipelagu *Ciano i Japonii Yosuke *Matsuo- Karolinw stanowiy od koca k, byo rozszerzeniem *paktu stalo- I wojny wiatowej terytorium manwego z 22 maja 1939 r. Japonia zde- datowe Japonii, ktra w okresie cydowaa si na przystpienie do II wojny wiatowej wykorzystaa je paktu liczc, e przymierze z euro- jako jedn z baz do zaatakowania PAKT STALOWY pejskimi mocarstwami faszystow- Indii Holenderskich i Nowej Gwiukad 1939 r. skimi wzmocni jej pozycj wobec nei, a pniej jako przysta dla Poczonej Floty. Nazwa nadana przez dyktatora Stanw Zjednoczonych w sytuacji, okrtw Woch Benito Mussoliniego soju- gdy planowaa zagarnicie kolonial- W 1944 r. Japoczycy skierowali szowi wojskowemu Niemiec nych posiadoci Francji i Holandii do obrony gwnej wyspy Peleliu i Woch, podpisanemu 22 maja na Dalekim Wschodzie. Pakt okre- 14 dywizj piechoty pod dowdz1939 r. w Berlinie przez ministrw la podzia wiata na sfery wpy- twem gen. Sadao Inoue. We wrzespraw zagranicznych Galeazzo ww, wyznaczajc Niemcom i Wo- niu 1944 r. Amerykanie wyzna*Ciano i Joachima von *Ribbentro- chom kierownicz rol w organizo- czyli do zdobycia wyspy 1 dywizj pa. Stanowi uzupenienie porozu- waniu nowego adu" w Europie, piechoty morskiej (dowdca gen. mienia z 25 padziernika 1936 r., a Japonii - w Azji. Do paktu przy- W. H. Rupertus) wspieran z morza okrela wzajemne zobowizania stpiy m.in.: Wgry (20 listopada przez silny zesp 5 pancernikw, 5 militarne obydwu stron, a szczegl- 1940 r.), Rumunia (23 listopada krownikw cikich, 3 lekkich nie obowizek udzielenia pomocy sojusznikowi prowadzcemu wojn onierze piechoty morskiej na brzegu Peleliu 15 wrzenia 1944 r. z innym pastwem i niezawierania odrbnego rozejmu lub pokoju bez zgody drugiej strony. Niemcy zabiegali o przystpienie do tego sojuszu Japonii, co nastpio 27 wrzenia 1940 r. (*pakt trzech). 1 wrzenia 1939 r. Mussolini, wskazujc na nieprzygotowanie Woch do wojny, zwrci si do Hitlera o zgod na zwolnienie Woch z zobowiza wynikajcych z paktu stalowego.

PAKT TRZECH
(Pakt Berliski) uktad 1940 r.

Porozumienie podpisane w Berlinie 27 wrzenia 1940 r. przez ministrw

PANCERNIKI PANCERNIKI

120

Brytyjskie pancerniki w szyku torowym

i 14 niszczycieli (dowdca kontradm. Jesse B. Oldendorf). Od 12 wrzenia okrty ostrzeliway wysp, ale nie wyrzdziy wikszych szkd obrocom ukrytym w doskonale przygotowanych podziemnych schronach i grotach. Oddziay piechoty morskiej, ktre 15 wrzenia o godz. 8.45 rozpoczy ldowanie na poudniowo-zachodnim brzegu Peleliu, poniosy wprawdzie cikie straty, ale po dwudniowych walkach zdobyy lotnisko w poudniowej czci wyspy. Japoczycy wycofali si na pnoc, do bunkrw wybudowanych na zboczach masywu Umurbrogol. Walki o ten ma-

syw trway do 24 listopada i jego zdobycie zakoczyo bitw o Peleliu. Straty amerykaskie wyniosy 1534 zabitych i 6253 rannych. Polego 10 tys. japoskich onierzy i cywilw. 16 wrzenia, gdy trway boje na Peleliu, amerykaskie dowdztwo skierowao dwie grupy pukowe 81 dywizji piechoty morskiej na wysepk Angaur, wan ze wzgldu na znajdujce si tam lotnisko. Zdobyto j po dwudniowych walkach, w ktrych zgino 237 i odnioso rany 907 onierzy amerykaskich; z 1400 onierzy japoskich tylko 45 oddao si do niewoli.

Najwiksze okrty flot wojennych II wojny wiatowej wypieray rednio od 30 do 40 tys. t, rozwijay prdko 20-30 wzw, byy potnie uzbrojone i opancerzone. Dziaa artylerii gwnej kal. 305-406 mm umoliwiay prowadzenie ognia na odlego 30 km, a silne uzbrojenie przeciwlotnicze (kilkanacie dzia kal. 75-127 mm oraz kilkadziesit dzia kal. 20-40 mm) zapewniao do skuteczn ochron przed atakami z powietrza. Opancerzenie (do 350 mm) i specjalna konstrukcja kadubw pozwalay wytrzyma wybuchy nawet kilku torped i min. Jednake ze wzgldu na ogromny koszt (sigajcy 90 min dolarw) tylko najwiksze pastwa mogy sobie pozwoli na budow okrtw tej klasy, ktr ponadto ograniczyy postanowienia traktatw morskich. Traktat wersalski z 1919 r. zezwala Niemcom na dysponowanie szecioma pancernikami oraz ustala, e ich wymiana moe nastpi po 15-20 latach od chwili zwodowania, a nowe okrty nie mog mie wypornoci wikszej ni 10 000 t; stosujc si do tych ogranicze, Niemcy rozpoczli budow tzw. pancernikw kieszonkowych o wypornoci (oficjalnej) 10 000 t, uzbrojonych w dziaa kal. 280 mm. Ukad waszyngtoski z 1922 r. zezwoli Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym na dysponowanie okrtami liniowymi o cznej wypornoci po 525 tys. t, Japonii - 315 tys. t, Francji i Wochom - po 175 tys. t (tzw. proporcja 5:5:3:1,75:1,75). Wskazywa te, e wyporno pancernikw nie moe przekracza 35 tys. t, a kaliber dzia - 406 mm. W nastpstwie decyzji podjtych na konferencji w Londynie w 1930 r. Stany Zjednoczone musiay zlikwidowa 4 pancerniki, Wielka Brytania - 5, Japonia - 1. Ograniczenia moliwoci budowy nowych jednostek spowodoway, e wikszo starych poddano modernizacji: m.in. pogrubiono pancerze poka-

121

PANCERNIKI
liniowy) zatony pod *Kuantan trafione bombami samolotw japoskich. Pancerniki utraciy decydujc pozycj na morzach, ale odgryway wan rol w takich dziaaniach, jak zwalczanie eglugi przeciwnika, zapewnianie dalekiej osony konwojom, osanianie operacji desantowych i ostrzeliwanie nadbrzenych stanowisk nieprzyjaciela. Uwzgldniajc niebezpieczestwo utraty najwikszych okrtw, dowdztwa flot uyway pancernikw ostronie; staray si zapewni im siln eskort mniejszych jednostek i oson lotnictwa. W bojach morskich na Pacyfiku pierwszoplanowa rola przypada lotniskowcom. Pancernikw uywano do wzmocnienia osony przeciwlotniczej lotniskowcw oraz do wspierania desantw wojsk ldowych. Kilkakrotnie doszo do star midzy pancernikami obydwu stron: 13 i 15 listopada 1942 r. pod *Guadalcanalem Japoczycy stracili dwa krowniki liniowe (Kirishima zosta zatopiony przez pancerniki amerykaskie); 24-25 padziernika 1944 r. w czasie bitwy pod *Leyte trzy pancerniki japoskie zatony (dwa - *Fuso i Yamashiro w bezporedniej walce z pancernikami amerykaskimi). Dwa gigantyczne pancerniki japoskie *Yamato i Musashi, o wypornoci

HMS Valiant (z lewej) i Richelieu w czasie dziaa przeciwko japoskim pozycjom na Sumatrze

dowe, do burt dobudowano specjalne wybrzuszenia osabiajce skutki wybuchw torped, unowoczeniono artyleri gwn. Porozumienie brytyjsko-niemieckie z 1935 r. zezwalao Niemcom na utrzymywanie floty rwnej 35% floty brytyjskiej, tym samym przyznao im prawo jej rozbudowy do cznej wypornoci ok. 420 tys. t. W marcu 1935 r. Niemcy odrzuciy ograniczenia traktatu wersalskiego, a postanowienia innych konferencji wygasy 31 grudnia 1936 r., co zapocztkowao szybki wycig zbroje morskich.
Liczba pancernikw we flotach pastw w 1939 r.

Pancerniki, mimo potnego uzbrojenia i opancerzenia, okazay si wraliwe na ataki lotnicze: 12 listopada 1940 r. trzy woskie pancerniki trafione torpedami brytyjskich samolotw osiady na dnie w bazie w *Tarencie; 26 maja 1941 r. niemiecki pancernik * Bismarck zosta obezwadniony torpedami brytyjskich samolotw; 7 grudnia 1941 r. pi pancernikw amerykaskich zostao uszkodzonych torpedami i bombami japoskich samolotw w czasie ataku na *Pearl Harbor; 10 grudnia 1941 r. dwie nowoczesne jednostki brytyjskie (pancernik i krownik

Amerykaski pancernik ostrzeliwuje japoskie pozycje na Okinawie

pastwo Wielka Brytania Francja ZSRR *Stany Zjednoczone Niemcy Wochy *Japonia

w subie w budowie 15 7 3 17 2 4 10
w grudniu 1941

5 2

2 2

PANTHER PZKPFW V po 65 000 t, uzbrojone w dziaa ka. 457 mm, nie odegray adnej roli i zostay zatopione torpedami oraz bombami samolotw. PANTHER PZKPFW V (SdKfz171) czog

124

Niemiecki czog redni, uwaany za jeden z najlepszych wozw bojowych 11 wojny wiatowej. Prace nad jego skonstruowaniem rozpoczto w dwch niemieckich zakadach, Daimler Benz i MAN (Maschinenfabrik Augsberg-Nlirnberg), w paPcnUher i grenadierzy z dywizji grenadierw pancernych Grossdeutschland" dzierniku 1941 r. na zamwienie zo10 sierpnia 1944 r. one przez dowdztwo wojsk ldowych, zaniepokojone porakami rzystnie odbio si na moliwociach nowej wersji A (nie wiadomo, dlaczogw niemieckich w walkach nowego czogu. Produkcj seryjn czego nie zachowano kolejnoci alz radzieckimi *T-34. Niemieccy kon- uruchomiono w styczniu 1943 r. fabetycznej nazw wersji) rozpoczstruktorzy, wysoko oceniajc zwrot- i pierwsze egzemplarze gotowe byy a si w kocu 1943 r.; wprowadzono, si ognia i uksztatowanie pan- do suby frontowej miesic pniej; no w niej wiele ulepsze (m.in. cerza T-34, zamierzali skopiowa ten po wyprodukowaniu 20 egzemplarzy opancerzon wieyczk dowdcy czog, ale nie zgodzi si na to Adolf z silnikami o mocy 650 KM zastoso- z peryskopami, nowe zamocowanie Hitler. Projekt czogu opracowany wano silniki o mocy 700 KM. W wy- karabinu maszynowego, osony gw zakadach Daimler Benz zosta niku dalszych zmian (m.in. zastoso- sienic, chodzenie ukadu wydechow kwietniu 1942 r. odrzucony, gdy wania nowej skrzyni biegw) po- wego). W lipcu 1944 r. powstaa uznano, e rozwizania proponowa- wstaa wersja D {Ausfuhrung D). ostateczna wersja G, w ktrej wykone przez konstruktorw z zakadw W maju 1943 r. pierwsze wozy dotar- rzystano uwagi zag walczcych MAN s lepsze i one we wrzeniu y do 51 i 52 dywizjonu pancernego, w czogach wersji D \ A. Gwne otrzymay zamwienie. Zanim uru- a 5 lipca nowe czogi rzucono do bo- zmiany wprowadzono w kadubie, chomiono produkcj seryjn, do- ju pod *Kurskiem; cz z nich zwikszajc pancerz boczny w grwdztwo zadao pogrubienia pan- jednak zepsua si, zanim dojecha- nej czci z 40 do 50 mm; wizjer kiecerza z 60 do 80 mm, co zwikszyo y na pole bitwy. Wiele innych wy- rowcy zosta usunity z pyty czoowag wozu bojowego o 9 t, zmusio cofano, aby poprawi wadliwe sy- wej w celu zwikszenia jej wytrzykonstruktorw do wprowadzenia stemy chodzenia, przeniesienia na- maoci, a jego miejsce zaj m.in. zmian ukadu jezdnego i nieko- pdu i zawieszenia. Produkcja obrotowy peryskop na grnej pycie; zmieniono konstrukcj zamocowania klap wazw dla kierowcy i radiooPanther w czasie ofensywy w Ardenach peratora. Do koca wojny wyprodukowano 4814 czogw tego typu *(w tym 3126 Ausf G), uywanych powszechnie na froncie wschodnim i zachodnim. Byy to doskonae wozy bojowe, rozwijajce du prdko i bardzo zwrotne dziki mechanizmowi umoliwiajcemu ruch gsienic w przeciwstawnych kierunkach. Pochylone, grube pyty pancerza dobrze chroniy zaog, a pociski z rdzeniem wolframowym, wystrzeliwane z armaty dugolufowej kal. 75 mm, przebijay pancerz o gruboci 122 mm z odlegoci 2000 m.

125
ry. Odpalenie pocisku nastpowao po naciniciu prostego spustu u gry pancerzownicy, tu za podnoszonym celownikiem. Pierwsze modele nazwane Panzerfaust Klein (z pociskiem o rednicy 10 cm) i Panzerfaust 30 (z pociskiem o rednicy 15 cm, miotane na odlego 30 m) zademonstrowano przedstawicielom armii w marcu 1943 r. Wkrtce wyprodukowano 3 tys. egzemplarzy przeznaczonych do prb bojowych na froncie wschodnim. Ich wyniki wykazay du skuteczno nowej broni; pocisk kumulacyjny, trafiajc pod ktem 30", przebija pancerz kadego radzieckiego czogu. W padzierniku zakady otrzymay zamwienie na produkowanie kadego miesica 100 tys. egzemplarzy Panzerfaust Klein i 200 tys. Panzerfaust 30. W kolejnych modelach zwikszano zasig pociskw, stosujc wiksze adunki miotajce. Na pocztku 1944 r. rozpoczto produkcj Panzerfausta 60 o zasigu 60 m, a w listopadzie 1944 r. Panzerfaust 100 o zasigu 100 m. Panzerfaust 150, wprowadzony do produkcji seryjnej w styczniu 1945 r., mg niszczy czogi z odlegoci 150 m. Pocisk istotnie zmieni si - by nieco lejszy, mia rednic mniejsz o 4,5 cm, a w jego tylnej czci umieszczono adunek miotajcy, co pozwalao wykorzysta pancerzownic wielokrotnie. Ponadto skonstruowano pociski odamkowe do raenia onierzy przeciwnika. Do kwietnia 1945 r. wyprodukowano ok. 200 tys. egzemplarzy tej broni, ale niewiele dostarczono do jednostek frontowych ze wzgldu na trudnoci transportowe. Panzerfausty byy uywane Panzerfaust

PANZERSCHRECK

onierz kanadyjski ze zdobycznym Panzerschreckiem przez oddziay regularnego wojska oraz Volkssturmu. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE typ dugo (cm) - pancerzownicy 80 - pocisku 80 80 80 80 K 30 60 100 150

36,2 49,5 49,5 48,9 55,5

rednica pocisku 10 15 15 15 10,5 (cm) prdko 29,9 45,1 60,9 82,3 pocztkowa (m/s) 29,9 przebija pancerz 140 200 200 200 200 (mm) ciar broni (kg) 3,4 5,2 6,7 6,7 6.6

PANZERSCHRECK

Raketen Panzerbuchse 54 granatnik przeciwpancerny Niemiecki granatnik przeciwpancerny wystrzeliwujcy rakietowe pociski przeciwpancerne, skonstruowany na podstawie zdobycznej pancerzownicy amerykaskiej * Bazooka. Pocisk kal. 88 mm miotany by za pomoc adunku prochowego umieszczonego w jego tylnej czci. Zapon nastpowa w wyniku impulsu elektrycznego wytwarzanego przez prdnic umieszczon w rkojeci

PAPAGOS ALEKSANDROS

126
stpnie odrzuciy je poza granic al- wiek Ankara nie podja wsppracy bask. Po agresji niemieckiej wojskowej z Rzesz. Oskarony w kwietniu 1941 r. (*Bakany 1941) o popenienie zbrodni przeciw pokoi stoczeniu przez armi greck bitwy jowi stan przed Midzynarodowym o lini umocnie (*Metaksasa linia) Trybunaem Wojskowym w *Nouzna, e Grecja wypenia swoje za- rymberdze i zosta uniewinniony. dania, i zoy dymisj. Aresztowany W 1946 r. sd niemiecki skaza go na przez Niemcw w 1943 r., zosta 8 lat pracy przymusowej i konfiskat wywieziony do obozu koncentracyj- majtku. W 1949 r. wyszed na wolnego w Dachau, gdzie wiziono go no na mocy wyroku sdu apelacyjdo chwili oswobodzenia obozu przez nego (spraw majtkow przegra). wojska amerykaskie 29 kwietnia 1945 r. Powrci do Grecji i w 1949 r. ponownie obj dowodze- PARABELLUM nie wojskami greckimi walczcymi - LUGER PARABELLUM z partyzantk komunistyczn. Od MODEL 1908 (P08) 1952 r. by premierem Grecji.

Aleksandros Papagos

PAPEN FRANZ von

(1879-1969) polityk Kanclerz Niemiec od 1932 r., zaufany wsppracownik prezydenta Hindenburga, odegra wan rol w przeomowym okresie lat 1931-33, torujc Hitlerowi drog do wadzy i popierajc jego kandydatur na kanclerza. Od 1933 r. by wicekanclerzem w pierwszym rzdzie Hitlera. W 1934 r. zosta ambasadorem w Wiedniu i aktywnie uczestniczy w przygotowaniu *Anschlussu Austrii. Od 1939 do 1945 r. by ambasadorem Niemiec w Turcji i w wyniku jego dziaa obydwa pastwa zawary w 1941 r. pakt przyjani, aczkol-

(1892-1975) genera

PARK KEITH
Nowozelandczyk z pochodzenia, od lipca 1939 r. do kwietnia 1940 r. by oficerem sztabowym gwnodowodzcego brytyjskim lotnictwem myliwskim (Fighter Command). W 1940 r. obj dowodzenie 11 grup lotnictwa myliwskiego *RAF, ktra osaniaa ewakuacj wojsk alianckich spod *Dunkierki, a pniej przeja gwny ciar obrony Anglii przed nalotami niemieckich samolotw (*Anglia, bitwa powietrzna 1940 r.). Szczeglne uznanie onierzy zdobyy mu czste inspekcje lotnisk, na ktre przybywa w pilotowanym przez

pancerzownicy i uruchamian przez cinicie doni. W pierwszych modelach umieszczono oson chronic onierza przed strumieniem gazw pocisku wystrzeliwanego z lufy. Bro ta, produkowana od 1943 r., bya powszechnie uywana na froncie, a onierze nazywali j Ofenrohr (rura piecowa) ze wzgldu na sup dymu, ktry unosi si po strzale z tyu pancerzownicy. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
kaliber 88,9 mm dugo 163,83 cm ciar 9,1 kg ciar pocisku 3,26 kg zasig 150 m pocisk przebija pancerz o gruboci 100 mm, trafiajc po ktem 0"

Keith Park (drugi z prawej)

PAPAGOS ALEKSANDROS
(1883-1955) marszaek Grecki oficer, uczestnik wojen bakaskich i 1 wojny wiatowej, od 1935 r. by ministrem wojny Grecji i gwnym inspektorem wojska; w 1936 r. zosta szefem Sztabu Generalnego. Od 1940 r. by naczelnym dowdc wojsk greckich. Od 28 padziernika do 6 listopada 1940 r. dowodzone przez niego wojska odpary uderzenie wojsk woskich, a na-

PATCH ALEXANDER
von Choltitz (odpowiedzialny za zniszczenie Rotterdamu w maju 1940 r. i Sewastopola w 1942 r.) zachowywa si do biernie i nie mia ochoty doprowadzi do zniszczenia miasta, cho otrzyma od Hitlera rozkaz bronienia Parya do ostatniego onierza. Negocjacje midzy dowdc garnizonu i dowdc wojsk powstaczych pk. Henri Rol-Tanguy nie doprowadziy do rozstrzygnicia. Sporadyczne walki na ulicach trway do wieczora, gdy dziki porednictwu szwedzkiego konsula generalnego Raoula Nordlinga zawarto jednodniowy rozejm. Na pomoc miastu 24 sierpnia ruszya 2 dywizja pancerna Wolnych Francuzw, dowodzona przez gen. Philippe'a "'Leclerca. Tego samego dnia wieczorem kilka czogw francuskich dowodzonych przez kpt. Raymonda Dronne'a dotaro do Place de 1'Hotel de Ville w centrum Parya. Nastpnego dnia dowdca garnizonu niemieckiego podda miasto.

Pary- onierze amerykaskiej 28 dywizji piechoty defiluj na Champs Elysees

siebie samolocie *Hurricane. Od stycznia 1942 r. dowodzi lotnictwem myliwskim w Egipcie. Od lipca 1942 r. kierowa powietrzn obron *Malty i atakami na eglug wiosk. Dowodzone przez niego dywizjony bray udzia w osanianiu ldowania wojsk alianckich w Afryce Pnocnej (*Torch"), a nastpnie na *Sycylii i we Woszech. W styczniu 1944 r. zosta gwnodowodzcym si myliwskich na Bliskim Wschodzie, od lutego 1945 r. dowodzi siami powietrznymi Sprzymierzonych biorcymi udzia w walkach w *Birmie.

wyzwolenie 1944 r. W planach dowdztwa wojsk alianckich, posuwajcych si z Normandii w gb Francji, stolica pastwa miaa pozosta na uboczu gwnego kierunku walk, co powinno uchroni j przed zniszczeniem, a aliantw uwolni od kopotw zwizanych z zapewnieniem ywnoci dla wielomilionowego miasta. Francuskie organizacje ruchu oporu 19 sierpnia 1944 r. przystpiy do walk z garnizonem niemieckim liczcym 20 tys. onierzy. Jego dowdca gen. Dietrich

PARY

PATCH ALEXANDER
(1889-1945) genera Amerykaski oficer, absolwent Akademii Wojskowej West Point (1913), uczestnik I wojny wiatowej, od grudnia 1942 r. dowodzi amerykaskiAlexander Patch

Parada wojsk amerykaskich po wyzwoleniu Parya

PATTON GEORGE
mi oddziaami desantowymi na *Guadalcanalu. Po krtkim okresie kierowania orodkiem szkolenia oddziaw pustynnych (Desert Training Center) obj dowdztwo amerykaskiej 7 armii, ktra wyldowaa 15 sierpnia 1944 r. w poudniowej Francji midzy Tulonem i Cannes, a nastpnie przesza dolin Rodanu, wyzwolia Alzacj, wesza do Saary, w 1945 r. przekroczya Ren i w Tyrolu po zajciu przeczy Brenner dotara do Vipiteno, gdzie nawizaa styczno z amerykask 5 armi nacierajc przez pnocne Wochy. dzio o wprowadzenie w bd Niemcw co do terminu i miejsca inwazji na Francj. Od stycznia 1944 r. dowodzi nowo sformowan 3 armi, ktra w czasie operacji normandzkiej 25 lipca ldowaa na wybrzeu francuskim, w drugim rzucie za amerykask 1 armi. Wkrtce ponownie wykaza swoje talenty dowdcze, prowadzc oddziay do walki pod Avranches i pniej w pocigu za wojskami niemieckimi do Loary, gdzie musia zatrzyma swe siy ze wzgldu na niedobory paliwa. Jego armia odegraa wan rol w powstrzymaniu niemieckiej kontrofensywy w *Ardenach w grudniu 1944 r. Po przekroczeniu granicy Rzeszy w marcu 1945 r. rozkaza wywiesi tablic informujc nadcigajce oddziay alianckie, e wkraczaj do Niemiec dziki uprzejmoci 3 armii Pattona". W kwietniu i maju jego oddziay posuway si w czowce si alianckich. Po zakoczeniu wojny dowodzi 15 armi stacjonujc w Niemczech. Zgin w wypadku samochodowym w grudniu 1945 r. na terenie okupowanych Niemiec (Mannheim).

128
Polsk by szefem sztabu 10 annii. W maju 1940 r. zosta zastpc szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych - Gwnym Kwatermistrzem (Oberquartiermeister 1), na ktrym to stanowisku przepracowa plan *Barbarossa" (gwnym autorem by gen. E. Marcks), zgodnie z intencjami Hitlera. Od stycznia 1942 r. na froncie wschodnim dowodzi 6 armi, odnoszc sukcesy w bitwie o *Charkw w maju 1942 r. W sierpniu 1942 r. jego armia podesza pod *Stalingrad, w cikich walkach ulicznych zdobya wiksz cz miasta, ale caoci nie zdoaa opanowa. Od 23 listopada znalaza si w okreniu wojsk radzieckich. Paulus, przestrzegajc rozkazu Hitlera, nie podejmowa adnych dziaa zmierzajcych do przebicia si z okrenia. W przeddzie kapitulacji, ktr wbrew rozkazowi Hitlera podpisa 31 stycznia 1943 r., zosta mianowany przez Fiihrera feldmarszakiem. W niewoli radzieckiej 20 lipca 1944 r. przystpi do Zwizku Oficerw Niemieckich (Bund Deutscher Offiziere), utworzonego w lecie 1943 r. i bdcego przybudwk Komitetu Narodowego Wolne Niemcy" (Nationalkomitee PAULUS FRIEDRICH Freies Deutschland"). Wystpi w kilku audycjach propagandowych (1890-1957) dla onierzy niemieckich, za co Gefeldmarszaek stapo aresztowao jego rodzin. Niemiecki oficer, uczestnik I wojny W 1946 r. zeznawa jako wiadek wiatowej, od 1938 r. szef sztabu XVI oskarenia przed trybunaem w Nokotpusu, a od 1939 r. 4 grapy (Graprymberdze. Zwolniony z niewoli penkommando). W czasie agresji na
Friedrich Paulus (z lewej) po kapitulacji Stalingradu 1943 r.

PATTON GEORGE
(1885-1945) genera Amerykaski oficer, absolwent Akademii Wojskowej West Point (1909), uczestnik 1 wojny wiatowej, w ktrej dowodzi 304 brygad czogw biorc udzia w ofensywie nad Moz. Dowiadczenia z walk i studia prac brytyjskiego teoretyka Basila Liddell Harta przekonay go o przeamujcej sile broni pancernej, co z powodzeniem wykorzystywa w czasie II wojny wiatowej. W listopadzie 1942 r. w czasie inwazji na pnocno-zachodni Afryk (*Torch) dowodzi zgrupowaniem Western Task Force o sile dwch dywizji, ktre wyldowao w Casablance. W marcu 1943 r. w Tunezji przej dowodzenie II korpusem; w czasie inwazji na *Sycyli dowodzi amerykask 7 armi; wykazywa talent i fantazj w planowaniu operacji bojowych oraz niesubordynacj wobec przeoonych. Jego kariera zaamaa si po spoliczkowaniu onierza; incydent opisany w prasie spowodowa usunicie Pattona ze stanowiska dowdcy. Jednake gen. Dwight * Eisenhower, gwnodowodzcy wojskami Sprzymierzonych w rejonie Morza rdziemnego, nie zdecydowa si na odesanie go do Stanw Zjednoczonych, aby nie pozbywa si cennego oficera. Patton pozosta na Sycylii do czasu wyjazdu do Wielkiej Brytanii, gdzie wyznaczono mu zadanie dowodzenia nie istniejc 1 Grap Armii (FUSAG); cho-

129
w 1953 r., zosta skoniony do osiedlenia si w Drenie na terenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. przez Andrieja Tupolewa i Wadimira Petlakowa, nazwany ANT-42, wystartowa 27 grudnia 1936 r. Po pierwszych prbach konstruktorzy zdecydowali si na niezwyke rozwizanie - umiecili w kadubie pity silnik, aby zagwarantowa doadowanie czterech silnikw na skrzydach. Rozwizanie to sprawdzono podczas lotu drugiego prototypu 26 lipca 1937 r.; okazao si udane, cho do skomplikowane. Zrezygnowano z niego dopiero w 1939 r., gdy zainstalowano cztery silniki Mikulin AM-35A o mocy 1350 KM kady. Uzbrojenie samolotu te byo niekonwencjonalne: dwa dziaka kal. 20 mm zainstalowano z tyu gondoli wewntrznych silnikw, a strzelcy dostawali si do nich peznc wewntrz skrzyde. Pierwsze seryjnie produkowane samoloty dostarczono jednostkom *Wojenno-Wozdusznych Si w maju 1940 r. W eksploatacji gwnym problemem bya zawodno silnikw. Producent podejmowa wiele prb usunicia wad, instalujc silniki wysokoprne o mocy 1500 KM, a potem gwiazdowe M-82 i M-82FN Szwiecowa o mocy 1700 KM. Pe-8 wykonay pierwszy lot bojowy 7 sierpnia 1941 r., dokonujc ataku

PE-8 PETLAKOW
na Berlin; z 11 samolotw wyznaczonych do akcji jeden rozbi si podczas startu, cztery inne zawrciy ze wzgldu na awarie silnikw, a dwa zostay zestrzelone przez obron przeciwlotnicz. Wiosn 1942 r. Pe-8 wczono do nowej jednostki Lotnictwa Dalekiego Zasigu ADD) i w lipcu rozpoczy naloty na Krlewiec i Berlin, ale bez wikszych sukcesw. Pe-8 by osobistym samolotem ludowego komisarza spraw zagranicznych Wiaczesawa *Mootowa, ktry 19 maja 1942 r. odby nim lot do Waszyngtonu z postojami w Szkocji, Islandii i Kanadzie. W czasie wojny wyprodukowano zaledwie 79 samolotw tego typu, co wynikao z braku zainteresowania radzieckiego dowdztwa bombardowaniami strategicznymi. Ok. 30 samolotw przetrwao wojn i byy uywane do koca lat pidziesitych. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silniki 4 x Mikulin AM-35A o mocy 1350 KM kady rozpito 39,1 m dugo 23,59 m maks. masa startowa 26 800-33 420 kg maks. prdko 427 km/h zasig 4700 km

PE-2 PETLAKOW
samolot Radziecki lekki samolot bombowy, skonstruowany w 1938 r. przez Wadimira Petlakowa, przetrzymywanego w specjalnym wizieniu - pod Moskw. Konstruktor planowa, e bdzie to dwusilnikowy myliwiec i w takim charakterze prototyp oblatano 7 maja 1939 r. Pniej zapada decyzja o przebudowaniu samolotu na bombowiec nurkujcy i prototyp takiego samolotu wzbi si w powietrze na pocztku 1940 r. Produkowane seryjnie samoloty wyposaono w dwa silniki Klimw M-105Romocy 1100 KM kady, umoliwiajce rozwinicie duej prdkoci 540 km/h. Pe-2 byy lubiane przez zaogi ze wzgldu na atwo pilotau, stabilno lotu nurkowego i moliwo wykonania precyzyjnego ataku. W 1943 r. wyposaono Pe-2M w silniki M-105PF o mocy 1310 KM, na skutek czego prdko samolotu wzrosa o ok. 40 km/h. cznie wyprodukowano 11 427 samolotw, w tym ok. 500 myliwcw Pe-2V oraz pewn liczb samolotw rozpoznawczych Pe-2R. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silniki 2 x Klimw M-105R o mocy 1100 KM rozpito 17,16 m dugo 12,66 m maks. masa startowa 7680 kg maks. prdko 540 km/h zasig 1500 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 3 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm lub 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 1 dziako kal. 20 mm) 1100 kg bomb

Pearl Harbor na dwa miesice przed atakiem

PE-8 PETLAKOW
samolot Jedyny czterosilnikowy radziecki samolot bombowy, skonstruowany

PEARL HARBOR
uzbrojenie 3 dziaka kal. 20 mm 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 4000 kg bomb

130

atak 1941 r.

PEARL HARBOR
Amerykaska baza morska na Hawajach na Pacyfiku staa si 7 grudnia 1941 r. celem niespodziewanego ataku japoskich samolotw i okrtw podwodnych; w bazie stacjonowao 70 okrtw wojennych, w tym 8 pancernikw. Japoczycy planowali od marca 1941 r. uderzenie na amerykask Flot Pacyfiku, uznajc, e zniszczenie morskich si Stanw Zjednoczonych rozmieszczonych w tym rejonie wiata jest podstawowym warunkiem wygrania wojny. Jeden z gwnych autorw planu, kmdr Minoru Genda, opracowa koncepcj uderzenia na podstawie analizy ataku dokonanego 11 listopada 1940 r. przez brytyjskie samoloty torpedowe na wosk baz w 'Tarencie. cile tajny rozkaz numer 1" wydany 4 listopada 1941 r. przez gwnodowodzcego floty japoskiej adm. Isoroku *Yamamoto wyznaczy dzie Y" - termin uderzenia na Pearl Harbor - na 7 grudnia (8 grudnia czasu tokijskiego). Zesp 32 okrtw (6 lotniskowcw z 450 samolotami, 2 pancerniki, 3 krowniki, 9 niszczycieli, 12 jednostek pomocniczych) pod dowdztwem wiceadm. Chuichi *Nagumo wyruszy 26 listopada z zatoki Tankan na wyspie Etorofu. 3 grudnia ekspedycja odebraa kodowy rozkaz Niitaka yama nobore" (wspi si na gr Niitaka"), dotyczcy dokonania ataku o godz. 8.00 w niedziel 7 grudnia czasu lokalnego. W tym czasie wywiad amerykaski rozszyfrowa japoskie depesze kierowane do ambasady japoskiej w Waszyngtonie, z ktrych wynika termin planowanego ataku, jednake ostrzeenie wysane ze stolicy cywilnymi cza-

mi radiowymi RCA nie dotaro na czas do dowdcy Floty Pacyfiku adm. Husbanda E. *Kimmela i zaoga bazy zostaa zaskoczona przez samoloty japoskie. Tu przed atakiem operator radaru na Kahuku Point wykry zbliajce si samoloty, ale nie wszczto alarmu, gdy oficerowie amerykascy uznali, e stacja radiolokacyjna uchwycia echo oczekiwanych bombowcw

amerykaskich B-17. Pierwsz fal uderzeniow 183 samolotw (51 bombowcw nurkujcych, 49 bombowcw, 40 samolotw torpedowych, 43 myliwce), ktre wystartoway z pokadw lotniskowcw w odlegoci ok. 250 mil od Hawajw, dowodzi kmdr Matsuo Fuchida. Tu przed rozpoczciem ataku wykrzykn do mikrofonu Tora! Tora! Tora!" (Tygrys! Ty-

Zbombardowane niszczyciele Downes i Cassin, za nimi uszkodzony pancernik Pennsyhania

131

Uderzenie japoskiego lotnictwa na Pearl Harbor

Uderzenie japoskiego lotnictwa na Pearl Harbor

PEDESTAL
grys! Tygrys!"), potwierdzajc zaskoczenie przeciwnika. Pierwsze bomby spady na ramp hydroplanw na poudniowym kocu Ford lsland midzy godz. 7.56 a 7.59 (nie zachowa si dokadny zapis czasu). Atak pierwszej grupy trwa do 8.25 i po 15-minutowej przerwie rozpocz si drugi nalot. Samoloty japoskie rozpoczy lot powrotny o godz. 9.45, a adm. Nagumo, syszc entuzjastyczne relacje pilotw powracajcych znad Pearl Harbor i obawiajc si amerykaskiego kontrataku, zrezygnowa z wypuszczenia trzeciej grupy. W bazie amerykaskiej zgino 2403 onierzy, 1178 odnioso rany, spord 8 amerykaskich pancernikw - 2 (*Arizona i Oklahoma) zostay zniszczone, a 6 innych - ciko uszkodzonych (Nevada, West Virginia, Maryland, California, *Tennessee, *Pennsyhania - powrciy do suby w 1942 i 1943 r.). Zostay te zniszczone 164 samoloty, a 128 uszkodzono. Japoczycy stracili 29 samolotw i 6 okrtw podwodnych. Nie zrealizowali oni swoich zasadniczych zada, gdy nie udao si im zatopi dwch najcenniejszych jednostek: lotniskowcw *Lexington i *Enterprise (wczeniej wyszy z bazy), zniszczy urzdze portowych i zapasw paliwa wynoszcych ok. 1 min t. W nastpstwie ataku prezydent Franklin D. Roosevelt wystpi do Kongresu o wypowiedzenie wojny Japonii; Senat jednogonie popar ten wniosek, w Izbie Reprezentantw tylko jedna osoba (Jeannette Rankin z Montany) gosowaa przeciw. 8 grudnia Stany Zjednoczone wypowiedziay wojn Japonii. fret) stanowiy pancerniki *Nelson i *Rodney, 6 krownikw, krownik przeciwlotniczy, 24 niszczyciele, oson lotnicz zapewniay lotniskowce * Victorious, hu/omitable, *Eagle; w operacji zaangaowano rwnie 8 okrtw podwodnych, ktre miay zaatakowa okrty woskie wyruszajce z portw do ataku na konwj. W celu odwrcenia uwagi Wochw 10 sierpnia wyszed z portu w Aleksandrii konwj 5 pustych statkw. Gwny konwj zosta wykryty 10 sierpnia w poudnie przez samoloty nieprzyjacielskie i wkrtce sta si celem atakw woskich i niemieckich okrtw podwodnych, samolotw i cigaczy torpedowych, ktre do 13 sierpnia zatopiy lotniskowiec Eagle, krownik Cairo i krownik przeciwlotniczy Manchester (ciko uszkodzony, zatopiony przez wasne kutry torpedowe), 1 niszczyciel i 9 statkw oraz uszkodziy lotniskowiec Indomitable i 2 krowniki. Statki, ktre ocalay z pogromu, dostarczyy na Malt ok. 32 tys. t zaopatrzenia.

132
nam w sierpniu 1936 r. Niemcy ropoczli budow orodka dowiadczalnego *Luftwaffe i wojsk ldowych (teren wykupiono za 750 tys. marek). Od 1937 r. konstruowano tam i prowadzono prby rakiet A-3 i nastpnie A-4 (*V-2) oraz pociskw *V-I. Orodek otoczony by cakowit tajemnic i Brytyjczycy dowiedzieli si o jego istnieniu z raportu *Oslo w listopadzie 1939 r., co potwierdziy doniesienia wywiadu Armii Krajowej. W maju 1943 r. Constance Babington-Smith rozpoznaa na zdjciach lotniczych sylwetki pociskw V-l, a pniej rakiet V-2, co przesdzio o podjciu 29 czerwca 1943 r. przez Komitet Obrony decyzji dokonania nalotu. W nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 r. 560 samolotw (z 595, ktre wystartoway do akcji) zrzucio na Peenemiinde 2000 t bomb, ktrych wybuchy zniszczyy lub uszkodziy 50 z 80 budynkw i zabiy 735 osb (wrd nich 557 czonkw personelu pomocniczego i winiw). Zniszczenia, mier dwch najbliszych wsppracownikw twrcy rakiet niemieckich Wernhera von * Brauna, konieczno przeniesienia prb rakiet do rejonu, gdzie nie groziy naloty brytyjskich bombowcw (wie Blizna w Polsce), opniy prace nad skonstruowaniem V-2.

PEENEMUNDE

orodek dowiadczalny W rejonie wioski rybackiej na pnocno-zachodnim cyplu wyspy Uz-

Zdjcie lotnicze Peenemiinde zrobione po nalocie 17 sierpnia 1943 r.

PEDESTAL

operacja 1942 r. Wielka operacja konwojowa, ktrej celem byo dostarczenie zaopatrzenia dla *Malty. Rozpocza si 3 sierpnia 1942 r.; z Wysp Brytyjskich wyruszyo 14 statkw. Ich oson (dowdca wiceadm. E. Sy-

133

PEPESZA

Pepesza PPSz wz. 41

dniego trafienia, zosta ciko uszkodzony wskutek wybuchw na pokadach dwch niszczycieli cumujcych w pobliu. Odremontowany, podj sub w sierpniu 1942 r. i bra udzia w osonie operacji inwazyjnych na Wyspach *Aleuckich, *Okinawie oraz w bitwie pancernikw w cieninie Surigao. 12 sierpnia 1945 r. w pobliu Okinawy zosta ciko uszkodzony torped zrzucon przez japoski samolot. Remontu nie dokoczono i w 1946 r. uyto okrtu jako celu podczas prbnego wybuchu nuklearnego na atolu Bikini.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1943 r.) 33 100 t wyporno 185,3 m dugo 32,4 m szeroko 8,5 m zanurzenie prdko 21 wzw USS Pennsylvania ostrzeliwuje Leyte

uzbrojenie 12 dzia (4 x 3) kal. 356 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 45 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 50 dziaek przeciwlotniczych kal 20 mm 3 wodnosamoloty

PENTAGON
siedziba Departamentu Obrony USA

Budowa siedziby naczelnego dowdztwa amerykaskich si zbrojnych w Waszyngtonie rozpocza si w poowie 1941 r. W styczniu 1943 r. do picioktnego budynku, wzniesionego kosztem 83 min dolarw, przenis si sekretarz obrony Henry Stimson, Komitet Szefw Sztabw oraz ok. 27 tys. pracownikw.

PEPESZA
PPSz pistolet maszynowy

Radziecki pistolet maszynowy skonstruowany w 1941 r. przez Gieorgija Szpagina (Pistolet Pulemiot Szpagina), mia zastpi pistolet maszynowy Diegtariewa (PPD), ktrego produkcja bya zbyt droga i skomplikowana. Dc do maksymalnego potanienia produkcji, wykorzystywano lufy karabinw *Mosin-Nagant, ktre przecinano na p i uzyskiwano w ten sposb dwie gotowe lufy do pepesz. Bro, zasilana z magazynka bbnowego o pojemnoci 71 nabojw, okazaa si skuteczna w walkach ulicznych i w starciu na bliski dystans. W czasie wojny wyprodukowano ok. 5 min pistoletw maszynowych tego typu.

PERCIYAL ARTHUR
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PPSzwz. 1941) kaliber 7,62 mm dugo 842 mm dugo lufy 266 mm ciar z magazynkiem 4,75 kg (z magazynkiem ukowym - 4,15 kg) szybkostrzelno teoretyczna 1000 strz./min szybkostrzelno praktyczna 30-100 strz./min donono 800 m prdko pocztkowa pocisku 500 m/s pojemno magazynka bbenkowego 71 nabojw (ukowego 35 nabojw).

134
i uznawa lini *Maginota za podstaw obrony Francji. W 1939 r. zosta ambasadorem w Madrycie. Odwoany do kraju 18 maja 1940 r., obj urzd wicepremiera w rzdzie Paula *Reynauda. Przekonany o nieuchronnoci klski, stan na czele wikszoci rzdowej domagajcej si podpisania zawieszenia broni. Po wkroczeniu Niemcw do Parya (16 czerwca) obj urzd premiera i zaoferowa Rzeszy zawarcie zawieszenia broni, co nastpio 22 czerwca. 1 lipca jego rzd przenis si do *Vichy - maego miasta na poudniu Francji, ktrego nazwa staa si okreleniem rzdw Petaina. 10 lipca otrzyma od Zgromadzenia Narodowego peni wadzy. Swoj polityk okrela jako ratowanie mebli" w warunkach dominacji Niemiec; symbolem tworzonego przeze pastwa byo haso praca, rodzina, ojczyzna". Po wyldowaniu aliantw w *Normandii w czerwcu 1944 r. zosta wywieziony przez Niemcw do Belfortu, a nastpnie do Sigmaringen i internowany. Wrci do Francji na wasne yczenie w kwietniu 1945 r.; stan przed sdem oskarony o zdrad i zosta skazany na kar mierci, ktr premier Charles de *Gaulle zamieni na doywotnie wizienie. Zmar na wysepce Ile d'Yeu na Atlantyku.

PIAGGIO P.108
samolot Jedyny czterosilnikowy samolot bombowy woskich si powietrznych (*Reggia Aeronautica). Prace projektowe rozpoczy si w 1936 r. pod kierunkiem modego konstruktora Giovanniego Casiraghiego, ktry spdzi 9 lat w amerykaskich zakadach lotniczych i wykorzysta zdobyte tam dowiadczenia. Projekt przedstawiony w konkursie zorganizowanym przez Ministerstwo Lotnictwa w 1939 r., cho okaza si gorszy ni projekt samolotu CANT Z. 1014 Filippo Zappaty, zosta zaakceptowany przez komisj ze wzgldu na nisk cen samolotu wyznaczon przez zakady S.S. Piaggio. Prototyp, ukoczony w padzierniku

PERCIVAL ARTHUR
(1887-1966) genera Brytyjski dowdca wojsk bronicych *Maljw przed japosk inwazj w grudniu 1941 r.; nie potrafi zapewni waciwej dyscypliny i zadba o morale podlegych sobie onierzy. Wobec szybkich postpw wojsk japoskich zdecydowa si kontynuowa obron w silnie ufortyfikowanym * Singapurze i 27 stycznia 1942 r. nakaza wycofanie podlegych mu oddziaw do twierdzy. Po kapitulacji Singapuru 15 lutego dosta si do niewoli japoskiej i zosta wywieziony do obozu w Mandurii. Po uwolnieniu w 1945 r. by 2 wrzenia obecny podczas podpisania kapitulacji Japonii na pokadzie pancernika *Missouri.

Philippe Petain (z lewej) z admiraem Darlanem

PETAIN PHILIPPE OMER

(1856-1951) polityk Francuski oficer, okryty saw dowdca obrony Verdun podczas 1 wojny wiatowej, w latach 1917-18 dowodzi wojskami francuskimi na froncie zachodnim. W latach 1918-31 by generalnym inspektorem armii oraz wiceprzewodniczcym Najwyszej Rady Wojennej i Najwyszej Ra. dy Obrony Narodowej (1920-31). Jako minister wojny i przewodniczcy Najwyszej Rady Wojennej (od 1934 r.) by przeciwny formowaniu samodzielnych jednostek pancernych

135

PO-2 (U-2)

1939 r., oblatano 24 listopada. Konstruktor zastosowa do niezwyky sposb rozmieszczenia uzbrojenia obronnego: 4 (z 8) najcisze karabiny maszynowe umieci na grze gondoli zewntrznych silnikw, w obrotowych lawetach sterowanych przez strzelcw obserwujcych niebo z kopu na grzbiecie kaduba. Pierwsze seryjnie produkowane samoloty dostarczono w kocu maja Piaggio/ 3 10HB 1941 r. do nowo sformowanej jednostki - 274 dywizjonu bombowcw sko po prbach poligonowych niem do strzau i niewielk si raedalekiego zasigu. 9 czerwca 1942 r. w 1939 r., gdy uznano, e modzie- nia pocisku. Jednake czsto uywadokonay pierwszego ataku na kon- rze kal. 50 mm s porczniejsz i sku- y jej oddziay ruchu oporu, gdy wj w pobliu Balearw, pniej teczniejsz broni. Dalsze prace kon- okazaa si jedyn dostpn dla nich atakoway Gibraltar i Algieri. Opra- tynuowane przez zesp *MD1 Mini- broni przeciwpancern. cowano kilka wersji, z ktrych sterstwa Obrony, zajmujcy si PJ08A, uzbrojony w dziao kal. wytwarzaniem niekonwencjonalnej DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE 102 mm, przeznaczony by do zwal- broni dla oddziaw partyzanckich dugo 99 cm czania eglugi, P.108C z hermetyzo- i dywersyjnych, doprowadziy do ciar 14,4 kg wan kabin mg przewozi 32 pa- skonstruowania pocisku kumulacyj- ciar pocisku 1,35 kg saerw, P.108T mia suy do nego i udoskonalenia miotacza. prdko pocztkowa pocisku 106,6 m/s transportu wojska. Do wrzenia Prby przeprowadzone w marcu zasig ok. 80 m 1943 r. wyprodukowano zaledwie 24 1942 r. wypady pozytywnie i we pocisk przebija pancerz samoloty bombowe i 9 transporto- wrzeniu rozpoczto seryjn produko gruboci do 75 mm wych. Wikszo po kapitulacji cj. Obsugiwanie tej broni nie byo Wioch przejli Niemcy, ale wyko- atwe. Strzelec musia napi spryrzystywali jedynie samoloty trans- n, opierajc stopy o kolb i cign PO-2 (U-2) portowe (m.in. do ewakuacji garni- luf do gry, co wymagao wiele wy- samolot zonu z Sewastopola). siku. Nastpnie wkada pocisk Radziecki dwupat, skonstruowany z przodu lufy; nacinicie na spust przez Nikoaja Polikarpowa zwalniao spryn, ktrej bolec ude- w 1926 r., by jednym z niewielu saDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE rza w zapalnik adunku wybuchowe- molotw w historii lotnictwa produ(P.108B) go miotajcego pocisk na odlego kowanym w nie zmienionej postaci silniki 4 x Piaggio P.XII RC 35 ok. 80 m. Nie bya to dobra bro ze przez ponad 25 lat. Pierwszy protoo mocy 1350 K.M kady wzgldu na trudnoci z przygotowa- typ oblatano 7 stycznia 1928 r., ale rozpito 32 m
dugo 22,92 m maks. masa startowa 29 885 kg maks. prdko 430 km/h zasig 3500 km uzbrojenie 8 najciszych karabinw maszynowych Breda-SAFAT kal. 12,7 mm 3500 kg bomb lub 3 torpedy onierz brytyjski z PJAT-em

PIAT
granatnik przeciwpancerny

Nazwa brytyjskiego granatnika przeciwpancernego, skrt od Projector Infantry Anti-Tank (miotacz przeciwczogowy piechoty), skonstruowanego na pocztku lat trzydziestych przez pik. Blackera. Prototyp o nazwie Arbalest" zosta odrzucony przez woj-

POCZDAM

136
wkrtce konstruktor opracowa now, lepsz wersj samolotu z silnikiem M-11, o mocy 100 KM (pniej zwikszono moc silnika do 145 KM). Nazwany U-2, pocztkowo wykorzystywany byl gwnie jako samolot cywilny i szkoleniowy; po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej uywano go do szkolenia pilotw, zada rozpoznawczych, cznikowych itp. Opracowano rwnie kilka wersji samolotu bojowego: m.in. U-2NAK samolot obserwacyjny artylerii, U-2LNB - lekki bombowiec uzbrojony w bomby o cznej wadze 250 kg. Mimo przestarzaej konstrukcji i niewielkiej prdkoci wykorzystywano je powszechnie na froncie. Przylgna do nich potoczna nazwa kukurunik", a Niemcy nazywali ten typ samolotu Nahmaschine - maszyn do szycia". Produkcj zakoczono dopiero w 1954 r. cznie zbudowano ok. 40 tys. samolotw U-2, nazwanych po mierci konstruktora w 1944r. -PO-2.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik M-llDomocy 145 KM rozpito 11,4 m dugo 8,1 m maks. masa startowa 1030 kg maks. prdko 150 km/h zasig 630 km

Przedzia torpedowy brytyjskiego okrtu Thrusher

POCZDAM
- KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH - TERMINAL"

PODWODNE OKRTY
Masowo uyte po raz pierwszy w czasie 1 wojny wiatowej przez Niemcw, okazay si gron broni: U-booty zatopiy 5531 statkw pastw Ententy i neutralnych o cznej pojemnoci 12 850 814 BRT. Pomne tych dowiadcze zwyciskie pastwa (traktat wersalski zabroni Niemcom budowy i posiadania okrtw podwodnych) przystpiy w okresie midzywojennym do budowy duych jednostek, z ktrych najwiksz by francuski okrt

Brytyjski okrt podwodny HM Submarine Ursula (15 grudnia 1940 r. uszkodzi niemiecki krownik Leipzig)

POLSKA
pastw osi" zatopiy 2828 statkw alianckich i pastw neutralnych o cznym tonau 14 678 231 BRT, co stanowio 68% strat poniesionych na morzu przez eglug tych krajw. Gwnym rdem sukcesw okrtw niemieckich na Atlantyku by dobry sprzt, doskonaa organizacja dziaania (*wilcze stada) oraz wysoki poziom wyszkolenia zag i dowodzenia. Alianckie okrty podwodne na wodach zachodnioeuropejskich zatopiy ok. 10% tonau i 6% liczby statkw pastw osi". Dziaania na Morzu rdziemnym toczyy si rwnie gwnie na liniach komunikacyjnych, od ktrych dronoci zaleao zaopatrywanie wojsk walczcych w Afryce Pnocnej oraz *Malty, ale warunki nawigacyjne na tym akwenie mniej sprzyjay broni podwodnej. Amerykaskie okrty podwodne na Dalekim Wschodzie zaday egludze japoskiej dotkliwe straty, gdy Japonia przez dugi okres nie przywizywaa szczeglnej wagi do ochrony szlakw komunikacyjnych i nie budowaa odpowiedniej liczby jednostek eskortowych. Amerykaskie okrty zatopiy ok. 1162 statkw o cznym tonau 4 868 633 BRT, paraliujc w kocowym okresie wojny dostawy surowcw z podbitych pastw na wyspy japoskie. Konstruktorzy koncentrowali swoje wysiki na zwikszeniu pojemnoci okrtw (co pozwalao zwikszy ilo paliwa i torped), modernizowaniu urzdze umoliwiajcych przeduenie czasu przebywania pod wod (*chrapy) oraz wprowadzaniu nowych rodzajw torped. Przeomem byo skonstruowanie przez Niemcw okrtw typ XXI, ktre mogy rozwin pod wod prdko 17 wzw i pozostawa w zanurzeniu przez 11 dni, jednake pierwszy okrt tego typu osign gotowo bojow dopiero w marcu 1945 r. Najgroniejszym wrogiem okrtw podwodnych byy samoloty. Dysponoway one urzdzeniami wykrywa-

138
jcymi wynurzone okrty podwodne lub nakierowywane byy na nie przez odpowiednio wyposaone ' wasne okrty (*radar, H/D). Niszczyy U-booty ogniem broni pokadowej, bombami gbinowymi lub bombami lotniczymi (samoloty zatopiy 352 U-booty i wspdziaay z okrtami nawodnymi przy zatopieniu 55).

POLSKA

dziaania wojenne 1939 r.

Liczba okrtw podwodnych we flotach mocarstw w 1939 r.

pastwo
Wielka Brytania

w subie w budowie 57 71 95
218

12 29 29 91 79 19 35

Francja * Stany Zjednoczone **Zwizek Radziecki

Niemcy Wochy

57
107

Japonia

56

* - w 1941 r.: Stany Zjednoczone - 112 okrtw podwodnych, Japonia - 112. ** - stan z 21 czerwca 1941 r. Ju 14 wrzenia 1939 r. U-39 zaatakowa brytyjski lotniskowiec *Ark Royal i jedynie dziki wadliwym zapalnikom torped brytyjski okrt unikn zagady; 17 wrzenia U-29 zatopi lotniskowiec *Courageous, w padzierniku U-47 storpedowa i zatopi w bazie Scapa Flow pancernik *Royal Oak. W czasie caej wojny celem dziaania okrtw podwodnych byo gwnie niszczenie eglugi i doprowadzenie do zaamania gospodarki pastw pozbawionych dostaw surowcw. Od 1939 do 1945 r. okrty podwodne

Do uderzenia na Polsk Niemcy skoncentrowali na podstawach wyjciowych 37 dywizji piechoty, 6 dywizji pancernych, 4 dywizje lekkie, 4 dywizje piechoty zmotoryzowanej, 1 dywizj grsk, 1 brygad kawalerii oraz inne oddziay o sile rwnej 9 dywizjom piechoty. cznie niemieckie wojska ldowe dysponoway 1,6 min onierzy, ponad 6 tys. dzia i modzierzy, 4,5 tys. dzia przeciwpancernych, 2700 czogami. Ich dziaania miao wspiera 1290 samolotw bojowych oraz 250 transportowych. Siy morskie liczyy: 2 pancerniki szkolne (Schlesien i *SchleswigHo/stein), 3 krowniki lekkie (Koln, Leipzig, Niimberg), 9 niszczycieli, 1 torpedowiec, 7 okrtw podwodnych, 9 cigaczy torpedowych, 6 eskortowcw, 19 traowcw, 4 kanonierki i 4 okrty bazy. Plan agresji przewidywa, e rozwinita w Prusach Wschodnich i na Pomorzu Zachodnim Grupa Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord") dowodzona przez gen. Fedora von *Bocka po zajciu polskiego korytarza" przejdzie do uderzenia wzdu Wisy na Warszaw i nastpnie, wspdziaajc z Grup Armii Poudnie" (Heersegruppe Siid", dowdca gen. Gerd von *Rundstedt), okry i zniszczy wojska polskie po zachodniej stronie rzeki. Rozwinite na lsku, w Czechach i Sowacji wojska Grupy Armii Poudnie" miay uderzy w kierunku Warszawy oraz dotrze do rodkowej Wisy i Sanu.

139

Uderzenie wojsk niemieckich na Polsk we wrzeniu

1939 r.

Uderzenie wojsk niemieckich na Polsk we wrzeniu

1939 r.

POLSKA
Polska moga wystawi do obrony w dniu 1 wrzenia: 22 dywizje piechoty, 1 brygad pancerno-motorow, 8 brygad kawalerii, 3 brygady grskie oraz inne oddziay (m.in. Obrony Narodowej, Obrony Wybrzea, Korpusu Ochronu Pogranicza). cznie Wojsko Polskie dysponowao 1 050 000 onierzy, 2063 dziaami i modzierzami, 774 armatami przeciwpancernymi, 475 czogami. Lotnictwo miao 392 samoloty gotowe do walki, w tym 158 samolotw myliwskich (*PZL P 11, *PZL P.7), 114 rozpoznawczych i lekkich bombowych (*PZL.23 Kara), 36 bombowych (*PZL.37 o), 84 obserwacyjne {RWD 14 Czapla, R Xl'[), a ponadto 12 wodnosamolotw, 12 samolotw transportowych Fokker F. VII(3m), 94 samoloty cznikowe (RWD 8), 28 samolotw eskadry sztabowej oraz 4 samoloty plutonu cznikowego Morskiego Dyonu Lotniczego. Od 23 sierpnia, gdy generalny inspektor si zbrojnych ogosi mobilizacj alarmow lotnictwa, siy powietrzne zostay podzielone na lotnictwo dyspozycyjne Naczelnego Wodza (Brygada Pocigowa, Brygada Bombowa i lotnictwo pomocnicze) oraz lotnictwo armijne oddane do dyspozycji dowdcw armii lub grup operacyjnych. Ten ukad organizacyjny zmienia si w czasie walk w miar przegrupowywania wojsk i strat w sprzcie (np. rozkazem naczelnego dowdcy lotnictwa z 10 wrzenia wszystkie sprawne samoloty Pil wczono do Brygady Pocigowej). Plan niemiecki, ktrego autorzy oceniali polskie siy powietrzne na

315 samolotw myliwskich, 150 bombowych i 325 rozpoznawczych, przewidywa zniszczenie wszystkich samolotw na lotniskach ju pierwszego dnia wojny. W rzeczywistoci na ziemi zniszczono tylko samoloty niesprawne (wg danych niemieckich 30) oraz szkolne. Marynarka wojenna (dowdca Obrony Wybrzea kontradm. Jzef *Unrug) dysponowaa w chwili wybuchu II wojny wiatowej 1 niszczycielem * Wicher (trzy pozostae: ^Byskawica, *Burza, *Grom, wykonujc plan *Pekin", wyszy 30 sierpnia do Wielkiej Brytanii), 5 okrtami podwodnymi (*Orze, *Sp, *Ry, *Wilk, *bik), 1 stawiaczem min *Gryf, 6 minowcami, 2 kanonierkami, 1 torpedowcem oraz jednostkami nie majcymi wartoci bojowej. Na Helu stacjonowa

batalion piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza oraz dwa dywizjony artylerii (Dywizjon Artylerii Nadbrzenej i II Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej) z 32 dziaami staymi i pstaymi kal. od 40 do 152 mm (wzmocnione pniej dziaami zdemontowanymi z zatopionych lub uszkodzonych okrtw i znalezionymi w strefie wolnocowej w Gdyni - cznie w toku dziaa wojennych: 50 dzia). Siy ldowe Obrony Wybrzea obejmoway 13 batalionw piechoty, dwa dywizjony artylerii, bateri nadbrzen Canet" oraz kilka baterii i plutonw wchodzcych w skad innych jednostek; cznie 50 dzia kal. od 37 do 105 mm. Lotnictwo morskie, wyposaone w stare samoloty, nie przedstawiao wartoci bojowej i nie odegrao adnej roli w dziaaniach wojennych. Plan obrony, nad ktrym prace nie zostay zakoczone do wrzenia 1939 r., przewidywa rozcignicie si polskich niemal wzdu caej dugoci granicy z Niemcami i Sowacj (1905 km). Taki ukad pogbia liczebn przewag niemieck na gwnych kierunkach uderze (na caym froncie Niemcy mieli 1,5 raza wicej onierzy, 2,8 raza - artylerii, 5,2 raza - artylerii przeciwpancernej, 5,3 raza - czogw, a na

Niemieckie dziako przeciwpancerne na ulicy Warszawy

141

POLSKA cernej zostao zatrzymane, a dalsze natarcia odparte. W tym czasie cofajce si armie Pomorze" (dowdca gen. Wadysaw Bortnowski) i Pozna" (gen. Tadeusz *Kutrzeba) dotary do rejonu Kutna i 9 wrzenia podjy manewr zaczepny nad * Bzur, wic znaczne siy niemieckie. Mimo szybkich postpw Niemcom nie udao si w peni zrealizowa planu zakadajcego zniszczenie gwnych si polskich na zachd od Wisy. 8 wrzenia Naczelny Wdz podj decyzj o wycofaniu jak najwikszych si polskich na wschd, a pniej do Maopolski Wschodniej, gdzie chcia zorganizowa obron na tzw. przedmociu rumuskim. Natomiast dowdztwo niemieckie postanowio okry wojska polskie na Lubelszczynie poprzez obejcie od poudnia (przez Tarnw i Tomaszw Lubelski) i od pnocy (przez Brze). 12 wrzenia oddziay niemieckie doszy do Lwowa, do 16 wrzenia okryy Lubelszczyzn. 17 wrzenia rzd radziecki przedstawi ambasadorowi polskiemu w Moskwie Wacawowi

Niemieccy onierze na Placu Teatralnym w Warszawie Maw, ale Niemcy obeszli je i skierowali si ku Narwi. W zwizku z niepomylnym rozwojem sytuacji Naczelny Wdz marsz. Edward *migy-Rydz 6 wrzenia wyda rozkaz wycofania gwnych si na lini Wisy i Sanu. 8 wrzenia niemieckie wojska pancerne podeszy pod Warszaw, ale uderzenie 4 dywizji pan-

onierze radzieccy rozdaj gazety mieszkacom wsi w pobliu Wilna

Radzieckie samochody pancerne na polskich ziemiach

Wczenie si wojsk radzieckich do uderzenia na Polsk

142

Wczenie si wojsk radzieckich do uderzenia na Polsk

POLSKA
wane (Sp, Ry, bik), lub przedostay si do Wielkiej Brytanii (Wilk oraz Orze po ucieczce z Tallina). Wojska ldowe bronice Gdyni po stoczeniu cikich walk z przewaajcymi siami niemieckimi (majcymi trzykrotn przewag liczebn i czterdziestokrotn w artylerii) musiay wycofa si 8 wrzenia na Kp Oksywsk, ktrej broniy od 12 wrzenia. Po siedmiu dniach zaciekej obrony, wobec beznadziejnej sytuacji, pk Stanisaw Dbek nakaza zaprzesta walki i popeni samobjstwo. Od 9 wrzenia bronia si zaoga Helu, odpierajc ataki z ldu, morza i powietrza; obrocy zniszczyli 36 samolotw wroga, a bateria im. Heliodora Laskowskiego uszkodzia 25 wrzenia pancernik Schleswig-Holstein. Zaoga Helu skapitulowaa 2 padziernika. Ogem w walkach z Niemcami zgino ok. 70 tys. onierzy polskich, prawdopodobnie ok. 150 tys. zostao rannych. Ok. 580 tys. onierzy dostao si do niewoli, z ktrych 420 tys. wywieziono do obozw w Rzeszy. Straty niemieckie: 10 572 zabitych, 30 322 rannych i 3409 zaginionych (wg przemwienia Hitlera z 30 wrzenia 1939 r.), ok. tysica czogw i samochodw pancernych, 370 dzia i modzierzy oraz ok. 600 samolotw. W walkach z Armi Czerwon polego lub zagino 996 onierzy, ok. 2 tys. odnioso rany, do niewoli dostao si ok. 240-250 tys. onierzy, w tym 16 723 oficerw. Wedug oficjalnych danych Rosjanie stracili 2,3 tys. ludzi w tym 643 zabitych i zaginionych. (*Wojsko Polskie)

Oficerowie niemieccy i radzieccy dyskutuj na temat przebiegu linii rozgraniczajcej ich wojska na polskich ziemiach 19 wrzenia 1939 r.

Grzybowskiemu not informujc, e pastwo polskie przestao istnie i Armia Czerwona otrzymaa rozkaz przekroczenia granicy polskiej, by wzi pod sw opiek ycie i mienie ludnoci Ukrainy Zachodniej i Biaorusi Zachodniej". Stwierdzenie, e pastwo polskie przestao istnie", byo kamstwem chociaby z tego powodu, e w tym czasie rzd i Naczelny Wdz pozostawali na terytorium Rzeczypospolitej i opucili je dopiero w nocy z 17 na 18 wrzenia. O godz. 6.00 rano 17 wrzenia Armia Czerwona uderzya w sile ok. 600 tys. onierzy (wg najnowszych danych radzieckich 466 tys.) i ok. 4,5 tys. czogw oraz samochodw pancernych. Opr stawiy gwnie oddziay Korpusu Ochrony Pogranicza (dowdca gen. Wilhelm Riickemann-Orlik) i niektre inne jednostki; armia polska otrzymaa rozkaz unikania walki i wycofywania si w stron granicy rumuskiej. 22 wrzenia pado Grodno, 23 wrzenia walk przerwa Lww, 28 wrzenia skapitulowaa Warszawa, dzie pniej - Modlin, 2 padziernika podda si Hel. Ostatni bitw stoczya pod *Kockiem Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie" gen. Franciszka *Kleeberga. Polskie lotnictwo miao za mao samolotw, aby sprosta Luftwaffe; ponadto ustpoway one pod wzgldem prdkoci, puapu i uzbrojenia

samolotom niemieckim, a niewaciwe uycie bombowcw PZL.37 o i liniowych PZL.23 Kara do zwalczania kolumn pancernych spowodowao cikie straty. Polskie lotnictwo (z obron przeciwlotnicz) zniszczyo prawdopodobnie 258 samolotw niemieckich i 263 uszkodzio; piloci myliwscy zgosili zestrzelenie 147 samolotw niemieckich (52 samoloty - Brygada Pocigowa, 95 - lotnictwo amiijne), w tym 23 myliwskich. Do Rumunii Polacy ewakuowali 97 samolotw, w tym 46 myliwskich. Zgino 61 lotnikw, 110 zagino, 63 odnioso rany. Na morzu wobec ogromnej przewagi niemieckich si morskich i powietrznych polskie okrty nie mogy odnie sukcesw. Najwikszym osigniciem byo uszkodzenie dwch niszczycieli w pojedynku artyleryjskim stoczonym przez dwa stojce w porcie na Helu okrty Gryf i Wicher oraz bateri im. Heliodora Laskowskiego. Ponadto 1 padziernika zaton traowiec M 85 po wejciu na min postawion przez okrt podwodny bik. 3 wrzenia najwiksze polskie okrty Wicher i Gryf zostay zatopione w wyniku atakw lotnictwa. Okrty podwodne nie odniosy adnych sukcesw, a w nastpstwie uszkodze od detonacji bomb gbinowych musiay odej do portw szwedzkich, gdzie zostay interno-

POLSKA

dziaania wojenne 1944-45 W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. oddziay radzieckiej 13 armii 1 Frontu Ukraiskiego (dowdca gen. Nikoaj Watutin) przekroczyy granic Polski w rejonie miasta Sarny na Woyniu i pary w stron ucka i Rwnego. W tym okresie midzy Kowlem i Wodzimierzem rozwin-

Dziaania polskie w kraju 1944-1945 r.

144

Dziaania polskie w kraju 1944-1945 r.

145
ta dziaalno bojow 27 Dywizja Woyska Armii Krajowej (dowdca mjr Jan Wojciech Kiwerski Oliwa"). Przez 3 tygodnie, wykonujc plan Burza", walczya wsplnie z onierzami radzieckimi, ale w bojach nad rzek Turi oddziay Armii Czerwonej opuciy j i poniosa due straty; zdoaa si wycofa do lasw szackich, skd wikszo onierzy przedara si do lasw parczewskich, a cz przesza lini frontu. Latem 1944 r. na pnoc od Polesia wojska radzieckie po zdobyciu Miska rozwiny natarcie na Wilno. Atak na miasto rozpoczy w nocy z 6 na 7 lipca zgrupowania Armii Krajowej z okrgw wileskiego i nowogrdzkiego pod dowdztwem ppk. Aleksandra Kryanowskiego (Wilk*'). Dopiero nastpnego dnia, gdy oddziaom AK udao si nawiza kontakt z wojskami radzieckimi, Polacy uzyskali wsparcie artylerii i czogw; Wilno zdobyto 13 lipca. 17 lipca ppk Krzyanowski, zaproszony do dowdcy 3 Frontu Biaoruskiego gen. Iwana Czerniachowskiego, zosta aresztowany, a jego oddziay okrone i rozbrojone; ponad 6 tys. onierzy wywieziono do obozu pod Miednikami, a pniej do Kaugi. W Galicji 15 lipca prawoskrzydowe zgrupowanie uderzeniowe 1 Frontu Ukraiskiego (3 armia gwardii, 13 armia oraz 1 armia pancerna gwardii) dziaajce na kierunku Rawy Ruskiej przeamao obron niemieck, 18 lipca sforsowao Bug i ruszyo na Jarosaw oraz Sandomierz. Poudniowe zgrupowanie uderzeniowe (60 i 38 armie), a za nimi 3 armia pancerna gwardii i 4 armia pancerna, rozwiny natarcie w kierunku Lwowa i Przemyla. Gdy wojska radzieckie zbliyy si do Lwowa, w nocy z 22 na 23 lipca 1944 r. do dziaa przystpiy dwa puki 5 dywizji piechoty i 14 puk uanw Armii Krajowej, ktre wsplnie z oddziaami 1 Frontu Ukraiskiego walczyy o wyzwolenie miasta. Niezwocznie jednak komendant Obszaru Lww AK pk Wadysaw Filipkowski (Janka") wraz z kilkoma oficerami zosta aresztowany, a oddziay rozwizane. 18 lipca z rejonu Kowla uderzyo lewe skrzydo 1 Frontu Biaoruskiego: armie 70, 47, 8 gwardii, 69, za nimi 2 pancerna i 1 armia WP (od koca lipca). Sforsowao ono Bug i, majc uatwion sytuacj dziki masowemu wystpieniu lubelskich oddziaw AK, pod koniec lipca wyszo nad rodkow Wis. Jednoczenie czoowe zwizki 1 Frontu Biaoruskiego podeszy od poudniowego wschodu i wschodu pod Warszaw, ale tam, po wybuchu powstania, zatrzymay si zgodnie z rozkazem Stalina. Dopiero we wrzeniu 1 Front Biaoruski przeprowadzi ograniczon operacj w rejonie Pragi, w ktrej wyniku zajto t dzielnic. Z zajtego przedmiecia 1 armia WP podja nieudan prb udzielenia pomocy powstacom. W tym czasie Niemcy odtworzyli front na linii Wisy oraz Narwi, chocia nie udao im si zlikwidowa przyczkw radzieckich. Stabilizacja frontu postawia w krytycznej sytuacji siy AK dziaajce na zapleczu niemieckim (gwnie korpus kielecki); musiay zosta rozwizane, ale oddziay partyzanckie dziaay nadal na Podkarpaciu. Po kilkumiesicznym okresie zastoju na linii Biebrzy-Narwi-Wisy-Wisoki rozpocza si nowa ofensywa radziecka. 12 stycznia z przyczka sandomierskiego wojska 1 Frontu Ukraiskiego rozpoczy natarcie na Czstochow i Wrocaw. 14-15 stycznia ruszya ofensywa 1 Frontu Biaoruskiego: siy gwne uderzyy z przyczka warecko-magnuszewskiego, a uderzenie pomocnicze wykonano z rejony Jabonny. Do 16 stycznia wojska radzieckie oskrzydliy zgrupowanie niemieckie w rejonie Warszawy. Tego dnia zwizki 1 armii WP podjy dziaania zaczepne i w nocy gwne siy przeprawiy si na zachodni brzeg Wisy midzy Gr Kalwari oraz Magnuszewem. O wicie 6 dywizja piechoty, wyruszajc z Pragi, sforsowaa Wis

POLSKA
i przy wspdziaaniu 2 dywizji piechoty oczycia od ariergard niemieckich miny miasta. W tym czasie gwne siy 1 Frontu Biaoruskiego po cakowitym rozbiciu 9 armii niemieckiej przeszy do pocigu w kierunku zachodnim; 19 stycznia opanoway d, 23 stycznia okryy Pozna, pniej przeamay Midzyrzecki Rejon Umocniony, wyszy nad Odr po obu stronach Kostrzyna i zdobyy przyczki. Nieco pniej prawe skrzydo Frontu (w tym 1 armia WP) przeamao Wa Pomorski i wyszo na lini garbu pojezierza, frontem na pnoc. Na poudniu wojska 1 Frontu Ukraiskiego 17 stycznia zajy Czstochow, 19 stycznia Krakw, 21 stycznia doszy do rejonu Wrocawia i rozpoczy forsowanie Odry, oczyciy te Grny lsk. W walkach na lewym brzegu Wisy wziy sporadyczny udzia oddziay Armii Krajowej, Armii Ludowej i Batalionw Chopskich. W pnocnej czci Polski 13 i 14 stycznia wojska 2 Frontu Biaoruskiego przeamay obron niemieckiej 2 armii nad Narwi, zajy Nasielsk i Putusk, a nastpnie rozwiny natarcie na Elblg (wzity 10 lutego), aby odci wojskom niemieckim bronicym si w Prusach Wschodnich moliwo odwrotu na zachd. W toku dalszych dziaa do koca kwietnia wojska radzieckie kolejno likwidoway odcite zgrupowania niemieckie. Tymczasem na Pomorzu wojska radzieckie i polskie przeamay front niemiecki. 18 marca Polacy zajli Koobrzeg. 30 marca armie 49, 65, 70 oraz 2 armia uderzeniowa opanoway Gdask; resztki 2 armii niemieckiej zepchnito na Pwysep Helski i uawy. Na Dolnym lsku w lutym 1 Front Ukraiski pobi Niemcw na lewym brzegu Odry i okry Wrocaw, a w marcu lewe skrzydo tego Frontu opanowao zachodni cz lska Opolskiego. W ten sposb na przeomie marca i kwietnia front ustali si na linii Odry, Nysy uyckiej, podna Sudetw. 6 maja

Dziaania wojenne na lewym brzegu Wisy w 1945 r.

146

Dziaania wojenne na lewym brzegu Wisy w 1945 r.

