PIOTR JUREK

HISTORIA
PAŃSTWA I
PRAWA
POLSKIEGO
ŹRÓDŁA PRAWA,
SĄDOWNICTWO

ZARYS WYKŁADU
Wydanie III
WROCŁAW 1998

Wydanie poprawione przez:

El-..... ®

http://strony.wp.pl/wp/eltho/

SPIS TREŚCI

Przedmowa

I. OKRES MONARCHII PATRYMONIALNEJ

1. Istota i początki prawa
2. Pojęcie źródeł prawa i źródeł poznania prawa
3. Ogólny charakter prawa w średniowieczu
Dominacja prawa zwyczajowego
Partykularyzm prawa
Stanowość prawa
Zagadnienie systematyki prawa
4. Najdawniejsze wiadomości o polskim prawie
Historyczne źródła poznania prawa
Dokumenty praktyki
Księgi uposażeń
Spisy prawa zwyczajowego
 5. Najdawniejsze polskie prawo stanowione
Statuty
Przywileje jednostkowe
Przywileje ziemskie
6. Najdawniejsze źródła innych praw
obowiązujących w Polsce
Prawo niemieckie
Prawo kanoniczne
7. Organizacja sądownictwa
Sądy państwowe
Sądy kościelne
Sądy prawa niemieckiego
Sądy dominialne

II. OKRES MONARCHII STANOWEJ I

RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ
1. Prawo ziemskie
Statuty Kazimierza Wielkiego
Statut warcki
Statut Łaskiego
Wydania zbiorowe konstytucji
Inne (poza statutami) akty normatywne
wydawane przez władcę
 Senatus consulta
Akta sejmikowe
Akty normatywne urzędów i sądów
Formula processus
Correctura iurium
Kodyfikacje prywatne
Inwentarze konstytucji
Projekty kodeksów z XVIII w.
Inne źródła poznania prawa ziemskiego
2. Prawo miejskie
Źródła podstawowe
Próby kodyfikacji prawa miejskiego
Prywatne prace nad prawem miejskim
Przywileje, wilkierze
Kopiarze
Ustawy sejmowe
Księgi miejskie
3. Prawo kościelne
Źródła ogólne
Statuty prowincjonalne
4. Prawo wiejskie
Akta
Księgi sądowe wiejskie
Akty normatywne właścicieli wsi
5. Inne źródła prawa sądowego obowiązujące w Polsce
Prawo mazowieckie
Prawo pruskie
Prawo litewskie
Prawo wołoskie, ormiańskie i żydowskie
6.Sądownictwo
Sądy centralne
Sądy szlacheckie
Sądy kościelne
Sądy miejskie
Sądy wiejskie
Sądy w czasie insurekcji kościuszkowskiej

III. OKRES ZABORÓW W CZASIE ROZKŁADU

FEUDALIZMU
1. Zabór pruski
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa
2. Zabór austriacki
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa
 3. Księstwo Warszawskie
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa
4. Królestwo Polskie
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa
5. Rzeczpospolita Krakowska
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa
6. Zabór rosyjski
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa

IV. OKRES ZABORÓW - ZIEMIE POLSKIE W FORMACJI

KAPITALISTYCZNEJ
1.Zabór pruski
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa
2. Zabór austriacki
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa
3. Zabór rosyjski i Królestwo Polskie
Źródła podstawowe
Organizacja sądownictwa

V. OKRES DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ

1. Stan prawa sądowego po odzyskaniu niepodległości
2. Komisja Kodyfikacyjna
3. Kodyfikacja prawa karnego procesowego i materialnego
4. Kodyfikacja prawa cywilnego i postępowania cywilnego
5. Ocena unifikacji prawa sądowego
6. Prawo karne i proces karny
7. Prawo cywilne i proces cywilny
8.Prawo pracy
9. Sądownictwo
Sądy powszechne
Sądy szczególne

VI. POLSKA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

1. Prawo na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy i w
Generalnym Gubernatorstwie
W okresie niemieckiego zarządu wojskowego
Na obszarach włączonych do Rzeszy
W Generalnym Gubernatorstwie
 2. Sądownictwo na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy
3. Sądownictwo w Generalnym Gubernatorstwie
4. Sądownictwo i prawo na ziemiach polskich anektowanych przez
ZSRR
5. Sądownictwo Polski Podziemnej
6. Prawo stosowane w polskim podziemnym sądownictwie
specjalnym

VII. OKRES POLSKI LUDOWEJ

1. Uwagi o socjalistycznym charakterze prawa
2. Podstawowe źródła prawa sądowego
Źródła prawa cywilnego
Źródła prawa karnego
3. Organizacja sądownictwa
Sądy powszechne
Sądy szczególne
Sądy społeczne
4. Orzekanie w sprawach o wykroczenia
Zalecana literatura e-podręcznikowa

I. OKRES MONARCHII
PATRYMONIALNEJ

1. ISTOTA I POCZĄTKI PRAWA

W każdym państwie prawo stanowi zespół reguł postępowania

(zbiór norm) ustanowionych lub usankcjonowanych przez władzę
państwową, których przestrzeganie jest zapewnione za pomocą środków
przymusu w celu ochrony istniejących stosunków społecznych. Prawo
jest powiązane z państwem, które uznaje prawotwórczą rolę zwyczaju,
precedensów, dorobku uczonych prawników, samo zaś państwo poprzez
własny aparat władzy tworzy prawo i dysponuje przymusem w razie jego
naruszenia. Prawo służy zatem państwu i społeczeństwu, gdyż realizuje
ono swe funkcje wykorzystując normy prawne. Organizacje państwa i
funkcjonowanie społeczeństwa określają przepisy prawa.
Wiadomości o początkach prawa słowiańskiego są ubogie. Do
XII w. nie ma w Polsce źródeł ściśle prawnych. W pierwszych wiekach
istnienia państwa polskiego historia prawa musi szukać materiału w
ogólnych źródłach historiograficznych jako jedynych lub prawie
jedynych. Znaczenie tych źródeł maleje w miarę przybywania źródeł
ściśle prawnych; przełomowy pod tym względem jest dopiero wiek XV.
Najstarsze wiadomości o prawie polskim stosowanym w X w.
przynoszą relacje kupców arabskich, prowadzących handel wśród ludów
słowiańskich, lub informacje ze źródeł kronikarskich. Zawarte tam fakty
są często niepewne i dotyczą przede wszystkim sfery obyczajowej, np. o
poligynii (wielożeństwie), o kupnie żon, o okrutnych karach w wypadku
cudzołóstwa i łamania postu (za Bolesława Chrobrego). Białą plamą w
dziejach źródeł polskiego prawa są XI i XII w. i dopiero w XIII w.
dostrzega się pełniejszy obraz polskiego prawa sądowego, tj. od czasu,
gdy dokumenty, zwłaszcza Księga Elbląska, pozwalają na lepsze ich
poznanie. Prawo polskie, które korzeniami sięgało czasów
przedpaństwowych, mimo braku informacji o nim musiało istnieć i
rozwijać się we wczesnym średniowieczu. Naszą wiedzę w tym zakresie
częściowo wyrównuje stosowanie metody retrogresywnej i porów-
nawczej. Pierwsza polega na wnioskowaniu wstecznym, tj. na
rozumowaniu zakładającym, że jakaś instytucja prawna występująca
później (np. w XIII w.) musiała istnieć i rozwijać się wcześniej (np. w XI
w.). Druga (metoda porównawcza) zakłada, że rozwój prawa (zwłaszcza
w społeczeństwach zbliżonych do siebie) przebiegał podobnie i na tej
podstawie fakty dotyczące innych praw (np. Zakon sudnyj liudem,
zabytek prawa bułgarskiego z przełomu IX/X w., dogowory, czyli
traktaty zawarte w X w. przez książąt ruskich z Bizancjum, Ruska
prawda to jest tzw. Krótka prawda ze schyłku XI w. i Obszerna prawda
z pierwszej poł. XII w.) można wykorzystać dla historii rodzimego,
polskiego prawa.
Najdawniejsze prawo polskie, tak jak i najdawniejsze prawa
krajów słowiańskich, nie było jednolite i rozpadało się na oddzielne
układy uwarunkowane zróżnicowaniem społeczeństwa i podziałami
terytorialnymi państwa. Do XIII w. nie było w zasadzie w Polsce praw
stanowych. Istniało jedno prawo polskie, tzn. że ludność polska
podlegała temu samemu prawu, stworzonemu głównie przez zwyczaj. To
polskie prawo zwyczajowe (ius Polonicum), stopniowo uzupełniane i
reformowane przez monarchów, uwzględniało odmienną pozycję prawną
jednostek w zależności od ich przynależności społecznej. Było ono zatem
nie tylko nierówne, ale także niejednolite, ponieważ różniło się w
poszczególnych dzielnicach. Kolonizacja miast i wsi na prawie
niemieckim spowodowała napływ prawa niemieckiego (ius
Theutonicum), które stworzyło podstawę prawu miejskiemu oraz, w
mniejszym stopniu, prawu wiejskiemu. Prawo rodzime polskie stawało
się prawem ziemskim (ius terrestre), tj. prawem szlacheckim. Tak więc
już w średniowieczu prawo obowiązujące w Polsce rozpadło się na trzy
podstawowe systemy stanowe: prawo ziemskie (obowiązujące w
zasadzie w stosunkach między feudałami), prawo miejskie
(obowiązujące w stosunkach między mieszczanami) i prawo wiejskie
(obowiązujące w stosunkach między chłopami). Obok tych
podstawowych systemów istniało prawo kanoniczne, regulujące głównie
stosunki wewnętrzne Kościoła, a także ingerujące w niektóre sprawy
osób świeckich (np. sprawy małżeńskie). Ludność obca (Żydzi,
Ormianie) zachowali autonomię prawną i w stosunkach między sobą
posługiwali się własnym prawem.

2. POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA I ŹRÓDEŁ POZNANIA PRAWA

W literaturze historyczno-prawnej źródła prawa (fontes iuris)

mają wyjaśniać, skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego
tworzenia. Pojęcie „źródła prawa” ma wiele znaczeń. W znaczeniu
formalnym określa formy powstawania normy prawnej, w materialnym
zaś czynniki wpływające na ukształtowanie się norm prawnych, np. wola
prawodawcy. Źródłami nazywamy też same pomniki prawa, teksty prawa
obowiązującego, a więc formy, w jakich była realizowana działalność
prawotwórcza. Ze względu na wieloznaczność terminu, w teorii prawa
sugeruje się zastąpienie go pojęciem „forma
prawa”, mówiącym - w odróżnieniu od treści prawa - o kształcie, jaki
został nadany regulacji prawnej.
W historii prawa termin „źródło prawa” jest powszechnie
używany w dwojakim znaczeniu: a) źródło powstania prawa (fontes iuris
oriundi), inaczej źródła prawa w znaczeniu materialnym, którym jest
sankcjonowany przez władzę państwową zwyczaj (prawo zwyczajowe),
ustawy oraz inne akty normotwórcze władzy (prawo stanowione), traktaty
międzynarodowe, zasady prawa ustalone przez prawników w ich
działalności sądowej (precedensy) i naukowej (doktryna) oraz b) źródło
poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), inaczej źródło formalne, do
którego należą przede wszystkim rozmaite spisy i zbiory norm prawnych,
dokumenty, księgi urzędowe, kroniki itp.

3. OGÓLNY CHARAKTER PRAWA W ŚREDNIOWIECZU

DOMINACJA PRAWA ZWYCZAJOWEGO

Źródłem prawa był zwyczaj (nazywany też obyczajem), tj.

powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się przyjęta
w danej zbiorowości społecznej. Zwyczaj cieszący się powszechną
aprobatą nabierał mocy niepisanych praw. Powstawało przekonanie (tzw.
opinio necessitatis), że pewne zwyczaje użyteczne są niezbędne i mają
powagę prawa. Zwyczaj przekształcił się w prawo zwyczajowe -
wówczas organy państwa rozstrzygały sprawę na podstawie przyjętego
zwyczaju w danej społeczności i obwarowały ten zwyczaj sankcją. W
łonie prawa zwyczajowego najwcześniej rozwinęło się prawo karne,
które było bezpośrednio związane z realizacją funkcji przymusu.
Wyodrębnia się trzy etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego
do prawa uznawanego przez państwo:
1. Powstanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego w postaci
zbiorów częściowych lub całościowych danego terytorium. Osoby
prywatne spisywały normy prawne w celu lepszego ich poznania. Prace
te noszą różne nazwy: zwodu, zwyczaju, zwierciadła, kodeksu itp.
2. Potwierdzenie spisanego prawa przez panującego.
Zatwierdzony zwyczaj otrzymuje sankcję oficjalną, utwierdzającą jego
autentyczność. Prawo potwierdza też praktyka (stosowanie go w sądach).
3. Intensywne prawodawstwo królewskie, którego celem jest nie
tylko aprobata starych praw, ale i stanowienie nowych. Obok monarchy
czynnikiem prawotwórczym stają się stany; istnieje tendencja objęcia
normami wszystkich dziedzin życia. Tam, gdzie ukształtował się
absolutyzm jako forma państwa, dominuje król i jego prawo. W polskiej
specyfice ustrojowej wyraźnie dominuje jednak prawo zwyczajowe,
gloryfikowane przez szlachtę konsekwentnie do końca zgodnie z zasadą:
„dawne prawo - dobre prawo”.
 PARTYKULARYZM PRAWA

Partykularyzm prawa, uwidoczniony szczególnie w praktyce

sądowej, z licznymi lokalnymi odrębnościami jest kolejną cechą
charakterystyczną prawa feudalnego. Oznacza to, że prawo zwyczajowe
nie miało zasięgu powszechnego. Kształtowało się ono w obrębie
określonych grup etnicznych (plemion), grup społecznych (w państwie
plemiennym) i określonych terytoriów wczesnofeudalnego państwa
polskiego, np. na Mazowszu, Wielkopolsce. Był to partykularyzm
personalny i terytorialny. Partykularyzm personalny w dalszym rozwoju
państwa feudalnego przerodził się w stanowość prawa. Partykularyzm
terytorialny pogłębił się w okresie rozbicia dzielnicowego, lecz nie był
zbyt silny, gdyż główne systemy (prawo wielkopolskie, małopolskie i
mazowieckie) w podstawowych pojęciach i instytucjach były do siebie
podobne. Dla wczesnego feudalizmu właściwa była zasada osobowości
prawa, polegająca na tym, że bez względu na miejsce swego pobytu
jednostka podlegała swemu prawu, tj. właściwemu dla danej osoby.
Wyznanie prawa (professio iuris) stanowiło oświadczenie osoby
zainteresowanej co do tego, jakim prawem się posługuje. Sędzia ustalał
zatem, pod jakim prawem żyje podsądny. Zasadę osobowości prawa
stosował nawet Kościół, który „żył” prawem rzymskim (ecclesia vivit
lege Romana). Po zjednoczeniu państwa zasada osobowości traci na
znaczeniu, ustępując miejsca zasadzie terytorialności prawa, tj. obo-
wiązywaniem prawa w ramach danego obszaru. Niektóre grupy etniczne
(Żydzi, Ormianie, Niemcy) miały jednak nadal swe własne prawa,
według których żyli ich członkowie. Wyrazem likwidacji prawnego
partykularyzmu były inicjatywy unifikacji lokalnych praw
zwyczajowych. Czynnikiem integrującym było tzw. prawo uczone, które
stanowiło podstawę studiów uniwersyteckich. Było to prawo mające w
swych założeniach walor powszechny (uniwersalny), a było nim prawo
rzymskie (ius commune) i prawo kanoniczne. Oba te prawa przenikały do
praktyki sądowej, wypełniając luki w prawie miejscowym i pozwalając
na usunięcie rozbieżności między prawami partykularnymi.

STANOWOŚĆ PRAWA

Oznacza ona, że przepisy prawa w niejednakowy sposób odnosiły

się do różnych grup feudalnych społeczeństwa. Stany, jako wielkie grupy
społeczne, były określone przez prawo i wyróżniały się odrębnym
stanowiskiem prawnym. W ciągu wieków różnice między prawami
poszczególnych stanów bywały płynne, lecz z reguły każdy stan rządził
się własnymi prawami. Szlachta - prawem ziemskim, duchowieństwo -
prawem kanonicznym i kościelnym, mieszczanie - prawem niemieckim, z
czasem nazwanym prawem miejskim, ludność wiejska - prawem
chłopskim zamiennie nazywanym prawem dworskim.
Stanowość prawa umacniał wymiar sprawiedliwości przez
stanową strukturę sądownictwa.
W ramach jednego prawa stanowego mogło występować dalsze
zróżnicowanie, tj. na prawo poszczególnych grup. I tak np. w prawie
miejskim pojawiły się odrębne prawa cechowe (dla organizacji
rzemieślniczych) czy prawa kupieckie (dla organizacji trudniących się
handlem). Prawo to miało więc zarazem charakter korporacyjny.

ZAGADNIENIE SYSTEMATYKI PRAWA

Aż do czasów Oświecenia nie stosowano dzisiejszych kryteriów

systematyki prawa, tak więc poszczególne gałęzie feudalnego prawa nie
były wyraźnie sprecyzowane. Nie miał tu zastosowania podział Ulpiana
na prawo publiczne i prywatne. Między prawem prywatnym a karnym nie
było wyraźnego rozróżnienia, gdyż zarówno przestępstwa, jak i czyny
naruszające prawo prywatne obejmowano jednym i tym samym pojęciem
szkody (krzywdy) i dochodzono w jednakowym trybie. W dobie
Odrodzenia w postulatach kodyfikacyjnych operując tradycyjną
systematyką instytucji justyniańskich (personae-res-actiones)
podejmowano próby systematyzacji oparte na nowych logicznych prze-
słankach. W prawie feudalnym nie doszło jednak nigdy do ścisłego
wyodrębnienia prawa materialnego od prawa formalnego. W pomnikach
prawnych normy prawa materialnego były często przemieszane z
normami proceduralnymi, a gromadzony materiał zestawiano według
charakteru źródeł. Michał Bobrzyński w pracy O dawnym prawie
polskim, jego nauce i umiejętnym badaniu polskie prawo feudalne
podzielił na dwie grupy. Jedną nazwał prawem publicznym
(politycznym) stwierdzając, że na jego straży stoi władza polityczna
państwa, drugą określił mianem prawa sądowego (prawa prywatnego),
gdyż na jego straży stoją sądy. Ta klasyfikacja upowszechniła się w
odniesieniu do feudalizmu. W naszych dalszych wywodach zarysowe
skupimy się przede wszystkim na zagadnieniach zaliczonych do grupy
prawa sądowego.

4. NAJDAWNIEJSZE WIADOMOŚCI O POLSKIM PRAWIE

HISTORYCZNE ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

Roczniki: podstawą dla nich były tzw. tablice paschalne, na

których od końca X w. zaczęto notować ważniejsze wydarzenia.
Wypisanie tych zapisek historycznych z tablicy tworzy dopiero właściwy
rocznik, np. świętokrzyski, założony po 1122 r. i następnie uzupełniany.
Do najstarszych, oprócz wymienionego, należą: kapitulny krakowski,
poznański, kamieniecki i lubiński.
Żywoty świętych: do najstarszych należy żywot św. Wojciecha
(997), których było kilka. Najstarszy Vita s. Adalberti został spisany
około 1000 r. w Rzymie. Z XIII w. pochodzi żywot św. Stanisława
(spisany około 1320 r.) oraz św. Jadwigi Śląskiej (trzebnickiej, żony
Henryka I Brodatego) i św. Anny (żony Henryka II Pobożnego).
 Opisy Polski i obce kroniki. Jednym z ciekawszych jest tzw.
geograf bawarski z IX w. oraz opis pisarza arabskiego z XII w. Al-Bekri,
który przejął wiele wiadomości o Polsce z zaginionego dzieła Żyda
Ibrahima syna Jakuba, bawiącego m.in. w państwie Mieszka I. Z kronik
obcych materiał do historii prawa przynosi również niemiecka kronika
Thietmara - biskupa merseburskiego (+1018) - w której są wzmianki o
Polsce czasów Bolesława Chrobrego. Z kronik ościennych wiadomości o
Polsce zawiera też najstarsza kronika ruska tzw. Latopis Nestora z
początku XII w. oraz czeska kronika Kosmasa, zestawiająca dzieje Czech
do 1120 r.
Kroniki polskie. Najstarszą jest kronika tzw. Galla Anonima,
napisana w latach 1113-1116, opisująca w trzech księgach dzieje Polski z
przełomu XI i XII w. Poglądy prawne możnowładztwa z przełomu XII i
XIII w. znalazły odbicie w kronice biskupa krakowskiego Wincentego
Kadłubka z około 1223 r. Cennym źródłem poznania prawa są również
kroniki - wielkopolska z około 1295 r. i Janka z Czarnkowa z XIV w.
Wielką pierwszą syntezą w historiografii jest napisane w latach 1455-
1480 przez Jana Długosza fundamentalne dzieło Annales seu cronicae
incliti Regni Poloniae (Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa
Polskiego).

DOKUMENTY PRAKTYKI

Dokument jest pisemnym oświadczeniem woli o treści prawnej,

sporządzony w wymaganej formie. Najczęściej zachowały się w kopiach
lub ekscerptach (mniejszych bądź większych fragmentach) albo
regestach, tj. streszczeniach. Najstarszym zachowanym w archiwum
watykańskim polskim dokumentem jest tzw. akt Dagome iudex z około
990 r. Sporo aktów prawnych pojawiło się w okresie rozbicia
dzielnicowego. Dokumenty można podzielić na dwie grupy: do pierwszej
zaliczamy przywileje i statuty jako źródła ściśle prawne, do drugiej zaś
inne akty stwierdzające czynności prawne, jak nadania książęce, akty
zatwierdzające czynności prawne osób prawnych, akty sądowe, przede
wszystkim wyroki, akty prywatne (testamenty, darowizny, akty kupna
sprzedaży) itp.
 KSIĘGI UPOSAŻEŃ

Najstarsza z zachowanych zwana jest krótko Księgą Henrykowską

(Liber fundationis claustri sancte Marie Virginis in Henrichow). Ta
niewielka pergaminowa książeczka (16,6 x 25,6 cm) licząca 100 stron
jest przechowywana w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Jej
treścią jest opis dziejów założenia i uposażenia klasztoru w Henrykowie,
sporządzony w 1270 r. przez opata Piotra (księga I) i uzupełniony w 1310
r. przez nie znanego nam bliżej brata konwentu cystersów. Celem księgi
było przygotowanie najskuteczniejszej obrony praw klasztoru do
posiadanych dóbr ziemskich. W tekście przedstawiono okoliczności, w
jakich klasztor otrzymał darowizny i nadania ziemi oraz dokonywał
transakcji kupna-sprzedaży czy zamiany. Do tekstu wciągnięto liczne
akty prawne. Inne późniejsze, mniej znane księgi uposażeń, to księga
uposażeń biskupstwa wrocławskiego spisana w postaci regestów na
początku XIV w. oraz księga uposażeń diecezji krakowskiej z połowy
XV w. Ta ostatnia to prywatna praca Jana Długosza, sporządzona na
potrzeby Kościoła, niestety nie zachowała się do dziś w całości.
Klasztory notując, w jaki sposób doszły do posiadanych majątków,
ułatwiały w ten sposób ewentualną obronę swych praw.

SPISY PRAWA ZWYCZAJOWEGO

Najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego nazywa się

Księgą Elbląską, Najstarszym Zwodem lub Kodeksem Neumanna, gdyż
egzemplarz został odnaleziony w połowie XIX w. w bibliotece elbląskiej
przez Ferdynanda Neumanna. Pierwszy wydawca Antoni Zygmunt
Helcel nazwał go Księgą prawa zwyczajowego polskiego z XIII w. We
współczesnej literaturze najczęściej używa się określenia Najstarszy
Zwód Prawa Polskiego (NZPP). Oryginalny tekst po II wojnie światowej
nie jest wykazywany w zbiorach polskich. Prawdopodobnie autorem
księgi był mnich cysterski, Niemiec, który w drugiej połowie XIII w.
dokonał dla Krzyżaków spisu prawa zwyczajowego ludności polskiej z
ziemi chełmińskiej, znajdującej się we władaniu Zakonu. Spisane w
języku staroniemieckim polskie prawo ułożone zostało w swoistym,
logicznym porządku. Tekst, liczący tylko 29 nie numerowanych
ustępów, poprzedza wierszowany wstęp. Dominują w nim przepisy
dotyczące procedury sądowej i prawa karnego, nieliczne są przepisy z
zakresu prawa cywilnego (dotyczące spadkobrania). Tekst nie objął
całości polskiego prawa i urywa się nagle pośrodku zdania. Swym
charakterem jest podobny do Leges barbarorum.
Zwyczaje ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses). Jest
to jedyny zabytek mający charakter spisu prawa zwyczajowego, który
został spisany przez nieznanego Polaka. Przypuszcza się, że powstał on
w końcu XIV w. i wraz z dołączonymi po 1419 r. orzeczeniami
sądowymi i laudami sejmikowymi tworzył część składową tzw. zwodu
praw łęczyckich. Spis prawa zwyczajowego ziemi łęczyckiej, który w
XV w. rozrósł się w większą kompilację, wiązał się z utrzymywaniem
przez tę dzielnicę stosunkowo długo odrębności, gdyż nie stosowano tam
statutów Kazimierza Wielkiego.
 Artykuły sądowe. Taką nazwę nosi spis prawa zwyczajowego z
początku XVI w. noszący nagłówek: Poczynają się niektóre artykuły z
rozmaitych statutów zebrane, sędziom potrzebne. Tytuł, późniejszy od
zabytku, błędnie określa jego charakter, gdyż nie jest on żadną
kompilacją przepisów, lecz spisem prawa zwyczajowego.
Spis prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej ogłoszono w
zbiorze Jana Łaskiego (1506) pt. Consuetudines terrae Cracoviensis.
Jedynie ten spis prawa zwyczajowego uzyskał sankcje ze strony króla
Aleksandra Jagiellończyka. Rzeczpospolita szlachecka do końca swego
istnienia w dużej mierze opierała się w zakresie prawa sądowego na
prawie zwyczajowym, gdyż ustawodawcza działalność przejawiała się
głównie w kwestiach ustrojowych i w zasadzie fragmentarycznie
regulowała kwestie z prawa sądowego. Dlatego też spis prawa
zwyczajowego ziemi krakowskiej rozesłano do wszystkich ziem z zale-
ceniem, aby i inne województwa (poza krakowskim) spisały swoje
zwyczaje -w tym celu rozesłane egzemplarze zawierały 12 czystych kart
na spisanie tych zwyczajów - i przedłożyły je do sankcji królewskiej.
Zabiegi o spisanie prawa zwyczajowego nie przyniosły jednak
oczekiwanych rezultatów.

5. NAJDAWNIEJSZE POLSKIE PRAWO STANOWIONE

Działalność ustawodawcza do XIV w. była słaba. Rozwijała się

ona obok prawa zwyczajowego w formie statutów (ustaw) oraz
przywilejów jednostkowych i ziemskich.

STATUTY

Z czasów Mieszka pochodzą ślady wydania statutu dotyczącego

przestrzegania postu i jednożeństwa. Statut Bolesława Chrobrego,
wspomniany przez kronikę wielkopolską, dotyczy stróży, a Bolesława
Krzywoustego danin i służby wojskowej oraz ustanowienia pryncypatu
(1138). Statuty były wydawane przez panujących w formie ustnej.
Dotyczyły rozmaitych dziedzin życia państwowego bądź prawa
sądowego w związku z działalnością jurysdykcyjną prowadzoną przez
władzę. Zachował się statut dla górników Leszka Białego. Kronika śląska
podaje wiadomości o statucie Bolka I świdnickiego w sprawie podatków
z lat 1292-1301. Od Łokietka pochodzą statuty nadające niektórym
miastom prawo karania złoczyńców. Szerszą działalność ustawodawczą
rozwinął dopiero Kazimierz Wielki.

PRZYWILEJE JEDNOSTKOWE
 Główną formą rozwijania przez monarchę prawa stanowionego w
okresie rozbicia dzielnicowego były przywileje jednostkowe
(immunitety). Przywilej dawał uprawnienia, których monarcha bez zgody
uprawnionego nie mógł zmieniać. Najczęściej wydawano je dla
duchowieństwa. Oryginału pierwszego aktu o tym charakterze -
przywileju (statutu?) łęczyckiego z 1180 r. - nie znamy, a jego treść
podaje papież Aleksander III w bulli z 1181 r. Przypuszcza się, że jest to
statut Kazimierza Sprawiedliwego, w którym władza świecka zrzeka się
zaboru ruchomości po zmarłych biskupach (tzw. ius spolii) i ogranicza
ciężary prawa książęcego (daniny i posługi).
W 1210 r., na międzydzielnicowym wiecu w Bożykowie, Leszko,
Konrad i Władysław Odonicz wydali przywilej potwierdzający
dotychczasowe immunitety oraz rozszerzający terytorialnie ius spolii.
Prawdopodobnie z 1215 r. pochodzi nadany w Wolborzu przez czterech
książąt (Leszka, Konrada, Władysława Odonicza i Kazimierza
opolskiego) przywilej na rzecz arcybiskupa gnieźnieńskiego, w którym
Kościół uzyskał immunitet sądowy i ekonomiczny. W dobie rozbicia
dzielnicowego książęta wydawali przywileje w zasadzie w obrębie swych
dzielnic, np. Leszek Biały (1227), Władysław Laskonogi (1228),
Bolesław Wstydliwy (1254, 1255, 1258).
Obok przywilejów dla duchowieństwa świeckiego znane są
przywileje dla duchowieństwa zakonnego. Przywileje dla klasztorów
mają wyłącznie charakter przywilejów immunitetowych.
Do przywilejów jednostkowych, późniejszych niż dla Kościoła,
zaliczamy też przywileje na rzecz rycerstwa, które przeważnie
ograniczały się tylko do nadawania immunitetów, tj. dotyczyły zwolnień
od niektórych ciężarów oraz spraw sądownictwa nad ludnością w
dobrach immunizowanych. Jeden z ciekawszych to przywilej Bolesława
księcia krakowskiego i sandomierskiego, wydany dla wojewody
krakowskiego Klemensa z Ruszczy w 1252 r. Największą grupę
stanowiły przywileje immunitetowe oraz przywileje lokacyjne, zezwala-
jące na lokację miast i wsi na prawie niemieckim.