147 skapitulowa Wrocaw, 9 maja podday si wojska niemieckie na Helu i uawach. POLSKIE SIY ZBROJNE -WOJSKO POLSKIE POPAWSKI STANISAW
(1902-1973) genera

POUND DUDLEY y miae rajdy na tyy wojsk niemiecko-woskich: ataki na skady paliw, lotniska, linie komunikacyjne. Od marca 1943 r. dziaali w ramach 1 armii w Tunezji i do maja tego roku zniszczyli 34 samoloty na lotniskach oraz 118 pojazdw. We wrzeniu 1943 r. oddzia Popskiego-Peniakoffa przerzucono do Woch i od grudnia walczy na tyach wojsk niemieckich. Szlak bojowy oddziau liczcego 118 onierzy zakoczy si w maju 1945 r. w Austrii (Peniakoff w czasie walk w pnocnych Woszech straci do, ale po rekonwalescencji powrci do oddziau). PORTAL CHARLES
(1893-1971) genera dywizji

Oficer Armii Czerwonej od 1920 r., we wrzeniu 1944 r. zosta skierowany do Wojska Polskiego; od listopada 1944 r. by dowdc 2 armii WP. 28 grudnia 1944 r. przej dowodzenie 1 armi. Po wojnie by dowdc lskiego Okrgu Wojskowego, dowdc wojsk ldowych i wiceministrem obrony narodowej. W 1956 r. kierowa akcj tumienia wystpie robotniczych w Poznaniu. W listopadzie tego roku powrci do ZSRR. POPSKFS PRIVATE ARMY (PPA) Brytyjski oddzia sabotaowy utworzony na pocztku 1942 r. w Egipcie przez belgijskiego imigranta rosyjskiego pochodzenia Vladimira Peniakoffa (nazywanego przez telegrafistw Popski, gdy prawdziwe nazwisko byo dla nich do trudne do wymwienia). Do oddziau weszli ochotnicy z Long Rang Desert Group. Pierwszy oddzia zoony z 23 Palestyczykw i brytyjskiego sieranta otrzyma nazw No 1 Long Rang Demolition Group (Eskadra Niszczycielska Dalekiego Zasigu nr 1). Wkrtce powszechnie nazywano ich Prywatn Armi Popskiego", co wymyli dla artu pk Hackett z Naczelnego Dowdztwa Wojsk Brytyjskich na Bliskim Wschodzie. W grudniu 1943 r. oddzia rozrs si do 6 oficerw i 80 podoficerw oraz szeregowych. Poruszali si po pustyni w *jeepach uzbrojonych w karabiny maszynowe i zaopatrzonych w kanistry z benzyn, co pozwalao im przeby 1000 km bez tankowania. Ich dzieem by-

jednostka

Brytyjski oficer lotnictwa, rozpocz karier bojow w czasie I wojny wiatowej. W kwietniu 1940 r. obj stanowisko dowdcy lotnictwa bombowego (Bomber Command). Pooy wielkie zasugi w organizowaniu lotnictwa bombowego i nalotw na Niemcy. By gorcym zwolennikiem niszczenia caych rejonw przemysowych Niemiec zamiast bombardowania wybranych zakadw, co, jak twierdzi, leao poza moliwociami brytyjskich bombowcw. W padzierniku 1940 r. obj stanowisko szefa
Charles Portal

sztabu si powietrznych. Przekonany, e wojn mona wygra niszczc z powietrza miasta wroga, we wrzeniu 1941 r. opracowa plan wystawienia floty 4000 bombowcw, ktre miay spustoszy 43 najwiksze miasta niemieckie i zmusi Rzesz do kapitulacji. Nierealno planu rozsierdzia premiera Winstona Churchilla, ktry napisa w licie do Portala: ...Czowiek powinien zaangaowa wszystkie swoje siy w to, co robi, ale nierozsdny jest ten, ktry myli, e istnieje jedna metoda wygrania tej wojny lub kadej innej wojny toczonej przez pastwa o rwnych siach". Przekonanie o skutecznoci nocnych nalotw dywanowych doprowadzio go do konfliktu z dowdztwem amerykaskiego lotnictwa bombowego opowiadajcym si za niszczeniem wybranych obiektw w czasie nalotw dziennych. Portal sam umoliwi zaegnanie konfliktu w czasie konferencji w Casablance w styczniu 1943 r., gdy zgodzi si na wspln ofensyw bombow (naloty amerykaskie w dzie, brytyjskie - w nocy). Na pocztku 1944 r. zacz wtpi w skuteczno nocnych nalotw dywanowych i podj prb wysyania samolotw do nocnych bombardowa wybranych celw. Zmiana strategii doprowadzia do ostrego konfliktu z szefem Dowdztwa Lotnictwa Bombowego Arthurem *Harrisem, opowiadajcym si za kontynuowaniem nalotw dywanowych. POUND DUDLEY
(1877-1943) admira

Brytyjski oficer marynarki wojennej, w czasie 1 wojny wiatowej dowodzi pancernikiem. Od 1936 r. by dowdc floty na Morzu rdziemnym. W 1939 r. zosta pierwszym lordem morskim i szefem sztabu floty. Jego sposb pracy wywoa fal krytyki; zarzucano mu, e spdza cae noce w gabinecie, zajmuje si sprawami bahymi, osobicie ingeruje w dziaalno brytyjskich zespow morskich (czasami z tragicznym skutkiem, jak w wypadku konwoju

PQ 17
ce i 4 uzbrojone trawlery rybackie oraz 6 niszczycieli, 4 korwety, 2 okrty podwodne i 2 okrty przeciwlotnicze, ktre doczyy pniej). Wyszed z Reykjaviku na Islandii 27 czerwca 1942 r. Bezporedni oson na odcinku od Islandii do Wyspy Niedwiedziej miay zapewni 3 krowniki i 3 niszczyciele dowodzone przez kontradm. L.H.K. Hamiltona, oson dalek okrty Floty Macierzystej: 2 pancerniki {*Duke of York i amerykaski Washington), lotniskowiec *Victorious, 2 krowniki i 14 niszczycieli pod dowdztwem adm. Johna *Toveya. Niemcy, poinformowani przez wywiad o akcji, postanowili rzuci przeciwko konwojowi due siy morskie: pancernik *Tirpitz, pancernik kieszonkowy *Admiral Scheer, ciki krownik *'Admira Hipper oraz niszczyciele skierowane z dotychczasowych baz do Altenfiordu i Vestfiordu, aby stamtd zaatakowa konwj. Admiralicja brytyjska, ktra z odkodowanych depesz niemieckich dowiedziaa si o planach ataku, uznaa, e siy eskorty alianckiej s zbyt sabe i starcie z potnymi okrtami niemieckimi zakoczy si zatopieniem krownikw. Pierwszy lord morski adm. Dudley * Pound podj 4 lipca wieczorem decyzj o wycofaniu okrtw eskorty i rozproszeniu konwoju. O godz 22.15 wysano pierwsz depesz do dowdcy eskorty: Najpilniejsze. Wycofa krowniki w kierunku zachodnim z du prdkoci";
Pancernik Prince ofWales

148
wkrtce napyn nastpny rozkaz: Pilne. Z powodu zagroenia ze strony okrtw nawodnych konwj powinien si rozwiza i i w stron portw rosyjskich. DTG 2132 B/4". Zgodnie z rozkazem konwj opuciy krowniki i niszczyciele, a statki pozbawione osony posuway si pojedynczo w stron oddalonego o 800 mil Murmaska, na skutek czego stay si atwymi celami dla niemieckich okrtw podwodnych i samolotw, ktre zatopiy wiele jednostek. Tirpitz, Admira Scheer i Admira Hipper oraz 6 niszczycieli, ktre wyszy w morze 5 lipca, na wie o sukcesach U-bootw i samolotw zrezygnoway z przeprowadzenia ataku i zawrciy do portw. Kontradm. Hamilton zanotowa: Podnoszc kotwic Tirpitz dokona tego, czego nie mogy zrobi masy samolotw i okrtw podwodnych zama spoisto konwoju, podstawow zasad obrony przeciwko takim atakom". Z 33 statkw handlowych i 3 okrtw ratowniczych do Murmaska dotaro tylko 11 statkw i 2 okrty; ze 188 tys. t adunku na dno poszo 123 tys. t, w tym 3350 pojazdw, 430 czogw, 210 samolotw.

Dudley Pound

*PQ 17"). Jednake mimo ewidentnych wad by dobrym, dowiadczonym dowdc, wykazujcym due zdolnoci organizacyjne. Mia odwag przeciwstawi si nierealnym pomysom premiera Winstona Churchilla. W czasie konferencji w Quebecu w sierpniu 1943 r. zasab, co byo nastpstwem guza na mzgu. Pomimo choroby powrci do pracy i zmar w swoim gabinecie 21 padziernika 1943 r.

PQ17
konwj Konwj 33 statkw z materiaami wojennymi dla Zwizku Radzieckiego, 3 jednostek ratowniczych, zbiornikowca i okrtw eskorty (3 traow-

okrt

PRINCE OF WALES
Brytyjski pancernik, drugi z typu *King George V, tu po zakoczeniu budowy wyruszy w maju 1941 r. do

149
walki z niemieckim pancernikiem ^Bismarck; mimo wielu awarii systemu kierowania ogniem sabo wyszkolona zaoga trafia dwukrotnie Bismarcka, powodujc znaczne uszkodzenia zbiornika paliwa i jednej z maszyn. Sam otrzyma 7 trafie pociskami kal. 127 mm i 203 mm, z ktrych tylko 3 wybuchy. W sierpniu 1941 r. na pokadzie okrtu premier Winston Churchill i prezydent Franklin D. Roosevelt podpisali *Atlantyck Kart. Wkrtce doczy! do eskadry Force Z bazujcej w Singapurze; 10 grudnia 1941 r. w czasie prby odparcia inwazji japoskiej na Pwysep Malajski zosta zatopiony na wysokoci *Kuantan przez japoskie samoloty. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 35 000 t dugo 227,1 m szeroko 31,4 m zanurzenie 8,4 m prdko 27 wzw uzbrojenie 10 dziat (2 x 4 i 1 x 2) kal. 356 mm 16 dziat uniwersalnych (DP) 133 mm 32 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 25-38 dziatek przeciwlotniczych kal. 20 mm w atlantyckim rajdzie, w czasie ktrego doszo do walki z okrtami brytyjskimi; prawdopodobnie pociski z Prinz Engena trafiy *Hooda i spowodoway zagad okrtu. Ze wzgldu na niewielki zapas paliwa Prinz Eugen wycofa si z bitwy i odszed do portu w Brecie. 12 lutego 1942 r. bra udzia w udanym przejciu niemieckich okrtw z Brestu (*Cerberus") do portw niemieckich (Prinz Eugen zawin do Brunsbuttel); potem odbywa rejsy szkoleniowe na Batyku i wspomaga dziaania wojsk ldowych na wybrzeu batyckim. W kwietniu 1945 r. w czasie osaniania ewakuacji wojsk niemieckich znad Zatoki Gdaskiej zosta trafiony bombami radzieckich samolotw szturmowych i uszkodzony. 17 czerwca 1946 r. Amerykanie wykorzystali go jako cel prbnego wybuchu nuklearnego na Pacyfiku; 15 listopada wrak zosta zatopiony w pobliu wyspy Kwajalein. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 14 050 t dugo 205,9 m szeroko 21,6 m zanurzenie 5,8 m prdko 32 wzy uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) kal. 203 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 28 mm 12 wyrzutni torped kal. 533 mm 3 wodnosamoloty

PZKPFW I PUPCHEN
W budowie niemieckiego dziaa przeciwpancernego konstruktor Erich von Holt z zakadw Westfalische Anhaltische Sprengstoff AG wykorzysta pancerzownic *Panzerschreck, ktr wyposay w zamek i lawet przestarzaego dziaa ka. 28 mm; pocisk zosta przeduony i zaopatrzony w tylnej czci w piercie uszczelniajcy luf oraz niewielki adunek, ktrego wybuch, nastpujcy po uderzeniu iglicy, inicjowa odpalenie adunku miotajcego pocisk. Wielko produkcji nie jest znana, ale prawdopodobnie do koca wojny jednostki bojowe otrzymay kilkanacie dzia tego typu i okazay si one skuteczne w zwalczaniu czogw. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kaliber 88 mm dugo lufy 160 cm waga 141,7 kg prdko pocztkowa pocisku 140 m/s zasig 750 m pocisk przebija pancerz o gruboci 100 mm trafiajc pod ktem 90

dziao

okrt

PRINZ EUGEN
Niemiecki ciki krownik zwodowany 22 sierpnia 1938 r., rozpocz sub w 1940 r. W maju 1941 r. towarzyszy pancernikowi ^Bismarck

PZKPFW I
(Sd Kfz101) czog Lekki czog niemiecki skonstruowany w zakadach Kruppa na tajne zamwienie Urzdu Uzbrojenia Armii (Heereswaffenamt) w 1933 r., a wic w okresie, gdy armia zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego nie moga posiada broni pancernej. Konstrukcja bya wzorowana na brytyjskiej tankietce Carden Loyd Mk I zakupionej w 1932 r. Prototyp L.K.A.l way 5 t, uzbrojony by w dwa karabiny maszynowe, a benzynowy silnik nadawa mu prdko 40 km/h. Produkcja seryjna wersji A (Ausfuhrung A) rozpocza si w 1934 r.; rok pniej ruszya produkcja wersji B, w ktrej wprowadzono istotne zmiany w ukadzie jezdnym (dodano jedno koo none i podnie-

Prinz Eugen w doku w Kopenhadze po zakoczeniu wojny

PZKPFW II

150
o mocy 130 KM, ktry wkrtce uznano za zbyt saby i w wersji b wprowadzono silnik HL 62 o mocy 140 KM, a przedni pancerz pogrubiono do 30 mm. W 1937 r wprowadzono dalsze ulepszenia, w wyniku ktrych powstaa wersja c. Wedug wzorw tych modeli roz- ' poczto masow produkcj czogw PzKpfw II A, B i C, ktre rniy si midzy sob szczegami: np. Panzer II Ausf. A mia peryskop dla dowdcy, Ausf. B i C wyposaono w centralnie umieszczon nadbudwk na wieyczce. Ostatni wersj by PzKpfw Ausf F produkowany w 1942 r. W chwili wybuchu 11 wojny wiatowej Wehrmacht dysponowa 1226 czogami PzKpfw II. Do 1943 r. powszechnie uywano tych czogw na wszystkich europejskich frontach i w Afryce Pnocnej.

Pierwsze czogi PzKpjw I

siono koo napinajce gsienic) PZKPFW II i zastosowano silnik o mocy wik- (SdKfz121) szej o 20 KM, co znacznie popra- czog wio osigi czogu. Chrzest bojowy wozy te przeszy w czasie wojny Niemiecki lekki czog skonstruodomowej w Hiszpanii w latach wany w 1935 r. przez zakady DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE 1936-39. We wrzeniu 1939 r. sta- MAN i Daimler-Benz na podsta(PzKpfw U Aiisf. F) nowiy trzon niemieckich si pan- wie zamwienia Urzdu Uzbroje- zaoga 3 osoby cernych (Wehrmacht dysponowa nia Armii (Heereswaffenamt), silnik Maybach HL62TR 1445 czogami tego typu, co stano- ktry planowa wyposaenie si o mocy 140 KM wio ok. 50% ogu si pancer- pancernych w czogi o grubszym ciar 9,51 nych). Byy to czogi szybkie pancerzu i silniej uzbrojonych pancerz 5-35 mm i zwrotne, ale sabo opancerzone ni * PzKpfw I. Do 1936 r. wypro- uzbrojenie i uzbrojone; sukcesy, jakie odnosi- dukowano 100 czogw w we1 dziako KwK30 L/55 kal. 20 mm y w Polsce, zawdziczay spraw- rsjach (Ausfuhritng) af a2 i a3. 1 karabin maszynowy MG 34 nemu dowodzeniu oraz saboci Czog w wersji a3 way 7,2 t, kal. 7,92 mm polskich si pancernych i lotni- grubo pancerza wynosia prdko 40 km/h czych, a take niedoborom broni 14,5 mm, wyposaony by w 6-cy- zasig 200 km przeciwpancernej. Uywano ich do lindrowy silnik Maybach HL 37 1942 r., gwnie do zada rozpoznawczych. cznie wyprodukoPzK/?/k//(SdKfz 121) wano 2677 czogw tego typu, w tym 477 Ausf A, 2000 Ausf. B i 200 wozw dowodzenia.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PzKpfw l Ausf. B) zaoga 2 osoby silnik Maybach NL38TR o mocy 100 KM ciar 5,8 t pancerz 6-13 mm uzbrojenie 2 karabiny maszynowe MG 13 kal. 7,92 mm prdko 40 km/h zasig 170 km

151 PZKPFW III

(SdKfz141) czotg wano dziao z krtk luf kal. 50 mm i dwa karabiny maszynowe. W pniejszych wersjach od J (od grudnia 1941 r.) do M uyto dziaa z dug luf kal. 50 mm. Ostateczn zmian uzbrojenia wprowadzono w wersji N (produkowana od czerwca 1942 r.), w ktrej zastosowano dziao kal. 75 mm z krtk luf. W 1939 r. Wehrmacht mia tylko 72 czogi PzKpfw III i dopiero zim 1941 r. wprowadzono je do uzbrojenia wszystkich dywizji pancernych. W 1943 r. ze wzgldu na niemono uzbrojenia czogu w dziao z dug luf kal. 75 mm (wieyczka o rednicy 152 cm bya za maa o 16 cm) zaczto wycofywa te czogi z jednostek frontowych i zastpowa je *PzKpfw IV. Do sierpnia 1943 r. wyprodukowano cznie 5670 czogw wszystkich wersji, wrd ktrych najliczniejsze byy Ausf J (2516 egzemplarzy). Na podwoziu czogu PzKpfw III wyprodukowano 10 330 dzia samobienych (m.in. Sturmgeschutz 40 7720 egz., Sturmhaubitze 41 - 1211 egz.).

PZKPFW IV
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PzKpfw III Ausf. J) zaoga 5 osb silnik Maybach HL120TRM ciar 21,5 t pancerz 16-50 nim uzbrojenie 1 dziao KwK39 L/60 kal. 50 mm 2 karabiny maszynowe MG 34 kal. 7,92 mm prdko 40 km/h zasig 155 km

Niemiecki redni czog skonstruowany w latach 1936-37 w zakadach Daimler-Benz, wybrany przez Urzd Uzbrojenia Armii (Heereswaffenamt) po prbach na poligonach w Kumersdorf i Ulm, gdzie testowano rwnie czogi zakadw Henschel i MAN. Pierwszych 5 modeli (wersje od A do D) wyprodukowano jako prbne w liczbie 70 egzemplarzy, dopiero wersja [Ausfiihrung) E produkowana od grudnia 1938 r. do padziernika 1939 r. staa si wzorcem dla wszystkich pniejszych modeli, ktre rniy si ze wzgldu na wymogi taktyczne. Czogi w wersjach A, B, C,D,E\Fuzbrojone byy w dziaa z krtk luf kal. 37 mm i 2 karabiny maszynowe MG 34 kal. 7,92 mm w wieyczce i 1 MG 34 w kadubie. W wersjach G (produkowane od kwietnia 1940 r.), H (produkowane od padziernika 1940 r.) i pierwszych J (produkowane od marca 1941 r.) zamonto-

PZKPFW IV
(SdKfz161) czog

Pz$WJF(SdKfc 161)

Pilotowy model niemieckiego 18-tonowego czogu opracowaa i testowaa w 1934 r. firma RheinmetallBorsig, ale zamwienie na produkcj seryjn otrzymay zakady Kruppa. Pierwsz krtk seri 35 czogw w wersji {Ausfiihrung) A produkowano od padziernika 1937 do marca 1938 r. Od kwietnia tego roku uruchomiono produkcj wersji B oraz C (od wrzenia 1938 r.) i one bray udzia w walkach w Polsce we wrzeniu 1939 r. W wyniku dowiadcze z tej kampanii powstay wersje D (produkowane od padziernika 1939 r.) i E (produkowane od wrzenia 1940 r.) z dodatkowymi pytami pancernymi zamocowanymi nitami z przodu kaduba i nieco innym zawieszeniem. W wersji Fz 1941 r. pancerz pogrubiono do 50 mm z przodu i 30 na bokach, zastosowano rwnie nowy typ gsienic i k napinajcych; te czogi wykorzystano po raz pierwszy w Afryce Pnocnej we wrzeniu 1942 r. W czogach Ausf. F2 produkowanych od marca do lipca 1942 r. po raz pierwszy zastosowano dziao z dug luf kal. 75 mm. W czogach Ausf. G produkowanych od maja 1942 r. wprowadzono dodatkowe opancerzenie kaduba i wieyczki w postaci blach, o gruboci 5-9 mm, w celu ochrony zaogi przed pociskami kumulacyjnymi. Ostatnim modelem by Ausf. ./ produkowany od czerwca 1944 r. do marca 1945 r. cznie wyprodukowano 8523 cz-

PZKPFW V PANTHER gi PzKpfw IV w 10 wersjach (najliczniejsza bya wersja H - ill egz.). Ich podwozia wykorzystywano rwnie do produkcji dzia samobienych, m.in. Jagdpanzer IV, *Bnimmbar.

152

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PzKpjw IV Ausf. H) zaoga 5 osb silnik MaybachHL120TRM, 265KM ciar 251 pancerz 10-80 mm uzbrojenie 1 dziao KwK40 L/48 kal. 75 mm 2 karabiny maszynowe MG 34 kal. 7,92 mm prdko 38 km/h zasig 210 km.

PZL P.7 DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Bristol Jupiter F-V11 prod. Polskich Zakadw Skoda o mocy 485 KM rozpito 10,57 ni dugo 6,98 m maks. masa startowa 1476 kg maks. prdko 327 km/h zasig 600 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe Vickers wz. E kal. 7,92 mm (pniej FK wz. 33)

We wrzeniu 1939 r. w jednostkach bojowych byo 30 samolotw P.7, a w jednostkach szkolnych, rezerwie i remontach - 75. W walkach z lotnictwem niemieckim bray udzia samoloty ze 123 eskadry przydzielonej PZKPFW V PANTHER do Brygady Pocigowej, eskadry 151 z Samodzielnej Grupy Operacyjnej -> PANTHER Narew", eskadry 162 z armii d" oraz samorzutnie zorganizoPZKPFW VI TIGER I wanej eskadry tzw. Grupy Dbliskiej. Byy to przestarzae samoloty, -> TIGER rozwijajce niewielk prdko, sabo uzbrojone. Nie mogy podj rwPZKPFW VI TIGER II norzdnej walki z myliwcami niemieckimi i z tego wzgldu po kilku -* KNIGSTIGER lotach bojowych zrezygnowano z wykorzystywania ich w charaktePZL P.7 rze myliwcw i przeznaczono do samolot zada rozpoznawczych. W czasie Polski samolot myliwski skon- walk zestrzeliy 7,5 samolotu niestruowany przez in. Zygmunta mieckiego (jeden wsplnie z P.IIc). Puawskiego w Pastwowych Zakadach Lotniczych. Pierwszy prototyp P-7/I oblatano w padzierniku PZL 1930 r., a drugi w marcu 1931 r.; jesieni tego roku P-7/II przeszed prby pastwowe w Instytucie Bada Techniczno-Lotniczych, w ktrych wyniku dopuszczono samolot do produkcji seryjnej. W latach 1932-33 PZL wyprodukoway 149 egzemplarzy, z ktrych pierwszych pi rozpoczo sub pod koniec 1932 r. w 1 puku lotniczym. Produkcj zakoczono w poowie 1933 r.; w 1935 r. zaczto wycofywa te samoloty z pierwszej linii, planujc, e do koca 1937 r. zastpi je nowoczeniejsze *PZL P.I1.

PZL P.ll
samolot Polski samolot myliwski skonstruowany przez in. Zygmunta Puawskiego z Pastwowych Zakadw Lotniczych. Prototyp P-II/I z silnikiem Gnme Rhne Jupiter-9 zosta oblatany w sierpniu 1931 r. Drugi prototyp, oblatany w grudniu 1931 r., prezentowany by na
P.ll

PZL.23 KARA
III Midzynarodowym Mityngu Lotniczym w Zurichu w lipcu 1932 r., a w grudniu na Salonie Paryskim, gdzie wywoa due zainteresowanie wadz lotniczych, m.in. Francji, Portugalii, Turcji, Grecji, Czechosowacji, Japonii, ktre zgaszay ch zakupienia licencji. Trzeci prototyp oblatano w czerwcu 1932 r. i po zmianach wprowadzonych w wyniku bada w Instytucie Bada Techniczno-Lotniczych sta si wzorcem w produkcji seryjnej. W 1933 r. wyprodukowano 50 samolotw w wersji eksportowej P.llb (na podstawie prototypu P-ll/II) dla Rumunii, a nastpnie zakady przystpiy do realizowania zamwienia na 30 samolotw dla Polskich Si Powietrznych. Na przeomie 1934 i 1935 r. nastpca in. Puawskiego, ktry zgin w wypadku lotniczym, in. Wsiewood Jakimiuk przystpi do opracowania wersji P.llc z mocniejszym silnikiem i zmienion przedni czci kaduba; produkcja seryjna rozpocza si w 1935 r. i trwaa do 1937 r. cznie wyprodukowano 225 samolotw PAL W chwili wybuchu wojny polskie lotnictwo dysponowao 172 samolotami PI le P.llc, z ktrych 128 byo w jednostkach bojowych (w pierwszych dniach wrzenia skierowano ponadto do walki 7 samolotw rezerwowych). Samolot P.llc pilotowany przez ppor. Wadysawa Gnysia ze 121 eskadry myliwskiej odnis pierwsze zwycistwo powietrzne w II wojnie wiatowej, zestrzeliwujc 1 wrzenia o godz 5.20 *Junkersa Ju 87. Polskie samoloty myliwskie byy przestarzae, ustpujc niemieckim pod wzgldem siy ognia i prdkoci, ale za to zwrotniejsze i groway w walce koowej. Straty wasne wyniosy 118 samolotw, do Rumunii 17 wrzenia ewakuowano 36 samolotw (pojedyncze przedostay si na Wgry, otw, do Estonii i ZSRR), z ktrych 28 wcielono do rumuskich si powietrznych; kilka zdobyli Niemcy, ale aden nie nadawa si do eksploatacji.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {P.llc) silnik Mercury VS2 o mocy 441 KM rozpito 10,72 m dugo 7,55 ni maks. masa startowa 1590-1800 kg maks. prdko 360 km/h zasig 700-810 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe Vickers kal. 7.92 mm (pniej 2 karabiny maszynowe PWU wz. 33 kal 7,7 mm dodatkowo 2 karabiny maszynowe PWU wz. 33) (niektre egzemplarze) 2 lub 4 bomby po 12,5 kg

154
1936 r.; w czasie eksploatacji wyszy ] na jaw wady nowego samolotu (m.in ograniczony udwig i puap, wadliwa praca skrzeli), co zmusio producenta do opracowania wersji B z silnikiem o wikszej mocy. 1 wrzenia 1939 r. polskie eskadry bojowe dysponoway 118 samolotami PZL.23B, 50 samolotw znajdowao si w rezerwie, jednostkach szkolnych i w remontach (35 samolotw PZL.23A byo w rezerwie i w jednostkach szkoleniowych). W czasie walk uywano ich gwnie do atakowania kolumn pancernych nieprzyjaciela, do czego nie byy przystosowane, i do dalekich lotw rozpoznawczych. Powolne, sabo uzbrojone i pozbawione opancerzenia samoloty poniosy due straty; 112 Karasi zostao zniszczonych (90% stanu wyjciowego); zaledwie 11 samolotw ewakuowano do Rumunii. Samoloty te wraz z ok. 30 PZL.23A zostay wcielone do lotnictwa rumuskiego.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PZL. 2 3 B) silnik PZL Pegasus VI1IA o mocy 680 KM rozpito 13.95 m dugo 9.68 m maks. masa startowa 2893-3138 kg maks. prdko 319 km/h zasig 1260-1500 km uzbrojenie 1 karabin maszynowy wz.33 kal. 7,92 mm 2 karabiny maszynowe Vickers kal. 7,92 mm 700 kg bomb (po 100, 50 i 12,5 kg) przenoszonych pod kadubem i skrzydami

PZL 23 KARA
samolot Polski lekki samolot bombowy skonstruowany na pocztku lat trzydziestych przez in. Stanisawa Praussa, ktry przystosowa do celw wojskowych opracowany przez siebie w 1930 r. szybki, nowoczesny samolot komunikacyjny PZL. 13. Pierwszy prototyp PZL-23/I oblatano w kocu sieipnia 1934 r.; prby ujawniy wiele wad (m.in. wibracj tylnej czci kaduba, ograniczon widoczno i ciasnot kabiny, przegrzewanie si silnika), z ktrych wikszo usunito w drugim prototypie oblatanym wiosn 1935 r. Po katastrofie drugiego prototypu w czasie prb 27 lipca 1935 r. zbudowano trzeci, ktry sta si wzorcem dla produkowanego seryjnie od drugiej poowy 1935 r. samolotu PZL.23 A. Pierwsze samoloty skierowano do jednostek w poowie

PZL 23 Kara

155 PZL P.24

samolot

PZL.37 OS

Polski samolot myliwski, opracowany przez zesp in. Wsiewooda Jakimiuka, by eksportow wersj myliwca P.llc. Pierwszy prototyp PZL P-24/I oblatano w poowie maja 1933 r. Ze wzgldu na uszkodzenie samolotu w czasie pierwszego lotu prby tego prototypu ponowiono dopiero w padzierniku 1933 r. Drugi prototyp w czasie prb 28 czerwca 1934 r. dokona duego wyczynu, osigajc prdko 414 km/h. W sierpniu 1934 r. oblatano trzeci prototyp z mocniejszym silnikiem Gnme Rhne 14 Kfs o mocy 900 KM. Nowatorskim rozwizaniem byo zastosowanie podwieszanych pod skrzydami dziaek Oerlikon FF kal. 20 mm strzelajcych poza tarcz miga. Samolot wzbudzi due zainteresowanie nabywcw zagranicznych; m.in. na przeomie maja i czerwca 1936 r. podpisano umow na dostaw do Turcji 40 kompletnych samolotw i 20 w czciach. 5 samolotw P.24 A zamwia Grecja, 24 P.24B Bugaria, licencj oraz 6 P.24E zakupia Rumunia. W 1936 r. Pastwowe Zakady Lotnicze zmodyfikoway P.24, instalujc silnik Gnme Rhne 14 N-07 o mocy 970 KM, nowy osprzt, opancerzenie kabiny pilota i pancern szyb; ten model produkowany by w dwch wariantach: P.24 F z 2 karabinami maszynowymi i 2 dziakami kal. 20 mm oraz P.24G z 4 karabinami maszynowymi. Nowe samo-

PZL P.2

loty zamwia m.in. Grecja (25 P.24F i 6 G); produkcj licencyjn podjy zakady w Turcji i Rumunii. Dla potrzeb lotnictwa polskiego opracowano wersj H z silnikiem Gnom Rhne 14 N 21 (maks. prdko 460 km/h, uzbrojenie 2 dziaka kal. 20 mm i 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm lub tylko 2 dziaka kal. 20 mm), przewidujc, e oglna produkcja wyniesie w latach 1939-40 ok. 190 egzemplarzy. W chwili wybuchu wojny w Polsce znajdowao si kilka egzemplarzy seryjnych, z ktrych aden nie zosta przekazany do jednostek bojowych. Trzeci prototyp wczono do tzw. Grupy Dbliskiej; na nim por. H. Szczsny zestrzeli nad Dblinem 14 i 15 wrzenia dwa samoloty niemieckie. W Bugarii P.24 w pocztkowym okresie wojny byy wykorzystywane w systemie obrony przeciwlotniczej kraju. W Rumunii stanowiy (obok Pil) trzon lotnictwa myliwskiego do 1941 r., a pniej uywano ich do obrony wanych obiektw, w Turcji znajdoway si w pierwszej linii do 1943 r. Najbar-

dziej odznaczyy si w Grecji (gdzie byy na wyposaeniu 3 eskadr) w obronie przed agresj wosk; zniszczyy co trzeci samolot stracony przez *Reggia Aeronautica. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (P.24F)
silnik Gnme Rhne 14 N-07 o mocy 970 KM rozpito 10,68 m dugo 7,6 m maks. masa startowa 1915 kg maks. prdko 430 km/h zasig 700 km uzbrojenie 2 dziaka Oerlikon FF kal. 20 mm 2 karabiny maszynowe Colt Browning kal. 7,9 min 2 bomby po 12,5 kg

PZL.37 O
samolot Polski bombowiec, jeden z najlepszych tego typu pierwszego okresu wojny, zosta skonstruowany w latach 1934-35 przez in. Jerzego Dbrowskiego. Pierwszy prototyp PZL.37/1 oblatano dopiero 13 grudnia 1936 r. W drugim prototypie PZL.37 III wprowadzono istotne zmiany: m.in. zainstalowano silniki o wikszej mocy (918 KM), podwjne usterzenie kierunku, unikatowe podwozie opracowane przez Kubickiego, zmieniono projekt kabiny pilota i radiooperatora; po zakoczeniu bada i prb zosta przyjty jako egzemplarz wzorcowy wersji PZL.37B. Jednoczenie oblatano trzeci prototyp, ktry sta si wzorcem dla wersji eksportowej

PZL. 37 o

PZL.43

156
uzbrojenie 3 karabiny maszynowe Vickers wz. F lub PWU wz. 37 kal. 7,92 mm. bomby 2580-3020 kg

PZL.43
samolot

PZL.37 o

PZL.37C. Produkcj pierwszych 10 samolotw w wersji PZL.37 A (z silnikami o mocy 873 KM kady i pojedynczym usterzeniem kierunku) uruchomiono w 1937 r.; dalsze 20 ezgemplarzy wersji A bis miao ju podwjne usterzenie kierunku. Po zakoczeniu produkcji pierwszych wersji na przeomie 1937 i 1938 r. zakady przystpiy do budowy 150 samolotw w wersji B, ktrych pierwsze egzemplarze dostarczono do 210 dyonu bombowego w listopadzie 1938 r. W chwili wybuchu wojny lotnictwo dysponowao 81 samolotami o, z ktrych 36 byo w gotowoci bojowej w czterech eskadrach czterech dyonw brygady bombowej, a w czasie dziaa wojennych przekazano z rezerwy do jednostek 10 samolotw. Mimo waciwoci predestynujcych te samoloty do nalotw na obiekty pooone na zapleczu wroga (duy adunek bomb, duy zasig) Naczelny Wdz nie wyrazi zgody na zaatakowanie Krlewca.

osie wykorzystywano gwnie jako samoloty szturmowe do walki z kolumnami pancernymi nieprzyjaciela (do czego nie byy przystosowane) i samoloty rozpoznawcze. We wrzeniu PZL.37B wykonay 100 nalotw bombowych (zrzuciy ok. 120 t bomb) i ok. 25 lotw rozpoznawczych. Po 17 wrzenia ewakuowano do Rumunii 27 samolotw, ktre wadze rumuskie potraktoway jako przedterminow dostaw 30 samolotw zamwionych wczeniej i wczyy je do si powietrznych; w skadzie rumuskich eskadr bray udzia w walkach na froncie wschodnim.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PZL.37B) silniki 2 x Bristol (PZL) Pegasus XX o mocy 918 KM kady rozpito 17,93 m dugo 12,92 m maks. masa startowa 9120 kg maks. prdko 412 km/h zasig 1500 km (ze zbiornikami dodatkowymi - 2600 km)

Eksportowa wersja samolotu *PZL.23 produkowana od poowy 1935 r. na zamwienie Bugarii. Pierwsz seri 12 samolotw dostarczono do koca 1937 r., a z drugiej serii 42 PZL.43B 9 samolotw pozostao w Polsce w chwili wybuchu wojny. Cztery z nich zostay zniszczone 4 wrzenia przed hangarem na lotnisku Okcie przez niemieckie samoloty, a pozostaych pi brao udzia w walkach, atakujc kolumny pancerne nieprzyjaciela i wykonujc loty rozpoznawcze. Samoloty dostarczone do Bugarii byy wykorzystywane przez lotnictwo tego pastwa do 1945 r.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (PZL.43B) silnik Gnme Rhne 14 N-01 o mocy 980/1020 KM rozpito 13,95 m dugo 9,95 m masa startowa 3525 kg maks. prdko 365 km/h zasig 600-1400 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe wz. 36 kal 7,92 mm 2 karabiny maszynowe Vickers F kal. 7.92 mm bomby o ciarze 700 kg przenoszone pod kadubem i skrzydami

Q-SHIPS
okrty

Nazwa alianckich uzbrojonych okretw-pu3apek, ktre, zachowuj'c wygi'd jednostek handlowych, mia! y zwabiaae niemieckie okrty podwodne i niszczyas je ogniem dzia3. Brytyjczycy wprowadzili 8 takich okrtw w okresie od paYdziernika 1939 r. do marca 1940 r. aden nie odnis3 sukcesw, a gdy 2 storpedowane przez U-booty zatone3y, pozosta3e wycofano ze s3u^by. Amerykanie, nie zwalaj'c na brytyjskie docewiadczenia, wys3ali w rejs w 1942 r. kilka okrtw-pu3apek, lecz po zatopieniu przez niemiecki okrt podwodny jednego z nich 3 (zgine o 141 marynarzy) zaprzestano dalszych eksperymentw.

QUADRANT
kryptonim

Kryptonim pierwszej konferencji w Ouebecu (Kanada) w dniach 17-24 sierpnia 1943 r. miedzy prezydentem Stanw Zjednoczonych Franklinem D. Rooseveltem i premierem Wielkiej Brytanii Winstonem Churchillem. Mecowie stanu poparli wstpny projekt inwazji na Normandie, plan ubycia sztucznych portw *Mulberry" oraz dyskutowali na temat inwazji na 3 po udniow' Francje (*Anvil/Dragoon,'). Podjli decyzje o utworzeniu Dowdztwa Azji Po3udniowo-

HMS Queen Elizabeth

QUEEN ELIZABETH Wschodniej z lordem *Mountbattenem na czele. Podpisane na konferencji tajne porozumienie midzy Rooseveltem i Churchillem przewidywao wspprac obydwu pastw przy produkcji bomby *atomowej, zakaz uycia tej broni przeciwko drugiej stronie konferencji oraz konieczno wzajemnej zgody na uycie przeciwko trzeciemu pastwu. (*Konferencje Sprzymierzonych) QUEEN ELIZABETH okrt Brytyjski pancernik zwodowany 16 padziernika 1913 r., po zakoczeniu remontu w 1940 r. doczy do Floty Macierzystej, a nastpnie przeszed na Morze rdziemne. 19 grudnia 1941 r. w porcie w * Aleksandrii zosta uszkodzony wybuchami min podoonych przez woskich nurkw. Wyremontowany, w 1943 r. wyruszy na Daleki Wschd, gdzie uczestniczy w ochronie konwojw oraz ostrzeliwaniu wybrzey Birmy w czasie ofensywy wojsk alianckich.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 31 100 t dugo 196 m szeroko 31,7 m zanurzenie 9,4 m prdko 24 wzy uzbrojenie 8 dzia ( 4 x 2 ) kal. 381 mm 12 dzia kal. 152 mm 8 dzia! przeciwlotniczych kal. 115 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 16 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 3 wodnosamoloty

158 QUISLING VIDKUN (1887-1945) polityk Zaoyciel i przywdca norweskiej partii nazistowskiej (Nasjonai Samling) w latach trzydziestych, po zajciu Norwegii przez Niemcw w 1940 r. stan na czele kolaboracyjnego rzdu. Wobec braku autorytetu i poparcia ze strony spoeczestwa zosta pozbawiony tej funkcji i 1 lutego 1942 r. Niemcy powoali go na stanowisko przewodniczcego Rady Pastwa (pozbawione jakiejkolwiek realnej wadzy, ktra przypada niemieckiemu komisarzowi Josefowi Terbovenowi). Po zakoczeniu wojny dobrowolnie odda si w rce wadz norweskich; zosta skazany na mier i stracony.

RACZKIEWICZ WADYSAW
(1885-1947) polityk

Prawnik i polityk, w 1917 r. wsptwrca Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego w Rosji i jego prezes, od 1921 r. trzykrotnie by ministrem spraw wewntrznych (majwrzesie 1921, czerwiec 1925-maj 1926, padziernik 1935-maj 1936). Wojewoda nowogrdzki, wileski, krakowski i pomorski. Od 1930 do 1935 r. marszaek Senatu, a od 1934 r. do 1939 r. prezes wiatowego Zwizku Polakw z Zagranicy. 17 wrzenia 1939 r. przekroczy granic z Rumuni, dotar do Parya, gdzie 29 wrzenia obj urzd prezydenta RP przekazany mu przez Ignacego *Mocickiego. Od 1940 r. przebywa w Wielkiej Brytanii. By przeciwny zbyt daleko idcej - jego zdaniem - polityce kompromisw ze Zwizkiem Radzieckim, prowadzonej przez Wadysawa *Sikorskiego i Stanisawa * Mikoajczyka.

Wladysaw Raczkiewicz (z prawej) dekoruje Krzyem Walecznych oficera lotnictwa

stwa Spraw Zagranicznych w rzdzie gen. Wadysawa * Sikorskiego. Po wojnie pozosta w Londynie i w 1979 r. obj stanowisko prezydenta RP na emigracji, ktre sprawowa do roku 1984.

RACZYSKI EDWARD
(1891-1993) polityk Polski dyplomata od 1919 r, w latach 1932-34 by delegatem przy Lidze Narodw. Od 1934 r. do 1945 r. peni funkcj ambasadora Polski w Londynie, a w latach 1941-43 by jednoczenie kierownikiem Minister-

RADAR
Urzdzenie do wykrywania i okrelania parametrw ruchu obiektw (nazwa jest skrtem od amerykaskiej nazwy Radio Detection and Rang lub brytyjskiej Radio Aids for Defence and Reconaissance) wynaleli w 1922 r. dwaj amerykascy fizycy A. Hoyot Taylor i Leo

Young. Niezalene prace nad skonstruowaniem takiego aparatu prowadzili naukowcy niemieccy, japoscy, radzieccy, francuscy oraz brytyjscy. W Wielkiej Brytanii Robert Alexander Watson-Watt 13 lutego 1935 r. dokona udanego eksperymentu wykrycia z odlegoci 50 km samolotu Handley Page Heyford. Po udoskonaleniu wynalazku Brytyjski Komitet Obrony Powietrznej opracowa projekt budowy sieci 20 stacji radiolokacyjnych, pracujcych na falach o dugoci 10-13,5 m, ktre mogyby wykrywa z odlegoci 65 km samoloty lecce na wysokoci 1500 m i z odlegoci 192 km

RADAR
samoloty lecce na wysokoci powyej 9000 m. Pi stacji tworzcych tzw. Chain Home uruchomiono we wrzeniu 1938 r. w pobliu ujcia Tamizy (Dover, Dunkirk, Canawden, Great Bromley, Bawdsey). Ich wad bya niemono wykrywania nisko leccych samolotw; okazay si do tego zdolne od 1936 r. stacje radarowe (Chain Home Low - CHL) pracujce na falach o dugoci 1,5 m i zasigu ok. 80 km. W 1939 r. radar Al pracujcy na falach 1,5 m zainstalowano na pokadzie samolotu, aby pilot w warunkach braku widocznoci mg obserwowa na ekranie obraz terenu, nad ktrym przelatywa. Doskonalszy radar (Al Mk VII, nazwany wkrtce H2S) emitujcy fale o dugoci 10 cm skonstruowali w 1941 r. dwaj pracownicy Uniwersytetu Birmingham: John Randall i Harry Boot; urzdzenia takie, zainstalowane na pokadach 12 samolotw bombowych *Halifax z 38 dywizjonu RAF i 12 *Stirling z 7 dywizjonu umoliwiy dokadn lokalizacj celw w *Hamburgu podczas nalotu w nocy z 30 na 31 stycznia 1943 r. Dalsze prace doprowadziy do skonstruowania w drugiej poowie 1943 r. urzdzenia pracujcego na falach 3-centymetrowych, ktre odtwarzao dokadny obraz zabudowanego terenu; po raz pierwszy wykorzystano je podczas nalotu na * Berlin 22 listopada tego roku. Radary tego typu odday due usugi w lokalizowaniu przez nocne myliwce nieprzyjacielskich formacji i atakowaniu ich. Rwnolegle z postpem prac nad doskonaleniem radarw lotniczych osigano sukcesy w konstruowaniu radarw morskich; latem 1938 r. urzdzenia wykrywajce samoloty zainstalowano na pokadach dwch brytyjskich okrtw. *Rodney i * Sheffield. Udoskonalone radary emitujce fale o dugoci 50 cm uywane byy m.in. do kierowania ogniem przeciwlotniczym (Type 282) i ogniem do zwalczania celw nawodnych (Type 284); aden z nich nie mg wykry ma-

160

Pokj operacyjny w podziemiach zamku w Dover, gdzie nadsyano informacje ze stacji radarowych

ych obiektw, jakimi byy okrty cych fale elektromagnetyczne podwodne idce na powierzchni o dugoci od 2,5 m do 53 cm wody. Dopiero radary pracujce na i ostrzegajcych zaog, ktra falach o dugoci 10 cm lokalizo- dziki temu miaa wystarczajco way U-booty; pierwszy ekspery- duo czasu, aby zanurzy okrt. mentalny nadajnik tego typu zain- Nowy radar pracujcy na falach stalowano na pokadzie niszczy- 10 cm, nazwany H2S/ASV i zainciela w marcu 1941 r., a do lipca stalowany w samolotach Obrony tego roku 25 korwet wyposaono Wybrzea na pocztku 1942 r., nie w udoskonalone aparaty radiolo- wywoywa reakcji Metoxa kacyjne Type 271. Radary nazwa- i umoliwi ponowne podjcie niene ASV (Air to Surface Vessel), spodziewanych atakw na zlokaliemitujce fale 1,7 m, omiatajce zowane za jego pomoc U-booty; z gry powierzchni wody, pozwa- w marcu 1942 r. samoloty wyposalay atwo lokalizowa okrty na- one w te urzdzenia wykryy i zawodne i podwodne. Ich skutecz- atakoway 13 okrtw podwodnych, no w walce zmniejszya si a miesic pniej - 23. W styczniu z chwil zainstalowania na U-boo- 1944 r. wyposaono samoloty tach urzdze Metox wykrywaj- w radary ASV Mk VI wysyajce
Stanowisko radarowe obsugiwane przez czonkinie. WAAF

161

RADZIECKO-FINSKA WOJNA
wschodniej Karelii. dania te rzd fiski odrzuci i bezzwocznie ogosi mobilizacj. Krokiem poprzedzajcym wojn byo zerwanie przez Zwizek Radziecki paktu o nieagresji z 1932 r. Armia Czerwona rozpocza dziaania wojenne 30 listopada 1939 r. pod pretekstem rzekomego ostrzelania cztery dni wczeniej radzieckich posterunkw nadgranicznych w Mainili przez artyleri fisk. Siy radzieckie w pierwszej fazie wojny liczyy 27 dywizji piechoty, 1 dywizj kawalerii, 1 korpus zmechanizowany, 3 brygady czogw i ok. 800 samolotw. Siy zbrojne Finlandii (po mobilizacji) liczyy 9 dywizji piechoty i kilka samodzielnych oddziaw - cznie 195 tys. onierzy w polu wspieranych przez sabe lotnictwo (200 samolotw), bez broni pancernej i cikiej artylerii. 30 listopada 1939 r. wojska radzieckie przekroczyy na caej dugoci granic liczcc ok. 1500 km (zasadnicze operacje prowadzono na Przesmyku Karelskim), ale zostay zatrzymane przez armi fisk (dowdca

fale o dugoci 3 cm. Tak wyposa- RADZIECKO-FINSKA one samoloty okazay si najsku- WOJNA teczniejsz broni przeciw okr- 1939-40 tom podwodnym. 23 maja 1943 r. adm. Karl *Dnitz Tajny protok do ukadu *Ribbenwyda rozkaz wycofania U-bootw trop-Mootow z 23 sierpnia 1939 r. z pnocnego Atlantyku, gdy przewidywa, e Finlandia znajdzie stwierdzi: wrg, stosujc nowe si w sferze wpyww radzieckich. urzdzenia wykrywajce [...], uczy- Po jego podpisaniu rzd ZSRR ni dalsz walk niemoliw". podj kroki w celu podporzdkoNiemcy zaistalowali radary na po- wania sobie Finlandii. 5 padzierkadach okrtw w 1939 r. (o czym nika zaproszono do Moskwy fiBrytyjczycy dowiedzieli si anali- skiego ministra spraw zagraniczzujc zdjcia pancernika *Admiral nych Eljasa Erkko; w czasie Graf Spee, na ktrych rozpoznali negocjacji, ktre rozpoczy si anteny), jednoczenie wprowadzili 12 padziernika, Stalin zada, do wyposaenia stacje radarowe ty- aby Finlandia (podobnie jak Litwa, pu Freya i pniej Wiirzburgpracu- otwa i Estonia) podpisaa ze jce na falach o dugoci 53 cm. Zwizkiem Radzieckim ukad Stacje radiolokacyjne Lichtenstein o wsppracy i wzajemnej pomocy (62 cm) instalowane na pokadach oraz oddaa mu zachodni cz (( myliwcw nocnych umoliwiay Pwyspu Rybackiego i 5 wysepek IT lilotom wykrycie alianckich bom- w Zatoce Fiskiej, a take wydzierbowcw z odlegoci ok. 5 km awia baz na pwyspie Hanko i zblienie si na dystans kontaktu nad Zatok Fisk i zgodzia si na : wzrokowego. Radary FuG 240 przesunicie granicy o 30-40 km w emitujce fale 10 cm skonstruowa- na zachd od Leningradu. W zano na wzr brytyjskiego H2S odna- mian obiecywa oddanie Finlandii lezionego na pokadzie rozbitego sabo zaludnionych i bez wikszej Slirlinga. wartoci gospodarczej terenw we
Funkcje i parametry urzdze radarowych

Funkcje Niemcy ostrzeganie kierowanie ogniem dzia wykrywanie celw morskich wykrywanie celw powietrznych Wielka Brytania wczesne ostrzeganie kierowanie ogniem artyleryjskim wykrywanie celw powietrznych z okrtw wykrywanie celw morskich wykrywanie celw morskich z samolotu wykrywanie celw powietrznych z samolotu USA wykrywanie celw powietrznych z okrtu precyzyjne ledzenie celw powietrznych wczesne ostrzeganie wczesne ostrzeganie i naprowadzanie myliwcw kierowanie ogniem artyleryjskim

Nazwa

Czstotliwo 125 560 368 91 22, 7-29,7 42,5-50,5 54-85 90 3 GHz 176 3,3 GHz

Zasig 200 30 25 4 300 45 220 25 35-100 5 130 35 230 380 29

Freya Wiirzburg Seetakt FUMO 22 Lichtenstein SN2

Chain Home A MES Tvpe 1 G.L.11 Type 281 Type 271 ASVMk 11 Al Mk VII

CXAM SCR-268 SCR-270 EWAN/CSP-1 SCR 584

195 205 106 3 GHz 3 GHz

Dziaania wojenne na Przesmyku Karelskim 1939-1940 r.

162

Dziaania wojenne na Przesmyku Karelskim 1939-1940 r.

163
TSZ. Gustaf *Manner-heim) wyrzystujc umocnienia linii *Mannerheima. Czynnikami decydujcymi o powstrzymaniu natarcia byy te wietne wyszkolenie i manewrowo niewielkich oddziaw, sprzyjajce obronie warunki terenowe i klimatyczne. Ju 1 grudnia w nadbrzenej osadzie Terijoki, zajtej przez wojska radzieckie ale opuszczonej przez wszystkich mieszkacw, utworzono z fiskich komunistw rzd tzw. Fiskiej Republiki Demokratycznej z Otto Ville Kuusinenem, ktry nastpnego dnia na Kremlu zawar wspomniany ukad wasalny ze Zwizkiem Radzieckim. Na Przesmyku Karelskim rozpocza si wojna pozycyjna, a na ogromnym froncie karelskim Finowie, stosujc szeroko manewr obejcia, gromili wysunite dywizje radzieckie. Dowdztwo radzieckie zaczto od stycznia 1940 r. wzmacnia

RADZIECKO-FINSKA WOJNA

onierze fiscy przeszukuj zdobyczny radziecki czog

swoje wojska; na pocztku lutego liczyy ok. 850 tys. ludzi, 55 dywizji, 2 tys. czogw i 2500 samolotw. 11 lutego przeszy one do na-

onierze fiscy w ataku na radziecki punkt oporu w rejonie Sali

tarcia na Przesmyku Karelskim, przeamay przedni pozycj wojsk fiskich we wschodniej i centralnej jego czci. W wyniku drugiego natarcia, podjtego 26 lutego przez zamarznit Zatok Wyborsk, uchwyciy kilka wysepek i wysadziy desant na wybrzeu. 7 marca przeamay gwn pozycj obrony na zachodnim odcinku linii Mannerheima i przystpiy do nastpnego natarcia, ktrego celem byo okrenie oddziaw fiskich w rejonie Zatoki Wyborskiej. W nocy z 12 na 13 marca ogoszono zawieszenie broni. Na mocy ukadu podpisanego w Moskwie 13 marca 1941 r. Zwizek Radziecki zagarn Przesmyk Karelski z miastem Wyborg, cz Karelii oraz zachodni cz Pwyspu Rybackiego, a take wydzierawi na 30 lat obszar Hanko; Finlandia stracia terytorium o cznej powierzchni 35 084 knf, ale bez mieszkacw, gdy ci - 450 tys. dobrowolnie opucili oddawane ziemie i przesiedlili si w gb kraju. W wyniku dziaa wojennych polego 24 923 onierzy fiskich, ok. 35 tys. zostao rannych; straty radzieckie wyniosy 126 tys. onierzy zabitych i zaginionych, 264 tys. rannych, 800 samolotw i ok. 2300 czogw.

RAEDER ERICH RAEDER ERICH

164

(1876-1960) wielki admira

Niemiecki dowdca i strateg, w czasie I wojny wiatowej by szefem sztabu adm. Franza von Hippera, dowdcy floty krownikw liniowych. Bra udzia (na pokadzie krownika liniowego Seycllitz) w bitwie jutlandzkiej, przed kocem wojny dowodzi krownikiem Cln. Od 1928 r. by szefem kierownictwa marynarki wojennej Reichswehry w randze admiraa. W 1935 r. obj stanowisko naczelnego dowdcy marynarki wojennej UJ Rzeszy (*Kricgsmarinc). W 1939 r. mianowany wielkim admiraem. Uwaa, e naley budowa due okrty i 27 stycznia 1939 r. udao mu si przekona Hitlera do wydania rozkazu zapewniajcego pierwszestwo rozbudowie floty wojennej przed zbrojeniami ldowymi i lotniczymi, co stao si podstaw Planu Z". Opracowa strategiczne koncepcje dziaania floty, uznajc, e siy nawodne mog by rwnie skuteczne w niszczeniu eglugi alianckiej, jak okrty podwodne. 30 stycznia 1943 r. poda si do dymiErich Raeder

Royal Air Force

myliwce powracaj po zwyciskiej walce 29 lipca 1940 r., gdy nad Dover strciy I 7 niemieckich samolotw

sji wobec decyzji Hitlera (powzitej po bitwie koo Wyspy *Niedwiedziej 31 grudnia 1942 r., gdy pancernik Lutzw i ciki krownik *Admira Hipper nie poradziy sobie ze sab eskort konwoju JW-51B") o wycofaniu ze suby nieprzydatnych jego zdaniem najwikszych okrtw Kriegsmarine. Obj wwczas tytularne stanowisko admiraainspektora marynarki. W 1946 r. zosta skazany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w *Norymberdze na doywotnie wizienie za zbrodnicze prowadzenie wojny na morzu; uaskawiony, wyszed na wolno w 1955 r.

RAF
(Royal Air Force) brytyjskie siy powietrzne

Brytyjskie siy powietrzne jako niezaleny rodzaj si zbrojnych powstay 1 kwietnia 1918 r. z poczenia Krlewskiego Korpusu Lotniczego (Royal Flying Coips) i Lotniczej Suby Krlewskiej Marynarki Wojennej (Royal Navy Air Service). Najwyszym organem dowdczym bya Rada Lotnictwa (Air Council), kierowana przez ministra lotnictwa; w jej skad wchodzili cywilni politycy oraz generaowie RAF z szefem sztabu (Chief of the Air Staff) na czele.

W 1936 r. lotnictwo na Wyspach Brytyjskich, podlegajce do tego czasu operacyjnemu dowdztwu Air Defence of Great Britain, podzielono na dowdztwa (Home Commands): Dowdztwo Lotnictwa Myliwskiego (Fighter Command), Dowdztwo Lotnictwa Bombowego (Bomber Command), Dowdztwo Obrony Wybrzea (Coastal Command) oraz Dowdztwo Si Rezerwy (Reserve Command) i Dowdztwo Szkolenia (Training Command). W wyniku dalszych reorganizacji Reserve Command poczono z Training Command i podzielono na Dowdztwo Szkolenia Personelu Latajcego i Dowdztwo Personelu Technicznego (Flying Training and Technical Training Commands). Po wybuchu wojny utworzono nastpne dowdztwa: Dowdztwo Wsppracy z Armi (Army Cooperation Command - rozwizane w 1943 r.), Dowdztwo Zaopatrzenia (Maintenance Command), Dowdztwo Wyszkolenia Powietrznego (Flying Training Command) i inne. Gwnymi dowdztwami brytyjskiego lotnictwa za granic byy: bliskowschodnie (RAF Middle East Command, pniej Mediterranean and Middle East) i poudniowowschodniej Azji (Air Command South-East Asia). Kademu z dowdztw podlegay grupy lotnicze.

165

RAF nis zwycistwo dziki doskonalej organizacji lotnictwa myliwskiego, nowoczesnym samolotom, bliskoci baz, dobremu dowodzeniu i radiolokacji pilotw. W rejonie Morza rdziemnego (gwnie w Egipcie) rozmieszczono liczne dywizjony podlege Dowdztwu RAF Bliskiego Wschodu (Middle East Command). Pocztkowo byy wyposaone w przestarzay sprzt, ale dziki dostawom nowoczesnego uzbrojenia w latach 1940-41 zdoay pokona sabsze technicznie lotnictwo woskie dziaajce z Libii i Afryki Wschodniej oraz udzieli wsparcia alianckim oddziaom ldowym walczcym w Afryce Pnocnej. Nastpnie jednak, po pojawieniu si na tym teatrze dziaa samolotw Luftwaffe, rozpoczy si trudne dwuletnie walki o panowanie w powietrzu. W lipcu 1940 r. Ministerstwo Lotnictwa nakazao gwnodowodzcemu RAF skoncentrowanie nalotw bombowych na zakadach przemysowych i rafineriach w Niemczech, co zapocztkowao (po wstpnych dziaaniach w marcu i maju 1940 r.) strategiczn ofensyw bombowcw RAF, ktra osigna najwiksze natenie w okresie od wiosny 1943 r. i bya nieprzerwanie kontynuowana do koca wojny ^strategiczne bombardowania). W 1944 r. lotnictwo brytyjskie (i amerykaskie) uzyskao zdecydowan przewag nad Luftwaffe, co miao olbrzymi wpyw na przebieg dziaa ldowych. W okresie przygotowa do inwazji w *Normandii utworzono w ramach RAF 2 taktyczn armi lotnicz (Second Tactical Air Force), ktra przeja gwny ciar atakowania linii komunikacyjnych i zaplecza wojsk niemieckich w pnocnej Francji (tzw. Transportation Plan); dziaania te miay istotny wpyw na przebieg walk po wyldowaniu wojsk alianckich, gdy zniszczenie linii kolejowych, drg, mostw i parowozowni opnio marsz niemieckich jednostek pancernych z gbi Francji na wybrzee.

Lancaster zrzuca Grand Slam - najcisz bomb uywan w II wojnie wiatowej

tworzone przez dywizjony (z wyjtkiem lotnictwa myliwskiego, gdzie od jesieni 1940 r. istnia poredni szczebel w postaci skrzyde myliwskich). Lotnictwo bombowe pocztkowo obejmowao grupy nr od 2 do 5 oraz 6. grup szkoleniow; grup nr 1 wysano w 1939 r. do Francji w ramach Wysunitych Powietrznych Si Uderzeniowych (Advanced Air Striking Force), skd wrcia w czerwcu 1940 r. Dla obrony Wielkiej Biytanii najwaniejsze znaczenie miao lotnictwo myliwskie. W okresie midzywojennym siy powietrzne otrzymay bardzo dobre samoloty myliwskie *Spitfire i *Hurricane; wprowadzono te nowoczesny sytem obrony Wysp Brytyjskich wykorzystujcy sie *radarow.

w 1938 r. piloci RAF odbyli cznie 148 458 godzin lotw treningowych w dzie i tylko 14 615 godzin lotw nocnych; jedynie 84 pilotw potrafio lata w nocy, samoloty nie miay odpowiednich urzdze nawigacyjnych. Uwzgldniajc t sytuacj, gwnodowodzcy RAF marsz, lotnictwa sir Edgar Ludlow Hewitt w sierpniu 1939 r. poinformowa rzd, e w razie rozpoczcia dziaa przeciwko Niemcom lotnictwo bombowe zostanie zniszczone w cigu 3,5-6 tygodni. Ta ocena przesdzia o powstrzymywaniu si przed zmasowanymi nalotami na Niemcy; podjto jedynie sporadyczne ataki na niemieckie okrty i porty, ale wobec wysokich strat dziaania te zawieszono w grudniu 1939 r., a bombowce RAF przystpiy do zrzucania ulotek na miasta niemieckie (do kwietnia 1940 r. zrzucono Liczebno RAF (w tys.) 5,4 min ulotek na Hamburg, Brem i miasta Zagbia Ruhry). Dziaania rok liczba onierzy lotnictwa brytyjskiego we Francji, gdzie od pocztku 1939 r. stacjonowrzesie 1939 193 way samoloty Wysunitych Powiewrzesie 1940 420 trznych Si Uderzeniowych, zakowrzesie 1941 765 czyy si niepowodzeniem. Ju po wrzesie 1942 890 trzech pierwszych dniach walk Brywrzesie 1943 980 tyjczycy stracili ok. 25% samolowrzesie 1944 990 tw, a wobec wysokich strat wrd maj 1945 950 zag bombowcw Fairey *Battle te nieudane maszyny zostay wycofane z dziaa dziennych. Do koca walk Lotnictwo bombowe liczyo 920 sa- we Francji RAF straci ok. 900 samolotw, z ktrych ok. 350 po- molotw. zostawao w gotowoci bojowej. Zaogi nie byy przygotowane do wy- W czasie bitwy o *Angli RAF, mikonywania nocnych nalotw: mo szczupych si myliwskich, od-

RAMSAY BERTRAM
Siy RAF nie odegray wikszej roli w walkach na Dalekim Wschodzie i ograniczay si do wspierania dziaa wojsk ldowych na froncie birmaskim. W czasie caej wojny w RAF suyy 1 208 843 osoby (mczyni i kobiety), w tym 185 595 czonkw zag latajcych, wrd ktrych byo ok. 30 tys. obcokrajowcw; z 70 253 lotnikw, ktrzy zginli w czasie wojny, 47 293 stanowili czonkowie zag samolotw bombowych.
Straty brytyjskich onierzy w RAF

166
any do armii tureckiej, w ktrej suy do koca wojny. W styczniu 1919 r. wstpi do oddziau lotniczego 4 dywizji strzelcw w Odessie. W okresie midzywojennym by m.in. kierownikiem zakupu sprztu w Departamencie Lotnictwa Wojskowego Ministerstwa Spraw Wojskowych, zastpc szefa, a od maja 1926 r. szefem Departamentu Lotnictwa. Od 8 sierpnia 1936 r. by dowdc polskiego lotnictwa wojskowego; trzykrotnie skada podania o dymisj, nie mogc zaakceptowa ograniczonych kompetencji krpujcych jego dziaania (nie mia wpywu na przygotowanie lotnictwa do wojny, budow lotnisk, gromadzenie zapasw paliwa i amunicji, przygotowania mobilizacyjne). 16 marca 1939 r. zosta zdymisjonowany. Tu przed wybuchem II wojny wiatowej powoano go na stanowisko zastpcy wiceministra spraw wojskowych. 17 wrzenia przekroczy granic rumusk i przedosta si do Parya, gdzie zgosi si do dowdcy lotnictwa gen. Jzefa *Zajca. Nie zosta przyjty do suby w Polskich Siach Powietrznych, gdy obarczono go win za nieprzygotowanie lotnictwa do wojny. Rozpocz sub w lotnictwie francuskim, a potem brytyjskim, gdzie lata w stopniu kapitana, pniej majora, a w kocu uzyska awans do stopnia generaa. Dopiero w 1943 r. Naczelny Wdz gen. Kazimierz *Sosnkowski powoa go do suby w Polskich Siach Powietrznych jako zastpc delegata, a pniej delegata Dowdztwa PSP na Bliskim Wschodzie. Odby pi lotw do kraju, w tym dwa z pomoc dla powstacw warszawskich; ogem w czasie II wojny spdzi za sterami samolotw myliwskich i bombowych 1520 godzin. Po zakoczeniu wojny osiedli si w Anglii. Specjalna komisja pod przewodnictwem gen. Zygmunta *Bohusza-Szyszki oczycia go z zarzutw nieprzygotowania lotnictwa do wojny z Niemcami.

zabici zaginieni ranni w niewoli cznie

69 606 6 736 22 839 13 115 112 296

Bertram Ramsay

RAYSKI LUDOMI
(1892-1977) genera

RAMSAY BERTRAM
(1883-1945) admira Brytyjski oficer, po wieloletniej subie odszed w stan spoczynku w 1938 r. Powoany ponownie w 1939 r., w czasie ewakuacji wojsk brytyjskich z *Dunkierki by odpowiedzialny za morsk stron tej operacji. Sukces, jakim bya sprawna ewakuacja wojsk alianckich, przyczyni si do nadania mu tytuu szlacheckiego. W kwietniu 1942 r. mianowany gwnodowodzcym si morskich, ktre w tym czasie miay dokona inwazji na kontynent europejski. Wobec odoenia tych planw przej dowodzenie zgrupowaniem okrtw Eastem Naval Task Force desantujcym oddziay brytyjskie armii w Afryce Pnocnej (*Torch", operacja), a nastpnie na *Sycylii. W grudniu 1943 r. przystpi do planowania morskiej czci operacji ldowania w *Normandii. W czerwcu 1944 r. dowodzi flot inwazyjn. Zgin w wypadku lotniczym 2 stycznia 1945 r.

Syn powstaca z 1863 r., ktry wyemigrowa do Turcji i tam suy w Legionie Polskim Sadyka Paszy. W 1914 r. wstpi do I Brygady Legionw Polskich. Po wyleczeniu rany, jak odnis w bitwie pod owczwkiem, zosta powoLudomi Rayski

167 RAZON
bomba

REGGIANE RE 2005 SAGITTARIO

Amerykaska kierowana bomba lotnicza o wadze 450 kg, zaopatrzona w yroskopowe urzdzenie stabilizujce lot oraz radiowy ukad kierowania lotkami; sygnay wysyane z nadajnika operatora w samolocie uruchamiay mechanizm sterowniczy i pozwalay naprowadza bomb na cel. Uywano ich do atakowania wanych obiektw w Birmie w 1945 r.

Reggiane RE 2001 Foko 11

REGGIANE RE 2001 FALCO II

samolot

REGGIANE RE 2002 ARIET

samolot

REGGIANE RE 2005 SAGITTARIO

samolot

Woski samolot myliwski zapro- Woski samolot myliwski zaprojektowany przez Roberto Longhiego jektowany w 1940 r. przez Roberto i Antonio Alessio zosta oblatany Longhiego i Antonio Alessio na w czerwcu 1940 r. Dobre wyniki podstawie dowiadcze zebranych prb nie miay wpywu na niechtne przy budowie Re 2001. Ze wzgldu stanowisko wadz lotniczych, ktre na niewielkie dostawy niemieckich zaday wprowadzenia wielu po- silnikw DB 601 konstruktorzy zdeprawek, a to opnio podjcie pro- cydowali si zastosowa silnik dukcji seryjnej. Do koca 1941 r. gwiazdowy Piaggio P XIX RC 45. wyprodukowano zaledwie 40 samo- Ju pierwsze prby prototypu lotw, z ktrych pierwsze trafiy do w padzierniku 1940 r. wykazay, e jednostek bojowych w grudniu tego jest to doskonay samolot: szybki, roku. cznie wyprodukowano 237 zwrotny i silnie uzbrojony. Pierwsze samolotw w trzech wersjach: my- seryjnie produkowane samoloty traliwskiej, myli wsko-bombowej fiy do jednostek w marcu 1942 r., (CB) i nocnego myliwca (CIV). a sub bojow rozpoczy w marZ wielu innych prototypw, przygo- cu 1943 r. Nie miay wielu okazji do towanych pniej przez wytwrni, wykazania swojej wartoci ze najbardziej interesujcy by Re 2001 wzgldu na kapitulacj Woch we bis, ktry dziki zmianom linii ka- wrzeniu tego roku. Kilkadziesit duba osign w czasie lotu prbne- samolotw, przejtych przez Niemgo w kwietniu 1941 r. prdko cw, Luftwaffe wykorzystywaa do o 60 km/h wiksz ni Re 2001; zwalczania partyzantw we Francji. mimo to nie podjto produkcji seryjnej. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
silnik DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Re 2001) silnik Daimler Benz DB 601 A-l o mocy 1175 KM rozpito 11 m dugo 8,36 m maks. masa startowa 3040 kg maks. prdko 563 km/h zasig 1100 km uzbrojenie 4 karabiny maszynowe rozpito dugo masa startowa maks. prdko zasig uzbrojenie 2 najcisze karabiny maszynowe kal. 12,7 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 640 kg bomb Piaggio P XIX RC 45 o mocy 1175 KM 11 m 8,16 m 3240 kg 530 km/h 1100 km

Woski samolot myliwski skonstruowany w 1941 r. Uznany za najpikniejszy samolot 11 wojny wiatowej". Ze wzgldu na opnienia w dostawie silnikw prototyp przygotowano do pierwszego lotu dopiero w maju 1942 r. Wkrtce poddano samolot dugotrwaym testom porwnawczym, w ktrych konkurentami byy nowe myliwce Fiata i Macchi; Re 2005 wykaza w peni swoje walory - by szybki (678 km/h na wysokoci 2000 m), zwrotny i atwy w pilotau. Mimo pozytywnych ocen wadze lotnicze zwlekay ze zoeniem zamwienia i dopiero w lutym 1943 r. zakady Officine Meccaniche Reggiane S.p. A rozpoczy seryjn produkcj 750 samolotw. Na skutek zastrzee pilotw co do wytrzymaoci konstrukcji tylnej czci kaduba 26 sierpnia wstrzymano loty. Po kapitulacji Woch Niemcy przejli kilkanacie tych samolotw i prawdopodobnie w kocu 1943 r. uywali ich do obrony Berlina przed alianckimi bombowcami.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Daimler Benz DB 605A o mocy 1475 KM rozpito 11 m dugo 8,73 m masa startowa 3610 kg maks. prdko 628 km/h uzbrojenie 3 dziaka kal. 20 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm

REGIA AERONAUTICA REGGIA AERONAUTICA

woskie siy powietrzne Woskie siy powietrzne utworzone 23 marca 1923 r., w chwili wybuchu 11 wojny wiatowej posiaday 3296 samolotw, z ktrych w gotowoci bojowej byo 1796 (783 bombowe, 594 myliwskie, 248 obserwacyjnych, 151 rozpoznawczych). Ich warto bojowa nie bya wysoka, gdy prawie poow samolotw myliwskich stanowiy dwupaty *Fiat C.R.42, a pozostae - wyposaone w sabe silniki i sabo uzbrojone, nie mogy nawiza rwnorzdnej walki z nowoczesnymi myliwcami brytyjskimi. W lotnictwie bombowym, ktrego trzon stanowiy samoloty *Fiat B.R.20 i SIAI Marchetti *SM 79, sytuacja bya nieco lepsza, jednake ze wzgldu na sabe uzbrojenie obronne i one atwo paday upem myliwcw brytyjskich. Samoloty woskiego koipusu, wysane w padzierniku 1940 r. do Belgii, aby stamtd atakoway Wielk Brytani, zostay wycofane trzy miesice pniej ze wzgldu na wysokie straty. Gwnym terenem dziaania by rejon Morza rdziemnego, gdzie lotnictwo woskie mimo walecznoci pilotw nie odnioso spektakularnych sukcesw; dziaania w Afryce Pnocnej, w Grecji, ofensywa powietrzna przeciwko *Mal~ cie zakoczyy si niepowodzeniami. Przemys lotniczy, ze sabszym ni w Niemczech czy Wielkiej Brytanii zapleczem badawczo-rozwojowym, ograniczony brakiem odpowiednich silnikw i paliwa, pniej niszczony przez alianckie bombowce, nie mg zapewni odpowiednich dostaw nowego sprztu; w 1940 r. wyprodukowano we Woszech 3257 samolotw, w 1941 r. 3503, w 1942 - 2818. Nowe samoloty konstruowane w latach 1941 -42 (Macchi M.C. 205 Veltro, Fiat G.55 Centawo, *Reggiane Re 2005) byy znacznie lepsze, jednake pogarszajcy si stan przemysu lotniczego umoliwi wyprodukowanie tylko niewielkich serii (200-300 egzemplarzy). W efekcie stan lotnictwa zmniejsza si: w kocu 1942 r. liczyo 1956 samolotw, w tym 1215 gotowych do dziaa, w lipcu 1943 r. - 1647 samolotw, w tym 929 gotowych do dziaa. Po kapitulacji Woch we wrzeniu 1943 r. zaogi pozostajce na poudniu pastwa (203 samoloty) przyczyy si do si alianckich i na samolotach woskich, amerykaskich oraz brytyjskich podjy walk z Niemcami; na pnocy zajtej przez Niemcw utworzono Aviazione delia Republica Sociale Italia (lotnictwo Republiki Salo), ktra razem z Luftwaffe walczya przeciwko wojskom alianckim.

168
ta woska poniosa cikie straty I w wyniku nalotu brytyjskich samolotw torpedowych na baz w Tarencie; zniszczenie lub silne uszkodzenie trzech pancernikw i dwch krownikw dao Brytyjczykom przewag w nastpnych miesicach dziaa na Morzu rdziemnym. W 1942 r. flota woska koncentrowaa si na atakowaniu brytyjskich konwojw idcych na *Malt i odnosia znaczce sukcesy, jednake okupione wysokimi stratami (np. 14 czerwca 1942 r. w czasie ataku na konwj stracia krownik Trento, a pancernik Littorio zosta uszkodzony). Jednoczenie konwoje woskie dostarczajce zaopatrzenie dla wojsk niemiecko-woskich w Afryce Pnocnej byy dziesitkowane przez okrty i samoloty startujce z Malty: w styczniu i lutym 1943 r. Wosi tracili na trasach Wochy-Tunezja 21% wysanych jednostek, w marcu i kwietniu - 42%, a w maju - 77%. W tym okresie marynarka dysponowaa 165 jednostkami bojowymi, ktre ze wzgldu na niskie morale zag, brak osony powietrznej i niedostatek paliwa nie mogy ju odegra wikszej roli w bitwach na Morzu rdziemnym. Akt zawieszenia broni podpisany 3 wrzenia przewidywa, e flota woska zostanie skierowana do portw wskazanych przez dowdztwo alianckie i tam bdzie rozbrojona. W czasie trwania tej operacji Niemcy podjli atak na flot wosk i 9 wrzenia zatopili pancernik *Romu. Gwne siy woskie dotary na Malt; 21 wrzenia pod kontrol alianck znalazo si 5 pancernikw, 8 krownikw, 11 niszczycieli, 22 torpedowce, 34 okrty podwodne oraz kilkadziesit mniejszych jednostek. Okrty, ktre pozostay w bazach, zostay zatopione przez wasne zaogi lub przejte przez Niemcw (m.in. 2 uszkodzone cikie krowniki, 1 lekki krownik, 8 niszczycieli, 22 torpedowce, 10 okrtw podwodnych, 9 korwet). Do chwili kapitulacji marynarka woska stracia 418 jednostek, w tym m.in. 1 pancernik, 13 krownikw, 45 ni-

REGGIA MARINA

woska marynarka wojenna W chwili przystpienia Woch do wojny 10 czerwca 1940 r. flota wojenna tego pastwa dysponowaa 274 okrtami bojowymi, w tym: 4 pancernikami (oraz 2 w budowie), 22 krownikami (8 cikich, 14 lekkich), 127 niszczycielami, 121 okrtami podwodnymi. Pochopna decyzja Mussoliniego o rozpoczciu wojny postawia marynark w trudnej sytuacji: ok. 1/3 statkw handlowych byo poza akwenem Morza rdziemnego i nie miay ju one moliwoci powrotu do portw, zaledwie 2 pancerniki znajdoway si w gotowoci bojowej. Gwnym zadaniem floty miao by niszczenie eglugi Sprzymierzonych, ale plan dziaa nie zosta dokadnie opracowany i nie uwzgldnia rzeczywistych si przeciwnika ani te niewielkich zapasw paliwa dla okrtw i materiaw dla przemysu zbrojeniowego. Dowdztwo floty starao si prowadzi dziaania ostronie, nie naraajc okrtw; w efekcie nie wykorzystano pocztkowej przewagi, jak dawaa blisko baz i wsparcie lotnictwa ldowego (marynarka woska nie miaa lotniskowcw, gdy dowdztwo uwaao, e nie s one potrzebne wobec wystarczajcego zasigu samolotw startujcych z lotnisk ldowych). Ju w listopadzie 1940 r. flo-

REMAGEN
woono go do szpitala w Lipsku po stwierdzonym udarze mzgu.

REMAGEN
bitwa 1945 r. Most kolejowy Ludendorffa na Renie w pobliu miasta Remagen sta si 7 marca 1945 r. obiektem niespodziewanego ataku patrolu amerykaskiej 9 dywizji pancernej 1 armii, co uniemoliwio Niemcom wysadzenie go (zniszczeniu ulego tylko rodkowe przso). W czasie pierwszych 24 godzin po zdobyciu mostu Amerykanie przeprawili 8 tys. onierzy wraz z czogami i dziaami samobienymi; do 9 marca przez most przejechao 5 dywizji, co umoliwio im powikszenie przyczka na wschodnim brzegu Renu. Hitler, rozumiejc znaczenie mostu, wyda rozkaz rozstrzelania 5 oficerw odpowiedzialnych za wysadzenie tego obiektu. Ataki, w ktrych Niemcy zaangaowali znaczne siy pancerne i lotnicze (uywali m.in. odrzutowych samolotw), usiujc odzyska teren, zostay odparte, jednake bomby niemieckie zniszczyy trzecie przso. 17 marca w czasie przemarszu oddziaw amerykaskich most run; zgino 26 onierzy. Jednake do tego czasu Amerykanie wybudowali kilka mostw pontonowych, przez

Kolumna 1 armii amerykaskiej podczas przeprawy przez most w Remagen

szczycieli, 41 torpedowcw, 91 okrtw podwodnych; zgino 1184 oficerw i 23 476 marynarzy. Od wrzenia 1943 r. Reggia Marina aktywnie wspdziaaa z marynark wojenn Sprzymierzonych na Morzu rdziemnym i Atlantyku.