PRZYWILEJE ZIEMSKIE

Przywileje ziemskie (privilegia terrestria) były wydawane przez

władcę na rzecz członków jednego lub więcej stanów (szlachty,
duchowieństwa, mieszczaństwa) z określonej ziemi. Za pierwszy taki
przywilej uważa się dokument wydany w 1228 r. na wiecu w Cieni przez
Władysława Laskonogiego, następny, tak jak pierwszy o czasowym
znaczeniu, co znaczy, że tracił ważność po śmierci wystawiającego
przywilej, wydał Wacław II w Lutomyślu w 1291 r. Pierwszym ogólnym
przywilejem dla całego Królestwa Polskiego był przywilej Ludwika
Węgierskiego, wydany w Budzie w 1355 r., który wszedł w życie dopiero
po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370). Wywalczone przez szlachtę
kolejne przywileje generalne pochodziły, tak jak przywilej budziński, z
okresu monarchii stanowej; był to przywilej koszycki Ludwika
Węgierskiego (1374), następnie przywileje Władysława Jagiełły:
piotrkowski (1388), czerwiński (1442), brzeski (1425 - warunkowy),
jedlnieński (1430) i krakowski (1433), oraz Kazimierza Jagiellończyka
tzw. cerekwicko-nieszawskie (1454).

6. NAJDAWNIEJSZE ŹRÓDŁA INNYCH PRAW

OBOWIĄZUJĄCYCH W POLSCE

PRAWO NIEMIECKIE

Prawo używane w miastach nazywano prawem niemieckim bądź,

dokładniej, prawem magdeburskim (średzkim), chełmińskim lub
lubeckim. W wyniku wydawanych przez władców przywilejów,
statutów, jak i poprzez wilkierze stanowione przez miasta oraz praktykę
miejscowych sądów prawo niemieckie uległo znacznym modyfikacjom.
Prawo stosowane w miastach nie było jednolite i właściwie należałoby
mówić osobno o prawie każdego miasta czy miasteczka.
Dokumenty lokacyjne określają podstawę stanowiska prawnego
miasta. Wystawiali je właściciele ziemscy na podstawie przywileju
lokacyjnego wydawanego przez monarchę. Przywilej lokacyjny
wyjmował lokowane miasto spod prawa polskiego i poddawał go prawu
niemieckiemu. Dokument, zwany zamiennie umową lokacyjną, dawał
osadnikom możność posługiwania się prawem niemieckim, określał
ustrój miasta lub wsi na wzór osad macierzystych oraz normował
położenie gospodarczo-społeczno-prawne osadników. Dokumenty
lokacyjne są przeważnie schematyczne, gdyż zawierają na ogół te same
treści, jak np. określenie terytorium oddanego pod miasto, zapewnienie
używania prawa niemieckiego, wskazanie miasta, którego prawo miało
być wzorem, podanie uposażenia lokatora (zasadźcy), świadczeń
mieszkańców itp.
Podstawowym źródłem prawa niemieckiego było Zwierciadło
saskie (Sachsenspiege1); prywatny spis prawa zwyczajowego saskiego
ławnika sądowego Eikego von Repkov, ułożony w latach 1220-1235.
Jego praca dzieliła się na dwie części: prawo ziemskie (Landrecht) i
prawo lenne (Lehnrecht). Poprzedzała je rymowana przedmowa i dwa
prologi. Zwierciadło obejmowało kwestie ustrojowe oraz prawo sądowe
prywatne, karne i procesowe, które przedstawiono dość wyczerpująco.
Całość była wielokrotnie odpisywana przy tych odpisach wprowadzano
różne dodatki, tzw. ekstrawaganty.
Najważniejszym układem przepisów prawa magdeburskiego był
tzw. Weichbild saski, czyli magdeburski (Ius municipale, Sachsisches
Weichbild lub Megdeburgisches Weichbild). Ten prywatny zbiór praw
pochodzi prawdopodobnie z początków XIV w. Zawierał przepisy o
ustroju sądów miejskich oraz magdeburskie prawo ławnicze. W
Niemczech rozpowszechnił się szeroko układ Weichbildu saskiego, tzw.
wulgate, w Polsce zaś inny układ, którego autorem był Konrad z Opola.
Układ Konrada z Opola różni się od wulgaty. Ułożono go dla mieszczan
krakowskich, a rękopisy datują jego powstanie na 1306 lub 1308 r.
Rozpowszechnienie w Polsce Weichbildu nastąpiło po przetłumaczeniu
go na język łaciński. Tłumaczenia dokonał Konrad sandomierski pisarz
miejski przed 1359 r. dla Mikołaja z Pacanowa, mieszczanina sando-
mierskiego. W większości miast recypowane prawo magdeburskie było
zbiorem obowiązującym.
Z prawem ściśle miejskim zapoznawały się też miasta przez
pouczenia prawne, które wydawał Magdeburg niektórym miastom
polskim. Na przykład pouczenia wydane dla Wrocławia z 1261 r. liczyły
64 artykuły, z których 10 było opartych na Zwierciadle saskim;
potwierdzili je książęta śląscy, Henryk II i Władysław, uznając za
obowiązujące prawo dla Wrocławia.
Obok pouczeń wysyłanych przez miasto macierzyste miastom
filialnym, władze miast „matek” przesyłały miastom „córkom” konkretne
rozstrzygnięcia z praktyki sądowej, zwane w Polsce ortylami (od Urteil -
wyrok).
Rodzimymi pomnikami prawa miejskiego powstałymi w Polsce w
miastach lokowanych na prawie niemieckim były wilkierze. Dotyczyły
one prawa karnego, cywilnego, przepisów policyjnych, targowych itp.
Początkowo wydawał je monarcha na wniosek rady miejskiej, a później
rady. Osobną grupę wilkierzy stanowiły statuty cechów, wydawane przez
radę dla każdego cechu. Statut regulował organizację cechu, działalność
produkcyjną jego członków, sprawy czeladników, uczniów itd.
Ważnym źródłem poznania prawa miejskiego są księgi sądowe
oraz akty sądów miejskich (wyroki). Najstarsze księgi zachowały się w
Krakowie od 1300 r. Księgi dzieliły się na radzieckie i ławnicze, zależnie
od tego, jakie władze miejskie je prowadziły.
Miasta od monarchy uzyskiwały w przywilejach miejskich
rozmaite prawa i wolności. Do najczęściej wydawanych należą
przywileje handlowe i celne. Najstarsze miał Wrocław (1309), najwięcej
posiadał ich Kraków (np. z 1331 r. pełną wolnością celną dla całego
państwa, z 1401 r. dla Węgier, z 1403 r. dla Litwy).
 Z przywilejami handlowymi wiążą się przywileje na prawo składu
(ius emptrii) względne bądź bezwzględne - to ostatnie polegało na
zakazie zawierania transakcji handlowych w takim mieście pomiędzy
obcymi kupcami.
Grupę przywilejów handlowych stanowią też przywileje na targi i
jarmarki (fora septimanalia, fora annualia). Prawo targu łączy się też z
przywilejem na tzw. sochaczki (wolniznę), tj. wolne targi w pewne dni na
mięso przywożone spoza miasta. Liczne przywileje w zakresie
skarbowym dozwalają na pobieranie przez miasto dochodów z pewnych
źródeł, z których nie wolno było mu ich czerpać bez pozwolenia
monarchy.
Inne, rzadsze już, przywileje pozwalały miastom np. na
kupowanie przez mieszczan dóbr ziemskich (Kraków od 1377 r.), bicie
monet (Nowy Sącz od 1292 r.).

PRAWO KANONICZNE

Prawo kanoniczne tworzy zespół norm prawnych wytworzonych

przez Kościół. Szerszym pojęciem jest prawo kościelne, które tworzą
normy regulujące stosunki Kościoła wewnątrz i na zewnątrz bez względu
na to, czy zostały one wytworzone przez Kościół, czy przez państwo.
Prawo kościelne było w Polsce wczesnofeudalnej szeroko
stosowane. Wiąże się to z uznawaniem od XIII w. zasady privilegium fori
wobec duchowieństwa, która oznaczała, że duchowni podlegają
sądownictwu kościelnemu, a więc prawu kościelnemu, także w sprawach
nie tyczących się ściśle stosunków kościelnych, z wyjątkiem spraw o
dobra ziemskie (causae haereditariae). Szerokie znaczenie prawa
kościelnego wiązało się również z zasadą prorogatio fori, w myśl której
także osoby świeckie mogły szukać rozstrzygnięć sporów w sądach
kościelnych, wyrokujących według prawa kanonicznego. Znaczenie pra-
wa kościelnego było doniosłe przez to, iż jako „prawo uczone” wywierało
wpływ na prawo ziemskie koronne w zakresie prawa publicznego i
prywatnego.
Źródła prawa kanonicznego można podzielić na dwie grupy:
pierwszą tworzą źródła ogólne - obowiązujące wszędzie tam, gdzie działa
Kościół, do drugiej zaliczamy źródła partykularne - tj. obowiązujące tylko
na określonym terenie, np. w Polsce.
Najstarsze źródła ogólne
Zbiór troisty. Zwód prawa kanonicznego, tzw. Collectio
tripartita, był kompilacją prywatną. Zachował się w dwóch rękopisach i
jest własnością kapituł gnieźnieńskiej i krakowskiej. Powstały w końcu
XI w. Z b i ó r t r o-i s t y w części pierwszej obejmuje dekrety papieskie,
w drugiej postanowienia soborów zaczerpnięte z dzieła tzw. Pseudo
Izydora z połowy IX w., w trzeciej części zawarto orzeczenia ojców
Kościoła oraz wyjątki z prawa rzymskiego. Zbiór troisty do Polski
przywiózł legat papieski Galon na początku XII w. i do
rozpowszechnienia Dekretu Gracjana stanowił on główną podstawę
znajomości prawa kościelnego w Polsce oraz ważne źródło wiedzy
prawniczo-kościelnej.
Dekret Gracjana jest prywatną pracą mnicha z klasztoru św.
Feliksa w Bolonii z około 1150 r., znaną pod tytułem Concordantia
discordantium canonum. Dzieło dzieli się na trzy części: w pierwszej
zawarto źródła prawa i hierarchię kościelną, w drugiej przepisy tyczące
się procesu, beneficjów i prawa małżeńskiego, w trzeciej ujęto kwestie
sakramentów i liturgii. Gracjan dokonał systematyzacji i nowej
interpretacji rozbieżnych kanonów. Powaga tego dzieła była tak
olbrzymia, że zostało ono z czasem uznane za pierwszą część składową
Corpus iuris canonici.
Dekretały Grzegorza IX to zbiór zestawiony z pięciu kompilacji
na polecenia papieża przez Rajmunda de Pennaforte i przesłany w 1234 r.
uniwersytetom w Bolonii i Paryżu. Pierwsza kompilacja to dzieło ułożone
w 1190 r. przez Bernarda zawiera głównie dekretały papieskie. Druga
pochodzi od Jana Gallenisa i zawiera dekretały z lat 1210-1215. Trzecia
składa się z dekretałów Innocentego III zebranych do 1210 r. Kompilacja
czwarta zawiera kanony soboru laterańskiego z 1215 r. i dekretały
Innocentego III po 1210 r. Część piąta wreszcie zawiera dekretały
Hozjusza III wydane do 1226 r. Zatem dekretały Grzegorza IX w pięciu
księgach zestawiają oficjalnie obowiązujące ustawodawstwo papieskie.
Liber sextus, szósta księga w stosunku do pięciu ksiąg dekretałów
Grzegorza IX, zawiera dekretały z czasów po Grzegorzu IX i kanony
soborów liońskich z lat 1245 i 1274.
Clementinae,tj. zbiór ogłoszony przez papieża Klemensa V,
obejmuje dekretały tego papieża i kanony soboru w Vienne z 1311 r.
Zbiór wszedł jako czwarta część do Corpus iuris canonici.
Źródła partykularne
Statuty prowincjonalne były wydawane przez synody prowincji,
czyli zgromadzenia wszystkich biskupów. Synody były źródłem prawa
partykularnego dotyczącego zwłaszcza danej prowincji kościelnej.
Poruszały wszystkie dziedziny stosunków kościelnych z zakresu
duszpasterstwa, katechizacji, homiletyki itp. Synody odbywały się pod
przewodnictwem legatów papieskich bądź arcybiskupa. Najstarsze statuty
obowiązujące prowincję polską pochodzą z XIII w., są to statuty Jakuba
(późniejszego papieża Urbana IV), wydane we Wrocławiu w 1248 r.,
które w oryginale nie zachowały się do naszych czasów. Następne
pochodzą od legata Gwidona i zostały wydane we Wrocławiu w 1266 r.
Najobszerniejsze są statuty legata Filipa, ogłoszone w 1279 r. w Budzie, a
obowiązujące też i w Polsce. Statuty prowincjonalne zebrano częściowo
w 1357 r. w tzw. synodyku Jarosława (od imienia arcybiskupa, pod
którego powagą sporządzono zbiór) po synodzie kaliskim.
 Statuty diecezjalne. Osobną grupę stanowią statuty biskupie
wydawane na synodach diecezjalnych. Ustawodawcą na synodzie
diecezjalnym był wyłącznie biskup, stąd były to statuty biskupie.
Najstarsze zostały spisane w diecezji wrocławskiej biskupa Tomasza w
1279 i 1290 r. Ze statutów synodalnych diecezji krakowskiej szczególnie
ciekawy jest statut biskupa Nankera z 1320 r. Statuty te normują całość
obowiązków duszpasterskich ze szczególnym uwzględnieniem liturgii,
administracji sakramentów i odprawiania nabożeństw. Po Nankerze
wydawali mniejsze statuty biskup Jan Grot (1331), Florian Mokarski
(1373) i Piotr Wysz (1394). Statuty biskupie wydawano też w innych
diecezjach.

7. ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Sąd jest organem sprawującym wymiar sprawiedliwości. W dobie

kształtowania się państwowości sądownictwo było w rękach monarchy i
jego urzędników potężnym środkiem umacniania władzy. Sądy
odgrywały istotną rolę prawotwórczą, nadając sankcję zwyczajom. Na
ogół odbywały się na wiecu, gdzie publicznie sądził książę lub jego
namiestnik w otoczeniu możnych. Ogłaszany zgromadzonym wyrok
utrwalał w świadomości społecznej normy prawne. Obok postępowania
sądowego dużą rolę odgrywała pomoc własna pokrzywdzonego.
W monarchii patrymonialnej sąd był prerogatywą księcia (króla) i
jego urzędników. Sądy, karając za naruszenie prawa, przynosiły z kar i
opłat sądowych dochód panującemu i jego urzędnikom. Głównym sędzią
był panujący, w okręgach grodowych obowiązki sędziego pełnili komesi,
również w asyście miejscowej starszyzny. Sądy były zatem ważnym
instrumentem aparatu władzy państwowej.

SĄDY PAŃSTWOWE
Sąd jako odrębny organ państwowy nie był jeszcze w tym okresie
wyraźnie ukształtowany. Najwyższą instancję stanowił sąd monarszy,
który występował w dwóch postaciach: jako sąd dworski (in cuna) i sąd
wiecowy (in colloquio). Sąd ten składał się z księcia oraz asesorów,
którymi byli możni, a ich opinia była podstawą wyroku. W zastępstwie
księcia proces prowadził najczęściej sędzia (iudex curiae) lub podsędek
dworski (subiudex curiae). Właściwość podmiotowa obejmowała osoby
świeckie i duchowne (od początku XIII w. nie istniało odrębne
sądownictwo kościelne ani odrębne sądy dla możnych). Trudno jest ściśle
określić właściwość rzeczową sądu monarszego, przed który mogła być
wywołana każda sprawa. W praktyce zapewne panujący rozsądzał
sprawy naruszające interes państwa i panującego, skargi na urzędników,
sprawy o ziemię, o status prawny osoby, o naruszenie skarbowych intere-
sów księcia. Sądownictwo panującego wykazywało stałą tendencję do
rozszerzania swego zakresu. W dobie immunitetów przywileje
zastrzegały niekiedy do kompetencji sądu książęcego causae
haereditariae dotyczące własności podległej chłopów. W ten sposób
władza usiłowała chronić prawa chłopów do ziemi przed nadużyciami
możnych.
Specjalne przywileje nadały możnym prawo nieodpowiednie (ius
non responsivum), które polegało na wyjęciu spod sądownictwa
kasztelanów i poddanie ich wyłącznie sądowi książęcemu.
Z ramienia panującego obowiązki sędziów w okręgach
grodowych pełnili komesi, nazywani później kasztelanami. Sąd
kasztelański, jako niższy sąd książęcy, był niekiedy instancją sądu
monarszego. Kasztelana zastępował w sądownictwie sędzia kasztelański,
zwany sędzią grodowym (iudex castri), który sądził w otoczeniu
asesorów. Właściwość podmiotowa tego sądu obejmowała rycerstwo i
ludność pospolitą. Właściwość rzeczowa to wszystkie sprawy nie
zastrzeżone dla sądu monarszego. Kasztelan wykrywał przestępstwa,
ścigał winowajców, sądził i karał. Najważniejsze wśród nich to sprawy
karne (zabójstwa, rabunki, kradzieże, gwałty), za które wymierzano karę
śmierci, mutylacji (okaleczenia) i konfiskaty mienia. Do pozywania przed
sąd i egzekucji wyroków organem pomocniczym byli komornicy. Na
przełomie XIII i XIV w. upada sądownictwo kasztelańskie, zastępowane
przez sądy grodzkie. Nastąpiło to wskutek wyjęcia spod jego kompetencji
coraz szerszych kręgów rycerstwa na podstawie immunitetów sądowych,
ius non responsivum oraz przyznania duchowieństwu privilegium fori.
Jeśli immunitet sądowy nie był całkowity, zachowano jedynie sprawy
cięższe zagrożone wyższymi karami (causae maiores). Ostatecznie sądy
kasztelańskie zniesiono w 1454 r. (na Mazowszu w 1462 r.).
Szczególnymi postaciami sądów państwowych były sądy
wojewodzińskie i sądy targowe. Sądy wojewodzińskie były
samodzielnymi organami, niezależnymi od księcia, w sprawach, w
których jedną ze stron był Żyd. Wojewoda wyręczał się tu specjalnym
urzędnikiem, zwanym sędzią żydowskim. Specyficzna postacią sądu był
sąd targowy. Była to szczególna forma sądu kasztelana wobec ludności
na targu zarówno w sprawach prywatnych, jak i karnych.

SĄDY KOŚCIELNE

Najwcześniej, gdyż już od początku XIII w., swój odrębny od

państwowego system sądów stworzyło sądownictwo kościelne. Pierwszą
instancją był archidiakon, wykonujący sądownictwo w granicach swego
okręgu. Od niego można było wnieść apelacje do biskupa, który był
sędzią w ważniejszych sprawach. Synod wrocławski w 1248 r. stworzył
nowy organ sądowy, działający przy kuriach biskupich, mianowicie urząd
oficjała, który zastępował biskupa w sądzie; odwołania od niego szły
wprost do metropolity (sąd arcybiskupa).
Do kompetencji sądów kościelnych należała jurysdykcja we
wszystkich sprawach, w których występował duchowny jako pozwany
(privilegium fori), z wyjątkiem spraw o dobra ziemskie (causae
haereditariae) i zbrodni obrazy majestatu (crimen laesae maiestatis),
podlegających sądom książęcym. Do właściwości rzeczowej sądów
kościelnych należały sprawy o naruszenie spraw wiary (causae
spirituales) lub przepisów mających związek ze sprawami duchownymi
(causae spiritualibus annexae), jak np. dotyczące małżeństwa i spraw
dziesięcin. Rozszerzenie kompetencji tych sądów umożliwiała zasada
prawa polskiego, zezwalająca na wybór sądu przez strony (prorogatio
fori). Do sądów tych, działających względnie sprawnie, trafiały nierzadko
sprawy czysto świeckie.
Sądy inkwizycyjne. Inquisitio (łac. badanie) było formą procesu
sądowego zmierzającego do wykrycia przestępstwa. Sąd inkwizycyjny
polegał na tym, że ta sama osoba oskarżała podejrzanego, badała go, a
następnie wyrokowała. Postępowanie inkwizycyjne wprowadził na
początku XIV w. Kościół w celu walki z herezjami (biczowników,
waldensów, begardów i beginek). Sądy inkwizycyjne nakładały kary
kościelne, a jeśli oskarżony się nie ugiął i nie odwołał swoich poglądów,
wydawano skazanego w ręce władzy świeckiej. Sądy te w Polsce nie
odgrywały większej roli, aczkolwiek pod ich wpływem zaczął
kształtować się proces inkwizycyjny.

SĄDY PRAWA NIEMIECKIEGO

We wsiach i miastach lokowanych na prawie niemieckim działały

sądy prawa niemieckiego.
Sądy miejskie. W pierwszej instancji sądownictwo w miastach
sprawował wójt wraz z ławą. Ława sądowa złożona była z 7 ławników
(Wrocław, Kraków), wyjątkowo 11, mianowanych początkowo przez
wójta. Ława orzekała o winie, wójt zaś o karze. Sądy te odbywały się w
imieniu księcia, 2/3 opłaty z nich oddawano księciu. Była to więc
szczególna postać sądu książęcego. Jednak ze względu na stosowane w
tym sądzie prawo, uwzględniliśmy go w grupie sądów prawa
niemieckiego. Rozróżniano trzy rodzaje sądów ławniczych.
1. Sąd wielki (iudicium generale, roki wielkie, roki wielkie
gajone, wielkie wiece), odbywany trzy razy do roku przy udziale pana
miasta lub w jego zastępstwie przez landwójta (miasta mniejsze) albo
wójta (miasta większe).
 2. Normalny sąd ławniczy (iudicium particulare, powiatek, sąd
powieśny) odbywany co dwa tygodnie pod przewodnictwem wójta lub
jego zastępcy, wójta sądowego (sołtys sądowy).
3. Nadzwyczajny sąd ławniczy, zwoływany poza zwykłymi
terminami sądowymi, także w święta, w składzie sędzia i dwóch
ławników. Sąd ten osądzał sprawcę w ciągu doby, a zwoływano go w
trzech wypadkach: dla osądzenia przestępcy złapanego na gorącym
uczynku (sąd kryminalny); dla rozsądzenia sprawy, w której jedna ze
stron była cudzoziemcem, gościem w mieście (sąd gościnny); dla spraw
obywateli miasta, którzy otrzymali wezwanie do służby u księcia lub
wyruszali w podróż (sąd potrzebny).
Sądem samorządowym był sąd rady miejskiej o ograniczonych
kompetencjach. Rada rozpatrywała głównie sprawy targowe i sprawy o
naruszenie przepisów zawartych w wilkierzach, rywalizując nieraz w tym
zakresie z sądem ławy. Sąd rady miejskiej sprawował burmistrz wraz z
radą. Z czasem do tego sądu trafiały wyłącznie sprawy dotyczące
rzemiosła, obywatelstwa miejskiego, sprawy porządkowe, a przede
wszystkim te, które wypływały z naruszenia wilkierzy miejskich.
Sądy wiejskie. Na wzór sądów miejskich we wsiach na prawie
niemieckim zorganizowane były sądy wiejskie. Składały się one z sołtysa
i ławy powoływanej przez pana wsi bądź sołtysa. Odbywały się w
określonych terminach na tzw. rokach gajonych. Sądy te powstawały w
ramach immunitetu sądowego pana wsi. W dokumencie lokacyjnym pan
wsi nadawał sołtysowi i ławie prawo sądowe we wszystkich sprawach
bądź zastrzegał sobie jurysdykcję w najcięższych przypadkach. Wyróżnia
się roki wielkie gajone, które odbywały się z udziałem pana wsi trzy razy
do roku, oraz roki gajone małe, orzekające na ogół w zależności od
potrzeb. W sądach tych stosowano prawo niemieckie, jeśli osadnikami
byli koloniści z Zachodu, zgodnie z zasadą osobowości prawa, lub
zwyczajowe prawo polskie, wobec ludności rodzimej.
Apelacja w sądach prawa niemieckiego
Od wyroków omawianych sądów można było wnieść odwołanie.
Od sądu niższego, bez udziału pana feudalnego, do wyższego, w którym
już brał on udział. Miasta zwracały się o pouczenie prawne (Weisthumer)
bądź wyroki (ortyle, Urthei1) do miast macierzystych, głównie do
Magdeburga. Pierwszy sąd wyższy prawa niemieckiego powstał w
Chełmnie (ustanowiony przez Krzyżaków w 1233 r. wraz z lokacją
miasta). Funkcje sądu apelacyjnego pełniły też sądy ławnicze większych
miast: Poznania, Wrocławia, Szczecina, a także Lwówka, Środy Śląskiej i
Raciborza.
Szczególnym rodzajem sądu prawa niemieckiego były sądy
lenników (sądy leńskie). Były one właściwe dla rycerzy niemieckich
osiadłych na Śląsku na prawie lennym oraz wójtów i sołtysów.
Pozwanego (sołtysa, rycerza, wójta) sądziła ława równych mu pod
przewodnictwem seniora, którym wobec rycerzy był książę, a wobec
sołtysów i wójtów pan feudalny.

SĄDY DOMINIALNE
Sądy takie występowały w tych wsiach, których panowie feudalni
po uzyskaniu immunitetu sądowego nie lokowali wsi na prawie
niemieckim. Stosowano w nich zatem polskie prawo zwyczajowe. Pan w
tym sądzie występował z tytułu przywileju udzielonego mu przez księcia,
sprawował jurysdykcję osobiście lub przez swoich urzędników. Zakres
kompetencji sądów dominialnych zależał od treści immunitetu. Immunitet
sądowy najpierw objął przypisańców, a następnie ludność wolną. Pełny
immunitet sądowy -jak głosi przywilej na rzecz Klemensa z Ruszczy -
obejmował prawo sądzenia i „wyrokowania we wszystkich sprawach
według zwyczaju naszego dworu, tj. na wodę, na rozpalone żelazo, na
pojedynek mieczami i kijami, na powieszenie i ucięcie członków”.

II. OKRES MONARCHII

STANOWEJ I
RZECZYPOSPOLITEJ
SZLACHECKIEJ

1. PRAWO ZIEMSKIE

Prawotwórcza działalność władzy państwowej przejawiała się w

ustawach wydawanych przez monarchę (statuty) i przez organy
reprezentacji stanowej (konkluzje, lauda). Na pierwsze miejsce wśród
źródeł prawa stanowionego wysuwają się Statuty Kazimierza Wielkiego,
wydane zapewne około połowy XIV w. (dokładnej daty nie znamy).

STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO

Statuty te są wyrazem dążenia do centralizacji państwa, co

pociągało za sobą konieczność unifikacji prawa. Dotyczyły one ustroju i
prawa sądowego, unormowania statutów, zwracając przede wszystkim
uwagę na prawo karne. Statuty wydano odrębnie dla Wielkopolski i
Małopolski, co odzwierciedla różnice między tymi dzielnicami. Statut
małopolski zawierał 59 (w innych redakcjach 60) artykułów i jest całością
złożoną. W jego skład wchodzi statut wydany na wiecu w Wiślicy (25
artykułów) oraz zwód uzupełniający z 35 artykułami, które stanowią
luźne przepisy wydane przeważnie później. Statut wielkopolski,
przypuszczalnie wcześniejszy od małopolskiego, zawierający 34 artykuły,
wydany został na wiecu w Piotrkowie. Statut w znacznym stopniu
zawierał normy prawa zwyczajowego, lecz wprowadzał również nowe
przepisy prawne. Większą w tym rolę odegrał jednak statut małopolski,
którego twórcze znaczenie polegało na uściśleniu norm istniejących.
Usunięto sprzeczne przepisy, wprowadzono nowe, zgodnie z potrzebami
praktyki.
Datowanie statutów na 1347 r. nie jest trafne, na co zwrócił uwagę
już Franciszek Piekosiński, gdyż data 1347 r., która znajduje się w
jednym z artykułów wielkopolskich statutów, oznacza tylko termin, od
którego określać się powinno dawność (zasiedzenie), która ma biec od
1347 r.
Wersja oryginalna statutów jest nieznana, teksty znajdujące się w
rękopisach pochodzą z XV i XVI w. i mają różną liczbę artykułów -
różny też jest ich układ. Układy te nazywane są zwodami.
 Statuty Kazimierza Wielkiego po raz pierwszy zostały
wydrukowane w 1488 r. w Lipsku w prywatnym zbiorze ustaw polskich
(tzw. Syntagmata), a następnie w zbiorze urzędowym ustaw, ogłoszonym
przez Jana Łaskiego w 1506 r. W tym wydaniu tworzą one jedną całość
złożoną ze 151 artykułów. Obowiązywały z niewielkimi zmianami do
rozbiorów. Statuty tłumaczono na język polski, było kilka redakcji tych
tłumaczeń, które zmieniały ich treść; dosłowne było tylko tłumaczenie
Świętosława z Wojcieszyna, kustosza kościoła warszawskiego z połowy
XV w. (odpis jest datowany 1449). Wszystkie teksty zostały ogłoszone
drukiem: łacińskie przez Bolesława Ulanowskiego, a tłumaczenia polskie
przez Franciszka Piekosińskiego.
Od końca XIV w. statuty rozwijano. Pojawiły się tzw.
ekstrawaganty, czyli krótkie ustawy wydane na wiecach przez
Kazimierza Wielkiego i jego następców, które połączono ze statutami
małopolskimi. Późniejsze od ekstrawagantów są prejudykaty, które były
prywatną pracą notariuszy królewskich. Preju-dykaty w postaci kazusów,
podając stan prawny z fikcyjnymi imionami stron i wyrok, były łączone
ze statutem małopolskim. Początkowo nie miały one charakteru
normatywnego. Do statutów dołączano, również już po śmierci
Kazimierza Wielkiego, projekty norm prawnych, które nie były jeszcze w
pełni sformułowane. Były to tzw. petyta, formułowane w kancelarii
monarszej.
Tworzono zwody statutów, tj. układu statutu wielkopolskiego i
małopolskiego, z których najbardziej rozpowszechniona w XV w. była
redakcja tzw. dygestów, obejmujących w jednolitym układzie większość
artykułów małopolskich (106 art.) i wybór z wielkopolskich (18 art.) -
łącznie 124 artykuły; miały one zasięg ogólnopolski. Jeden ze zwodów
liczący 151 artykułów nazywano wulgatą.

STATUT WARCKI

Kontynuacją działalności ustawodawczej wyrażonej w statutach

Kazimierza Wielkiego był uchwalony przez sejm walny w 1423 r., a
następnie zatwierdzony przez króla statut warcki. Składał się z 30
artykułów, które rozwijały i zmieniały niektóre przepisy statutów
Kazimierza Wielkiego.