(1884-1942) feldmarszaek

REICHENAU WALTHER von

Niemiecki oficer, uczestnik 1 wojny wiatowej, od 1 lutego 1933 r. by szefem urzdu ministra, a od 1934 r. urzdu Wehrmachtu (Wehrmachtsamt) w Ministerstwie Reichswehry. W czasie agresji na Polsk we wrzeWalther Reichenau

niu 1939 r. dowodzi 10 armi, a nastpnie przej dowodzenie 6 armi i na jej czele walczy w Belgii i Francji; osobicie przyj kapitulacj wojsk belgijskich podpisan przez krla Leopolda. W lipcu 1940 r. promowany do stopnia feldmarszaka. W 1941 r. na froncie wschodnim dowodzi 6 armi, ktra we wrzeniu tego roku zaja *Kijw. Od 1 grudnia 1941 r. dowodzi Grup Armii Poudnie" (Heeresgruppe Siid") jako nastpca odwoanego za zamiar cofnicia frontu feldmarsz. Gerda von *Rundstedta (zamiar poprzednika wykona). Byl osobicie odpowiedzialny za zbrodnicze traktowanie jecw radzieckich. Zmar podczas lotu, gdy prze-

Saperzy amerykascy na mocie Ludendorff pod Remagen

RENAULT FT 17
ktre przeszy dalsze wojska; z poszerzonego przyczka (do 40 km szerokoci i 16 km gbokoci) rozpoczli natarcie na Zagbie Ruhry. RENAULT FT 17 czog Francuski czog lekki skonstruowany w 1916 r. (prby prototypu odbyy si w lutym 1917 r. w Champlieu) by pierwszym czogiem wiata z wieyczk obracan o 360". 31 maja 1918 r. pierwsze czogi Renault wziy udzia w bitwie w rejonie Retz. Do koca 1 wojny wiatowej zakady Renault wyprodukoway 1830 czogw, z ktrych wiele wyeksportowano do Belgii, Brazylii, Chin, Czechosowacji, Finlandii, Holandii, Japonii, Kanady, Stanw Zjednoczonych i Polski. Stanowiy zalek polskich wojsk pancernych, gdy w czerwcu 1919 r. do kraju przyby 1 Puk Czogw Armii Polskiej gen. Jzefa Hallera, przywoc 120 czogw (w tym 75 z armatami kal. 37 mm i 54 - z karabinami maszynowymi). W lecie 1939 r. 70 Renault FT znajdowao si w wyposaeniu batalionu pancernego w urawicy oraz 1 dywizjonie pocigw pancernych w Legionowie i 2 dywizjonie w Niepoomicach, gdzie wykorzystywane byy jako drezyny pancerne, ktre jadc przed pocigiem pancernym na prowadnicach szynowych zapewniay dodatkow oson i umoliwiay prowadzenie rozpoznania. Mimo e byy to przestarzae wozy bojowe o niewielkiej wartoci bojowej, wykorzystywano je we wrzeniu 1939 r. do walk m.in. w obronie Brzecia. Walczyy rwnie w Belgii i Francji w 1940 r. gwnie jako ruchome punkty oporu, obserwacyjne itp. Niemcy, ktrzy przejli du liczb tych czogw, przekazali je oddziaom policyjnym lub wykorzystali wieyczki do budowy punktw obserwacyjnych i bunkrw Wau * Atlantyckiego.

170
zaogi. Po zawieszeniu bron w czerwcu 1940 r. ok. 200 czogw tego typu przejy wojska niemieckie (jako PzKpfw R-35) i uyway DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE ich do dziaa rozpoznawczych, (Renault FT) holowania dzia itp. na froncie zaoga 2 osoby wschodnim. silnik benzynowy Renault o mocy 35 (lub 39) KM W 1939 r. Polska zakupia 100 czogw tego typu, z ktrych w lipcu pancerz 6-22 mm 1939 r. zakady przysay 50 (pozostauzbrojenie 1 armata Puteaux 1918 ej czci zamwienia Francja nie zre- ' kal. 37 mm alizowaa). Z nich 49 przekazano do tub 1 ciki karabin maszynowy 12 batalionu pancernego w ucku. Hotchkiss wz. 25 kal. 7.92 mm a 1 pozosta w Biurze Bada Techprdko 7,8 km/h nicznych w Warszawie. Z 46 czogw zasig 35 km sformowano 21 batalion czogw lekkich, ktry ewakuowa si do RumuRENAULT R-35 nii. W walkach z Niemcami i Armi czog Czerwon wzia udzia pkompania Lekkie czogi stanowiy trzon si (7 czogw: 4 R-35 i 3 *Hotchkiss pancernych Francji; w maju 1940 r. H-35) sformowana w ucku w druarmia francuska dysponowaa ok. gim tygodniu wojny. 1500 czogami R-35 i R-40 (wersja ze zmodernizowanym zawiesze- DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (R-35) niem). Silnie uzbrojone i opance2 osoby rzone, byy jednak zbyt wolne, aby zaoga benzynowy o mocy 82 KM mogy wykonywa samodzielne silnik 14-45 mm dziaania i stawi czoo niemieckim pancerz jednostkom pancernym. Dowdca uzbrojenie 1 dziao Puteaux SA 1918 kal. 37 mm czogu obciony by tak wieloma 1 karabin maszynowy Reivel kal. 7,5 mm obowizkami (dowodzenie, obsu20 km/h ga dziaa i radiostacji), e ograni- prdko 138 km czao to skuteczno dziaania caej zasig
Renault R-35

171

REYNAUD PAUL
*Prince of Wales) z Singapuru, aby powstrzyma Japoczykw ldujcych na Pwyspie Malajskim; o godz. 12.23 w rejonie *Kuantan, zaatakowany przez samoloty japoskie i trafiony 4 torpedami, przewrci si na praw burt i zaton; z 1309 marynarzy uratowao si 796. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.) wyporno 3 1 988 t dugo 242,1 m szeroko 31,3 m zanurzenie 9,2 m prdko 31,5 wza uzbrojenie 6 dzia (3 x 2) kal. 381 mm 20 dzia przeciwlotniczych kal. 114 mm 64 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm 16 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm 8 wyrzutni torped kal. 457 mm 4 wodnosamoloty

RENOWN

okrt Brytyjski krownik liniowy zwodowany 4 marca 1916 r., w latach 1936-39 przeszed gruntown modernizacj. W 1940 r. doczy do eskadry *Force H, w ktrej by flagowym okrtem. 9 kwietnia 1940 r. stoczy walk z niemieckimi okrtami *Gneisenau i *Scharnhorst, trafiajc kilkakrotnie pierwszy z nich; sam odnis niewielkie uszkodzenia. We wrzeniu tego roku bra udzia w ataku na francusk baz w *Dakarze, a dwa miesice pniej uczestniczy w bitwie z flot wosk koo przyldka Spartivento. W 1944 r. doczy do Floty Wschodniej, lecz wkrtce wrci do Floty Macierzystej, aby zastpi nowoczeniejsze okrty odsyane na Pacyfik. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE 32 tys. t wyporno 242,1 m dugo szeroko 31,3 m zanurzenie 9,2 m prdko 29 wzw uzbrojenie 6 dzia (3x2) kal. 381 mm 9 dzia kal. 102 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm 24 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 15 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 16 najciszych karabinw maszynowych kal. 13 mm 8 wyrzutni torped kal. 457 mm 4 wodnosamoloty

REPULSE
okrt Brytyjski krownik liniowy, siostrzany okrt *Renowna, zwodowany 4 marca 1916 r., w okresie midzywojennym poddany modernizacji. W chwili wybuchu II wojny wiatowej wchodzi w skad Floty Macierzystej; do poowy 1941 r. peni sub na Atlantyku i Morzu Pnocnym (bra udzia w pocigu za * Bismarckiem), a nastpnie przeszed na Daleki Wschd, aby wzmocni siy amerykaskie osabione odesaniem na Atlantyk, do ochrony linii eglugowych, 3 pancernikw, 4 krownikw i flotylli niszczycieli. 10 grudnia 1941 r. wyruszy (wraz z pancernikiem

REYNAUD PAUL
(1878-1966) polityk

Premier rzdu francuskiego i minister spraw zagranicznych od 21 marca 1940 r., by zwolennikiem kontynuowania wojny z Niemcami. 28 marca podpisa porozumienie z rzdem brytyjskim o niezawieraniu przez adne z pastw oddzielnego pokoju z Niemcami, a w nastpnym miesicu wspar brytyjsk in-

Paul Reynaud (pierwszy z prawej) z Churchillem i innymi przywdcami brytyjskimi w 1940 r.

RHEINTOCHTER

172 RIBBENTROP JOACHIM von

(1893-1946) polityk

Rkeintochter

terwencj w Norwegii. 20 maja 1940 r. przej stanowisko ministra obrony, pozostajc premierem. 16 czerwca zosta zmuszony do rezygnacji przez wikszo rzdow opowiadajc si za zawieszeniem broni. We wrzeniu zosta aresztowany przez rzd Philippe'a *Petaina i postawiony przed sdem pod zarzutem wcignicia Francji w wojn. Od listopada 1942 r. do koca wojny by wiziony w hitlerowskich obozach koncentracyjnych w Mauthausen i Itter, skd uwolniy go wojska amerykaskie. Po wojnie by czonkiem Izby Deputowanych (1946-62), ministrem dwch rzdw (1948 r., 1950 r.) oraz dwukrotnie usiowa sformowa rzd (1952 r., 1953 r.).

seryjnej produkcji, gdy samoloty alianckie latay ju powyej zasigu tych rakiet. W maju 1944 r. opracowano now wersj Rkeintochter R3 o wikszym zasigu, ale 6 pociskw (wyprodukowanych do stycznia 1945 r.) uytych do zwalczania alianckich bombowcw nie sprawdzio si ze wzgldu na wady silnikw i systemu naprowadzania. W lutym 1945 r. zarzucono dalsz produkcj. Dowiadczenie uzyskane przy budowie tego pocisku posuyo do skonstruowania rakiety taktycznej Rheinbote, uytej do ostrzeliwania Antwerpii (ok. 220 sztuk).

Dziaacz nazistowskiej partii NSDAP, minister spraw zagranicznych Rzeszy, z zawodu by kupcem (oeniony w 1920 r. z crk Ottona Henkella - wytwrcy szampanw, szlacheckie von" uzyska w 1925 r.). Czonek NSDAP od maja 1932 r. (jego legitymacja partyjna nosia numer 1 119 927), odegra du rol w zawarciu porozumienia midzy Adolfem Hitlerem a Franzem von *Papenem, co uatwio nazistom utworzenie rzdu. W 1934 r. zosta kierownikiem biura partii nazistowskiej ds. polityki zagranicznej. We wrzeniu 1936 r. jego przyjaciel Heinrich *Himmler mianowa go SS-Obergruppenfuhrerem. W padzierniku 1936 r. wyjecha do Londynu jako ambasador Niemiec; przekonywa Hitlera, e ze wzgldu na nieprzygotowanie Wielkiej Brytanii do wojny nie musi dochowywa midzynarodowych zobowiza. W 1938 r. zastpi Konstantina von *Neuratha na stanowisku ministra spraw zagranicznych. Przez nastpne lata tworzy polityczne podstawy ekspansji Niemiec: odegra istotn rol w doprowadzeniu do *Anschlussu Austrii i rozbioai *Czechoso-

Joachim von Ribbentrop (z prawej) z Galeazzo Ciano

RHEINTOCHTER
pocisk rakietowy Niemiecki przeciwlotniczy dwustopniowy pocisk rakietowy, budowany przez zakady Rheinmetall-Borsig od koca 1942 r. Wyposaony by w 2 silniki: startowy i gwny. Gowica bojowa zawieraa 25 kg materiau wybuchowego detonowanego przez zapalnik akustyczny w momencie zblienia do samolotu leccego na wysokoci do 8000 m. Prby rozpoczto w sierpniu 1943 r. i do 5 stycznia 1944 r. wystrzelono 82 pociski, z ktrych tylko 4 miny cele. Mimo tak dobrego wyniku dowdztwo Luftwaffe nie zgodzio si na rozpoczcie

ROKOSSOWSKI KONSTANTY
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1944 r.) wyporno 33 900 t dugo 216.4 m szeroko 32,3 m zanurzenie 9,1 m prdko 23 wzy uzbrojenie 9 dzia (3 x 3) kal. 406 mm 12 dzia kal. 152 mm 8 dziat przeciwlotniczych kal. 102 mm 32 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 16 najciszych karabinw maszynowych kal. 13 mm 2 wyrzutnie torped kal. 622 mm 2 wodnosamoloty

HMS Rodney

wacji, negocjowa i zawiera sojusze z Wiochami (*pakt stalowy), ze Zwizkiem Radzieckim (pakt *Ribbentrop-Molotow i radziecko-niemiecki ukad graniczny), z Japoni (*pakt trzech). W 1946 r. Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w *Norymberdze uzna go za winnego zbrodni przeciwko pokojowi; zosta skazany na kar mierci i stracony 16 padziernika.

RIBBENTROP-MOOTOW PAKT
->PAKT RIBBENTROP-MOOTOW

RODNEY
okrt

Pancernik brytyjski zwodowany 17 grudnia 1925 r.; by pierwszym

okrtem Royal Navy, na ktrym zamontowano dziaa kal. 406 mm. Doskonale opancerzony (burty 355 mm, pokad 158 mm) i silnie uzbrojony, rozwija niewielk prdko (23 wzy). W padzierniku 1939 r. wszed na min. W maju 1941 r. bral udzia w pocigu za * Bismarckiem i 27 maja o godz. 8.47 otworzy skuteczny ogie do niemieckiego pancernika; zaoga Rodneya twierdzia, e odpalia z odlegoci 3000 jardw (2800 m) torpedy, trafiajc w cel. W sierpniu 1942 r. by w skadzie si ubezpieczajcych konwj idcy na Malt (*Pedestal"), w listopadzie bra udzia w inwazji na Afryk Pnocn (*Torch") i zniszczy m.in. nabrzen bateri w Fort Santon. W lipcu 1943 r. osania ldowanie wojsk alianckich na *Sycylii, a pniej we Woszech.

ROKOSSOWSKI KONSTANTY
(1896-1968)
marszaek Zwizku Radzieckiego

Polak z pochodzenia, uczestnik I wojny wiatowej, onierz Armii Czerwonej od 1918 r.; w 1937 r., w czasie stalinowskich czystek w wojsku, zosta uwiziony. Zwolniony z wizienia na wiosn 1940 r., obj dowdztwo korpusu kawalerii, a pniej 9 korpusu zmechanizowanego; od sierpnia 1941 r. dowodzi grup operacyjn i potem 16 armi walczc na kierunku moskiewskim, a nastpnie kolejno Frontami: Briaskim, Doskim, Centralnym, 1 i 2 Biaoruskim. Zyska opini doskonaego dowdcy, cenionego
Konstanty Rokossowski jako dowdca Frontu Doskiego w styczniu 1943 r.

Dziaa HMS Rodney

ROMMEL ERWIN
przez onierzy ze wzgldu na stosunek do nich i oszczdzanie ich krwi na polu bitwy (cechy te nie byy czste wrd najwyszych dowdcw radzieckich). Od 1945 r. by dowdc Pnocnej Grupy Wojsk Radzieckich w Polsce, a w 1949 r. obj stanowisko ministra obrony narodowej i wicepremiera Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; by wspodpowiedzialny za represje wobec oficerw WP - byych onierzy podziemia i WP. W listopadzie 1956 r. wrci do Zwizku Radzieckiego.

(1891-1944) feldmarszaek

ROMMEL ERWIN

Erwin Rommel i Italo Gariboldi w Trypolisie

Oficer niemiecki od 1910 r., w czasie 1 wojny wiatowej jako porucznik zosta odznaczony najwyszym odznaczeniem Pour le Merite". Zwrci na siebie uwag Hitlera w 1937 r. po opublikowaniu ksiki Infanterie greift an (Piechota atakuje) i otrzyma stanowisko szefa ochrony Gwnej Kwatery Fiihrera. Saw zyska w maju 1940 r., gdy dowodzona przez niego 7 dywizja pancerna odniosa byskotliwe skucesy we Francji. W styczniu 1941 r. obj dowodzenie wojskami niemieckimi wysanymi przez Hitlera do Afryki PErwin Rommel

nocnej na pomoc wojskom woskim (*Afrika Korps). Od 13 lutego 1941 r. dowodzi kolejno korpusem, grup i armi pancern a od marca 1943 r. Grup Armii Afryka" (Heeresgruppe Afrika"), zoon z wojsk niemieckich i woskich. Jego atutem staa si doskonaa taktyka oparta na dowiadczeniach z dziaa wojennych na zachodzie Europy; okaza si mistrzem w operowaniu oddziaami pancernymi, artyleri przeciwlotnicz i lotnictwem. Zarzucano mu jednak, e nie liczy si z realnymi moliwociami swoich wojsk; podejmowa ryzykowne decyzje i, owadnity dz dotarcia do piramid", zaniedbywa odpowiedniego zabezpieczenia logistycznego podejmowanych operacji. Nie udao mu si uzyska niebdnych dostaw broni, materiaw pdnych i amunicji dla swoich wojsk. Stao si to gwn przyczyn (obok rozszyfrowania przez wywiad brytyjski depesz z *Enigmy, co pozwalao aliantom pozna plany si niemiecko-woskich) klski jego wojsk w bitwie pod el *Alamejn w 1942 r. 9 marca 1943 r. przekaza gen. von Arnimowi dowodzenie wojsk w Tunezji i odlecia do Europy. Od sierpnia dowodzi Grup Armii B w pnocnych Woszech, gdzie we wrzeniu 1943 r. kierowa

rozbrojeniem wojsk byego sprzymierzeca. Od pocztku 1944 r. na Grupie Armii B " spocz ciar walki z desantem Sprzymierzonych (*Normandia). W tym okresie prawdopodobnie zwiza si ze spiskowcami planujcymi obalenie Hitlera, cho nie bra bezporedniego udziau w przygotowniach do zamachu w Ktrzynie 20 lipca 1944 r. 17 lipca we Francji odnis cik ran w wyniku ataku brytyjskiego myliwca na samochd, ktrym jecha. Po powrocie do rodzinnej miejscowoci zosta zmuszony przez wysannikw Hitlera do samobjstwa ze wzgldu na odkrycie jego powiza z opozycj. By odznaczony najwyszym odznaczeniem Krzyem Rycerskim z Limi Dbowymi, Mieczami i Brylantami, jako pierwszy oficer wojsk ldowych i jeden z czterech feldmarszakw.

ROOSEVELT FRANKLIN DELANO

(1882-1945) polityk

Prezydent Stanw Zjednoczonych od 1933 r., sprawowa ten urzd przez cztery kadencje. Po wybuchu II wojny wiatowej ogosi neutralno Stanw Zjednoczonych ze wzgldu na silne nastroje izolacjo-

175

ROOSEYELT FRANKLIN DELANO

stanie skoncentrowany na pokona- dziaa Brytyjczykw w Europie niu Niemcw (tzw. zasada Germany (wbrew silnym naciskom zwolenniFirst, potwierdzona w czasie na- kw skupienia militarnego wysiku stpnej konferencji w grudniu tego na Pacyfiku) miao istotny wpyw roku w Waszyngtonie). 16 wrzenia na przebieg wojny. W czasie liczamerykaskie okrty po raz pierw- nych spotka Roosevelta z Churszy eskortoway konwj HX-150" chillem i dwukrotnych konferencji idcy do Wielkiej Brytanii (dotych- ze Stalinem sojusznicy zachodni czas chroniono jedynie statki ame- wypracowali wspln strategi rykaskie na trasie midzy Islandi dziaania, aczkolwiek w kulminaa portami Stanw). 8 grudnia cyjnym momencie konferencji tehe1941 r., dzie po japoskim ataku raskiej (*Konferencje Sprzymierzona baz amerykask w *Pearl Har- nych) w listopadzie 1943 r. Roosebor, wezwa do wypowiedzenia velt popar plan Stalina wojny Japonii, co przy jednym go- w odniesieniu do inwazji na Fransie sprzeciwu zaakceptoway oby- cj, a odrzuci sugesti Churchilla dwie izby parlamentu Stanw Zjed- w sprawie przeprowadzenia uderzenoczonych. Mimo znaczenia dale- nia na Bakany, co miao istotny Franklin Delano RooseveIt podpisujcy kowschodniego teatru dziaa dla wpyw na ksztat powojennej Euroaki wypowiedzenia wojny Japonii Stanw Zjednoczonych podtrzyma py. Roosevelt pozytywnie oceni 8 grudnia 1941 r. zasad Germany First; przekonanie Stalina po tym pierwszym spotkanistyczne w spoeczestwie amery- prezydenta o koniecznoci wsparcia niu, mwic w audycji radiowej po kaskim oraz Kongresie i wprowadzi zakaz eksportu broni, o ktr Prezydent Franklin Delano Roosevelt apeluje do Kongresu USA o wypowiedzenie m.in. zabiegaa Polska; dopiero 4 liwojny Japonii stopada doprowadzi do zniesienia przez Kongres tego embarga. W 1940 r. podj kroki zmierzajce do zwikszenia potencjau obronnego Stanw Zjednoczonych; w wyniku dziaa administracji Kongres uchwali w maju wyasygnowanie 1.5 mld dolarw na obron, co oznaczao dziesiciokrotny wzrost w stosunku do marca tego roku (142 min). Nastpnym dziaaniem prezydenta majcym na celu wczenie Stanw Zjednoczonych do wojny byo opracowanie 10 stycznia 1941 r. projektu ustawy kongresowej o pomocy dla pastw, ktrych obron prezydent uzna za ywotnie wan dla bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych" (*Lcnd-Lease). Umoliwio to udzielenie natychmiastowej pomocy Wielkiej Brytanii. W dniach 9-12 sierpnia 1941 r. spotka si na pokadzie okrtu wojennego z premierem Wielkiej Brytanii Winstonem Churchillem; konferencja zakoczya si podpisaniem Karty * Atlantyckiej. Obydwaj mowie stanu ustalili wwczas, e w razie przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny gwny wysiek zo-

ROSENBERG ALFRED

powrocie do Stanw Zjednoczo- zrabowa 21 903 dziea sztuki), nych: Wydaje mi si, e przez nie- a take eksterminacji ludnoci. go [Stalina - B.W.] przemawiaj Uznany przez Midzynarodowy serce oraz dusza Rosji i wierz, e Trybuna Wojskowy w *Norymbdziemy si zgadzali z nim i naro- berdze za winnego zbrodni przedem rosyjskim". Jeszcze lepsze ciwko pokojowi, zbrodni wojenwraenie wywar na nim Stalin pod- nych i przeciw ludzkoci, zosta czas konferencji jataskiej w lutym skazany na kar mierci i stracony. 1945 r., co potwierdzi w depeszy do przywdcy ZSRR: Odjedam bardzo podniesiony na duchu wyni- R O T T E R D A M kami konferencji midzy Panem, nalot 1940 r. Premierem [ Winstonem Churchil14 maja 1940 r. Naczelne Dowdzlem - B. W.] i mn. Narody wiata, two Wehrmachtu (OKW) zdecydojestem tego pewien, przyjm osi- wao si wysa samoloty bombowe gnicia tej konferencji nie tylko nad Rotterdam w celu wykonania z aprobat, lecz rwnie uznaj je uderzenia terrorystycznego, ktre za prawdziw gwarancj tego, e miao przyspieszy kapitulacj honasze trzy wielkie pastwa mog lenderskich si zbrojnych. Po wywsppracowa w czasie pokoju startowaniu bombowcw rozpoczrwnie dobrze, jak podczas wojny". y si rokowania na temat kapitulaW Jacie wyrazi zgod na taki cji, lecz dowodzcy niemieckim ksztat powojennej Polski, jaki odpo- XXXIX korpusem pancernym gen. wiada Stalinowi, a jedyne zastrzee- Rudolf Schmidt nie zdoa skontaknie dotyczyo koniecznoci przepro- towa si na czas z dowdztwem wadzenia wolnych wyborw. Luftflotte 2 i odwoa nalot. W kocu marca 1945 r. stan zdrowia W efekcie nie udao si zawrci 57 Roosevelta, dotknitego od 1921 r. ze 100 samolotw. Ich bomby zniparaliem, pogorszy si znacznie szczyy 25 tys. domw na obszarze i 12 kwietnia prezydent zmar. 2,8 km2 i zabiy ok. 900 mieszkacw (pocztkowo wadze Holandii podaway, e 35 tys.). Wiadomo ROSENBERG ALFRED o losie miasta skonia gwnodo(1893-1946) wodzcego holenderskimi siami polityk zbrojnymi gen. H.G. Winkelmana Jeden z czoowych dziaaczy hitle- do poddania swoich wojsk 15 maja. rowskich, zwiza si z ruchem nazi- W odwecie za zbombardowanie Rotterdamu brytyjskie samoloty dostowskim tu po zaoeniu NSDAP konay 15 maja 1940 r. nalotu na (nr legitymacji 625). Od 1921 r. Zagbie Ruhry, co uwaa si za poby redaktorem i gwnym publicztek strategicznych nalotw na cyst organu prasowego NSDAP Niemcy. Vlkischer Beobachter"; w swoich publikacjach usiowa uzasadnia filozoficznie rasizm i hitlerowsk polityk przemocy wobec narodw niearyjskich". Napisa ksik Mit XX wieku bdc prb ideologicznej podbudowy hitleryzmu. Od 1933 r. kierowa wydziaem zagranicznym NSDAP. W lipcu 1941 r. zosta ministrem ds. okupowanych terenw wschodnich, wykazujc ogromn energi w grabiey mienia i niszczeniu majtku oraz kultury podbitych ziem (do 1943 r. jego sztab operacyjny ROWECKI STEFAN (1895-1944) genera Pseudonimy: Grabica", Grot", Jan", Kalina", Stefan Radecki", Rakon", Tur". onierz Legionw Polskich od sierpnia 1914 r., wstpi do Wojska Polskiego w listopadzie 1918 r. W czasie wojny polsko-radzieckiej by m.in. szefem Oddziau II Frontu Poudniowo-Wschodniego, rodko-

177 ROYAL NAVY

ziemnym, gdzie ciar ochrony linii eglugowych i zwalczania floty woskiej przeja flota francuska. Pierwsze miesice wojny przyniosy wiele upokarzajcych poraek: we wrzeniu poszed na dno lotniskowiec *Courageous storpedowany przez U-29, w padzierniku w bazie Floty Macierzystej pancernik *Royal Oak zosta storpedowany przez niemiecki okrt podwodny U-47, w kwietniu 1940 r. niemieckie okrty, przechodzc pod bokiem najpotniejszej floty wiata, dokonay inwazji na *Norwegi. Nasilajce si ataki *U-bootw na eglug alianck wykazay, e Royal Navy nie moe zapewni bezpieczestwa na szlakach wodnych. Sytuacja strategiczna pogorszya si po upadku * Francji w czerwcu 1940 r.; brytyjska marynarka musiaa przej ciar walki na Morzu rdziemnym, co powodowao rozproszenie si. Jednoczenie obawa przed inwazj niemieck (*Seelwe") zmuszaa admiralicj do trzymania w pogotowiu najwikszych okrtw. W tym okresie szczeglne znaczenie miaa pomoc Stanw Zjednoczonych, ktre w 1940 r. dostarczyy 50 starych niszczycieli, a nastpnie na mocy ustawy *Lend-Lease z marca 1941 r. rozpoczy budow okrtw i przystpiy do przekazywania samolotw dla lotnictwa morskiego (warto pomocy amerykaskiej w 1941 r. wyniosa 1 082 min dolarw). Pocztek wojny na Dalekim Wschodzie przynis Royal Navy dotkliwe poraki: 10 grudnia 1941 r. pod *Kuantan zatopione zostay pancernik *Prince ofWales i krownik liniowy *Repulse, co dao Japoczykom przewag w poudniowo-wschodniej Azji. 15 lutego skapitulowa *Singapur bdcy gwn baz morsk na Dalekim Wschodzie, w kwietniu 1942 r. zesp okrtw japoskich zada Brytyjczykom due straty na wodach *Cejlonu, zatapiajc lotniskowiec Hermes, dwa cikie krowniki i mniejsze jednostki.

ROYAL NAVY
Na Atlantyku sukces, jaki okrty brytyjskie odniosy w maju 1941 r., zatapiajc pancernik * Bismarck, mia nie tylko wydwik moralny i propagandowy, ale oznacza kres rajdw najwikszych okrtw *Kriegsmarine. Nowa organizacja dziaa okrtw nawodnych (zespoy uderzeniowe Maxa *Hortona), wprowadzenie do uzbrojenia lotnictwa morskiego samolotw dalekiego zasigu (Short *Stirling, *Catalina), rozbudowa floty lotniskowcw i lotniskowcw eskortowych, pene wykorzystanie najnowszych osigni naukowcw brytyjskich (*radar, *ASDIC), przyniosy Royal Navy oraz US Navy w 1943 r. zwycistwo w bitwie o *Atlantyk. Na Morzu rdziemnym Flota rdziemnomorska dowodzona przez adm. Andrew *Cunninghama uzyskaa przewag nad woskimi siami morskimi. Od 1942 r. na Dalekim Wschodzie brytyjskie siy morskie ograniczay swoj dziaalno do rejonu Oceanu Indyjskiego (ochrona linii eglugowych). Dopiero po odniesieniu zwycistwa na Atlantyku okrty brytyjskie w 1944 r. doczyy do floty amerykaskiej na Pacyfiku. Od 1939 do 1945 r. stocznie brytyjskie wybudoway 722 okrty bojowe i 5000 innych jednostek (pomocniczych, desantowych itp.) o cznej wypornoci 2 min t. Okrty Royal Navy eskortoway 220 000 statkw w 9 tys. konwojw, zatopiy lub przechwyciy okrty i statki pastw osi" o cznym tonau 10 056 000 BRT.
Straty personelu RN od 1939 do 1946 r.

brytyjska marynarka wojenna

Brytyjska marynarka wojenna w chwili wybuchu 11 wojny wiatowej bya najpotniejsz si morsk wiata.
Skad floty brytyjskiej 1 wrzenia 1939 r.

Klasa okrtu pancerniki

lotniskowce

Okrty Okrty w linii w budowie

15
6

5 4

krowniki niszczyciele
okrty podwodne

64
183

15 36 11

57

Royal Navy miaa jednak wiele sabych stron: w 1918 r. utracia zwierzchno nad lotnictwem morskim, ktre wrcio w jej skad dopiero w 1936 r., zbyt pno, aby nastpia pena integracja; wikszo okrtw pochodzia z okresu I wojny wiatowej lub pocztku lat dwudziestych (z 15 pancernikw 12 wybudowano w latach 1913-16); zaniedbano przygotowania kadry, sprztu do zwalczania nieprzyjacielskich okrtw podwodnych i ochrony linii eglugowych, na skutek czego w chwili wybuchu wojny nie byo dostatecznej liczby niszczycieli i jednostek eskortowych. Strategiczny plan dziaania Royal Navy nawizywa do dowiadcze I wojny wiatowej i przewidywa zamknicie niemieckim okrtom wyjcia na Morze Pnocne i Atlantyk oraz zapewnienie bezpieczestwa wasnej egludze dostarczajcej surowce, bez ktrych gospodarka brytyjska nie mogaby funkcjonowa. Jako gwny akwen dziaania wyznaczono Ocean Atlantycki, przykadajc mniejsz wag do dziaa na Morzu rd-

zabici

50 758
820

zaginieni ranni w niewoli cznie

14 663
7 401

73 642

ROYAL OAK ROYAL OAK

Pancernik brytyjski typu Royal Sovreign zwodowany 17 listopada 1914 r. w stoczni Devonport, rozpocz sub w Royal Navy w maju 1916 r. W okresie midzywojennym nie by modernizowany. 14 padziernika zosta storpedowany w bazie Scapa Flow przez niemiecki U-47 (dowdca Giinther Prien). Pierwsza torpeda, ktrej gowica najprawopodobniej nie wybucha z pen si, nie spowodowaa adnych uszkodze i nie zaalarmowaa zaogi; 18 minut pniej trzy toipedy rozerway kadub i zatopiy okrt wraz z 833 czonkami zaogi. DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE
wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie 29 150 t 189,1 m 31,2 m 8,7 m 21 wzw 16 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 8 najciszych karabinw maszynowych kal. 13 mm 1 wodnosamolot

178
w lipcu 1945 r. do Warszawy i zgosi si do suby w Wojsku Polskim; do czerwca 1947 r. peni funkcj doradcy Naczelnego Dowdcy, a nastpnie przeszed w stan spoczynku.

okrt

RMMEL JULIUSZ KAROL

(1881-1967) genera

RSHA
(Reichssicherheitshauptamt Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy)

8 dzia (4 x 2) kal. 381 mm 12 dzia kal. 152 mm 8 dzia przeciw otniczych kal. 102 mm

Oficer zawodowy armii rosyjskiej (1903-17), uczestnik I wojny wiatowej, od sierpnia 1917 r. bra Centralny organ suby bezpieudzia w organizowaniu oddziaw czestwa Rzeszy, utworzony na polskich na Ukrainie. Sub mocy rozkazu Heinricha * Himmlew Wojsku Polskim rozpocz 3 li- ra z 27 wrzenia 1939 r. (obowizustopada 1918 r. 23 marca 1939 r. jcego od 1 padziernika tego zosta dowdc armii d", ktr roku); w skad wesza policja bezdowodzi do 7 wrzenia 1939 r., pieczestwa (Sipo, Sicherheitspolikiedy opuci swoje oddziay. zei), policja kryminalna (Kriminal8 wrzenia przyby do stolicy i ob- polizei - Kripo) oraz tajna suba j dowdztwo armii Warszawa", bezpieczestwa SS (SD, Sicherhew ktrej skad wchodziy wojska itsdienst). Szefem RSHA zosta Reobrony Warszawy i Modlina. inhard *Heydrich (Chef der Siche28 wrzenia po kapitulacji stolicy rheitspolizei und des SD), ktry dosta si do niewoli niemieckiej i zo- sprawowa t funkcj do mierci sta umieszczony w Oflagu VIIA 4 czerwca 1942 r. Po nim przez Murnau, gdzie przebywa do chwi- krtki okres (czerwiec 1942 r. li uwolnienia przez wojska amery- stycze 1943 r.) RSHA kierowa kaskie 30 kwietnia 1945 r. Po Bruno Streckcnbach, a od stycznia krtkim pobycie we Francji, wrci 1943 r. do koca wojny - Ernst
HMS Roral Oak

179
*Kaltenbrunner. RSHA, podlegajcy bezporednio Himmlerowi, pocztkowo dzieli si na 6, a od 1940 r. - na 7 urzdw (Amter), z ktrych I (szef - Werner Best, Bruno Streckenbach) i II (Hans Nockenmann) zajmoway si sprawami kadrowymi, organizacyjnymi, prawnymi i administracyjnogospodarczymi, III (SD Inland Otto Ohlendorf), prowadzi obserwacj wewntrz kraju, VI (SD Auslandnachrichtendiesnt - Heinz Jost, pniej Walter *Schellenberg) zajmowa si wywiadem zagranicznym, VII (SD Wissenschaftliche Nachrichtendiesnt - Alfred Franz Six) obejmowa naukow sub informacyjn (badania), IV (*Gestapo - Heinrich Muller) i V (Kripo - Arthur Nebe) obejmoway dziaalno policyjn Sipo.

RYBAKO PAWE
w maju 1940 r. W lipcu tego roku otrzyma stopie feldmarszaka i zadanie dowodzenia wojskami ldowymi, ktre miay dokona inwazji na Wielk Brytani. W marcu 1941 r. utworzy we Wrocawiu dowdztwo Grupy Armii Poudnie" (Siid"), ktr dowodzi w walkach na Ukrainie. 1 grudnia tego roku zosta odwoany ze stanowiska przez Adolfa Hitlera za wycofanie swoich wojsk z Rostowa. Powrci do czynnej suby w marcu 1942 r., obejmujc dowdztwo obszaru operacyjnego Zachd" (West"); od poowy 1943 r. podejmowa energiczne dziaania w celu przygotowania wybrzey Francji do odparcia spodziewanej inwazji wojsk alianckich (*Atlantycki Wa). 2 lipca 1944 r. ponownie przeszed w stan spoczynku. Po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r. przewodniczy sdowi honorowemu badajcemu sprawy oficerw zaangaowanych w spisek. 5 wrzenia 1944 r. powrci na stanowisko gwnodowodzcego obszaru Zachd". Po przechwyceniu przez wojska amerykaskie mostu w *Remagen zosta ponownie i tym razem ostatecznie zdymisjonowany. Schwytany przez onierzy amerykaskich 1 maja 1945 r., zosta przekazany Brytyjczykom i oskarony o zbrodnie wojenne w Polsce, ZSRR i na Zachodzie. Ze wzgldu na zy stan zdrowia nie stan przed sdem i w maju 1949 r. wyszed na wolno.

Gerd von Rundstedt wysokie straty (dochodzce do 11% samolotw biorcych udzia w akcjach), grozio zmniejszeniem siy bojowej Bomber Command (liczba cikich bombowcw gotowych do akcji zmniejszya si z 726 w dniu 11 czerwca 1943 r. do 623 - 9 lipca).

RUHRY ZAGBIE
bombardowania Intensywne brytyjskie naloty na najbardziej uprzemysowiony rejon Niemiec w rodkowej czci Nadrenii-Westfalii rozpocz 5 marca 1943 r. atak 442 samolotw prowadzonych przez 35 pathfinderw" (samoloty wskazujce cele) na Essen; 1/3 samolotw uzbrojona bya w bomby burzce, a reszta - zapalajce. W efekcie 40-minutowego nalotu duych zniszcze doznay zakady zbrojeniowe Kruppa oraz 60 hektarw dzielnic mieszkaniowych; straty brytyjskie wyniosy 14 samolotw. Od marca do lipca 1943 r. samoloty brytyjskie wykonay 18 506 lotw. Najbardziej dewastujcy by nalot 719 samolotw w nocy z 29 na 30 maja 1943 r. na Wuppertal; bomby zniszczyy zabudowania w pasie o dugoci 3 km i szerokoci 1,5 km; na podstawie doniesie wywiadu oceniono, e 118 tys. ludzi stracio dach nad gow. Powietrzna bitwa o Zagbie Ruhry zakoczya si w nocy z 13 na 14 czerwca nalotem na Akwizgran (Aachen), gdy kontynuowanie tej ofensywy, podczas ktrej formacje alianckie ponosiy

RUNDSTEDT GERD von

(1875-1953) feldmarszaek Niemiecki oficer, absolwent prestiowej Kriegsakademie, ktr ukoczy w czerwcu 1892 r. W czasie I wojny wiatowej walczy na froncie wschodnim i zachodnim. Po dojciu Adolfa Hitlera do wadzy w styczniu 1933 r. prywatnie wyraa niech wobec Fiihrera, ale publicznie popar go, co ten wykorzysta do zdobycia wpywu na korpus oficerski. We wrzeniu 1938 r. Rundstedt, dowodzcy od 1932 r. 1 grup wojsk (Gruppenkommando) w Berlinie, odszed w stan spoczynku. Powoany do suby w sierpniu 1939 r., w czasie kampanii wrzeniowej 1939 r. w Polsce dowodzi Grup Armii Poudnie" (Heeresgruppe Siid"). Od padziernika 1939 r. dowodzi Grup Armii A", ktra odegraa istotn rol w przeamaniu obrony alianckiej podczas kampanii francuskiej

RYBAKO PAWE

(1894-1948) marszaek wojsk pancernych Uczestnik I wojny wiatowej i wojny domowej, po ukoczeniu Akademii Wojskowej im. M. Frunzego zajmowa stanowiska dowdcze. W latach 1937-41 by attache wojskowym w wielu pastwach (take w Polsce). W maju 1942 r. obj dowdztwo 5 armii pancernej, a pniej 3 armii pancernej gwardii, ktra w skadzie 1 Frontu Ukraiskiego dziaaa na

RYDZ-SMIGY EDWARD Ukrainie, w Polsce, Niemczech (braa udzia w zdobyciu Berlina) i Czechosowacji. Uwaany by za najlepszego dowdc wojsk pancernych. RYDZ-MIGY EDWARD - MIGY-RYDZ EDWARD RY okrt podwodny Polski okrt podwodny zwodowany 14 czerwca 1930 r. w stoczni Chantiers de la Loire w Nantes we Francji, osign gotowo bojow w sierpniu 1931 r. W chwili wybuchu wojny, 1 wrzenia 1939 r. o godz. 6.00 skierowa si (dowdca kmdr ppor. Aleksander Grochowski) do wyznaczonego sektora w Zatoce Gdaskiej. Po wielokrotnych atakach samolotw i okrtw niemieckich zmuszony by powrci w nocy z 4 na 5 wrzenia do portu na Helu w celu naprawy przeciekajcych zbiornikw paliwowych. W poudnie 7 wrzenia opuci Hel z zadaniem postawienia min i podjcia atakw na nieprzyjacielskie jednostki. 11 wrzenia dowdca otrzyma depesz z Dowdztwa Floty upowaniajc go do skierowania okrtu do Wielkiej Brytanii lub Szwecji. Ze wzgldu na niedobr paliwa uniemoliwiajcy dotarcie do Anglii dowdca skierowa okrt ku wybrzeu szwedzkiemu; liczy na moliwo zaatakowania okrtw lub konwojowanych statkw nieprzyjaciela, ale nie spotka adnego z nich (jedynie nie uzbrojone statki handlowe), a stan techniczny Rysia pogarsza si. 18 wrzenia Ry wszed do

180 szwedzkiego portu w Stavnas w celu dokonania napraw. Ze wzgldu na konieczno pobytu w porcie powyej 24 godzin dowdca musia zgodzi si na internowanie okrtu i zaogi. Okrt powrci do kraju 25 padziernika 1945 r.; w 1954 r. zosta oddany na zom. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno nawodna 980 t wyporno podwodna 1250 t dugo 78,5 m szeroko 5,9 m prdko nawodna 14,5 wza prdko podwodna 9,5 wza uzbrojenie 1 dziao ka. 100 mm 2 najcisze karabiny maszynowe przeciwlotnicze 6 wyrzutni torped (10 torped) 38 min

SAIPAN

inwazja 1944 r.

Jedna z trzech gwnych wysp * Marianw, wana japoska baza 15 czerwca 1944 r. staa si obiektem ataku amerykaskich si inwazyjnych. Do przeprowadzania operacji zdobycia Wysp Mariaskich skierowano potne siy morskie dowodzone przez adm. Raymonda *Spruance'a: - Poczony Zesp Inwazyjny (dowdca wiceadm. Richmond Turner) skadajcy si z 540 jednostek (m.in. 11 lotniskowcw eskortowych, 7 pancernikw, 6 cikich krownikw, 4 lekkie krowniki, 116 niszczycieli i eskortowcw, 111 transportowcw, 185 jednostek desantowych); - Szybki Zesp Lotniskowcw pod dowdztwem wiceadm. Marca *Mitschera (15 duych lotniskowcw z 819 samolotami, 7 pancernikw, 3 cikie krowniki, 10 lekkich krownikw, 58 niszczycieli). Z tych si adm. Spruance wydzieli Pnocny Zesp Operacyjny (Task Force 51), ktry mia dokona inwazji na Saipan. Amerykanie dysponowali znaczn przewag, lecz zdobycie wyspy byo trudnym zadaniem: dostpu broniy rafy koralowe, uksztatowanie terenu pozwalao za obrocom ostrzeliwa ldujce na plaach siy inwazyjne. Wojska ja-

poskie liczyy 32 tys. onierzy, jednake w wikszoci le wyekwipowanych i wyszkolonych, dowodzonych przez adm. Chuichi *Nagumo (rzeczywistym dowdc by gen. Saito Yoshitsugu). 15 czerwca o godz. 8.40, po dwugodzinnym ostrzale artyleryjskim i bombardowaniu wyspy, Amerykanie wysadzili desant oddziaw 2 i 4 dywizji piechoty morskiej z V korpusu amfibijnego gen. Hollanda Smitha. Do koca dnia na brzegu znalazo si 20 tys. onierzy, ktry opanowali dwa oddzielne przyczki, o wicie za odparli kontrataki. Jednake wobec niewystarczajcego przygoto-

wania artyleryjskiego w cigu pierwszych 48 godzin zgino lub rany odnioso ok. 4 tys. onierzy amerykaskich. W nocy z 16 na 17 czerwca w poudniowych rejonach wyspy Amerykanie desantowali 27 dywizj piechoty, ktra zaja lotnisko Isley Field i przygotowaa je do przyjcia myliwcw. Japoczycy oparli obron o gr Tapotchau w poudniowej czci Saipanu; walki o ten bastion rozpoczy si 22 czerwca i trway do 26 czerwca, gdy onierze 2 dywizji opanowali szczyt, zmuszajc resztki oddziaw japoskich do wycofania si na lini obrony biegnc od wsi Tanapag do

Saipan - onierze japoscy zabici w czasie kontrataku na stanowiska wojsk amerykaskich

Opanowanie Saipanu przez Amerykanw

182

Opanowanie Saipanu przez Amerykanw

183

SANTA CRUZ

Saipan- onierze amerykascy wyadowuj zaopatrzenie z jednostek desantowych

moto podj prb zniszczenia gwnych amerykaskich si morskich, aby uzyska moliwo swobodnego zaopatrywania wojsk walczcych na wyspie i wspierania ich akcji ogniem z morza. Do wykonania tego zadania wyznaczy: - zesp uderzeniowy (dowdca wiceadm. Chuichi *Nagumo) w skadzie: 3 lotniskowce (*Shokaku, Zuikaku, Zuih), 2 pancerniki (Hiei, Kirishima), 4 cikie krowniki, 1 krownik lekki, 15 niszczycieli; - zesp ubezpieczenia (dowdca adm. Nobutake Kondo) w skadzie: 1 lotniskowiec (Junyo), 2 pancerniki (^Kongo, Haruna), 4 cikie krowniki, 1 krownik lekki, 14 niszczycieli. Flota amerykaska dowodzona przez wiceadm. Williama *Halseya obejmowaa: - 16 zesp operacyjny (Task Force 16) pod dowdztwem kontradm. Thomasa Kinkaida: 1 lotniskowiec (*Enterprise), 1 pancernik (South Dakota), 1 krownik ciki, 1 krownik lekki, 8 niszczycieli; - 17 zesp operacyjny (Task Force 17) kontradm. L.W. Murraya: 1 lotniskowiec (*Hornet), 2 cikie krowniki, 2 krowniki lekkie, 6 niszczycieli; - w odwodzie 64 zesp operacyjny (Task Force 64) dowo-

dzony przez kontradm. Willisa Lee: 1 pancernik (Washington), 6 niszczycieli. Japoskie zespoy zmierzajce ku wyspie zostay wykryte 26 padziernika o godz. 7.00 przez dwa amerykaskie samoloty rozpoznawcze uzbrojone w bomby o wadze 250 kg, ktre zaatakoway lotniskowiec Zuiho i uszkodziy go. Wkrtce do ataku przystpiy trzy formacje samolotw z amerykaskich lotniskowcw i o godz. 9.30 trafiy 6 bombami lotniskowiec Shokakit oraz 2 bombami ciki krownik Chikuma. W tym czasie japoskie samoloty z lotniskowcw odnalazy lotniskowiec Hornet i trafiy go 4 bombami oraz 2 torpedami. Jednoczenie zestrzelony japoski bombowiec eksplodowa na pomocie okrtu powodujc due uszkodzenia, a inny trafi w komin i przebi pokad, detonujc 2 bomby o wadze 45 kg kada. Kilka godzin pniej atak na unieruchomiony lotniskowiec przypucia nastpna fala japoskich samolotw, uzyskujc kilka trafie torpedami i bombami, co przesdzio o losie Home ta, ktry ze wzgldu na rozmiar uszkodze zosta dobity przez amerykaskie, a pniej japoskie niszczyciele. W nastpnych nalotach japoskie samoloty uszkodziy lotniskowiec Enterprise, pancernik South Dakota, lekki krownik San Juan; w tym czasie japoski okrt podwodny zatopi niszczyciel Porter. Ze wzgldu na zapadajce ciemnoci

Dziaania wojenne w strefie Morza Salomona

184

Dziaania wojenne w strefie Morza Salomona

185

SAYOIA-MARCHETTI S.M. 79 SPARYIERO

w gospodarce Niemiec i by odpowiedzialny za przetransportowanie do Rzeszy i zmuszenie do pracy ok. 5 min ludzi z okupowanych krajw (jak sarn przyzna, tylko ok. 200 tys. przyjechao dobrowolnie). Wyda polecenie, by robotnicy ci byli wykorzystywani do najwyszych moliwych granic przy najniszych wydatkach na ich utrzymanie". Uznany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w *Norymberdze za winnego zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci, zosta skazany na kar mierci i powieszony.
USS Saratoga

bitwa dobiega koca. Japoczycy po stracie 100 samolotw nie zdecydowali si zbliy do brzegw Gudalcanalu w obawie przed atakami samolotw z lotniska *Henderson Field. W bitwie Amerykanie stracili lotniskowiec Homet, jeden niszczyciel i 74 samoloty, ponadto kilka okrtw odnioso uszkodzenia.

SARATOGA
okrt

moloty wspieray ldowanie amerykaskich oddziaw na *Bougainville, Wyspach *Gilberta, Kwajalein, Eniwetok i *Iwodzimie. 21 lutego 1945 r. w pobliu Iwodzimy zosta ciko uszkodzony przez *kamikaze. Odesany do Stanw Zjednoczonych, nie powrci ju do suby; w 1946 r. wykorzystano go jako okrt-cel w czasie prbnego wybuchu nuklearnego na Pacyfiku.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

SAVOIA-MARCHETTI S.M. 79 SPARVIERO

samolot Woski samolot bombowo-torpedowy skonstruowany w 1934 r., zdoby uznanie zag podczas walk w Hiszpanii w latach 1936-39. W tym czasie specjalna jednostka wyposaona w te samoloty przeprowadzaa pierwsze udane prby zrzucania torped. W padzierniku 1939 r. woskie siy powietrzne otrzymay pierwsze S.M. 79-11 (z silnikami Piaggio P Xl RC 40 o mocy 1000 KM). Samoloty te byy powszechnie wykorzystywane w czasie II wojny wiatowej do nalotw na miasta i cele morskie. Zyskay opini najlepszych samolotw torpedowych startujcych z ldu. Ogem wyprodukowano 1200 egzemplarzy - ok. 100 sprzedano do Brazylii, Iraku i Rumunii. 79JR z silnikami Junkers Jurno 211, produkowane na licencji w Rumunii, walczyy na froncie wschodnim.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (S.M. 79-1 [) silniki 3 x Piaggio P Xl RC 40 o mocy 1000 KM kady rozpito 21,20 m dugo 16,25 ni maks. masa startowa 11 300 kg maks. prdko 434 km/h zasig 2000 km uzbrojenie

33 000 t Lotniskowiec amerykaski, budo- wyporno wany pocztkowo jako krownik dugo 270,7 m liniowy o wypornoci 35 500 t, szeroko 32,3 m zwodowany 7 kwietnia 1925 r. zanurzenie 7,4 ni w stoczni New York S.B. Co. Su- prdko 34 wzy b rozpocz w listopadzie 1928 r. uzbrojenie W 1941 r. wczony do Floty Pacy8 dzia ka. 203 mm fiku jako flagowy okrt kontradm. 12 dzia przeciwlotniczych ka. 101 mm Franka *Fletchera; unikn zagady do 120 samolotw w czasie japoskiego ataku na *Pearl (przecitnie 70-80) Harbor 7 grudnia 1941 r., gdy wczeniej wyszed z portu z zadaniem dostarczenia na atol Wake SAUCKEL FRITZ 18 samolotw myliwskich z zao- (1894-1946) gami. 11 stycznia 1942 r. zosta polityk storpedowany przez japoski okrt Czonek nazistowskiej partii NSDAP podwodny w pobliu Hawajw. Po- od 1923 r., gauleiter Turyngii, od nownie odnis uszkodzenia 1933 r. by rwnoczenie namiest31 sierpnia 1942 r. po ataku torpedo- nikiem Rzeszy (Reichsstatthalter) wym okrtu 1-26 w rejonie *Guadal- w Turyngii. Od 1942 r. generalny canalu. Wyremontowany, bra penomocnik Rzeszy ds. zatrudnieudzia w bitwie koo Wschodnich nia, opracowa projekt wykorzystaWysp Salomona, pniej jego sa- nia przymusowych robotnikw

SCHACHT HJALMAR
3 najcisze karabiny maszynowe Breda-SAFAT kal. 12,7 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 1200 kg bomb wewntrz kaduba lub . torpedy kal. 450 mm pod kadubem

186

SCHACHT HJALMAR
(1877-1970) polityk Prezydent Banku Rzeszy (Reichsbank) w latach 1924-30 i 1933-39, by jednoczenie doradc finansowym Adolfa Hitlera. Po objciu urzdu kanclerskiego przez Hitlera zosta w sierpniu 1934 r. ministrem gospodarki; od 1935 r. by odpowiedzialny za jej militaryzacj jako generalny penomocnik ds. gospodarki wojennej. W listopadzie 1937 r. zdymisjonowany, gdy domaga si zmniejszenia wydatkw zbrojeniowych i ostrzega, e gospodarka niemiecka nie wytrzyma ciaru dugotrwaego prowadzenia wojny. W latach czterdziestych zwiza si z opozycj przeciw Hitlerowi i w 1944 r., po zamachu na Hitlera, zosta osadzony w obozie koncentracyjnym. W 1946 r. sdzony przez Midzynarodowy Trybuna Wojenny w *Norymberdze, zosta uznany za niewinnego zbrodni rozpatrywanych przez Trybuna.

Savoia-Marchetti S.M. 79 Sparyiero

SCHARNHORST
okrt Niemiecki pancernik zwodowany w Wilhelmshaven w padzierniku 1936 r., sub rozpocz 7 stycznia 1939 r. W listopadzie 1940 r. w czasie krtkiego wypadu (dowdca kmdr Kurt Caesar Hoffmann) na Atlantyk, dziaajc razem z pancernikiem *Gneisenau, zatopi brytyjski krownik pomocniczy Rawalpindi. 9 kwietnia 1940 r., uczestniczc w agresji na *Norwegi, stoczy pojedynek z pancernikiem *Renown, przerwany ze wzgldu na z pogod. 9 czerwca 1940 r. w czasie bitwy koo wyspy Jan Mayen zatopi lotniskowiec *Glorious, lecz odnis due uszkodzenia (maszyn i jednej wiey artyleryjskiej)

w wyniku trafienia torped wystrzelon przez niszczyciel brytyjski *Acasta. Po remoncie wyruszy z Gneisenauem na Atlantyk, ale ze wzgldu na uszkodzenie przez fale drugiego pancernika zawrci do bazy. 22 stycznia 1941 r. take wraz z Gneisenauem wyszed w rejs, w czasie ktrego do 22 marca obydwa okrty zatopiy i zagarny 22 jednostki o cznym tonau 115 600 BRT. 24 lipca zosta uszkodzony wybuchami trzech bomb (dwie inne nie eksplodoway) podczas pobytu w La Pallice i nastpnie przeszed do Brestu w celu naprawy. W lutym 1942 r. w czasie rejsu z Brestu (*Cerberus) do portw niemieckich (by wwczas okrtem flagowym adm. Ottona Ciliaxa) dwukrotnie wszed na miny (pierwszy wybuch zatrzyma jego maszyny na ok. 30 minut) i ciko uszkodzony dotar do portu w Wilhelmshaven. W marcu 1943 r., po dwukrotnych nieudanych prbach, przedosta si do Norwegii. 25 grudnia 1943 r. w osonie 5 niszczycieli opuci Altenfiord w celu zaatakowania konwoju JW-55B". 26 grudnia o godz. 8.40 zosta wykryty przez radar krownika Belfast; wielokrotnie atakoway go brytyjskie okrty. O godz. 19.28, ju znacznie uszkodzony pociskami i torpedami, zosta zatopiony pociskami wystrzelonymi przez pancernik *Duke of York i torpedami krownika Jamaica; zaton z 1993 czonkami zaogi oraz dowdc kmdr. Fritzem Hintzem.

DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1939 r.) wyporno 31 850t dugo 234,9 m szeroko 30 ni zanurzenie 8,2 m prdko 31,5 wza uzbrojenie 9 dzia (3 x 3) kal. 280 mm 12 dzia kal. 150 mm 14 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 34 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm 4 wodnosamoloty

SCHELLENBERG WALTER
(1910-1952) Brigadefuhrer SS Szef niemieckiego wywiadu suby bezpieczestwa SS (*SD, Sicherheitsdienst), karier rozpocz w 1933 r., gdy zdecydowa si wstpi do *SS, a nastpnie do partii nazistowskiej NSDAP. W czasie zebrania partii nazistowskiej na uniwersytecie w Bonn zwrci na siebie uwag dwch profesorw z SS, ktrzy zaproponowali mu wstpienie do SD. Wwczas zainteresowa si nim Reinhard *Heydrich, ktry w 1935 r. cign go do kwatery gwnej SD w Berlinie, gdzie zaj si sprawami kontrwywiadu. Jednym z pierwszych wanych zada Schellenberga byo zapewnienie bezpieczestwa Mussoliniemu w czasie wizyty w Berlinie w 1938 r. co wykona wzorowo, otwierajc sobie drog do dalszej kariery. Z chwil powoania Gw-

187

SCHMEISSER SCHMEISSER
maschinenpistole MP 38 pistolet maszynowy Niemiecki pistolet maszynowy skonstruowany w 1938 r. przez zesp Bertholda Giepela (waciciela zakadw Ermawerke); nazwa z nieznanych powodw - pochodzi od konstruktora innych pistoletw maszynowych Hugona Schmeissera. Bya to pierwsza bro tego rodzaju, w ktrej zrezygnowano z kolby drewnianej i zastpiono j skadan kolb metalow. Mimo wielu nowatorskich rozwiza w procesie produkcyjnym dominoway tradycyjne metody obrbki skrawaniem, co podraao koszty i przeduao czas wytwarzania. Now wersj oznaczon MP 40 dostosowano do wymogw produkcji masowej, stosujc wiele elementw z toczonej blachy i spawanych. Jedn z ciekawostek konstrukcji pistoletw maszynowych tego typu by wystp pod luf zapobiegajcy wyszarpniciu broni z otworu w burcie pojazdu opancerzonego w czasie prowadzenia ognia, na skutek czego strumie pociskw zostaby skierowany do wntrza. Wersja MP 41 (niewielka seria) bya produkowana z drewnian kolb. Do 1945 r. wyprodukowano ok. miliona egzemplarzy.
onierz niemiecki ze Schmeisserem

Schmeisser MP 40

nego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (*RSHA) w 1939 r. zosta szefem wydziau kontrwywiadu (Amt IVE) w urzdzie IV (*Gestapo). 9 listopada 1939 r. wsawi si porwaniem dwch agentw brytyjskich z holenderskiego miasteczka Venlo, co zwikszyo jego presti. Sam Hitler wrczy mu wwczas Krzy elazny i zosta promowany do stopnia Standartenfuhrera SS. Wkrtce otrzyma od ministra spraw zagranicznych Joachima von *Ribbentropa nierealne zadanie uprowadzenia przebywajcego w Portugalii ksicia Windsoru byego krla Edwarda VIII, a zarazem sympatyka Hitlera. Schellenberg nie wykona misji, ale dziki wyjtkowemu sprytowi unikn powaniejszych konsekwencji subowych. 21 czerwca 1941 r. obj szefostwo wywiadu zagranicznego (urzd VI RSHA), ktry szybko zreorganizowa, tworzc skuteczn instytucj. W 1944 r. z jej wydziaw I i II utworzono Amt Mil zajmujcy si wywiadem wojskowym i dywersj, wczony do urzdu VI RSHA, co w poczeniu z nadzorem nad dawnym wydziaem III Abwehry (wczonym do Gestapo) oraz oddziaem wywiadu na wschodzie oznaczao podporzdkowanie Schellenbergowi caego wywiadu. Pod koniec wojny w Szwecji podj prby wynegocjowania z aliantami warunkw traktatu pokojowego. Wydany aliantom, by wiadkiem na procesie norymberskim. W styczniu 1948 r. amerykaski

sd wojskowy skaza go na 6 lat wizienia. Wyszed na wolno w 1951 r.

okrt

SCHLESWIG-HOLSTEIN
Pancernik niemiecki zwodowany w 1906 r. w Kilonii, sub rozpocz 6 lipca 1908 r. 25 sierpnia 1939 r. wszed z oficjaln wizyt do portu w Gdasku (dowdca kmdr Gustaw Kleikamp) z zaokrtowan kompani szturmow piechoty morskiej (225 onierzy), ktra miaa dokona pierwszego uderzenia na *Westerplatte. 1 wrzenia 1939 r. o godz. 4.45 otworzy ogie na Westerplatte. Pniej atakowa inne cele na polskim wybrzeu. W 1940 r. zosta wczony do si osaniajcych inwazj na Dani i Norwegi. Przez pozostay okres wojny suy gwnie jako okrt szkolny. 19 grudnia 1944 r., trafiony bombami samolotw alianckich, osiad na pytkich wodach u wejcia do portu w Gdyni. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie 14 900 t 126 m 22,2 m 7,7 m 16 wzw

4 dziaa kal. 280 mm 6 dzia kal. 105 mm 10 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 20 dziaek kal. 20 mm

SCHNORCHEL
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kaliber 9 mm dugo 833 mm dugo lufy 251 mm poj. magazynka 32 naboje ciar 4,02 kg szybkostrzelno 500 strz./min prdko pocztkowa pocisku 365 m/s

188 tw-myliwcw nocnych umoliwiay prowadzenie ognia ukonie do gry i niszczenie wysoko leccych bombowcw alianckich. Uzbrojenie takie zastosowano pierwotnie w samolotach lotnictwa morskiego Do 217 w celu obrony przed nieprzyjacielskimi myliwcami podczas wykonywania ataku torpedowego. Ze wzgldu na dobre wyniki zaczto instalowa dziaka w nocnych myliwcach, a po wielu zwycistwach, jakie odniosy pierwsze samoloty tak uzbrojone, wkrtce wszystkie nocne *Junkers Ju 88G i R oraz *Dornier Do 217 J i N wyposaono w fabrycznie montowane dziaka MG 151/20.
Ferdinand Schomer

SCHNORCHEL -4 CHRAPY SCHRNER

(1892-1973) feldmarszaek

FERDINAND

Oficer niemiecki, wyrniony w czasie I wojny wiatowej najwyszym pruskim odznaczeniem Pour le Merite. W kampanii polskiej w 1939 r. dowodzi pukiem, ktry doszed do Lwowa. Od 1940 r. dowodzi 6 dywizj grsk we Francji, a w 1941 r. na Bakanach. Od stycznia 1942 r. dowodzi XIX korpusem grskim na froncie munnaskim, ktry zatrzyma radzieck ofensyw na Kirkenes w Norwegii. Od padziernika 1943 r. do lutego 1944 r. by dowdc XL korpusu pancernego na Ukrainie i rwnoczenie dowodzi grup ope-racyjn (Armeeabteilung) bronic przyczka Nikopol. W marcu 1944 r. przej dowodzenie Grup Armii Poudniowa Ukraina" (Heeresgruppe Siidukraine"). Od lipca 1944 r. dowodzi Grup Armii Pnoc" (Heeresgruppe Nord"), a w styczniu 1945 r, obj stanowisko gwnodowodzcego Grup Armii A", przemianowan tego samego miesica na Grup Armii rodek" (Heeresgruppe Mitte"). 5 kwietnia, promowany do stopnia feldmarszaka, zosta wskazany przez Hitlera w testamencie na naczelnego dowdc wojsk ldowych. W kwietniu 1945 r. jego wojska, idc z odsiecz Berlinowi, usioway bezskutecznie przedrze si przez ugrupowanie radzieckiego 1 Frontu Ukraiskiego (w tym 2 armii WP). Schwytany przez wojska amerykaskie i wydany wadzom radzieckim, zosta skazany na 25 lat

wizienia, lecz wyszed na wolno w 1955 r. Po powrocie do Republiki Federalnej Niemiec stan w 1957 r. przed sdem oskarony o okruciestwo wobec podlegych mu onierzy i wydanie rozkazw egzekucji. Ostatecznie skazany na 4,5 roku wizienia za zabjstwo onierza, wyszed na wolno po 3 latach. SCHRAGEMUSIK
dziaka

SCHWALBE -> MESSERSCHMITT ME 262 SCHWEINFURT

naloty 1943 r.

Dwa dziaka umieszczane z tyu kaduba niemieckich samolo-

Miasto nad Menem w rodkowej czci Niemiec stao si celem nalotw amerykaskich samolotw zmierzajcych do zniszczenia piciu fabryk oysk tocznych, ktrych produkcja miaa istotne znaczenie dla niemieckiego przemysu lotniczego. W pierwszym nalocie prowadzonym 17 sierpnia 1943 r.

Nalot na Schweinfurt 17 sierpnia 1943 r.

189
wzio udzia 376 samolotw z 8 armii lotniczej, z ktrych 146 bombowcw skierowano na pobliski Regensburg, gdzie znajdoway si zakady lotnicze Messerschmitta; 146 z nich zostao strconych przez myliwce i naziemn obron przeciwlotnicz. Do drugiego nalotu 14 padziernika 1943 r. skierowano 291 samolotw, z ktrych 60 zostao strconych a 142 powanie uszkodzone, co stanowio 9,1% strat (przecitne straty nie przekraczay 4%). Z tego wzgldu wstrzymano dalsze naloty, uznajc, e cele w Schweinfurcie s zbyt dobrze bronione. cniaa system faszystowski w Niemczech. Od chwili utworzenia 27 wrzenia 1939 r. Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (*RSHA), ktry poczy SD z Sipo (policj bezpieczestwa), dziaalno SD realizowana bya w trzech wchodzcych w jego skad urzdach: III - dziaalno wewntrz kraju, VI - dziaalno za granic, VII - badania naukowe. W lutym 1944 r., rwnoczenie z usuniciem Wilhelma *Canarisa, przeja niemale cakowicie agendy *Abwehry. Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w *Norymberdze uzna SD za organizacj przestpcz.

SEEHUND
samolotw Seafire Mk IIC, skonstruowanych specjalnie dla lotnictwa morskiego - zmiany polegay na wzmocnieniu kaduba oraz wprowadzeniu konstrukcji skrzyde umoliwiajcej zainstalowanie rnorodnego uzbrojenia (8 karabinw maszynowych lub 2 dziaka kal. 20 mm i 4 karabiny maszynowe, lub 4 dziaka kal. 20 mm); wyprodukowano 372 samoloty tej wersji. W 1943 r. powstaa gwna wersja Mk III ze skadanymi skrzydami w celu umoliwienia zaadowania samolotu do windy wynoszcej maszyny z hangaru na pokad. Od kwietnia 1943 r. do lipca 1945 r. zbudowano 1220 samolotw tego typu, wykorzystywanych jako myliwce bombardujce, zwiadu fotograficznego i inne. Ostatnia wojenna wersja MkXV (390 egzemplarzy) zostaa wyposaona w silnik Griffon o mocy 1876 KM; pierwsze seryjnie produkowane samoloty, dostarczone do jednostek bojowych w maju 1945 r., nie wziy udziau w walkach. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {Seafire Mk III)
silnik Rolls-Royce Merlin 55M o mocy 1585 KM rozpito 11,22 m dugo 9,20 m maks. masa startowa 3220 kg maks. prdko 566 km/h zasig 1167 km uzbrojenie 2 dziaka kal. 20 mm 4 karabiny maszynowe 227 kg bomb

SD

(Sicherheitsdienst - Suba Bezpieczestwa SS) Partyjna suba bezpieczestwa (wywiad i kontrwywiad) *SS wywodzia si ze suby informacyjnej Ic, zorganizowanej w 1931 r. przez Reinharda *Heydricha na polecenie Heinricha *Himmlera. Jej trzon stanowili oficerowie SS dziaajcy w Urzdzie Suby Bezpieczestwa oraz podlegych placwkach SD przy nadokrgach i okrgach SS. W pierwszych latach istnienia SD dziaaa jako organizacja ochrony partii nazistowskiej, a po przejciu wadzy przez Adolfa Hitlera uma-

SEAFIRE, Supermarine
samolot Brytyjski samolot myliwski, wersja *Spitfire'a przystosowana specjalnie do startu z lotniskowcw. Prby modelu Spitfire Mk VB ze wzmocnionym kadubem, zaopatrzonym w hak zaczepiajcy si o gumow lin, hamujc samolot ldujcy na pokadzie, rozpoczto pod koniec 1941 r. na lotniskowcu *Illustrious. Po ich pozytywnym wyniku przerobiono parti 48, a pniej 118 myliwcw, ktre jako Seafire Mk IB w czerwcu 1942 r. rozpoczy sub na pokadzie lotniskowca *Furious. Wkrtce podjto produkcj

Seafire Mk III

SEEHUND

miniaturowy okrt podwodny

Najlepszy niemiecki miniaturowy okrt podwodny, okaza si gronym przeciwnikiem alianckiej eglugi. Pierwsz jednostk zwodowano na pocztku wrzenia 1944 r. W tym samym miesicu zbudowano jeszcze 3 jednostki, w padzierniku - 35, listopadzie - 61, grudniu - 71. Do koca kwietnia 1945 r. zwodowano ogem 285 miniatu-

SEELOWE
rowych okrtw Seehund. Ich konstrukcja okazaa si udana. Byy stabilne i zwrotne, trudne do wykrycia przez radar, a w razie niespodziewanego ataku z powietrza mogy skry si pod wod w cigu 3-5 s (duy okrt podwodny potrzebowa na t operacj 40-45 s). Byo to moliwe dziki zastosowaniu urzdzenia pozwalajcego utrzyma prac silnika dieslowskiego na gbokoci nawet do 10 m. Zanurzone, nie musiay obawia si bomb gbinowych, gdy fale wybuchowe opyway ich niewielkie kaduby. Chrzest bojowy wypad tragicznie dla zag okrtw, ktrych najwiksz wad bya niestabilno przy stanie morza powyej 4" Beauforta. W nocy z 31 grudnia na 1 stycznia 1945 r. z 18 okrtw zmierzajcych do ujcia Skaldy 16 zatono na wzburzonym morzu. Wedug danych brytyjskich (wydaj si zanione) okrty Seehund wykonay 142 misje bojowe, podczas ktrych zatopiy 9 jednostek alianckich o cznym tonau 18 451 BRT oraz uszkodziy 3 jednostki o cznym tonau 18384 BRT. Wedug danych niemieckich okrty tego typu zatopiy jednostki o cznym tonau 120 000 BRT. Najwikszym sukcesem byo zatopienie 23 lutego 1945 r. francuskiego niszczyciela La Combattante (przedtem brytyjski Haldo). Z wybudowanych 285 okrtw, ktre operoway gwnie z bazy w Ijmuiden, prawdopodobnie 32 zostay zatopione przez aliantw, 100 dostao si w rce przeciwnika, pozostae zostay zniszczone same zaogi lub zatony z innych przyczyn. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
zaoga wyporno podwodna silnik dieslowski silnik elektryczny AEG dugo rednica prdko w zanurzeniu 2 osoby 14,7 1 o mocy 60 KM o mocy 25 KM 11,9 m 1,7 m 6 wzw prdko na powierzchni 7,75 wza zasig w zanurzeniu 63 Mm (przy prdkoci 3 wzw) zasig na powierzchni 300 Mm (przy prdkoci 7 wzw) uzbrojenie 2 torpedy kal. 533 mm

190
nie tych zamierze zaleao od pokonania *Royal Navy i zniszczenia brytyjskiego lotnictwa, ktre w przeciwnym razie mogy powstrzyma niemieck flot inwazyjn. W lipcu 1940 r. rozpocza si wstpna faza powietrznej bitwy o *Angli, w ktrej samoloty Luftwaffe, o ile rzd brytyjski nie wyraziby chci do negocjacji, miay zniszczy brytyjskie lotnictwo. W tym czasie w portach francuskich zgromadzono flot ok. 4 tys. jednostek, wrd ktrych byo wiele jachtw, barek i spacerowych statkw rzecznych nie nadajcych si do przeprawy przez kana La Manche, nawet przy znonej pogodzie. Ponadto brakowao sprztu niezbdnego do desantowania wojsk (np. czogw i transporterw pywajcych, ktre mogyby wspiera ldujce oddziay), nie rozwizano podstawowych problemw logistycznych (dostarczenia paliwa i amunicji oddziaom walczcym na brzegu), nie przeprowadzono odpowiedniego rozpoznania brytyjskich umocnie obronnych, moliwoci wyadunku cikiego sprztu itp. W kocu wrzenia 1940 r., gdy stao si jasne, e Niemcy przegrali powietrzn bitw o Angli, Hitler straci zainteresowanie dalszymi przygotowaniami do inwazji, aczkolwiek 12 padziernika wyda rozkaz kontynuowania ich w celu utrzymania politycznej i militarnej presji na Wielk Brytani. W tym czasie podj ju decyzj o przygotowaniach do wojny ze Zwizkiem Radzieckim. Poniewa flota inwazyjna zgromadzona w portach francuskich poniosa due straty w wyniku nalotw RAF, w kocu wrzenia 1940 r. zdecydowano si rozesa j do portw holenderskich i belgijskich; nigdy nie zebraa si ponownie.

SEELOWE (Lew morski")

kryptonim Rozkaz przygotowania inwazji na Wielk Brytani Adolf Hitler wyda 16 lipca 1940 r.; w dyrektywie nr 16 stwierdzi: Poniewa Anglia, mimo jej beznadziejnej sytuacji militarnej, nie wykazuje chci do jakiegokolwiek kompromisu, zdecydowaem si rozpocz przygotowania do inwazji, a jeeli bdzie to konieczne, przeprowadzi inwazj na Angli". Jako jeden z podstawowych warunkw powodzenia inwazji Fuhrer wskaza wyeliminowanie brytyjskiego lotnictwa, aby nie mogo przeciwdziaa niemieckiej operacji. Jednake nie by do koca przekonany, czy naley wysya wojska do Anglii. W czasie narady najwyszych oficerw Wehrmachtu 21 lipca stwierdzi: Nie jest pewne, czy przygotowania musz zakoczy si na pocztku wrzenia. Naley rozway inne plany". Pierwsza wersja planu inwazji przewidywaa ldowanie w pierwszym rzucie 13 dywizji na froncie o szerokoci 360 km od Dover do Lyme Regis i uchwycenie przyczkw, do ktrych dotarby drugi rzut 26 dywizji; przerzucenie tak duych si byo nierealne, gdy brakowao odpowiedniej liczby statkw i okrtw. Kiedy dowdztwa *Kriegsmarine i *Luftwaffe orzeky, e na tak szerokim froncie nie mog zapewni flocie inwazyjnej skutecznej ochrony przed atakami marynarki i lotnictwa brytyjskiego, opracowano drug wersj planu przewidujc ldowanie w pierwszym rzucie dziewiciu dywizji na odcinku od Dover do Worthung, przerzucenie w drugim rzucie siedmiu dywizji i po 16 dniach przybycie trzeciego rzutu. Powodze-

SEXTANT
kryptonim Kryptonim konferencji prezydenta Stanw Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta i premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla w Ka-

SHAEF
(m.in. lewego silnika wysokoprnego); 13 wrzenia otrzyma zgod na skierowanie okrtu ku cieninie Sund lub do Szwecji. Ze wzgldu na pogarszajcy si stan techniczny (zanurzanie trwao ok. 30 minut) tu po pnocy 17 wrzenia wszed do Landsort, skd w eskorcie torpedowca przeszed do Stanvas, gdzie zosta internowany. 25 padziernika 1945 r. wrci do Gdyni.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE wyporno nawodna 1100 t wyporno podwodna 16501 dugo 84 m szeroko 6,7 m prdko nawodna 19 wzw prdko podwodna 9 wzw uzbrojenie 1 dziao kal. 105 mm 2 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 12 wyrzutni torped kal. 533 mm (20 torped)

ORP Sp internowany w Szwecji

irze w dniach 23-26 listopada i 3-7 grudnia 1943 r. (* Konferencje Sprzymierzonych)

SEYSS-INQUART ARTUR
(1892-1946) polityk

w obozach koncentracyjnych. Uznany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy za winnego zbrodni wojennych, zosta skazany na mier i stracony.