STATUT ŁASKIEGO

Powstał z inicjatywy sejmu radomskiego z 1505 r. i króla

Aleksandra Jagiellończyka. Sporządził go kanclerz wielki koronny Jan
Łaski, wydając w 1506 r. Commune incliti Regni Poloniae privilegium
constitutionum et indultuum publicitus decretorum aprobatorumque,
zwany nieściśle Statutem Łaskiego. To drukowane wydanie ustaw
polskich ma charakter urzędowy. Składa się z dwóch części: pierwsza
zawiera (w układzie chronologicznym) statuty, przywileje oraz inne
źródła prawa polskiego (edykty królewskie, akty unii Polski z Litwą, akty
pokojów z zakonem krzyżackim i inne) i otrzymała po zatwierdzeniu
przez króla charakter urzędowy. Część druga, bez konfirmacji
królewskiej, zawiera zabytki prawa niemieckiego (Zwierciadło saskie,
Weichbild, prawo lubeckie), traktat popularny o prawie rzymskim
Rajmunda z Winer Neustadt z XIV w., prawa Likurga i traktat o słusznej i
niesłusznej wojnie. Praca ta miała dużą zasługę, zestawiając ogrom
materiału zawierający prawnicze źródła. Zbiór Łaskiego nakazano
rozesłać do grodów i kapituł.

WYDANIA ZBIOROWE KONSTYTUCJI

Podstawowym źródłem prawa były uchwały sejmowe, czyli

konstytucje. Rozróżniano konstytucje wieczyste (constitutiones
perpetuae), tj. takie, których obowiązywanie nie było ograniczone w
czasie, np. artykuły henrykowskie z 1573 r., oraz konstytucje czasowe
(contitutiones temporales), które miały obowiązywać przez z góry
określony czas. Rozróżnienie to tworzyło wśród nich pewną hierarchię,
tak że normy o znaczeniu zasadniczym traktowano w praktyce jako
niezmienne. Od 1543 r. konstytucje redagowano w języku polskim i po
wydrukowaniu rozsyłano do poszczególnych ziem.
Uchwały sejmów walnych, poprzedzające Volumina legum,
formułowano jako tzw. konkluzje (conclusiones). Zawierały one
postanowienia różnej treści. Najstarsze zachowały się z 1444 r. Po
zbiorze Łaskiego wydano konstytucje sejmów z pierwszej ćwierci XVI
w. (Kraków 1524). Było to uzupełnione urzędowe wydanie konstytucji
sejmowych. Wydanie zbiorowe konstytucji z lat 1550-1569 konfirmował
Zygmunt August. Ostatnią taką edycją przed Volumina legum, która
objęła akta po 1635 r., było wydanie Konstytucji Rzeczypospolitej w
1637 r. w Krakowie.
Volumina legum (V1). Jest to prywatny, pełny zbiór ustaw
polskich, zestawiony przez pijarów, Józefa Załuskiego i Stanisława
Konarskiego. W tomie I, wydanym w 1732 r., pomieszczono ustawy
polskie do końca rządów Zygmunta I, tom II objął ustawy z lat 1550-
1609, III z lat 1611-1640, tomy IV do VI obejmują lata: 1641-1668,
1669-1697 i 1697-1736. Tomy od II do IV wydano do 1739 r. Na tomie
VI zamknięto druk VL, gdy wydawnictwo doszło do ostatniego sejmu,
który uchwalił konstytucję, tj. sejmu z 1736 r. (za Augusta III żaden sejm
nie doszedł już do skutku). Konstytucje na nowo pojawiły się za
Stanisława Augusta. Pomieszczono je w tomach VII i VIII, wydanych w
1782 r., zawierając w nich akta z okresu bezkrólewia oraz konstytucje
sejmowe z lat 1764-1780. Pijarskie ośmiotomowe wydawnictwo nie
objęło więc konstytucji ostatnich sejmów Rzeczypospolitej.
 Nowe wydanie Volumina podjął w latach 1859-1860 w
Petersburgu Józefat Ohryzko, ograniczyło się ono do przedruku ośmiu
pijarskich tomów. W XIX w. Volumina otrzymały charakter zbioru
urzędowego na podstawie dekretu księcia warszawskiego z 10
października 1809 r.
W 1889 r. staraniem komisji prawniczej Akademii Umiejętności
w Krakowie wydany został jeszcze jeden tom - IX, w którym
pomieszczono konstytucje sejmowe z lat 1782-1784, 1786 i 1788-1792.
Ostatni X tom VL wydano w 1952 r. w Poznaniu. Obejmuje on
konstytucje sejmu grodzieńskiego z 1793 r.

INNE (POZA STATUTAMI) AKTY NORMATYWNE

WYDAWANE PRZEZ WŁADCĘ

Przeważały wśród nich w XV w. edykty lub dekrety, później akty

ogólnikowo nazywane uniwersałami, ordynacjami lub artykułami.
Wyróżnia się tu zatem kilka grup.
Edykty. W sprawach wyznaniowych dotyczyły schizmatyków na
Rusi z 1423 r., edykt wieluński z 1424 r. był zwrócony przeciwko
zwolennikom husytyzmu, edykt Zygmunta I z 1520 r. zakazywał
głoszenia nowej wiary. Inne, ważniejsze dla prawa sądowego, to edykt z
1557 r. zastrzegający jurysdykcje w kwestiach wiary dla króla, edykt
tzw. parczowski z 1564 r. był zwrócony przeciwko arianom, podobny do
wcześniejszego edyktu z 1433 r. „o łupieżcach dóbr kościelnych i
wyklętych”.
Do edyktów dotyczących spraw wojskowych należą m.in. edykty
z 1432 r. o przechodach wojsk, z 1519 r. o organizacji pospolitego
ruszenia, ordynacja Stefana Batorego z 1571 r. Porządek i artykuły
wojenne.
Dekrety. Akty o znaczeniu gospodarczym (handlowym)
nazywano dekretami monarszymi. Należą tu dekrety królewskie o
drogach handlowych, np. z 1379 i 1484 r. o kwestiach celnych, tzw.
instruktarze, np. z 1601 r., edykty w sprawie nabywania prawa
miejskiego, np. z 1451 r., ordynacje sądów wyższych prawa
niemieckiego, np. z 1399 i 1455 r., cenniki na towary, np. z 1507 r. czy
1527 r., edykty w sprawach podwód, np. z 1508 r., oraz poczty, np.
ordynacja pocztowa Stanisława Augusta z 1764 r.
Ordynacje górnicze normują organizację stosunków górniczych,
zapoczątkowaną w Polsce przez Kazimierza Wielkiego w 1368 r. Należy
tu m.in. ordynacja dotycząca żupy bocheńskiej z 1393 r. (zatwierdzona w
1450 r.), kopalń olkuskich Jana Olbrachta (bez daty) czy prawa górnicze
Zygmunta I z 1517 r.
Akty dotyczące sądownictwa. Uwagę zwraca uregulowana
aktem królewskim działalność sądów przez wydanie w 1506 r. Processus
iuris. Jest to spisana procedura sądowa zestawiająca stosowane w sądach
przeważnie prawo zwyczajowe, konfirmowane teraz przez monarchę.
Inną usprawniającą sądownictwo jest Ordynacja spraw zaległych w
sądzie królewskim z 1553 r. Po utworzeniu Rady Nieustającej w zakresie
działalności sądów wychodziły uniwersały królewskie, ogłaszane za
zdaniem Rady, np. z 1775, 1777, 1779 r.
Artykuły tzw. henrykowskie i pacta conventa. Miały one
znaczenie zasadnicze przede wszystkim dla ustroju państwa.
 SENATUS CONSULTA

Od 1607 r. uchwały narad senatorów rezydentów były spisywane i

przez nich podpisywane. Uchwały dotyczyły spraw należących do sejmu,
zawierania traktatów, uchylania wyroków sądowych, spraw wojskowych
itd. Podpisane przez obecnych składano do archiwum metryki koronnej.
Senatus consulta uzupełniały działalność sejmu.

AKTA SEJMIKOWE

Lauda ziemskie. W pewnym zakresie władzę ustawodawczą

spełniały sejmiki ziemskie uchwalając lauda, które były wpisywane do
ksiąg sądowych. Uchwały sejmikowe pełniły funkcję uzupełniającą w
stosunku do uchwał sejmu, gdy sejm odsyłał pewne sprawy do decyzji
sejmików.
Laudum sejmikowe (ziemskie) było zbiorem uchwał powziętych
na sejmiku, miało formę dokumentu wystawionego w imieniu senatorów
i szlachty obecnych na sejmiku. Ich treść była różnorodna. Gdy
wydawano je w czasie pospolitego ruszenia, nazywano je laudami
obozowymi.
Instrukcje były dyrektywą dawaną posłom na sejm, określającą
zakres władzy poselskiej w sprawach będących przedmiotem obrad
sejmu. Instrukcje od końca XVI w. liczyły nawet po kilkadziesiąt
artykułów. Od połowy XVII w. lauda tak jak instrukcje wpisywano
(oblata) do ksiąg grodzkich.
Po sejmikach pozostały niekiedy listy wysyłane do monarchy, np.
protestacje przeciw niektórym konstytucjom, uniwersały, kwity
wystawiane poborcom itd.

AKTY NORMATYWNE URZĘDÓW I SĄDÓW

Obok aktów normatywnych króla, sejmu i sejmików znane są akty

prawne tworzone przez inne czynniki, mianowicie urzędników oraz
kolegia sądowe. Wystawiali je urzędnicy ministerialni, tacy jak
marszałkowie, hetmani i podskarbiowie, urzędnicy ziemscy: starostowie,
wojewodowie oraz sądy. Od XVII w. akty tych organów skutecznie
konkurowały z decyzjami sejmu i króla.
 Artykuły marszałkowskie. Marszałek dbał o porządek na dworze
króla oraz wykonywał sądownictwo w sprawach dotyczących
bezpieczeństwa w miejscu pobytu króla. Już za Zygmunta Augusta
ogłaszał w czasie sejmu przepisy dotyczące porządku i wykonywanego
przezeń sądownictwa. Od XVII w. na początku obrad sejmu odczytywano
artykuły marszałkowskie. Aprobowane przez sejm stanowiły normy
prawne dla sądownictwa marszałkowskiego.
Artykuły hetmańskie. Przepisy wojskowe zawarte są nie tylko w
przywilejach szlacheckich, konstytucjach i edyktach królewskich, ale
również w artykułach hetmańskich. Sądownictwo nad osobami
wojskowymi należało do hetmana. Od połowy XVI w. hetmani zaczęli
wydawać ordynacje nazywane artykułami wojskowymi bądź
hetmańskimi. Pierwszy taki akt wydał hetman Florian Zebrzydowski w
1561 r. (30 obszernych artykułów). Znane są też Artykuły żołnierskie
hetmana litewskiego Grzegorza Chodkiewicza (45 artykułów, nie
datowane), Jana Zamoyskiego z 1582 r., Artykuły wojenne hetmańskie,
hetmana litewskiego Krzysztofa Radziwiłła z 1635 r., hetmana wielkiego
litewskiego Janusza Radziwiłła z 1648 r., wydane w obozie pod
Hłaskiem. Jeden z ostatnich tego typu aktów w Polsce szlacheckiej to
artykuły hetmana litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła nazywane
„Regulaminem”, a ogłoszone w 1746 r. na generalnym kole wojskowym.
Ordynacje podskarbich, w przeciwieństwie do artykułów
hetmańskich i marszałkowskich, są mało znane. Ich treść dotyczy
organizacji władz skarbowych. Pierwsza ordynacja tego typu wydana za
Zygmunta I zawierała przepisy o pisarzach skarbowych, którzy działali
pod kierunkiem podskarbiego. Za Zygmunta Augusta w 1551 r. wydano
w języku polskim ordynację W sprawach skarbowych odprawowania ten
porządek ma być zachowań. O innych brak bliższych wiadomości.
Taksy wojewodzinskie. Były to cenniki wydawane przez
wojewodów z mocy ich władzy. Z taksami na towary łączono też
normowanie miar i wag. Statut warcki z 1423 r. nakazał wojewodom
nakładanie taks na artykuły dowożone do miasta na targ. Konstytucja z
1565 r. oddała taksy wyłącznie w ręce wojewodów. W praktyce taksy
wydawane były przez podwojewodzich. Najstarszymi znanymi są
krakowska Piotra Kmity z 1538 r. i warszawska z 1565 r. Taksy
oblatowano w księgach grodzkich. Obok wojewodów taksy wydawał
marszałek wielki koronny (od 1504 r.), stanowiąc w tych samych kwe-
stiach w miejscu pobytu króla, oraz hetmani, ustalając cenniki na artykuły
dla wojska.
Ordynacje starościńskie. Od końca XVI w. starostowie w
zakresie spraw sobie podległych wydawali ordynacje dotyczące grodu
jako sądu. Znana jest Ordynacja i obwarowanie rządu i bezpieczeństwa
starosty krakowskiego Tomasza Zamoyskiego z 1628 r. Była to ordynacja
policyjna. Najstarsze znane ordynacje starościńskie dotyczą roków
sądowych, jak np. krakowskie z 1562 i 1574 r. Późniejsze regulowały
taksy pobierane przez gród (np. krakowska z 1719 r.) oraz dotyczyły praw
i obowiązków tych, którzy wchodzili w skład sądu grodzkiego i urzędu
grodzkiego (np. sanocka z 1717 r.). Były one wpisywane do ksiąg
sądowych.
Ordynacje urzędów kolegialnych z XVIII w. W czasie
kształtowania konstytucyjnego państwa polskiego ustanowiano nowe
kolegialne władze. Komisje Wielkie wydawały ordynacje (np. Ordynacja
Komisji Edukacji Narodowej); Rada Nieustająca wydawała uniwersały i
rezolucje.
Z niższych urzędów kolegialnych wydawano ordynacje normujące
działania niektórych komisji cywilnoprawnych, powołanych do życia
przez Sejm Czteroletni. Znanych jest kilka takich ordynacji (lubelska,
wołyńska, sieradzka, mazowiecka i krakowska) z 1790 r.
Ordynacje sądów. Sądy wydawały ordynacje, w których
zawierano przepisy prawne dotyczące ich wewnętrznej struktury i
działania. Ordynacje Trybunału Koronnego w XVIII w. wydawano nawet
drukiem, i to osobno na każdą sesję. Najwcześniej takie ordynacje
pojawiły się w sądach kapturowych, następnie w ziemskich. Znane są
także ordynacje sądów sejmowych i Trybunału Skarbowego.

FORMULA PROCESSUS

Na sejmie bydgoskim 1520 r. powołano komisję, której

powierzono kodyfikację całego prawa sądowego. Komisja zebrała się po
dwóch latach, a owocem jej pracy było skodyfikowane postępowanie
sądowe, które weszło pod obrady sejmu w 1523 r. Uchwalone prawo
procesowe początkowo (w 1523 r.) przyjęła tylko Małopolska, a z czasem
pozostałe ziemie Korony (Mazowsze dopiero w 1577 r.).
Formula processus liczy 111 artykułów i opiera się na prawie
procesowym małopolskim. Była to zwięzła i dobrze opracowana
kodyfikacja, jedyny w Polsce aż do końca XVIII w. skodyfikowany dział
prawa sądowego, gdyż dalsze projekty komisji nie uzyskały
zatwierdzenia sejmu. Tekst dzieli się na dwie części. W pierwszej (art. 1-
75) zestawiono przepisy normatywne, w drugiej (art. 76-111) zebrano
formuły procesowe. Skodyfikowany proces dotyczył postępowania w
sądach ziemskich, jednak rozciągnięto moc tych artykułów także na
proces grodzki. Najszerzej ujęto w kodeksie postępowanie egzekucyjne,
skracając egzekucje przez usunięcie z niej ciąży sądowej, tj. zajęcia w
postępowaniu egzekucyjnym, i ograniczono intromisję, tj. wwiązanie,
które polegało na tym, że nakazywano chłopom płacenie czynszu
zwycięzcy w procesie.
Przepisy te szły w kierunku usuwania formalistyki procesowej,
skrócenia i uproszczenia postępowania. Ustanowiono np., że już drugi
„rok” (termin) jest zawity. Formula processus była w praktyce dziełem
bardzo pożytecznym.

CORRECTURA IURIUM

Korektura nazywana jest niesłusznie korekturą Taszyckiego

(sędzia krakowski Mikołaj Taszycki był tylko jednym z członków
komisji, która opracowała projekt). Komisja składała się z sześciu osób
(czterech świeckich i dwóch duchownych) i prowadziła poprawę
(reformatio) praw. Działalność ograniczono tylko do rewizji prawa
sądowego. Projekt ułożono w ciągu czterech miesięcy i ogłoszono
drukiem w 1532 r. pod nazwą: Statuta inclyti regni Poloniae recens
recognita et emendata. Projekt miał być skierowany pod obrady sejmu,
który zebrał się w początkach 1534 r. w Piotrkowie. Na sejmie nie było
jednak monarchy, sprawę odłożono, a następnie odrzucono, ponieważ w
korekturze zawarto przepisy wzmacniające stanowisko Kościoła i
magnatów, a także króla.
Całość licząca 929 artykułów (capitula), z których każdy otrzymał
nagłówek, została podzielona na pięć ksiąg: pierwsza dotyczy źródeł
prawa, ustroju państwa i sądów, druga - prawa procesowego, trzecia -
zawiera przepisy z zakresu prawa rodzinnego (wraz z prawem
spadkowym), czwarta - prawo o zobowiązaniach i prawo karne, w księdze
piątej - ostatniej, pomieszczono zbiór formuł dla czynności prawnych i
procesowych. Za podstawę projektu przyjęto zbiór Łaskiego i niektóre
konstytucje sejmowe. Usunięto powtórzenia i sprzeczności, autorzy od
siebie dodali tylko 17 artykułów, zaznaczając to w tekście. W pracy
oparto się wyłącznie na prawie polskim. Była to praca twórcza, gdyż
kodeks tworzył jednolity system. Nie stał się jednak obowiązującym
prawem.

KODYFIKACJE PRYWATNE

Z końca XV w. pochodzi anonimowy układ prawa polskiego.

Autor wykorzystał wydanie ustaw polskich, tzw. Syntagamte, oraz
rękopiśmienne kopie statutów. Zabytek współcześnie nie był drukowany,
w przyszłości posłużył w pracy nad układem ustaw polskich J.
Przyłuskiemu.
Projekt układu prawa polskiego Jakuba Przyłuskiego z 1553 r.
Przyłuski był pisarzem grodzkim przemyskim, a następnie sędzią
ziemskim krakowskim. Na rok przed śmiercią wydał Leges seu statuta ac
privilegia Regni Poloniae (Ustawy, statuty i przywileje Królestwa
Polskiego). Jest to obszerna, napisana po łacinie kodyfikacja, w której
zgrupowano materiał według systemu rzymskiego prawa prywatnego
(persones, res i actiones). Całość dzieliła się na sześć ksiąg. Pierwsza
traktuje o królu, sejmie, urzędnikach i stanach społecznych. Część „o
rzeczach” ma dwie księgi (w drugiej poruszono prawo skarbowe, w
trzeciej zawarto całe prawo prywatne i karne). Część odnosząca się do
actiones obejmuje w księdze czwartej proces, w piątej - stosunek innych
ziem do Korony, a w ostatniej, szóstej, czytamy o wojnie. Formalnie
podobny do rzymskiego układ wypełniono inną treścią. Praca ma
wyraźnie subiektywny charakter, zawiera liczne komentarze autora, w
których wyrażał on niejednokrotnie postępowe zapatrywania, szczególnie
w zakresie wzmocnienia władzy monarszej i reformy Kościoła. Według
Przyłuskiego prawo rzymskie powinno być w Polsce stosowane
posiłkowe i dlatego w swej pracy cytuje on często instytucje Justyniana i
digesta. Wydana przez niego księga miała być podstawą do prac nad
ułożeniem kodeksu polskiego prawa.
Kompedium Jana Sierakowskiego. W 1554 r. w Wilnie J.
Sierakowski ułożył, także po łacinie, Statutorium Regni Poloniae. Autor
oparł się na zbiorze Łaskiego, konstytucjach wydanych w czasach
Zygmunta I, a także pracy Przyłuskiego. Kompedium to dzieli się na 47
rozdziałów, a podstawą podziału treści jest corectura iurium. Zwód nie
był współcześnie ogłoszony drukiem.
Uktad Jana Palczowskiego, pisany po polsku, ułożony w 1555 r.,
nosi tytuł Ustawy prawa polskiego i współcześnie był wielokrotnie
wydawany (pierwszy raz w 1561 r., następnie 1563, 1565, 1569, 1579
itd.) niekiedy pod szerokim tytułem: Ustawy prawa polskiego
najpotrzebniejsze, krótko z łacińskich wybrane, na polski język
przełożone. W odróżnieniu od Przyłuskiego, który nawet ustawy polskie
przekładał na łacinę, Palczowski zestawił prawo wyłącznie po polsku.
Autor był sędzią zatorskim i posłem zatorsko-oświęcimskim na sejm.
Pracę swą podjął zapewne dlatego, że po inkorporacji księstwa
zatorskiego przestało tam obowiązywać dotychczasowe prawo i
konieczna okazała się znajomość prawa polskiego. Układ dzieli się na 41
rozdziałów i nie wykazuje żadnego systemu.
Zbiór praw Jana Herburta. Herburt, podkomorzy przemyski,
potem kasztelan sanocki, wydał Statuta Regni Poloniae in ordinem
alphabeti digesta w 1563 r. oraz Statuta i przywileje koronne 1570 r.
Oryginalną cechą pierwszej pracy było to, że prawo polskie zestawił
alfabetycznie pod literami od a do z. Oparł się na zbiorze Łaskiego,
później wydanych konstytucjach oraz pracy Przyłuskiego. Dzieło
Herburta było praktyczne w użyciu i wielokrotnie je drukowano (1569,
1613, 1620, 1693, 1756).
Z polecenia sejmu (konstytucja z 1564 r.) Herburt przełożył z
łaciny Statuta na język polski, lecz sejm lubelski (1569) pracy nie
aprobował, niemniej jednak w roku następnym została ogłoszona drukiem
pt. Statuta i przywileje koronne z łacińskiego języka na polski przełożone,
nowym porządkiem zebrane i spisane. Układ dzielił się na trzy księgi:
pierwsza traktuje o stanach społecznych, sądach królewskich, przy
szlachcie o ranach i mężobójstwie, przy kobietach o opiece; druga o
wszelkich sprawach sądowych, ustroju sądów, procesie, prawie karnym i
wojnie; w trzeciej zawarto przywileje, konstytucje, akty unii Polski i
Litwy i inne. Dzieło to wyszło tylko w jednym wydaniu. W układzie
treści uderza chaos, w ocenie podnosi się też tendencje promagnackie
autora. Zbiór nie uzyskał urzędowej aprobaty i nie upowszechnił się, w
przeciwieństwie do wcześniejszej pracy tego autora, napisanej po łacinie i
zestawiającej prawo w porządku alfabetycznym.
Zbiór prawa koronnego Stanisława Sarnickiego. W 1588 r.
sejm ponownie zajął się sprawą kodyfikacji prawa. Nowy kodeks miał
być spisany po polsku. Pracę podjął Sarnicki, wojski krasnostawski, a
ukończone dzieło przedstawił na sejmie w 1593 r., za co od króla
otrzymał nagrodę. Układ nosi tytuł Statutu i metryka przywilejów
koronnych, wydano go drukiem w 1594 r., dzieli się na dwie części:
pierwszą nazwano „statuta”, drugą - „metryka”. W pierwszej zawarto 12
ksiąg: 1) prawo koronne, 2) arcybiskup, 3) wojewoda, 4) marszałek, 5)
kanclerz, 6) podskarbi, 7) hetman, 8) podkomorzy, 9) starosta, 10)
ziemski, 11) komisarz, 12) prawo trybunalskie. Część druga dzieli się na
trzy rozdziały: w pierwszym zawarto pełny tekst przywilejów, statutów i
innych praw, w drugim są formuły sądowe, w trzecim zestawiono kazusy
z praktyki sądowej procesowej. Autor podjął próbę naukowej systematyki
prawa, dostrzegł potrzebę wyodrębnienia prawa publicznego od
prywatnego. W pracy zasadniczym kryterium systematyki są elementy
publicznoprawne. Podział norm dokonany został według organów, które
stoją na straży ich wykonania.
Zbiór Jana Januszowskiego. Ks. J. Januszowski, archidiakon
sądecki, wydał po polsku w 1600 r. Statuta prawa i konstytucje koronne.
Praca liczy 10 części (ksiąg), pierwsza zawiera księgi królewskie, druga -
duchowne, trzecia - senatorskie, czwarta - skarbowe, piąta - sądowe,
szósta - wojenne, siódma - księstw koronnych, ósma - miejskie, dziewiąta
- wiejskie, dziesiąta - żydowskie. Prawo procesowe i karne włączono do
księgi piątej - sądowej, prywatne zaś porozrzucano po różnych księgach.
Januszowski przyjął od Sarnickiego podobną systematykę prawa.
Załamanie się kodyfikacji prawa polskiego w XVI w. (z
wyjątkiem postępowania sądowego) było niewątpliwie na rękę
magnatom, którym bardziej odpowiadał zwyczaj oraz związany z tym
partykularyzm i niepewność stosunków prawnych.
Ze względu na przybywające w XVII w. nowe konstytucje
sejmowe zaistniała potrzeba wydania nowych kompendiów. Z układów
systematycznych najbliższy poprzednim jest Pawła Szczerbicza sekretarza
królewskiego Prom-ptuarium statutorum omnium et constitutionum Regni
Poloniae z 1604 r. Praca pozostawała pod wpływem Przyłuskiego.
Podzielono ją na sześć ksiąg: pierwsza - o prawie osobowym, druga - o
prawie publicznym i prywatnym, trzecia
- o organizacji sądów i procesie, czwarta - o przestępstwach, piąta - o
wojnie, szósta - o dochodach królestwa. Po Szczerbiczu nowy układ,
także po łacinie, wydał Teodor Zawadzki: Compendium, to jest krótkie
zebranie nie wszystkich, a wszystkich praw, statutów i konstytucji aż do
roku 1613 inclusive. Wydano je w 1614 r., zawierając prawo w sześciu
rozdziałach: pierwszy - prawa królewskie i bezkrólewie, drugi - o
duchownych, senatorach i urzędnikach, trzeci -nazywany sądowym,
obejmuje ustrój sądów, proces, formuły, a także sejmy i sejmiki, czwarty -
rycerski, gdyż zawiera prawa szlachty, spadkowe, karne, także o miastach
i handlu, piąty - postanowienia wojenne, szósty - o księstwach koronnych.
Pomimo obu tych wydań w praktyce posługiwano się już tylko
coraz bardziej popularnymi inwentarzami konstytucji.

INWENTARZE KONSTYTUCJI

Są to alfabetyczne zbiory streszczeń ustaw ze wskazaniem, gdzie

można znaleźć pełny tekst, co dawało możliwość orientacji w licznych
ustawach polskich. Pierwszy inwentarz zestawił Wojciech Madaliński
Inwentarz konstytucji koronnych od roku 1550 aż do roku 1628
uchwalonych; wydano go w 1630 r. Uzupełnił ten inwentarz Jan
Dzięgielewski, doprowadzając go do 1643 r.; drukiem wydano go
dwukrotnie (1644, 1661). Dalej inwentarz uzupełnił metrykant kancelarii
koronnej Maciej Marian Ładowski, wydając w 1683 r. Konstytucje
koronne i W.X. litewskiego od r, p. 1550 do roku 1683 krótko zebrane.
Inwentarz ten uzupełnił w 1726 r. Józef Andrzej Załuski i wydał go w
1733 r., znowu jako Inwentarz konstytucji... krótko zebrany.

PROJEKTY KODEKSÓW Z XVIII W.

Kodeks Andrzeja Zamoyskiego. Sejm w 1776 r. uchwalił i zlecił

Zamoyskiemu, byłemu kanclerzowi, aby w ciągu dwóch lat przedłożył
sejmowi codicem civilem. Miała to być korektura istniejącego prawa
sądowego. W pracy Zamoyskiemu pomagali biskup płocki Krzysztof
Hilary Szembek, podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz i komisarz
skarbowy Feliks Łojko, Józef Wybicki i Antoni Rogalski. Projekt
ogłoszono drukiem w 1778 r. pt. Zbiór praw sądowych. Dzielił się na trzy
części według instytucji rzymskich respersonae-actiones. W pierwszej
zawarto prawo stanów, przepisy dotyczące urzędów, w tym także
monarchy, oraz prawa rodzinnego (łącznie 33 artykuły). W części drugiej
zawarto prawo prywatne, spadkowe, zobowiązania i karne oraz dalszą
część prawa rodzinnego (łącznie 55 artykułów). W części trzeciej
określona została organizacja sądowa i prawo wekslowe (łącznie 27
artykułów).
Redakcja projektu nie odznaczała się jasnością ani ścisłością, źle
rozumiano prawo prywatne, prawo karne było zacofane i zbyt surowe.
Mimo postulowanych reform wobec włościan (wolność osobista) projekt
wyrażał kompromis szlachecko-mieszczański. Część szlachty odniosła się
doń wrogo, podobnie kler, gdyż projekt normował sytuację duchownych
świeckich i zakonnych. Wyrażając wdzięczność Zamoyskiemu, projekt
odrzucono na sejmie jednomyślnie uchwaloną konstytucją z dnia 21
listopada 1780 r. z żądaniem, aby nie był nigdy wnoszony pod obrady.
Świadczy to o konserwatyzmie szlachty, pełnym uprzedzeń do wszelkich
reform, i wpływie czynników zewnętrznych na sprawy w
Rzeczypospolitej.
Prace nad kodeksem Stanisława Augusta. Ustawa Rządowa z 3
maja 1791 r. w art. VIII nakazywała, aby osoby wyznaczone przez sejm
spisały „codex praw cywilnych i kryminalnych”. W dniu 28 czerwca 1791
r., wyznaczono komisję do opracowania zbioru praw, który miał nosić
nazwę kodeksu Stanisława Augusta. Przewodniczącymi komisji byli
kanclerz Jacek Małachowski i podkanclerzy Hugo Kołłątaj. Udział w niej
brali: Hieronim Stroynowski, Józef Szymanowski, Józef Wybicki, ks.
Reptowski i wielu innych, gdyż projekty nadsyłano z zewnątrz do
deputacji. Kodeks miał objąć tylko prawo sądowe, cywilne i karne wraz z
organizacją sądów z procesem. W czasie prac nad prawem wciągano doń
także materie z prawa politycznego. Do ułożenia całości kodeksu
Stanisława Augusta nie doszło z powodu braku czasu. Pozostały cenne
materiały, w nich m.in. projekty norm prawa karnego o charakterze
humanitarnym (domniemanie niewinności oskarżonego, uzależnienie kar
finansowych od stanu posiadania skazanego, zastosowanie zasad nullum
crimen sine lege i nulla poena sine lege penale anteriori). W
projektowanym kodeksie najlepiej opracowane były przepisy, które
dotyczyły ustroju sądów. Wyrazem zastosowania tych przepisów w
praktyce było przyjęcie przez sejm 10 stycznia 1792 r. prawa o
urządzeniu sądów ziemiańskich oraz projekt urządzenia Trybunału, który
ogłoszono 21 stycznia 1792 r.