SG-43
~> GOR1UNOW

SP

SHAEF
(Suprem Headquarters Allied Expeditionary Force - Naczelne Dowdztwo Alianckich Si Ekspedycyjnych)

Prawnik, czonek austriackiej partii nazistowskiej od 1931 r., w lutym 1938 r. na danie Hitlera obj urzd ministra spraw wewntrznych Austrii. Majc pod swoimi rozkazami policj i sub bezpieczestwa, odegra istotn rol w przygotowaniu przyczenia Austrii do Niemiec w marcu 1938 r. (*Anschluss). II marca 1938 r., w przeddzie wkroczenia wojsk niemieckich do Wiednia, obj urzd kanclerza. Do 30 kwietnia 1939 r. by namiestnikiem Rzeszy w b. Austrii. Po podboju Polski wzi udzia w tworzeniu Generalnego Gubernatorstwa i obj stanowisko zastpcy generalnego gubernatora Hansa Franka. W 1940 r. zosta komisarzem Rzeszy w Holandii. By bezporednio odpowiedzialny za wywiezienie z tego kraju 140 tys. ydw, z ktrych 117 tys. zgino

okrt podwodny

Zwodowany w holenderskiej stoczni 17 padziernika 1938 r., rozpocz sub w Polskiej Marynarce Wojennej 16 kwietnia 1939 r. (podniesienie bandery). W chwili wybuchu II wojny wiatowej nie by ukoczony i mia powrci do stoczni w Rotterdamie w celu przeprowadzenia prb. 1 wrzenia wyszed z bazy (dowdca kmdr ppor. Wadysaw Salomon) do sektora na pnoc od Rozewia. 2 wrzenia zaatakowa niemiecki niszczyciel, ktry jednak unikn torped i w odpowiedzi rzuci 15 bomb gbinowych; wybuchy spowodoway przecieki kaduba. Sp, cigany przez nieprzyjacielskie okrty, skierowa si na pnoc, w stron Gotlandii. 7 wrzenia kmdr Salomon powiadomi Dowdztwo Floty o znacznych uszkodzeniach

Dowdztwo wojsk przeznaczonych do inwazji na kontynentaln Europ powoano w lutym 1944 r. i od marca ten organ dowdczy mia siedzib w Bushy Park na przedmieciach Londynu. Gwnodowodzcym (od grudnia 1943 r.) by gen. Dwight D.*Eisenhower. Stanowisko szefa sztabu zaj gen. Walter Bedell *Smith, a jego zastpcami byli: gen. Frederic Morgan, gen. Humfrey Gale i gen. James Robb. Zastpc gwnodowodzcego silami ekspedycyjnymi zosta marsz. Arthur *Tedder, do ktrego naleao rwnie koordynowanie dziaalnoci lotnictwa brytyjskiego i amerykaskiego w okresie od 14 kwietnia do 14 wrzenia 1944 r. Na pocztku maja 1944 r. Eisenhower przenis sw kwater w rejon

SHEFFIELD

192

Portsmouth, aby by w bezpore- cerw) zaja dom na Bryanston Squa- b rozpocz 28 sierpnia 1937 r. Od dnim ssiedztwie baz wojsk desan- re w centralnym Londynie. Po kapitu- chwili wybuchu wojny peni, w ratowych. W lipcu kwatera zostaa po- lacji Niemiec obydwa oddziay mach Floty Macierzystej (*Home wikszona i otrzymaa nazw SHA- SHAEF (Main i Forward) przeniesio- Fleet), sub patrolow na Morzu EF Forward (kwatera wysunita) no do Frankfurtu nad Menem, aby Pnocnym. 14 kwietnia 1940 r. wyw odrnieniu od pozostajcej w Bu- nadzorowa i kierowa rozbrajaniem sadzi (razem z krownikiem Glasshy Park SHAEF Main (kwatera wojsk niemieckich i poszukiwaniem gow) desant w fiordzie Namsos gwna). W miar postpw wojsk zbrodniarzy wojennych. SHAEF roz- w Norwegii, a nastpnie 30 kwietnia inwazyjnych kwatera gwnodowo- wizano 14 lipca 1945 r. Od lipca bra udzia w ewakuacji onierzy dzcego przesuwaa si za nimi: 1944 r., gdy personel SHAEF liczy alianckich z fiordu Ramsdal. W sierp7 sieipnia znalaza si na kontynencie 4914 oficerw, do lutego 1945 r. roz- niu doczy do eskadry *Force //baw Tournieres (19 km od Bayeux), rs si do stanu 16 312 oficerw, zujcej w Gibraltarze. W maju 1941 r. w kocu sierpnia w Jullouville (w re- wrd ktrych byo tylko 6320 podczas pocigu za *Bismarckiem zojonie Graiwille), 19 wrzenia- w Gu- Brytyjczykw. sta omykowo zaatakowany przez eux (rejon Reims - tam Niemcy podsamolot torpedowy *Swordfish; torpisali akt kapitulacji 7 maja 1945 r.). peda z zapalnikiem magnetycznym 20 wrzenia SHAEF Main zacza SHEFFIELD eksplodowaa przedwczenie i zaoga przenosi si (trwao to do 5 padzier- okrt poinformowaa lotniskowiec *Ark nika) do Trianon Palce Hotel w Wer- Kjownik brytyjski typu Southamp- Royal o jej wadliwym dziaaniu, salu, pozostaa za cz (ok. 1500 ofi- ton zwodowany 23 lipca 1923 r., su- w wyniku czego uzbrojono samoloty

193 SHERMAN
(M-4) czog

SHERMAN

HMS Sheffield {z tylu krownik Cornwall)

w toipedy z zapalnikami kontaktowymi. Ta zmiana umoliwia pniej skuteczny atak na Bismarcka. Od 26 maja utrzymywa kontakt z niemieckim pancernikiem i kierowa atakami samolotw. 31 grudnia 1941 r. w czasie bitwy w obronie konwoju ,JW-51B" zatopi razem z krownikiem Jamaica niszczyciel Friedrich Eckoldt. 26 grudnia 1943 r., idc w osonie konwoju JW-55B", uczestniczy w walce z pancernikiem *Scharnhorst (trafi go kilkakrotnie, sam za odnis niewielkie uszkodzenia), zakoczonej zatopieniem niemieckiego okrtu. W 1967 r. zosta oddany na zom.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 9100 t dugo 180,3 m szeroko 18,8 m zanurzenie 5,2 m prdko 32,5 wza uzbrojenie 12dzia(4x3)kal. 152 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm 24 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 11 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 6 wyrzutni torped kal. 533 mm 2 wodnosamoloty

1945 r. na kwater *Gestapo w Kopenhadze (Dania) mieszczc si w b. siedzibie firmy petrochemicznej Shell. Nalot przeprowadzono na danie duskiego ruchu oporu, ktry chcia uwolni 38 bojownikw wizionych na szstym pitrze gmachu i zniszczy dokumenty mogce prowadzi do dalszych aresztowa. Alianckie samoloty zastosoway specjaln technik bombardowania (tzw. skip-bombing) polegajc na zrzucaniu bomb z niewielkiej wysokoci, aby po odbiciu od ziemi uderzay w cel. Bomby zniszczyy dokumenty przechowywane na parterze i, rozbijajc ciany, umoliwiy ucieczk 32 z 38 winiw. Jednake jeden z samolotw rozbi si na pobliskim budynku szkolnym zabijajc 86 dzieci.

Amerykaski czog, jeden z najliczniej produkowanych w II wojnie wiatowej (48 347 egzemplarzy), skonstruowany w maju 1941 r. Prby prototypu nazwanego T6 zakoczyy si w padzierniku 1941 r. i po wprowadzeniu zmian (m.in. wyeliminowaniu bocznych drzwi w wieyczce, zainstalowaniu radiostacji w wieyczce zamiast w kadubie) skierowano czog do seryjnej produkcji w 11 amerykaskich zakadach (m.in. w Detroit Tank Arsena bdcym wasnoci Chrysler Motors oraz w Grand Blanc, Michigan). Poniewa brakowao przewidzianych przez projektantw silnikw Wright Continental, stosowano inne jednostki napdowe (m.in. wysokoprne General Motors i Caterpillar, benzynowe Ford V-8 i Chrysler). Produkcja czogw tego typu bya tania i z tego wzgldu wytwarzano je masowo, cho miay wiele wad: trafione pociskami atwo si zapalay (co zyskao im miano ronsonw" - od nazwy zapalniczki) i rozrywaa je eksplozja amunicji (czsto pobieranej ponad norm), konstrukcja kaduba bya saba (wzmacniano j przytwierdzajc stalowe pyty na bokach), miay zbyt okaza sylwetk, saby silnik, za cienki pancerz. W lutym 1944 r.

Czogi Sherman brytyjskiej jednostki pancernej w Niemczech 1945 r.

SHELL HOUSE
nalot 1945 r.

Nalot 18 brytyjskich bombowcw *Mosquito oraz 25 amerykaskich myliwcw *Mustang w marcu

SHIGEMITSU MAMORU
uznano, e dziao kal. 75 mm nie gwarantuje odpowiedniej siy ognia i zamontowano dziao kal. 76 mm; w czogach importowanych przez Brytyjczykw, nazwanych Sherman Firejfy, stosowano dziao siedemnastofuntowe; wiele modeli M4 i M4A3 wyposaono w haubice kal. 105 mm. Czogi wyposaone w ruby napdowe i brezentowe osony chronice przed wod (Sherman DD) zostay przystosowane do desantowania z morza i uyto ich w czerwcu 1944 r. podczas inwazj i na *Normandi. Ze wzgldu na due fale cz zatona tu po zjechaniu do wody (w rejonie play *Omaha") i w efekcie wikszo desantowano z pomostw okrtw wprost na pla. Na podwoziu Shermana wybudowano wiele innych pojazdw bojowych: dziaa samobiene M10 kal. 76,2 mm, dziaa samobiene M7NI kal. 105 mm, niszczyciele czogw M36 z dziaem kal. 90 mm, M40 z dziaem kal. 155 mm, M43 z haubic kal. 203 mm.

194

Mamoru Shigemitsu (z lewej)

zosta ambasadorem przy rzdzie dowaniu w padzierniku 1944 r., ze Wang Cing-weja w Nankinie. By wzgldu na zagroenie stoczni przeciwny podbojowi Chin, uwaa- w Yokosuce amerykaskimi nalotajc e bardziej korzystna dla Japo- mi, okrt odszed 28 listopada do nii bdzie wsppraca gospodarcza bezpieczniejszej Matsuyamy w poi polityczna z tym pastwem. bliu Kur. Nastpnego ranka zosta W kwietniu 1941 r. zosta wezwany wykryty przez radar amerykaskieprzez premiera Hideki *Tojo do To- go okrtu podwodnego Arche/fish, DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kio i obj urzd ministra spraw za- ktry wystrzeli 6 torped. Kilka granicznych. 2 wrzenia 1945 r. z nich (prawdopodobnie 4) doszo (M4A2) w imieniu rzdu japoskiego podpi- do celu; o godz. 10.17 Shinano przezaoga 5 osb sa na pokadzie pancernika *Mis- wrci si i zaton. silnik GMC6-716046 souri akt bezwarunkowej kapitulao mocy 420 KM cji Japonii. Po wojnie zosta skaza- DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE Ciar 31,81 ny przez Midzynarodowy wyporno pancerz do 105 mm 64 800 t Trybuna Wojskowy w Tokio na dugo 266.1 m uzbrojenie 7 lat wizienia za zbrodnie przeciw szeroko 36,3 m 1 dziao kal. 75 mm pokojowi. W latach 1954-56 po- zanurzenie I najciszy karabin maszynowy 10,3 m nownie by ministrem spraw zagra- prdko kal. 12,7 mm 27,3 wza nicznych i dziaa na rzecz przyst- uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm pienia Japonii do Organizacji Naro16 (8 x 2) dzia przeciwlotniczych prdko 45 km/h dw Zjednoczonych. kal. 127 mm

SHIGEMITSU MAMORU
(1881-1957) polityk

SHINANO
okrt

145 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm 42-47 samolotw

Dyplomata japoski, od 1930 r. by ambasadorem w Chinach (w 1932 r. w czasie zamachu bombowego dokonanego przez patriot koreaskiego w Szanghaju straci nog), od 1933 r. w Moskwie, a nastpnie od 1938 r. - w Londynie. Po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie

Lotniskowiec japoski, budowany pocztkowo jako pancernik typu *Yamato. Prace przerwano w grudniu 1941 r., ale po bitwie o *Midway w czerwcu 1942 r., w ktrej flota japoska stracia 4 wielkie lotniskowce, zapada decyzja przerobienienia nie ukoczonego jeszcze pancernika na lotniskowiec. Po zwo-

SHO-GO 1
-> LEYTE ZATOKA

SHOHO
okrt

Lotniskowiec japoski przebudowany w okresie od stycznia 1941 r. do stycznia 1942 r. z okrtu-bazy okr-

195 tw podwodnych Tsunigisaki. Ju 7 maja 1942 r. zaton na Morzu *Koralowym trafiony bombami i torpedami (prawdopodobnie 13 bomb i 7 torped) samolotw z lotniskowcw *Lexington i *Yorktown.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 11 262 t dugo 204,8 m szeroko 18,2 m zanurzenie 6,6 m prdko 28,2 wza uzbrojenie 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 15 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm do 30 samolotw dugo 257,5 m szeroko 26 m prdko 34,2 wza uzbrojenie 16 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 42 dziaa przeciwlotnicze kal. 25mm 72-84 samoloty

SIKORSKI WADYSAW i Orodka Zapasowego Broni Pancernej w urawicy (cznie ok. 160 egzemplarzy; 1 lipca byo ich 139). Uzbrojone w dziaa kal. 37 mm, przewyszay niemieckie *PzKpfw I i II.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (jednowieowy) zaoga 3 osoby silnik PZIn.235 (Saurer VBLDb) wysokoprny o mocy 110 KM ciar 9,9 t (z radiostacj) pancerz 5-17 mm uzbrojenie 1 dziao wz. 30 kal. 37 mm 1 karabin maszynowy wz. 30 kal. 7,92 mm prdko 37 km/h zasig 150-160 km

SHORT STIRLING - STIRLING, Short SHORT SUNDERLAND -> SUNDERLAND, Short SIBUYAN MORZE - LEYTE ZATOKA SIEDEM TP (7TP)
czog

SHOKAKU
okrt

Lotniskowiec japoski, by pierwszym okrtem tej klasy (razem z siostrzanym Zuikaku) zaprojektowanym po odrzuceniu przez Japoni ogranicze przewidzianych w traktatach morskich z lat dwudziestych i trzydziestych. Zwodowany 2 czerwca 1939 r., sub rozpocz we wrzeniu 1941 r. w nowo utworzonym 5 dywizjonie lotniskowcw. Bra udzia w ataku na *Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. Podczas bitwy na Morzu *Koralowym 8 maja 1942 r. zosta uszkodzony bombami samolotw amerykaskich z lotniskowcw *Lexington i *Yorktown; z tego wzgldu nie wzi udziau w bitwie o *Midway. 26 padziernika 1942 r. w bitwie pod *Santa Cruz zosta trafiony 6 bombami. 19 czerwca 1944 r. w czasie bitwy na Morzu ""Filipiskim zaton trafiony torped wystrzelon przez amerykaski okrt podwodny Cavalla. Siostrzany lotniskowiec Zuikaku podzieli jego los 25 padziernika 1944 r., trafiony bombami i torpedami samolotw amerykaskich na pnocny wschd od przyldka Engano.

Lekki czog polski opracowany wedug wzoru angielskiego *Vickersa E przez Biuro Bada Technicznych Broni Pancernej, a pniej przez Biuro Studiw Pastwowych Zakadw Inynierii (w 1934 r.). Jesieni 1934 r. prototyp czogu przeszed prby w Zakadzie Dowiadczalnym PZIn. i po wprowadzeniu niezbdnych poprawek przekazano go do produkcji seryjnej wiosn 1935 r. Pierwsza seria pojazdw produkowanych w latach 1935-36 miaa dwie wiee uzbrojone w karabiny maszynowe, aczkolwiek byo to rowizanie tymczasowe, gdy nie zamierzano kontynuowa produkcji czogw tak uzbrojonych. Od 1937 r. produkowano ulepszon wersj o jednej wiey z dziaem przeciwpancernym kal. 37 mm, a jednoczenie czogi dwuwieowe przerabiano na jednowieowe. W 1939 r. opracowano ulepszon wersj 9TP z pogrubionym pancerzem (do 40 mm) i zmienionym kadubem, jednake nie podjto seryjnej produkcji. Po wybuchu II wojny wiatowej 7TP znajdoway si w uzbrojeniu 1 i 2 batalionu czogw lekkich oraz dwch samodzielDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE nych kompanii czogw lekkich (1941 r.) Dowdztwa Obrony Warszawy
wyporno 25 675 t

SIKORSKI WADYSAW (1881-1943) polityk Od 1914 r. dziaa na rzecz rozbudowy Legionw Polskich; w czasie wojny polsko-radzieckiej 1919-20 by dowdc Grupy Poleskiej, 5 armii i nastpnie 3 armii. Od 1921 r. by szefem Sztabu Generalnego WP, od 1922 r. premierem i ministrem spraw wewntrznych, od 1924 r. ministrem spraw wojskowych, od 1925 r. dowodzi Okrgiem Korpusu VI we Lwowie. Po przewrocie majowym, jako przeciwnik Jzefa Pisudskiego, zosta w 1928 r. przeniesiony do dyspozycji ministra spraw wojskowych". W 1936 r. by jednym ze wspzaoycieli Frontu Morges konsolidujcego partie centrowe do walki z obozem rzdzcym. We wrzeniu 1939 r. wyjecha z Polski przez Rumuni do Francji. 30 wrzenia otrzyma od prezydenta Wadysawa *Raczkiewicza misj utworzenia rzdu, ktry wkrtce uznay rzdy Francji, Wielkiej Brytanii, a pniej Stanw Zjednoczonych. 7 listopada obj stanowisko Naczelnego Wodza. Uzna, e najwaniejszym zadaniem nowego rzdu jest utworzenie armii polskiej; w tej sprawie 4 stycznia 1940 r. podpisa umow z rzdem francuskim. Nie

SIKORSKI WADYSAW
zaakceptowa samorzutnego utworzenia w Polsce konspiracyjnej organizacji Suba Zwycistwu Polsce, wyda polecenie rozwizania jej i powoania w to miejsce Zwizku Walki Zbrojnej. Po upadku Francji zawar porozumienie z premierem Winstonem Churchillem w sprawie przeniesienia polskiego wojska i wadz na terytorium Wielkiej Brytanii. Wkrtce zaatakoway go polskie ugrupowania polityczne, zarzucajc mu zmarnowanie" Wojska Polskiego we Francji (ok. 20 tys. onierzy zdoano ewakuowa do Wielkiej Brytanii) i potpiajc projekt utworzenia armii polskiej na terytorium Zwizku Radzieckiego (zawar tak propozycj w memoriale zoonym brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych lordowi *Halifaxowi). W takiej sytuacji zosta 18 lipca odwoany ze stanowiska premiera przez prezydenta Raczkie-

196
wicza, ale na skutek interwencji kilku oficerw i mediacji gen. Kazimierza *Sosnkowskiego prezydent wycofa dymisj po 24 godzinach. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 r. uzna potrzeb przywrcenia stosunkw dyplomatycznych ze Zwizkiem Radzieckim. W negocjacjach, ktre prowadzi od 4 lipca 1941 r. z ambasadorem ZSRR w Londynie Iwanem *Majskim, domaga si zadeklarowania przez rzd radziecki oddania Polsce ziem zagrabionych po 17 wrzenia 1939 r., ale Moskwa odmwia. 29 lipca 1941 r. zwrci si do prezydenta o udzielenie penomocnictwa do podpisania ukadu; prezydent nie wyrazi zgody ze wzgldu na nierozstrzygnicie podstawowej kwestii polskich ziem wschodnich. W tej sytuacji 30 lipca 1940 r. podpisa ukad samodzielnie, co wywoao kryzys w onie polskiego rzdu. 14 sierpnia na podstawie polsko-radzieckiej umowy wojskowej wyznaczy gen. Wadysawa *Andersa dowdc armii polskiej w ZSRR. 3 grudnia 1941 r. spotka si ze Stalinem. Interweniowa u niego w sprawie przeciwdziaania szykanom wadz radzieckich wobec tworzcych si polskich oddziaw wojskowych i umoliwienia zwolnienia z wizie oraz obozw jak najwikszej liczby Polakw. Usiowa rwnie bezskutecznie wyjani spraw zaginionych oficerw polskich. Prba zawarcia rzetelnego porozumienia nie zostaa podjta przez stron radzieck. W marcu 1942 r. Sikorski musia si zgodzi na ewakuowanie ze Zwizku Radzieckiego czci onierzy polskiej armii, dla ktrych brakowao ywnoci, by jednak przeciwny ewakuowaniu caego wojska, na co nalega zarwno gen. Anders, jak i rzd brytyjski usiujcy wzmocni swoje siy na Bliskim Wschodzie. Sikorski uwaa, e armia polska powinna pozosta na terenie ZSRR i od wschodu wkroczy do Polski, aby w wyzwolonym kraju sta si si militarn demokratycznego rzdu. W lipcu 1942 r., wobec uzgodnienia przez rzdy Wiel-

SINGAPUR
ktrzy wycofali si z Pwyspu Malajskiego przed nacierajcymi z pnocy wojskami japoskimi. Dowdca gen. Arthur *Percival podzieli wysp na trzy sektory obrony. Do walki w sektorze poudniowym wyznaczy trzy brygady ochotnikw; zachodniego miay broni australijska 8 dywizja (dwie brygady) i hinduska 44 brygada piechoty; pnocnego - III korpus, w skad ktrego wesza hinduska 11 dywizja obejmujca rwnie pozostaoci hinduskiej 9 dywizji (2 brygady). Tu przed japoskim atakiem garnizon wzmocnia brytyjska 18 dywizja. Plan przewidujcy rozcignicie si wzdu caej linii brzegowej (112 km) osabi obron. Morale i poziom dyscypliny onierzy alianckich byy niskie. Obrocy nie potrafili stawi skutecznego oporu Japoczykom, ktrzy w nocy z 8 na 9 lutego sforsowali cienin, 11 lutego dotarli do kluczowego wza drogowego Bukit Timah i 15 lutego opanowali cae miasto; dopucili si morderstw na ludnoci cywilnej i rannych onierzach. W czasie obrony miasta zgino ok. 10 tys. onierzy i ludnoci cywilnej, do niewoli dostao si 16 tys. onierzy brytyjskich, 14 tys. australijskich i 32 tys. hinduskich i malajskich. W czasie oblenia Singapuru 1714 onierzy japoskich zostao zabitych, 3378 rannych (w czasie caej kampanii malajskiej cznie ok.

Wadysaw Sikorski wizytuje polski okrt w porcie w Szkocji

kiej Brytanii i ZSRR ewakuacji reszty polskich oddziaw na Bliski Wschd, musia zaakceptowa to rozwizanie. Po ujawnieniu 13 kwietnia 1943 r. zbrodni w * Katyniu podj kroki zmierzajce do wyjanienia wszystkich okolicznoci sprawy, co stao si dla rzdu radzieckiego pretekstem do zerwania stosunkw dyplomatycznych z rzdem polskim (not w tej sprawie przedstawi w nocy z 24 na 25 kwietnia 1943 r. polskiemu ambasadorowi Tadeuszowi Romerowi ludowy komisarz spraw zagranicznych Wiaczesaw *Mootow). 4 lipca 1943 r., w czasie powrotu z podry inspekcyjnej na Bliski Wschd, gdzie wizytowa 2 korpus, zgin w katastrofie samolotu nad Gibraltarem; przyczyny wypadku nie zostay ostatecznie wyjanione. Zwoki przewieziono na pokadzie niszczyciela *Orkan do Wielkiej Brytanii i zoono na cmentarzu w Newark. W 1993 r. prochy gen. Sikorskiego powrciy do Polski i zostay zoone w krypcie na Wawelu.

spu Malajskiego, zostaa oddana do uytku w 1938 r. Do jej obrony przeznaczono 13 baterii artylerii nabrzenej kal. od 152 mm do 381 mm, ktre mogy prowadzi ogie zarwno w stron otwartego morza, jak i ldu; poniewa jednak zakadano, e bd zwalcza okrty, nie przygotowano pociskw odamkowych, burzcych, do niszczenia siy ywej wroga. 7 lutego 19142 r. oddziay japoskiej 25 armii dowodzone przez gen. Tomoyuki *Yamashit podeszy na brzeg cieniny Johore. W twierdzy znajdowao si ok. 70 tys. onierzy brytyjskich, australijskich, hinduskich i malajskich.

Widok Singapuru od strony morza

walki 1942 r.

SINGAPUR
Gwna baza brytyjskiej Floty Wschodniej, budowana od 1923 r. na wyspie oddzielonej cienin Johore o szerokoci 1,2 km od Pwy-

SKORZENY OTTO
10 tys. onierzy). Opanowanie Singapuru dao Japoczykom baz morsk w wanym punkcie strategicznym. SKORZENY OTTO
(1908-1975)

SS Obersturmbannfuhrer Oficer niemiecki, czonek nazistowskiej partii *NSDAP, od 1942 r. dowodzi specjaln jednostk komandosw SS nazwan Friedenthaller Jadgverbande (od miejscowoci Friedenthaler, gdzie mieciy si koszary i teren wiczebny). We wrzeniu 1943 r. bra udzia w akcji uwolnienia Benito Mussoliniego, woskiego dyktatora uwizionego w hotelu Campo Imperatore" na szczycie Gran Sasso. Chocia jego zadaniem byo tylko eskortowanie uwolnionego winia, potrafi sobie przypisa zasug powodzenia caej operacji, co byo dzieem spadochronowego batalionu szkolnego dowodzonego przez mjr. Morsa. W uznaniu zasug Skorzeny zosta odznaczony i awansowany do stopnia Srurmbannfuhrera. Po zamachu na Hitlera 20 lipca

Blackbum Skuci Mk 11

niemieckiej kontrofensywy w *Ardenach, dowodzi oddziaem dywersyjnym onierzy przebranych w amerykaskie mundury, ktrzy mieli wywoa panik w szeregach wojsk alianckich. W 1947 roku trybuna w *Norymberdze uwolni go od odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne. W 1949 r. zbieg z wizienia w Darmstadt, gdzie umieszczono go na czas procesu denazyfikacyjnego, i do koca ycia przebywa w Hiszpanii.

krownik Knigsberg. W czerwcu 1940 r. samoloty 801 dywizjonu startujce z lotniska Detling bray udzia w osanianiu ewakuacji wojsk alianckich z * Dunkierki. Przez krtki okres samoloty bazujce na lotniskowcach *Ark Royal i Argus wykorzystywano w walkach nad Morzem rdziemnym, ale w 1941 r. ostatecznie wycofano je ze suby frontowej, przeznaczajc do zada pomocniczych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Bristol Perseus Xli o mocy 905 KM rozpito 14,07 m dugo 10,84 m maks. masa startowa 3732 kg maks. prdko 362 km/h zasig 700 km uzbrojenie 5 karabinw maszynowych kal. 7,69 mm 1 bomba 225 kg

1944 r. bra udzia w aresztowaniu SKUA, Blackburn i torturowaniu wielu spiskowcw. W padzierniku 1944 r. Hitler powie- samolot rzy mu zadanie uprowadzenia re- Brytyjski myliwiec/nurkujcy bomgenta adm. Miklsa *Horthy'ego, bowiec, oblatano 9 lutego 1937 r., ale dyktatora Wgier, co miao zapobiec ju p roku wczeniej admiralicja kapitulacji wojsk wgierskich. Przy- brytyjska zamwia 190 samolotw gotowujc atak na siedzib regenta, tego typu dla lotnictwa morskiego 15 padziernika 1944 r. wzi udzia (Fleet Air Arm). Do marca 1940 r. w uprowadzeniu syna regenta - Mi- pierwsz parti dostarczono dywizjoklsa Miki" Horthy'ego, a nastpnie nom 800 i 803 bazujcym na lotniopracowa plan (kryptonim Panzer- skowcu *Ark Royal oraz dywizjonofaust") i poprowadzi atak onierzy wi 801 na lotniskowcu *Fwious. swojego oddziau - 502 batalionu 25 wrzenia 1939 r. pilot myliwca Waffen-SS (nazwanego kommando Skuci z 803 dywizjonu zestrzeli Mitte") wzmocnionego 8 czogami pierwszy niemiecki samolot Do 18 *Panther na paac budapeszteski - w pobliu Helgolandu. Wkrtce po siedzib regenta. W trwajcej p go- rozpoczciu wojny okazao si, e jadziny akcji, w ktrej zgino 4 jego ko myliwce nie dorwnuj samoloonierzy i 3 onierzy wgierskich, tom niemieckim i nie uywano ich opanowano paac, jednake regent w tym charakterze, ale odniosy wiezosta wczeniej aresztowany i wy- le sukcesw jako bombowce nurkuwieziony przez Edmunda Veesenma- jce. W czasie kampanii norweskiej yera, ambasadora niemieckiego, 10 kwietnia 1940 r. siedem samoloo czym nie poinformowano Skorze- tw tego typu z 800 dywizjonu nego. W grudniu 1944 r., w czasie i dziewi z 803 dywizjonu zatopio

SLESSOR JOHN
(1897-1979) genera (Air Marshal)

Brytyjski oficer, w chwili wybuchu wojny by dyrektorem wydziau planowania brytyjskiego Ministerstwa Lotnictwa (uczestniczy w pierwszej konferencji w Waszyngtonie 194142). Od kwietnia 1941 r. dowodzi 5 grup lotnictwa bombowego. W kwietniu 1942 r. obj stanowisko asystenta szefa sztabu si powietrznych. W lutym 1943 r., w decydujcym okresie wojny o * Atlantyk, zosta szefem Dowdztwa Obrony Wybrzea (RAF Coastal Command).

199
ny 14 kwietnia 1943 r. i nazwany osobicie przez Jzefa Stalina skrtem zawoania Smiert Szpionam (mier szpiegom); zastpi organizacj kontrwywiadowcz Osobyje Otdiey wsawion w pierwszych miesicach wojny radziecko-niemieckiej bestialskim traktowaniem i masowymi egzekucjami onierzy Armii Czerwonej uciekajcych z pola bitwy, wycofujcych si przed wojskami wroga lub poszukujcych wasnych oddziaw. Do chwili wczenia w maju 1946 r. do Ministerstwa Bezpieczestwa Pastwowego Smiersz odnis due sukcesy w zwalczaniu niemieckich dywersantw i szpiegw, a take w utrzymywaniu dyscypliny w radzieckich wojskach (wg ocen zachodnich ok. 12% radzieckich oficerw i podoficerw byo informatorami lub konfidentami). Przez cay okres dziaanoci organizacj t kierowa gen. Wiktor Abakumow.

SOE
i wspomaganie ruchu oporu w okupowanych pastwach europejskich, powstaa 17 lipca 1940 r. z inicjatywy premiera Winstona Churchilla w wyniku poczenia niewielkiej sekcji D - wydziau sabotau wywiadu brytyjskiego MI6, M1(R) wydziau badawczego Ministerstwa Wojny, oraz EH -- departamentu propagandy Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Jej zadania premier uj lapidarnie, mwic do ministra wojny ekonomicznej Hugh Daltona: podpali pan Europ". Pierwszym szefem by Frank Nelson; po jego ustpieniu ze wzgldu na zy stan zdrowia w maju 1942 r. kierowanie organizacj obj Charles Hambro (bankier z zawodu), a od wrzenia 1943 r. zastpi go pk Colin Gubbins. Centrala ukryta pod nazw Union Trading Company miecia si przy Baker Street 64 w Londynie, jej oddziay zaoono w wielu miastach europejskich i afrykaskich (Madryt, Lizbona, Sztokholm, Bari, Algier). W 1941 r. powsta sztab regionalny w Kairze obejmujcy Bliski Wschd, pastwa europejskie basenu Morza rdziemnego oraz Polsk i Czechosowacj. W centrali dziaaa sekcja polska (kierowana pocztkowo przez B. Sweet-Escotta, a nastpnie pk. Harolda B. Perkinsa), ktra wspdziaaa ze Sztabem Naczelnego Wodza (przez Oddzia VI). SOE dysponowao wasnym niewielkim zespoem okrtw (maych okrtw podwodnych, kutrw) uywanych do przerzucania agentw i materiaw do Norwegii, Francji, Woch, Jugosawii, Grecji i poudniowo-wschodniej Azji oraz korzystao z samolotw 138 i 161 dywizjonw bombowych RAF. Agenci byli szkoleni w orodkach w Anglii i na zachodnim wybrzeu Szkocji, gdzie uczono ich posugiwania si broni, walki wrcz, wspinaczki, skakania ze spadochronem, zdobywania informacji, zachowania podczas przesuchania itp. Dokadna liczba pracownikw nie jest znana; na wiosn 1944 r. wspdziaao z SOE prawdopodobnie 10 tys. mczyzn

Od stycznia 1944 r. dowodzi jednostkami RAF w rejonie Morza rdziemnego, a nastpnie siami powietrznymi Sprzymierzonych na tym teatrze dziaa wojennych.

SLIM WILLIAM JOSEPH

(1891-1970) genera Brytyjski oficer, na pocztku II wojny wiatowej dowodzi hindusk 5 dywizj piechoty w Sudanie; w czasie natarcia na pozycje wojsk woskich w Gallabat odnis ran. W 1941 r. obj dowdztwo hinduskiej 10 dywizji piechoty, ktra walczya z wojskami *Vichy w Syrii. W marcu 1942 r. wyjecha do *Birmy, gdzie dowodzi I korpusem (Burcorps), ktry przed przewaajcymi silami japoskimi wycofa do Indii. Tam dowodzi XVII korpusem, a nastpnie w padzierniku 1943 r. 14 armi, ktra od lutego 1944 r. braa udzia w zwyciskich walkach na terytorium Birmy, dosza do Rangunu i walczya z niedobitkami wojsk japoskich w rejonie Sittang. Od sierpnia 1945 r. dowodzi ldowymi wojskami Sprzymierzonych w poudniowo-wschodniej Azji. Po zakoczeniu wojny obj stanowisko szefa Imperialnego Sztabu Generalnego.

SMITH WALTER BEDELL

(1895-1961) genera Amerykaski oficer, weteran I wojny wiatowej, podczas ktrej w stopniu szeregowca walczy we Francji. W kwietniu 1941 r. zosta wezwany do Waszyngtonu przez sekretarza obrony George'a * Marshalla, ktry zna go z oficerskiej szkoy piechoty Fort Benning. Smith szybko udowodni, e jest sprawnym organizatorem i w lutym 1942 r. zosta promowany do stopnia brygadiera, a w grudniu tego roku - generaa. W lutym 1944 r. obj stanowisko szefa sztabu w *SHAEF. 7 maja 1945 r., reprezentujc gen. Dwighta *Eisenhowera, podpisa akt kapitulacji Niemiec.

SMIERSZ
kontrwywiad Oddzia kontrwywiadu Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR zaoo-

SOE

(Special Operations Executive Zarzd Operacji Specjalnych) Brytyjska organizacja, ktrej zadaniem byo prowadzenie dywersji

SOKOOWSKI WASILIJ i 3 tys. kobiet. Pierwszy zrzut skoczkw do Polski odby si w nocy z 15 na 16 lutego 1941 r. SOE rozwizano w styczniu 1946 r. Pena ocena dziaalnoci nie jest moliwa, gdy dotychczas nie ujawniono wszystkich dokumentw. Wiadomo np., e w czasie wojny przerzucono do Francji ok. 1800 agentw i 10 tys. t zaopatrzenia, broni oraz materiaw wybuchowych dla oddziaw ruchu oporu. SOKOOWSKI WASILIJ
(1897-1968) marszaek Zwizku Radzieckiego

200
Woch do portu w Brindisi, skd wyruszy z zadaniem osaniania 2 woskich okrtw podwodnych i 6 transportowcw skierowanych na Malt. Nastpnie dziaa na Adriatyku i Morzu Egejskim, odnoszc wiele sukcesw w zwalczaniu nieprzyjacielskiej eglugi. 27 lipca 1947 r. zosta zwrcony brytyjskiej marynarce; w 1954 r. przekazany na zom.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno nawodna 626 t wyporno podwodna 721 t dugo 60 m szeroko 4,9 m prdko nawodna 13 wzw prdko podwodna 9 wzw uzbrojenie 1 dziao kal. 76 mm 4 wyrzutnie torped kal. 533 mm

Uczestnik wojny domowej 1918-20, absolwent Akademii Sztabu Generalnego (1921), od lutego 1941 r. zastpca szefa Sztabu Generalnego, a nastpnie szef sztabu Frontu Zachodniego. W latach 1943-44 dowodzi Frontem Zachodnim, 1944-45 by szefem sztabu 1 Frontu Ukraiskiego, a nastpnie w kwietniu-maju zastpc dowdcy 1 Frontu Biaoruskiego. W latach 1946-1949 dowdca radzieckich wojsk okupacyjnych w Niemczech, a od 1952 do 1960 r. szef Sztabu Generalnego. SOK
okrt podwodny

James Sommerville

SOMERVILLE FOWNES
(1882-1949) admira

JAMES

Okrt podwodny brytyjskiej marynarki wojennej Urchin zwodowany 30 wrzenia 1940 r. w stoczni VIckers-Armstrong w Barrow-in-Furness w Wielkiej Brytanii, przekazany 19 stycznia 1941 r. Polskiej Marynarce Wojennej i obsadzony czciowo przez zaog z okrtu podwodnego *Wilk. Po zakoczeniu procedury przejmowania okrtu skierowano go do blokowania portu w Brecie, gdzie cumoway pancerniki *Sckarnhorsti *Gneisenau. 12 lutego 1942 r. zatopi u wybrzey Tunisu woski szkuner motorowy Giuseppina. W czasie pobytu na Malcie dozna wielu uszkodze w wyniku nalotw samolotw niemieckich i woskich. Jako pierwszy okrt aliancki wszed po ogoszeniu kapitulacji

Jeden z najwybitniejszych brytyjskich dowdcw morskich, w pierwszych latach suby specjalizowa si w broni torpedowej. W czasie I wojny wiatowej bra udzia w kampanii dardanelskiej i akcjach Grand Fleet. W latach dwudziestych suy na pancernikach, pniej dowodzi flotyll niszczycieli na Morzu rdziemnym. We wrzeniu 1939 r. zosta odwoany ze stanu spoczynku. W maju 1940 r. zgosi si ochotniczo do udziau w ewakuacji *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego spod * Dunkierki; pomaga dowdcy portu Dover adm. Bertramowi * Ramsayowi w organizowaniu akcji wycofania wojsk alianckich z Francji. Zagroony rejon opuci na ostatnim okrcie wychodzcym z Calais. W czerwcu 1940 r. obj dowodzenie eskadry *Force H stacjonujcej w Gibraltarze; w lipcu otrzyma zadanie zmuszenia do przejcia na stron brytyjsk lub zniszczenia okrtw francuskich w *Mers-el-Kebir. W maju 1941 r. dowodzi okr-

tami Force H w pocigu za *Bismarckiem. W lutym 1942 r. na Cejlonie obj stanowisko dowdcy brytyjskiej Floty Wschodniej (Eastern Fleet). Od 1944 r. do koca wojny by szefem brytyjskiej misji morskiej w Waszyngtonie. W maju 1945 r. otrzyma stopie admiraa floty. SOMUA S-35
czog

Francuski czog skonstruowany w 1935 r., na pocztku II wojny wiatowej uwaany by za jeden z najlepszych na wiecie. Zastosowano w nim wiele nowoczesnych rozwiza konstrukcyjnych (ukad sterowania i przeniesienia napdu, elektrycznie sterowana wieyczka), a jego si byo uzbrojenie (dziao kal. 47 mm) i gruby pancerz (do 55 mm). W czasie walk w maju 1940 r. czogi te odniosy wiele zwycistw w walkach z niemieckimi *PzKpfw II i ///, przewyszjc je kalibrem dziaa, gruboci pancerza i dorwnujc prdkoci. Po zawieszeniu broni w czerwcu 1940 r. kilkadziesit czogw zagarnli Niemcy i wykorzystywali je w walkach w pniejszym okresie wojny (m.in. na froncie wschodnim).

201
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE zatoga 3 osoby silnik o mocy 190 KM pancerz do 56 mm uzbrojenie 1 dziao kal. 47 mm 1 karabin maszynowy kal. 7,5 mm prdko 37 km/h

SOSNKOWSKI KAZIMIERZ skwy. Wiele informacji udao mu si zdoby w wyniku dziaania agentw z jego siatki o nazwie Ramsey", wrd ktrych by Ozaki Hitsumi bliski doradca japoskiego premiera Fumimaro *Konoe. 12 maja 1941 r. ostrzeg swoich mocodawcw o koncentracji niemieckich dywizji na wschodnich rubieach Rzeszy, a 15 czerwca poda termin rozpoczcia dziaa wojennych przeciwko ZSRR. Na pocztku wrzenia 1941 r. poinformowa wadze radzieckie, e rzd japoski bdzie przestrzega postanowie ukadu o nieagresji z 13 kwietnia 1941 r., co pozwolio na wycofanie z Dalekiego Wschodu 15 dywizji i skierowanie ich do obrony Moskwy w krytycznym momencie wojny niemiecko-radzieckiej. 18 padziernika 1941 r. zosta aresztowany razem z 35 agentami swojej siatki; Zwizek Radziecki nie wystpi do wadz Japonii o wymian winia. Prawdopodobnie w 1944 r. zosta stracony.

SONAR - ASDIC SONIA - MITSUBISHI KI-51 SORGE RICHARD

(1895-1944?) szpieg

Slanisiaw Sosabowski

Niemiec, syn jednego z zaoycieli niemieckiej partii komunistycznej, zwerbowany 29 stycznia 1933 r. przez radziecki wywiad wojskowy, rozpocz dziaalno 6 wrzenia po przybyciu do Jokohamy w Japonii jako korespondent niemieckich gazet Frankfurter Zeitung" i Zeitschrift fur Geopolitik". Dziki zaufaniu Eugena Otta - niemieckiego attache wojskowego, a pniej ambasadora Niemiec w Tokio, uzyska dostp do tajnych dokumentw, ktrych tre przekazywa do MoRichard Sorge

zem Naczelnego Wodza z 23 wrzenia 1941 r. na 1 Samodzieln Brygad Spadochronow w Wielkiej Brytanii. We wrzeniu 1944 r. dowodzi ni w operacji *Market-Garden", gdy walczya w rejonie miasta Driel w Holandii (*Arnhem). W czasie planowania operacji oraz SOSABOWSKI jej trwania wielokrotnie protestowa STANISAW FRANCISZEK przeciwko bdnym decyzjom do(1892-1967) wdcw brytyjskich. 9 grudnia genera 1944 r. na danie dowdztwa bryDziaacz polskich organizacji nie- tyjskiego zosta odwoany ze stanopodlegociowych, od 1913 r. suy wiska. Do 1947 r. by inspektorem w armii austriackiej. Do Wojska w Polskim Korpusie PrzysposobiePolskiego wstpi 1 listopada nia i Rozmieszczenia. Po demobili1918 r.; by m.in. ekspertem wojsko- zacji pozosta w Wielkiej Brytanii. wym na konferencji w Spa oraz Jego prochy zostay sprowadzone czonkiem komisji zakupw woj- do kraju i 14 padziernika 1967 r. skowych w Paryu. W padzierniku zoone na Cmentarzu Komunal1923 r. ukoczy Wysz Szko nym (dawny Wojskowy) na PowzWojenn. 1 wrzenia 1939 r. obj kach. dowdztwo 21 Puku Piechoty Dzieci Warszawy", z ktrym uczestniczy w walkach wrzeniowych SOSNKOWSKI 1939 r. w skadzie 8 dywizji pie- KAZIMIERZ choty armii Modlin". W ostatnich (1885-1969) dniach walk o Warszaw by do- genera wdc odcinka Grochw". W gru- Dziaacz Polskiej Partii Socjalidniu 1939 r. przez Wgry przedosta stycznej od 1905 r., komendant si do Francji. Od stycznia do kwiet- Organizacji Bojowej PPS w okrnia 1940 r. by dowdc piechoty gach warszawskim, radomskim dywizyjnej 1 i pniej 4 dywizji pie- i Zagbiu Dbrowskim, onierz choty we Francji, a nastpnie, ju na Legionw Polskich. Aresztowany terenie Szkocji, 4 Brygady Kadrowej przez Niemcw 22 lipca 1917 t\, Strzelcw, przemianowanej rozka- przebywa w twierdzy w Magd-

SPAATZ CARL
nie zostanie zdobyta. W sprawie wybuchu powstania w Warszawie nie potrafi zaj jednoznacznego stanowiska (w depeszy z 7 lipca 1944 r. do Komendy Gwnej Armii Krajowej pisa: [...] powstanie zbrojne narodu nie byoby usprawiedliwione" i w nastpnym zdaniu: [...] naley zachowa moliwoci uruchomienia powstania"). 1 wrzenia 1944 r. wyda rozkaz nr 19, ktry zawiera konstatacje dowodzce, e genera nie rozumie sytuacji politycznej i militarnej (twierdzi m.in., e Polska stawia opr Niemom w 1939 r., gdy zachci j do tego rzd brytyjski, krytykowa aliantw za to, i nie udzielaj pomocy Warszawie, chocia maj kilkadziesit tysicy samolotw", co akurat byo bez znaczenia zwaywszy na oddalenie stolicy Polski od baz lotniczych). W wyniku tego rozkazu zosta zdymisjonowany przez prezydenta RP pod naciskiem rzdu polskiego i brytyjskiego. Wkrtce wyjecha do Kanady, gdzie pozosta do mierci. W 1992 r. jego prochy wrciy do kraju i zostay zoone w podziemiach archikatedry w. Jana w Warszawie.

2i
lotnictwa Sprzymierzonych w Afryce Pnocno-Zachodnicj oraz zastpc naczelnego dowdcy lotnictwa Sprzymierzonych na obszarze rdziemnomorskim. W styczniu 1944 r., po utworzeniu amerykaskich si strategicznych w Europie (US Strategie Air Forces in Europ), otrzyma zadanie koordynowania dziaa 8 armii lotniczej bazujcej w Wielkiej Brytanii i 15 armii lotniczej we Woszech. Wobec zbliania sic; terminu inwazji wojsk alianckich na *Normandi uwaa, e naley skupie cay wysiek lotnictwa bombowego na niszczeniu celw strategicznych w Niemczech, aby uniemoliwi zaopatrzenie wojsk we Francji. W marcu 1944 r. opracowa Oil plan, projekt niszczenia rafinerii i zbiornikw paliwa, przeciwko czemu zaprotestowali dowdcy brytyjskich si lotniczych opowiadajcy si za niszczeniem linii komunikacyjnych i zaplecza wojsk 1 niemieckich we Francji. W marcu 1945 r. przej dowodzenie amerykaskim lotnictwem strategicznym na obszarze Pacyfiku, cho by przeciwny zrzuceniu bomb atomowych na Japoni, dowodzi atakiem na * Hiroszim i *Nagasaki. W 1946 r. obj stanowisko gwnodowodzcego *USAAF, a w sierpniu 1947 r. zosta szefem Carl Spaalz

Kazimierz Sosnkowski burgu wsplnie z Jzefem Pisudskim. W Wojsku Polskim od listopada 1918 r.; by m.in. wiceministrem spraw wojskowych (191920), ministrem spraw wojskowych i czonkiem Rady Obrony Pastwa (1920-24), czonkiem Rady Wojennej i dowdc Okrgu Korpusu VII Pozna. W czasie zamachu majowego 1926 r. usiowa popeni samobjstwo. Od 1927 do 1939 r. by inspektorem kolejno armii Podole", Woy" i Polesie" oraz przewodniczcym Komitetu ds. Uzbrojenia i Sprztu oraz przewodniczcym Komitetu Wyszej Szkoy Wojennej. We wrzeniu 1939 r. obj dowodzenie Frontem Poudniowym. W padzierniku przedosta si do Parya. Od listopada 1939 r. by zastpc prezydenta (do sierpnia 1944 r.), wicepremierem i komendantem Zwizku Walki Zbrojnej (do 30 czerwca 1940 r.). By przeciwny wsppracy ze Zwizkiem Radzieckim i nie akceptowa linii politycznej premiera Wadysawa *Sikorskiego; w lipcu 1941 r. ustpi z rzdu. Po mierci Sikorskiego obj stanowisko Naczelnego Wodza i sprawowa je do 30 wrzenia 1944 r. By przeciwny udziaowi 2 korpusu w bitwie o Monte Cassino, uwaajc, e straty bd zbyt due, a gra

SPAATZ CARL
(1891-1974) genera Wybitny amerykaski dowdca si powietrznych, absolwent akademii wojskowej West Point (1914 r.) sub w lotnictwie rozpocz w 1916 r. i walczy we Francji. W latach 1940-41 w stopniu pukownika by obserwatorem w Wielkiej Brytanii, nastpnie obj dowodzenie amerykaskim lotnictwem armijnym, a od lipca 1942 r. - amerykask 8 armi lotnicz bazujc w Wielkiej Brytanii. W listopadzie 1942 r. obj stanowisko dowdcy lotniczych si Sprzymierzonych biorcych udzia w walkach o Afryk Pnocn. Od stycznia 1943 r. dowodzi 12 armi lotnicz w Afryce Pnocnej, w lutym zosta naczelnym dowdc

203 sztabu niezalenych US Air Force. W kwietniu 1948 r. przeszed w stan spoczynku. SPEER ALBERT
(1905-1981) polityk

SPITFIRE, Supermarine

Architekt z wyksztacenia, czonek nazistowskiej partii *NSDAP od 1931 r., zdoby zaufanie i poparcie Adolfa Hitlera dla projektw budowy obiektw pastwowych i dekoracji masowych imprez propagandowych, co przesdzio o jego karierze. W 1934 r. zosta architektem Hitlera, a pniej kolejno: szefem urzdu w Niemieckim Froncie Pracy, szefem dziau ds. budownictwa inwestycyjnego w sztabie zastpcy Fiihrera, od 1942 r. szefem Organizacji Todta (po mierci jej twrcy), ministrem ds. uzbrojenia i amunicji oraz generalnym penomocnikiem ds. uzbrojenia w Urzdzie Planu Czteroletniego. Dziki wybitnym zdolnociom organizacyjnym przyczyni si do szybkiej rozbudowy niemieckiego przemysu zbrojeniowego; np. produkcja pojazdw pancernych wzrosa z 5200 w 1941 r. do 27 300 w 1944 r., produkcja amunicji z 540 tys. t w 1941 r. do 3350 tys. t w 1944 r. Pod koniec wojny rozwaa moliwo dokonania zamachu na Hitlera, ale nigdy nie zdecydowa si na to. W maju 1945 r. zosta aresztowany przez onierzy brytyjskich we Flensburgu, stan przez Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w *Norymberdze oskarony o zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkoci (wykorzystywanie przymusowych robotnikw w przemyle zbrojeniowym); uznany za winnego, zosta skazany na 20 lat wizienia. Kar odby w caoci w berliskim wizieniu Spandau.

Supermarine Spitftre

sie wojny domowej w Hiszpanii by sy generalskie) oskarony o popepierwszym dowdc Legionu Con- nienie zbrodni wojennych, ale zosta dor. Od stycznia 1939 r. dowodzi uniewinniony. 3 flot powietrzn (Luftflotte 3), ktra walczya we Francji w maju 1940 r., a w czasie bitwy o * Angli SPITFIRE, Supermarine razem z 2 flot powietrzn przeja samolot ciar atakw na Angli. Do 1944 r. Myliwski samolot brytyjski, jeden pozostawa w Paryu, gdzie mieci- z najlepszych samolotw II wojny o si stanowisko dowodzenia Luft- wiatowej; skonstruowa go w 1935 r. flotte 3 (Luftwaffenkommando Reginald J. Mitchell, ktry wykorzyWest), cho w 1941 r. wikszo sa- sta dowiadczenia z budowy wycimolotw przerzucono na front gowych wodnosamolotw zdobywawschodni. Dowodzone przez niego jcych dla Wielkiej Brytanii nagrody siy lotnicze byy zbyt sabe, aby Schneidera (np. Supermarine w czasie inwazji wojsk alianckich S.6B 13 wrzenia 1931 r. osign SPERRLE HUGO w *Normandii w czerwcu 1944 r. prdko 547,22 km/h). Prototyp (1885-1953) stawi skuteczny opr. W efekcie oblatano 5 marca 1936 r., a ju 3 lipfeldmarszaek w sierpniu 1944 r. zosta zdymisjo- ca tego roku zakady otrzymay zaOficer niemieckiego lotnictwa, su- nowany. W 1948 r. stan przed try- mwienie na 310 samolotw i w druy w Luftwaffe od 1934 r.; w cza- bunaem norymberskim (tzw. proce- giej poowie 1937 r. uruchomiy se-

SPRUANCE RAYMOND
ryjn produkcj Mk I (ich twrca nie doczeka tej chwili, gdy zmar na raka 11 czerwca 1937 r.). W czerwcu 1938 r. pierwsze samoloty dostarczono do 19 i 66 dywizjonu RAF, a w tym czasie napyny nowe zamwienia na czn liczb 4000 samolotw. Produkcja rozwijaa si powoli; w czerwcu 1940 r. brytyjskie siy powietrzne mogy wystawi do obrony przed niemieckimi nalotami 279 Spitfire'w, z ktrych do akcji byo gotowych 191 (68%). Dopiero w wyniku energicznych dziaa nowego ministra ds. produkcji lotniczej lorda *Beaverbrooka zakady podwoiy liczb wytwarzanych samolotw. Spitfire V okazay si doskonaymi samolotami myliwskimi: szybkie, zwrotne, silnie uzbrojone groway nad innymi samolotami i jedynie niemieckie *Messerschmitty Bf109 byy ich rwnorzdnymi przeciwnikami. Dopiero w drugiej poowie 1941 r. nowy niemiecki myliwiec *Foeke-WulfFw I90A okaza si lepszy ni produkowany w tym czasie Mk V, co skonio producenta do opracowania wersji Mk VIII (prdko 653 km/h, puap 13 100 m) i wersji Mk IX (prdko ok. 640 km/h, puap 12 200 m). Przez cay okres wojny Spitfire V byy modyfikowane i nie utraciy czoowego miejsca wrd samolotw myliwskich wiata; uywano ich m.in. jako myliwcw przechwytujcych, bombardujcych, rozpoznania fotograficznego, rozpoznawczych. Produkcj zakoczono w 1947 r., do tego czasu wybudowano 20 351 samolotw; ostatni misj bojow odbyy w maju 1945 r. na Malajach. Na samolotach tego typu latali piloci z polskich dywizjonw myliwskich (302, 303, 308, 315, 316, 317, 318) w Wielkiej Brytanii oraz zespou myliwcw w Afryce Pnocnej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {Mk XIV) silnik Rolls-Royce Griffon 65 lub 66 o mocy 2050 KM rozpito 11,23 m dugo 9,96 m maks. masa startowa 3851 kg

204
maks. prdko zasig uzbrojenie 721 km/h 1386 km 2 dziaka kal. 20 mm 4 karabiny maszynowe kal 7,69 mm (0,303 cala) oraz bomby

SPRUANCE RAYMOND
(1886-1969) admira

Jeden z najwybitniejszych amerykaskich dowdcw morskich, absolwent Akademii Morskiej w Annapolis (1907). W latach 1914-18 suy na pancerniku Pennsylvania. W 1927 r. by szefem sztabu na pancerniku Mississippi, pniej wykadowc w Naval War College. Karier wojenn rozpocz w randze kontradmiraa jako dowdca dywizjonu krownikw bazujcych w grudniu 1941 r. w *Pearl Harbor. W czerwcu 1942 r. w bitwie o *Midway dowodzi 16 zespoem operacyjnym (Task Force 16); umiejtnie pokierowa dziaaniami swoich lotniskowcw przeciwko znacznie silniejszemu zespoowi japoskiemu i przyczyni si do odniesienia zwycistwa w bitwie o przeomowym znaczeniu dla dalszych losw wojny morskiej na Pacyfiku. Uhonorowany Distinguished Service Medal, obj w czerwcu 1942 r. obowizki szefa sztabu dowdcy amerykaskiej Floty Pacyfiku adm. Chestera *Nimitza. We wrzeniu tego roku zosta mianowany zastpc dowdcy Floty Pacyfiku; od sierpnia 1943 r. dowodzi Central Pacific Force. Od kwietnia 1944 r. dowdca V floty. Kierowa morskimi dziaaniami u wybrzey wysp *Gilberta, *Marshalla i Karolinw. W 1944 r. (w lutym otrzyma stopie admiraa) dowodzi okrtami V floty w walkach o *Now Gwine, *Palau, *Mariany; stoczy zacit bitw z lotniskowcami japoskimi na Morzu * Filipiskim; u brzegw *Okinawy dowodzi najwiksz armad morsk w dziejach. Po wojnie zastpi na krtko adm. Nimitza na stanowisku dowdcy Floty Pacyfiku, a nastpnie obj

Raymond Spruance

funkcj przewodniczcego US Naval War College.

SQUID - HEDGEHOG SS

(Schutzstaffeln - Sztafety Ochronne NSDAP) Sztafety Ochronne NSDAP zostay utworzone w 1923 r. pod nazw Stabswache (ochrona sztabu) jako oddziay stray partyjnej. Rozwizane po nieudanym puczu w Monachium 9 listopada 1923 r., odrodziy si wraz z podjciem dziaalnoci przez NSDAP w 1925 r. pod nazw SS, pocztkowo podporzdkowane SA. Od 1929 r. pod kierownictwem Heinricha * Himmlera zaczy si rozwija szybko: liczba czonkw wzrosa z 280 w 1929 r. do ok. 52 tys. w grudniu 1932 r. i 209 tys. w kocu 1933 r. W nagrod za decydujcy udzia w zdawieniu 30 czerwca 1934 r. wewntrznej opozycji w NSDAP (tzw. puczu Rhma - przywdcy SA) uzyskay 20 lipca 1934 r. status samodzielnej jednostki partii narodowosocjalistycznej. Na czele SS sta Reichsfuhrer SS (Heinrich Himmler), kierujcy organizacj za pomoc urzdw, ktrych w 1939 r. byo 12, w tym Osobisty Sztab Reichsfuhrera SS. Organizacja miaa wasny sy-

205
stem prawny. Macierzyst formacj stanowia Allgemeine SS - Oglna (powszechna) SS, zorganizowana wedug zasady terytorialnej: nadokrgi (Oberabschnitte), okrgi (Abschnitte) i obwody (Bezirke); kady czonek SS nalea do organizacji w miejscu zamieszkania, gdzie podlega przeszkoleniu fizycznemu, wojskowemu i wiatopogldowemu. Rozpoczto take tworzenie skoszarowanych jednostek: Standarten (pukw), Sturmbanne (batalionw) i Stiinne (kompanii) podlegych okrgom. W Allgemeine SS wprowadzono stopnie subowe, wzorowane na stopniach Freikorpsw, nie bdce jednak odpowiednikami stopni wojskowych (stay si nimi w *Waffen SS): SS Mann SS Sturmann SS Rottenfuhrer SS Unterscharfuhrer SS Scharfuhrer SS Oberscharfuhrer SS Hauptscharfuhrer SS Untersturmfuhrer SS Obersturmfuhrer SS Hauptsturmfuhrer SS Sturmbanntuhrer SS Obersturmbannfuhrer SS Standartenfuhrer SS Oberfuhrer SS Brigadefuhrer SS Gruppenfuhrcr SS Obergruppenfuhrcr Stosowano przyznawanie stopni SS funkcjonariuszom partyjnym i pastwowym, mimo e nie penili adnych funkcji w SS, np. stopie Obcrgruppenfiihrera mieli m.in. Martin *Bormann, Arthur *Seyss-lnquart, Joachim von *Ribbentrop. W 1936 r. utworzono zmilitaryzowane jednostki dyspozycyjne SS-Verfugungstruppen, z ktrych w 1940 r. powstay *Waffen SS oraz oddziay stanowice zaogi obozw koncentracyjnych (SS-Totenkopfverbande). Rozwojowi organizacyjnemu towarzyszyo rozszerzanie wpyww politycznych, co wyraao si w obejmowaniu kluczowych stanowisk w policji i subach bez-

ST. NAZA1RE

SS-mani skadaj przysig w Feldlierrnhalle w Monachium

pieczestwa oraz kolejnych wanych stanowisk pastwowych przez Heinricha * Himmlera i Reinharda *Heydricha, a w 1936 r. w scentralizowaniu caej policji niemieckiej i powoaniu Reichsfiihrera SS H. Himmlera na stanowisko Szefa Policji Niemieckiej. W zwizku z poczeniem policji i SS pod jednym kierownictwem wprowadzono stosowanie podwjnych stopni, np. przy stopniach generalskich: SS Brigadefuhrer und Generalmajor der Polizei, SS Gruppenfuhrer und Generalleutnant der Polizei, SS Obergruppenfuhrer und General der Polizei (stopie ten mia w czasie powstania warszawskiego w sierpniu 1944 r. Erich von dem Bach Zelewski), SS Oberstgruppenfiihrer und Generaloberst der Polizei. Nastpowa rwnie wzrost znaczenia gospodarczego SS: utworzony Gwny Urzd Gospodarczo-Administracyjny SS zarzdza coraz wiksz liczb przedsibiorstw przemysowych i budowlanych, za sprawujc od 1942 r. rwnoczenie nadzr nad obozami koncentracyjnymi by dysponentem ogromnej niewolniczej siy roboczej (z tego powodu Himmler uwaa, e dopki winiowie

zachowuj si, mona ich wykorzysta do pracy; liczba winiw obozw koncentracyjnych wzrosa z 29 tys. w 1939 r. do ok. 700 tys. w 1945 r.). Do koca wojny SS stay si najpotniejsz organizacj w totalitarnym pastwie, dysponujc du si wojskow, kontrolujc cay aparat bezpieczestwa oraz (przez czonkw zajmujcych wysokie urzdy) administracj pastwa. W latach 1941-43 w onie kierownictwa SS powstay plany stworzenia wasnego imperium; przewidywano wyniszczenie ludnoci wschodniej Europy. W czasie wojny SS prowadziy masow eksterminacj podbitych narodw i ludnoci ydowskiej, oddziay wojskowe dokonyway masowych mordw na jecach wojennych i ludnoci cywilnej. Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w ^Norymberdze uzna SS za organizacj przestpcz.

ST. NAZAIRE

rajd komandosw 1942 r. Rajd komandosw brytyjskich na niemieck baz morsk w St. Nazaire na wybrzeu francuskim u ujcia Loary mia na celu zniszczenie

STACHIEWICZ WACAW TEOFIL suchego doku, przeznaczonego do remontowania najwikszych okrtw Kriegsmarine. Ataku dokona stary niszczyciel Campbeltown (przejty amerykaski *Buchanan) z adunkiem 24 bomb gbinowych z zapalnikami czasowymi oraz 16 motorwek i 611 komandosw zaokrtowanych na pokadach kanonierki MGB-34 i kutra torpedowego MTB-74. 28 marca 1942 r. zesp eskortowany przez 2 niszczyciele wyruszy z brytyjskiego portu Plymouth. O godz. 0.30 okrty dotary do ujcia Loary; Campbeltown, motorwki oraz kuter torpedowy, podajc faszywe sygnay rozpoznawcze, weszy do ujcia rzeki i miny stanowiska najciszej artylerii. Mistyfikacja zostaa odkryta dopiero po kilkunastu minutach i wtedy brytyjskie jednostki znalazy si w ogniu dziaek i karabinw maszynowych. O godz. 1.34 niszczyciel staranowa bram doku. W tym czasie komandosi, ktrzy przedostali si na nabrzea z motorwek i z pokadu niszczyciela, zaoyli adunki wybuchowe i zniszczyli wiele urzdze doku. Nastpnie cz komandosw przedostaa si na pokad kanonierki, a pozostali przebili si poza miasto, gdzie doczyli do oddziau partyzanckiego. Wybuch bomb gbinowych w kadubie Campheltowna nastpi o godz. 10.00; wrota doku zostay znacznie uszkodzone, a ponadto zgino kilkuWaclaw Teofil Stachiewicz

206

St. Nazaire - widok portu

nastu oficerw niemieckich lustrujcych zniszczenia dokonane w nocy przez komandosw. W czasie akcji zgino 144 komandosw, a 200 dostao si do niewoli. STACHIEWICZ WACAW TEOFIL
(1894-1973) genera

onierz Legionw Polskich, wcielony do armii austriackiej, zdezerterowa na rozkaz komendanta POW pk. Edwarda *migego-Rydza. Sub w Wojsku Polskim rozpocz w listopadzie 1918 r. W latach 1921-23 studiowa w Ecole Superieure de Guerre w Paryu. Od sierpnia 1935 r. szef Sztabu Gwnego Wojska Polskiego. We wrzeniu 1939 r. by szefem Sztabu Naczelnego Wodza i po opuszczeniu Warszawy przez marsz. migego-

-Rydza, w dniach 7-9 wrzenia, kierowa dziaaniami wszystkich armii polskich na rodkowym odcinku frontu (m.in. wyda zgod na zwrot zaczepny nad *Bzur). 18 wrzenia przedosta si do Rumunii, gdzie internowano go. Po ucieczce z Rumunii zosta zatrzymany w Belgradzie na rozkaz Naczelnego Wodza i skierowany do Algierii. W 1943 r. przyjecha do Wielkiej Brytanii i przebywa tam do koca wojny bez przydziau subowego. W 1948 r. wyjecha do Kanady. STALIN JZEF
wac. losif Wissarionowicz Dugaszwili (1878-1953) polityk

W 1898 r., gdy by uczniem seminarium duchownego w Tyflisie, wstpi do Socjaldemokratycznej Partii

207
tralnego partii komunistycznej, mia ju wystarczajco siln pozycj, aby w cigu najbliszych lat (po mierci Lenina, ktry zmar w 1924 r.) zlikwidowa opozycj skupion wok Lwa Trockiego, Nikoaja Bucharina, Grigorija Zinowiewa i Lwa Kamieniewa. W efekcie uzyska wadz dyktatorsk. W tym czasie rozbudowa aparat terroru - Pastwowy Zarzd Polityczny (GPU), ktry sta si narzdziem jego pniejszej wadzy. Ogarnity wizj stworzenia nowego spoeczestwa i nowej gospodarki pastwa, w kocu 1929 r. podj decyzj o kolektywizacji rolnictwa; masowa akcja niszczenia wasnoci prywatnej i tworzenia kolektywnych gospodarstw doprowadzia do mierci co najmniej 10 min mczyzn, kobiet i dzieci (zmarych z godu lub zamordowanych) oraz uwizienia w obozach co najmniej 11 min ludzi. W ramach pierwszego planu picioletniego (zaaprobowany przez Komitet Centralny w listopadzie 1928 r., formalnie wprowadzony w maju 1929 r. i nagle uznany za obowizujcy od padziernika 1928 r.) stworzono kosztem setek tysicy ofiar podstawy industrializacji kraju. W grudniu 1934 r., wykorzystujc mier Siergieja Kirowa, popularnego dziaacza partyjnego z Leningradu (wszystko wskazuje na to, e zosta zamordowany na rozkaz Stalina) zapocztkowa fal czystek, ktrej najwiksze nasilenie przypado w latach 1937-38. Dotkna przede wszystkim czonkw Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw), ktrzy stanowili ponad poow z miliona straconych. Ze 131 czonkw Komitetu Centralnego zgino 100, z 22 komisarzy (ministrw) - 17. W wojsku czystka rozpocza si od aresztowania i stracenia w 1937 r. jednego z najwybitniejszych strategw i organizatorw armii marsz. Michaia Tuchaczewskiego. Do 1938 r., gdy represje zaczy wygasa, stracono, uwiziono lub w najlepszym razie zwolniono z wojska 80 tys. oficerw. Sterroryzowanie spoeczestwa i wojska dao Stalinowi

STALIN JOZEF
nieograniczon i niczym nie zagroon wadz, ktr sprawowa do koca ycia. Jednake zlikwidowanie dowiadczonej kadry dowdczej osabio Armi Czerwon. W kocu lat trzydziestych Stalin, wobec niechci do politycznego wspdziaania ze strony demokratycznych rzdw Europy Zachodniej, zblia si do Hitlera. W sierpniu 1939 r. zdecydowa si zawrze ukad o nieagresji z Niemcami (*Ribbentrop-Mootow pakt), ktry uatwi Hitlerowi rozpoczcie wojny, Stalinowi za dawa szans odoenia w czasie konfliktu z Niemcami i przygotowania *Armii Czerwonej do uderzenia na zachodni Europ. 17 wrzenia wojska radzieckie rozpoczy agresj przeciwko Polsce, a pniejsze ustalenia (*niemiecko-radziecki ukad o granicach i przyjani) potwierdziy rozbir Polski i umoliwiy Stalinowi podporzdkowanie republik batyckich oraz prb podboju Finlandii (*radziecko-fmska wojna). Stalin cho tworzy wraenie, e by zdecydowany przystpi do osi", jednake nie zaakceptowa propozycji Hitlera (przedstawionej ludowemu komisarzowi spraw zagranicznych Wiaczesawowi *Mootowowi na spotkaniu 12 listopada w Berlinie) w sprawie rozszerzania radzieckiej strefy wpyww w stron Oceanu Indyjskiego". Zdecydowany zyska jak najwicej czasu na przygotowanie Armii Czerwonej do wojny, nie reagowa na napywajce z rnych rde (m.in. przekazane przez brytyjskiego ambasadora Stafforda *Crippsa, szpiega z Tokio Richarda *Sorgego oraz szpiegw dziaajcych w pastwach Europy Zachodniej) ostrzeania o zbliajcej si agresji wojsk niemieckich. Jednoczenie zdecydowa si przeprowadzi w maju i czerwcu 1941 r. now fal czystek w wojsku (gwnie w lotnictwie), co miao przekona Hitlera, e nie ma agresywnych zamiarw, skoro likwiduje najwyszych oficerw (m.in. dowdc lotnictwa Pawa Rygaczowa). Rozmiar klsk w pierwszym okresie wojny

Jzef Stalin

Robotniczej Rosji, za co wkrtce wydalono go ze szkoy; w 1902 r. zwiza si z ruchem bolszewickim. Wielokrotnie aresztowany (po raz pierwszy w 1902 r.), w 1913 r. zosta zesany na Syberi, gdzie pozosta do chwili uwolnienia po rewolucji lutowej 1917 r. Po powrocie do Piotrogrodu wznowi dziaalno rewolucyjn; bra udzia w zorganizowaniu zbrojnego przewrotu w stolicy Rosji. W pierwszym rzdzie bolszewickim by ludowym komisarzem ds. narodowoci, a od 1919 r. ludowym komisarzem kontroli pastwowej - urzdu utworzonego na mocy dekretu Wodzimierza Lenina z 9 kwietnia tego roku w celu przeprowadzenia czystek w organach administracji pastwowej. Nowe stanowisko i dziaanie w imieniu Lenina umoliwiy mu wprowadzanie do centralnych organw Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw) swoich poplecznikw i stopniowe przejmowanie wadzy. W 1922 r., gdy obj stanowisko sekretarza generalnego Komitetu Cen-

STALINA LINIA
skania go do rozpoczcia rokowa pokojowych z Niemcami, ale tak ewentualno odrzuca Hitler, pewny cakowitego zwycistwa. Od pocztku wojny Stalin jako premier rzdu radzieckiego (od maja 1941 r.), przewodniczcy Pastwowego Komitetu Obrony oraz naczelny dowdca radzieckich si zbrojnych kierowa wszystkimi dziaaniami Armii Czerwonej, zdecydowany powstrzyma napr wojsk niemieckich bez wzgldu na ofiary wrd onierzy i ludnoci cywilnej. Wprowadzi terror wobec oddziaw cofajcych si pod naporem wroga i dowdcw, ktrzy nie wykonali rozkazw obrony (jedn z pierwszych ofiar by dowdca kluczowego Frontu Zachodniego gen. Dmitrij Paww, torturowany i rozstrzelany 9 lipca 1941 r.). W nowej sytuacji politycznej, jaka powstaa po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, Stalin zmuszony by nawiza so-

20

jusz z Wielk Brytani oraz Stanami w wyniku dziaa wojennych Zjednoczonymi i uzyska znaczny w sierpniu 1945 r. oraz zajciu wpyw na prezydenta Franklina D. Wysp Kurylskich i poudniowego Roosevelta. W czasie konferencji Sachalinu) stworzy tam warunki do w Teheranie w listopadzie 1943 r. ugruntowania radzieckich wpyww (^'konferencje Sprzymierzonych) w pnocnej Korei i Chinach. Jednoopowiedzia si za dokonaniem in- czenie przystpi do kolejnej rozwazji na pnocn Francj, ktra, prawy z najwyszymi dowdcami angaujc wojska zachodnich alian- Armii Czerwonej, obawiajc si ich tw na zachodzie Europy, pozosta- popularnoci i wpyww. Sygnaem wiaa Armii Czerwonej terytoria do nowych czystek miao by arepastw rodkowej i poudniowo- sztowanie bohatera Wielkiej Wojny wschodniej Europy. Na konferencji Narodowej Gieorgija *ukowa, co w Jacie w lutym 1945 r. uzyska po- jednak nie udao si, gdy inni najtwierdzenie zasigu radzieckiej stre- wysi oficerowie stanli w jego fy wpyww w Europie. Po zako- obronie, obawiajc si nowej fali czeniu wojny doprowadzi do rozbi- represji. Zmar 5 marca 1953 r. cia demokratycznych partii w pastwach rodkowej Europy i ustanowienia tam rzdw komuni- STALINA LINIA stycznych, ulegych wobec Mo- umocnienia skwy. Wykorzysta niezdecydowan System umocnie rozcigajcy si polityk Stanw Zjednoczonych od Morza Batyckiego do Morza wobec pastw Dalekiego Wschodu, Czarnego wzdu zachodniej graniaby (po opanowaniu Mandurii cy Zwizku Radzieckiego skada si z 13 umocnionych rejonw. Po zajciu wschodnich obszarw *Polonierze niemieccy na przedmieciach Stalingradu ski we wrzeniu 1939 r. wojska radzieckie przystpiy do demontau uzbrojenia, ktre przerzucay na now lini umocnie, nazwan lini Mootowa; miaa sta si zapleczem dla Armii Czerwonej wyruszajcej na podbj Zachodu.

STALINGRAD
bitwa 1942-43 Miasto nad Wog, wany wze komunikacyjny, cel niemieckiej ofensywy letniej 1942 r. majcej doprowadzi m.in. do opanowania terenw ropononych *Kaukazu. Wojska niemieckie: Grupa Armii B " (Heeresgruppe B") gen. Maximiliana von Weichsa oraz Grupa Armii A" felmarsz. Wilhelma *Lista w poowie lipca 1942 r. doszy do wielkiego uku Donu, co stwarzao grob przecicia linii komunikacyjnych czcych Moskw z Kaukazem. 22 lipca dwa niemieckie zgrupowania uderzeniowe z 6 armii (dowdca gen. Friedrich *Paulus) uderzyy z zamiarem przeamania obrony radzieckiej

209

Okrenie wojsk niemieckich i rumuskich pod Stalingradem

Okrenie wojsk niemieckich i rumuskich pod Stalingradem

STARK HAROLD
w uku Donu i opanowania Stalingradu z marszu. Plan nie powid si, ale Niemcy zdobyli miejscowo Ninie-Czirska i zagrozili Stalingradowi od poudniowego zachodu. Dowdztwo niemieckie zdecydowao si wzmocni napr na miasto i skierowao do natarcia od poudnia 4 armi pancern (dowdca gen. Hermann *Hoth); pocztkowo czogi przeamay obron radzieck, ale 5 sierpnia zostay zatrzymane. 23 sierpnia gen. Paulus ponowi natarcie, uderzajc na pnoc od Stalingradu; jego oddziay sforsoway Don w rejonie miejscowoci Wiertiaczy i wyszy nad Wog. 12 wrzenia 4 armia pancerna ponowia natarcie od poudnia. Obron Stalingradu przeja 62 armia (dowdca gen. Wasilij *Czujkow) i cz si 64 armii. Zacite walki o miasto trway do 18 listopada, ale Niemcom nie udao si skruszy radzieckiej obrony, umiejtnie kierowanej przez gen. Czujkowa. W tym czasie radzieckie Naczelne Dowdztwo przygotowao operacj Uranus", ktrej celem byo okrenie i zniszczenie si niemieckich na zachd od Stalingradu; do tej operacji skierowano ogem 14 armii oglnowojskowych i jedn armi pancern (1400 czogw, 17 tys. dzia i modzierzy, 1276 samolotw). 19 listopada wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego (dowdca gen. Nikoaj Watutin) i Doskiego (dowdca gen. Konstanty * Rokossowski) rozpoczy natarcie z pnocy, przeamay obron rumuskiej 3 armii i doszy do miasta Kaacz. Jednoczenie od poudniowego wschodu ruszyy wojska Frontu Stalingradzkiego (dowdca gen. Andriej Jeremienko), rozbiy rumusk 4 armi i 21 listopada poczyy si z wojskami Watutina; 6 armia Paulusa i cz 4 armii pancernej Hotha znalazy si w okreniu. W celu odblokowania tych si dowdztwo niemieckie rzucio 12 grudnia do natarcia now Grup Armii Don" (dowdca feldmarsz. Erich von *Manstein); natarcie zatrzymay radziecka 51 armia i 2 armia gwardii. Dla okronych wojsk niemieckich spraw kluczow staa si dostawa zaopatrzenia i ywnoci; gen. Paulus wierzy zapewnieniom dowdcy Luftwaffe i liczy, e samoloty dostarcz jego wojskom dziennie 700 t zaopatrzenia. Wkrtce Hermann *G6ring wycofa si z tego zobowizania i obieca 300 t dziennie, ale to rwnie okazao si niemoliwe. Sytuacja okronej 6 armii staa si krytyczna; 10 stycznia 1943 r. wojska Frontu Doskiego wznowiy natarcie i 31 stycznia Paulus (30 stycznia otrzyma wiadomo, e Hitler mianowa go feldmarszakiem) skapitulowa; do niewoli poszo 91 tys. onierzy, w tym 24 generaw i 2500 oficerw. Bitwa stalingradzka przyniosa przeom w wojnie i pozwolia stronie radzieckiej przej inicjatyw strategiczn. W Niemczech zapocztkowaa kryzys zaufania kadry oficerskiej wobec Hitlera, czego bezporednim nastpstwem byo kilka zamachw, z ktrych jeden, 20 lipca 1944 r., omal nie zakoczy si mierci Fiihrera.