INNE ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA ZIEMSKIEGO

Metryka koronna. Wśród źródeł poznania prawa ziemskiego,

które są istotne dla historii prawa polskiego, poczesne miejsce zajmuje
Metryka koronna (Metrica Regni Poloniae). Były to księgi prowadzone
przez kanclerza i podkanclerzego, do których zwykle wpisywano (w
całości lub, rzadziej, w regestach) akty wychodzące z kancelarii
królewskiej. Metryka, zachowana od 1447 r. dzieliła się na działy. Do
najważniejszego działu rzeczowego zaliczano księgi, w których
wpisywano pisma wysyłane do obcych państw. Obok tego istniał podział
na księgi kanclerskie i podkanclerskie w zależności od tego, kto je
prowadził. Metryka zawierała akty z zakresu prawa międzynarodowego
dotyczące m.in. stosunku Polski do innych państw, przywileje, statuty,
 wyroki sądów królewskich, zarządzenia władz centralnych, akta
dotyczące majątku królewskiego itd.
Od lat dziewięćdziesiątych XV w. prowadzono analogiczną do
koronnej Metrykę litewską. Na dzielnicowym Mazowszu istniała osobna
Metryka mazowiecka (zachowana od 1424 r.), będąca rejestrem aktów
wychodzących z kancelarii książęcej.
Księgi sądowe. Najstarsza wzmianka o regestach sądowych
(tabelae iudici) pochodzi z 1322 r.; z dokumentu wynika, że wpisywano
do nich terminy pozwów. Księgi sądowe rozpowszechniły się w końcu
XIV w. Dzieliły się stosownie do sądów na księgi ziemskie i grodzkie.
Sądy wiecowe korzystały z ksiąg ziemskich. Najstarsza zachowana księga
to Księga ziemska krakowska, prowadzona od 1374 r. Już od XIV w.
wiele zapisów w księgach sądowych podawano po polsku, jak np. roty
przysiąg sądowych stwierdzające stan faktyczny sprawy. W XVI w. w
sądach grodzkich przyjmuje się zwyczaj prowadzenia ksiąg podwójnych.
Jedne zawierają wpisy w formie krótkiej i nazywane są protokołem, w
drugich księgach wpisy są dokładniejsze, opatrzone formułami i są jak
gdyby czystopisem; księgi te zwano induktą. Księgi sądowe dawały
wgląd w działalność sądów oraz stanowią bogate źródło poznania nie tyl-
ko przepisów ówczesnego prawa. Upowszechniła się praktyka wciągania
do ksiąg sądowych laudów sejmikowych. Czynność wciągania aktów do
ksiąg sądowych zwano oblatowaniem, a wpis oblatą. Poza wyrokami i
postanowieniami sądów, zapisami różnych czynności sądowych, do ksiąg
dokonywano wpisów istotnych dla obrotu prawnego. Wpisy można
podzielić na cztery grupy: 1) inskrypcje, akty woli jednostronne lub
dwustronne, z których szczególną wagę miały umowy dotyczące
nieruchomości, 2) relacje, czyli zeznania osób urzędowych o dokonanych
czynnościach prawnych, 3) protestacje, zwane też manifestacjami, które
dotyczyły naruszenia prawa, 4) akta publiczne (np. lauda).
W Wielkopolsce każdy powiat ziemski miał własną księgę (system
terytorialny), w Małopolsce obok tego systemu znano jeszcze system
chronologiczny, który polegał na tym, że sąd ziemski miał jedną księgę,
do której wpisywał przenosząc się z powiatu do powiatu kolejno sprawy
roczków powiatowych. Znaczenie ksiąg ziemskich polegało na tym, że
wpisy dotyczące nieruchomości (darowizny, kupno-sprzedaż, wyderkauf,
oprawy wiana, zapisy dożywocia) musiały być wpisane do ksiąg
wieczystych, gdyż od tego zależała ważność transakcji. Jeśli wpisu
dokonano w księgach grodzkich, należało go przenieść w ciągu roku i
sześciu niedziel do właściwych ksiąg ziemskich pod groźbą nieważności.
Przyjmowanie wpisów wieczystych nazywano „prawem wieczności”.
Księgi grodzkie prowadzono osobno dla każdego grodu (miasta).
Wyjątek stanowiła Wielkopolska, gdzie starosta generalny miał prawo
przyjmowania wpisów wieczystych do jednej księgi całej prowincji. Obok
istniały jednak osobne księgi grodzkie dla każdego powiatu, gdzie
wpisywano wszelkie inne sprawy. Sądy grodzkie dla wpisów były otwarte
codziennie.
W XVI w. następuje rozwój ksiąg grodzkich przy jednoczesnym
zanikaniu sądów ziemskich.
 W XVII w. do ksiąg sądu podkomorskiego, asesorskiego,
sejmowego i referendarskiego czy Trybunału oraz do księgi Metryki
koronnej strony mogły wnosić ważne dla nich dokumenty do oblaty.
Wagę, jaką ówcześni przywiązywali do ksiąg ziemskich,
potwierdzają wielokrotnie przepisy wielu konstytucji, które nakazywały
skrzynie z księgami ziemskimi trzymać pod trzema kluczami: wojewody,
sędziego ziemskiego i pisarza ziemskiego. Z czasem księgi ziemskie
oddawano do przechowania do archiwum grodzkiego, gdyż sądy
ziemskie nie miały dla siebie osobnych budynków. Tam wraz z księgami
grodzkimi przechowywane były w archiwum pod dozorem pisarza
grodzkiego.

2. PRAWO MIEJSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo niemieckie w Polsce coraz bardziej oddalało się od

swojego pierwowzoru, wzbogacając się o nowe źródła.
Używane w miastach prawo określano ogólnie jako prawo
niemieckie bądź, dokładniej, mówiono o prawie magdeburskim
(średzkim), chełmińskim lub lubeckim. Ściślej jednak należałoby mówić
o prawie każdego miasta lub miasteczka osobno, gdyż każde z nich miało
swoje odrębne prawo, które tylko wyszło ze wspólnej podstawy.
Głównymi zbiorami prawa w miastach pozostawały Zwierciadło
saskie i Weichbild magdeburski. Gdy w 1356 r. Kazimierz Wielki założył
sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim, złożył w nim
rękopis Zwierciadła, nadając mu w ten sposób charakter tekstu auten-
tycznego. Sąd ten posługiwał się łaciną jako językiem kancelaryjnym.
Jednak pierwsze tłumaczenie Zwierciadła na język polski miało miejsce
we Wrocławiu, gdzie dokonano go z inicjatywy biskupa Tomasza w
drugiej połowie XIII w. Jest to tzw. versio Wratislaviensis.
O stopniowej polonizacji sądów miejskich w Polsce świadczą
pochodzące z XV w. słowniczki łacińsko-polskie prawa magdeburskiego,
zawierające terminy prawa miejskiego. Były one niezbędne, gdyż
pomniki niemieckiego prawa znano w zasadzie wyłącznie w łacińskim
tłumaczeniu, dokonanym przez pisarza miejskiego z Opola, później
(1359) także przez Konrada z Sandomierza - pisarza miejskiego, który
przetłumaczył na łacinę także Weichbild.
Zwierciadło saskie i Weichbild po raz pierwszy zostały
wydrukowane w Polsce w zbiorze Jana Łaskiego (1506). Po łacinie
zostały te pomniki opublikowane przez pisarza miasta Krakowa Mikołaja
Jaskiera w 1535 r. Praca Jaskiera otrzymała aprobatę króla i miała być
tekstem obowiązującym sądy miejskie i wiejskie. Tłumaczenia
Zwierciadła i Weichbildu na język polski dokonał dopiero Paweł
Szczerbicz, syndyk lwowski, wydając w 1581 r. Specelum Saxonum albo
prawo saskie i magdeburskie porządkiem abecadła z łacińskich i
niemieckich exemplarzów zebrane i na polski język przełożone oraz Ius
municipale, to jest prawo miejskie majdeburskie nowo z łacińskiego i z
niemieckiego na polski język ... przełożone. Druga z tych prac jest
dosłownym tłumaczeniem na język polski Weichbildu. Szczerbicz
starannie zestawił różnice, jakie zachodziły między tekstem łacińskim a
niemieckim. Obie prace Szczerbicza były kilkakrotnie wydane i wskazują
na proces polszczenia się prawa miejskiego, który pogłębiał się w
kolejnych stuleciach.

PRÓBY KODYFIKACJI PRAWA MIEJSKIEGO

Skodyfikowanie prawa wszystkich miast polskich podjął się za

Zygmunta I, w 1522 r., kanonik gnieźnieński Maciej Śliwnicki. Praca,
wykonana prawdopodobnie w 1527 r., nosi nazwę Kodeks Zygmunta.
Liczy pięć ksiąg: pierwsza, bez specjalnego tytułu, zawiera ogólne
postanowienia, przepisy dotyczące kościoła, Żydów, heretyków, prawa
rodzinnego, władz miejskich i inne; druga poświęcona była wyłącznie
procesowi, trzecia prawu rzeczowemu, czwarta także prawo rzeczowe,
obligacje, prawo małżeńskie, spadki, piąta zajmowała się prawem
karnym. Cały układ zatem nie miał określonego systemu. Kodyfikacja,
która próbowała stworzyć prawo ogólnostanowe, nie uzyskała mocy
obowiązującej i stosowano ją tylko w dobrach arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego na mocy przywileju monarchy z 1530 r.
Zygmunt August wyznaczył komisję do kodyfikacji prawa
miejskiego z biskupem warmińskim Hozjuszem na czele. Opracowany
przez komisję noszący nazwę Rewizji heilsberskiej z lat 1553-1566, nie
wszedł w życie, podobnie jak późniejszy projekt tzw. nowomiejski z
1580 r. (od miasta Neumark). Ostatnia próba kodyfikacji, podjęta przez
same miasta w 1594 r. w Toruniu, także nie uzyskała zatwierdzenia.

PRYWATNE PRACE NAD PRAWEM MIEJSKIM

Ożywienie w zakresie opracowania prawa miejskiego jest

związane z rozwojem miast w Polsce w XVI w. Cenione były prace Jana
Cervusa Tucholczyka pt. Farrago actionum civilium iuris
magdeburgensis (pierwsze wyd. 1531 r.) oraz Epitome pontificii et
caesarei iuris, a także traktat Jana Kirsteyna (Cerasinus) pt. Enchiridion
aliguot locorum communium iuris Magdeburgensis wydany w 1556 r. i
wielokrotnie wznawiany.
Najpłodniejszym i najbardziej poczytnym pisarzem, którego prace
odegrały największą rolę w nauce prawa miejskiego, piszącym już po
polsku, był Bartłomiej Groicki. Wydał on: 1) Artykuły prawa
magdeburskiego (1558, 1559, 1560, 1565, 1568, 1616). Cytuje tu
najważniejsze przepisy prawa miejskiego, na które najczęściej w sądach
się powoływano. Przedstawiają one kwestie głównie z zakresu prawa
prywatnego i karnego wraz z przepisami policyjno-administracyjnymi.
Całość oparta jest na Zwierciadle saskim w wydaniu Jaskiera. 2)
Porządek sądów i spraw miejskich (1559, 1562, 1656, 1566, 1573, 1616).
Praca w zasadzie dotyczy procesu. Dzieli się na cztery części: pierwsza
mówi o „personach sądowi przynależnych”, druga przedstawia rodzaje
sądów miejskich, trzecia - postępek sądowy, czwarta poświęcona jest
procesowi kryminalnemu. Na końcu podano cytaty z Pisma św. używane
w sądach. Podstawą pracy jest nie tylko Zwierciadło i Weichbild, ale i
prawo cesarskie. 3) Postępek z praw cesarskich (wyd. 1559, 1560, 1562,
 1565, 1582, 1616), przedstawia przepisy kodeksu karnego Karola V z
1532 r. (Constitutio criminalis Carolina). Groicki nie trzyma się wiernie
tekstu Caroliny, wiele przepisów pomija, łagodzi przepisy co do tortur.
4) Regestr do porządku i do artykułów prawa magdeburskiego i
cesarskiego (wyd. 1567, 1616, 1618). Jest to alfabetyczny indeks do dwu
ostatnio wymienionych prac. 5) Tytuły prawa magdeburskiego (1567,
1573, 1616). Są uzupełnieniem wcześniejszych prac. W 25 tytułach, bez
systematycznego charakteru, zestawiono rozmaite kwestie z zakresu
prawa materialnego i procesowego. 6) Prawa między gospodarzem a
komornikiem (wyd. 1558, 1573) to drobna broszura, omawiająca w
sposób krytyczny, ze ścisłością prawniczą w wywodach, sprawę najmu.
7) Groicki przetłumaczył też książkę flandryjskiego prawnika J.
Damhoudera Obrona sierot i wdów, dokonując jej przeróbki i
dostosowania do potrzeb polskich. Prace Groickiego wielokrotnie
ogłoszono drukiem. Mają one charakter popularyzatorski. Groicki głosił
konieczność kodyfikacji i reformy prawa miejskiego. Jego prawo
miejskie tak bardzo odbiegało od swego pierwowzoru, że nie było już
nazywane „magdeburskie” ale ius municipale Polonicum, tj. prawo
miejskie polskie. W swych pracach Groicki upowszechnił liczne zasady i
przepisy prawa rzymskiego. Ze względu na język i kompetentność, jego
dzieła cieszyły się taką powagą, że urywki cytowano w wyrokach sądów
miejskich i wiejskich aż do końca XVIII w. W praktyce jego prawnicze
książki były uważane za urzędową wykładnię prawa miejskiego.
W XVIII w. większą pracą z zakresu prawa miejskiego była
jeszcze księga Jakuba Czechowicza Praktyka kryminalna, to jest wzór
rozumnego i porządnego spraw kryminalnych sądzenia (Chełmno 1769).
Dzieło napisano po polsku, podzielono na 19 tytułów, zestawiając
materialne i procesowe prawo karne. Autor oparł się przede wszystkim na
Carolinie i literaturze prawniczej oraz pisarzach opracowujących prawo
rzymskie.
W czasie Sejmu Czteroletniego magistrat Starej Warszawy
zestawił prawa, a także postulaty miast wydający w 1789 r. Prawa miast
polskich do władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej oraz w
roku następnym (1790) Zbiór praw, dowodów i uwag ... dotyczących
położenia miast i mieszczaństwa w 7 częściach. Wpłynęło to na regulacje
spraw miejskich w ustawie o miastach z dnia 18 kwietnia 1791 r. (Miasta
nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej).