210

Claus von Stauffenbcrg

STAUFFENBERG CLAUS SCHENK hr. von

(1907-1944) pukownik

Oficer niemiecki, po ukoczeniu akademii wojskowej w 1939 r. suy w 6 dywizji pancernej podczas walk w Polsce i Francji. Przeciwny Hitlerowi, w 1940 r. zwiza si z koami antynazistowskimi. W 1943 r. oddelegowano go do TuSTARK HAROLD nezji, gdzie by oficerem w sztabie (1880-1972) 10 dywizji pancernej. Podczas jaadmira zdy samochodem zosta ostrzelany Amerykaski oficer, jako szef Mor- przez dwa amerykaskie myliwce; skich Operacji (CNO) sprawowa straci praw rk, dwa palce lewej najwysz funkcj w marynarce wo- rki, lewe oko, odamki uszkodziy jennej Stanw Zjednoczonych, gdy kolano, ucho i prawe oko. Po kilku samoloty japoskie 7 grudnia miesicach spdzonych w szpitalu 1941 r. zaatakoway *Pearl Harbor. wojskowym powrci do Berlina Po przywrceniu stanowiska gw- z postanowieniem dokonania zanodowodzcego US Navy, ktre po- machu na Hitlera. Odnowi kontakwierzono admiraowi Ernestowi ty ze spiskowcami i wsplnie z gen. *Kingowi, Stark w marcu 1942 r. Ludwigiem * Beckiem i Carlem obj dowodzenie amerykaskimi Grdelerem przygotowa plan opasiami morskimi w Europie (do nowania gwnych instytucji Rzesierpnia 1945 r.). Ustalenia komisji szy. Prby zabicia Hitlera podejmoledczej w sprawie Pearl Harbor wa 11 lipca i 13 lipca, jednake nie skoniy dowdc marynarki wojen- zdecydowa si na uruchomienie nej do wydania Starkowi zakazu zapalnika bomby, gdy na spotkazajmowania stanowiska wicego niach nie byo najbliszych wspsi z du odpowiedzialnoci. pracownikw Hitlera: Hermanna Cho pniej uznano ten zakaz za *G6ringa i Josepha *Goebbelsa, zbyt surowy, Stark nie powrci do ktrzy w ocenie konspiratorw powinni zgin razem z Fuhrerem. czynnej suby.

2i;

STILWELL JOSEPH
pierwszy uyy ich oddziay powietrznodesantowe pod * Arnhem. Produkowano rwnie wersje Mk IIS oraz Mk V i VI z tumikami. Ze wzgldu na niewielkie rozmiary umoliwiajce ukrycie pod paszczem, Steny byy powszechnie uywane przez czonkw ruchu oporu w pastwach okupowanych przez Niemcw, a z powodu prostoty produkcji kopiowane przez konspiracyjne wytwrnie broni.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Sten Mk II) kal. 9 mm dugo 762 mm dugo lufy 197 mm ciar 3 kg poj. magazynka 32 naboje szybkostrzelno 550 strz./min prdko pocztkowa pocisku 365 m/s

Sten Mk U

16 lipca na spotkaniu z gen. Beckiem spiskowcy podjli decyzj, e zamach na Hitlera musi si odby bez wzgldu na obecno innych najwyszych dostojnikw. 20 lipca 1944 r. Staufenberg, od 1 lipca tego roku szef sztabu Armii Rezerwowej, zosta wezwany na odpraw do kwatery w Wilczym szacu" koo Ktrzyna i podoy bomb, ktrej wybuch jedynie lekko zrani Hitlera. Aresztowany w Berlinie 21 lipca o godz. 23.00 (odnis ran bronic si przed pojmaniem), zosta szybko osdzony i rozstrzelany.

STEN

pistolet maszynowy

Brytyjski pistolet maszynowy opracowany przez mjr. R. V. Shepherda i H. J. Turpina z zakadw w Enfield; w styczniu 1941 r. przedstawili model pistoletu maszynowego nazwany N.O.T. 40/1. Wyniki prb prowadzonych od 10 do 31 stycznia wypady pomylnie: z pistoletu oddano 5400 strzaw bez zaci, uzyskujc dobr celno, co przesdzio o rozpoczciu seryjnej produkcji. Pierwsze pistolety nazwane Sten Mk I opuciy zakady w czerwcu 1941 r.; miay tumik pomieni, oson lufy, skadan rczk, drewSTAWKA niany uchwyt. Wkrtce wprowaKwatera Gwna Naczelnego dzono modyfikacje: m.in. zrezygnoDowdztwa Armii Czerwonej wano z tumika pomieni i uchwytu Najwyszy organ strategicznego do- dla doni pod zamkiem, osona lufy wodzenia radzieckimi siami zbrojny- zostaa skrcona, uproszczono kolmi, powoany przez Jzefa Stalina 23 b. Dziki tym zmianom koszt proczerwca 1941 r., na czele ktrego po- dukcji obniono do 2,87 funta za jecztkowo sta komisarz obrony marsz. den pistolet. cznie wytworzono Siemion *Timoszenko. Od 10 lipca ponad 2 min egzemplarzy tej broni, a tygodniowa produkcja jednego za1941 r. na czele Stawki stan sam Stalin, ktry mianowa si Naczelnym kadu przekraczaa 20 tys. egzemWodzem. W skad Kwatery Gwnej plarzy. Ta bro po raz pierwszy weszli: Wiaczesaw *Mootow, Kli- zostaa uyta w sierpniu 1942 r. podmem Woroszyow, Boris *Szaposzni- czas desantu komandosw alianckow, Siemion *Budionny, Gieorgij kich w *Dieppe. *ukow, Aleksiej Antonw, Aleksan- W wersji Mk ///dokonano dalszych der *Wasilewski, Nikoaj Kuzniecow, uproszcze; m.in. zrezygnowano Nikoaj Buganin. Zebrania odbyway z wymienialnej lufy i zmieniono si na wezwanie Stalina i wikszo konstrukcj gniazda magazynka. decyzji formalnie sygnowanych przez Wersja Mk IVprzeznaczona dla odStawk podejmowa osobicie dykta- dziaw powietrznodesantowych tor. Organem wykonawczym by nie bya seryjnie produkowana. PiSztab Generalny, ktry na podstawie stolety Mk V produkowane otrzymanych dyrektyw opracowywa w 1944 r. byy staranniej wykonyplany operacji i nadzorowa ich wy- wane: otrzymay uchwyt pistoletokonanie. wy i drewnian kolb; po raz

STETTINIUS EDWARD
(1900-1949) polityk

Amerykaski przemysowiec, w 1939 r. obj stanowisko szefa Zarzdu Zasobw Wojennych (War Resources Board), natomiast w maju 1940 r. zosta rwnie czonkiem komisji doradczej przy Narodowej Radzie Obrony (Council of National Defence). W sierpniu 1941 r. zosta administratorem programu *Lend-Lease. We wrzeniu 1943 r. obj urzd podsekretarza stanu. W listopadzie 1944 r. zastpi Cordella *Hulla na stanowisku sekretarza stanu i sprawowa ten urzd do czerwca 1945 r.

STILWELL JOSEPH
(1883-1946) genera

Amerykaski attache wojskowy w Pekinie w latach 1932-39 (po wczeniejszym trzykrotnym pobycie w Chinach, kiedy nauczy si pynnie mwi po chisku), wrci do tego kraju w lutym 1942 r. na stanowisko szefa sztabu gwnodowodzcego siami Kuomintangu marsz. *Czang Kai-szeka. W marcu tego roku obj

STIMSON HENRY LEWIS

dowodzenie chiskimi 5 i 6 armi, ktre w Birmie bezskutecznie powstrzymyway wojska japoskie przed zablokowaniem Drogi *Birmaskiej. W sierpniu 1943 r. obj stanowisko zastpcy dowdcy si Sprzymierzonych, nastpnie dowodzi wojskami w pnocnej Birmie; od 21 grudnia 1943 r. do sierpnia 1944 r. kierowa operacj zdobycia Myitkyiny. W padzierniku 1944 r. na danie Czang Kai-szeka zosta odwoany do Stanw Zjednoczonych. W czerwcu 1945 r. przej dowodzenie amerykask 10 armi walczc na *Okinawie. Mimo trudnego charakteru i licznych konfliktw z dowdcami amerykaskimi oraz Czang Kai-szekiem (zyskay mu one przydomek Vinegar Joe" - kwany, cieipki Joe") powszechnie uznawano jego talent i zasugi dowdcze; Czang Kai-szek nazwa cz Drogi Birmaskiej drog Stilwella" (Stilwell Road").

21

Joseph Stilwell (z karabinem) w rozmowie z brygadierem Haydonem Boatnerem (drugi z prawej) w Birmie

STIMSON HENRY LEWIS

(1867-1950) polityk Amerykaski prawnik, w latach 1911-13 by sekretarzem wojny, w latach 1929-33 - sekretarzem stanu (ministrem spraw zagranicznych). W lipcu 1940 r. zosta powoany przez prezydenta Franklina D. Roosevelta na stanowisko ministra wojny. Jego pierwszym zadaniem byo wprowadzenie obowizkowej suby wojskowej. By gorcym zwolennikiem uchwalenia ustawy *Lend-Lease i udzielenia Wielkiej Brytanii najdalej idcej pomocy; uwaa te, e naley jak najszybciej dokona inwazji na Francj. W 1945 r. opowiedzia si za uyciem bomby *atomowej przeciwko Japonii.

STIRLING, Short
samolot Ciki bombowiec brytyjski, opracowany przez zesp konstruktorw z zakadw Short Brothers Ltd. kierujcych si wymogami przedstawionymi przez Ministerstwo Lotnictwa w specyfikacji B. 12/36

z 1936 r. Wadze lotnicze day, aby samolot mg udwign 7 t bomb, a jednoczenie okreliy, e rozpito skrzyde nie moe przekracza 30,21 m ze wzgldu na szeroko wrt hangarw na lotniskach. Konstruktorzy musieli zastosowa si do tego wymogu, co niekorzystnie odbio si na osigach: maksymalny puap wynosi 5180 m. Komor bombow dzieliy przegrody, a to uniemoliwio zaadowanie bomb o ciarze powyej 1800 kg. Lot pierwszego prototypu 14 maja 1939 r. zakoczy si katastrof podczas ldowania; drugi prototyp oblatano jesieni 1939 r. Pierwsze seryjnie produkowane bombowce dostarczono do jednostek w sierpniu 1940 r.; chrzest bojowy przeszy w nocy z 10 na 11 lutego 1941 r., dokonujc nalotu na Rotterdam. Mimo kilku wad by to dobry samolot, silnie uzbrojony i o dalekim zasigu umoliwajcym dotarcie nad cele w Niemczech, Czechosowacji oraz pnocnych Woszech. W poowie 1943 r. ustpi miejsca nowoczeniejszym bombowcom, a zakady opracoway now wersj Stirling IV przeznaczon do holowania szybowcw i transportu spadochroniarzy oraz wersj Mk V do transportu ludzi i towarw. Starsze samoloty wykorzystywano do holowania szybowcw Horsa. cznie wyprodukowano 2380 samolotw.

DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (Mk III) silniki 4 x Bristol Hercules XVI o mocy 1650 KM kady rozpito 30,2 m dugo 26,59 m maks. masa startowa 31 751 kg maks. prdko 435 km/h zasig 950-3235 km uzbrojenie 8 karabinw maszynowych Browning kal. 7,69 mm (0,303 cala) do 8165 kg bomb

STORCH FI 156, Fieseler

samolot Wielozadaniowy samolot niemiecki oblatany w 1936 r., przystosowany do startw i ldowa w przygodnym terenie. Uywano go przez ca wojn na wszystkich frontach do zada obserwacyjnych (wersja Fi 156C-2), cznikowych, specjalnych oraz do transportu rannych (Fi I56D). Najgoniejsz akcj, w ktrej bra udzia, byo ewakuowanie Benito *Musssoliniego po uwolnieniu go przez komandosw niemieckich z hotelu na grze Gran Sasso 12 wrzenia 1943 r. Ogem zbudowano 2549 samolotw tego typu (w latach 1939-45 - 1549 ezgemplarzy), z ktrych wiele powstao w przejtych przez Niemcw francuskich zakadach Morane-Saulnier w Puteaux oraz czeskich zakadach w Mraz.

213
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {Fi 156C-3) silnik Argus As 10C o mocy 240 KM rozpito 14,25 m 9,9 m dtugo maks. masa startowa 1326 kg maks. prdko 175 km/h zasig 380-966 km uzbrojenie 1 karabin maszynowy MC 15 kal. 7,92 mm

STRATEGICZNE BOMBARDOWANIA

okrt

STRASBOURG
Pancernik francuski zwodowany 21 grudnia 1936 r.; na kilka miesicy przed wybuchem II wojny wiatowej przyby do francuskiej bazy morskiej *Mers-el-Kebir na wybrzeu Algierii. W czasie ataku brytyjskich okrtw 3 lipca 1940 r. udao mu si uj z portu i przedosta do *Tulonu. 27 listopada 1942 r. zatopia go wasna zaoga, gdy do portu wtargny niemieckie oddziay pancerne z zamiarem opanowania okrtw. W lipcu 1943 r. Wosi podnieli okrt z dna, ale zniszczenia byy tak due, e nie przedstawia on adnej wartoci. 18 sierpnia 1944 r. wrak zatopiy bomby alianc-

Strasbourg

kich samolotw dokonujcych nalotu na Tulon.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 26 500 t dtugo 214,5 m szeroko 31 m zanurzenie 8,7 m prdko 29,5-31,5 wza uzbrojenie 8 dzia (2 x 4) kal. 330 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 130 mm 4 dziaa kal. 47 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 32 najcisze karabiny maszynowe przeciwlotnicze kal. 13 mm 4 wodnosamoloty

STRATEGICZNE BOMBARDOWANIA Zniszczenie i zmuszenie niemieckiego przemysu wojennego do zmiany dyslokacji; dezorganizacja systemu ekonomicznego oraz osabienie morale narodu niemieckiego do tego stopnia, aby utraci on zdolno stawiania zbrojnego oporu" tak w czasie konferencji w Casablance przywdcy aliantw zachodnich okrelili cel nalotw bombowych na Niemcy. W chwili wybuchu II wojny wiatowej adne z pastw europejskich nie miao si powietrznych mogcych wykona takie zadanie; Brytyjczycy budowali cikie bombowce Short *Stirling, ale pierwsze seryjnie produkowane maszyny dotary do jednostek bojowych w drugiej poowie 1940 r. W pierwszych miesicach wojny brytyjskie lotnictwo bombowe skoncetrowao si na atakowaniu celw militarnych (gwnie okrtw i portw), ale wobec znikomych efektw i wysokich strat w kocu listopada 1939 r. zaprzestano dalszych atakw. Dowiadczenia z tego okresu wykazay, e w czasie nalotw dziennych straty s zbyt due i dlatego od poowy 1940 r. bombardowania strategiczne prowadzono w nocy. Brytyjczykom brakowao jednak wyszkolonych zag, odpowiedniego sprztu nawigacyjnego oraz bomb i w efekcie nie osignli znaczniejszych wynikw; anali-

B-17 Latajca forteca" nad Berlinem

STRATEGICZNE BOMBARDOWANIA
za zdj lotniczych przeprowadzona w sierpniu 1941 r. wykazaa, e zaledwie 1/3 bombowcw docieraa w wyznaczony rejon i zrzucaa bomby w odlegoci mniejszej ni 8 km od celu, a w silnie bronionym Zagbiu *Ruhry udawao si to zaledwie 1/10 samolotw. Od poowy 1941 r. brytyjskie lotnictwo bombowe zaczo otrzymywa nowe typy samolotw Handley Page *Halifax, nieudane Avro *Manchester, zastpione wkrtce przez Avro ^Lancaster oraz amerykaskie *B-17C; bya to dopiero zapowied zmian, gdy musiao min wiele miesicy, zanim nowe samoloty osigny zdolno bojow. Szczeglne znaczenie dla skutecznoci nalotw miao wprowadzenie do wyposaenia samolotw na pocztku 1942 r. urzdze nawigacyjnych typu Gee umoliwiajcych szybkie i dokadne okrelenie pooenia samolotu w stosunku do ziemi. Po zimowej przerwie brytyjskie bombowce rozpoczy od lutego 1942 r. zmasowane naloty na miasta niemieckie: w kwietniu 1942 r. 272 bombowce zaatakoway *Hamburg, 30 maja 1047 samolotw wystartowao do ataku na Koloni, 1 czerwca na Essen skierowano 965 samolotw, 25 czerwca 904 samoloty wystartoway do nalotu na Brem. Mimo zaangaowania takich si efekty nalotw nie byy due; jak wynikao ze zdj lotniczych, uszkodzone zakady szybko podejmoway produkcj. 6 lipca 1942 r. na lotnisko Polebrook w Northamptonshire w Wielkiej Brytanii przybya pierwsza amerykaska grupa bombowcw B-17 z 97 Bombardment Group stanowicej zalek 8 armii lotniczej; 12 tych samolotw dokonao 17 sierpnia pierwszego nalotu na wze kolejowy w Rouen we Francji. Dowdztwo 8 armii odmwio przyjcia brytyjskiej koncepcji dokonywania nalotw w nocy i prowadzio dzienne ataki na wybrane cele. Problem skoordynowania dziaa si powietrznych obydwu pastw by rozwaany na konfe-

B-17 tu przed zrzuceniem bomb

rencji w Casablance w styczniu 1943 r.; ustalono wwczas, e priorytetowymi celami na terenie Niemiec bd stocznie budujce okrty podwodne, a take zakady lotnicze, rafinerie i skady paliwa oraz transport. Chocia z podpisanego wwczas dokumentu (Joint Bombing Programme) wynikao, e naley prowadzi prezyzyjne bombardowania dzienne, dowdztwo brytyjskiego Bomber Command uznao, i zamiar ten nie zosta jednoznacznie okrelony, i kontynuowao ataki nocne; masowe naloty przeprowadzono na Za-

gbie Ruhry, Hamburg i *Berlin. Amerykanie prowadzili naloty dzienne, ale ze wzgldu na wysokie straty, poniesione podczas atakw na *Schweinfurt (w czasie drugiego nalotu w padzierniku z 291 5-7 7 a 60 zostao strconych, a 142 uszkodzone) i Regensburg, w padzierniku tymczasowo zawiesili dalsze bombardowania (w 1943 r. 8 armia lotnicza stracia 967 samolotw). Na pocztku 1944 r. wyprawy bombowe uzyskay skuteczn ochron ze strony samolotw myliwskich P-51B * Mustang, ktre w znacznym stopniu przyczyniy si do

215

STRATEGICZNE BOMBARDOWANIA
zdobycia przez lotnictwo alianckie zdecydowanej przewagi nad *Luftwaffe. W okresie poprzedzajcym inwazj aliantw na *Normandi bombowce brytyjskie i amerykaskie skutecznie niszczyy linie komunikacyjne na terenie Francji i zapasy paliw wroga, co wywaro bezporedni wpyw na przebieg walk (we wrzeniu dostawy paliw dla Luftwaffe, ktra potrzebowaa 160 tys. t, spady do 10 tys. t). W ostatnich miesicach 1944 r. lotnictwo alianckie uzyskao zdecydowan przewag nad przeciwnikiem. Wobec zmniejszajcego si zagroenia ze strony niemieckich myliwcw dowdztwo brytyjskiego lotnictwa bombowego skierowao samoloty do dziennych nalotw na zakady przemysowe i cele militarne, kontynuujc jednoczenie naloty na miasta: z 344 tys. t bomb zrzuconych przez samoloty brytyjskie na Niemcy od padziernika 1944 r. do koca wojny - 40% spado na miasta. Ogem w czasie wojny lotnictwo brytyjskie i amerykaskie zrzucio na terytorium Niemiec 2 697 473 t bomb, z czego 32% na linie komunikacyjne, 23,7% na orodki przemysowe 20,1% na orodki administracyjne, 11% na cele wojskowe, 6,9% na lotniska, 4,3% na cele morskie, 2% na wyrzutnie pociskw *V-1 i rakiet *V-2; zburzono 41 wielkich i 158 rednich miast. Ocenia si, e w wyniku bombardowa zgino 500-700 tys. ludzi, zniszczono 3,6 min domw, 7,5 min ludzi zostao bez dachu nad gow. Bombowce wykonay 1 440 tys. lotw bojowych; straty wyniosy 15 671 samolotw bombowych (zestrzelonych przez wroga), ok. 100 tys. lotnikw zabitych i 60 tys. wzitych do niewoli. Na Dalekim Wschodzie od czerwca 1944 r. amerykaskie samoloty *B-29 startujce z lotnisk w Indiach i Chinach rozpoczy naloty strategiczne na japoskie obiekty w Bangkoku i na wyspie Kiusiu. Nadmierna odlego od celw uniemoliwiaa prowadzenie skutecznych atakw i dopiero po zdo-

Ruiny Kolonii, na ktr alianckie samoloty zrzuciy cznie 42 000 ton bomb Naloty lotnictwa brytyjskiego i amerykaskiego na Niemcy w okresie 1939-45; tona bomb (w przyblieniu) i liczba zestrzelonych samolotw data RAF tona bomb 1939 r. wrzesie padziernik listopad grudzie 1940 r. stycze luty marzec kwiecie maj czerwiec lipiec sierpie wrzesie padziernik listopad grudzie 1941 r. stycze luty marzec kwiecie maj czerwiec lipiec sierpie wrzesie padziernik 6 25 1 1 31 112 1670 2300 1260 1365 2340 1650 1350 990 790 1500 1750 2400 2850 4300 4400 4250 2900 3000 straty 17 4 1 19 0 3 12 41 76 65 79 81 87 60 86 62 27 52 75 98 76 116 188 206 153 126 USAAF tona bomb straty

STRATEGICZNE BOMBARDOWANIA
byciu przez wojska amerykaskie *Marianw (w padzierniku zbudowano pierwsze lotniska na *Saipanie) superfortece" podjy regularne naloty na japoskie miasta. Od stycznia, gdy amerykaskie samoloty zrzuciy bomby zapalajce na Nagoj, 75% zawartoci komr bombowych B-29 stanowiy adunki zapalajce. W nocy z 9 na 10 marca Amerykanie przeprowadzili pierwszy nalot zapalajcy" na Tokio; tej nocy zgino ok. 84 tys. Naloty samolotw amerykaskich na Japoni od czerwca 1944 do sierpnia 1945 r. Strcone Tona samoloty bomb amerykaskie

216

Naloty lotnictwa brytyjskiego i amerykaskiego na Niemcy w okresie 1939-45; tona bomb (w przyblieniu) i liczba zestrzelonych samolotw

Miesic 1944 r. czerwiec lipiec sierpie wrzesie padziernik listopad grudzie 1945 r. stycze luty marzec kwiecie maj czerwiec lipiec sierpie cznie

10 3 14 3 5 23 37

547 209 252 521 1669 2206 3661

10 10 10 10 10 10 10 10 10

3410 4020 15 283 17 492 24 285 32 542 42 551 21 029 169 676

217
ludzi, zniszczono domy na obszarze 4150 ha. Do koca kwietnia w wyniku nalotw na Tokio zni~czono 14 500 ha miasta. Naloty ombowe, niszczc gospodark Japonii, miay decydujcy wpyw na podjcie przez cesarza decyzji o kapitulacji.

STUDEBAKER

STUART
czogi Kilka typw amerykaskich lekkich czogw eksportowanych do Wielkiej Brytanii uzyskao tam nazw Stuart. Pierwszy z nich, M2A4, zaprojektowano w 1939 r. w zakadach Rock Island Arsena; produkcja tego czogu z dziaem kal. 37 mm, osonitego pancerzem o gruboci do 25 mm, rozpocza si w kwietniu 1940 r. Nastpn wersj M3 zaprojektowano uwzgldniajc wnioski z dziaa ojsk pancernych we Francji w maju i czerwcu 1940 r.: pancerz pogrubiono do 37 mm, w efekcie waga caego pojazdu osigna 13 t i zmusio to konstruktorw do zmiany ukadu jezdnego. Nowy model lekkiego czogu M3 zjecha z tamy produkcyjnej 5 lipca 1941 r. Przed przystpieniem Stanw Zjednoczonych do wojny produkcj zbrojeniow podjo wiele zakadw motoryzacyjnych. Konstruktorzy z General Motors za-

Stuart

proponowali zmodyfikowanie czogu M3 przez zainstalowanie dwch silnikw Cadillac oraz zmian ukadu przeniesienia napdu. Taki czog w padzierniku 1941 r. przejecha na poligonie 800 km, co przesdzio o skierowaniu go do produkcji seryjnej jako Light Tank M5. Mimo oficjalnej nazwy czog lekki" wszystkie typy byy czogami rednimi. Ich prosta konstrukcja, niezawodno i atwo obsugi zyskay uznanie zag w czasie walk w Afryce Pnocnej. Po 1943 r. w Europie uywano

ich gwnie do celw szkoleniowych i zada rozpoznawczych, natomiast na wyspach Pacyfiku, ze wzgldu na redni ciar bdcy zalet w tamtym terenie oraz sab obron przeciwpancern Japoczykw, pozostay w pierwszej linii do koca wojny.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (M3) zaoga 4 osoby silnik o mocy 250 KM do 51 mm pancerz uzbrojenie 1 dziao kal. 37 mm 5 karabinw maszynowych kal. 7,62 mm prdko 58 km/h

Studebaker GMC 6x6 2 1/2 tony

STUDEBAKER

GMC 6x6 2 1/2 tony samochd

Amerykaski samochd ciarowy, jeden z najbardziej masowo produkowanych pojazdw II wojny wiatowej (wyprzedzi go *Jeep), zaprojektowano w amerykaskiej firmie Yellow Truck (zaoona w 1921 r., od 1925 r. pod kontrol General Motors, a od 1943 r. cz tego koncernu). Zamwienie na 2 tys. ciarwek nazwanych ACKWX 353 zoyy w 1938 r. Francja i Wielka Brytania (po upadku Francji w czerwcu 1940 r. pojazdy te przeja Wielka Brytania). Zainteresowanie zgosio

"

STUDENT KURT
rwnie wojsko amerykaskie i zakady opracoway now wersj nazwan CCKWX, w ktrej wprowadzono pewne zmiany, m.in. obniono kabin i mask silnika, zastosowano inn chodnic oraz zderzak z wycigark. Pierwsza partia 13 186 ciarwek zjechaa z tamy produkcyjnej w styczniu 1941 r. Wkrtce napyny nowe zamwienia na 56 397 pojazdw, ktrym zakady Yellow Truck sprosta nie mogy. W tej sytuacji koipus kwatermistrzowski (Quartermaster Corps) US Anny zwrci si o podjcie produkcji do zakadw Studebakera i International Harvester. Pocztkowo Studebaker mia produkowa wiern kopi ciarwki z Yellow Truck, ale okazao si to niemoliwe, gdy wymagaoby dugotrwaej i kosztownej zmiany oprzyrzdowania. W efekcie produkowano samochody z innym silnikiem (Hercules JXD), przeznaczajc je gwnie dla pastw sprzymierzonych (Wielka Brytania, Chiny, Zwizek Radziecki). Do 1945 r. wyprodukowano cznie 562 750 ciarwek GMC (w tym 197 678 Studebakerw) w kilkudziesiciu odmianach (m.in cysterny o pojemnoci 2835 1, z dugimi i krtkimi skrzyniami adunkowymi, z metalow nadbudwk do przewozu osb). DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (CCKW353)
dugo szeroko wysoko ciar bez adunku adowno maks. prdko zasig 6,86 m 2,23 m 2,36 m 5103 kg 2427 kg 72 km/h 480 km

218 STUMPFF HANS-JURGEN

(1889-1968) genera

Kurt Student

STUDENT KURT
(1890-1978) genera Niemiecki oficer, pilot z I wojny wiatowej i dowdca eskadry, po wojnie pozosta w Reichswehrze. Z chwil utworzenia Luftwaffe i otrzyma zadanie sformowania pierwszej dywizji spadochronowej (Fliegerdivision 7), ktrej dowdz-

two obj w 1938 r. Jednoczenie zosta inspektorem niemieckich wojsk spadochronowych. Dowodzone przez niego oddziay 7 dywizja i 22 dywizja piechoty (przystosowana do operacji desantowych na szybowcach) walczyy w maju 1940 r. w *Belgii i * Holandii, odnoszc due sukcesy. On sam 14 maja 1940 r. w Rotterdamie odnis cik ran kolana, ktrej leczenie trwao 8 miesicy. W maju 1941 r. dowodzi Xl korpusem lotniczym (7 dywizja lotnicza i 5 dywizja grska), ktry dokona inwazji na *Kret; mimo sukcesu operacji Adolf Hitler uzna, e pochona zbyt wiele ofiar, co wpyno na jego pniejsze decyzje, m.in. odmow zgody w sprawie dokonania desantu na *Malt. W 1943 i 1944 r. nadal jako dowdca XI korpusu lotniczego walczy na Sycylii i we Woszech. Sukcesem jednostek dowodzonej przez niego w Holandii 1 armii spadochronowej bya obrona * Arnhem we wrzeniu 1944 r. Na pocztku 1945 r. obj dowdztwo Grupy Armii H" (w skadzie: 1 armia wojsk spadochronowych i 25 armia), ktra walczya na pnocnym odcinku frontu zachodniego. 28 kwietnia 1945 r. zosta wyznaczony na dowdc Grupy Armii Wisa" (Heeresgruppe Weichsel"), do ktrej nie zdy dotrze.

Niemiecki oficer lotnictwa, w 1935 r. obj stanowisko szefa personalnego Luftwaffe, a w czerwcu 1937 r. - szefa sztabu Luftwaffe. W 1940 r. dowodzi dziaaniami lotnictwa niemieckiego w czasie kampanii norweskiej, a po zwycistwie obj dowodzenie stacjonujcej w tym kraju Luftflotte 5. W latach 1941 -43 jako dowdca tej floty i obszaru Pnoc" kierowa atakami lotniczymi na alianckie konwoje przechodzce w pobliu norweskich brzegw do Zwizku Radzieckiego oraz dowodzi operacjami powietrznymi przeciwko radzieckim bazom i wojskom w pnocnej czci ZSRR. W styczniu 1944 r, obj dowodzenie Luftflotte Reich", dwigajcej gwny ciar obrony Niemiec. 8 maja 1945 r. by jednym z trzech niemieckich oficerw (obok feldmarsz. Wilhelma *Keitla i adm. Hansa von *Friedeburga), ktrzy podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji. Nie ciyy na nim adne zarzuty popenienia zbrodni wojennych.

STURMGESCHUTZ
dziao szturmowe Niemieckie dziaa szturmowe wprowadzono do uzbrojenia Wehrmachtu w celu wspierania natarcia piechoty i niszczenia umocnionych punktw oporu. Pierwsze pojazdy, w liczbie 5 prbnych egzemplarzy na podwoziu czogu *PzKpfw III Ausf. B, uzbrojone w armaty z krtk luf kal. 75 mm (uywane w czogach *PzKpfw IV) zbudowano w 1937 r; badania poligonowe potwierdziy skuteczno nowej broni i od stycznia do maja 1940 r. wyprodukowano 30 dzia w wersji (Ausfiihruiig) A\ po raz pierwszy uyto ich w czasie walk w *Ardenach w maju 1940 r. Ze wzgldu na niewystarczajcy zapas pociskw artyleryjskich przewoonych wewntrz dziaa (44 pociski) uywano

219
specjalnego pojazdu amunicyjnego (Sd Kfz 252) z przyczep, towarzyszcego baterii dzia samobienych. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 r. dziaom stunnowym wyznaczono rol niszczycieli czogw, w ktrej nie sprawdziy si, poniewa pociski z krtkolufowych armat kal. 75 mm nie przebijay pancerzy radzieckich czogw *T-34 i *KW-l. Zmusio to producenta do zastosowania w wersji Ausf F (produkowanej od marca 1942 r.) armat z dug luf (43 kalibry) kal. 75 mm; w grudniu 1942 r. wprowadzono do uzbrojenia StuG 40 Ausf. G (najliczniej produkowana wersja - 7720 egzemplarzy) uzbrojone w jeszcze potniejsze dziao kal. 75 mm z luf o dugoci 48 kalibrw. cznie do marca 1945 r. wyprodukowano 10 306 dzia szturmowych, w tym 10 z miotaczami pomieni oraz 1211 z haubicami kal. 105 mm.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (StuG 40 Ausf. G) zaoga 4 osoby silnik MaybachHL 120TRM o mocy 265 KM ciar 23,91 pancerz 30-50 mm (pniej 80 mm) uzbrojenie 1 dziao StuK40 L/48 kal. 75 mm 2 karabiny maszynowe MG 34 lub MG 42 kal. 7,92 mm prdko 40 km/h zasig 155 km

SU-85
380 mm wystrzeliwujcy rakietowe pociski (z charakterystycznymi otworami w przedniej cianie lufy, odprowadzajcymi do przodu gazy silnika rakietowego). Ogem od 1 sierpnia do grudnia 1944 r. zbudowano 18 pojazdw tego typu, ktrych uyto gwnie do obrony Rzeszy. Co najmniej jeden z nich wykorzystano w sierpniu lub we wrzeniu 1944 r. do ostrzeliwania Warszawy.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 osb silnik Maybach HL 230P45 ciar 65 t pancerz 25-150 mm uzbrojenie 1 modzierz rakietowy Stu M RW61 USA kal. 380 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm prdko 40 km/h zasig 120 km

by to jeden z najbardziej masowo produkowanych pojazdw bojowych.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 4 osoby silnik 2 x GAZ 202 o mocy 70 KM kady ciar 10,21 pancerz 10-35 mm uzbrojenie armata ivr. 1942 ka. 76,6 mm 2 pistolety maszynowe kt ostrzau w paszczynie pionowej od -2 do +15 w paszczynie poziomej 36 prdko 45 km/h zasig 320 km

dziao samobiene Radzieckie rednie dziao zbudowane na podwoziu czogu *T-34, w ktrego konstrukcji wykorzystano wczeniej opracowane dziao SU-122. Prototyp powsta w zakadach Uralmaszzawod" w Swierdowsku na pocztku sieipnia 1943 r. i bardzo szybko dziao to skierowano do produkcji seryjnej; do koca sierpnia z zakadw wyjechao pierwszych 100 dzia. W drugiej poowie 1943 r. uyto je w walkach w czasie forsowania Dniepru. Byy powszechnie wykorzystywane do wspierania czogw T-34-76, niszczc wrogie czogi, dziaa przeciwpancerne, punkty oporu. cznie wyprodukowano ponad 2000 tych pojazdw. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
zaoga silnik 4 osoby wysokoprny W-2-34 o mocy 500 KM 29,5 t 20-45 mm

SU-85

SU-76

dziao samobiene Radzieckie dziao przeciwpancerne na zmodyfikowanym podwoziu czogu *T-70 zostao skonstruowane w 1942 r. przez zesp inynierw z Fabryki Nr 38 w Kirowie pod kierunkiem gwnego konstruktora M. Szczukina. W grudniu 1942 r. Gwny Komitet Obrony podj decyzj o uruchomieniu produkcji seryjnej i w kocu miesica partia dowiadczalna 26 pojazdw zostaa przekazana dwm pukom artylerii samobienej. Pierwsze dowiadczenia wykazay, e ukad przeniesienia napdu jest zbyt skomplikowany, co wymagao szczeglnych umiejtnoci od kierowcy i prowadzio do czstych awarii. Na wiosn 1943 r. dokonano modernizacji, w ktrej wyniku powsta pojazd SU-76m. Na polu bitwy okaza si gron broni, towarzyszc piechocie idcej do ataku, niszczc gniazda oporu, umocnione stanowiska obrony i pojazdy wroga (w tym czogi). cznie do koca wojny wyprodukowano 12670 dzia SU-76 wszystkich odmian, co sprawio, e

STURMMRSER TIGER
modzierz rakietowy Niemiecki samojezdny modzierz rakietowy wielkiego kalibru zamontowany na podwoziu czogu * Tiger zamwiono 5 sierpnia 1943 r. w zakadach Alkett. Prototyp wyprbowano 20 padziernika 1943 r. Kadub i ukad jezdny czogu Tiger I pozostay nie zmienione, natomiast w miejsce wiey zamontowano nadbudwk o pancerzu o gruboci od 40 (gra) do 150 mm (przd), w ktrej umieszczono modzierz kal.

ciar pancerz uzbrojenie armata wz. 1943 D-5s kal. 85 mm 2 pistolety maszynowe kt ostrzau w paszczynie pionowej od -5 do +25 w paszczynie poziomej 20 prdko 55 km/li zasig 300 km

SU-100 SU-100
rw z zakadw im. Kirowa w Czelabisku na podwoziu czogu *KW-1 w kocu 1942 r. Pojazd wyposaony Radzieckie dziao skonstruowane w zmodyfikowan haubico-armat w zakadach Uralmaszzawod" kal. 152 mm przeszed prby na pow Swierdowsku w 1943 r. na pod- cztku 1943 r. i 14 lutego zosta przystawie dziaa samobienego jty do uzbrojenia; pierwsza partia *SU-85, w ktrym zamontowano 35 dzia zostaa dostarczona na front now armat D-5 kal. 100 mm. do 1 marca 1943 r. Chrzest bojowy Produkcja seryjna rozpocza si przeszy w lipcu 1943 r. w walce pod w poowie 1944 r. i do koca roku *Kurskiem, wykazujc ogromn si okoo 500 tych pojazdw, ktre ognia i skuteczno w walce z niewykazay sw skuteczno w walce mieckimi cikimi czogami *Tiger z niemieckimi cikimi czogami. i *Panther. Jednake maa zwrotno Ogem wyprodukowano okoo sprawia, e we wrzeniu 1943 r. po wyprodukowaniu 700 pojazdw tego 1200 dzia samobienych SU-100. typu budow przerwano, wprowadzajc dziaa ISU-152 budowane na DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE podwoziu cikiego czogu *IS; okazaoga 4 osoby, zay si szczeglnie przydatne do silnik wysokoprny W-2-34 walk w miecie, gdzie ze wzgldu na o mocy 500 KM silne opancerzenie mogy zblia si ciar 31,61 do nieprzyjacielskich umocnionych pancerz 20-45 mm punktw oporu i niszczy je ogniem uzbrojenie na wprost. armata iv- 1943 D-10S kal. 100 mm
2 pistolety maszynowe kt ostrzau w paszczynie pionowej od -2 do +17 w paszczynie poziomej 16 prdko 48 km/h zasig 320 km

22C
w paszczynie pionowej od -5 do +18 w paszczynie poziomej 12 prdko 43 km/h zasig 330 km

dziao samobiene

SUGIYAMA HAJIME
(1880-1945) wojskowy i polityk

SU-152
dziao samobiene

Marszaek, polityk japoski, uczestnik konferencji genewskiej (1928-28), od 1935 r. czonek Najwyszej Rady Wojennej, od 1937 r. minister wojny, od 1938 r. szef sztabu si ldowych; by zwolennikiem skierowania japoskiej ekspansji na poudnie Azji i rozpoczcia wojny z mocarstwami zachodnimi. W 1941 r. uwaa, e naley przerwa negocjacje japosko-amerykaskie i zaatakowa amerykask Flot Pacyfiku. W lutym 1944 r. utraci stanowisko szefa sztabu w wyniku przejcia jego uprawnie przez gen. Hideki *Tojo. W padzierniku 1944 r. ponownie obj urzd ministra wojny i sprawowa go do kwietnia 1945 r. W ostatnich mieDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE sicach wojny by dowdc 1 po(SU-152) czonej armii obrony narodowej. zaoga 5 osb Przygotowywaa ona obron wysp silnik wysokoprny W-2K japoskich przez inwazj amerykao mocy 600 KM sk. We wrzeniu 1945 r. popeni ciar 45,5 t wraz z on samobjstwo. pancerz 22-75 mm,
uzbrojenie armato-haubica ML-20S kal. 152 mm 2 pistolety maszynowe kt ostrzau:

Cikie radzieckie dziao samobiene skonstruowane przez zesp inynie-

SUNDERLAND, Short
samolot

Short Sunderland

Brytyjska latajca d dalekiego zasigu skonstruowana na zamwienie R.2/33 Ministerstwa Lotnictwa; zesp z zakadw Short Brothers Ltd przystosowa do celw wojskowych latajc d Empire oblatan 4 lipca 1936 r. Prototyp Sundedanda odby dziewiczy lot w padzierniku 1937 r. Pierwsza produkcyjna wersja Sunderland Mk I wyposaona bya w czteiy silniki Bristol Pegasus 22 i uzbrojona w 8 karabinw maszynowych kal. 7,69 mm (0,303 cala), z ktrych 6 (2 i 4) ustawiono w 2 wieyczkach z przodu i z tyu kaduba. Tu po rozpoczciu wojny dwa samoloty tego typu z dywizjonu Dowdztwa Obrony Wybrzea wsawiy si wyratowaniem na wzburzonym morzu 34 roz-

221

SWORDFISH, Fairey

Fairey Swordfish nad HMS Ark Royal

li wybuchu II wojny wiatowej. Przeznaczony do oceanicznych rajdw, zosta uzbrojony w dwa dziaa kal. 203 mm, 14 wyrzutni topedowych oraz samolot przewoony w hangarze na pokadzie. 18 czerwca 1940 r. uciek z *Brestu i, wykorzystujc tylko silniki elektryczne, dotar do brytyjskiego portu w Plymouth; 27 sierpnia zosta przekazany *Wolnym Francuzom. W poowie 1941 r. przygotowano go do suby na Pacyfiku; zaton 18 lutego 1942 r. w drodze do Kanau Panamskiego po zderzeniu z okrtem amerykaskim Thomson.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno nawodna 2880 t

wyporno podwodna dugo szeroko prdko nawodna prdko podwodna uzbrojenie

4300 t 120 m 9m 18 wzw 19 wzw

2 dziaa kal. 203 mm 10 wyrzutni torped kal. 550 mm 4 wyrzutnie torped kal. 400 mm 1 wodnosamolot

SWORDFISH, Fairey
samolot Brytyjski samolot torpedowy i bombowy przystosowany pniej do startu z lotniskowcw, zbudowany na pocztku lat trzydziestych przez brytyjsk firm Fairey. Pierwszy prototyp nazwany TSR.I uleg katastrofie 11 wrzenia 1933 r.; drugi, wikszy prototyp TSR.II, w ktrego konstrukcji uwzgldniono wymagania Ministerstwa Lotnictwa, oblatano 17 kwietnia 1934 r. i po kilku miesicach przystosowano do startu z lotniskowcw. W chwili wybuchu 11 wojny wiatowej byy to ju przestarzae dwupaty, ktrym nie dawano wikszych szans w walce, jednake zwrotno, stabilno lotu, moliwo uycia w trudnych warunkach atmosferycznych i... brak innych samolotw torpedowych przystosowanych do startw z lotniskowcw przesdziy o powszech-

SYCYLIA
nym uyciu Swordfishw. 11 kwietnia 1940 r. samoloty z 816 i 818 dywizjonw *Fleet Air Arm, startujc z pokadu lotniskowca *Furious, dokonay pierwszego powietrznego ataku torpedowego w II wojnie wiatowej. Dwa dni pniej samolot katapultowany z pancernika *Warspite zatopi w norweskim fiordze Ofot niemiecki okrt podwodny U-64. Wieczorem 11 listopada 1940 r. samoloty startujce z lotniskowca *//lustrious zaatakoway flot wosk w porcie Tarent i zatopiy lub ciko uszkodziy 3 pancerniki, krownik i dwa niszczyciele. W maju 1941 r. samoloty tego typu obezwadniy niemiecki pancernik *Bismarck. Pozostay w pierwszej linii do koca wojny, chocia podejmowano prby wprowadzenia w ich miejsce nowoczeniejszych samolotw Fairey *Albacore; sprawdziy si tam, gdzie nie zagraay im samoloty myliwskie, dla ktrych ze wzgldu na niewielk prdko i sabe uzbrojenie obronne byy atwym upem. cznie wyprodukowano 2394 samoloty tego typu.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Swordfish I) silnik Bristol Pegasus MM.3 lub Pegasus XXX o mocy 690 KM lub 750 KM rozpito 13,87 m dkigo 11,87 m maks. masa startowa 4196 kg maks. prdko 224 km/h zasig 1658 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,69 mm (0,303 cala) 1 torpeda kal. 457 mm lub 675 kg min bomby 227 kg i 113 kg bomby gbinowe pociski rakietowe

222
alianckie miay wyldowa na poudniowo-wschodnim (brytyjskie) i poudniowo-zachodnim (amerykaskie) wybrzeu oraz kontynuowa natarcie przez Syrakuzy i Katani na Messyn. Siy obrocw liczyy 275 tys. onierzy woskich z 6 armii (dowdca gen. Alfredo Guzzoni) oraz ok. 30 tys. onierzy niemieckich z 15 dywizji grenadierw pancernych i dywizji spadochronowo-pancemej Hermann Gring". W nocy z 9 na 10 lipca ze wzgldu na ze warunki pogodowe zaledwie 54 ze 144 szybowcw brytyjskich dotary nad wysp i ldoway daleko od wyznaczonego rejonu; 40 szybowcw zawrcio do baz w Tunezji, a 50 rozbio si na falach. Sztormowa pogoda zdezorientowaa wojska woskie, ktrych dowdcy, uznajc e w takich warunkach nie moe nastpi atak, nie przygotowali oddziaw do odparcia inwazji. W efekcie oddziay powietrznodesantowe i desant morski nie napotkay wikszego oporu; do godziny 8.00 pierwszorzutowe oddziay brytyjskiej 5 dywizji opanoway miasto Cassibile. W zachodniej czci rejonu ldowania oddziay amerykaskiej 7 armii napotkay bardziej zdecydowan obron wojsk woskich, ale silny ogie dzia okrtowych zmusi je do wycofania si na pnoc. Do koca dnia Brytyjczycy opanowali pas wybrzea od Pozzallo do Syrakuz, a Amerykanie - 65-kilometrowy odcinek midzy Scoglitti i Licata. W dalszych walkach brytyjska 8 armia zostaa zatrzymana przez Niemcw na poudnie od Katanii, ale w tym czasie amerykaska 7 armia w zachodniej czci wyspy opanowaa Palermo (22 lipca), Termini (25 lipca) i Nicosia (29 lipca). Wobec zaamania si obrony woskiej w poowie lipca Niemcy skierowali na Sycyli XIV korpus pancerny (dowdca gen. Hans Hub) w skadzie: 1 dywizja strzelcw spadochronowych i 29 dywizja grenadierw pancernych, ktry zorganizowa obron w rejonie wulkanu Etna. 17 sierpnia alianci przeamali niemieck obron i zajli Messyn, ale wojska niemiecko-woskie

SYCYLIA

inwazja 1943 r. Decyzja o dokonaniu inwazji wojsk alianckich na Sycyli zapada w czasie konferencji prezydenta Stanw Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta i premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla w Casablance w styczniu 1943 r. (*konferencje Sprzymierzonych). Plany operacji (dowdca gen. Dwight D. * Eisenhower) przygotowane w kwietniu tego roku przewidyway wysadzenie desantu z powietrza i morza przez 15 Grup Armii (dowdca gen. Harold *Alexander) w skadzie: 7 armia amerykaska (dowdca gen. George *Patton) i 8 armia brytyjska (dowdca gen. Bernard L. *Montgomery). Liczyy one w pierwszym rzucie cznie 140 tys. onierzy wspieranych przez 280 okrtw, 600 czogw i 3860 samolotw. Oddziay

onierze brytyjscy na brzegu Sycylii

223

Opanowanie Sycylii przez Sprzymierzonych

Opanowanie Sycylii przez Sprzymierzonych

SYMBOL
zdoay ewakuowa na Pwysep Apeniski 100 tys. onierzy, 10 tys. pojazdw, 47 czogw i tysice ton materiaw wojennych. Bezporednim nastpstwem sukcesw aliantw na Sycylii byo obalenie 25 lipca Benito Mussoliniego i objcie wadzy przez marsz. Pitro *Badoglio. W czasie operacji sycylijskiej wojska niemiecko-woskie straciy ok. 167 tys. onierzy (zabitych, rannych, w niewoli), natomiast alianci ok. 31 tys. onierzy oraz kilkadziesit mniejszych okrtw. SYMBOL miec. Podjli te decyzj w sprawie wsplnej ofensywy powietrznej przeciwko Niemcom (Combined Bomber Offensive). Na konferencji doszo do formalnego pojednania popieranego przez Amerykanw gen. Henri *Girauda z gen. Charles'em de *Gaulle'em, za ktrym opowiada si Winston Churchill.

224
ta Einsteina) do prezydenta Franklina D. Roosevelta, ktry przesdzi o podjciu przez prezydenta decyzji prowadzenia bada nad skonstruowaniem bomby jdrowej w Stanach Zjednoczonych. Wsppracowa z woskim naukowcem Enrico Fermim w pracach nad uruchomieniem pierwszego reaktora atomowego w 1942 r.

SZAPOSZNIKOW BORIS

(1882-1945) marszaek Zwizku Radzieckiego

SZYLLING ANTONI
(1884-1971) genera

Szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej w latach 1928-31 kryptonim i 1937-40, wysoko ceniony przez Kryptonim konferencji prezydenta Jzefa Stalina, opracowywa plany Stanw Zjednoczonych Franklina agresji na Polsk 17 wrzenia D. Roosevelta i premiera Wielkiej 1939 r. i wojny z Finlandi w listoBrytanii Winstona Churchilla padzie tego roku. Kompromitujcy w dniach 14-24 stycznia 1943 r. Armi Czerwon przebieg wojny w kompleksie hotelowym w An- *radziecko-fiskiej zadecydowa fie, przedmieciu Casablanki (Ma- o odwoaniu go w sierpniu 1940 r. roko). Do udziau w tej konferen- i przejciu na stanowisko zastpcy cji zaproszono rwnie radzieckie- komisarza obrony. Po wybuchu radziecko-niemieckiej go dyktatora Jzefa Stalina, ale nie wojny przyby ze wzgldu na decydujcy w czerwcu 1941 r. ponownie obj etap walk pod *Stalingradem. stanowisko szefa Sztabu GeneralDyskusja dotyczya przyszej stra- nego i czonka *Stawki. Ze wzgltegii. Po raz pierwszy przywdcy du na zy stan zdrowia w maju Sprzymierzonych ogosili, e woj- 1942 r. ustpi z tych stanowisk. na moe zakoczy si jedynie W czerwcu 1943 r. obj funkcj bezwarunkow kapitulacj Nie- komendanta Akademii Wojskowej im. Michaia Frunzego, ktr sprawowa do mierci. Boris Szaposznikow

Dziaacz Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1908-10, w czasie I wojny wiatowej walczy w szeregach armii rosyjskiej. W Wojsku Polskim suy od stycznia 1919 r.; by m.in. dowdc piechoty dywizyjnej 13, 28 i 23 dywizji piechoty, dowdc 8 dywizji piechoty. W marcu 1939 r. zosta mianowany dowdc armii Krakw". W czasie bitwy pod Tomaszowem Lubelskim dosta si do niewoli niemieckiej i do kwietnia 1945 r. przebywa w obozie jenieckim V11A Murnau. Po uwolnieniu przez wojska amerykaskie wyjecha do Francji, pniej Wielkiej Brytanii i nastpnie do Kanady, gdzie pozosta do koca ycia.
Antoni Szylling

SZILARD LEO
(1898-1964) naukowiec

Amerykaski fizyk nuklearny wgierskiego pochodzenia, studiowa fizyk w Berlinie, a nastpnie w latach 1925-32 pracowa na tamtejszym uniwersytecie. Po dojciu Adolfa Hitlera do wadzy w styczniu 1933 r. wyemigrowa do Wielkiej Brytanii, a nastpnie do Stanw Zjednoczonych. Rozumiejc grob, jak tworzyy dla wiata prace niemieckich uczonych nad skonstruowaniem bomby atomowej, we wrzeniu 1939 r. napisa list (podpisany przez Alber-

LZAK
okrt

Niszczyciel brytyjski Bedale, zwodowany 23 lipca 1941 r., zosta przekazany Polskiej Marynarce Wojennej 17 kwietnia 1942 r. i ju DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE pod now nazw 18 oraz 19 sierp- wyporno 1050 t nia 1942 r. bral udzia (dowdca dugo 85,3 m kpt. Romuald Tymiski) w desancie na *Dieppe, gdzie w czasie ORP lzak w czasie powrotu spod Dieppe 22 godzin zmaga 30 razy walczy z samolotami i strci 2 Do 217, 1 BfllO i 1 Ju 88, 10 razy ostrzeliwa nadbrzene baterie, uczestniczy w starciach z niemieckimi okrtami patrolowymi, ratowa rozbitkw; w czasie tej operacji wybuch bomby eksplodujcej tu przy burcie spowodowa pierwsze ofiary wrd zaogi. Od 10 lipca 1943 r. uczestniczy w inwazji na *Sycyli, osaniajc flot inwazyjn i ostrzeliwujc nadbrzene stanowiska. We wrzeniu tego roku wzi udzia w osanianiu desantu na Pwysep Apeniski. W czerwcu 1944 r. w skadzie si S " osania inwazj wojsk alianckich w *Normandii i wspiera ogniem swych dzia ldowanie wojsk na odcinku *Sword". W nocy z 5 na 6 lipca zniszczy niemieck *yw torped" i wzi do niewoli jej pilota. Zakoczy wojn wchodzc do bazy Kriegsmarine w Wilhelmshaven. W czasie suby pod polsk bander przeby 104 tys. mil morskich, eskortowa 104 konwoje, bra udzia w 11 pa-

trolach i operacjach. 26 wrzenia 1946 r. zosta zwrcony brytyjskiej marynarce wojennej; ta z kolei przekazaa go marynarce wojennej Indii, gdzie suy jako Godavari.

9.6 m szeroko zanurzenie 2,36 m prdko 27 wzw uzbrojenie 6 dzia (3 x 2) przeciwlotniczych kal. 102 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm 2 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm wyrzutnie i miotacze bomb gbinowych

MIGY-RYDZ EDWARD MIGY-RYDZ EDWARD

(1886-1941) marszaek Polski szaw, co wobec braku cznoci radiowej zdezorganizowao system dowodzenia wojskami. 18 wrzenia przekroczy granic Rumunii, gdzie zosta internowany. 10 grudnia przedosta si na Wgry, skd 30 padziernika 1941 r. dotar do Warszawy. Bezskutecznie usiowa stworzy tajn organizacj wojskowo-polityczn. Przyjmuje si, e zmar 2 grudnia 1941 r., jednake ze wzgldu na warunki cisej konspiracji data i okolicznoci mierci nie zostay ostatecznie wyjanione. 1943 r. zosta skierowany do Wojska Polskiego i obj stanowisko zastpcy dowdcy 1 korpusu Polskich Si Zbrojnych w ZSRR. Od marca do sierpnia 1944 r. by zastpc dowdcy do spraw liniowych Armii Polskiej w ZSRR i jednoczenie (od czerwca) szefem Gwnego Sztabu Formowania. Od 20 sierpnia 1944 r. dowodzi 2 armi WP, od 26 wrzenia - 3 armi i od 28 grudnia - ponownie 2 armi. Towarzyszya mu legenda nieustraszonego oficera (czowiek, ktry nie kania si kulom' 1 ) i wspaniaego organizatora, cho w istocie by miernym dowdc, odpowiedzialnym m.in. za wysokie straty 2 armii w bitwie pod Budziszynem w kwietniu 1945 r. Po wojnie by m.in. II wiceministrem obrony narodowej. Poleg pod Baligrodem w zasadzce zorganizowanej przez Ukraisk Powstacz Armi.

onierz Legionw Polskich (1914-17), komendant Polskiej Organizacji Wojskowej (1917-18), w listopadzie 1918 r. wszed w skad Tymczasowego Rzdu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie jako minister spraw wojskowych. Bra udzia w wojnie polskobolszewickiej, m.in. jako dowdca 3 armii, Frontu Poudniowo-Wschodniego i rodkowego, prawego skrzyda grupy uderzeniowej w bitwie warszawskiej oraz 2 armii. 13 maja 1935 r. zosta generalnym inspektorem si zbrojnych (Naczelnym Wodzem w okresie pokoju stanowisko to obj po zmarym marsz. Jzefie Pisudskim). We wrzeniu 1939 r. by Naczelnym Wodzem; 7 wrzenia opuci War-

WIERCZEWSKI KAROL
(1897-1947) genera

Oficer Armii Czerwonej od 1918 r., w latach 1936-38 bra udzia w wojnie domowej w Hiszpanii, gdzie dowodzi brygad, a nastpnie dywizj midzynarodow. W sierpniu

T-34
czog Jeden z najlepszych czogw 11 wojny wiatowej, skonstruowany przez zesp Biura Konstrukcyjnego Charkowskiej Fabryki Parowozw pod kierownictwem M. Koszkina. Od jesieni 1937 r. do lipca 1939 r. zakad zbudowa dwa prototypy czogw A-20 i T-32, ktre poddano prbom na Poligonie Naukowo-Badawczym Wojsk Pancernych; komisja zwrcia uwag na konieczno pogrubienia pancerza T-32. Projekt nowego wozu nazwanego T-34 konstruktorzy przedstawili 19 grudnia 1939 r. Pastwowemu Komitetowi Obrony, ktry podj decyzj o skierowaniu go do produkcji w Fabryce nr 183 w Charkowie i nakaza zbudowanie w 1940 r. 220 czogw. Pierwszy dowiadczalny czog by gotowy w lutym 1940 r. i, po okresie intensywnych prb, w czerwcu 1940 r. uruchomiono produkcj seryjn. Do chwili wybuchu wojny radziecko-niemieckiej w czerwcu 1941 r. dwa zakady zbudoway 1225 egzemplarzy T-34. Ju w pierwszych starciach z niemieckimi *PzKpfw II. III i IV radzieckie czogi wykazay wyszo: byy szybsze, bardziej zwrotne, lepiej uzbrojone i opancerzone, a pochye pyty kaduba i wieyczki dobrze chroniy zaog przed pociskami. W latach 1941-42 byy wielokrotnie moder-

nizowane - ulepszono gsienice, wprowadzono nowy typ k nonych z wewntrzn amortyzacj, zmieniono ukad napdowy itp. Do najwaniejszych zmian skonio konstruktorw wprowadzenie przez Niemcw czogw *Panther i *Tiger I oraz zastosowanie w czogach PzKpfw IV armaty dugolufowej kal. 75 mm o wikszej sile ognia. W maju 1943 r. podczas narady w Pastwowym Komitecie Obrony zapada decyzja o skonstruowaniu nowej armaty kal. 85 mm. Prby przeprowadzone latem 1943 r. wykazay, e dziao S-53 o tym kalibrze, zamontowane w wiey czogu, jest zbyt due

i uniemoliwia zaodze waciw obsug. Biuro konstrukcyjne fabryki Krasnoje Sormowo" zaprojektowao now wie i na pocztku 1944 r. Fabryka nr 112 przystpia do produkcji czogw T-34-85 z armat D-5T, ktr pniej zastpia armata ZiS-S-53. Pocisk z tego dziaa, wystrzelony z odlegoci 1000 m, przebija pancerz o gruboci do 100 m, co pozwalao radzieckim czogom podejmowa rwnorzdn walk z niemieckimi czogami nowych typw. W czasie II wojny wiatowej wyprodukowano cznie 34 400 czogw z armatami kal. 76 mm i 18 000 czogw z armatami kal. 85 mm.

Czogi T-34-76

T-38
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (T-34-85) zaoga 5 osb silnik wysokoprny W-2-34 o mocy 500 KM ciar 321 pancerz 20-90 mm uzbrojenie 1 dziato kal. 85 mm 2 karabiny maszynowe DTM kal. 7,62 mm prdko 48 km/h T-60 czog

228

Radziecki lekki czog rozpoznawczy skonstruowany na pocztku 1941 r. przez in. Nikoaja Astrowa. Pierwsze seryjnie produkowane wozy bojowe zjechay z tam montaowych 15 wrzenia 1941 r.; do koca roku armia otrzymaa 1548 czogw tego typu. Ze wzgldu na sabe uzbrojenie (dziako kal. 20 mm) i opancerzenie pojazdu przerwano produkcj we wrzeniu 1942 r.; T-38 w miejsce T-60 wprowadzono silLT-38, PzKpfw 38 (t) niej uzbrojony i opancerzony czog czog T-70. Podwozia byy w dalszym cigu produkowane i montowano na Lekki czog czeski skonstruowanich 24-prowadnicow wyrzutni ny w zakadach KD (eskomoravska Kolben Danek), w 1937 r. pociskw rakietowych RS-82 kal. zaprezentowany komisji, ktra 82 mm. W 1942 r. konstruktor lotnimiaa dokona wyboru nowego czy Oleg Antonw podj prb zbuczogu dla armii. Z kilku prototy- dowania latajcego czogu" A-40 KT pw zbudowanych w zakadach z doczepianymi do pancerza T-60 Skoda i KD komisja wybraa skrzydami i statecznikiem, ktry T-38, planujc e pojazdy te wej- mia by holowany przez duy sad do uzbrojenia wojsk ldowych molot transportowy. Prby wypady w 1938 r. Po zajciu Czech przez pomylnie, ale ostatecznie zrezyNiemcw w marcu 1939 r. zosta- gnowano z wprowadzenia do proy przejte przez Wehrmacht i na- dukcji tego pojazdu. cznie wyprozwane PzKpfw 38 (t) (litera dukowano 6022 czogi T-60. t oznaczaa skrt od tschechisch czeski). Szybkie, zwrotne i do- DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE brze uzbrojone, byy uywane (T-60) w czasie agresji na Polsk, pa- zaoga 2 osoby stwa zachodniej Europy i na fron- silnik GAZ 202 cie wschodnim. Na ich podwoo mocy 70 KM ziach budowano dziaa samobie- ciar 5,8 t ne Bison (Ausf. M i JT), Marder III pancerz 7-20 mm z dziaem kal. 76,2 mm i kal. uzbrojenie 75 mm {Ausf. M i H). cznie 1 dziako automatyczne kal. 20 mm zbudowano 1500 czogw i dzia I karabin maszynowy DT ka\. 7,62 mm samobienych na podwoziu PzKpfw 38 (t).

roku pierwsze czogi przekazano jednostkom liniowym. Od koca 1943 r. ze wzgldu na wzrost siy ognia armat czogw niemieckich i artylerii przeciwpancernej lekkie czogi wykorzystywano gwnie do ochrony sztabw, rozpoznania itp. Od poowy 1942 r. zmodernizowane podwozie suyo do budowania lekkich dzia samobienych *SU-76 oraz przeciwlotniczych ZSU-37. Ogem wyprodukowano 8226 czogw T-70. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (T-70) zaoga 2 osoby silniki 2 x Gaz 202 o mocy 70 KM kady ciar 9,2-9,8 t pancerz 10-60 mm uzbrojenie 1 dziao kal. 45 mm 1 karabin maszynowy DT ka\. 7,62 mm prdko 43 km/h TA 152 -> FOCKE-WULF TA 152 TALLBOY bomba lotnicza Brytyjska bomba lotnicza, jedna z najciszych uywanych w II wojnie wiatowej, waya 5430 kg. Skonstruowana przez Barnesa *Wallisa jako mniejsza wersja najciszej bomby * Grand Slam(10 955 kg), po raz pierwszy zostaa uyta w czerwcu 1944 r. Do koca wojny dywizjon specjalnie przygotowanych samolotw zrzuci 854 takie bomby, m.in. na niemiecki pancernik *Tirpitz. TARENT bitwa 1940 r. Baza woskiej marynarki wojennej, 11 listopada 1940 r. staa si obiektem ataku brytyjskich samolotw torpedowych startujcych z pokadw lotniskowcw. Uderzenie zaplanowa gwnodowodzcy Floty rdziemnomorskiej adm. Andrew *Cunningham, przewidujc dokona-

T-70
czog

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ausf. E) zaoga 4 osoby silnik Praga EPA o mocy 150 KM ciar 10,5 t pancerz 12-25 mm uzbrojenie 1 dziao kal. 37 mm 2 karabiny maszynowe kal. 7,92 mm prdko 42 km/h

Radziecki lekki czog skonstruowany przez zesp Nikoaja Astrowa na podwoziu czogu *T-60. Wiksza masa nowego pojazdu, bdca nastpstwem zastosowania armaty o wikszym kalibrze i grubszego pancerza, zmusia konstruktorw do wbudowania dwch silnikw benzynowych GAZ. Produkcja seryjna ruszya w marcu 1942 r. i w poowie

229

Uderzenie brytyjskiego lotnictwa pokadowego na Tarent

Uderzenie brytyjskiego lotnictwa pokadowego na Tarent

TASK FORCE 57

230
moz (Tajwan) i macierzyste wysp; japoskie.

TASK FORCE 58
zesp operacyjny

Gwny amerykaski zesp uderzeniowy dowodzony przez kontradm. Marca *Mitschera (nazwany TF 38 po przemianowaniu V floty na III flot pod dowdztwem wiceadm. Williama *Halseya), utworzony w marcu 1943 r. W styczniu 1944 r. skada si z 4 grup operacyjnych (task groups), ktrych trzon stanowio 12 lotniskowcw z 650 samolotami (pniej 15 lotniskowcw) i 8 nowych pancernikw. Bra udzia we wszystkich wikszych operacjach na Pacyfiku, w tym bitwie na Morzu *Filipiskim, inwazji na *Iwodzim i *Okinaw. W grudniu 1944 r. zesp, tankujc paliwo Okrty woskie po ataku brytyjskich samolotw w pobliu Filipin, ponis cikie nie nalotu w rocznic bitwy pod owniki. Brytyjczycy stracili 2 sa- straty w czasie tajfunu, ktry zatopi Trafalgarem, tj. 21 padziernika, moloty. Przebieg ataku na baz wo- 3 niszczyciele, 146 samolotw; utojednake z powodu poaru na lotni- sk zosta przestudiowany przez ja- no wwczas 790 marynarzy. skowcu *Ilhistrions przesun ter- poskiego attache w Londynie min na 31 padziernika 1940 r., kmdr. Minoru Gend, ktry wyniki a wkrtce ze wzgldu na niekorzy- analizy wykorzysta do zaplanowa- TEDDER ARTHUR stn pozycj ksiyca w tej porze ro- nia japoskiego ataku na *Pearl (1890-1967) ku wybra dat 11 listopada 1940 r. Harbor. Zniszczenie woskich okr- genera Zesp brytyjski dowodzony przez tw i bazy dao Brytyjczykom przej- Brytyjski strateg i dowdca lotnikontradm. A. L. Lystera w skadzie: ciow przewag w siach morskich czych si Sprzymierzonych, w chwilotniskowiec Illustrious, 4 krow- na Morzu rdziemnym. li wybuchu II wojny wiatowej by niki i 4 niszczyciele wyszed 6 listodyrektorem generalnym ds. bada pada z portu w * Aleksandrii. 11 lii rozwoju w brytyjskim Ministerstopada o godz. 20.40 i 21.30 z lot- TASK FORCE 57 stwie Lotnictwa. W maju 1941 r. obniskowca oddalonego o 290 km od zesp operacyjny j stanowisko gwnodowodzcego Tarentu wystartowao 21 samolo- Zesp operacyjny pod dowdz- (po krtkim okresie sprawowania tw, w tym 11 uzbrojonych w torpe- twem adm. Bruce'a Frasera, funkcji zastpcy) lotnictwa w akwedy, a reszta w pawy wietlne i bom- w ktrego skad weszy okrty nie Morza rdziemnego. Opracoby (jeden zawrci wkrtce po star- z brytyjskiej Floty Pacyfiku (Task wa now technik nalotw, nazwacie). Pierwsza grupa przed pnoc Force 112 i Fleet Train - zespou na- n pniej dywanem Teddera", owietlia port pawami, a nastpnie prawczego i zaopatrzeniowego, oraz oraz wprowadza w ycie zasad atak bombowy podjy 4 samoloty, Task Force 113), dziaa na wodach wspdziaania si powietrznych ktre przedary si przez ogie za- Oceanu Spokojnego od marca do i ldowych; uwaa, e wsparcie lotporowy okrtw stojcych w bazie. sierpnia 1945 r. jako cz amery- nictwa ma decydujce znaczenie dla Dwie grupy samolotw *Swordfish, kaskiej V floty dowodzonej przez powodzenia operacji ldowych. Od atakujc kolejno, zrzuciy 11 toiped, adm. Raymonda *Spmance'a. Do lutego 1943 r. by szefem nowo ktre trafiy najwiksze okrty wo- zespou naleay 2 pancerniki, 4 lot- utworzonego Dowdztwa rdskie: pancerniki Littorio i Caio Du- niskowce, 5 krownikw i 14 ni- ziemnomorskiego (Mediterranean ilio osiady na dnie, pancernik Con- szczycieli, ktre bray udzia w in- Air Command) i cile wsppracote di Cavour zosta zniszczony w ta- wazji na *Okinaw, gdzie stracono wa z gen. Dwightem D. *Eisenhokim stopniu, e nie nadawa si do 4 okrty i 98 samolotw, a take werem; w 1944 r. zosta jego zastpsuby, ponadto uszkodzono 2 kr- w uderzeniach powietrznych na For- c (jako naczelnego dowdcy soju-

231
uzbrojenie

TENNESSEE

4 dziaka kal. 20 mm 908 kg bomb lub 8 rakiet

TENNESSEE
okrt Pancernik amerykaski zwodowany 20 listopada 1919 r., rozpocz sub 3 czerwca 1920 r. i rok pniej doczy do Floty Pacyfiku. Podczas japoskiego ataku na *Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. trafiy go dwie bomby, gdy sta przy nabrzeu F-6 obok pancernika West Virginia, a nastpnie poncy olej i szcztki z eksplodujcego pancernika *Arizona wywoay gwatowny poar na rufie. Odremontowany wrci w marcu 1942 r. do Pearl Harbor, aby strzec Hawajw przed ewentualnym uderzeniem floty japoskiej. Gdy groba mina, we wrzeniu odesano go ponownie w celu dokoczenia remontu, po ktrym wrci na Pacyfik w maju 1943 r. Bra udzia w ostrzeliwaniu japoskich pozycji na wyspie Kiska na *Aleutach w sierpniu 1943 r. i na Tarawie w listopadzie tego roku. 25 padziernika 1944 r. wzi udzia w bitwie w cieninie Surigao. W czasie wspierania wojsk walczcych na *Okinawie 12 kwietnia 1945 r. zosta zaatakowany przez 6 samolotw *kamikaze, z ktrych jeden uderzy w praw burt, zabijajc 25 marynarzy i ranic 104. Odesany do remontu w bazie Ulithi, wrci do suby w rejonie Okinawy 3 maja.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1941 r.) wyporno 32 300 t dugo 190,4 m szeroko 29,7 m zanurzenie 9,2 m prdko 21 wzw uzbrojenie 12 dzia (4 x 3) kal. 356 mm 12 dzia kal. 127 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 11 dzia przeciwlotniczych kal. 28 mm 3 wodnosamoloty

Sir Arthur Tedder (z lewej) obok gen. D. Eisenhowera i gen. B. Montgomery'ego

szniczych si ekspedycyjnych w Europie - *SHAEF) oraz szefem sojuszniczych operacji powietrznych. 8 maja 1945 r. reprezentowa mocarstwa zachodnie przy podpisywaniu aktu bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. W latach 1946-50 by szefem sztabu lotnictwa brytyjskiego.

TEHERAN
-> KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH

TEMPEST, Hawker
samolot Brytyjski samolot myliwski, powsta w wyniku zmian, jakie gwny konstruktor zakadw Hawker Aircraft Co. Ltd., Sydney Camm, wprowadzi do myliwca *Typhoon Mk 1. Nowa konstrukcja skrzyde wymagaa przesunicia zbornika paliwa do kaduba i zmiany konstrukcji kaduba. Projektant przewidzia zastosowanie silnika Sabre IV, jednake opnienia w dostawie zmusiy do zastosowania dostpnego silnika Sabre II. W wyniku tych zmian w poowie 1942 r. powsta cakowicie nowy samolot, ktry nazwano Tempest (Burza). W czerwcu 1942 r. zaplanowano budow szeciu prototypw: jednego Mk I z silnikiem Sabre VI, dwch Mk II z silnikami Centaurus, jednego Mk III z silni-

kiem Rolls-Royce Griffon 2B, jednego Mk 4 z Griffonem 61 oraz Mk Vz Sabre III. Ograniczone moliwoci produkcyjne pozwoliy na zbudowanie tylko trzech prototypw. Tempest V oblatano 2 wrzenia 1942 r. i ten samolot z silnikiem Sabre II skierowano do produkcji seryjnej, ktra ruszya 25 czerwca 1943 r. Rozpocz sub w dywizjonach RAF w kwietniu 1944 r. By szybkim i dobrym samolotem myliwskim i szturmowym, a najwiksze sukcesy odnieli piloci tych samolotw w walkach z pociskami *V-1, zestrzeliwujc od 13 czerwca do 5 wrzenia 1944 r. 638 pociskw skierowanych na Wielk Brytani. Dua prdko w locie poziomym i moliwo rozwinicia w locie nurkowym prdkoci 805 km/h pozwolia pilotom Tempestw na podjcie walki z niemieckimi samolotami odrzutowymi *Messerschmitt Me 262. Do sierpnia 1945 r. wybudowano ok. 800 samolotw tego typu.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (Tempest V) silnik Napier Sabre II o mocy 2210 KM rozpito 12,5 m dugo 10,26 m maks. masa startowa 6412 kg maks. prdko 702 km/h zasig 1190 km

TERAUCHI HISAICHI TERAUCHI HISAICHI

(1879-1945) marszaek

232
warunki kapitulacji Japonii oraz powojenny ksztat pastw europejskich: ustalono zagadnienia zwizane z okupacj Niemiec (demilitaryzacja, denazyfikacja, dekartelizacja, demokratyzacja), przyjto postulaty polskiej delegacji Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej (Bolesaw Bierut, Edward Osbka-Morawski, Wadysaw Gomuka, Stanisaw Mikoajczyk, gen. Micha Rola-ymierski) w sprawie granicy zachodniej oraz wczenia do Polski Prus Wschodnich (oprcz czci przejtej przez ZSRR) i byego Wolnego Miasta Gdaska, zatwierdzono wysiedlenie z tych ziem Niemcw oraz przyznano Polsce 15% sumy reparacji wojennych przejtych przez Zwizek Radziecki.

Syn premiera Japonii, w latach 1936-37 by ministrem wojny w gabinecie premiera Hirotaki Kokicgo. Po upadku rzdu w lutym 1937 r., obj stanowisko generalnego inspektora wyszkolenia wojskowego. Od sierpnia tego roku dowodzi japoskimi wojskami w pnocnych Chinach. W listopadzie 1941 r. obj dowdztwo Armii Poudniowej (Ekspedycyjnej), w ktrej skad weszy armie: 14, 15, 16 i 25 oraz 5 dywizja powietrzna. Jego kwatera gwna od 4 grudnia 1941 r. znajdowaa si w Sajgonie (po upadku *Singapuru przenis si tam w czerwcu 1942 r., zajmujc rezydencj byego gubernatora), skd dowodzi podbojem *Malajw i Holenderskich Indii Wschodnich. Pniej by odpowiedzialny za budow odcinka Drogi *Birmaskiej, w czasie ktrej zmary z wycieczenia tysice jecw alianckich. W latach 1944-45 kierowa obron wielkiego obszaru obejmujcego *Now Gwine, Holenderskie Indie Wschodnie i Filipiny. We wrzeniu 1945 r. ze wzgldu na chorob nie podpisa w Sajgonie kapitulacji swoich wojsk; uczyni to osobicie przed adm. *Mountbattenem 30 listopada 1945 r. Wkrtce zmar

Wiktor Thommee

w Rangunie, gdzie internowano go na polecenie Mountbattena.

THOMMEE WIKTOR
(1881-1962) genera Polski oficer, absolwent szkoy oficerskiej w Petersburgu, bra udzia w wojnie rosyjsko-japoskiej i l wojnie wiatowej. Po wybuchu rewolucji w Rosji przeszed do 4 Dywizji Strzelcw Polskich gen. Lucjana eligowskiego i wraz z ni wrci do kraju. Bra udzia w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-20. W okresie midzywojennym by m.in. dowdc 15 dywizji piechoty w Bydgoszczy, Okrgu Korpusu VIII w Toruniu, Okrgu Korpusu IV w odzi. We wrzeniu 1939 r. dowodzi grup operacyjn Piotrkw", a nastpnie obron twierdzy Modlin (od 13 do 28 wrzenia), ktrej zaoga po odparciu wszystkich atakw skapitulowaa ze wzgldu na brak wody, ywnoci i amunicji. 7 listopada 1939 r. zosta aresztowany i wysany do obozu jenieckiego. Uwolniony w kwietniu 1945 r., przebywa przez jaki czas we Francji i Woszech; w styczniu 1947 r. powrci do kraju i zgosi si do suby wojskowej, ale nie zosta przyjty. Przez nastpne lata podejmowa si dorywczych prac (by m.in. dozorc) w wielu miastach. W 1956 r. przenis si do Warszawy.

TERMINAL
kryptonim Kryptonim konferencji Sprzymierzonych w Poczdamie w dniach 17 lutego-2 sierpnia 1945 r. Bya to najdusza i ostatnia konferencja, w ktrej wzili udzia szefowie pastw i rzdw mocarstw sprzymierzonych: Winston *Churchill (od 28 lipca nowy premier rzdu brytyjskiego Clement *Attlee), Jzef *Stalin, Harry *Truman. Gwnymi tematami dyskusji byy

onierze brytyjscy w czasie poznawania nowej broni - Thompsonw

233

THUNDERBOLT P-47, Republic

Republic P-47D Tiumderbott DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 11,43 mm (0,45 cala) dhigo 857 mm dugo lufy 267 mm ciar 4,88 kg poj. magazynka 20 szt. szybkostrzelno 800 strz./min prdko pocztkowa pocisku 281 m/s Wyrzutnia pociskw rakietowych kal. 113 mm (4,5 cala) pod skrzydem P-47D Thunderbolt

THUNDERBOLT P-47 Republic

samolot Amerykaski samolot myliwski, najciszy i najwikszy z jednosilnikowych myliwcw II wojny wiatowej, zosta zaprojektowany w 1940 r. Konstruktorzy rozpoczli swoj prac od wyboru silnika Pratt & Whitney R-2800 Double Wasp, ktiy ze wzgldu na du moc (w ostatnich modelach 2800 KM) napdza due migo czteroopatowe. Prototyp zosta oblatany 6 maja 1941 r. i po wprowadzeniu niezbdnych zmian pierwszy seryjnie produkowany model P-47B (171 egz.) dostarczono w marcu 1942 r. do 56 grupy myliwskiej, ktra w styczniu 1943 r. zostaa przebazowana do Anglii. Dua sia ognia (8 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm, po cztery w kadym skrzydle), odporno na uszkodzenia i duy zasig zyskay uznanie pilotw i zag bombowcw osanianych przez Thunderbolt}'. Nowa wersja C (602 egz.) miaa duszy kadub. Wiele zmian wprowadzono w samolotach wersji D, najliczniej

TIGER I
produkowanej (12 602 egz.), ktre wyposaone w osiem najciszych karabinw maszynowych mogy przenosi pod kadubem lub skrzydami bomby lub dodatkowe zbiorniki paliwa o wadze do 1 134 kg. Pniejsze wersje otrzymay zmienion kabin, zapewniajc lepsz widoczno. cznie wyprodukowano 15 660 samolotw P-47 wszystkich wersji, z ktrych wiele dostarczono do Wielkiej Brytanii i Zwizku Radzieckiego. Pocztkowo wykorzystywane jako myliwce przechwytujce i eskortujce wyprawy bombowe, po inwazji na Normandi w czerwcu 1944 r. byy uywane gwnie jako szturmowe zarwno w walkach w Europie, jak i w Birmie.

234

i przewidywano, e do letniej ofen- kom na wyprodukowanie czogw, sywy w maju 1943 r. bdzie goto- ktre mogy podj rwnorzdn wych 285 tych wozw bojowych. walk (radzieckie *T-34 z dziaem W tym czasie by to najpotniejszy kal. 85 mm i dziaa samobiene czog wiata, uzbrojony w dziao *SU-152), oraz na zwikszenie kalikal. 88 mm o duej sile ognia, oso- bru dzia przeciwpancernych. Pronity grubym pancerzem chroni- dukcj kontynuowano do sierpnia cym najbardziej czue miejsca przed 1944 r.; cznie zbudowano 1354 pociskami artylerii przeciwpancer- czogi tego typu. nej. Jednake pierwsza prba bojowego uycia nowych czogw zaDANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE koczya si fiaskiem; w sierpniu zaoga 5 osb 1942 r. zbyt pospiesznie wysano silnik MaybachHL210P45 4 pierwsze czogi do 1 plutonu Pano mocy 600 KM zerabteilung 502. Skierowane do ciar 56,91 walki w zalesionym i grzskim tere- pancerz 25-100 mm nie pod Leningradem, zostay zni- uzbrojenie szczone ogniem radzieckich dzia 1 dziao KwK36 L/56 kal. 88 mm przeciwpancernych. Wkrtce wy2 karabiny maszynowe MG 34 szy na jaw wady nowych wozw: kal. 7,92 mm DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik i skrzynia biegw wymagay prdko 40 km/b troskliwej konserwacji i czsto si zasig (P-47D-25) 140 km silnik Pratt & Whitney R-2800-59 psuy, w zimie podwjne koa przyo mocy 2570 KM marzay do siebie uniemoliwiajc uruchomienie czogu, wymiana g- TIMOSZENKO SIEMION rozpito 12, 43 m sienic (szersze do jazdy terenowej, (1895-1970) dugo 11,01 m wsze - do jazdy po drogach) wy- marszaek Zwizku Radzieckiego maks. masa startowa 8800 kg magaa tak duo wysiku i zabieraa maks. prdko 690 km/h Uczestnik I wojny wiatowej i wojtak wiele czasu (demonta zewnny domowej, w 1920 r. podczas wojzasig 950 km trznych k), e zaogi rzadko z tego (bez dodatkowych zbiornikw) ny polsko-bolszewickiej by dowdkorzystay. Pospieszne wprowadzec 6 dywizji kawalerii 1 armii konuzbrojenie: nie na pola bitew i uycie w niewiel8 najciszych karabinw maszynowych nej, a we wrzeniu 1939 r. dowodzi kiej liczbie uniemoliwio wykorzyFrontem Ukraiskim w agresji na kal. 12,7 mm stanie ich siy i dao czas przeciwniPolsk. W drugim etapie wojny *ra2 bomby 1000-funtowe (po 450 kg) i 1 - 500-funtowa (2245 kg) do Kolumna Tygrysw w drodze na front 17 sierpnia 1943 r. lub 10 rakiet kal. 127 mm

TIGER I PZKPFW VI
(SdKfz181) czog

Prace nad skonstruowaniem cikiego czogu rozpoczy si w Niemczech w 1937 r., jednake wobec zwycistw, jakie na polach bitew odnosiy rednie czogi *PzKpfw III i IV, dowdztwo wojsk ldowych nie widziao potrzeby budowania nowego pojazdu pancernego. Dopiero 26 maja 1941 r. Urzd Uzbrojenia zoy w zakadach Henschel und Sohn w Kassel zamwienie na kadub cikiego czogu, w zakadach Kruppa za na wieyczk. Produkcja czogu Tiger I rozpocza si zgodnie z planem w lipcu 1942 r.

235
i Wochowskiego, 2 i 3 Batyckiego, 2, 3 i 4 Frontu Ukraiskiego. Po wojnie dowodzi kolejno kilkoma okrgami wojskowymi.

TIRPITZ
zadajc im znaczne straty. 26 lipca Amerykanie desantowali 2 dywizj piechoty morskiej, ktra miaa opanowa wschodni cz wyspy. Tego samego dnia zajto gwne lotnisko Ushi Point. 1 sierpnia TINIAN wojska amerykaskie zdobyy pobitwa 1944 r. udniowy cypel wyspy. Walki O losie niewielkiej wyspy (16 km z niedobitkami oddziaw japodugoci) w centrum Wysp Maria- skich trway jeszcze przez 3 mieskich zadecydowao bliskie (ok. sice. Ogem zgino ok. 5,5 tys. 5 km) ssiedztwo *Saipanu, zdo- onierzy japoskich, reszta dostabytego przez wojska amerykaskie a si do niewoli lub ucieka ow lipcu 1944 r. Tolerowanie obec- dziami na ssiednie wyspy. Amenoci japoskiego garnizonu (8350 rykanie stracili 389 onierzy zabionierzy) na wysepce zagraaoby tych i 1816 rannych. Z lotniska amerykaskim bazom na Saipanie. Ushi Point wystartowa 6 sierpnia 24 lipca 1944 r., po wielodniowym bombowiec Enola Gay" z bomb bombardowaniu z morza i powie- *atomow na pokadzie, ktr trza, oddziay 2 dywizji piechoty zrzuci na *Hiroszim, a pniej morskiej wykonay pozorowany Bock's Car" z bomb atomow na atak w rejonie miasta Tinian, od- *Nagasaki. wracajc uwag obrocw od rejonu rzeczywistego desantu. O godz. 7.46 i 7.55 na dwch plaach p- TIRPITZ nocno-zachodniego brzegu wyspy okrt ldoway oddziay 4 dywizji pie- Niemiecki pancernik zwodowany choty morskiej; wspierane ogniem 1 kwietnia 1939 r., rozpocz sub artylerii ldowej z Saipanu, dzia 25 lutego 1941 r.; jeszcze w czasie okrtowych i przez samoloty, do pobytu w stoczni, w nocy z 19 na wieczora uchwyciy przyczek 20 czerwca 1940 r., zosta zaatakoo szerokoci 3,5 km i gbokoci wany i uszkodzony bombami samodo 2 km. W nocy odpary gwatow- lotw angielskich. W kocu 1941 r. ne kontrataki wojsk japoskich, przeszed na Batyk, gdzie kontynu-

dziecko-fiskiej w 1940 r. dowodzi wojskami radzieckimi. Od maja 1940 r. by ludowym komisarzem obrony ZSRR i zosta awansowany do stopnia marszaka. W czerwcu 1941 r. po niemieckiej agresji zosta - z racji zajmowania stanowiska komisarza obrony - przewodniczcym *Stawki i tytularnym naczelnym dowdc wojsk radzieckich (faktyczne dowdztwo spoczywao w rkach Stalina). 10 lipca z rozkazu Stalina wyruszy na front; zosta dowdc Frontu Zachodniego. Dowodzone przez niego wojska nie mogy powstrzyma uderze 55 dywizji niemieckich; spychane na wschd, straciy ok. 400 tys. onierzy i 4 ty s. czogw. We wrzeniu 1941 r. obj dowodzenie Kierunkiem Poudniowo-Zachodnim i wkrtce Frontem Poudniowo-Zachodnim. W kwietniu 1942 r., w czasie majcej uprzedzi niemieckie uderzenie ofensywy na kierunku Charkowa, straci 250 tys. onierzy; 23 lipca Stalin odwoa go do Moskwy, zapewne po to, aby ratowa reputacj marszaka. Od padziernika 1942 r. dowodzi Frontem Stalingradzkim i pniej Frontem Pnocno-Zachodnim. Pniej jako przedstawiciel Kwatery Gwnej Naczelnego Dowdztwa koordynowa dziaania sztabw Leningradzkiego

TISO JOSEF
owano prby i szkolenie zaogi. W styczniu 1942 r. przeszed do norweskiego fiordu Trondheim w celu atakowania alianckich konwojw idcych do portw radzieckich. Jedyny raz jego wielkich dzia uyto 9 wrzenia 1943 r. podczas ostrzeliwania Barentsburga na Spitsbergenie. 5 lipca 1942 r., przebazowany wczeniej do Altentlordu, wyszed wraz z pancernikiem kieszonkowym * Admira Scheer, krownikiem * Admira Hipper i 6 niszczycielami na spotkanie konwoju *PQ-17"; ten manewr wystarczy, aby admiralicja brytyjska wydaa rozkaz wycofania eskorty i rozproszenia konwoju, co umoliwio niemieckim samolotom i okrtom podwodnym gromienie bezbronnych statkw. W czasie rejsu, przerwanego na wie o sukcesach U-bootw i samolotw, Tirpitz podobno zosta zaatakowany przez radziecki okrt podwodny K-21 i trafiony 2 torpedami; niemiecka zaoga nie potwierdzia ataku. 31 padziernika 1942 r. prb zniszczenia Tirpitza zakotwiczonego w fiordzie Trondheim podjy zaogi dwch brytyjskich *Chariotw (dowdca wyprawy Norweg Leif Larsen), jednake pojazdy holowane przez kuter rybacki zatony i akcja zostaa przerwana. Ponowny atak podjy brytyjskie miniaturowe okrty podwodne *X\ 22 wrzenia 1943 r. dwa okrty (nie udao si wyjani, czy zaoga trzeciego, X-5, zdoaa rwnie zwolni adunki wybuchowe) przedary si przez zapory sieciowe otaczajce kadub pancernika i podoyy miny, ktrych wybuchy rozdary kadub i uszkodziy m.in. 3 silniki oraz wa napdowy. Pniej by wielokrotnie atakowany przez samoloty brytyjskie startujce z lotniskowcw (m.in. 3 kwietnia 1944 r. bombowce *Barracuda z lotniskowca *Victoous trafiy go 15 bombami). 15 wrzenia 1944 r. okrt zaatakoway bombowce ^Lancaster uzbrojone w 5,5-tonowe bomby *Tallboy, z ktrych tylko jedna eksplodowaa w bezporednim ssiedztwie, powodujc uszkodzenia kaduba. 12 listopada 1944 r. okrt kotwiczcy midzy wysepkami Kaakoy i Grindoy trafiy 3 bomby Tallboy, powodujc silny przechy i pniej przewrcenie si okrtu.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1941 r.) wyporno 42 900 t dugo 251 m szeroko 36 m zanurzenie 9m prdko 29 wzw uzbrojenie 8 dzia (4 x 2) ka. 380 mm 12 dzia ka. 150 mm 16 dzia ka. 105 mm 16 dzia przeciwlotniczych ka. 37 mm 40 dzia przeciwlotniczych ka. 20 mm do 6 wodnosamolotw

1939 r. (armia sowacka wzia udzia w agresji na Polsk) przyczy do Sowacji Spisz i Oraw. W czasie wojny, pod presj Hitlera, wyda zgod na zorganizowanie w jego kraju obozw koncentracyjnych dla ydw. Po wojnie stan przed sdem oskarony o zdrad i zbrodnie wojenne. Skazany na kar mierci, zosta powieszony 3 grudnia 1946 r.

TK-3

tankietka May bezwieowy czog rozpoznawczy zbudowany przez zesp Biura Konstrukcyjnego Broni Pancernych Wojskowego Instytutu Bada Inynierii pod kierunkiem mjr. in T. Trzeciaka i rtm. E. Karkoza w 1930 r. Dwa prototypy {TK-I, TK-2) zbudowano wykorzystujc jako wzorzec angielsk tankietk Carden-Loyd. Trzeci model skierowano do produkcji seryjnej w Pastwowych Zakadach Inynierii. We wrzeniu 1939 r. oddziay Wojska Polskiego dysponoway ok. 250 tankietkami tego typu. Lekkie, zwrotne i szybkie, byy uywane do prowadzenia rozpoznania i zwalczania siy ywej nieprzyjaciela. Wyprodukowano wiele odmian dowiadczalnych, m.in. TKD z dziaem kal. 47 mm, TKWz wie obrotow, TKF z silnikiem o wikszej mocy, ale nie byy one wytwarzane seryjnie.

TISO JOSEF
(1887-1947) polityk

Ksidz, dziaacz Sowackiej Partii Ludowej, a od 1938 r. jej przywdca. Zmierza do uzyskania niepodlegoci dla Sowacji; od padziernika 1938 r. sta na czele autonomicznego rzdu Sowacji. W marcu 1939 r. wynegocjowa ukad z Adolfem Hitlerem (podpisany 14 marca) zezwalajcy na utworzenie samodzielnego pastwa. 12 sierpnia zgodzi si zawrze sojusz wojskowy z Niemcami i przystpi do wojny po stronie Niemiec. Po klsce wojsk polskich we wrzeniu

Tankietka TK-3

237
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 2 osoby silnik Ford A o mocy 40 KM ciar 2,43 t pancerz 4-8 mm uzbrojenie 1 karabin maszynowy Hotchkiss wz. 25 kal. 7,92 mm prdko 46 km/h zasig 200 km

TOBRUK

TKS
tankietka

May bezwieowy czog rozpoznawczy skonstruowany w Biurze Studiw Pastwowych Zakadw Inynierii przez in. Edwarda Habicha. Bya to Tankietka TKS ulepszona wersja takietki TK, w ktrej zastosowano m.in. grubszy przebijay ich pancerze. W polskim ciar 2,5-2,8 t pancerz, silnik o wikszej mocy, inne czogu zastosowano interesujce roz- pancerz 3-10 mm podwozie, nowoczeniejsze przyrz- wizanie oszczdzajce elementy je- uzbrojenie dy celownicze. W latach 1934-36 wy- zdne podczas przemarszw; czog 1 karabin maszynowy wz. 25 produkowano ok. 300 pojazdw tego wjeda na specjalne podwozie wykal. 7,92 mm lub dziako (nazywane najciszym karabinem maszynowym) typu, w tym kilkanacie z dziakami konane z elementw samochodu ciFK-A wz. 38 kal. 20 mm automatycznymi wz. 38 kal. 20 mm arowego Ursus i po sprzgniciu nazywanymi wwczas najciszymi z jego przekadni mg pomsza si prdko 40 km/h karabinami maszynowymi; tak wykorzystujc wasny silnik. zasig 180 km uzbrojone byy rwnorzdnym przeciwnikiem czogw *PzKpfw I i // DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE TOBRUK (stanowicych przewaajc cz zaoga 2 osoby walki 1941^2 niemieckich wojsk pancernych), gdy silnik Polski Fiat 122 AC pociski dziaek polskich tankietek o mocy 42 KM Miasto i port we wschodniej Cyrenajce w odlegoci 150 km od granicy libijsko-egipskiej. W latach trzyPort w Tobruku - ponie woski krownik San Giorgio trafiony w styczniu 1941 r. dziestych Wosi wybudowali tu lini bombami brytyjskich samolotw umocnie o cznej dugoci ok. 50 km, biegnc dookoa miasta i opierajc si skrzydami o brzeg morza. 21 stycznia 1941 r. miasto zdobya australijska 6 dywizja piechoty, w wyniku czego Tobruk sta si baz dla operujcych std brytyjskich wojsk. 11 kwietnia wojska niemiecko-woskie przystpiy do oblenia i do 5 maja dwukrotnie bez powodzenia szturmoway twierdz (zdobyy jedynie wzgrze Ras el Medauar). W sierpniu do obrony twierdzy skierowano, przetransportowan morzem z Aleksandrii, polsk Samodzieln Brygad Strzelcw Karpackich (dowdca gen. Stanisaw Kopaski); pocztkowo bronia odcinka poudniowego, pniej

Ugrupowanie wojsk pod Tobrukiem - padziernik 1941 r.

238

Ugrupowanie wojsk pod Tobrukiem - padziernik 1941 r.

239

TOKYO EXPRESS

TOBUCHIN FIODOR TOBUCHIN FIODOR

(1894-1949) marszaek Zwizku Radzieckiego

Uczestnik l wojny wiatowej, w 1918 r. rozpocz sub w Armii Czerwonej, cho do partii komunistycznej wstpi dopiero w 1938 r. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej by m.in. dowdc 57 armii, ktra odznaczya si w obronie *Stalingradu. Od marca 1943 r. dowdca Frontu Poudniowego, pniej 4 Frontu Ukraiskiego, od maja 1944 r. - 3 Frontu Ukraiskiego; bra udzia w walkach na obszarze poudniowej Ukrainy, Rumunii, Bugarii, Wgier i Austrii. W lipcu 1945 r. obj dowodzenie radzieckimi wojskami w Rumunii i Bugarii, gdzie przebywa do stycznia 1947 r., miesica podpisania traktatu pokojowego z tymi pastwami.

Operacja Torch" - aliancka flota inwazyjna u brzegw Afryki

TORCH

operacja 1942 r. Wstpn decyzj o przeprowadzeniu wielkiej operancji desantowej we Francuskiej Afryce Pnocnej podjli prezydent Stanw Zjedno-

czonych Franklin D. Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill na konferencji w Waszyngtonie (22 grudnia 194l 14 stycznia 1942); ostateczna decyzja zapada w czerwcu 1942 r. Miejsce uderzenia byo przedmiotem sporu midzy strategami brytyjskimi, ktrzy opowiadali si za ldowaniem na rdziemnomorskim wybrzeu Algierii, a amerykaskimi, wskazujcymi na atlantyckie wybrzee Maroka. W wyniku kompromisu w lipcu 1942 r.

onierze amerykascy wychodz na brzeg w rejonie Casablanki

zdecydowano si przeprowadzi inwazj w trzech miejscach: na Maroko miao uderzy zgrupowanie amerykaskie (zachodnie) liczce 35 tys. onierzy dowodzonych przez gen. George'a *Pattona, na Oran - zgrupowanie brytyjskie (rodkowe) w skadzie 33 tys. onierzy pod dowdztwem gen. Lloyda Fredendalla, na Algier - zgrupowanie amerykasko-brytyjskie (wschodnie) liczce 39 tys. onierzy pod dowdztwem gen. Kennetha Andersona. Wsparcie morskie zapewniay: zgrupowanie zachodnie 105 okrtw, w tym lotniskowiec Ranger, 4 lotniskowce eskortowe, 3 pancerniki, 7 krownikw, 38 niszczycieli, pod dowdztwem kontradm. Henry'ego Hewitta; zgrupowanie rodkowe - 100 okrtw, w tym 2 lotniskowce eskortowe, 2 krowniki, 13 niszczycieli, dowodzonych przez kontradm. T. Troubridge'a; zgrupowanie wschodnie - 93 okrty, w tym 3 lotniskowce, 1 pancernik, 4 krowniki, 1 monitor, 13 niszczycieli, dowodzone przez kontradm. Borrougha. Caoci operacji dowodzi gen. Dwight * Eisenhower. Siy francuskie w tym rejonie Afryki liczyy ok. 100 tys. onierzy, ale dowdztwo alianckie nie spodziewao si wikszego oporu z ich strony. Konwoje liczce ok. 300 okrtw wyruszyy z portw brytyjskich midzy 22 a 27 padziernika 1942 r. a 24 padziernika z portw

241

Desant Sprzymierzonych we Francuskiej Afryce Pnocnej Torch"

Desant Sprzymierzonych we Francuskiej Afryce Pnocnej Torch"

TORPEDY
amerykaskich. Po pnocy 8 listopada wojska brytyjskie i amerykaskie zaczy ldowa po obu stronach Algieru, napotykajc saby opr wojsk francuskich. W Algierze niszczyciel Broke sforsowa sieci grodzce wejcie do portu i wysadzi desant, ktry mia zapobiec zniszczeniu urzdze portowych; wkrtce przybyo tam 33 tys. onierzy. Na Oran uderzyy w pierwszej fali pododdziay amerykaskiej 10 i 1 dywizji piechoty oraz 1 dywizji pancernej (zgrupowanie rodkowe); najwiksze siy (29 tys. onierzy) skierowano na Arzew. W tym rejonie silny opr stawiy baterie fortw i francuskie okrty. W rejonie Casablanki wojska amerykaskie uderzyy na Mehdi (cz 9 dywizji piechoty), Fedal (cz 3 dywizji piechoty) i Safi (cz 2 dywizji pancernej), napotykajc silny opr wojsk i okrtw francuskich. W wikszoci miejsc Francuzi przerwali walk 9 listopada na rozkaz gwnodowodzcego adm. Jeana *Darlana, ktry nastpnego dnia podpisa zawieszenie broni. Zapocztkowao to wczenie Francuskiej Afryki Pnocnej, a nastpnie Zachodniej do aktywnej walki przeciwko pastwom osi".

24 TORPEDY
Najgroniejsze pociski morskie wynalezione w 1865 r. przez austriackiego artylerzyst kpt. Luppisa; jego torpeda napdzana bya mechanizmem sprynowym i kierowana linkami przyczepionymi do sterw. T bro udoskonali angielski mechanik Robert Whitehead, ktry zastosowa silnik poruszany spronym powietrzem i mechanizm utrzymujcy sta gboko; w 1877 r. torpeda Whiteheada osigna odlego 900 m, pync z prdkoci 7 wzw. W wyniku dalszych udoskonale torpedy stay si w I wojnie wiatowej gron broni okrtw podwodnych i nawodnych. W sierpniu 1915 r. pierwszy powietrzny atak torpedowy wykona (opuszczony z pokadu brytyjskiego okrtu Ben-my-Chree) wodnosamolot Short 184, ktry w rejonie Dardaneli zrzuci torped kal. 355 mm i zatopi statek turecki. Ogem w czasie I wojny wiatowej toipedy zatopiy 106 okrtw i 5755 statkw o cznym tonau 11 089 186 BRT. W II wojnie wiatowej stosowano toipedy napdzane silnikami powietrznymi, spalinowymi lub elektrycznymi (zasilanymi z akumulatorw). Na pocztku wojny okrty niemieckie byy uzbrojone gwnie w torpedy typu G7a z silnikami spalinowymi; ich najwiksz wad byo pozostawianie wyranego ladu spalin i pcherzy powietrznych na powierzchni wody, zdradzajcego miejsce wystrzelenia torpedy, a wic - zanurzenia okrtu podwodnego. Torpedy G7e z napdem elektrycznym tej wady nie miay, ale co trzy dni trzeba byo wysuwa je z wyrzutni w celu doadowania akumulatorw. Wybuch gowicy bojowej, racy najbardziej wraliw podwodn cz kaduba statku lub okrtu, nastpowa w wyniku uderzenia zapalnika w cel lub eksplozji zapalnika magnetycznego reagujcego na pole magnetyczne wytwarzane przez kadub jednostki morskiej. Przed wojn (prawdopodobnie w 1936 r.) Niemcy rozpoczli eksperymenty z torpedami wyposaonymi w urzdzenia odbierajce fale dwikowe emitowane przez rub zaatakowanego okrtu i kiemjce torped w jego stron (naprowadzanie pasywne); pniej wprowadzili torpedy z urzdzeniami wysyajcymi wasne impulsy i odbierajce fale odbite od atakowanej jednostki (naprowadzanie aktywne). W 1943 r. torpedy akustyczne T5 Zauiiknig wprowadzono do uzbrojenia okrtw podwodnych. Dodatkowy mechanizm pozwala im omija holowane przez okrty alianckie wabiki" (tzw. Foxer), ktre wytwarzay haas o wikszej sile ni ruba okrtu i cigay torpedy na siebie. Po raz pierwszy uyto torped akustycznych w czasie ataku na konwj w dniach 18-23 wrzenia 1943 r., ale bez wikszego sukcesu; ogem w czasie wojny okrty niemieckie wystrzeliy 700 torped tego typu uzyskujc 77 trafie. Pod koniec wojny w Niemczech opracowano rewolucyjny typ torpedy G7ut, napdzanej silnikiem Waltera wykorzystujcym paliwo Ingolin (nadtlenek wodoru); rozwijay prdko 49 wzw i mogy razi cele odlege o 2 mile. Do koca wojny adna z nich nie zostaa uyta operacyjnie. Alianci wykorzystywali gwnie torpedy z napdem spalinowym (Mk XIV) i dopiero w 1943 r., po zdobyciu niemieckiej torpedy elek-

Niszczyciel brytyjski odpala torped

243
trycznej, rozpoczli masow produkcj tych pociskw. Bez wtpienia najgroniejsze byy japoskie torpedy *Dugie Wcznie". W czasie wojny powszechnie wykorzystywano torpedy mniejszego kalibru zrzucane przez samoloty. Ta forma walki okazaa si skuteczna; wykaza to np. atak brytyjskich samolotw na woskie okrty w T a rencie w listopadzie 1940 r., gdzie torpedy silnie uszkodziy 3 pancerniki (jeden nie nadawa si do naprawy) i 2 krowniki. Jeszcze wiksze szkody wyrzdzi nalot japoskich samolotw torpedowych na amerykask baz w *Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. Toipedy wykorzystywano rwnie do budowania pojazdw podwodnych kierowanych przez nurkw, ktrzy za ich pomoc mogli przedosta si do portu i podoy miny (woskie Maiali, brytyjskie *Chariot), wystrzeli drug toiped podczepion do torpedy nurka (niemieckie *Neger) lub skierowa swoj torped do samobjczego ataku (japoskie *kaiten). (*Atlantyk, podwodne okrty, U-booty, ywe torpedy)

TOYODA SOEMU

Brytyjska torpeda lotnicza dzi do walki w czasie bitwy jutlandzkiej. Od 1923 r. dowodzi flotyll niszczycieli, a nastpnie pancernikiem Rodney. W chwili wybuchu II wojny wiatowej by zastpc dowdcy Floty rdziemnomorskiej adm. Andrew *Cunninghama. 18 padziernika 1940 r. obj dowdztwo Floty Macierzystej (*Home Fleet). W maju 1941 r. dowodzi akcj pocigu za *Bismarckiem i zatopienia go. By zwolennikiem podejmowania atakw na najwiksze okrty niemieckie, co nie znajdowao uznania admiralicji, wg ktrej gwnym zadaniem Home Fleet bya ochrona eglugi. By przeciwny wycofaniu eskorty i rozwizaniu konwoju *PQ-17" (odmienne zdanie mia adm. Dudley *Pound i jego gos przeway). Zrezygnowa ze stanowiska w wyniku konfliktw z premierem Winstonem Churchillem (m.in. na tle planu premiera w sprawie przeprowadzenia ataku okrtw Royal Navy na wybrzee norweskie oraz kontynuowania konwojw do Zwizku Radzieckiego mimo ogromnych strat). Najwiksz porak Toveya byo wymknicie si okrtw niemieckich z Brestu i przejcie 12-13 lutego 1942 r. przez kana La Manche pod bokiem Home Fleet (operacja *Cerberus"). Od 1943 r. dowodzi morskim dowdztwem Nor (Nor Command). Pooy wielkie zasugi w organizacyjnym przygotowaniu inwazji na *Normandi w czerwcu 1944 r.

TOVEY JOHN CRONYN

(1885-1971) admira

Brytyjski oficer Royal Navy od 1900 r., w 1915 r. obj dowdztwo niszczyciela Onslow, ktry prowa-

Torpeda wystrzelona z wyrzutni polskiego niszczyciela ORP Piorun

TOYODA SOEMU
(1885-1957) admira

W chwili wybuchu wojny na Pacyfiku by dowdc japoskiej bazy morskiej Yokosuka i okrgu morskiego Kur. W 1944 r. zosta gw-

TR1DENT
nodowodzcym Poczonej Floty. By zwolennikiem sprowokowania floty amerykaskiej do tzw. ostatecznej bitwy i w tym celu opracowa plan A-Go" przewidujcy odcignicie jej spod *Marianw w rejon wysp *Palau i tam zniszczenie skoncentrowanymi uderzeniami lotnictwa oraz si morskich. W 1945 r. popar gen. Yoshijiro Umezu i Korechik *Anamiego, opowiadajcych si za kontynuowaniem wojny mimo dramatycznej sytuacji militarnej i gospodarczej Japonii. Za zbrodnie wojenne skazany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy dla Dalekiego Wschodu na wizienie, w 1949 r. zosta zwolniony.
Harry Truman

244

TT

pistolet Radziecki pistolet, skonstruowany przez Fiodora Tokariewa w 1930 r.; osign najlepsze wyniki w badaniach konkursowych, w ktrych testowano pistolety S.Korowina, S. Priuckiego, Walther, Parabellum i Browning. Po wprowadzeniu zmian szkieletu, mechanizmu spustowego i lufy, w ktrych wyniku uproszczono technologi wytwarzania, pistolet skierowano w 1933 r. do produkcji seryjnej w zakadach w Tul (std oznaczenie TT 33 Tul, Tokariew 1933 r.). Okaza si dobr broni, mimo niewielkiego kalibru mia du si raenia. Od 1933 do 1942 r. wyprodukowano cznie 735 tys. tych pistoletw.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 7,62 mm dugo 195 mm dugo lufy 116 mm poj. magazynka 8 nabojw szybkostrzelno 8 strz./l 0-15 s prdko pocztkowa pocisku 420 m/s

TRIDENT
kryptonim Kryptonim konferencji prezydenta Stanw Zjednoczonych Franklina D. RooseveIta i premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla w Waszyngtonie w dniach 11-25 maja 1943 r. (tzw. druga konferencja waszyngtoska). Dyskutowano nad problemami przyszej strategii, a najwaniejsza decyzja dotyczya odoenia inwazji na Francj do maja 1944 r. (tak pierwotnie okrelono dat operacji). (Konferencje Sprzymierzonych)

TRUMAN HARRY
(1884-1972) polityk Dziaacz polityczny, od 1935 do 1945 r. by senatorem stanu Missouri. W 1940 r. zorganizowa komisj, ktra energicznie zaja si walk z marnotrawstwem w amerykaskim przemyle zbrojeniowcym i do 1944 r. doprowadzia do zaoszczdzenia ok. 15 mld dolarw. W 1944 r. wybrany wiceprezydentem. 12 kwietnia 1945 r. po mierci Franklina D. Roosevelta zosta zaprzysiony jako 33. prezydent Stanw Zjednoczonych. By przeciwny kontynuowaniu linii politycznej swojego poprzednika wobec Zwizku Radzieckiego, co w sposb spektakularny ujawnio si podczas spo-

tkania 23 kwietnia 1945 r. z ludowym komisarzem spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesawem *Mootowem, ktry stwierdzi: Nigdy w yciu nikt do mnie nie mwi takim jzykiem". Ju w maju wstrzyma dostawy z tytuu *Lend-Lease do Zwizku Radzieckiego. 25 kwietnia 1945 r. podj decyzj o zrzuceniu bomby atomowej na Japoni. Bra udzia w konferencji w *Poczdamie, ktra zadecydowaa o ksztacie powojennej Europy. W 1948 r. wygra wybory prezydenckie i sprawowa ten urzd do 20 stycznia 1953 r.

TULON
port Port i baza morska w poudniowej Francji, po zakoczeniu wojny nie-

Pistolet TT

245
miecko-franeuskiej gwna baza francuskiej marynarki wojennej w nie okupowanej czci kraju podlegej rzdowi *Vichy. 14 listopada 1942 r. Niemcy, obawiajc si inwazji wojsk alianckich na poudniow Francj, wkroczyli do strefy nie okupowanej, ale pozostawili nie obsadzony pas dookoa Tulona, ktrego w myl zawartego porozumienia wojska francuskie miay broni przed ewentualn inwazj aliantw. W rzeczywistoci chodzio o to, e Luftwaffe nie moga zapobiec wwczas ucieczce okrtw z portu. Zaogi okrtw stacjonujcych w Tulonie w obawie przed zajciem portu przez Niemcw przygotoway okrty do wysadzenia. 27 listopada, gdy niemieckie oddziay pancerne wtargny do portu, wikszo okrtw zatopiono otwierajc zawory denne lub eksplodujc adunki wybuchowe; w ten sposb zaogi zatopiy 3 pancerniki (*Dunkerue, *Strasbourg, Provence), 4 krowniki cikie (Algerie, Colbert, Dupleix, Foch), 3 krowniki lekkie (La Galissonniere, Marseillaise, Jean de Vienne), 30 niszczycieli i torpedowcw, 16 okrtw podwodnych oraz 77 jednostek mniejszych. 4 okrty podwodne wydostay si z portu: trzy z nich dotary do Algieru (wrd nich synny Casablanca), a jeden internowano w Barcelonie.

T Y P H O O N , Hawker

TUPOLEW SB-2
samolot redni bombowiec radziecki, skonstruowany jednoczenie z SB-1 w 1936 r., przeszed chrzest bojowy w czasie wojny domowej w Hiszpanii; z 210 dostarczonych tam samolotw wikszo zostaa zniszczona. W czasie wojny *radziecko-fiskiej by pierwszym samolotem zestrzelonym przez lotnictwo fiskie. Siy powietrzne Zwizku Radzieckiego uyway tych samolotw do koca wojny. cznie wyprodukowano 6600 samolotw tego typu. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (SB-2bis) silniki 2xM-103 o mocy 960 KM kady rozpito 20,33 m dugo 12,27 m maks. masa startowa 6500 kg maks. prdko 450 km/h zasig 1500 km uzbrojenie 4 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm bomby 600 kg

sowego), zosta oblatany (trzeci prototyp) 15 grudnia 1941 r. Powieki zmianach ostateczn wersj nazwan Tu-2S (ANT-60) wprowadzono do produkcji seryjnej w poowie 1943 r. Pierwsze samoloty dostarczono do jednostek liniowych w kocu grudnia 1943 r. Ze wzgldu na niski poziom techniczny radzieckiego przemysu lotniczego produkcja skomplikowanego technologicznie samolotu rozwijaa si powoli i do koca wojny Tu-2S pozosta jedyn wersj. cznie zbudowano 1111 samolotw. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Tu-2S) silniki 2 x ASz-82 FNW o mocy 1850 KM kady rozpito 18,86 m dugo 13,8 m maks. masa startowa 11 360 kg maks. prdko 550 km/h zasig 1400 km uzbrojenie 2 dziaka kal. 20 mm lub 23 mm 3 najcisze karabiny maszynowe Beresin kal. 12,7 mm lub 4 karabiny maszynowe kal. 7,62 mm bomby 1000-3000 kg

TUPOLEW TU-2
samolot Radziecki redni bombowiec skonstruowany przez Andrieja Tupolewa w wizieniu (aresztowany w 1936 r. pod zarzutem szpiegostwa przemy-

TWINING NATHAN
(1897-1982) genera

Zniszczone francuskie pancerniki w Tulonie, 27 listopada 1942 r.

Amerykaski oficer lotnictwa, dowdca 13 armii lotniczej od 1943 r., w lipcu tego roku lotnictwa taktycznego Sprzymierzonych wyznaczonego do uderzenia na Wyspy Salomona, od stycznia 1944 r. 15 armii lotniczej we Woszech. Zaplanowa nalot na Ploeszti. W sierpniu 1945 r. zastpi gen. Curtisa *LeMaya na stanowisku dowdcy XX Bomber Command na Marianach, skd wystartoway samoloty *B-29 z bombami atomowymi na pokadach, aby zrzuci je na * Hiroszim i *Nagasaki.

TYPHOON, Hawker
samolot Brytyjski samolot myliwski skonstruowany na podstawie zamwi-

,.',' 4,

TYPHOON, Hawker nia Ministerstwa Lotnictwa z 1937 r. Gwny konstruktor zakadw Hawker Aircraft Co. Ltd. zaprojektowa 4 prototypy: dwa oznaczone Rs (znane jako Tornado) z silnikami Vulture i dwa Ns (Typhoon) z silnikami Sabre. Pierwsze prby 6 padziernika 1939 r. (Tornado) i 24 lutego 1940 r. (Typhoon) nie wypady pomylnie: zawodziy silniki i ujawniono saboci konstrukcji tylnej czci kaduba. W 1941 r., ze wzgldu na zaprzestanie produkcji silnikw Vulture dla samolotw Tornado, do produkcji skierowano samoloty Typhoon. W sierpniu 1941 r. pierwsze samoloty Mk IA dostarczono do jednostek RAF, gdzie zyskay z ocen ze wzgldu na zawodne silniki, niewielk prdko wznoszenia, niedostateczn moc silnika w locie na duej wysokoci i wadliw konstrukcj tylnej czci kaduba, co byo przyczyn wielu wypadkw. W drugiej poowie 1942 r. zakady zastosoway w wersji Mk IB lepsze silniki Sabre II. Ze wzgldu na du prdko rozwijan na nieduej wysokoci i silne uzbrojenie zdecydowano si uy-

Hawker Typhoon Mk 1

wa tych samolotw do zwalczania celw naziemnych; w tej roli sprawdziy si doskonale i z powodzeniem wykorzystywano je do niszczenia czogw oraz umocnie betonowych. cznie wyprodukowano 3330 samolotw Typhoon. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE {Mk IB)
silnik Napier Sabre HA, IIB lub 11C o mocy (odpowiednio) 2180, 2200

lub 2260 KM rozpito dugo maks. masa startowa maks. prdko zasig uzbrojenie 4 dziaka Hispano kal, 20 mm 2 bomby o wadze 225kg lub 450 kg albo 8 rakiet powietrze-ziemia (z gowicami o wadze 27 kg lub przeciwpancernymi o wadze 11.25 kg) 12.67 m 9.73 m 6010 kg 663 km/h S21 km

U-48

okrt podwodny

Niemiecki okrt podwodny Typ VIIB dowodzony m.in. przez kpt. Herberta Schulzego i pniej przez kpt. Hansa-Rudolfa Rsinga, zatopi najwiksz ze wszystkich U-bootw liczb jednostek: 51 statkw o cznym tonau 310 407 BRT. 22 czerwca 1941 r. zosta wycofany ze suby liniowej i przeznaczony do szkolenia zag.

U-BOOTY
(Unterseeboote - niemieckie okrty podwodne)

Niemcy, mimo postanowie traktatu wersalskiego zabraniajcego im posiadania i budowania okrtw podwodnych, ju w 1922 r. przystpili do tworzenia zalkw broni podwodnej: np. w Holandii powstao biuro projektowe Ingenieurs-Kantoor voor Scheepsbouw. W padzierniku 1933 r. utworzono orodek szkolenia personelu do zwalczania okrtw podwodnych (Unterseebootsabwehrschule), ktry w rzeczywistoci szkoli kadry dla floty podowodnej. W marcu 1935 r. Adolf Hitler odrzuci ograniczenia traktatu wersalskiego, a zawarty w czerwcu tego roku ukad morski z Wielk Brytani zezwoli Niemcom na posiadanie floty podwodnej o cznym tonau rwnym 45% tonau brytyjskiej floty podwodnej.

U-boot atakowany przez Stmderlanda: I) wybuch bomby gbinowej uszkodzi okrt, ktry nie zdy si skry pod wod, 2) zaoga opuszcza toncy okrt, 3) rozbitkowie

U-BOOTY
Oznaczao to, e Niemcy mog mie 45 okrtw podwodnych. Ju 12 dni pniej wprowadzono do suby U-l (Typ HA). We wrzeniu 1935 r. powstaa 1 Unterseebootflottille Weddigen" pod dowdztwem kmdr. Karla *D6nitza; do stycznia 1936 r. weszo do suby 12 okrtw, a do czerwca tego roku ich liczba zwikszya si do 24. Do 1939 r. skonstruowano kilka typw okrtw podwodnych: Typ I - by pierwszym zaprojektowanym w holenderskim biurze. Zbudowano dwa okrty (U-25 i U-26), ale ze wzgldu na nie najlepsze waciwoci morskie skierowano je do zada szkoleniowych. Dopiero po rozpoczciu wojny, gdy brakowao wystarczajcej liczby okrtw podwodnych, uyto ich w dziaaniach bojowych; zostay zatopione w poowie 1940 r.; - Typ II (A, B, C, D) - pierwsze (A, B) weszy do suby w latach 1935-36. W czasie wojny ze wzgldu na niewielk wyporno (Typ II C - 314 t) i zasig (5650 mil) wykorzystywano je gwnie do stawiania min i szkolenia zag. Latem 1941 r. 6 okrtw I IB przetransportowano na Morze Czarne, gdzie odniosy wiele sukcesw w zwalczaniu radzieckiej eglugi; do 1945 r. tylko jeden z nich zosta zatopiony; Typ VII, gwny typ U-boota niemieckiej floty. cznie zbudowano ok. 650 okrtw, w tym najwicej VIIC (ponad 600). Niemieccy konstruktorzy wykorzystali dowiadczenia z budowy i eksploatacji okrtw UB III z 1 wojny wiatowej i na tej podstawie zaprojektowali w 1931 r. dla Finlandii okrt Vetehinen, ktry sta si wzorem dla pierwszych okrtw VHA (10 egzemplarzy), pniejszych VIIB (24 egzemplarze) oraz koronnej serii VIIC (wyporno nawodna 770 t, wyporno podwodna 1070 t, dugo 67 m, szeroko 6 m, prdko nawodna 17 wzw, prdko podwodna 7,5 wza, uzbrojenie 1 dziao kal. 88 mm, 1 dziao kal. 37 mm, 1 podwjne dziako kal. 20 mm, 5 wyrzutni torped kal. 533 mm, zapas torped 14 lub 39 min, zasig na powierzchni 8500 mil przy prdkoci 10 wzw, zasig pod wod 80 mil przy prdkoci 4 wzw, maks. zanurzenie 250 m);

2
Typ 1XC - drugi podstawowy typ niemieckich okrtw; zbudowano 143 jednostki C (oraz 54-A,B,D,D2). Wikszy i lepiej uzbrojony od okrtw VIIC, by powszechnie wykorzystywany w bitwie o *Atlantyk (wyporno nawodna 1120 t, wyporno podwodna 1540 t, dugo 76 m, szeroko 7 m, prdko nawodna 18 wzw, prdko podwodna 7 wzw, uzbrojenie 1 dziao kal. 105 mm, 6 wyrzutni torped kal. 533 mm, zapas toiped 22 lub 66 min, zasig nawodny 13 450 mil przy prdkoci 10 wzw, zasig pod wod 63 mile przy prdkoci 4 mil, maks. zanurzenie 200 m). Ju podczas wojny skonstruowano: - Typ XIV - zwodowano 10 okrtw (XJVA), przeznaczajc je do zaopatrywania U-bootw operujcych na odlegych akwenach. Najwiksz ich wad by dugi czas zanurzania; - Typ XVII - rewolucyjna konstrukcja, pomys zaczerpnity z przedwojennego projektu V. Do napdzania okrtu konstruktor dr Hellmuth Walter planowa uycie nadtlenku wodoru - Perhydrolu rozkadajcego si na wod i tlen, umoliwiajc uywanie silnikw dieslowskich w czasie zanurzenia. Wkrtce dr Walter skonstruowa turbin wykorzystujc Perhydrol i zastosowa j w pierwszym eksperymentalnym okrcie VB (nazwany pniej VB60 lub V60) o wypornoci 60 t. Wad nowego napdu byo bardzo wysokie zuycie paliwa (25-krotnie wiksze ni w silniku dieslowskim) ograniczajce zasig. Kolejny, nieco wikszy okrt V80 o wypornoci w zanurzeniu 80 t osign w czasie prb prdko 28 wzw. Posuy jako wzr do zbudo-

U-236 i U-826 wchodz do szkockiego portu po kapitulacji

249
wania 4 okrtw podwodnych Typ XVI I A: U-7 92, U-793 oraz U-794, U-795, ktre wykorzystano operacyjnie (wyporno nawodna 240 t, wyporno podwodna 280 t, dugo 34 m, szeroko 3,5 m, prdko nawodna 28 wzw, prdko podwodna 25 wzw, zasig na powierzchni 1800 mil, zasig w zanurzeniu 80 mil przy penej prdkoci, uzbrojenie 2 wyrzutnie torped kal. 533 mm, zapas torped 4); - Typ XXIA - w tych okrtach zastosowano silniki dieslowskie z okrtw Typ YIIC/42 oraz zbiorniki Perhydrolu. Byy przeznaczone do dugotrwaego przebywania pod wod (do 11 dni przy prdkoci ekonomicznej), rozwijay w zanurzeniu prdko 17 wzw, dziki specjalnym urzdzeniom hydrolokacyjnym o zasigu 50 mil mogy wykona atak z gbokoci 50 m, a wic bez podnoszenia peryskopu. Gwnodowodzcy Kriegsmarine adm. Dnitz uzna, e okrty tego typu mog zadecydowa o wyniku wojny na morzu i zada od stoczni dostarczenia jak najwikszej liczby jednostek. W tym celu asystent ministra uzbrojenia Otto Merker opracowa plan segmentowego skadania elementw kadubw produkowanych w zakadach w gbi kraju i spawianych na barkach rzecznych do stoczni, gdzie monta mia trwa zaledwie 30 dni. Przewidywano, e od padziernika 1944 r. trzy stocznie bd mogy wodowa miesicznie 33 okrty. Jednake wobec zniszcze dokonanych przez alianckie bombowce, braku surowcw i silnikw dieslowskich, udao si spuci na wod tylko jeden z 19 okrtw, ktre miay by wodowane do lipca 1944 r. Pierwszy okrt {11-2516) osign gotowo bojow w marcu 1945 r.; w tym czasie ok. 30 innych okrtw przechodzio prby lub szkolono ich zaogi. Wikszo z nich zostaa zniszczona przez bombowce alianckie podczas nalotw na Hamburg i tylko 2 (U-25U i U-3008) wyruszyy 30 kwietnia 1945 r. w rejs bojowy na Morze Karaibskie; wkrtce na wiadomo o zakoczeniu wojny zawrciy do macierzystej bazy. W chwili zakoczenia wojny 12 okrtw tego typu byo gotowych do akcji (wyporno nawodna 1620 t, wyporno podwodna 2100 t, dugo 77 m, szeroko 8 m, prdko nawodna 15,5 wzw, prdko podwodna 17 wzw, zasig 15 500 mil przy prdkoci 10 wzw, zasig pod wod 365 mil przy prdkoci 5 wzw, uzbrojenie 4 dziaka kal. 20 mm, 6 wyrzutni torped kal. 533 mm, zapas torped 24); - Typ XXIII - ostatni z U-bootw wybudowanych w czasie wojny (59 jednostek) by niewielkim okrtem wypierajcym w wynurzeniu 235 t. Wntrze byo tak ciasne, e zaadowanie dwch wyrzutni torpedowych mogo si odbywa tylko na powierzchni. Pierwszy okrt wyruszy na patrol bojowy w rejon Wysp Brytyjskich w lutym 1945 r. U-2336 jako ostatni z U-bootw odnis zwycistwo w II wojnie wiatowej, zatapiajc 7 maja 1945 r. dwa brytyjskie frachtowce w rejonie Firth ot" Forth. (Wyporno nawodna 235 t, wyporno podwodna 275 t, dugo 35 m, szeroko 3 m, prdko nawodna 10 wzw, prdko podwodna 12 wzw, zasig nawodny 4450 mil przy prdkoci 6 wzw, zasig podwodny 200 mil przy prdkoci 4 wzw, uzbrojenie 2 wyrzutnie toiped kal. 533, zapas torped 2). W czasie wojny Niemcy wybudowali 1099 U-bootw, z ktrych 699 zatopiy alianckie samoloty, okrty i miny, 40 zatono z powodu katastrof, 29 z nie ustalonych przyczyn, 17 zatopiy wasne zaogi lub zostay skasowane, a ponadto w dniach kapitulacji w maju 1945 r. zaogi zniszczyy 221 okrtw. (*chrapy, *radar, *podwodne okrty)

UDET ERNST
(1896-1941) genera

Niemiecki as myliwski z I wojny wiatowej odznaczony orderem Pour le Merite, w 1938 r. zosta szefem Urzdu Uzbrojenia Lotnictwa. Nie majc dostatecznych umiejtnoci organizacyjnych i wiedzy technicznej, le kierowa podlegymi 26 wydziaami. da od konstruktorw, aby wszystkie bombowce mogy atakowa z lotu nurkowego, co doprowadzio do opnienia produkcji i pogorszyo osigi samolotu *Junkers Ju 88 oraz spowodowao fiasko duego przedsiwzicia, jakim bya budowa bombowca dalekiego zasigu *Heinkel He 177. Bdy, jakie popeni w zarzdzaniu, byy jedn
Ernst Udet

ULTRA
z przyczyn kryzysu produkcji samolotw dla Luftwaffe w roku 1941. Od lata 1941 r. Udet zacz traci uprawnienia na rzecz fekmarsz. Erharda *Milcha, zaama si nerwowo i popeni samobjstwo. paacykiem Bletchley Park. Tam napyway szyfrogramy przechwycone przez stacje nasuchowe na terenie Wielkiej Brytanii, wyposaone w amerykaskie odbiorniki RCA AR88. Pierwsze szyfrogramy odczytano prawdopodobnie w kwietniu 1940 r. Rzd brytyjski uzyska wiele bezcennych informacji o zamierzonych dziaaniach si zbrojnych Niemiec oraz Woch i mg podj odpowiednie przeciwdziaania. Informacje te dotyczyy m.in. powietrznej bitwy 0 *Angli, bitwy z flot wosk pod *Matapanem, walk w Afryce Pnocnej (zniszczenie konwoju z zaopatrzeniem dla wojsk niemiecko-woskich w krytycznej fazie bitwy pod el *Alamejn), bitwy na * Atlantyku.

250
przez zesp: pk dr Tadeusz Felsztyn, in. Jzef Maroszek, in. Piotr Wilniewczyc. Produkcj podja w 1935 r. Fabryka Karabinw w Warszawie. By wytwarzany pod oficjaln nazw karabin przeciwpancerny wz. 1935", jednake ze wzgldu na konieczno zachowania tajemnicy jego egzemplarze dostarczano do skadnic wojskowych w skrzyniach z napisem Kb Ur", co miao sugerowa, e jest to bro przeznaczona na eksport do Urugwaju. Byy lekkie i celne; hamulec wylotowy eliminowa podstawow wad innych karabinw tego typu (np. brytyjskiego *Boys) - dotkliwy dla strzelca silny odrzut po strzale, ktry mg by przyczyn zamania obojczyka. Pociski (stosowano pociski bardzo zblione do typowych karabinowych, nazwane SC", bez rdzenia wolframowego) wybijay w pancerzu pojazdu bojowego korek" o rednicy ok. 25 mm i raziy zaog; nie mg im si oprze pancerz adnego z czogw uywanych w pierwszym okresie II wojny. Obsuga karabinu przeciwpanernego bya atwa i niewiele rnia si od strzelania ze zwykego karabinu. Szkolenie onierzy rozpoczto w lipcu 1939 r. O niewielkim efekcie uycia tej broni przesdzi brak taktycznych zasad jej wykorzystania przez oddziay WP.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 7,92 mm dugo 1760 mm dugo lufy 1200 mm ciar 9,1 kg pojemno magazynka 5 nabojw prdko pocztkowa pocisku 1275 m/s pocisk przebija pancerz o gruboci 25 mm z odlegoci 300 m. trafiajc pod ktem 30

ULTRA

kryptonim Brytyjska operacja odczytywania niemieckich radiogramw szyfrowanych przez *Enigm, nabraa rozmachu po zapoznaniu si przez angielsk delegacj w lipcu 1939 r. z odkryciami polskich kryptologw (Marian Rejewski, Jerzy Rycki, Henryk Zygalski), ktrzy zbudowali kopi Enigmy, zrozumieli zasad szyfrowania i skonstruowali urzdzenie uatwiajce odczytywanie zaszyfrowanych wiadomoci (tzw. bomb). Wkrtce po spotkaniu w Warszawie Brytyjczycy utworzyli w *Bletchley Park (ok. 60 km od Londynu) orodek kryptologiczny. Jego kierownik kmdr Edward Travis zaangaowa, oprcz kryptologw z Rzdowej Szkoy Kodw i Szyfrw (Government Cod and Cipher School), najwybitniejszych matematykw z uniwersytetu Cambridge (min. Gordona Welchmana i Alana Turinga). Wykorzystujc osignicia polskich kryptologw, zbudowali urzdzenie Colossus" uatwiajce amanie szyfrw. Gwne prace prowadzono w dwch barakach mieszczcych si za gwnym, wiktoriaskim
Jzef Micha Unrug

UNRUG JZEF MICHA

(1884-1973) admira

Absolwent oficerskiej szkoy morskiej w Kolonii (1907 r.), w czasie 1 wojny wiatowej pywa na okrtach podwodnych. Sub w Polskiej Marynarce Wojennej rozpocz 26 lipca 1919 r. Od 1920 do 1923 r. by szefem Sztabu Dowdztwa Obrony Wybrzea Morskiego (pocztkowo penicym obowizki). W 1925 r. zosta dowdc Floty. Rok pniej otrzyma stopie komandora. W 1933 r. awansowa do stopnia kontradmiraa. W czasie agresji niemieckiej na Polsk dowodzi caoci si ldowych i morskich obrony wybrzea. 1 padziernika podj decyzj o zaprzestaniu walki. Do koca wojny przebywa w niewoli. Po uwolnieniu w kwietniu 1945 r. uda si na emigracj do Wielkiej Brytanii, gdzie do czasu likwidacji Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie by I zastpc szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej. W 1946 r. otrzyma stopie wiceadmiraa. Po demobilizacji osiad ostatecznie we Francji.

US ARMY

UR

Kb UR, wz. 1935

karabin przeciwpancerny Najlepszy karabin przeciwpancerny II wojny wiatowej skonstruowany

wojska ldowe Stanw Zjednoczonych W chwili wybuchu II wojny wiatowej Stany Zjednoczone dysponoway niewielk armi zawodow liczc 175 tys. onierzy wyposa-

251
onych w przestarzay sprzt. Armia regularna skadaa si z dziewiciu dywizji piechoty i trzech dywizji kawalerii. W rezerwie pozostawao 130 tys. oficerw oraz 215 tys. (sabo wyszkolonych i wyposaonych) onierzy ochotniczej Gwardii Narodowej. Po upadku Francji Kongres 27 lipca 1940 r. uchwali powoanie do czynnej suby onierzy Gwardii Narodowej i rezerwy, a wkrtce wprowadzono powszechny obowizek jednorocznego przeszkolenia poborowych, przeduony w sierpniu 1941 r. do 30 miesicy. W grudniu 1941 r., gdy Stany Zjednoczone przystpiy do wojny, siy ldowe dysponoway 29 dywizjami piechoty, 5 dywizjami pancernymi i 2 dywizjami kawalerii (cznie 1 657 157 onierzy). Naczelne dowdztwo wszystkich rodzajw si zbrojnych naleao do prezydenta. Ju pierwsze miesice dziaa wojennych wykazay brak odpowiedniego wspdziaania rnych rodzajw wojsk oraz ujawniy nieporozumienia powstajce midzy cywilnymi zwierzchnikami armii i wojskowymi. W efekcie w lutym 1942 r. utworzono Poczony Komitet Szefw Sztabw (Joint Chiefs of Staff), ktry to organ zastpi Poczony Zarzd (Joint Board). Przemys zbrojeniowy potrafi szybko rozwin masow produkcj nowoczesnego uzbrojenia, a przemys cywilny w krtkim czasie przestawi

USAAF

US Anny - czogi oczekuj na rozkaz ataku 23 lutego 1945 r.

si na wykonywanie zada dla wojska. Ok. 38 min cywilw pracowao dla potrzeb si zbrojnych w produkcji zbrojeniowej, transporcie, administracji itp. W maju 1945 r. US Army miaa w swoich szeregach 8 157 386 osb, z ktrych 3 559 381 znajdowao si w Europie i rejonie Morza rdziemnego, 802 504 na poudniowo-zachodnim Pacyfiku, 450 952 w innych rejonach Pacyfiku, 198 830 w Chinach, Indiach i Birmie (cznie 5 011 667, co stanowio 60% oglnej liczebnoci US Army). cznie w czasie wojny w siach ldowych i lotnictwie armijnym suyo 10 420 tys. osb. Charakterystyczny dla si armerykaskich by wysoki stopie zmechanizowania oddziaw. W czasie wojny zgino 234 874 onierzy, 701 385 odnioso rany, 124 079 dostao si do niewoli; s to

liczby niewspmiernie niskie w stosunku do militarnego zaangaowania Stanw Zjednoczonych na wszystkich frontach II wojny oraz wkadu w zwycistwo w Europie, Afryce i na Dalekim Wschodzie.

USAAC
-> USAAF

USAAF
United States Army Air Forces - siy powietrzne armii Stanw Zjednoczonych

Lotnictwo ldowe (Army Air Corps) powstao w 1920 r. w ramach wojsk ldowych Stanw Zjednoczonych (*US Army). W wyniku dziaa Roberta Lovetta, mianowanego w 1940 r. odpowiedzialnym za rozwj produkcji lotniczej i reorganiza-

Rozwj liczebny US Anny w latach 1941 -1945

Rodzaj wojsk wojska ldowe suby zaopatrzenia, saperzy, medyczne, transportu itp. lotnictwo pomocnicze cznie

grudzie 1941 867 462 435 769 270 535 83 391 1 657 157

grudzie 1942 1 937 917 1 857 042 1 270 677 333 252 5 398 888

grudzie 1943 2 551 007 2 735 076 1 810 900 485 451 7 582 434

grudzie 1945 2 753 517 3 095 020 1 831 091 477 758 8 157 386

US NAVY
cj si powietrznych, 20 czerwca 1941 r. powstay siy powietrzne wojsk ldowych (US Anny Air Forces) wchodzce w skad US Army, ale zachowujce du autonomi; w marcu 1942 r. stay si jednym z trzech rodzajw si US Anny (obok si ldowych i zaopatrzenia). W chwili przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny, 8 grudnia 1941 r., skaday si z 67 grup (2864 samolotw w linii, w tym 1157 w gotowoci bojowej); liczebno wojsk lotniczych wynosia 270 535 onierzy, co stanowio 16,3 % wczesnej liczebnoci US Anny. W wyniku szybkiej rozbudowy ju pod koniec 1942 r. lotnictwo dysponowao 33 304 samolotami. Jednoczenie przystpiono do zmian strukturalnych: w lutym 1942 r. Dalekowschodnie Siy Powietrzne (Far East Air Forces) bazujce na Filipinach przeksztacono w 5 armi lotnicz; Hawaiian Air Force staa si 7 armi lotnicz; w grudniu z si przerzuconych na Daleki Wschd utworzono 13 armi lotnicz (Jungle Air Force), poczon pniej z 5 armi lotnicz; niewielkie siy stacjonujce w Indiach utworzyy w lutym 1942 r. zalek 10 armii lotniczej; w lipcu 1942 r. powstaa niewielka grupa (41 samolotw) Latajcych Tygrysw" (Flying Tigers" American Volunteer Group), ktra w marcu 1943 r. przeksztacia si w 14 armi lotnicz; na pnocy Alaskan Air Force zostaa przemianowana na 11 armi lotnicz; w sierpniu 1942 r. utworzono 12 armi lotnicz liczc ok. 500 samolotw, ktrej zadaniem byo wspieranie inwazji wojsk alianckich na Algieri i Tunezj (*Torch"); w lutym 1943 r. poczya si z jednostkami *RAF tworzc Pnocno-Zachodnie Afrykaskie Siy Powietrzne (Northwest African Air Forces); na Wyspach Brytyjskich powstaa 8 armia lotnicza (cz jednostek odesano do Afryki Pnocnej jako Middle East Air Forces i wkrtce po wzmocnieniu przez 23 samoloty *B-24 - przeksztaciy si one

252

B-l7 na lotnisku pod Monachium po zakoczeniu dziaa wojennych w Europie

w 9 armi lotnicz); w padzierniku 1943 r. 8 i 9 armia poczyy si, a w styczniu 1944 r. doczya do nich, powstaa trzy miesice wczeniej we Woszech, 15 armia lotnicza, w wyniku czego utworzono amerykaskie siy strategiczne w Europie (US Stategic Air Forces in Europ) pod dowdztwem gen. Carla *Spaatza. Na terenie Stanw Zjednoczonych dziaaa 4 armia lotnicza z zadaniem ochrony zachodniego wybrzea, aczkolwiek gwnie wykorzystywana bya do szkolenia pilotw (cznie z 6 armi lotnicz stacjonujc na Wyspach Karaibskich); w 1944 r. utworzono 20 armi lotnicz z zadaniem dokonywania nalotw strategicznych na Japoni; w czerwcu 1942 r. powstao dowdztwo lotnictwa transportowego (Air Transport Command), ktre przeksztacio si z niewielkiej jednostki Ferrying Command odpowiedzialnej za dostaw samolotw do Wielkiej Brytanii. W kocu wojny lotnictwo ldowe dysponowao 63 745 samolotami, w tym 31 235 w pierwszej linii; ogem od 1 lipca 1940 r. do 31 sieipnia 1945 r. w lotnictwie suyy 2 411 294 osoby majce do dyspozycji 229 554 samoloty (158 800 samolotw bojowych, wrd nich 51 221 bombowcw i 47 050 myliwcw). Siy te wykonay 2 2363 800

lotw bojowych, w czasie ktrych zrzuciy 2 057 000 t bomb (75% na Niemcy) i wystrzeliy 459 750 000 pociskw. Straty wyniosy 52 173 onierzy zabitych i 63 209 rannych, zaginionych i w niewoli.

US NAVY
marynarka wojenna Stanw Zjednoczonych

Trzonem amerykaskiej marynarki wojennej w 1939 r. byo 15 pancernikw, 5 lotniskowcw, 18 krownikw cikich, 19 krownikw lekkich; ogem siy morskie dysponoway 372 okrtami bojowymi o cznej wypornoci 1 227 290 t, wrd ktrych byo wiele jednostek starych. Okrty wybudowane w okresie midzywojennym byy lepiej uzbrojone, opancerzone i dysponoway wikszym zasigiem ni okrty europejskich potg morskich. W szeregach marynarki suyo 110 tys. marynarzy, w rezerwie byo 53 600 onierzy; piechota morska liczya 17 500 onierzy. Lotnictwo morskie dysponowao ok. 3 tys. samolotw, wrd ktrych byy samoloty specjalnie przystosowane do startw z lotniskowcw (np. Douglas *Devastator), a stan liczebny personelu wynosi 10 926 pilotw i osb z obsugi technicznej. Plany rozbudowy marynarki wynikajce z uchwalonej w lipcu

253
1940 r. tzw. ustawy marynarki dwch oceanw (Two Oceans Navy Bill) przewidyway wybudowanie 7 pancernikw, 18 lotniskowcw, 27 krownikw, 115 niszczycieli i 42 okrtw podwodnych o cznej wypornoci 1 350 000 t; wkrtce po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny plany te zostay zwikszone.
Liczba okrtw dostarczonych US Navy lub zamwionych od 1 lipca 1940 do 31 sierpnia 1945 r.

UTAH

Typ jednostki pancerniki

Liczba 10 27
US Navy - krowniki w szyku torowym

lotniskowce lotniskowce eskortowe

krowniki

111
47

niszczyciele
eskortowce okrty podwodne

370 504 217 975 1915 1612

66055

minowce
patrolowce pomocnicze desantowe

inne cznie

3053
74896

Gwnym teatrem dziaa marynarki Stanw Zjednoczonych by Pacyfik. Straty, jakie Flota Pacyfiku poniosa w wyniku japoskiego ataku na *Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r., przejciowo ograniczyy si marynarki Stanw Zjednoczonych, jednake nie wyeliminoway jej z dalszej walki. Z 8 uszkodzonych pancernikw tylko dwa nie nadaway si do remontu, reszta w 1942 i 1943 r. powrcia na morze, silniej uzbrojona i lepiej wyposaona; ponadto ocalay najcenniejsze

jednostki - lotniskowce, ktre w chwili ataku byy daleko od portu. Marynarka wojenna Stanw Zjednoczonych zacza w poowie 1942 r. odzyskiwa przewag na Pacyfiku po bitwach na Morzu *Koralowym i o *Midway; rdem jej siy byy moliwoci przemysu stoczniowego zdolnego dostarczy w 1942 r. 21 lotniskowcw rnych typw, w 1943 r. - 36, w 1944 r. - 44 lotniskowce. Na innych teatrach dziaa marynarka odgrywaa mniej decydujc, ale wan rol. Blisko wsppracujc z brytyjsk marynark wojenn (*Royal Navy), chronia atlantyckie linie eglugowe i eskortowaa konwoje dowoce do Wielkiej Brytanii i Zwizku Radzieckiego miliony ton materiaw wojennych (*Lend-Lease). W 1942 r. utworzono VIII Flot z zadaniem przeprowadzenia inwazji na Afryk Pnocn (*Torch"); XII Flota dokonaa inwazji na pnocn Francj. Stan liczebny personelu wzrs z 486 226 osb w grudniu 1941 r. do 4 064 445 w sierpniu 1945 r. (cznie z piechot morsk i oddziaami ochrony wybrzea). W czasie dziaa wojennych marynarka amerykaska stracia 2 pancerniki, 7 lotniskowcw, 6 lotniskowcw eskortowych, 6 krownikw cikich, 4 lekkie, 5 krownikw minowych i stawiaczy min, 81 niszczycieli, 12 eskortowcw i 54 okrty podwodne.

Piechota morska bdca integraln czci marynarki wojennej podlegaa administracyjnemu zarzdowi I Marin Amphibious Corps (IMA) utworzonemu w padzierniku 1942 r.; organ ten zajmowa si planowaniem operacji desantowych, ale nie dowodzi jednostkami na polu walki. Szkoleniem zajmowa si pocztkowo V Amphibious Corps (VAC), jednake od koca 1942 r. przej bezporednie dowodzenie operacjami z udziaem amfibii. We wrzeniu 1944 r. utworzono gwne dowdztwo Fleet Marin Force, Pacific (dowdca gen. Holland Smith), ktre kierowao wszystkimi dziaaniami piechoty morskiej. W 1945 r. Marin Corps liczyy 485 833 onierzy, z ktrych 125 tys. (w tym 10 412 pilotw) suyo w lotnictwie piechoty morskiej. Szczeglne znaczenie lotnictwa marynarki wojennej w wojnie na Pacyfiku spowodowao jego szybk rozbudow: od lipca 1940 r. do wrzenia 1945 r. lotnistwo morskie otrzymao ok. 50 tys. samolotw, a liczebno personelu wzrosa do 437 524 osb.

UTAH

kryptonim Kryptonim play w * Normandii, gdzie 6 czerwca 1944 r. wyldoway oddziay amerykaskiej 4 dywizji piechoty. Do koca dnia Amerykanie utworzyli przyczek, na ktrym znalazo si 23 250 onierzy ze sprztem.

V-l (FZG-76) pocisk

Vergeltungswaffe-1, czyli bro odwetowa nr 1 - bezpilotowy samolot napdzany pulsacyjnym silnikiem odrzutowym, skonstruowano w niemieckich zakadach Fieseler Werke na zamwienie Ministerstwa Lotnictwa z 5 czerwca 1942 r. Kadub zaprojektowa Robert Lusser z zakadw Gerhard Fieseler. Napd zapewnia odrzutowy silnik pulsacyjny opracowany wedug wzoru silnika dr. Paula Schmidta. Prototyp by gotowy po 6 miesicach i prbny lot odby si na poligonie w *Peenemiinde 23 grudnia 1942 r.; pocisk przelecia wwczas ok. 2,5 km. Do chwili bojowego wykorzystania tych pociskw przeprowadzono ok. 300 prb, a w czasie jednej z nich w specjalnie przygotowanym pocisku odbya lot pilotka Hanna Reitsch, aby stwierdzi, jakie s przyczyny niewaciwego zachowania V-I w powietrzu.

znacznie opnio prace nad budow V-l (oraz rakiet * V-2). Produkcja seryjna ruszya w 17 miejscach na terenie Niemiec, a gwnym producentem byy zakady Volkswagena w pobliu Fallersleben. Pocisk startowa z wyrzutni (przypominajcej skoczni narciarsk) wypychany tokiem poruszajcym si pod wpywem pary powstajcej w czasie reakcji nadtlenku wodoru i nadmanganianu potasu. Na kocu wyrzutni tok odpada, a pocisk osignwszy prdko 105 m/s wznosi si do gry dziki dziaaniu silnika odrzutowego. Do celu prowadzi go automatyczny pilot (Steuergerdt -

skonstruowany w zakadach Askania), ktrego zadaniem byo: naprowadzenie pocisku na wskazany kierunek (nawet jeeli start odby si z odchyleniem 60" od kierunku lotu) i utrzymanie kursu przez 25 minut, utrzymanie wysokoci 300-2500 m, skierowanie pocisku w d po przebyciu okrelonej drogi. Na dziobie znajdowao si niewielkie migieko, ktrego obroty pozwalay mierzy przebyty dystans i po osigniciu zaplanowanej odlegoci autopilot wychyla lotki, powodujc gwatowne nurkowanie i przez to odcicie dopywu paliwa do silnika (pniej zmieniono dziaanie autopilota, aby wychylenie lotek nastpowao ago-

Pocisk V-l wywoony z betonowego schronu

O pracach nad now broni rzd brytyjski zosta poinformowany przez wywiad Armii Krajowej, a po identyfikacji przez Constance Babbington-Smith pociskw na zdjciach lotniczych Peenemiinde brytyjski Komitet Obrony 29 czerwca 1943 r. podj decyzj o dokonaniu nalotu na ten orodek rakietowy. W nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 r. bombowce uszkodziy orodek, co

255
dnie i silnik mg pracowa do chwili uderzenia w ziemi). Dowdcy Luftwaffe rnili si w opiniach na temat miejsc wystrzeliwania pociskw V-l. Feldmarsz. Erhard *Milch uwaa, e naley wybudowa kilka bunkrw z magazynami i wyrzutniami, cakowicie zabezpieczonych przed alianckimi nalotami. Gen. Walter von Axthelm generalny inspektor artylerii przeciwlotniczej, by zdania, e pociski powinny startowa z setek niewielkich wyrzutni rozrzuconych na duym obszarze francuskiego wybrzea. W efekcie przystpiono do realizacji obydwu propozycji. W rejonie pnocnego wybrzea Francji (Pikardia, Normandia) Niemcy rozpoczli budow 64 wyrzutni. Alianci, poinformowani we wrzeniu 1943 r. przez francuskiego agenta Michela Hollarda o budowie wyrzutni, dokonali 24 grudnia nalotw na 24 obiekNaloty byy kontynuowane do oca miesica i wedug ocen brytyjich 21 wyrzutni zostao zniszczoych, a 15 znacznie uszkodzonych. Do koca stycznia 1944 r. 25% wszystkich wyrzutni unieszkodliwiono. Ogem bombowce amerykaskie i brytyjskie zrzuciy 23 196 t bomb na obiekty tego typu. Due straty skoniy dowdc powoanego w grudniu 1943 r. LXV korpusu specjalnego, ktry obj cao broni V gen. Heinemanna do wysunicia w grudniu 1943 r. projektu nowej konstrukcji wyrzutni, ktra w postaci dugiej rampy miaa by produkowana w Niemczech, w elementach dowoona na miejsce planowanego startu V-l i tam montowana na wczeniej przygotowanych fundamentach. Prosty ksztat umoliwia atwe zamaskowanie wrd drzew i nie zwraca uwagi pilotw alianckich samolotw, ktrzy poszukiwali charakterystycznych sylwetek starych wyrzutni. W efekcie do koca wojny alianckie samoloty odkryy tylko jedn wyrzutni nowego typu i przeprowadziy nieudany atak 27 maja 1944 r. Jednoczenie Niemcy przystpili do budowy schronw, w ktrych pod stropem o gruboci 4,8 m miay powsta magazyny pociskw dostarczanych wagonami kolejowymi. Odpalenie pocisku z rampy startowej miao nastpowa na zewntrz schronu. Budowa wyrzutni tego typu w Siracourt rozpocza si we wrzeniu 1943 r, a 3 padziernika zostaa sfotografowana przez aliancki samolot. Wielokrotne bombardowania nie wstrzymay robt i dopiero uycie najciszych bomb *Tallboy spowodowao uszkodzenia, po ktrych przerwano prace budowlane. Budowa drugiego bunkra w Lottinghem zostaa przerwana we wstpnym stadium. Pierwszy pocisk V-l zosta wystrzelony na Londyn w nocy z 13 na 14 czerwca 1944 r. przez specjalny oddzia utworzony 15 sierpnia 1943 r. pod nazw Flakregiment 155 (W) i dowodzony przez pk. Maxa Wachtela. Do koca wojny wyprodukowano 30-32 tys. pociskw, z ktrych wystrzelono 10 492; z nich ok. 2 tys. ulego katastrofie tu po starcie, 1847 zestrzeliy samoloty myliwskie, 1878 artyleria przeciwlotnicza, 231 trafio w balony zaporowe, 3531 dotaro do Anglii, z tej liczby 2419 spado na Londyn; w wyniku wybuchw pociskw w Anglii zginy 6184 osoby, a 17 981 odnioso rany. Po zajciu przez wojska alianckie terenw nad kanaem La Manche Niemcy kontynuowali ostrzeliwanie Anglii, wykorzystujc samoloty bombowe *He-111; z wystrzelonych w powietrzu 142 pociskw na cele w Anglii spado 80. Za pomoc V-l Niemcy ostrzeliwali Antwerpi (z 8696 pociskw dotaro tam ok. 800) i Leodium (Liege) - 341 pociskw. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
silnik Argus As 014 rozpito 5,3 m dugo 7,9 m rednica 0,8 m masa startowa 2180 kg maks. prdko 656 km/h zasig 240 km uzbrojenie: gowica 850 kg mat. wybuchowego

V-2 V-2

(A-4)

rakieta Pierwsza uyta bojowo rakieta balistyczna skonstruowana przez zesp dr. Wernhera von * Brauna; bya efektem wielu lat bada i prb niemieckich naukowcw. Od 1937 r. badania prowadzono w orodku *Peenemunde, gdzie von Braun ukoczy prace nad eksperymentaln rakiet A-3 i przystpi do budowy A-4, nazwanej V-2 {Yergeltungswaffe-2, bro odwetowa nr 2). Produkcji tej broni przyznano najwyszy priorytet na pocztku 1941 r. Pierwszy udany start odby si 13 czerwca 1942 r., ale rakieta eksplodowaa po przeleceniu 1300 m; cakowicie udana prba odbya si 3 padziernika, gdy rakieta przeleciaa 190 km wzdu brzegu Batyku i odchylia si od linii celowania tylko o 4 km. Rakieta startowaa pionowo; na wysokoci ok. 20 km pochylaa si pod ktem 40-45" i, w dalszym cigu napdzana silnikiem, wznosia si na wysoko 96 600 m, a nastpnie kontynuowaa lot balistyczny do celu odlegego o 320 km (pniej 380 km), na ktry spadaa z prdkoci 5500 km/h. O pracach nad skonstruowaniem nowej broni rzd brytyjski zosta poinformowany m.in. przez wywiad Armii Krajowej (pierwsze meldunki na ten temat dotary z Polski do Londynu w poowie 1942 r.). Zbombardowanie Peenemiinde przez samoloty brytyjskie w nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 r. opnio prace i zmusio Niemcw do przeniesienia dowiadcze w rejon wsi Blizna (Heidelager Blizna) koo Kolbuszowej w poudniowej Polsce, gdzie pierwsz rakiet odpalono 5 listopada 1943 r. Prby byy bacznie obserwowane przez wywiad AK, ktry zdoby wiele czci zbadanych nastpnie przez prof. Janusza Groszkowskiego, a zebran dokumentacj i czci rakiety zabra w nocy z 25 na 26 lipca 1944 r. specjalny samolot przy-

V-2
sany przez Brytyjczykw (operacja Most"). 13 czerwca 1944 r. rakieta wystrzelona z Peenemunde wyrwaa si spod kontroli, skrcia na pnoc i po 5 minutach spada w rejonie szwedzkiego miasta Backebo. P godziny pniej miejsce upadku zostao otoczone przez szwedzk policj, a szcztki zabrano do Sztokholmu. Brytyjczycy zdoali uzyska zgod wadz szwedzkich na zbadanie pozostaoci rakiety. W kocu czerwca dwaj oficerowie RAF (por. Charles Burder i por. Gordon Wilkinson) przybyli do Sztokholmu, gdzie sfotografowali i zmierzyli urzdzenia rakiety. W poowie lipca rzd brytyjski wynegocjowa (prawdopodobnie za dostaw radarw kierujcych ogniem dzia przeciwlotniczych) przesanie szcztkw rakiety do Anglii; wkrtce amerykaski samolot transportowy przewiz adunek do orodka w Farnborough. Masow produkcj rakiet Niemcy uruchomili we wrzeniu 1943 r. Jednoczenie trway prace nad skonstruowaniem wyrzutni. Von Braun zakada konieczno zbudowania bunkrw dobrze chronicych urzdzenia startowe przed nalotami alianckich samolotw, a take niewielkich ruchomych wyrzutni. 26-31 grudnia 1942 r. naukowcy z orodka Peenemunde rozpoczli we Francji poszukiwania miejsca odpowiedniego do budowy bunkrw startowych. Ich wybr pad na rejon Foret d'Eperlecques w pobliu Watten oraz na Wizernes. Planowano, e w ogromnych schronach mieciyby si: fabryka ciekego tlenu (niezbdnego skadnika paliwa rakiet), montownia rakiet dostarczanych w czciach i magazyn gotowych rakiet, a poza schronem dwa pola startowe, na ktre rakiety miay wyjeda, ustawione pionowo, przez pancerne wrota o wysokoci 17 m. Pozostae obiekty miay by ukryte w schronach o stropach i cianach gruboci 5 m, co zabezpieczao je przed wybuchami cikich bomb lotniczych. Budow

256
montowni i wyrzutni w rejonie Wat- jc bezpilotowych bombowcw B-17 ten Brytyjczycy wykryli 16 maja zaadowanych materiaem wybucho 1943 r. Na zdjciach lotniczych za- wym o wadze 11,2 t (operacja Ca uwayli plac budowy o wymiarach stor"), jednake bez powodzenia. 310 x 242 m, na ktrym wznoszono Dopiero w lipcu 1944 r. nalot bombetonowy schron o wymiarach bowcw z 617 dywizjonu RAF, 142 x 102 m. 28 sierpnia 1943 r. uzbrojonych w 6-tonowe bomb^ 185 bombowcw *B-17 z amery- * Tali boy, spowodowa tak du kaskiej 8 armii lotniczej zniszczy- szkody, e 18 lipca Hitler podj d o wikszo urzdze budowlanych cyzj o zaprzestaniu dalszych prac. i znacznie uszkodzio gwny budy- Bombardowania wyrzutni w pobliu nek, co zmusio Niemcw do podj- Wizernes rozpoczy si w marcu cia prac od pocztku. Aby unikn 1944 r., jednake prace budowlane zniszczenia budynkw, zanim zasty- trway nadal. Dopiero wybuchy gnie beton, zdecydowali si wyle- bomb Tallboy, zrzuconych na wa stropow pyt betonow (ci- schron 17 lipca 1944 r. (3 trafiy ar ok. 3 tys. t) na ziemi, a nastpnie tu obok gwnego bunkra), spowounosi j na wysoko ok. 23 m. doway tak due szkody, e Niemcy Przez nastpne miesice alianci przerwali prace. Budowa trzeciego podejmowali wiele nalotw, uywa- bunkra na Pw. Cherbourskim, w restart rakiety V-2 prawdopodobnie na poligonie w Blinie

257
jonie Sottevast, ze wzgldu na silne V-3 bombardowania trwajce od lutego wyrzutnia pociskw 1944 r. zostaa przerwana po wykonaniu prac ziemnych i zaoeniu Dziao o dugoci lufy 127 m wyfundamentw. Z powodu uszkodze- strzeliwao pociski ka. 150 mm nia bunkrw Niemcy przystpili do w wyniku eksplozji adunkw prowystrzeliwania rakiet V-2 z rucho- chowych, umieszczonych w rurach mych wyrzutni, ktre w liczbie doczonych do lufy pod ktem 45, 45 miay by rozmieszczone na wy- co 3 m. Kolejne wybuchy, inicjowabrzeu francuskim od *Calais do ne po miniciu przez pocisk otworu *Cherbourga. Wobec inwazji wojsk poczenia rury z luf, nadaway mu alianckich w czerwcu 1944 r. planu prdko pocztkow 1550 m/s, co tego nie udao si zrealizowa. Do pozwalao ostrzeliwa cele odlege koca sierpnia 1944 r. Niemcy o ok. 160 km. Dawao to moliwo opracowali rezerwowy plan wy- ostrzau Londynu z terytorium Franstrzeliwania rakiet z Belgii, z rejonu cji. Dziaa, zgrupowane po 5, miay midzy Toumai a Gandaw, ale ten by umieszczone w betonowych rwnie musia by zarzucony ze sztolniach biegncych ukonie wzgldu na szybkie postpy wojsk w gb ziemi. Ich wyloty otoczone alianckich. Ostatecznie rakiety wy- byyby betonowymi konierzami" strzeliwano z Hagi (Holandia), o gruboci 6 m, chronicymi przed gdzie sformowano dwa zespoy star- wybuchami bomb, a pozostae potowe: Gruppe Nord", ktra miaa mieszczenia (magazyny, schrony zaostrzeliwa Londyn, i Gruppe Siki" ogi) zostayby ukryte pod ziemi na wystrzeliwajc rakiety na Francj gbokoci 25 m (1 poziom) i Belgi. i 130 m (magazyny amunicji, adoPierwsza rakieta V-2 zostaa odpalo- wanie dzia). W maju 1943 r. Albert na na Pary 8 wrzenia 1944 r. *Speer, minister uzbrojenia, poinforo godz. 8.30. Tego samego dnia na mowa Hitlera o pracach nad rozwoskrzyowaniu ulic Konijnenlaan jem nowej broni i chocia prby nie i Koekoekslaan ustawiono w pozy- zostay zakoczone, Fuhrer wyda cji startowej dwie rakiety wycelo- rozkaz przystpienia do budowy wane na Southwark Bridge Road schronw dla nowego dziaa. Wybr w Londynie; pierwsza wystartowa- pad na rejon Maruise Mimoyecua o godz. 18.30. Kilka minut es (w pobliu Calais). Prace budowpniej uderzya na Stavely Road, lane pod kryptonimem Projekt mijajc cel o ok. 13 km; wybuch za- Nr 51", prowadzone przez organizabi 3 osoby i rani 17. Druga rakieta cj Todta, rozpoczy si we wrzeeksplodowaa 16 sekund pniej niu 1943 r. Wykonywao je ok. w pobliu Epping, tj. 30 km od ce- 5 tys. robotnikw, gwnie winiolu. Do 27 marca 1945 r. z Hagi i in- wie obozw koncentracyjnych, ronych rejonw w Holandii odpalono botnicy przymusowi, a take ochotok. 5500 rakiet, z ktrych 2894 tra- nicy z Francji i Belgii pracujcy pod fiy Londyn, ok. 1600 Antwerpi nadzorem 430 specjalistw z firm Krupp lub Bruksel i prawdopodobnie 1 - Gute-Hoffnungs-Hutte, Pary. i Mannesmann. Projekt przewidywa wybudowanie w pierwszym etapie, do lipca 1944 r., 5 szybw, z ktrych kady mieciby po 5 dzia, a w nastpnym etapie kolejnych 5 szybw. Zesp wyrzutni liczyby 25 luf, ktre mogyby miota na Londyn 600 pociskw w cigu doby. 18 wrzenia 1943 r. samolot wywiadowczy RAF dostarczy pierwsze zdjcia, na ktrych wykryto ptle to-

V-4
rw kolejowych prowadzcych do tuneli w zboczu gry. Dalsze zdjcia, dostarczone w padzierniku, wyranie ujawniay zaplecze prac budowlanych. Pierwsze naloty przeprowadzone przez samoloty amerykaskiej 9 armii lotniczej nie doprowadziy do wikszych uszkodze. Podczas nalotu w dniu 6 lipca 1944 r., dokonanego przez samoloty 617 dywizjonu RAF, bomba * Tallboy eksplodowaa tu obok wylotu pierwszego szybu i spowodowaa jego zawalenie oraz zasypanie kilku podziemnych tuneli. W najniej pooonym tunelu zgino kilkuset, spdzonych tam przed bombardowaniem, przymusowych robotnikw, zasypanych i zalanych wod. W kocu sieipnia, wobec szybkich postpw wojsk alianckich, niemiecka zaoga opucia Mimoyecues. Wejcia do zespou szybw - aby zapobiec wykorzystaniu ich w przyszoci przeciwko Wielkiej Brytanii - zostay na rozkaz (podjty bez konsultacji z rzdem Francji) premiera Winstona Churchilla wysadzone 14 maja 1945 r. przez saperw brytyjskich, ktrzy do tego celu uyli 25 t materiaw wybuchowych (pierwsza prba, podjta 9 maja 1945 r. z uyciem 101 materiaw wybuchowych, nie powioda si).

V-4

samolot Pomys wbudowania do pocisku *V-1 kabiny dla pilota wysun w 1944 r. Sturmbannfiihrer SS Otto Skorzeny, dowdca specjalnej jednostki SS-Jagdverbande, po wizycie w orodku w * Peenemunde. Uzna, e pilotowane pociski mog by skuteczn broni i projekt przedstawi Hitlerowi, ktry wyrazi zgod po uzyskaniu zapewnienia, i pilot bdzie mg si katapultowa przed uderzeniem w cel. Zesp 3 inynierw i 15 technikw przygotowa trzy prototypy, z ktrych dwa rozbiy si w czasie krtkiego lotu, a piloci odnieli powane obraenia. Dopiero trzeci lot, gdy w kabinie usiada pilotka Hanna Reitsch, uda si, co

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE
rednica rakiety 1,65 m rozpito lotek 6,20 m dugo 14,03 m ciar gotowej do startu 12 963 lub 13 000 kg waga adunku 975 kg prdko 2900-5500 km/h zasig 320 (pniej 380) km

VAL umoliwio rozpoczcie produkcji kilkudziesiciu bojowych samolotw. Do pilotowania V-4 zgosio si 30 esesmanw z jednostki Skorzenego oraz 60 ochotnikw z Luftwaffe. Loty nie rozpoczy si, gdy jednostka nie otrzymaa przydziau y paliwa (5 m na jeden lot). VAL -+AICHI D3A VALENTINE czog Projekt nowego czogu przeznaczonego do wsparcia piechoty brytyjskie zakady Vickersa przedstawiy Ministerstwu Wojny 14 lutego 1938 r., jednake nie zyska on aprobaty ze wzgldu na zbyt ma wieyczk. Zamwienie napyno dopiero w lipcu 1939 r., gdy okazao si, e wojskom brakuje broni pancernej. Pierwsze seryjnie produkowane czogi dostarczono w maju 1940 r.; na wiksz skal uyto ich po raz pierwszy w czerwcu 1941 r. w Afryce Pnocnej. Ich zaletami byy grube opancerzenie, niezawodno i atwo obsugi, najwikszymi wadami: saby silnik pozwalajcy rozwija prdko 25 km/h, brak nadbudwki na wieyczce zmuszajcy dowdc do obserwowania pola walki z otwartego wazu oraz ciasna wieyczka. Gwne uzbrojenie z biegiem czasu wzmocniono, instalujc w miejsce armaty kal. 40 mm - armat kal. 75 mm (w wersji Mk X). Na podwoziu czogu zbudowano dziaa samobiene *Bishop i * Archer oraz wyprodukowano wiele wersji czogw do zada specjalnych, ruchomych posterunkw obserwacyjnych, miotaczy pomieni, czogw pywajcych DD oraz do traowania min. cznie wyprodukowano 8257 egzemplarzy (z tego 1420 w kanadyjskich zakadach Canadian Pacific Railway Co), z ktrych 2500 dostarczono do Zwizku Radzieckiego w ramach *Lend-Lease.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

258
rzu rdziemnym, ktry osania konwoje idce z zaopatrzeniem dla *Malty (m.in. dowodzony przez niego zesp krownikw i niszczycieli doprowadzi na wysp cz konwoju z Aleksandrii po stoczeniu 21 i 22 marca 1942 r. bitwy z przewaajcymi siami woskimi na wodach Syrty). 10 sierpnia 1942 r. w czasie operacji *Pedestal" dowodzi dywersyjnym" zespoem odwracajcym uwag Wochw od gwnego konwoju. Pniej obj dowdztwo zespou lotniskowcw, ktrych samoloty wspieray ldowanie Sprzymierzonych pod Salerno we wrzeniu 1943 r. W czerwcu 1944 r. dowodzi wschodnim zespoem operacyjnym (Eastern Task Force) osaniajcym ldowanie wojsk Sprzymierzonych w *Normandii (23 czerwca jego okrt Scylla zosta uszkodzony). W maju 1945 r. jego zesp przeszed na Pacyfik, gdzie wzi udzia w walkach o *Okinaw. Po wojnie dowodzi Flot Macierzyst.

(Mkll)
zaoga 3 osoby silnik wysokoprny o mocy 131 KM ciar 17 t pancerz do 65 mm prdko 25 km/h uzbrojenie 1 dziao przeciwpancerne kal. 40 mm 1 karabin maszynowy BESA kal. 7,92 mm

VANDEGRIFT ALEXANDER
(1887-1973) genera Dowdca amerykaskiej 1 dywizji piechoty morskiej, przyby z onierzami do Nowej Zelandii w czerwcu 1942 r. w celu przygotowania swojej jednostki do walki. W listopadzie tego roku, mimo zbyt krtkiego czasu na przeszkolenie onierzy i przygotowanie ich do desantu na *Guadalcanal, operacja ldowania przebiega sprawnie. Za dowodzenie Amerykanami podczas walk na wyspie zosta odznaczony Navy Cross i Medal of Honor. W grudniu 1942 r. jego dywizj zluzowa XIV korpus gen. Alexandra *Patcha; w lipcu 1943 r. obj dowodzenie I korpusem amfibijnym piechoty morskiej, w listopadzie tego roku dowodzi ldowaniem marines na *Bougainville. Wkrtce zosta odwoany do Waszyngtonu i przej dowodzenie caoci si piechoty morskiej.

V1CHY

rzd Etat Francais Uzdrowiskowe miasto we Francji, w Masywie Centralnym, dao nazw rzdowi sformowanemu przez marsz. Philippe'a *Petaina po rezygnacji premiera Paula *Reynauda
Philip Vian

VIAN PHILIP
(1894-1968) admira Wybitny brytyjski dowdca morski, sta si sawny po miaej akcji dowodzonego przez niego niszczyciela *Cossack przeciwko niemieckiemu statkowi *Altmark, na ktrym wiziono 299 brytyjskich marynarzy. W 1940 r. obj dowdztwo flotylli niszczycieli, ktra wzia m.in. udzia w ewakuowaniu onierzy brytyjskich z Namsos w rodkowej Norwegii i uczestniczya w pocigu za * Bismarckiem w maju 1941 r. Pniej dowodzi dywizjonem krownikw na Mo-

259
16 czerwca 1940 r. Po krtkim okresie dziaalnoci w Bordeaux, 29 czerwca rzd Petaina przenis si do Vichy, skd zarzdza poudniow czci kraju, nie objt okupacj niemieck; w jego dyspozycji pozostay siy zbrojne liczce ok. 100 tys. onierzy (w metropolii), w tym lotnictwo i marynarka wojenna. Wsppraca z Niemcami nasilia si po kwietniu 1942 r, gdy w wyniku naciskw niemieckiego ambasadora Ottona Abetza, Petain musia si zgodzi na powrt do rzdu Pierre'a *Lavala, znanego z sympatii faszystowskich. Po zajciu przez Niemcw w listopadzie 1942 r. nie okupowanej czci Francji dziaania rzdu Vichy zostay poddane cakowitej kontroli gauleitera Fritza *Sauckela, usiujcego wykorzysta gospodark Francji dla potrzeb niemieckiego przemysu zbrojeniowego (m.in. da od Vichy przysania do Niemiec 1 575 tys. robotnikw przymusowych, z ktrych przybyo 785 tys.). Po inwazji na *Normandi szybkie postpy wojsk alianckich wypierajcych Niemcw z terytorium Francji przesdziy o zakoczeniu dziaalnoci rzdu Vichy. We wrzeniu 1944 r. po wyzwoleniu Parya, rzd gen. Charlesa de *Gaulle,a ogosi zakoczenie dziaalnoci rzdu Vichy.

Y1CKERS E

Rzd Vichy, w pierwszym rzdzie od prawej: P. Laval, adm. J. Darlan, marsz. Ph. Petain

wojny wiatowej bya powszechnie uywana przez wojska brytyjskie na wszystkich frontach.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Mk f) ka. 7,69 mm (0,303 cala) dugo 1155 mm dugo lufy 724 mm ciar 18 kg pojemno tamy 250 nabojw szybkostrzelno 450 strz./min

VICKERS E
(6T) czog

Lekki czog wsparcia piechoty zakupiony przez Wojsko Polskie w brytyjskiej firmie Vickers-Armstrong Co. Ltd jesieni 1931 r. Z 38 czogw 22 byy uzbrojone w 2 karabiny maszynowe Browning wz. 1930 (w dwch wieach Model B), a 16 jednowieowych (Model A) miao ar-

VICKERS
ciki karabin maszynowy

Stanowisko cikiego karabinu maszynowego Vickers we Francji w maju 1940 r

Standardowy karabin maszynowy wojsk brytyjskich, zbudowany w 1912 r. w zakadach Vickers, Son & Maxim w Crayford, po modyfikacji karabinu maszynowego Maxim. 26 listopada 1912 r. pierwsz parti Mk I przekazano wojsku i ta wersja pozostaa w uyciu do 24 kwietnia 1968 r., gdy uznano j za przestarza (produkowano jeszcze 9 innych wersji przeznaczonych do czogw i samolotw). Bya to dobra, niezawodna bro, ktra ustanowia swoisty rekord podczas bitwy nad Somm w 1916 r., gdy z jednego karabinu wystrzelono milion pociskw w cigu 12 godzin, zmieniajc 100 razy luf. W czasie II

YICKERS WELLINGTON
maty kal. 47 mm. W nastpnych latach poddano je kilkakrotnej modernizacji. Na podstawie tych czogw skonstruowano wozy 7TP {*Siedem TP). We wrzeniu 1939 r. stanowiy wyposaenie dwch samodzielnych kompanii czogw lekkich (po 16-17 czogw w kadej) w skadzie Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej i 10 brygady kawalerii (zmot.). DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE
zaoga silnik 3 osoby Armstrong-Siddeley Puma o mocy 92 KM 7,2-7.4 t 5-13 mm

260
ruszy z bazy Scapa Flow w pocig za VIETINGHOFF SCHEEL * Bismarckiem w skadzie zespou HEINRICH-GOTTFRIED adm. Johna *Toveya; wieczorem von 25 maja jego samolot trafi toiped (1887-1952) niemiecki pancernik, nie wyrzdzajc genera adnych szkd. W lipcu 1942 r. by w skadzie zespou ubezpieczajcego Niemiecki dowdca, uczestnik konwj *PQ-17". W sierpniu 1942 I wojny wiatowej, we wrzeniu r. wzi udzia w operacji *Pedestal" 1939 r. dowodzi dywizj pancern, na Morzu rdziemnym. W kwietniu w czasie walk we Francji i na fron1943 r przeszed tymczasowo na po- cie wschodnim - korpusem. W pooudniowo-zachodni Pacyfik, gdzie wie 1943 r. obj we Woszech dopeni sub do lipca, a nastpnie na wodzenie 10 armi. W marcu 1945 Ocean Indyjski. Po powrocie na wo- r. zastpi marsz. Alberta *Kesselrindy europejskie, 3 kwietnia 1944 r. je- ga na stanowisku gwnodowodzgo 40 samolotw *Barracuda zaata- cego siami niemieckimi we Wokowao niemiecki pancernik *Tirpilz szech. Nawiza kontakt z przedstaw Altenfiordzie w Norwegii i uszko- wicielem wywiadu amerykaskiego dzio go 14 bombami. W styczniu w Szwajcarii Allenem *Dullesem 1945 r. doczy do Brytyjskiej Floty i podj negocjacje na temat kapituPacyfiku; jego samoloty bray udzia lacji si niemieckich we Woszech, w ostatniej fazie walk z Japoczy- ktr podpisa 29 kwietnia 1945 r. kami.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1940-41) wyporno 23 207 t dugo 229,5 m szeroko 29,2 m 7,3 m zanurzenie prdko 3 wzw uzbrojenie 16 dzia przeciwlotniczych kal. 114 mm 48 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 40 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm do 54 samolotw

ciar pancerz uzbrojenie 1 dziao Vickers-Armstrong kal. 47 mm 1 karabin maszynowy Browning wz. 1930 kal. 7,92 mm lub 2 karabiny maszynowe wz. 1930 kal. 7,92 mm prdko 32-35 km/h zasig 160 km

VIS

VICKERS WELLINGTON
H> WELLINGTON, Vickers

wz. 1935 pistolet Skonstruowany przez Piotra Wilniewczyca (pracownik Pastwowej Wytwrni Uzbrojenia) i Jana Skrzypiskiego (dyrektor Pastwowej Fabryki Karabinw) w 1930 r. wedug wzoru pistoletu Browning. Prby przeprowadzone w 1931 r. wypady pomylnie i bro otrzymaa polski patent; nazwano j Wis (od pierwszych liter nazwisk konstruktorw), lecz wkrtce na danie Departamentu Uzbrojenia zmieniono nazw na Vis (od aciskiego sia"). Dalsze prby, w czasie ktrych wystrzelono 6000 pociskw, potwierdziy, e jest to bro niezawodna i celna. Po wprowadzeniu drobnych zmian (m.in. ksztatu tylnej czci zamka) rozpoczto seryjn produkcj w Fabryce Broni w Radomiu (std czsto uywana nazwa tego pistoletu - Radom"); do chwili wybuchu 11 wojny wiatowej wyprodukowano 18 000 egzemplarzy. Produkcja bya kontynuowana przez Niemcw w radomskiej fabryce, zarzdzanej w czasie okupacji przez firm Steyer-DaimlerPuch. Pistolety uywane jako bro osobista dowdcw zyskay opini

VICTORIOUS
okrt Lotniskowiec brytyjski zwodowany 14 wrzenia 1939 r., wszed do suby 15 maja 1941 r. i ju 22 maja wy-

HMS Victorious

261
prdko uzbrojenie

YOLKSSTURM
30 wzw

9 dzia (3 x 3) kal. 381 mm 12 dzia kal. 152 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 90 mm 20 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 28 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 3 wodnosamoloty

VOLKSSTURM
Niemieckie oddziay pospolitego ruszenia powoane dekretem Hitlera z 25 wrzenia 1944 r. w celu wzmocnienia si Wehrmachtu. W ich skad weszli ludzie w wieku 16-60 lat, zdolni do noszenia broni, wczeniej nie objci sub w Wehrmachcie. Liczebno oddziaw Volkssturmu nie jest znana, ale Hitler mia nadziej, e uda si wystawi do boju ok. 6 min ludzi. Nie jest znana rwnie wielko strat, cho wydaje si oczywiste, e w starciu le wyszkolonych onierzy pospolitego ruszenia z radzieckimi, zaprawionymi w bojach dywizjami musiay by wysokie; zgoszono zaginicie 170 tys. czonkw Volkssturmu.

Pistolet VIS wz. 35

niezawodnych, celnych, dobrze lecych w rku i bezpiecznych dla uytkownika.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE kal. 9 mm dugo 200 mm dugo luty 120 mm ciar 1 kg pojemno magazynka 8 nabojw prdko pocztkowa pocisku 345 m/s

9 wrzenia 1943 r. wraz z dwoma innymi pancernikami oraz 3 krownikami i 6 niszczycielami przeszed na Malt.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1940-42) 41 167t wyporno 237,8 m dugo 32,9 m szeroko 10,5 m zanurzenie

VITTORIO VENETO
okrt

Yolkssturm

Pancernik woski zwodowany 25 lipca 1937 r., rozpocz sub 28 kwietnia 1940 r. Przebywa w bazie w Tarencie w czasie nalotu samolotw brytyjskich 11 listopada 1940 r., ale nie odnis uszkodze. 27 listopada tego roku uczestniczy w bitwie z okrtami brytyjskimi u przyldka Spartivento. 28 marca 1941 r. w czasie bitwy koo przyldka *Matapan zosta trafiony w ruf torped zrzucon przez samolot i ciko uszkodzony. Po naprawie bra udzia w kilku akcjach woskiej marynarki wojennej. W nastpnych miesicach atakowa brytyjskie konwoje zmierzajce na *Malt. 5 czerwca 1943 r. zosta uszkodzony bombami samolotw alianckich w czasie nalotu na port Spezia i w celu naprawy przeszed do Genui. Po kapitulacji Woch,

WAFFEN SS
wojska SS Jednostki wojskowe *SS sformowane z istniejcych od 1936 r. skoszarowanych jednostek dyspozycyjnych Verfugungstruppen SS (SS-VT). Pierwsz formacj SS-VT by puk piechoty (zmot.) Leibstandarte SS Adolf Hitler" (LSSAH"), ktry jako gwardia przyboczna Fiihrera powsta w 1933 r. ze stray sztabu (Stabswache). W latach 1937-38 w ramach SS-VT utworzono puki Germania", Deutschland" i Der Fiihrer". Batalion z puku LSSAH" bra udzia w *Anschlussie Austrii w 1938 r., a puki LSSAH", Germania" i Deutschland" uczestniczyy w zajmowaniu Czech w 1939 r. i kampanii przeciwko Polsce (puk LSSAH" wraz z 4 dywizj pancern doszed do Warszawy 9 wrzenia 1939 r.). W lipcu 1940 r. poczono wszystkie formacje zbrojne w Waffen SS, obejmujc oddziay frontowe SS i zaogi obozw koncentracyjnych (SS-Totenkopfverbande") i podporzdkowano je odrbnemu Gwnemu Urzdowi Dowodzenia SS (SS-Fuhrungshauptamt). Podporzdkowanie to miao waciwie charakter administracyjny, gdy jednostki Waffen SS podlegay faktycznie dowdztwu Wehrmachtu i walczyy na frontach w skadzie wojsk ldowych. Dalszy rozwj Waffen SS

zapocztkowao rozwinicie puku LSSAH" w brygad zmotoryzowan (1940 r.), a nastpnie w 1942 r. kolejno w dywizj grenadierw pancernych i 1 dywizj pancern LSSAH". W czerwcu 1941 r. istniao ju 6 dywizji (LS-SAH", Das Reich", Wiking", Totenkopf, Nord" i SS-Polizeidivision") oraz brygady o cznym stanie 220 tys. ludzi. Pocztkowo formowano je z ochotnikw, ale w 1942 r. wprowadzono zacig przymusowy. W formacjach SS suyli rwnie obywatele pastw sojuszniczych Niemiec, volksdeutsche oraz ochotnicy z krajw podbitych. Tworzenie nowych jednostek Waffen SS trwao przez cay czas wojny. Pod koniec 1943 r. na frontach czynnych byo 17 dywizji (liczcych, wraz z innymi jednostkami 540 tys. onierzy), a pod koniec 1944 r. byo ju 31 dywizji, 4 brygady i wiele innych formacji. By to szczyt rozwoju Waffen SS. cznie sformowano 38 dywizji (pancernych, grenadierw pancernych, strzelcw grskich, kawalerii), kilkanacie brygad i liczne oddziay narodowociowe i specjalne. Ostatnia 38 dywizja grenadierw SS Nibelungen" zostaa zorganizowana w kwietniu 1945 r. z oficerw i suchaczy junkierskiej szkoy SS, ale nie wesza do walki. Formacje SS byy na og lepiej uzbrojone i wyposaone ni jedno-

stki wojsk ldowych. W zwizku z rozbudow Waffen SS od lipca 1942 r. tworzono korpusy SS, z ktrych I korpus pancerny (zoony z LSSAH", Das Reich" i Totenkopf") dowodzony przez Obergruppenfuhrera SS Paula Haussera walczy w 1943 r. w rejonie * Charkowa, a nastpnie przemianowany na II korpus pancerny SS - pod *Kurskiem. W 1944 r. I i II korpusy pancerne walczyy we Francji, IV korpus pancerny walczy pod Warszaw, XI korpus grski walczy z partyzantami w Jugosawii. W 1944 r. byo 18 korpusw oraz 6 armia pancerna SS. Ochotnicy innych narodowoci (pocztkowo gwnie z narodw uznawanych za germaskie) organizowani byli w legionach, z ktrych powstaway brygady i dywizje. W 1942 r. istniay m.in. legiony: Flandern", Nederlande", Wallonien", Frankreich", oraz Freikorps Danmark" i bataliony Estland" i Lettland". W legionach tych suyli Holendrzy, Belgowie, Francuzi, Duczycy, Norwegowie, otysze i Estoczycy. Nastpnie rekrutacja wrd nie-germaskich narodw obja m.in. Albaczykw, Finw, Litwinw, muzumanw (Boniakw i Czarnogrcw), Rosjan, Ukraicw i Biaorusinw. Zgaszali si take: Wgrzy, Rumuni, Chorwaci, Sowecy i Wosi. Tworzone z tych narodowoci bry-

263 gady i dywizje rniy si nazwami od innych dywizji SS, czsto te uywano nazw okrelajcych narodowo onierzy (1 Galicyjska, 1 i 2 otewska, 1 Estoska, 1 Albaska, 1 i 2 Wgierska, 1 i 2 Chorwacka, 1 Rosyjska RONA, 1 Biaoruska, 1 Woska). Byy te mniejsze formacje np. legion indyjski lub wschodnioturecki. Formacje Waffen SS walczyy na wszystkich frontach do koca wojny. W 1945 r. w okronym Berlinie bronia si zdziesitkowana 11 ochotnicza dywizja grenadierw pancernych Nordland", resztki dywizji Charlemagne" i innych oddziaw, w ktrych walczyli Francuzi, Norwegowie, Holendrzy i Hiszpanie. onierze i dowdcy tej formacji wykazali si szczeglnym okruciestwem wobec ludnoci podbitych pastw, jecw i onierzy, byli odpowiedzialni za masakry m.in. mieszkacw Lidie (Czechy), Oradour-sur-Glane (Francja), Warszawy podczas powstania oraz wielu innych miejscowociach na ob-

WALLENBERG RAUL szarach okupowanych, zwaszcza Jugosawii i Zwizku Radzieckiego. Midzynarodowy Trybuna w Norymberdze uzna Waffen SS za organizacj przestpcz. WAINWRIGHT JONATHAN (1883-1953) genera Oficer armii amerykaskiej, we wrzeniu 1940 r. rozpocz sub na Filipinach. W czasie desantu japoskiego na *Luzon (10 grudnia 1941 r.) dowodzi wojskami amerykasko-filipiskimi (I korpusem filipiskim) bronicymi pnocnej czci wyspy. Pniej wycofa swoje siy na pwysep *Bataan. W marcu 1942 r., po opuszczeniu Luzonu przez gen. Douglasa *MacArthura, przej dowodzenie caoci wojsk ldowych, a wkrtce caoci wojsk na Filipinach. 5 maja zmuszony by podda *Corregidor; razem z tysicami jecw odby marsz mierci", a nastpnie przewieziono go do obozu jenieckiego w Mandurii, gdzie doczeka koca wojny. By obecny 2 wrzenia 1945 r. na pokadzie pancernika *Missouri przy podpisywaniu aktu kapitulacji Japonii. WALLENBERG RAUL (1912-1947) dyplomata Szwedzki dyplomata, wysany przez rzd swojego kraju na Wgry w 1944 r. w celu ratowania 230 tys. ydw, jacy pozostali w Budapeszcie po deportacji 437 402 osb tej narodowoci z innych miast. Przyby do Budapesztu 9 lipca 1944 r., wyposaony w znaczne rodki finansowe przez American Jewish Joint Distribution Committee. Wkrtce wgierski dyktator adm. Mikls *Horthy wstrzyma dalsz deportacj, natomiast Wallenberg koordynowa dziaania ambasad pastw neutralnych, nuncjatury papieskiej i Midzynarodowego Czerwonego Krzya majce na celu uratowanie pozostaych przy yciu ydw. Oce-

W Waffen-SS stosowane byy stopnie, ktre miay odpowiedniki w Wehrmachcie

Waffen-SS SS-Schutze SS-Oberschutze SS-Sturmmann SS-Rottenfuhrer SS-Unterschartuhrer SS-Scharfuhrer SS-Oberscharfuhrer SS-Hauptscharfuhrer SS-Untersturmfuhrer SS-Obersturmfuhrer SS-Hauptsturmfuhrer SS-Sturmbannfuhrer SS-Obersturmbannfuhrer SS-Standarenfuhrer SS-Oberfuhrer SS-Gruppenfuhrer und Generalmajor der Waffen SS SS-Gruppenfuhrer und Generalleutnant der Waffen SS SS-Oberstgruppenflihrer und General der Waffen SS SS-Oberstgruppenfuhrer und Generaloberst der Waffen SS

Wehrmacht Schutze Oberschiitze Gefreiter Obergefreiter Unteroffizier Unterfeldwebel Feldwebel Oberfeldwebel Leutnant Oberleutnant Hauptman Major Oberstleutnant Oberst Generalmajor Generalleutnant General Generaloberst

WALLIS BARNES NEYILLE

nia si, e w wyniku tej akcji, do czasu podjcia przez Niemcw wywzek po obaleniu Horthy'ego w padzierniku 1944 r., udao si uratowa 30 000-100 000 ydw. 17 stycznia 1945 r., po wkroczeniu wojsk radzieckich do Budapesztu, Wallenberg uda si na spotkanie z marsz. Rodionem *Malinowskim do Debreczyna (podobno przed udaniem si tam mia powiedzie, e nie wie, czy jedzie jako go, czy jako wizie") i od tego czasu such o nim zagin. Wedug najbardziej prawdopodobnej wersji zosta aresztowany przez szefa kontrwywiadu Wiktora Abakumowa na mocy nakazu podpisanego przez zastpc ludowego komisarza obrony Nikoaja Buganina, gdy wadzom radzieckim zaleao na pozyskaniu go do wsppracy jako porednika z Zachodem i rodowiskami ydowskimi. Prawdopodobnie odmwi wsppracy i zosta zamordowany (by moe otruty) w wizieniu na ubiance 17 lipca 1947 r. zapalnik hydrostatyczny powodujcy eksplozj w najsabszym miejscu zapory. Skonstruowa rwnie kuliste bomby Highball do niszczenia celw morskich, w ktre wyposaano samoloty *Mosquito Mk IVB. Pniej skonstruowa najcisze bomby II wojny wiatowej: * Tal/boy i *Grand Slam o ogromnej sile wybuchu. (*bomba lotnicza)

264
stosowaniu szkieletu z lekkiego stopu) wszed do uzbrojenia Bundeswehry jako P-l.
DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (P-38) kal. 9 mm dugo 215 mm dugo lufy 127 mm ciar 0,96 kg 8 nabojw pojemno magazynka 32 strz./min szybkostrzelno prdko pocztkowa pocisku 351 m/s

WALTHER P-38
pistolet

WALLIS BARNES NEVILLE

(1887-1979) konstruktor Brytyjski inynier lotniczy, w 1919 r. opracowa bardzo wytrzyma geodetyczn konstrukcj samolotw, stosowan pniej w bombowcach * Wellington. W czasie II wojny wiatowej zaj si konstruowaniem bomb lotniczych. Szczeglne uznanie zyskay tzw. odbijajce si bomby (Bouncing bombs) uyte w maju 1943 r. do zniszczenia zapr Mhne i Eder (oraz nieudanego ataku na zapor Sorpe). Bomby te, o ksztacie beczki, w czasie zrzucania z samolotu (*Lancaster B Mk Ul Dam Buster) wprawiane byy przez specjalne urzdzenie w ruch obrotowy o kierunku odwrotnym do kierunku lotu samolotu, dziki czemu odbijay si od powierzchni wody, przeskakujc" nad sieciami przeciwtorpedowymi, i po trafieniu w cian zapory tony do chwili, w ktrej zadziaa

Standardowy pistolet Wehrmachtu WARSPITE skonstruowany przez firm Carl Walther GmbH z Zella-Mehlis okrt w Turyngii w 1936 r. Pierwszy Brytyjski pancernik zwodowany model nazwany AP (Armee Pisto- 26 listopada 1913 r., okry si sale) zosta odrzucony przez wojsko w w dwch wojnach wiatowych. ze wzgldu na trudny dostp do W 1916 r. w czasie bitwy jutlandzkurek. Dopiero nastpny model kiej, majc zablokowany ster, walHP (Heeres Pistole), w ktrym ta czy z siedmioma niemieckimi panwada zostaa usunita, przyjto cernikami. Przeszed intensywn pod nazw P-38. Jako krtka bro modernizacj w latach 1933-36 onierzy Wehrmachtu mia zast- i ju w pierwszych tygodniach pi uywany od wielu lat pistolet II wojny wiatowej podj sub *Luger (Parabellum), gdy by patrolow na Atlantyku. 13 kwiettaszy i prostszy w produkcji. Do- nia 1940 r. wzi udzia w bitwie skonale sprawdzi si na froncie pod *Narwikiem, gdzie wraz z 9 niwschodnim. Po wojnie produkcj szczycielami rozgromi niszczyciew 1957 r. podjy zakady Carl le niemieckie i ostrzeliwa nadWalther w Ulm i ich wyrb (po za- brzene baterie. W maju 1940 r.,
HMS Warspite

265
wobec spodziewanego przystpienia Woch do wojny, przeszed na Morze rdziemne. 9 lipca 1940 r. w czasie bitwy u przyldka Stilo uszkodzi pancernik woski *Giulio Cesare. 28-29 marca 1941 r. wzi udzia w bitwie koo przyldka *Matapan, w maju tego roku walczy u wybrzey *Krety, gdzie zosta uszkodzony bombami i musia przej napraw w Stanach Zjednoczonych. Odremontowany, wrci na Morze rdziemne i wzi udzia w ubezpieczaniu si inwazyjnych ldujcych 10 lipca 1943 r. na *Sycylii. 9 wrzenia w zatoce Salerno zosta uszkodzony dwiema bombami kierowanymi. W czerwcu 1944 r. osania inwazj wojsk Sprzymierzonych w *Normandii (uszkodzony wybuchem miny magnetycznej w kanale La Manche). Pniej wspiera desant na Walchercn.
16 najciszych karaninw maszynowych przeciwlotniczych kal. 13 mm (w ich miejsce pniej 52 dziaka przeciwlotnicze kal. 20 mm) 3 wodnosamoloty

WARSZAWA
Niemcom zdobycie miasta z marszu. Tego samego dnia na rozkaz Naczelnego Wodza utworzono armi Warszawa" pod dowdztwem gen. Juliusza *Rmmla. Siy obrocw, wzmocnione oddziaami ochotniczymi, a pniej jednostkami armii Pozna" i Pomorze", ktre przebiy si znad * Bzury, liczyy ok. 120 tys. onierzy. 25 wrzenia Niemcy, po intensywnym przygotowaniu artyleryjskim i bombardowaniach lotniczych, przystpili do generalnego szturmu (kierowa nim dowdca 8 armii gen. Johannes *Blaskowitz), ktry zosta odparty. Ponowne uderzenie 26 i 27 wrzenia nie przynioso Niemcom powodzenia. 28 wrzenia wobec krytycznego pooenia ludnoci cywilnej, wysokich strat, braku wody, ywnoci i amunicji dowdztwo obrony Warszawy zostao zmuszone do kapitulacji. W czasie walk we wrzeniu zgino ok 10 tys. mieszkacw i 2 tys. onierzy, rany odnioso 50 tys. cywilw i 16 tys. onierzy, zniszczono ok. 10% budynkw. Za obron Warszawa zostaa odznaczona Krzyem Virtuti Militari V klasy. Przez ca wojn bya gwnym orodkiem wadz pastwa podziemnego i centrum dowodzenia ruchem oporu. Wadze niemieckie zmierzay do przeksztacenia stolicy w prowincjonalne miasto zamieszkae przez ok. 100 tys. mieszkacw i w tym celu prowadziy akcj eksterminacji ludnoci polskiej (nasilon od 1943 r.) oraz ydowskiej (czego szczeglnym przejawem byo zorganizowanie w 1940 r. najwikszego w Polsce getta, zlikwidowanego po upadku powstania w maju 1943 r.). W lipcu 1944 r. dowdztwo Armii Krajowej podjo decyzj o podjciu walki w Warszawie 1 sierpnia o godzinie 17.00. W tym czasie pod Warszaw podeszy czoowe zwizki 1 Frontu Biaoruskiego, ale zatrzymay si zgodnie z rozkazem Jzefa Stalina. Dopiero we wrzeniu 1 Front Biao-

WARSZAWA
1939^45

Stolica Polski bya od pierwszego dnia II wojny wiatowej gwnym celem niemieckiego lotnictwa (1 wrzenia 1939 r. samoloty wroga atakoway lotnisko na Okciu oraz rozgonie w Babicach i Raszynie). Obron miasta zapewniay Brygada Pocigowa (do 9 wrzenia zestrzelia 51 samolotw) i artyleria przeciwlotnicza. 3 wrzenia, wobec przeamania przez Niemcw frontu w rejonie Czstochowy, minister spraw wojskowych na rozkaz Naczelnego Wodza powoa dowdztwo obrony Warszawy (gen. Walerian *Czuma). 7 wrzenia, po ewakuacji wadz pastwa w nocy z 6 na DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE 7 wrzenia, komisarzem cywilnym (1941 r.) obrony zosta mianowany prezydent wyporno 31 585 t miasta Stefan Starzyski. 8 wrzenia dugo 196,2 m pod Warszaw (tras Grjec, Raszeroko 31,7 m dziejowice, Nadarzyn) podeszy odzanurzenie 9,5 m dziay XVI korpusu pancernego prdko 24 wzy (dowdca gen. Erich *Hoepner), uzbrojenie a ok. godz. 17 czogi 4 dywizji pan8 dzia (4 x 2) kal. 381 mm cernej uderzyy na Ochot. Atak zo20 dzia przeciwlotniczych kal. 114 mm sta odparty, co uniemoliwio
32 dziaa przeciwlotnicze kal. 40 mm Stanowisko CKM przed dworcem kolejowym przy ul. Marszakowskiej

Obrona Warszawy w 1939 r.

266

Obrona Warszawy w 1939 r.

267
ruski przeprowadzi ograniczon operacj w rejonie Pragi, w ktrej wyniku przy walnym udziale 1 dywizji piechoty im. Tadeusza Kociuszki wyzwolono t dzielnic. Stamtd 1 armia WP podja nieudan prb udzielenia pomocy powstacom. Po 63 dniach walki powstanie zostao stumione; szacunkowe straty po stronie polskiej wyniosy: prawdopodobnie 10 tys. powstacw zabitych, 5 tys. zaginionych, 7 tys. ciko rannych, 11 668 (wg danych niemieckich) w niewoli, co najmniej 150 tys. cywilw zabitych; szacunkowe straty po stronie niemieckiej: 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych, 9 tys. rannych. Okupant przystpi do systematycznego niszczenia Warszawy; do stycznia 1945 r. zburzy 90% zakadw przemysowych i obiektw kultury oraz 72% budynkw mieszkalnych. 14-15 stycznia 1945 r. ruszya ofensywa 1 Frontu Biaoruskiego: siy gwne uderzyy z przyczka warecko-magnuszewskiego, a uderzenie pomocnicze wykonano z rejonu Jabonny. Do 16 stycznia wojska radzieckie oskrzydliy zgrupowanie niemieckie w rejonie Warszawy. Tego dnia zwizki 1 armii WP podjy dziaania zaczepne i w nocy gwne siy przeprawiy si na zachodni brzeg Wisy midzy Gr Kalwari i Magnuszewem. O wicie 6 dywizja piechoty, wyruszajc z Pragi, sforsowaa Wis i przy wspdziaaniu 2 dywizji piechoty oczycia ruiny miasta z ariergard niemieckich. Czerwona odniosa zwycistwo pod * Stalingradem, odzyskaa *Kaukaz i odrzucia daleko na zachd wojska niemieckie; w lutym 1943 r. Wasilewski awansowa o dwa stopnie, do rangi marszaka Zwizku Radzieckiego. Dalsze sukcesy odniesione przy wsppracy z ukowem obejmoway zaplanowanie dziaa pod *Kurskiem w 1943 r., letniej ofensywy tego roku oraz zimowej i wiosennej ofensywy 1944 r., w czasie ktrych Wasilewski koordynowa dziaania 3 i 4 Frontu Ukraiskiego. W czerwcu i lipcu 1944 r. wsplnie z ukowem koordynowa dziaania Frontw, ktre zniszczyy najsilniejsz niemieck Grup Armii rodek" (Heeresgruppe Mitte"). Do lutego 1945 r. koordynowa dziaania 3 Frontw na wschodnim i poudniowym wybrzeu Batyku. W lutym 1945 r. zosta czonkiem *Stawki i dowdc 3 Frontu Biaoruskiego, ktry zdoby Krlewiec. Od 9 sierpnia do 2 wrzenia dowodzi wojskami radzieckimi na Dalekim Wschodzie w operacjach przeciwko wojskom japoskim.

WAYELL ARCHIBALD
ci do 50 km od wyrzutni. Dugo pocisku wynosia 7,92 m, ciar 3510 kg, gowica bojowa zawieraa 303 kg materiau wybuchowego detonowanego przez zapalnik zblieniowy. Przewidywano, e dla zapewnienia skutecznej obrony najwaniejszym miastom Niemiec potrzeba bdzie 200 baterii. W lutym 1944 r., w czasie pierwszego lotu prbnego, pocisk osign wysoko 7130 m. Do lipca 1944 r. odpalono 7 pociskw. Prace wstrzymano w lutym 1945 r.

WASZYNGTON
-> KONFERENCJE SPRZYMIERZONYCH

WAVELL ARCHIBALD
(1883-1950) marszaek polny

WASSERFALL C2
pocisk rakietowy

Niemiecki naddwikowy pocisk rakietowy skonstruowany w celu niszczenia samolotw leccych na wysokoci do 20 000 m i w odlego-

Jeden z najwybitniejszych brytyjskich dowdcw, onierz wojen burskich i I wojny wiatowej, w lipcu 1939 r. obj stanowisko gwnodowodzcego brytyjskimi wojskami ldowymi na Bliskim Wschodzie. By dobrym organizatorem i koordynatorem dziaa wojsk na ogromnym obszarze obejmujcym pnocn i wschodni Afryk oraz wschodni cz rejonu Morza rdziemnego. Mimo niedostatkw w zaopatrzeniu, ktrego w pierw-

Archibald Wavell

WASILEWSKI ALEKSANDER
(1895-1977) marszaek Zwizku Radzieckiego

Oficer radziecki, w 1938 r. w stopniu pukownika otrzyma przydzia do Sztabu Generalnego. W maju 1942 r. obj stanowisko szefa sztabu. We wrzeniu 1942 r., wsplnie z gen. Gieorgijem *ukowem, zaplanowa zimow ofensyw i w nastpstwie udanego planu Armia

WEHRMACHT
szym okresie wojny Wielka Brytania nie moga przysa, dowodzone przez niego wojska podjy ofensyw przeciwko liczniejszej woskiej 10 armii, rozgromiy j, opanoway Cyrenajk; pobiy te i zniszczyy wojska woskie w Afryce Wschodniej. W tym czasie zmuszony by odesa cz oddziaw do Grecji, Iraku i Syrii. Nie dysponowa wystarczajcymi siami, aby przeciwstawi si pierwszej ofensywie wojsk niemiecko-woskich, ktre 11 kwietnia dotary do granicy Egiptu. Poraka w operacji *Battleaxe" przesdzia o decyzji premiera Winstona Churchilla w sprawie dokonania zmiany na stanowisku dowdcy wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie; w lipcu 1941 r. obj je gen. Claude *Auchinleck, a gen. Wavell, oddelegowany w listopadzie 1941 r. do Indii, obj stanowisko gwnodowodzcego wojskami brytyjskimi stacjonujcymi w tym kraju. W grudniu tego roku stan na czele nowo utworzonego dowdztwa si Sprzymierzonych w poudniowo-wschodniej Azji (ABDA Command), ale nie dysponowa siami koniecznymi do zatrzymania Japoczykw zajmujcych *Malaje, Holenderskie Indie Wschodnie i *Birm. W grudniu 1942 r. podj ofensyw (w ograniczonym zakresie ze wzgldu na brak rodkw) w Arakanie. W czerwcu 1943 r. zosta mianowany wicekrlem Indii. W 1947 r. powrci do Wielkiej Brytanii. nicze (die *Luftwaffe) i marynark wojenn (die *Kriegsmarine), z ktrych kady podlega odrbnemu dowdztwu naczelnemu i wasnemu sztabowi generalnemu. Od 1933 r. do 4 lutego 1938 r. dowdztwo nad siami zbrojnymi sprawowa minister wojny (Reichswehrminister, a nastpnie Reichskriegsminister), feldmarsz. Werner von Blomberg, a nastpnie Adolf Hitler, ktry przej bezporednie dowodzenie, poniewa obawia si niechci generaw wobec jego agresywnych planw. Sprawowa je przy pomocy szefa Naczelnego Dowdztwa Si Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht, OKW) gen. Wilhelma *Keitla. Naczelnymi organami dowodzenia poszczeglnych rodzajw si zbrojnych byy: dowdztwo si ldowych (Ober-kommando des Heeres, OKH), dowdztwo lotnictwa (Oberkommando der Luftwaffe, OKL) i dowdztwo marynarki wojennej (Oberkommando der Kriegsmarine, OKM). Utwo-

268
rzeniu Wehrmachtu i narastaniu jego liczebnoci towarzyszya szybka rozbudowa przemysu zbrojeniowego i wzrost wydatkw na zbrojenia. W chwili wybuchu II wojny wiatowej Wehrmacht liczy 4,8 min onierzy, w tym wojska ldowe - 3750 tys. onierzy. Przejcie czeskich zasobw broni i wyposaenia dao Niemcom uzbrojenie dla 36 dywizji. Podczas agresji na * Polsk we wrzeniu 1939 r. zasad bojowych dziaa wojsk niemieckich byo zmasowane uycie broni pancernej wspieranej uderzeniami lotnictwa bombowego. Waciwa koncepcja i dua przewaga liczebna w czogach i samolotach umoliwiy Wehrmachtowi odniesienie zwycistwa. Nastpnie Hitler, przewiadczony o duym znaczeniu *Norwegii dla Niemcw (dogodne bazy dla okrtw, import rudy elaza) i strategicznym pooeniu Danii, skierowa Wehrmacht do agresji na te pastwa w kwietniu 1940 r. Mimo ryzyka zwizanego z inwazj na

Wydatki na zbrojenia w latach 1935-38 (w min dolarw)

rok 1935 1936 1937 1938

Niemcy 2025 3266 4769 5807

Wielka Brytania 671 911 1283 1915

Francja 849 980 862 1014

ZSRR 1607 2903 3430 4527

Liczebno Wehrmachtu (w min) w latach 1939-45

WEHRMACHT

rok 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945

wojska ldowe 3,74 4,37 5,2 5,75 6,55 6,51 5,3

marynarka wojenna 0,122 0,10 0,404 0,57 0,78 0,81 0,7

lotnictwo 0,677 1,1 1,545 1,9 1,7 1,5 1,0

Waffen SS 0,023 0,125 0,16 0,19 0,45 0,6 0,83

ogem 4,522 5,762 7,309 8,41 9,48 9,42 7,83

niemieckie siy zbrojne

Nazw Wehrmacht" przywrcia ustawa z 16 marca 1935 r., przeksztacajc istniejc w czasach republiki weimarskiej 100-tysiczn zawodow Reichswehr (Reichswehr) w masow nowoczesn armi. Paragraf 1 ustawy wprowadzi powszechn sub wojskow, paragraf 2 okreli stan wojska w okresie pokojowym na 36 dywizji. Wehrmacht dzieli si na trzy rodzaje si zbrojnych: wojska ldowe (das Heer), wojska lot-

269
*Norwegi, wymagajc przerzucenia oddziaw drog morsk pod bokiem najpotniejszej floty wiata *Royal Navy, operacja zakoczya si opanowaniem tego kraju. Do maja 1940 r. siy wojsk ldowych zostay znacznie rozbudowane. Liczyy: 157 dywizji, w tym 140 dywizji piechoty i grskich oraz 17 dywizji szybkich (1 kawalerii, 6 zmotoryzowanych, 10 pancernych). Uderzenie na zachd Europy, podjte 10 maja 1940 r., prowadzone wedug zasad wojny byskawicznej (*Belgia, dziaania wojenne 1940 r., *Francja, dziaania wojenne 1940 r.) przynioso Wehrmachtowi byskotliwe zwycistwo, a Francja musiaa 22 czerwca 1940 r. przyj w *Compigne narzucone jej warunki zawieszenia broni. Na podstawie dyrektywy nr 16, wydanej przez Hitlera, OKW przystpio do planowania operacji

WEHRMACHT

inwazyjnej *Seelowe" przeciwko cji. 1 marca wesza ona do Bugarii, Wielkiej Brytanii, jednake wobec a 6 kwietnia Niemcy uderzyli jednoniepowodzenia powietrznej bitwy czenie na Grecj i Jugosawi. Wojo *Angli operacja ta nie zostaa wy- ska niemieckie liczce ok. 500 tys. konana. W tym czasie Niemcy roz- onierzy w cigu 3 tygodni podbiy poczli przerzucanie pierwszych od- te dwa pastwa przy minimalnych dziaw na wschd w celu osonicia stratach wasnych (zgino lub odniogranicy z ZSRR, dotd praktycznie so rany 5500 onierzy). Negatywogooconej z wojsk. Od grudnia 1940 nym dla Hitlera nastpstwem kampar. rozpoczy si bezporednie przy- nii bakaskiej bya konieczno gotowania Wehrmachtu do uderzenia opnienia ataku na Zwizek Radziecki (z 15 maja na 22 czerwca). na Wschodzie (*Barbarossa"). Rozwj sytuacji w Afryce Pnoc- Autorzy planu wojny ze Zwizkiem Radzieckim nie docenili ogromu tego nej, gdzie wojska woskie poniosy klsk, skoni Hitlera do wysania pastwa i siy *Armii Czerwonej. tam w lutym 1941 r. si ekspedy- W efekcie, mimo wielkich zwycistw odniesionych latem i jesieni 1941 r., cyjnych *Afrika Korps. Jednoczenie Niemcy nasilili penetra- Niemcy przegrali bitw pod *Mocj na *Bakanach. Najpierw ich mi- skw, co stao si zwrotnym punktem sje wojskowe uday si do Rumunii, w wojnie na Wschodzie. Ponawiane a nastpnie w styczniu 1941 r. rozpo- w 1942 r. prby wywalczenia zwycza tam przegrupowanie 12 armia cistwa zakoczyy si klsk pod przeznaczona do interwencji w Gre- * Stalingradem. Po kolejnej klsce pod *Kurskiem w czerwcu 1943 r., zagroenie inwazj alianck zmusio Liczba pracownikw (w min) w zakadach przemysowych 111 Rzeszy OKW do zwikszenia siy bojowej armii na Zachodzie. Niemcy stanli liczba zatrudnionych robotnikw wobec problemu przejcia obrony ogem rok przymusowych w tym Woch i caych Bakanw. KonieczNiemcw mczyzn no uzupeniania wojsk topniejcych na skutek strat wpywaa na 39,1 1939 24,5 0,3 39,4 zmniejszenie liczby pracownikw zatrudnionych w gospodarce Niemiec, 1940 34,8 20,4 36,0 1,2 cho problem ten agodzi przywz robotnikw przymusowych. 36,1 1941 33,1 19,0 3,0 W szczytowym okresie rozbudowy w 1943 r. niemieckie siy zbrojne liczyy 1942 16,9 4,2 35,5 31,3 9,48 min onierzy, ale po wielkich klskach na Wschodzie i Zachodzie 1943 30,3 15,5 6,3 36,6 liczba ta zacza si zmniejsza. Ostatnim wielkim zrywem na zachodzie Eu1944 29,0 14,2 36,1 7,1 ropy bya ofensywa w *Ardenach w grudniu 1944 r., do ktrej OKW zmobilizowao ok. 250 tys. onierzy, jedStraty Wehrmachtu od 1 wrzenia 1939 r. do 31 stycznia 1945 r.* nake brak odpowiedniej liczby czogw, paliwa, a przede wszystkim wojska samolotw przesdzi o niepowodzeniu przyczyna strat lotnictwo ogem tej akcji. W styczniu 1945 r. ich armia zabici w boju 1 622 561 48 904 138 596 1 810 061 na Wschodzie zostaa rozbita midzy Wis i Odr. Niemcy podjli prb jej zmarli 160 237 11 125 19 976 191 338 odbudowy, wzmacniajc j dywizjami przerzucanymi z zachodu Europy i odranni 25 259 4 145 863 216 579 4 387 701 dziaami rozformowanej Armii Rezerwowej. W wyniku wiosennych opezaginieni 1 646 316 100 256 156 132 1 902 704 racji wojsk radzieckich nowa armia wschodnia zostaa rozbita.
"prawdopodobnie po styczniu 1941 r. zgino ok. 500 tys. onierzy Wehrmachtu

WELLINGTON, Yickers
W czasie caej wojny zgino ok. 4 min onierzy Wehrmachtu.

270

WELLINGTON, Vickers,
samolot Brytyjski bombowiec dalekiego zasigu opracowany przez konstruktorw z zakadw Vickers-Armstrong Ltd. Prototyp oblatano 15 czerwca 1936 r. i dwa miesice pniej Ministerstwo Lotnictwa zoyo zamwienie na 180 samolotw. Pierwszy seryjnie produkowany Mk I by gotowy 23 grudnia 1937 r.; samoloty te zyskay popularn nazw Wimpey" (od bohatera filmw rysunkowych J. Wellingtona Wimpeya). Napdzany dwoma silnikami Bristol Pegasus o mocy 1000 KM kady, mg przenosi 2000 kg bomb. Wkrtce uruchomiono produkcj nastpnej wersji MklA (187 egzemplarzy) i IC (2685 egzemplarzy) z wzmocnionym uzbrojeniem obronnym. 3 marca 1939 r. oblatano prototyp samolotu Mk II z silnikami Rolls-Royce Merlin X o mocy 1145 KM, a 16 maja tego roku wystartowa Mk III z chodzonymi powietrzem silnikami Bristol Hercules o mocy 1389 KM. Wellingtony I wykonay pierwszy lot bojowy 4 wrzenia 1939 r., atakujc okrty niemieckie w Brunsbuttel. Dowiadczenia z pierwszych walk wykazay, e nie potrafi obroni si przed niemieckimi samolotami myliwskimi, gdy s zbyt wolne i sabo uzbrojone. Po utracie 10 z 24 samolotw w czasie nalotu 18 grudnia 1939 r. na Wilhelmshaven zrezygnowano z atakw dziennych; jako bombowce nocne spisyway si dobrze. Zastosowanie samouszczelniajcych si zbiornikw paliwa zwikszyo odporno samolotw na pociski myliwcw, a kratownicowa konstrukcja Bamesa *Wallisa zapewniaa du wytrzymao nawet silnie uszkodzonych maszyn. Bray udzia w nalocie 1000 bombowcw na Koloni w nocy z 30 na 31 kwietnia 1942 r. Ostatni nalot na Niemcy wykonay w nocy z 8 na 9 padziernika 1943 r. Pniej uywano ich do zwalczania okrtw podwodnych, minowania wd, dale-

Yickers Wellington

kiego rozpoznania i transportu spadochroniarzy. Do koca wojny wyprodukowano cznie 11 461 samolotw tego typu. Znajdoway si w wyposaeniu wszystkich polskich dywizjonw bombowych w Wielkiej Brytanii. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Mk III)
silniki 2 x Bristol Hercules Xl o mocy 1389 KM kady rozpito 26,26 m dugo 18,54 m maks. masa startowa 13 381-14 288 kg maks. prdko 410 km/h zasig 3250 km uzbrojenie 8 karabinw maszynowych kal. 7,69 (0,303 cala) 1800-2270 kg bomb lub 2 torpedy kal. 458 mm, lub miny i bomby gbinowe

dach Alkett. Po pierwszych sukcesach na polu bitwy zapada decyzja o wykorzystaniu wszystkich podwozi czogw *PzKpfw II, aczkolwiek pocztkowe zamwienie 1000 egzemplarzy w kocu 1943 r. zmniejszono do 850. Podwozie czogu zmieniono: przeduono je (do 4,81 m), silnik przesunito do przodu, zmieniono ukad zawieszenia i chodzenia. Samobiene haubice dostarczano do pukw artylerii w dywizjach pancernych (Panzer division) i grenadierw pancernych (Panzergrenadier division) walczcych na wszystkich frontach II wojny wiatowej. Ogem od lutego 1943 do lipca 1944 r. wyprodukowano 676 tych wozw bojowych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga 5 osb silnik HL62TR ciar 11 t pancerz 5-30 mm uzbrojenie 1 haubica leFH18M L/28 kal. 105 mm 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm prdko 40 km/h zasig 220 km

WESERUBUNG NORD
- NORWEGIA

WESPE

(Sd Kfz 124) samobiena haubica Niemiecka haubica zaprojektowana na pocztku 1942 r. w zaka-

WEYGAND MAXIME
snych, by moe zanionych danych).

WEYGAND MAXIME
(1867-1965) genera Wybitny francuski strateg i polityk (jego pochodzenie rodzinne pozostaje tajemnic do dzi; uwaa si, e ojcem Weyganda mg by krl Belgii Leopold II lub cesarz Meksyku Maksymilian), w czasie I wojny wiatowej by szefem sztabu gen. Ferdinanda Focha. W 1918 r. zosta szefem sztabu wojsk Ententy. W 1920 r. przebywa w Polsce jako przedstawiciel francuskiego Ministerstwa Wojny oraz marsz. Focha, a nastpnie by dowdc wojsk francuskich na Bliskim Wschodzie i wysokim komisarzem Francji w Syrii. Od 1931 r. wiceprzewodniczcy Najwyszej Rady Wojennej Republiki i generalny inspektor armii. W 1935 r. przeszed w stan spoczynku. W 1939 r. powoany do suby na stanowisku dowdcy armii Lewantu (Syria, Liban). W maju 1940 r. zosta popiesznie sprowadzony do Francji i mianowany naczelnym wodzem francuskich si zbrojnych. Jego plan, przewidujcy uderzenie z dwch stron na tzw. niemiecki korytarz cigncy si do wybrzea, nie zosta wykonany. Zdecydowa si wwczas przyj bitw z armiami niemieckimi na linii SomMaxime Weygand

Pancernik Scheswig-Holstein I wrzenia 1939 r. otwiera ogie na Westerplatte

WESTERPLATTE
1939 r. Polska Wojskowa Skadnica Tranzytowa na pwyspie (1300 m dugoci, 500 m szerokoci) nad Zatok Gdask, zaoona na mocy postanowienia Ligi Narodw z czerwca 1921 r. przyznajcego Polsce prawo skadowania materiaw wojennych w porcie w Gdasku. 14 marca 1924 r. rada Ligi Narodw wydaa dekret zezwalajcy na zaoenie skadnicy tranzytowej na Westerplatte, gdzie mia powsta basen portowy, tzw. amunicyjny, i 19 schronw amunicyjnych. Obiekty te przekazano Polsce 31 padziernika 1925 r., zgodnie za z postanowieniami Ligi Narodw z 9 grudnia 1925 r. rejon obsadzia kompania wartownicza liczca 88 onierzy (2 oficerw, 20 podoficerw i 66 szeregowych). Wobec zaostrzenia stosunkw z Niemcami wzmocniono zaog do prawdopodobnie ok. 210 onierzy (dowdca mjr Henryk Sucharski, zastpca kpt. Franciszek Dbrowski), dobrze uzbrojonych (1 dziao ka. 75 mm, 2 dziaa przeciwpancerne ka. 37 mm, 4 modzierze, 16 cikich, 17 rcznych i 8 lekkich karabinw maszynowych, 160 karabinw, 40 pistoletw, ok. 1000 granatw), stacjonujcych w naleycie przygotowanych do obrony trzykondygnacyjnych koszarach o betonowej konstrukcji, ktra chronia zaog przed wybuchami pociskw i bomb (koszary budowano

od pnej jesieni 1934 r. do koca 1935 r.) oraz piciu betonowych wartowniach (I, II, IV i V - nowo wybudowane, III - przebudowany istniejcy budynek dla podoficerw). Plan obrony przewidywa, e w razie niemieckiego ataku zaoga ma stawia opr przez 12 godzin, do chwili nadejcia odsieczy. 1 wrzenia 1939 r o godz. 4.45 niemiecki pancernik szkolny *Schleswig-Holstein z kanau portowego rozpocz ostrzeliwanie polskich pozycji z dzia kal. 88-280 mm i jednoczenie do ataku przystpia kompania szturmowa marynarki, przywieziona na pancerniku, oraz pluton SS Danziger Heimwehr". Atak wspierany ogniem dzia pancernika i (pniej) dzia dwch torpedowcw, cikiej artylerii ldowej (haubice kal. 150 mm i modzierze kal. 210 mm), bombardowaniem z powietrza, zosta odparty. W nastpnych dniach Niemcy przeprowadzili naloty bombowe oraz kontynuowali silny ostrza artyleryjski, poczony z akcjami naziemnymi. 7 wrzenia o godz. 10.15 mjr Sucharski, ze wzgldu na zniszczenie czoowych wartowni nr II i V, wyczerpanie amunicji i ywnoci oraz trudny los rannych, podda Westerplatte. Zgino 15 polskich onierzy, ok. 25 odnioso rany. Niemcy, ktrzy wprowadzili do walki cznie ok. 3400 onierzy (wg danych niem. 600-660), stracili 41 -53 onierzy zabitych, 140-150 rannych (wg wa-

Obrona Westerplatte w 1939 r.

272

Obrona Westerplatte w 1939 r.

273
me i Aisne (tzw. linia Weyganda), a po jej przeamaniu 5-9 czerwca 1940 r. popar marsz. Philippe'a *Petaina opowiadajcego si za zawieszeniem broni z Niemcami. Od 16 czerwca do wrzenia 1940 r. by ministrem obrony w rzdzie *Vichy. We wrzeniu tego roku zosta wysany do francuskiej Afryki jako generalny delegat rzdu. Odwoano go w listopadzie 1941 r. na skutek presji niemieckiej. Rok pniej, po zajciu przez Niemcw strefy nie okupowanej, zosta aresztowany przez Gestapo i wywieziony do Rzeszy, gdzie by wiziony do koca wojny. Po zakoczeniu wojny zosta oskarony o zdrad i znw uwiziony, ale do procesu nie doszo. 9 maja 1946 r. wyszed na wolno.

WICHER

Yickers-Armstrong Whitley

WHITLEY, ArmstrongWhitworth
samolot Brytyjski samolot bombowy oblatany w marcu 1936 r., wprowadzony do uzbrojenia w 1937 r. W chwili wybuchu wojny *RAF dysponowa 6 dywizjonami wyposaonymi w samoloty tego typu. Pocztkowo bray udzia we

wszystkich najwaniejszych operacjach lotniczych. Byy pierwszymi samolotami, ktre 1 padziernika pojawiy si nad Berlinem zrzucajc ulotki, i pierwszymi, ktre bombardoway Wochy (11 czerwca 1940 r. naloty na Turyn i Genu). Okazay si jednak zbyt powolne, aby mogy bra udzia w nalotach dziennych, i dlatego wkrtce wykorzystywano je wycznie do nalotw nocnych (do kwietnia 1942 r.). Po wycofaniu ze suby w pierwszej linii zwalczay U-booty,

uywne byy do szkolenia zag i spadochroniarzy oraz prowadzenia rozpoznania. Z takiego samolotu w nocy z 15 na 16 lutego 1941 r. zrzucono pierwszych cichociemnych do Polski. DANE TECHNICZNO-TAKTYCZNE (Whitley V)
silniki 2x Merlin X o mocy 1145 KM kady rozpito 25,6 m dugo 22,1 m maks. masa startowa 12 790 kg maks.prdko 367 km/h zasig 2414 km uzbrojenie 5 karabinw maszynowych kal. 7,69 mm (0,303 cala) do 3175 kg bomb

Niszczyciel ORP Wicher

WICHER
okrt Niszczyciel polski zwodowany 8 lipca 1928 r. w stoczni Chantiers Naval Francais (Francja), wszed do suby 12 lipca 1930 r. 1 wrzenia 1939 r. by jedynym niszczycielem (dowdca kmdr por. Stefan de Walden) Polskiej Marynarki Wojennej pozostawionym do obrony wybrzea (trzy inne, wykonujc plan *Pekin", odeszy 30 sierpnia do Wielkiej Brytanii). 1 wrzenia podczas przygotowania do operacji Rurka" (stawiania min) w rejonie Helu zosta zaatakowany (wraz ze stawiaczem min *Gryf i minowcami)

W I L D C A T F4F, G r u m m a n

przez niemieckie samoloty, ktrych bomby spowodoway niewielkie uszkodzenia. 2 wrzenia o godz 5.00 zawin do portu na Helu, gdzie na rozkaz dowdcy floty wyokrtowano bro podwodn i zamieniono jednostk w zakotwiczon bateri pywajc. Nad ranem artyleria przeciwlotnicza okrtu zestrzelia jeden samolot niemiecki. 3 wrzenia razem z Gryfem uszkodzi w walce dwa niszczyciele ostrzeliwujce port. Tego samego dnia ok. godz. 15 zosta trafiony czterema bombami i przewrci si. Niemcy planowali odremontowanie okrtu i wcielenie go do Kriegsamrine jako Seerose, jednake zarzucili te projekty i odholowali wrak na mielizn w Zatoce Puckiej. Po wojnie by celem wicze artyleryjskich i lotniczych.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno 1645 t dugo 107 m szeroko 10,2 m zanurzenie 3,1 m prdko 33 wzy uzbrojenie 4 dziaa (4 x 1) ka. 130 mm 2 dziaa przeeiwlotnicze kal. 40 mm 4 najcisze karabiny maszynowe przeciwlotnicze 6 wyrzutni torped kal. 550 mm 2 wyrzutnie bomb gbinowych 60 min

Grumman F4F-4 Widlcal

WILCZE STADA
Taktyka dziaania U-bootw wprowadzona przez dowdc niemieckiej floty podwodnej adm. Karla *Dnitza. Po raz pierwszy zastosowana w padzierniku 1939 r. i rozwijana od lipca 1940 r. W pierwszym okresie ugrupowanie skadao si z 3-4 Ubootw, pniej zwikszono liczebno dziaajcych wsplnie okrtw. Dzieliy si na dwie grupy operujce w odlegoci 50-100 mil od siebie. W skad grupy pierwszej - rozpoznawczej, wchodzio 2-8 okrtw idcych w odlegoci 30-40 mil jeden od drugiego. U-boot, ktry wykry konwj, zawiadamia dowdztwo floty podwodnej we Francji (napy-

way tam rwnie meldunki z samolotw prowadzcych rozpoznanie); stamtd wysyano rozkaz ataku do II grupy - uderzeniowej, liczcej 820 jednostek. Okrt, ktry odebra rozkaz, przekazywa go radiowo na falach krtkich lub za pomoc lampy aldisa (w sprzyjajcych warunkach) do innych jednostek grupy. Zajmoway one pozycje z przodu konwoju i rozpoczynay ataki z nadejciem ciemnoci. Wprowadzenie taktyki wilczych stad" przyczynio si znacznie do zwikszenia skutecznoci dziaa niemieckich okrtw podwodnych na * Atlantyku.

WILDCAT F4F, Grumman

samolot Amerykaski samolot myliwski lotnictwa morskiego zaprojektowany jako dwupat w zakadach Grumman Aircraft Engineering Cotp. zgodnie ze specyfikacj US Navy z listopada 1935 r. Jednake konstruktorzy, przekonani, e przyszo naley do jednopatw, wystpili w lipcu 1936 r. do dowdztwa marynarki wojennej o zgod na radykalne zmiany. W efekcie powsta prototyp XF4F2 (oblatany 2 wrzenia 1937 r.) o charakterystycznym beczkowatym ksztacie kaduba, z podwoziem

wciganym rcznie, z silnikiem Pratt & Whitney R-1830-66 o mocy 900 KM. Prby nie wypady najlepiej: samolot Grummana osiga mniejsz prdko i by trudniejszy w pilotau ni *Buffalo F2A zakadw Brewster Aeronautical Corp. i w efekcie t maszyn skierowano do produkcji. Twrcy XF4F-2 nie poddali si i kontynuowali prace nad ulepszeniem prototypu. 12 lutego 1939 r. oblatano znacznie zmodyfikowany XF4F-3, ktrego osigi okazay si lepsze ni konkurencyjnego Buffalo: nowy silnik z doadowaniem o mocy 1200 KM umoliwi rozwinicie na wysokoci 6500 m prdkoci 530 km/h, tj. o 56 km/h wicej ni konkurent. Po dalszych prbach prowadzonych w sierpniu US Navy zamwia 78 samolotw. Wczeniej zamwienie na 81 maszyn zoya Francja i te samoloty (Model G-36A) pierwsze zostay wykorzystane bojowo. Po upadku Francji ewakuowano je do Wielkiej Brytanii, gdzie weszy do wyposaenia lotnictwa morskiego (*Fleet Air Arm) pod nazw Martlet I. 24 grudnia 1940 jeden z nich odnis pierwsze zwycistwo, zestrzel i wuj c Ju 88 w rejonie bazy Scapa Flow; pierwsze zwycistwo samolotw tego typu w walkach na Dalekim

275
Wschodzie nastpio w dniu 9 grudnia 1941 r. nad Wake Island. W chwili przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny w grudniu 1941 r.USNavy miaa 183 samoloty F4F-3 oraz 65 F4F-3A. Do wyposaenia wprowadzano ju now wersj F4F-4, silniej uzbrojon i opancerzon, ze skadanymi skrzydami umoliwiajcymi wprowadzenie samolotu do windy na lotniskowcu; prototyp oblatano 14 kwietnia 1941 r., a pierwszy seryjny samolot opuci zakady 25 listopada. Wkrtce produkcj tej wersji przejy zakady Eastern Aircraft Division z koncernu General Motors; budowane tam samoloty F4F-4 nazwano FM-1. podwodny. Z 8 tys. pasaerw, gwnie uciekinierw z Gdyni, ponad 7 tys. utono.

WILK
zwala na dziesiciodniowy pobyt na morzu, dowdca okrtu postanowi przeznaczy jeden dzie na patrolowanie, a nastpnie wyruszy w stron Sundu. 14 wrzenia po wejciu do kanau Flintrinne napotka dwa niszczyciele niemieckie, ktrych zaogi zapewne sdziy, e mijaj idcy na powierzchni szwedzki okrt podwodny, i nie otworzyy ognia. 19 wrzenia nawiza kontakt z admiralicj brytyjsk, meldujc przybycie na wody Wielkiej Brytanii. Wkrtce zosta skierowany do remontu w Dundee. 4 czerwca 1940 r. przeszed do Rosyth i stamtd wyruszy 18 czerwca na patrol (dowdca kpt Borys Karnicki). W nocy z 20 na 21 czerwca staranowa i prawdopodobnie zatopi okrt podwodny (U-boota lub okrt holenderski), ale sam odnis due uszkodzenia. 20 stycznia po powrocie z patrolu bojowego zosta odesany do ponownego remontu i nie powrci ju do suby bojowej. 1 wrzenia 1941 r.

WILK

okrt podwodny

Podwodny stawiacz min zwodowany 12 kwietnia 1929 r. w Chantiers Augustin Normand w Hawrze (Francja), rozpocz sub w Polskiej Marynarce Wojennej 31 padziernika 1932 r. Okrt dowodzony przez kpt. Bogusawa Krawczyka 1 wrzenia 1939 r. zaj pozycj w wyznaczonym sektorze Zatoki Gdaskiej midzy Helem i ujciem Wisy. W nastpnych dniach by wielokrotnie celem atakw samolotw i okrtw niemieckich; najciWildcaty powszechnie wykorzy- szy atak nastpi 5 wrzenia, gdy 4 trastywano w walkach na Pacyfiku; owce typu M-l zrzuciy 30 bomb bray udzia w bitwach na Morzu gbinowych. 12 wrzenia kpt. Kraw*Koralowym, o *Midway i o *Gua- czyk otrzyma od dowdcy floty rozdalcanal. Od 1943 r. stopniowo za- kaz skierowania okrtu do Anglii lub stpoway je nowoczeniejsze sa- Szwecji. Poniewa zapas paliwa pomoloty, ale na Dalekim Wschodzie pozostay w pierwszej linii do koObsuga dziaa kal. 100 mm na pokadzie ORP Wilk (z tyu ORP Orze) ca wojny. Brytyjskie lotnictwo morskie otrzymao 1100 samolotw tego typu. cznie wyprodukowano ok. 8 tys. Wildcatw, w tym 2500 w zakadach Eastern Aircraft.
DANE TAK.TYCZNO-TECHNICZNE (F4F-4) silnik Pratt & Whitney R-1830-86 o mocy 1200 KM rozpito 11,58 m dugo 8,79 m maks. masa startowa 3607 kg maks. prdko 512 km/h zasig 1239 km uzbrojenie 6 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm (0,5 cala) 2 bomby o wadze 113 kg

WILHELM GUSTLOFF
statek Niemiecki statek (25 484 BRT), nazwany imieniem niemieckiego nazisty, szefa NSDAP w Szwajcarii, storpedowany na Batyku 30 stycznia 1945 r. przez radziecki okrt

WINGATE ORDE
zosta okrtem szkoleniowym, nastpnie oddany do rezerwy. Zaoga obsadzia okrt podwodny * Jastrzb. Wilk wrci do Polski w 1951 r. i zosta pocity na zom.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno nawodna 980 t wyporno podwodna 1250 t dugo 78,5 m szeroko 5,9 ni prdko nawodna 14,5 wza prdko podwodna 9,5 wza uzbrojenie 1 dziao ka. 100 mm 2 najcisze karabiny maszynowe przeciwlotnicze 6 wyrzutni torped ka. 550 mm 38 min

276

Orde Wingate (z prawej) w rozmowie z pk. Philem Cochranem (z lewej) i kpt. Johnem Birkettem

WINGATE ORDE
(1903-1944) genera

Brytyjski dowdca, w czasie suby na Bliskim Wschodzie w 1936 r. zorganizowa oddzia komandosw (Special Night Squad). W 1940 r. skierowano go do Sudanu, gdzie utworzy oddzia dywersyjny o nazwie Gideon Force, ktrym nastpnie dowodzi w walkach z Wochami na terenie Abisynii, odnoszc kilka sukcesw. W styczniu 1941 r. towarzyszy! abisyskiemu monarsze Hajle Sellasje w drodze do kraju. Ze wzgldu na amanie dyscypliny zosta zdymisjonowany i, po powrocie do Londynu, oddelegowany do pracy w administracji wojskowej. Chory na malari, zaama si psychicznie i usiowa popeni samobjstwo. W 1942 r. wezwa go do Birmy dowodzcy tam wojskami brytyjskimi gen. Archibald *Wavell, proponujc stworzenie grup dalekosinej penetracji". Wingate sformowa brygad komandosw, ktrych nazwa *Chindits" (od mitycznego potwora Chinthe), stawiajc przed nimi zadanie niszczenia linii komunikacyjnych wojsk japoskich. Pierwsz operacj przeprowadzili w lutym 1943 r., atakujc wysunite posterunki nieprzyjaciela, wysadzajc linie kolejowe i mosty. Druga operacja podjta

w poowie marca 1943 r. zakoczya si klsk; komandosi tropieni przez Japoczykw musieli wycofa si za rzek Irrawadi, tracc 1/3 ludzi i sprztu. Wingate zdecydowa si rozbudowa siy komandosw do szeciu brygad i podj jednoczenie ataki w wielu punktach na tyach wroga, jednake nie zdy zrealizowa tego planu, gdy zgin w katastrofie lotniczej 24 marca 1944 r.

silnik
ciar

pancerz uzbrojenie 1 dziako kal. 20 mm (Flakvierling 38) 1 karabin maszynowy MG 34 kal. 7,92 mm prdko 38 km/h zasig 200 km

MaybachHL 120 TRM o mocy 265 KM 22 t 10-80 mm

WIRBELWIND
samobiene dziao przeciwlotnicze

WASOW ANDRIEJ
(1900-1945) genera

Niemieckie samobiene dziao przeciwlotnicze skonstruowane w maju 1944 r. (pierwszy prototyp) z czterolufowym dziakiem ka. 20 mm w szecioktnej wieyczce, otwartej od gry, ustawionym na podwoziu czogu *PzKpfw IV. Produkcj pozjazdw, rozpoczt w lipcu 1944 r zakoczono ju w listopadzie tego roku (po wypuszczeniu 86 egzemplarzy), gdy okazao si, e dziaka ka. 20 mm nie s wystarczajco skuteczne w zwalczaniu alianckich samolotw. W grudniu zbudowano 3 prototypy pojazdu uzbrojonego w dziao kal. 30 mm (Flak 103/38) pod nazw Zerstrer/45, ale nie uruchomiono produkcji seryjnej.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Wirbelwind) zaoga 5 osb

onierz Armii Czerwonej od 1919 r., uwaany za jednego z najzdolniejszych dowdcw, w 1930 r. wstpi do partii komunistycznej. W latach 1938-39 by w Chinach szefem sztabu gen. A. Czerepanowa - doradcy *Czang Kai-szeka. Po powrocie do ZSRR w listopadzie 1939 r. obj dowodzenie 99 dywizj w Kijowskim Okrgu Wojskowym i szybko uczyni z niej jedn z najlepszych w okrgu; w 1940 r. zostaa odznaczona Orderem Czerwonego Sztandaru, Wasow za otrzyma Order Lenina. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 r. dowodzi w stopniu generaa-majora 4 korpusem zmechanizowanym w rejonie Przemyla, a nastpnie zosta mianowany dowdc 37 armii. Po wyprowadzeniu resztek rozbitej armii z kota kijowskiego powierzono mu w listopadzie 1941 r.

277
dowodzenie 20 armi, ktra odniosa due sukcesy w czasie kontrofensywy pod *Moskw w grudniu 1941 r.; 24 stycznia odznaczono go Ordrem Czerwonego Sztandaru i awansowano o jeden stopie. W marcu 1942 r. obj stanowisko zastpcy dowdcy Frontu Wochowskiego. W maju 1942 r. wraz z resztkami dowodzonej przez niego 2 armii uderzeniowej, pozbawionej pomocy ze strony innych formacji, dosta si do niewoli i postanowi wspdziaa z Niemcami w celu obalenia dyktatury Jzefa Stalina. Od grudnia 1942 r. przewodzi Rosyjskiemu Komitetowi Narodowemu z siedzib w Smolesku. Wyda 13-punktowy manifest smoleski" wzywajcy do obalenia Stalina; zapowiada w nim nadanie chopom ziemi, uwolnienie winiw politycznych i przyznanie niezalenoci narodom ZSRR. W kwietniu 1944 r. stan na czele Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej (ROA) tworzonej z jecw radzieckich i przymusowych robotnikw wywiezionych do Niemiec. W maju 1945 r. wraz z 1 dywizj gen. Siergieja Buniaczenki udzieli pomocy powstacom praskim, wypierajc garnizon SS. Wkrtce podda swoje oddziay wojskom amerykaskim. Wydany w rce radzieckie, w 1946 r. wraz z 6 innymi przywdcami ruchu zosta skazany na mier i powieszony. WOCHY dziaania wojenne 1943-45

WOSKIE SIY POWIETRZNE stao si moliwe dziki wsparciu okrtw i lotnictwa. 12 wrzenia Niemcy, zagroeni odciciem przez nadcigajc z poudnia 8 armi, wycofali si pocztkowo na lini rzeki Volturno, a pniej za umocnienia na linii rzek Garigliano, Rapido i Sangro (zimowa linia). Dwie armie alianckie poday wzdu zachodniego wybrzea w stron Rzymu. W nocy z 17 na 18 stycznia 1944 r. alianci uderzyli na gwne pozycje niemieckiej obrony na rzece Garigliano, ale ataki zaamay si. Prbujc odcign cz si niemieckich z gwnego frontu i wyj na tyy obrony, amerykaski VI korpus dokona 22 stycznia desantu w rejonie *Anzio-Nettuno, jednake operacja nie przyniosa spodziewanego efektu. Dopiero 19 maja Sprzymierzeni przeamali obron niemieck (w czym duy udzia mia 2 Korpus Polski) i otworzyli sobie drog na Rzym, do ktrego weszli 4 czerwca 1944 r. W lipcu i sieipniu wojska alianckie wyzwoliy rodkowe Wochy (m.in. Ankon - zdobyta przez 2 Korpus Polski; Livorno, Florencj), a nastpnie podeszy do linii *Gotw blokujcej drog na pnoc Woch. Przed nadejciem zimy nie udao im si przeama w caoci tego pasa obrony. Dziaania ofensywne alianci podjli na wiosn; 9 kwietnia uderzyli midzy Faenz i jeziorem Comaccio. 21 kwietnia 2 Korpus Polski opanowa Boloni, do 25 kwietnia oddziay 8 i 5 armii przekroczyy Pad. W tym czasie na pnocy Woch wybucho powstanie. 29 kwietnia dowdca niemieckich si we Woszech gen. Heinrich von *Vietinghoff Scheel podpisa akt bezwarunkowej kapitulacji wojsk liczcych ok. 1 min onierzy. Ostatnie walki ustay 2 maja. WOSKA MARYNARKA WOJENNA -> REGG1A MARINA WOSKIE SIY POWIETRZNE -> REGGIA AERONAUTICA

Po opanowaniu Sycylii w sierpniu 1943 r. wojska Sprzymierzonych przystpiy do inwazji na Pwysep Apeniski. Plan opracowany w lipcu 1943 r. pod bezporednim kierownictwem dowdcy 15 Grupy Armii gen. Harolda *Alexandra przewidywa ldowanie w listopadzie 1943 r. brytyjskiej 8 armii (dowdca gen. Bernard *Montgomery, pniej gen 01iver *Leese) i amerykaskiej 5 armii (dowdca gen. Mark *Clark) w trzech rejonach na poudniu pwyspu i poczenie si w rejonie Salemo. Siy niemieckie liczyy 17 dywizji, ktrymi na pnocy dowodzi felmarsz. Erwin *Rommel, a na poudniu felmarsz Albert *Kesselring. 3 wrzenia dywizje 8 armii przeprawiy si przez Cienin Messysk i dokonay desantu w Reggio di Calabria, gdzie nie napotkay wikszego oporu wojsk woskich. 8 wrzenia, po ogoszeniu kapitulacji Woch Niemcy przystpili do rozbrajania wojsk woskich (operacja Achse"). 9 wrzenia w rejonie Salemo przystpiy do ldowania oddziay amerykaskiej 5 armii i brytyjskiego X korpusu. Przez kilka nastpnych dni ich sytuacja bya krytyczna, gdy wojska niemieckie podejmoway energiczne przeciwdziaanie. Utrzymanie przyczkw

Andriej Wtasow przemawia do onierzy ROA na froncie wschodnim

Opanowanie poudniowych Woch przez Sprzymierzonych

278

Opanowanie poudniowych Woch przez Sprzymierzonych

279

WOJENNO-WOZDUSZNYJE SIY
cia, osony i rozpoznania na rzecz wojsk ldowych. Z tego wzgldu lotnictwo bombowe stanowio mniejszo w siach powietrznych (ok. 4 5 % w caoci lotnictwa, 3 1 % w zachodnich okrgach), nie podejmowano na wiksz skal produkcji samolotw bombowych dalekiego zasigu (samolot tego rodzaju *Pe-8 zosta wyprodukowany w 79 egzemplarzach). Na rozwoju lotnictwa myliwskiego negatywnie zawaya koncepcja z pocztkw lat trzydziestych, przewidujca wspdziaanie dwupatowych samolotw przechwytujcych i szybkich jednopatw pocigowych. Mimo szybkiego wzrostu liczby produkowanych samolotw (w 1940 r. - 10 565, w 1941 - 15 735) wytwarzano relatywnie mao maszyn nowych typw (w 1941 r . - 3719). Udane konstrukcje *Jak-l, *Mig-3, *H-2 wprowadzano do produkcji z duym opnieniem, a niski poziom techniczny radzieckiego przemysu i mnoce si kopoty technologiczne dodatkowo opniay dostarczanie jednostkom bojowym penowartociowej broni. Wrd 8500 samolotw w jednostkach stacjonujcych na terenie zachodnich okrgw ZSRR tylko 1540 byo maszynami nowych typw, a zaledwie 1 /3 personelu latajcego potrafia posugiwa si nowym sprztem. Sytuacj pogarszaa nie ukoczona reorganizacja si powietrznych (np. ze 106 planowanych nowych pukw lotniczych, tworzonych od stycznia do czerwca 1941 r., sformowano tylko 19), podzia lotnictwa operacyjnego na Fronty i armie, ktry utrudni dowodzenie (zwaszcza przy zej sieci cznoci) oraz koncentracj na najwaniejszych odcinkach, wreszcie niski poziom wyszkolenia pilotw i kadry dowdczej, zdziesitkowanej w wyniku czystek stalinowskich. Pierwszego dnia wojny Luftwaffe, wykorzystujc czynnik zaskoczenia, zniszczya na lotniskach ok. 800 radzieckich samolotw, a 400 zestrzelia w trakcie walk powietrznych (najwiksze sukcesy Niemcy odnieli w pierwszych godzinach walki.

WOSKIE WOJSKA LDOWE

W chwili przystpienia do wojny 10 czerwca 1941 r. liczyy 1 678 tys. onierzy w 72 dywizjach (w tym m.in. 43 piechoty, 5 grskich, 3 pancerne, 3 szybkie), z ktrych powan cz miaa niepen warto bojow; stany dywizji byy niepene, onierze w wikszoci le wyszkoleni, brakowao nowoczesnego sprztu (zwaszcza czogw i artylerii). Wadze pastwa, le oceniajc potencja! Sprzymierzonych, uznay, e wygranie wojny przez o" jest tylko kwesti czasu i wkrtce po klsce Francji przystpiy do demobilizacji (do 15 gaidnia 1940 r. zamierzano zwolni 600 tys. onierzy). Wobec niepowodzenia agresji na Grecj (*Bakany, dziaania wojenne 1940 r.) przerwano demobilizacj i 12 grudnia powoano pod bro kilka rocznikw; w efekcie liczebno si zbrojnych wzrosa do 1 900 tys. onierzy. Sabo rozwinity przemys zbrojeniowy kraju, pozbawionego wystarczajcych zasobw surowcw, nie mg wyekwipowa wojska, a dziaania wymuszone decyzjami politycznymi Benito *Mussoliniego koczyy si fiaskiem. W 1941 r. armia woska poniosa klski w Afryce Pnocnej i Woskiej Afryce Wschodniej. Lata 1942-43 przyniosy dalsze dotkliwe klski: skierowana na front wschodni 8 armia, nie przygotowana do dziaa w rosyjskich warunkach klimatycznych, zostaa rozbita, wojska w Afryce Pnocnej cakowicie zniszczone, bronica *Sycylii 6 ar-

mii czciowo rozesza si do domw (jednostki z Sycylii). Zdemoralizowane, le uzbrojone i le dowodzone wojska na Pwyspie Apeniskim nie mogy stawi skutecznego oporu Niemcom zajmujcym Wochy; ok. 655 tys. onierzy zostao internowanych. W poowie wrzenia 1943 r. pod rozkazami marsz. Pitro Badoglio pozostao 9 dywizji liniowych, 12 dywizji obrony wybrzea i kilkadziesit mniejszych jednostek w sile ok. 480 tys. onierzy. Alianci zezwolili na wystawienie maej grupy bojowej i jeszcze w tym miesicu utworzono 1 zgrupowanie zmotoryzowane (5000 onierzy), rozbudowane na pocztku 1944 r. do 10 tys. onierzy i podporzdkowane (w marcu 1944 r.) dowdcy 2 Korpusu Polskiego.W kwietniu utworzono Woski Korpus Wyzwolenia (Corpo Italiano di Liberatione, CIL) w sile 22 tys. onierzy, ponownie walczcy pod rozkazami dowdcy 2 Korpusu Polskiego. Jednoczenie rzd Mussoliniego w republice *Salo utworzy wasne siy zbrojne, uywane przede wszystkim do zwalczania partyzantw; Niemcy organizowali woskie oddziay pomocnicze (cznoci, saperw, sanitarne). Wojska te, o niewielkiej wartoci bojowej, rozpady si na wiosn 1945 r.

WOJENNO-WOZDUSZNYJE SIY
siy powietrzne Zwizku Radzieckiego

Radziecka doktryna wojenna wyznaczaa siom powietrznym rol wspar-

Opanowanie rodkowych Woch przez Sprzymierzonych

280

Opanowanie rodkowych Woch przez Sprzymierzonych

281
niszczc do poudnia 528 samolotw na lotniskach i 210 w powietrzu). W nastpnych dniach straty radzieckie byy mniejsze, ale w dalszym cigu wysokie: wedug ocen generalnego inspektora Luftwaffe Erharda *Milcha 23 czerwca zniszczono 800 samolotw radzieckich, 24 czerwca - 557,25 czerwca - 351,26 czerwca - 300. Gboko strategiczna Zwizku Radzieckiego (nie doceniona przez niemieckich strategw przygotowujcych plan *Barbarossa), ktra uchronia Armi Czerwon przed druzgocc kiesk w pierwszych miesicach wojny, umoliwia ewakuowanie zakadw lotniczych poza zasig niemieckich bombowcw i kontynuowanie produkcji. Mobilizacja przemysu radzieckiego, po okresie przejciowego zaamania w kocu 1941 r. i na pocztku 1942 r. (produkcja samolotw spada z 1039 w styczniu do 915 w lutym), zacza przynosi efekty: ju w marcu produkcja wzrosa do 1647 samolotw, a co najwaniejsze, budowano nowe typy (czsto projektowane przez konstruktorw przetrzymywanych w specjalnych wizieniach). W marcu 1942 r. oblatano prototyp jednego z najlepszych radzieckich samolotw myliwskich *a-5, w lipcu po raz pierwszy wykorzystano now wersj szturmowca *H-2M, w sierpniu wszed do suby *Jak-9. Radzieckie zakady zaczy otrzymywa surowce i maszyny od aliantw zachodnich, a jednostki lotnicze samoloty (do koca wojny otrzymay ze Stanw Zjednoczonych, Kanady i Wielkiej Brytanii 22 206 samolotw). W maju 1942 r. Naczelne Dowdztwo dokonao reorganizacji si powietrznych polegajcej na formowaniu armii lotniczych w skadzie Frontw. Nowe ramy organizacyjne umoliwiay skuteczniejsze wykorzystanie lotnictwa do osony i wspierania dziaa duych zwizkw wojsk ldowych (zwaszcza pancernych). W operacjach zaczepnych lat 1942-43 na kierunkach gwnych uderze koncentrowano 70-75% samolotw armii lotniczych; w latach 1944-45 procent ten wzrs do 90-95; liczba samolotw biorcych udzia w operacjach zwikszya si z 300-500 w pocztkowym okresie wojny do kilku tysicy w najwaniejszych dziaaniach ostatnich miesicy (np. w operacji beliskiej brao udzia 8400 samolotw). Jednoczenie stale zmniejsza si procentowy udzia samolotw myliwskich (1941 r. - 59%, 1944 r. - 42%) i bombowych (1941 r. 38,8%, 1944 r. - 25%), co wynikao z szybkiego rozwoju lotnictwa szturmowego, ktre na pocztku 1944 r. skupiao ok. 30% wszystkich samolotw bojowych. Wprowadzaniu skuteczniejszej organizacji lotnictwa towarzyszyo zwikszanie produkcji i unowoczenianie uzbrojenia.
Produkcja samolotw w ZSRR

WOJSKO POLSKIE
ska ldowe i marynark wojenn dysponujce wasnym lotnictwem. Dziaaniami wojennymi kierowa Naczelny Wdz (marsz. Edward *migy-Rydz) przy pomocy Sztabu Gwnego i dowdcw rodzajw wojsk; bezporednio podlegali mu dowdcy armii i grup operacyjnych. W wojskach ldowych do 1 wrzenia 1939 r. postawiono w stan gotowoci bojowej i skoncentrowano 22 dywizje piechoty, brygad pancemomotorow, 8 brygad kawalerii, 3 brygady grskie oraz inne oddziay (m.in. Obrony Narodowej, Obrony Wybrzea, Korpusu Ochronu Pogranicza). cznie Wojsko Polskie dysponowao 1 050 000 onierzy, 2063 dziaami i modzierzami, 774 armatami przeciwpancernymi, 475 czogami (*Polska, dziaania wojenne 1939 r.). Jak pisa gen. Tadeusz *Kutrzeba (Bitwa nad Bzur"): Wyszkolenie wojska w dziale taktycznym, we wspdziaaniu broni, byo dobre. Operacyjnie wyszkolenie stao poniej wyszkolenia taktycznego i nie uwzgldniano w dostatecznej mierze nowoczesnego uzbrojenia naszego przeciwnika. Wchodzimy wic do wojny biedni, archaicznie uzbrojeni, ale owiani wspaniaym duchem". Saboci wojsk ldowych by przede wszystkim brak silnej broni pancernej i odpowiedniej iloci przeciwpancernej, za pomoc ktrej mona byoby skutecznie zwalcza niemieckie czogi. Lotnictwo wojsk ldowych (naczelny dowdca lotnictwa i obrony przeciwlotniczej gen. Jzef *Zajc) dysponowao w chwili wybuchu wojny 392 samolotami, w tym 158 myliwskimi, 36 bombowymi i 114 liniowymi (cznie z pomocniczymi - 520 samolotw). Od 23 sierpnia, gdy generalny inspektor si zbrojnych ogosi mobilizacj alarmow lotnictwa, siy powietrzne byy podzielone na lotnictwo dyspozycyjne Naczelnego Wodza (Biygada Pocigowa, Brygada Bombowa i lotnictwo pomocnicze) oraz lotnictwo armijne oddane do dyspozycji dowdcw armii lub grup operacyjnych. Ten ukad organizacyjny

rok
1941 1942 1943 1944 1945 (do maja)

liczba 15 735 25 436 34 900 40 300 20 900

Liczba samolotw w armiach lotniczych istotnie zwikszya si. Wprowadzono do seryjnej produkcji 25 nowych typw samolotw bojowych i 23 nowe typy silnikw skonstruowanych przez inynierw radzieckich. Lotnictwo radzieckie wykonao ok. 4 min lotw bojowych, straty w sprzcie wyniosy ok. 45 tys. samolotw, straty personelu latajcego w latach 1943-45: 48 993 lotnikw, w tym bezpowrotne - 24 835 osb.

WOJSKO POLSKIE
1939-45 Siy zbrojne Rzeczypospolitej powstay w 1918 r. Pod wzgldem organizacyjnym dzieliy si na woj-

WOJSKO POLSKIE
zmienia si w czasie walk w miar przegrupowywania wojsk i strat sprztu (np. rozkazem naczelnego dowdcy lotnictwa z 10 wrzenia wszystkie sprawne samoloty Pil wczono do Brygady Pocigowej). Polskie lotnictwo (z obron przeciwlotnicz) zniszczyo prawdopodobnie 258 samolotw niemieckich i 263 uszkodzio; piloci myliwscy zgosili zestrzelenie 147 samolotw niemieckich (52 Brygada Pocigowa, 95 - lotnictwo armijne), w tym 23 myliwskie, tracc w walkach powietrznych i od pociskw artylerii przeciwlotniczej 53 samoloty; drugie tyle zostao uszkodzonych podczas przymusowych ldowa lub pozostawiono na lotniskach. cznie lotnictwo polskie stracio we wrzeniu 333 samoloty, a do Rumunii ewakuowano 97, w tym 46 myliwskich. Zgino 61 lotnikw, 110 zagino, 63 odnioso rany. Marynarka wojenna (dowdca Obrony Wybrzea kontradm. Jzef *Unrug) dysponowaa w chwili wybuchu II wojny niszczycielem * Wicher (trzy pozostae: *Byskawica, *Burza, *Grom, wykonujc plan *Pekin, wyszy 30 sierpnia do Wielkiej Brytanii), 5 okrtami podwodnymi (*Orzel, *Sp, *Ry, *Wilk, *bik), 1 stawiaczem min *G>yf, 6 minowcami, 2 kanonierkami, torpedowcem oraz pewn liczbjednostek bez wartoci bojowej. Na Helu stacjonowa batalion piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza oraz dwa dywizjony artylerii (Dywizjon Artylerii Nadbrzenej i II Morski Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej) z 32 dziaami staymi i pstaymi kal. od 47 do 152 mm (wzmocnione pniej dziaami zdemontowanymi z zatopionych lub uszkodzonych okrtw i przejtymi w strefie wolnocowej w Gdyni - cznie w toku dziaa wojennych byo 50 dzia). Siy ldowe na wybrzeu obejmoway 13 batalionw piechoty, dwa dywizjony artylerii, bateri nadbrzen Canet" oraz kilka baterii i plutonw wchodzcych w skad innych jednostek; cznie 50 dzia kal. od 37 do 105 mm. Lotnictwo morskie, wyposaone w stare samoloty, nie miao wartoci bojowej i nie odegrao adnej roli w dziaaniach wojennych. W warunkach ogromnej przewagi niemieckich si morskich (m.in. 2 pancerniki szkolne, 3 lekkie krowniki, 9 niszczycieli, 1 torpedowiec, 7 okrtw podwodnych) i powietrznych polskie okrty nie mogy odnie wikszych sukcesw na morzu. Najwikszym osigniciem byo uszkodzenie dwch niszczycieli w pojedynku artyleryjskim toczonym przez dwa stojce w porcie na Helu okrty Gryf i Wicher oraz bateri im. Heliodora Laskowskiego. Ponadto 1 padziernika zaton niemiecki traowiec M 85 po wejciu na min postawion przez okrt podwodny bik. 3 wrzenia najgroniejsze polskie okrty, Gryf i Wicher, zostay zatopione w wyniku atakw lotnictwa. Okrty podwodne nie odniosy sukcesw i w wyniku uszkodze od detonacji bomb gbinowych musiay odej do portw szwedzkich, gdzie zostay internowane (Sp, Ry, bik), lub przedostay si do Wielkiej Brytanii (Wilk, Orze - ten drugi po ucieczce z Tallina). Ogem wszystkie rodzaje polskich si zbrojnych straciy ok. 70 tys. onierzy zabitych i ok. 150 tys. rannych; ok. 580 tys. onierzy dostao si do niewoli. W walkach z Armi Czerwon polego lub zagino 996 onierzy, okoo 2 tys. odnioso rany, do niewoli dostao si 240-250 tys. onierzy, w tym 16 723 oficerw. Okoo 100 tys. onierzy przedostao si do pastw ociennych: do Rumunii ok. 30 tys. (wg danych rumuskich do 22 wrzenia 20 845 onierzy zostao internowanych, a kilka tysicy unikno internowania), na Wgry - 40 382, na Litw - 13 800 osb, na otw - 1315 onierzy. Bezzwocznie przystpiono do odtwarzania si zbrojnych w kraju (jeszcze przed kapitulacj Warszawy gen. Micha *Karaszewicz-Tokarzewski na rozkaz gen. Juliusza *Rmmla zacz tworzy organizacj konspiracyjn Suba Zwycistwu Polski) i na obczynie. FRANCJA 1939-40

282

30 wrzenia prezydent RP Wadysaw *Raczkiewicz powierzy stanowisko premiera i ministra spraw wojskowych gen. Wadysawowi Sikorskiemu, a 7 listopada mianowa go Naczelnym Wodzem. Na podstawie polsko-francuskiej umowy wojskowej z 12 wrzenia 1939 r. i protokou wykonawczego z 21 wrzenia tego roku wadze Francji odday do dyspozycji Wojska Polskiego obz wiczebny w Coetquidan, ktry sta si centrum formowania polskich oddziaw (inne obozy w Parthenay, Angers, St. Cecile, Bollene). 4 stycznia 1940 r. zostaa podpisana umowa o utworzeniu polskich wadz wojskowych i zaczto formowa jednostki wojskowe. Na terytorium Francji powstay: - 1 Dywizja Grenadierw (dowdca gen. Bronisaw Duch): 16 180 onierzy, walczya od 15 do 21 czerwca 1940 r. w skadzie XX korpusu francuskiego, stracia w walkach 5200 zabitych, rannych i zaginionych: - 2 Dywizja Strzelcw Pieszych (gen. Bronisaw Prugar-Ketling): 15 830 onierzy, walczya w skadzie XLV korpusu francuskiego do 20 czerwca; stracia 2119 onierzy; po przekroczeniu granicy Szwajcarii zostaa internowana; - 3 Dywizja Piechoty (pk Tadeusz Zieleniewski): 7832 onierzy; bya w trakcie szkolenia, z braku uzbrojenia nie wzia udziau w walkach; po rozwizaniu dywizji okrty brytyjskie ewakuoway 1777 onierzy; - 4 Dywizja Piechoty (gen. Rudolf Dreszer): 3152 onierzy; formowana od pocztkw czerwca, nie wzia udziau w walkach; 17 wrzenia kadr dowdcz i ok. 550 onierzy ewakuowano do Wielkiej Brytanii; - Samodzielna Biygada Strzelcw Podhalaskich (gen. Zygmunt *Bohusz-Szyszko): 4778 ludzi, formowana z zamiarem uycia w skadzie kor-

283
pusu ekspedycyjnego aliantw przeznaczonego do wsparcia Finw w wojnie *radzieckofiskiej, do czego nie doszo; przerzucona na pocztku maja do Norwegii, wzia udzia w bitwie o *Narvik; ewakuowana do Francji (przybya do Brestu 14 czerwca), skierowana do obrony rejonu DolCombourg, zostaa rozproszona przez niemieckie oddziay pancerne (uratowaa si tylko grupa 400 onierzy, ktrzy nie zdyli doczy do gwnych si, 2 batalion i kilka maych pododdziaw); - 10 Brygada Kawalerii pancernej (pk Stanisaw *Maczek): 3323 onierzy; kontynuowaa tradycje 10 brygady zmotoryzowanej walczcej we wrzeniu w Polsce. Od 13 czerwca 1940 r. walczya pod Champaubert, Montmirail i Montgivroux; w nocy z 16 na 17 czerwca zdobya Montbard, ale wobec braku paliwa, okrona przez wojska niemieckie, zniszczya wasne czogi; 18 czerwca brygada zostaa rozwizana; cz onierzy przedostaa si do Wielkiej Brytanii. Polskie lotnictwo (dowdca gen. Jzef Zajc) sformowane na pocztku 1940 r. tworzya kadra ewakuowana z Rumunii i Wgier (rozkaz Naczelnego Wodza z 22 lutego 1940 r. usamodzielni lotnictwo jako cz si zbrojnych). W maju 1940 r. miao w skadzie: - 1/145 Dywizjon Warszawski (34 samoloty); -11/8 Dywizjon Krakowsko-Poznaski, z ktrego poowa (Eskadra Montpellier") bya wyekwipowana w samoloty i gotowa do akcji, a poowa czekaa na dostaw samolotw; - III Dywizjon - rozpocz szkolenie; - IV Dywizjon - szkolony na francuskim sprzcie. Ponadto lotnictwo polskie dysponowao 5 kluczami. W walkach z Niemcami wzio udzia 150 pilotw (strcono 13), ktrzy zestrzelili 56 samolotw nieprzyjacielskich. WIELKA BRYTANIA 1939-45 Wobec zaamywania si Francji premier Wadysaw Sikorski zawar ustne porozumienie z premierem Winstonem Churchillem w sprawie przeniesienia polskiego wojska i wadz na terytorium Wielkiej Brytanii. Z Francji ewakuowano 19 451 onierzy oraz ok. 3 tys. osb cywilnych; cznie na terytorium brytyjskim znalazo si w lipcu 1940 r. 27 614 osb (w tym zaogi okrtw oraz ohiierze, ktrzy przybyli wczeniej). 5 sierpnia 1940 r. zostaa zawarta polsko-brytyjska umowa wojskowa legalizujca pobyt wojsk polskich na wyspach. W Wielkiej Brytanii zostay sformowane w ramach wojsk ldowych: - 1 Korpus Polski (pierwszy dowdca gen. Marian * Kukie) przeznaczony do obrony Wysp Brytyjskich, szkolenia onierzy i formowania innych jednostek. Z czasem wyoniono z niego 1 Dywizj Pancern, 1 Samodzieln Brygad spadochronow i w 1945 r. 4 Dywizj Piechoty; - 1 Dywizja Pancerna (gen. Stanisaw Maczek, od 20 maja 1945 - gen. Klemens Rudnicki), formowana w Szkocji od marca 1942 r. w oparciu

WOJSKO POLSKIE
o onierzy b. 10 brygady kawalerii pancernej. Od koca lipca 1944 r. walczya w skadzie kanadyjskiego II korpusu w *Normandii, gdzie odznaczya si w bitwie pod *Falaise. Nastpnie braa udzia w walkach w pnocnej Francji, Belgii (zdobya Merxplas), Holandii (zdobya Baarle-Nassau, Alphen, Golze, Bred, ufortyfikowany rejon Moerdijk). Szlak bojowy zakoczya 6 maja 1945 r. w Wilhelmshaven; - 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa (gen. Stanisaw *Sosabowski, nastpnie od 9 grudnia 1944 kolejno: ppk Stanisaw Jachnik, pk Jan Kamiski, ppk Antoni Szczerbo-Rawicz); powstaa w poowie 1941 r. Pierwotnie planowano wykorzysta j do desantu na Warszaw, po zarzuceniu tego projektu walczya 18-26 wrzenia 1944 r. w rejonie *Arn-hem, w 1945 r. wchodzia w skad brytyjskich si okupacyjnych w Niemczech; rozwizana w lipcu 1947 r.; - 4 Dywizja Piechoty; w kocu wojny bya skompletowana w 80% i nie wzia udziau w walkach; - 16 Samodzielna Brygada Pancerna (pk Tadeusz Majew-

Wladyslaw Sikorski dekoruje krzyem Virtuti Militari sztandar Brygady Podhalaskiej 21 lipca 1940 r.

WOJSKO POLSKIE, WRZESIE 1939-1

Szeregowy piechoty w umundurowaniu sukiennym wz. 36, oporzdzeniem bojowym. Tak umundurowani byli onierze w czasie uroczystych wystpie

Genera brygady w ubiorze subowym

Szeregowy w tzw. stroju patrolowym, z paszczem zrolowanym i przeoonym przez rami

Starszy szeregowiec cznoci w paszczu, z oporzdzeniem

WOJSKO POLSKIE
ski); sformowana na wiosn 1941 r., uzupeniona w 1945 r. Polskie Siy Powietrzne w Wielkiej Brytanii zostay utworzone po uchwaleniu przez parlament brytyjski 22 sierpnia 1940 r. ustawy zezwalajcej na formowanie w tym pastwie samodzielnych obcych jednostek. Na mocy tej ustawy rzdy polski i biytyjski zawary umowy regulujce tworzenie i dziaalno jednostek lotniczych. W czasie wojny utworzono 8 dywizjonw myliwskich (302, 303, 306, 308, 309, 315, 316, 317), dywizjon myliwsko-rozpoznawczy (318), myliwski nocny (307), 4 dywizjony bombowe (300, 301, 304, 305) oraz dywizjon samolotw artylerii, Polski Zesp Myliwski i Polsk Eskadr Balonow (ponadto wiele polskich zag latao w jednostkach brytyjskich). Dowdcami Polskich Si Powietrznych byli: gen. pil. Wadysaw Kalkus (od maja do lipca 1940 r.), gen. pil. Stanisaw Ujejski (od lipca 1940 do sierpnia 1943 r.), gen. pil. Maciej Iycki (od wrzenia 1943 do kwietnia 1947 r.). Polscy piloci brali udzia we wszystkich wikszych operacjach lotniczych II wojny wiatowej. Lotnictwo myliwskie wykonao 73 486 lotw, piloci zestrzelili na pewno 749 i prawdopodobnie 175 samolotw, uszkodzili 238. Lotnictwo bombowe i specjalne wykonao 13 041 lotw bojowych, zrzucio 14 708 t bomb i min, przewiozo i zrzucio do Polski oraz krajw okupowanych 15771 materiaw wojennych i 693 skoczkw. Polskie Siy Powietrzne straciy w akcjach bojowych 1250 lotnikw zabitych, 104 zaginionych, 327 w niewoli, 4 internowanych; w lotach transportowych i szkoleniowych zgino 581 lotnikw. Zalkiem Polskiem Marynarki Wojennej w Wielkiej Brytanii byy 3 niszczyciele (Byskawica, Burza, Grom), ktre dotary do tego pastwa 1 wrzenia 1939 r. wykonujc plan Pekin"; we wrzeniu doczy do nich okrt podwodny Wilk, a w padzierniku okrt podwodny Orze. Wspprac z Royal Navy okrelaa polsko-brytyjska umowa z 18 czerwca 1939 r. W czasie wojny Admirali-

302
cja brytyjska wypoyczya polskiej prowadzono pozosta cz armii marynarce: krowniki: *Dragon i (od 9 sierpnia do 1 wrzenia 1942 r.); *Conrad, niszczyciele *Garland, w efekcie na Bliskim Wschodzie zna*Piorun, *Orkan, *Ouragan, *Kra- lazo si 114 tys. osb. kowiak, *Kujawiak, *Slzak, okrty podwodne: *Sok, *Dzik, ^Jastrzb, BLISKI WSCHD 1940-45 10 cigaczy (S-l - S-10) oraz okrty Zalkiem Annii Polskiej na Wschodzie pomocnicze (m.in. patrolowce po- bya Samodzielna Brygada Strzelcw mocnicze Mdoc i Pomerol). Karpackich (dowdca pk Stanisaw Ogem okrty Polskiej Marynarki Kopaski) formowana od czerwca Wojennej przebyy 1 213 000 mil 1940 r. w okolicach miasta Homs morskich, eskortoway 787 konwo- w Syrii, ktra bya wwczas terytorium jw, przeprowadziy 1162 patrole mandatowym Francji. Brygada miaa i operacje bojowe, walczyy 40 razy zasili francusk Annie Lewantu. Po z nieprzyjacielskimi okrtami nawod- upadku Francji na rozkaz gen. Sikornymi i 175 razy z podwodnymi, za- skiego przesza 27-30 czerwca 1940 r. topiy 7 okrtw nawodnych (i 2 do Palestyny (mandat biytyjski); braa prawdopodobnie), 2 podwodne (i 3 udzia w walkach z wojskami niemiecprawdopodobnie), 39 statkw i trans- ko-woskimi w Afryce Pnocnej (Toportowcw (i 2 prawdopodobnie), ze- bruk), w czasie ktrych stracia 638 ostrzeliy 20 samolotw (i 10 prawdo- nierzy zabitych, rannych, zaginionych. 3 podobnie). Straty wasne wyniosy 6 maja 1942 r. rozwina si w 3 Dywizj jednostek zatopionych w akcji {Orze, Strzelcw Karpackich, w poowie 1943 Jastrzb, Grom, Orkan, Kujawiak, r. wesza w skad 2 Korpusu Polskiego. Mdoc), oraz jedna (Dragon) storpe- W poowie 1941 r. utworzono Dodowana i wykorzystana jako element wdztwo Wojsk Polskich na rodkosztucznego portu; cznie zgino wym Wschodzie; dowdc od 1 gru404, rannych zostao 191 marynarzy dnia 1941 r. zosta gen Jzef Zajc. i oficerw. Po ewakuacji Armii Polskiej ze Zwizku Radzieckiego gen. Sikorski zatwierdzi 12 wrzenia 1942 r. now ZWIZEK RADZIECKI 1941-42 organizacj wojsk polskich na rodNa mocy umw zawartych przez kowym Wschodzie, wprowadzajc rzd polski z rzdem radzieckim nazw Armia Polska na Wscho30 lipca i 14 sierpnia 1941 r., przydzie"; 1 marca 1943 r. liczya 66 192 stpiono do formowania w okrgu onierzy i oficerw, z ktrych 2493 orenburskim Armii Polskiej w ZSRR. czekao na na transport do Wielkiej Stan liczebny rs szybko: 15 paBrytanii (pniej wstrzymano wysydziernika byo ju 38 273 onierzy anie onierzy). 16 czerwca gen. Si(a take 1747 kobiet i dzieci oraz korski ogosi decyzj o utworzeniu 2 1103 mczyzn nie przyjtych do Korpusu Polskiego oraz utrzymaniu wojska), 15 lutego 1942 r. - 48 411 dowdztwa Armii Polskiej na ludzi, 15 marca - 66 750. Wadze raWschodzie do momentu odejcia 2 dzieckie ograniczay dostawy ywnokoipusu na front. W jego skad (doci; po interwencji dowdcy armii wdca gen. Wadysaw Anders) wegen. Wadysawa *Andersa u Jzefa szy: 3 Dywizja Strzelcw KarpacStalina zgodziy si dostarczy 44 tys. kich i 5 Kresowa Dywizja Piechoty racji. W tej sytuacji zdecydowano si (obie z powodu braku uzupenie ewakowa cz wojsk do Persji (Iramiay po 2 Brygady Piechoty), 2 Sanu). Od 24 lutego do 3 kwietnia 1942 modzielna Grupa Artylerii, 2 Samor. ewakuacja obja 33 069 onierzy dzielna Brygada Czogw i inne. i 10 789 osb cywilnych. W wyniku 7 grudnia 1943 r. zapada decyzja dalszych stara gen. Andersa i naciskw wadz brytyjskich, zaintereso- 0 wysaniu koipusu do Woch, gdzie wanych wzmocnieniem swoich si na po transporcie w piciu rzutach znaBliskim Wschodzie, na podstawie laz si jako cao (stan liczebny porozumienia z 26 lipca 1942 r. wy1 maja 1944 r. - 45 999 oficerw

303
i onierzy) w kwietniu 1944 r. Bema, 1 Brygada Pancerna im. Bohai wszed w skad brytyjskiej 8 armii. terw Westerplatte, 1 Puk Lotnictwa W kocowym etapie wojny 2 korpus Myliwskiego Warszawa" oraz inne zosta powanie powikszony. W dy- jednostki (cznie ok. 25 500 oniewizjach piechoty sformowano trzeci rzy). Na podstawie rozkazu dowdcy brygad piechoty, powikszono korpusu z 27 grudnia przystpiono do 2 grup artylerii, rozpoczto for- formowania 3 dywizji piechoty im. mowanie 2 dywizji pancernej oraz 14 Romualda Traugutta. 16 marca 1944 samodzielnej brygady pancernej. W r. utworzona zostaa (w wyniku rozmaju 1945 r. 2 korpus mia na froncie winicia 1 Korpusu Polskich Si 55,7 tys. onierzy i by w peni jed- Zbrojnych w ZSRR) Armia Polska nostk pancerno-motorow. Szlak w ZSRR, ktr 29 lipca przemianobojowy korpusu prowadzi znad rze- wano na 1 armi Wojska Polskiego ki Sangro przez *Monte Cassino, An- (dowdca gen. Zygmunt Berling, od kon, lini *Gotw, Apenin Emilia- 4 padziernika 1944 r. gen. Wadyski, rzek Senio do Bolonii. saw *Korczyc, od 18 grudnia 1944gen. Stanisaw *Popawski). W jej ZWIZEK RADZIECKI 1943-45 skad, oprcz jednostek 1 korpusu, Po zerwaniu przez rzd radziecki sto- weszy tworzone pniej: 4 dywizja sunkw dyplomatycznych z rzdem piechoty im. J. Kiliskiego i 6 Dywipolskim (nota z 24 kwietnia 1943 r.) zja Piechoty, 1 Brygada Kawalerii, 2 wadze ZSRR wyraziy zgod (8 ma- i 3 Brygada Artylerii Haubic, 5 Bryja) na propozycj komunistycznego gada Artylerii Cikiej, 1 Dywizja Zwizku Patriotw Polskich w spra- Artylerii Przeciwlotniczej, 1 Brygada wie sformowania polskiej jednostki. Saperw. Oddziay armii bray udzia 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Ko- w walkach nad rodkow Wis, ciuszki (dowdca gen. Zygmunt o Warszaw, przeamaniu Wau Po*Berling, od 20 listopada 1943 r. - morskiego, operacji pomorskiej, walgen. Wojciech Bewziuk), sformowana kach o Koobrzeg, operacji berliw Sielcach koo Riazania, szkolenie skiej (16 kwietnia sforsoway Odr), rozpocza 1 czerwca i osigna stan o Berlin (1 Dywizja Piechoty im. ok. 16 tys. onierzy (cznie z jedno- Tadeusza Kociuszki, 2 Brygada stkami pozaetatowymi). 10 sierpnia Artylerii Haubic, 6 Zmotoryzowany wesza w skad 1 Korpusu Polskich Batalion Pontonowo-Mostowy oraz Sil Zbrojnych w ZSRR. 12-13 pa- Jednostka Odwodu Naczelnego I Brygada dziernika 1943 r. stoczya sw pierw- Dowdztwa sz walk pod *Lenino. Szlak bojowy Modzierzy) i 3 maja zakoczyy prowadzi przez Dblin, Warszaw- szlak bojowy nad ab. 22 sierpnia Prag, Wa Pomorski do Berlina, 1945 r. 1. armia Wojska Polskiego gdzie zdobya kompleks budynkw zostaa rozwizana. Politechniki, dwie stacje kolei miej- 2. Armia Wojska Polskiego powstaskiej i dosza do parku Tiergarten, Ko- a na mocy rozkazu Naczelnego Dolumny Zwycistwa (na ktrej polscy wdztwa Wojska Polskiego onierze zawiesili biao-czerwona z 20 sieipnia 1944 r. (dowdca gen. flag) oraz Bramy Brandenburskiej. Karol *wierczewski, od 25 wrzenia 1 Korpus Polskich Si Zbrojnych 1944 r. - gen. Stanisaw Popawski, w ZSRR zosta! utworzony 10 sierp- ponownie wierczewski od 28 grunia 1943 r. (jego dowdca gen. Zyg- dnia 1944 r. do 9 maja 1945 r.). W munt Berling pozostawa jednocze- skad armii weszy 5 i 7 Dywizja nie dowdc 1 Dywizji Piechoty im. Piechoty i 8 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kociuszki); w jego skad Bartosza Gowackiego, 9 i 10 Dywesza 1 Dywizja Piechoty im. Tade- wizja Piechoty, 9 i 14 Brygada Artyusza Kociuszki oraz jednostki nowo lerii Przeciwpancernej, 2 Dywizja formowane: 2 Dywizja Piechoty im. Artylerii Przeciwlotniczej oraz 4 BryJana Henryka Dbrowskiego, 1 Bry- gada Saperw. Annie wspieray jedgada Artylerii Armat im. gen. Jzefa nostki odwodu Naczelnego

WOJSKO POLSKIE
Dowdztwa: 2 Dywizja Artylerii i 1 Korpus Pancerny. 4 kwietnia 1945 r. 2 armia otrzymaa rozkaz wejcia do I rzutu 1 Frontu Ukraiskiego prowadzcego operacj berlisk. 16 kwietnia jej jednostki sforsoway Nys uyck i dotary do przedmie Drezna, stoczyy cik bitw obronn pod Budziszynem. Od 7 maja braa udzia w operacji praskiej i dosza do Melnika oraz akovic, gdzie zakoczya szlak bojowy. Zostaa rozformowana na podstawie rozkazu naczelnego dowdcy Wojska Polskiego z 2 sierpnia 1945 r. 3. Annia Wojska Polskiego bya formowana na podstawie rozkazu Naczelnego Dowdcy z 6 padziernika 1944 r.; fomiowania nie dokoczono, a jednostki, ktre osigny gotowo bojow, wcielono do 1 i 2 armii. Tworzenie lotnictwa zapocztkowa rozkaz dzienny dowdcy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kociuszki. Na jego podstawie powstaa 1 eskadra lotnictwa myliwskiego, ktr 20 sieipnia 1943 r. wczono do 1. puku lotnictwa myliwskiego Warszawa". 1 kwietnia 1944 r. powsta 2 puk nocnych bombowcw Krakw" 31 padziernika 1944 r. powstao Dowdztwo Lotnictwa Wojska Polskiego (dowdca gen. Fiodor Polynin). 30 sieipnia z obu pukw oraz radzieckiego puku lotnictwa szturmowego utworzono 1 Polsk Dywizj Lotnicz, przemianowan wkrtce na 4 Mieszan Dywizj Lotnicz. Braa udzia w walkach nad rodkow Wis, na Pomorzu i Brandenburgii. We wrzeniu przystpiono do fomiowania 1 Mieszanego Korpusu Lotniczego obejmujcego 1 dywizj lotnictwa bombowego, 2 dywizj lotnictwa szturmowego, 3 dywizj lotnictwa myliwskiego; powstao te kilka jednostek specjalnych. W czasie wojny polskie jednostki lotnicze wykonay 13 624 loty, zniszczyy 16 samolotw na pewno i 4 prawdopodobnie, 25 czogw, 294 wagony, 28 parowozw. Zgino 94 lotnikw, stracono 36 samolotw zniszczonych i 24 uszkodzone. Maiynarka wojenna miaa charakter symboliczny; skadaa si z 1 Zapasowego Samodzielnego Morskiego Batalionu oraz kutra Korsarz.

miniaturowe okrty podwodne

Brytyjskie miniaturowe okrty podwodne zaprojektowane przez kmdr. Cromwella H. Varleya w prywatnej stoczni w pobliu Southampton. Jego plany, ulepszone przez adm. Maxa *Hortona i kmdr. Godfreya Herberta (ktry projektowa jednostki tego typu ju w latach 1909-12), day pocztek serii okrtw X. Prototypowe jednostki oznaczone X-3 i X-4 (wczeniejsze numery byy zarezerwowane: nazw X-l nosi okrt podwodny, ktry rozpocz sub w 1929 r., a nazw X-2 nadano przechwyconemu woskiemu okrtowi podwodnemu) zostay zwodowane na pocztku 1942 r. Pierwszy rejs podwodny X-3 odby 24 marca 1942 r. Do 1943 r. przekazano marynarce wojennej 6 bojowych jednostek typu X-5. Byy to udane okrty o ogromnym zasigu na powierzchni (1320 mil z adunkami wybuchowymi), ktre mogy przebywa 80 godzin w zanurzeniu, podajc z prdkoci 2 wzw (aczkolwiek co 12 godzin musiay wynurzy si w celu przewietrzenia wntrza). Okazay si jednak bardzo wraliwe na sztormow pogod. Ponadto ciasne wntrze byo niewygodne dla zaogi i dlatego w trakcie duszych rejsw due okrty podwodne holoway te miniaturowe jednostki na powierzchni, a dopiero bezporednio przed akcj

X-6 (1.) i X-7 (2.), ktre wziy udzia w ataku na Tirpitza

305
zaogi przechodziy na swoje stanowiska. Jedyn broni okrtw X byy dwie miny zawierajce po 1993 kg torpexu. Zaoga po ustawieniu zapalnika czasowego (do 36 godzin) zwalniaa je pod kadubem atakowanej jednostki. Mimo oczywistych zalet lilipucich okrtw admiralicja niechtnie wysyaa je do akcji, uwaajc je za bro samobjcz. Najgoniejsz akcj by atak na pancerniki niemieckie *Tirpitz, *LUIZOM i krownik liniowy *Scharnhorsi zakotwiczone w Altenfiordzie w Norwegii (operacja Source"). 11 wrzenia 1943 r. sze X (X-5, X-s6, X-7 z rozkazem zaatakowania nrpitza, X-H - Littzowa, X-9,X-10 - Scharnkorsta) holowanych przez sze duych okrtw wyszo z Loch Cairnbawn w Szkocji. X-8 i X-9 zatony w czasie rejsu. 22 wrzenia 1943 r. X-6 (dowdca por. Donald Cameron) zdoa przedrze si przez sieci otaczajce Tirpitza i zrzuci miny pod jego kadubem. Tego samego wyczynu dokonaa zaoga X-7 (dowdca por. Godfrey Place) . Wybuchy min uszkodziy kadub pancernika, eliminujc go ze suby do marca 1944 r. Zaogi obydwu okrtw podwodnych (z wyjtkiem dwch marynarzy z X-7, ktrzy zatonli) dostay si do niewoli. Prawdopodobnie rwnie X-5 przedosta pod kadub Tirpitza, jednake zosta zatopiony, gdy poszukiwa wyjcia z fiordu. X-10, ktry mia zaatakowa Scharnhorstcu nie rozpocz akcji ze wzgldu na awarie yroskopu i peryskopu. Okrty X posuyy w okresie grudzie 1943 r.-kwiecie 1945 r. jako wzorzec do budowy 12 wikszych jednostek XE (dugo 16,2 m, wyporno podwodna 33,5 t) przeznaczonych do suby na Pacyfiku (zmiany polegay m.in. na zainstalowaniu urzdze klimatyzacyjnych we wntrzu). Rozpoczy sub w kocu lipca 1945 r. Naj-

X
wikszym sukcesem zakoczy si atak XE-1 (dowdca por. J.E. Smart) i XE-3 (dowdca por. I.E. Fraser) na japoski krownik Takao, ktry zosta ciko uszkodzony w wyniku eksplozji min zrzuconych pod jego kadubem przez lilipucie okrty. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (X-5) zaoga 4 osoby wyporno podwodna 30 t napd silnik dieslowski o mocy 42 KM oraz silnik elektryczny o mocy 30 KM dugo 15.7 ni szeroko 1,8 m prdko w zanurzeniu 5,5 wza (z adunkami wybuchowymi) prdko na powierzchni 6,5 wza (z adunkami wybuchowymi) zasig na powierzchni 1320 mil (przy prdkoci 4 wzy z adunkami wybuchowymi) uzbrojenie 2 miny z zapalnikami czasowymi o ciarze 1993 kg kada

YAMAMOTO ISOROKU
(1884-1943) admira

YAMASHITA TOMOYUKI
(1885-1946) genera

Najwybitniejszy japoski strateg i dowdca morski, uczestnik wojny rosyjsko-japoskiej 1904-05 (w bitwie pod Cuszim straci dwa palce na skutek eksplozji dziaa). Od 1926 r. by attache morskim w Waszyngtonie. W 1928 r. po powrocie do Japonii obj dowodzenie lotniskowcem *Akagi. W 1930 r. uczestniczy w londyskiej konferencji rozbrojeniowej. Pniej kierowa wydziaem techniki departamentu lotnictwa morskiego. W kocu 1934 r. pojecha ponownie do Londynu na konferencj rozbrojeniow, w czasie ktrej wystpi przeciw jakimkolwiek ograniczeniom rozwoju floty japoskiej. W 1936 r. zosta wiceministrem marynarki wojennej. W przededniu wybuchu II wojny wiatowej obj dowodzenie flot japosk. Przekonany o nieuchronnoci wojny ze Stanami Zjednoczonymi (ktrej by przeciwny, poniewa uwaa, e Japonia nie moe tej wojny wygra), uzna, e jedyn szans zwycistwa jest zniszczenie amerykaskiej Floty Pacyfiku bazujcej na Hawajach. W listopadzie 1940 r. wyda rozkaz rozpoczcia analiz ewentualnego ataku na *Pearl Harbor. 3 grudnia 1941 r. nada do wiceadm. Chuichi *Nagumo zakodo-

Isoroku Yamamoto

wany rozkaz Niitaka yama nobore" (wspi si na gr Niitaka") oznaczajcy wezwanie do ataku na Pearl Harbor. W czasie wojny by autorem wielu planw operacji floty japoskiej i bezporednio dowodzi ni w bitwie o *Midway, przyjmujc pen odpowiedzialno za niekorzystny dla Japoczykw wynik walki. Zgin 18 kwietnia 1943 r. w czasie podry inspekcyjnej, ktrej plany rozszyfrowa wywiad amerykaski (*Magic): samolot Betty", ktrym lecia, zosta zestrzelony nad wysp Bougainville przez myliwiec P-38 pilotowany przez kpt. Thomasa G. Lanphiera.

Absolwent Akademii Wojskowej w Tokio (1908), by attache wojskowym w Szwajcarii, Niemczech i Austrii. Za udzia w nieudanym przewrocie wojskowym w 1936 r. zosta wysany w charakterze dowdcy brygady do Korei, a pniej do Mandukuo. W 1937 r. w wojnie z Chinami dowodzi dywizj piechoty. W lipcu 1940 r. powrci do Tokio, powoany na stanowisko generalnego inspektora lotnictwa (zastpi gen. Hideki *Tojo). W kocu 1940 r. przewodniczy japoskiej misji wojskowej, ktra zapoznawaa si z niemieckimi i woskimi dowiadczeniami wojennymi. Po powrocie do Tokio przedstawi raport, w ktrym na podstawie porwnania z wojskami wizytowanych pastw oceni armi japosk jako nie przygotowan do dziaa wojennych. Jego stanowisko nie spodobao si ministrowi wojny Hideki Tojo, od dawna zagorzaemu wrogowi Yamashity, nalecego do rywalizujcej frakcji militarnej. Na polecenie ministra w marcu 1941 r. Yamashita zosta oddelegowany do Mandurii. Powrci do Japonii w listopadzie 1941 r., powoany na stanowisko dowdcy 25 armii przeznaczonej do dziaa na *Malajach i do zdobycia *Singapuru; w wyniku zwyciskiej kampanii, ktrej ukoronowaniem byo zdo-

307
bycie Singapuru w lutym 1942 r., zyska przydomek tygrysa Malajw". Traktowany przez premiera Tojo jako konkurent do wadzy (po zwycistwie w Singapurze nie pozwolono mu zoy raportu cesarzowi), zosta ponownie oddelegowany do Mandukuo, gdzie do chwili upadku rzdu Tojo dowodzi wojskami 1 Grupy Armii. W lipcu 1944 r. obj dowodzenie 14 armi na Filipinach; kierowa obron *Leyte i *Luzonu. 2 wrzenia 1945 r. odda si do niewoli. Midzynarodowy Trybuna Wojskowy dla Dalekiego Wschodu uzna go za winnego zbrodni wojennych w Manili (prawdopodobnie zbrodnie popeniy odziay piechoty morskiej, nie podlegajce Yamashicie). Zosta skazany na kar mierci i powieszony w lutym 1946 r. w rejonie wyspu Truk Yamato zosta uszkodzony torped amerykaskiego okrtu podwodnego Skate. 7 kwietnia 1945 r. w eskorcie krownika i 8 niszczycieli wyruszy z portu Kur (bez zapasu paliwa na powrt), aby niszczy amerykask flot inwazyjn pod *Okinaw. Trzy godziny po wyjciu z bazy zosta wykryty przez radary okrtw podwodnych i nastpnego dnia na poudniowy zachd od Kiusiu zaatakowany przez samoloty bombowe oraz torpedowe z lotniskowcw Belleau Wood, Bennington, Bunker HM, Cabot, Cowpens, Essex, Hancock, *Hornet, Intrepid, Langley, San Jacinto, Wasp i *Yorktown. Pierwsze bomby trafiy o godz 12.45, a 98 minut pniej pancernik poszed na dno ugodzony 7 bombami i 11 torpedami. Zgino 2498 marynarzy, zaledwie 23 oficeYAMATO rw i 246 marynarzy uratowao si. okrt Podczas ataku Amerykanie stracili tylko 10 samolotw. Superpancernik japoski zwodowany 8 sierpnia 1940 r., mia by niezwycionym okrtem, tak silnie DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE opancerzonym (pokad 228 mm, (1944 r.) kadub 406 mm) i uzbrojonym wyporno 63 tys. t (9 dzia kal. 457 mm), e nie mg- dugo 263 m by mu zagrozi aden pancernik szeroko 38,9 m amerykaski. Budowa tego okrtu zanurzenie 10,4 m oraz siostrzanego Musashi pozosta- prdko 27 wzw waa pod tak cis tajemnic, e uzbrojenie alianci dowiedzieli si o jego istnie9 dzia (3 x 3) kal. 457 mm niu dopiero w czasie pierwszej ak12 dzia kal. 155 mm cji bojowej. Do suby wszed 24 dziaa przeciwlotnicze kal. 127 mm 16 grudnia 1941 r. W czasie bitwy 98 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm o *Midway z jego pokadu dowo7 wodnosamolotw dzi siami japoskimi adm. Isoroku *Yamamoto (po tej bitwie zapada decyzja o przebudowie znajdujcego YOKOSUKA D4Y SUISEI si w stoczni trzeciego okrtu typu (Judy") Yamato na lotniskowiec *Shinan). samolot W padzierniku 1944 r. by okrtem Japoski samolot przeznaczony do flagowym adm. Takeo Kurity w cza- startw z lotniskowcw, wyprodusie bitwy o zatok *Leyte. 24 pa- kowany w 1942 r. jako samolot rozdziernika zosta uszkodzony bomba- poznawczy (D4Y1); nastpnie mi samolotw z amerykaskich lot- w 1943 r. opracowano wersj bomniskowcw Intrepid i Cabot; tego bowca nurkujcego (D4Y2). Samosamego dnia zaton siostrzany okrt loty obydwu wersji ze wzgldu na Musashi trafiony bombami i torpe- brak opancerzenia kabiny pilota dami samolotw z lotniskowcw i silnikw poniosy due straty Cabot, *Enterprise, *Essex, Fran- w starciach z amerykaskimi myklin, Intrepid. 25 grudnia 1944 r. liwcami. Trzecia wersja D4Y3

YOKOSUKA P1Y1 GINGA

z silnikiem gwiazdowym Mitsubishi Kinsei o mocy 1560 KM bya najszybsza (624 km/h na wys. 5640 m); wszystkie wykorzystano do samobjczych atakw. cznie wyprodukowano 2319 samolotw tego typu.
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (D4Y2) silnik Aichi Atsuta o mocy 1180 KM rozpito 11,5 m dugo 10,2 m maks. masa startowa 3910 kg maks. prdko 580 km/h zasig 2110 km uzbrojenie 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 1 karabin maszynowy kal. 7,92 mm bomby do 500 kg

YOKOSUKA MXY-7 OHKA

-+ OHKA MXY-7, Yokosuka

YOKOSUKA P1Y1 GINGA

(Frances") samolot Japoski samolot bombowy zaprojektowany w 1940 r. w zakadach Yokosuka przez zesp pod kierunkiem Tadanao Mitsuzi i Masao Yamana, produkowany by w zakadach Nakajima Hikoki HK od lutego 1943 r. Trudnoci techniczne z silnikami i systemami pokadowymi, jakie ujawniono podczas prbnych lotw w sierpniu 1943 r., zmusiy producenta do wprowadzenia wielu poprawek. Pierwsze samoloty dostarczono do jednostek bojowych dopiero w padzierniku 1944 r. Nie odegray wikszej roli w walkach na Pacyfiku, poniewa brakowao wyszkolonych pilotw i paliwa. Startoway gwnie z lotnisk ldowych na Wyspach Japoskich. Kilkadziesit wykorzystano do samobjczych atakw na flot amerykask w rejonie *Okinawy. cznie wyprodukowano 1002 samoloty (w tym pewn liczb nocnych myliwcw PI Yl-S) .

YORKTOWN
DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (P1YI) silniki 2 x Nakajima Homare 11 o mocy 1820 KM kady rozpito 20 m dugo 15 m maks. masa startowa 13 500 kg maks. prdko 547 km/h zasig 5300 km uzbrojenie 2 dziaka kal. 20 mm lub 1 dziako kal. 20 mm i 1 najciszy karabin maszynowy kal. 13,2 mm 1 torpeda o wadze 880 kg lub 2 bomby po 500 kg albo po 250 kg uszkodzony na skutek wybuchu bomby zrzuconej przez jeden z 9 samolotw B5N Kate" i musia odej do portu w Pearl Harbor, gdzie dokonano najwaniejszych napraw w cigu zaledwie trzech dni. W czasie bitwy o *Midway w czerwcu 1942 r. jego samoloty ciko uszkodziy lotniskowiec Soryu (dobity torpedami okrtu podwodnego Nautilus). 4 czerwca samoloty z lotniskowca Hiryu trafiy Yorktowna trzema bombami, ktre wywoay gwatowny poar. W czasie nastpnego ataku 15 samolotw 5 z nich przedaro si przez ogie zaporowy i trafio okrt dwiema torpedami. Po nieudolnej akcji ratunkowej zosta dobity 6 czerwca przez japoski okrt podwodny 1-168 i zaton nastpnego dnia. 16 maja 1943 r. wszed do suby Yorktown 11 typu Essex zwodowany jako Bon Homme Richard. We wrzeniu i padzierniku 1943 r. jego samoloty oraz samoloty z lotniskowcw *Essex i Independence dokonyway nalotw na wysp Marcus oraz na atole Wysp *Gilberta: Taraw i Makin. W czerwcu 1944 r. w czasie bitwy na Morzu ^Filipiskim jego samoloty (wraz z samolotami z * Enterprise i San Jacinto) uszkodziy lotniskowiec

308
Zuikaku. W lutym i marcu 1945 r. bray udzia w atakach na lotniska wysy Kiusiu. 7 kwietnia 1945 r. uczestniczyy w zatopieniu pancernika *Yamato. 10 lipca 1945 r. wziy udzia w atakach na lotniska Wysp Japoskich. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Yorktown I) wyporno 19 800 t dugo 246,7 m szeroko 25,4 m zanurzenie 6.6 m prdko 32,5 wza uzbrojenie 8 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 16 dzia przeciwlotniczych kal. 28 mm 16 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 28 najciszych karabinw maszynowych kal. 13 mm 81-85 samolotw DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Yorktown II) wyporno 27 1001 dugo 270,7 m szeroko 28,3 m zanurzenie (maks.) 8,8 m prdko 33 wzy uzbrojenie 12 dzia przeciwlotniczych kal. 127 mm 68 dzia przeciwlotniczych kal. 40 mm 56 dziaek przeciwlotniczych kal. 20 mm 91-103 samoloty

YORKTOWN
okrt Lotniskowiec amerykaski zwodowany w 1936 r., po ataku Japoczykw na *Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. przeszed z Atlantyku na Pacyfik. 1 lutego 1942 r. jego samoloty wziy udzia w ataku na japoskie statki i lotniska na Wyspach Marshalla. W maju 1942 r. bra udzia w bitwie na Morzu *Koralowym; jego samoloty, wsplnie z samolotami z *Lexingtona, zatopiy japoski lotniskowiec *Shoho, a pniej uszkodziy inny - *Shokaku. 8 maja 1942 r. zosta

Lotniskowiec Yorktown trafiony bombami (bitwa o Midway 4 czerwca 1942 r.)

ZAJC JOZEF (1891-1963) genera onierz Legionw, walczy w kampanii karpackiej, besarabskiej i woyskiej. W latach 1919-20 studiowa w Ecole Superieure de Guerre. W okresie midzywojennym by min. szefem Oddziau I Sztabu Generalnego, dowdc 23 dywizji piechoty w Katowicach i Okrgu Korpusu VI Lww. Od sierpnia 1936 r. inspektor obrony przeciwlotniczej pastwa i jednoczenie od stycznia 1937 r. dowdca OPL Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz lotnictwa (od marca 1939 r). W czasie kampanii wrzeniowej by naczelnym dowdc lotnictwa i obrony przeciwlotniczej. 17 wrzenia przedosta si do Rumunii, a stamtd do Francji. W padzierniku 1939 r. zosta mianowany dowdc Polskich Si Powietrznych, nastpnie by (od wrzenia 1940 r.) zastpc dowdcy 1 korpusu w Szkocji, od wrzenia 1941 r. dowdc Wojska Polskiego na Bliskim

Wschodzie, od wrzenia 1942 r. zastpc dowdcy Armii Polskiej na Wschodzie, od marca 1943 r. dowdc 1 korpusu pancemo-motorowego, od sierpnia 1943 r. inspektorem wyszkolenia wojska. Zdemobilizowany w 1946 r., pozosta w Szkocji (studiowa na uniwersytecie w Edynburgu psychologi i histori sztuki); nastpnie wyjecha do Kanady i zamieszka w Ottawie. ZARZD OPERACJI SPECJALNYCH ->SOE ZERO -> MITSUBISHI A6M Z1TADELLE kryptonim Kryptonim planu niemieckiej operacji na uku *kurskim, ktrej celem byo odzyskanie inicjatywy strategicznej.

ZYGFRYFA LINIA umocnienia System umocnie wzdu zachodniej granicy Niemiec budowany od 1938 r., rozciga si od Holandii do Szwajcarii. Po 1940 r. wstrzymano budow i umocnienia konserwowano; w latach 1941-43 cz uzbrojenia przetransportowano na *Atlantycki Wa. Linia Zygfryda miaa ok. 580 km dugoci. Skadaa si z trzech sektorw: pnocny od granicy niemiecko-holenderkiej (Kleve) do Trewiru (ok. 250 km), centralny od Trewiru do Karlsruhe (ok. 160 km) i poudniowy od Karlsruhe do Bazylei (ok. 170 lem). W skad linii (od 1944 r.) wchodziy twierdze (Wesel, Kolonia, Koblencja i Moguncja), odcinki umocnione oraz strefa obrony przeciwlotniczej o gbokoci 60-75 km. Obiekty fortyfikacyjne skaday si z elbetowych bunkrw z kopuami pancernymi, uzbrojonych w 3-6 cikich karabinw maszynowych, blokhauzw z 2 modzierzami i 2 miotaczami ognia oraz schronw artyleryjskich z 6 dziaami i 1 cikim karabinem maszynowym. Dostpu do obiektw fortyfikacyjnych broniy zapory przeciwpancerne (rowy, przeciwskarpy) i przeciwpiechotne (zasieki, pola minowe). Ogem wybudowano 15 560 obiektw fortyfikacyjnych. Linia Zygfryfa zostaa na jednym odcinku przeamana przez wojska amerykaskie w padzierniku 1944 r., cakowicie w marcu 1945 r.

Zapory przeciwczogowe na przedpolu linii Zygfryda

okrt podwodny

BIK

Polski okrt podwodny zwodowany 1 dziao ka. 100 mm 14 czerwca 1929 r. w stoczni Chan2 najcisze karabiny przeciwlotnicze tiers Naval Francais w Caen, osi6 wyrzutni torped kal. 550 mm gn gotowo bojow 20 lutego 38 min 1932 r. Po wybuchu II wojny wiatowej przeszed do sektora na pnoc od Pwyspu Helskiego (do- UKW GIEORGIJ wdca kmdr ppor. Micha ebrow- (1896-1974) ski). 5 wrzenia odebra rozkaz marszaek Zwizku Radzieckiego postawienia min i skierowa si do Najwybitniejszy radziecki strateg rejonu Jastarni. 9 wrzenia postawi i dowdca, uczestnik I wojny wia20 min i przeszed do nowego sek- towej i wojny domowej, sub tora. Kilkunastu czonkw zaogi w Armii Czerwonej rozpocz rozchorowao si w wyniku zatru- w 1918 r. W 1939 r. dowodzi cia, a stan techniczny okrtu pogar- 1 grup armijn w walkach z Japosza si: gwnym problemem byy czykami nad rzek *Chachyn-go sparciae uszczelki, przez ktre wo- na Dalekim Wschodzie i odnis da przedostawaa si do wntrza. zwycistwo, ktre w znaczcy spoDowdca podj decyzj naprawy sb przyczynio si do rezygnacji Jauszkodze w neutralnym porcie, po ponii z ekspansji w kierunku Syberii. czym okrt mia przej do Wielkiej W 1940 r. dowodzi Kijowskim Brytanii. 25 wrzenia wszed do Okrgiem Wojskowym, w styczniu szwedzkiego portu Stavnas, ale wo- 1941 r. zosta szefem Sztabu Genebec niemonoci dokonania napraw ralnego. W lipcu tego roku, po konw cigu 24 godzin okrt zosta inter- flikcie ze Stalinem, powrci do nowany. Na postawionej przez nie- suby liniowej, lecz pozosta czongo minie zaton 1 padziernika nie- kiem * Stawki i kolejno dowodzi miecki traowiec M 85. bik wrci Frontem Odwodowym, Leningradzdo Polski 25 padziernika 1945 r.; kim (od wrzenia), Zachodnim (od w 1954 r. zosta oddany na zom. padziernika), 1 Ukraiskim (od marca 1944 r.) i 1 Biaoruskim (od DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE listopada 1944r. do maja 1945 r.); jednoczenie od 28 lipca 1942 r. by wyporno nawodna 980 t zastpc naczelnego dowdcy. Mia wyporno podwodna 1250 t opini dowdcy o elaznej woli, stadugo 78,5 m rannie przygotowujcego kady maszeroko 5,9 m

prdko nawodna prdko podwodna uzbrojenie

14,5 wza 9,5 wza

Gieorgij ukw w 1939 r.

newr. Kierowany by na najtrudniejsze odcinki wojny: obroni '"Leningrad, wygra bitw pod *Moskw, koordynowa dziaania Frontw w czasie bitwy stalingradzkiej i pod *Kurskiem. Dowodzi wojskami 1 Frontu Biaoruskiego w czasie operacji warszawskiej i berliskiej; kierowa bezporednio szturmem stolicy Niemiec. 8 maja w imieniu Zwizku Radzieckiego przyj bezwarunkow kapitulacj Rzeszy. Do marca 1946 r. by dowdc radzieckich wojsk okupacyjnych w Niemczech, pniej przez krtki okres dowodzi radzieckimi wojskami ldowymi. W czerwcu 1946 r. Stalin

311
postanowi pozby si otoczonego wojenn saw i wpywowego ukowa. Prba oskarenia o wyimaginowane przestpstwa nie powioda si, gdy inni najwysi dowdcy, obawiajc si podobnego losu, stani w obronie ukowa. Marszaek musia jednak wyjecha do Odessy, gdzie obj dowodzenie tamtejszym okrgiem wojskowym. W 1951 r. powrci do ask, zapewne ze wzgldu na zaostrzenie sytuacji midzynarodowej i wojn w Korei groc przeistoczeniem si w konflikt wiatowy, w ktrym Stalin potrzebowaby dowiadczonych strategw. Od 1955 r. by ministrem obrony, w 1957 r. zosta usunity przez Nikit Chruszczowa.

YWE TORPEDY
dzierniku 1942 r. nie doszed do skutku, gdy torpedy holowane pod kadubem kutra urway si i zatony. W 1943 r. w Palermo Charioty uszkodziy krownik Ulpio Traiano i statek Wiminale, a w maju 1944 r. uszkodziy w Cieninie Moluckiej dwa statki. Niemcy skonstruowali na wiosn 1944 r. torped * Neger, ktra skadaa si z dwch torped G7e: grnej, pozbawionej adunku wybuchowego, z miejscem dla pilota, i dolnej - bojowej, kal. 533 mm, ktra jednoczenie napdzaa cay pojazd w drodze do celu; osigaa prdko 3 wzw. Po zblieniu si do atakowanej jednostki pilot zwalnia doln torped, a na grnej wraca do bazy. Po raz pierwszy uyto tej broni w styczniu 1944 r. w rejonie *Anzio-Netruno. Ogem zbudowano ok. 200 torped Neger oraz ok. 300 ulepszonych Marder. Zniszczyy 2 dozorowce oraz polski krownik *Dragon.

Nurkowie brytyjskiej ywej torpedy Chariot

YWE TORPEDY
Toipedy sterowane przez czowieka; ich konstruktorzy starali si zepewni pilotom moliwo ratunku (z wyjtkiem torpedy *kaiten, gdzie ewakuacja pilota bya praktycznie niemoliwa). Pierwsi bro t zbudowali i zastosowali Wosi. W 1936 r. opracowali torped Maiali bdc podwodnym pojazdem rozwijajcym prdko nawodn 3 wzw i podwodn 1 wza, obsugiwanym przez dwch nurkw (sternika i mechanika). Po przeciciu sieci grodzcych drog do portu i podpyniciu pod wod do okrtu nurek-mechanik oddziela gowic z adunkiem wybuchowym o wadze 300 kg, z zapalnikiem zegarowym, i montowa j pod kadubem, a pozostaa cz torpedy suya im do powrotu na pokad macierzystego okrtu podwodnego. Najwikszy sukces odniosy zaogi Maiali 18 grudnia 1941 r. w porcie w *Aleksandrii, gdzie wybuchy podoonych adunkw znacznie uszkodziy m.in dwa brytyjskie pancerniki Valiant i Queen Elizabeth. Ogem w czasie wojny zaogi torped woskich uszkodziy 12 okrtw w portach na Malcie, w Algierii, Aleksandrii i Gibraltarze. W 1943 r. opracowano now wersj SBB, ale ze wzgldu na kapitulacj Woch nie uyto jej operacyjnie.

Na podstawie zdobycznej woskiej torpedy podobne pojazdy skonstruowali w 1942 r. Brytyjczycy i nazwali je * Chariot, a udoskonalon wersj - Terri. Pierwszy atak na niemiecki pancernik *Tirpitz w pa-

Pleksiglasowa osona kabiny sternika Negera

ywe torpedy - brytyjski pojazd podwodny Chariot