PRZYWILEJE, WILKIERZE

Miasta uzyskiwały rozmaite prawa i wolności, które w okresie

Rzeczypospolitej szlacheckiej były potwierdzane przez sejm (np. prawo
składu) i wchodziły w uchwalane konstytucje. Wydawano też odrębne
przywileje, jak np. dla Przeworska z 1677 r. prawo składu na wino.
Znacznie rzadziej wydawane dla miast przywileje dotyczyły np. bicia
monety (Poznań 1410), niedopuszczenia Żydów (Bochnia 1605). Miasta
niejednokrotnie przedkładały swoje przywileje do zatwierdzenia
monarchom podczas wolnych elekcji. I tak np. August III w 1714 r.
zatwierdził 16 przywilejów Śremu.
Wilkierze, nazywane też statutami miejskimi, uzupełniały
przepisy prawne miast i były wyrazem działalności ustawodawczej rady
miejskiej. Wilkierze normowały kwestie ustroju władz miejskich, spraw
policyjnych, sanitarnych itp. Na przykład Wilkierz królewskiego miasta
Tczewa z 1599 r. liczył 28 rozdziałów zaopatrzonych w następujące
tytuły: Co każdy obywatel ma czynić w związku z posiadaniem
nieruchomości; Co mieszczanie winni ponadto czynić w stosunku do ulic;
W sprawie zgromadzeń; W sprawie darowizny, testamentu oraz kurateli;
W sprawie zmian i podziałów; O ogniu i pożarze; O miarach i wagach;
W sprawie moczarów; W sprawie szarwarku; O świętach; O bydle i
pastuchach; O ogrodach i plotach; O najemcach i obcych; O służbie; O
warzeniu piwa; O handlu; O murarzach i cieślach; O piwowarach i ich
pomocnikach; O słodownikach; O funkcjonariuszach miejskich; O
domokrążcach; O rybakach; O kramarzach; O zbrodniach; O koniach
miejskich; O sprawach prawnych i apelacjach; Odczytywanie wilkierza.
Dla miast prywatnych statuty wydawali ich właściciele, np.
hetman Jan Tarnowski dla Tarnowa w 1559 r.
Osobną grupę wśród wilkierzy stanowiły tzw. wilkierze cechowe,
zawierające przepisy dotyczące cechów i postępowania członków
cechów. Każdy cech miał własny statut, były one też wpisywane do ksiąg
miejskich.

KOPIARZE

Były źródłem poznania prawa danego miasta. Zestawiano w nich

odpisy przywilejów, innych dokumentów, wilkierzy, statutów cechowych
itp. Najciekawszy, spisany w 1505 r., jest tzw. kodeks Baltazara Behma,
pisarza miejskiego, który w jednej księdze zestawił dokumenty (część
pierwsza) i statuty miejskie (część druga) Krakowa. Kopiarz zdobi 27
miniaturowych rycin przedstawiających obrazy życia cechowego,
zawarto w nim także roty przysięg urzędników miejskich i cechowych.
Wielki kopiarz przywilejów Krakowa sporządził w latach 1691-1694 Jan
Zygmunt Zaleski. Nosi on tytuł Codex iurium et privilegiorum i obejmuje
blisko 400 dokumentów dotyczących miasta. Znanym kopiarzem
miejskim jest też praca Błażeja Winklera z 1764 r., w którym zestawiono
około 150 dokumentów dla Poznania.

USTAWY SEJMOWE

Konstytucje sejmowe Rzeczypospolitej sporadycznie zajmowały

się sprawami miast. Mimo to spotykamy w nich postanowienia dotyczące
właściwości terytorialnych jurysdykcji miejskiej (np. 1496, 1520),
podległości pod prawa miejskie mieszczan (1550, 1611 itd.), zdawania
rachunków z gospodarki miejskiej wobec starostów (np. 1565 itd.), prawa
składu, jarmarków, obowiązków wojskowych i podatkowych itd. W 1791
r. zostały wydane trzy podstawowe konstytucje dla miast. Pierwsza
uznana za część składową Ustawy Rządowej, nosi tytuł Miasta nasze
królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej, druga - Urządzenie
wewnętrzne miast wolnych, trzecia - Urządzenie sądów miejskich i
asesorji.

KSIĘGI MIEJSKIE
 Zawierają ogromny materiał do poznania prawa miejskiego i
ewolucji miast. Najstarsze zachowały się od początków XIV w. (w
Krakowie rozpoczyna się od 1300 r., w Poznaniu od 1398). Księgi
miejskie dzielą się w zależności od tego, jakie władze je prowadziły:
Księgi ławnicze zawierały wpisy dotyczące jurysdykcji w
sprawach spornych oraz wzdań (resignationes - umowa rzeczowa
przenosząca własność nieruchomości), a także innych czynności
niespornych dokonywanych wobec ławy sądowej. W księgi wpisywano
też często testamenty, zapisy wiana, inwentarze spadkowe. W XVIII w.
dzielono księgi ławnicze na księgi spraw spornych i niespornych. W
większych miastach obok ksiąg ławniczych prowadzono także osobne
księgi wójtowskie, do których wpisywano sprawy załatwiane przez wójta
z ławą, a także wyodrębnione księgi dla pewnych działów spraw, np.
spisy depozytów i likwidacji. Wydzielono też sprawy kryminalne w osob-
nych księgach, nazywanych czarnymi lub smolnymi (acta nigra), które
zawierały m.in. zeznania oskarżonych, składane także na torturach.
 Po reformie sądownictwa w 1791 r. wprowadzono osobne
dekretarze (protokoły) sądu burmistrzowskiego oraz protokoły posiedzeń
i uchwał sądów cyrkułowych.
Księgi radzieckie są w zasadzie późniejsze od ławniczych, a ich
treść jest różnorodniejsza. Wciągano do nich sprawy ustawodawcze,
administracyjne i sądowe - te ostatnie w ramach sądownictwa, należącego
do rad miejskich. Są tu zatem wilkierze, przyjęcia do prawa miejskiego,
wyroki w sprawach policyjnych i cechowych, wpisy spraw niespornych
(testamenty, listy od miasta lub do miasta wysłane, notowanie
ważniejszych zdarzeń itd). W większych miastach z ksiąg głównych
wyłączono pewne specjalne działy dla ściśle określonych spraw. Na
przykład w sprawach karnych były to księgi wyświęceń, księgi zeznań,
księgi dla przysiąg, dla listów żelaznych, spraw opiekuńczych itp.
Najczęściej jako takie osobne działy spotyka się księgi przyjęć do prawa
miejskiego (liber iuris civilis).
Po reorganizacji władz miejskich w drugiej połowie XVIII w.
pojawiły się jeszcze prowadzone przez komisje dobrego porządku, akta
(protokoły) i rozporządzenia departamentu policji oraz protokoły
departamentu ekonomicznego. Ustawa o miastach królewskich
wprowadziła ponadto osobny protokół sesji magistratu ogólnego,
protokół rezolucji magistratu do burmistrzów, a nawet księgi raportów
tygodniowych dozorców cyrkułów.

3. PRAWO KOŚCIELNE

ŹRÓDŁA OGÓLNE

Podstawowym źródłem prawa kościelnego powszechnego był

Corpus iuris canonici. Wyrażenia tego używano na łącznie oznaczenie
Dekretu Gracjana, Dekretałów Grzegorza IX, Libri sexti i Klementyny
już w początkach XV w., a w XVI w. zaczęto ogłaszać go drukiem jako
całość. Z polecenia Grzegorza XIII w 1582 r. źródło to zostało wydane
przez specjalną komisję z urzędowo ustalonym tekstem.
Drugim źródłem podstawowym prawa kościelnego były dekrety
soborów i dekretały papieskie. Z tych pierwszych w XVI i XVII w. nie
wszystkie uznano za ekumeniczne i nie każdy z nich miał pełną moc
prawną. Ojcowie Kościoła, często wbrew teorii konsyliamej, głoszącej
zasadę wyższości soboru nad papieżem, potrafili niejednokrotnie
utrzymać silną władzę papieża, tak że dekrety soborowe podjęte bez
papieskiej zgody lub przez papieża nie aprobowane nie były uważane za
prawnie obowiązujące. I tak np. dekrety soboru konstancjańskiego (1414-
1418), który zebrał się pod hasłem usunięcia schi-zmy i reformy Kościoła
tylko w części zostały uznane za obowiązujące. Podobnie było z
dekretami soboru bazylejskiego (1431-1443). Pełną moc prawną miały
dekrety piątego soboru laterańskiego (1512-1517) oraz soboru trydenc-
kiego (1545-1563). Postanowienie soboru w Trydencie akceptował na
sejmie w Parczewie w 1564 r. Zygmunt August, obiecując dołożyć
 starań, aby te dekrety rychło wprowadzić w życie. Uroczyście też synod
polskiego duchowieństwa w Piotrkowie w 1577 r. przyjął postanowienia
trydenckie.
Dekretały (konstytucje) papieskie to przywileje bądź akta
wydawane w formie bulli (z pieczęcią ołowianą z wizerunkiem na jednej
stronie św. św. Piotra i Pawła, na drugiej było imię papieża). Z czasem
dekretały zostały zastąpione brewiami, tj. przywilejami z
charakterystyczną pieczęcią w wosku, wyobrażającą św. Piotra w łodzi
jako rybaka. Wiele konstytucji papieskich wydano w Polsce drukiem,
często też występują w różnych zbiorach prywatnych, tzw. bullariach.

STATUTY PROWINCJONALNE

Synody prowincjonalne ustanawiały źródła partykularnego prawa

kościelnego.
Po wydaniu synodyku Jarosława osłabła działalność
ustawodawcza synodów w Polsce. Dopiero arcybiskupowi
gnieźnieńskiemu Mikołajowi Trąbie udało się skodyfikować w
systematycznym układzie dotychczasowe postanowienia statutów
synodalnych Kościoła polskiego. Kodyfikacja ta została ogłoszona w
1420 r. na synodzie w Kaliszu i nazywana jest Statutami Mikołaja Trąby.
Całość dzieli się na pięć ksiąg i jest zbiorem fragmentów zaczerpniętych z
rozmaitych źródeł prawnych. Oprócz materiałów polskich zawarto tu też
materiały z synodu praskiego oraz powszechnego prawa kanonicznego
(np. z dekretów reformacyjnych soboru w Konstancji). Znaczenie tej
kodyfikacji polega m.in. na tym, że przenosiła ona pojęcia znane w
prawie rzymskokanonicznym do Polski i wprowadziła je do prawa
świeckiego.
Kolejnej kodyfikacji dokonano na synodzie w Piotrkowie w 1523
r. w postaci tzw. Zbioru Jana Łaskiego, który był uzupełnieniem Statutów
Mikołaja Trąby. Nowelizacja powstała w ramach ruchu, którego celem
było zwiększenie samodzielności Kościoła w Polsce wobec kurii
rzymskiej. Następny zbiór wydano drukiem w 1578 r. i nazwano Zbiorem
Karnkowskiego. Zbiór biskupa włocławskiego Stanisława
Karnkowskiego jest pracą prywatną, gdyż nie został nawet urzędowo
ogłoszony, nie otrzymał też aprobaty papieskiej. Dostosował on
partykularne kościelne prawo polskie do ustawodawstwa soboru try-
denckiego. W praktyce używano go powszechnie.
Ponownie polskie prawo kościelne skodyfikowano w 1628 r. jako
Zbiór Jana Wężyka. Jest to poprawione z polecenia synodu
piotrkowskiego z 1621 r. wydanie Zbioru Karnkowskiego jako urzędowej
kodyfikacji. Była to ostatnia oficjalna kodyfikacja prawa kościelnego w
Rzeczypospolitej szlacheckiej, która zaspokajała potrzeby aż do upadku
państwa. Zbiór po zatwierdzeniu papieskim ogłoszono w 1630 r.
Znany jest jeszcze zbiór z końca XVIII w. ks. Krzysztofa
Żórawskiego, kanonika krakowskiego, kieleckiego i warszawskiego -
była to jednak tylko praca prywatna zestawiająca prawo kościelne.
Statuty prowincjonalne nie były jedynym źródłem partykularnego
prawa kościelnego. Do grupy tej należały także statuty diecezjalne
wydawane na synodach diecezjalnych. Popularyzowały one zasady
prawne Kościoła polskiego, za pomocą których promulgowano prawo
niższemu duchowieństwu. Statuty poszczególnych diecezji były na ogół
współcześnie ogłaszane drukiem.
Władza ustawodawcza w zakresie prawa partykularnego
kościelnego należała do biskupów. Mogli oni wydawać zarządzenia
mające charakter normatywny w rozmaitych kwestiach dotyczących
ustroju i działalności kapituł. Nazywano je statutami biskupimi bądź
kapitulnymi. Od XVI w. pojawiają się też listy pasterskie. Szczególnie
ciekawe są te, które dotyczą nadużyć w procesach o czary, kwestii
żydowskiej czy w ogóle pracy duszpasterskiej.
Wyrazem samorządu kapituł katedralnych i kolegiat było prawo
wydawania przez nie statutów. Zawierano w nich przepisy normujące
wewnętrzne sprawy kapituł. Podobną autonomię i samorząd uzyskały w
ramach Kościoła katolickiego klasztory, zorganizowane później w
zakony. Podstawą były tu reguły zakonne, które uzupełniano licznymi
statutami. Reguły zakonne dzielono na kilka grup:
- Benedyktyńskie, ułożone przez św. Benedykta z Nursji około
529 r. (opactwo na Monte Cassino), uzupełniane przez poszczególne
klasztory (np. cystersów, kamedułów, karmelitów).
- Kanoników regularnych i inne, oparte na regule św. Augustyna.
- Zakonów żebrzących, oparte na regule św. Franciszka i św.
Dominika, uzupełniane następnie konstytucjami i statutami (kapucyni,
bernardyni, reformaci, klaryski, zakony rycerskie).
- Zakonów potrydenckich realizujących politykę Kościoła
(kontrreformacji) - głównie jezuici.
- Zakonów czasów Oświecenia i późniejszych, powstałych w
związku z laicyzacją szkolnictwa (pijarzy, oratorianie, redemptoryści i
in.).

4. PRAWO WIEJSKIE

Prawo wiejskie nie stanowi odrębnego systemu, wywodzi się z

prawa magdeburskiego po lokacjach wsi na prawie niemieckim i stanowi
w zasadzie mutacje innych różnorodnych praw, przede wszystkim prawa
ziemskiego. Zamiennie prawo wiejskie nazywa się prawem włościańskim
bądź dworskim. We wsiach prawo kształtowało się różnie i zależało od
tego, jakim prawem rządziła się osada wiejska: polskim, niemieckim czy
wołoskim (na Podkarpaciu). Tak więc źródła poznania prawa wiejskiego
są częściowo wspólne ze źródłami prawa ziemskiego oraz miejskiego,
częściowo zaś specjalne, jak przywileje i dokumenty lokacyjne wsi czy
ordynacje wiejskie. Od początku XV w. w niektórych wsiach zachowały
się księgi sądowe wiejskie, które mają szczególną wagę dla poznania
stosunków społecznych zbiorowości wiejskiej.
Mimo że wieś pod względem prawnym zamknęła się mniej więcej
w połowie XVI w., co wiązało się z rozwojem folwarku i ingerencją
panów wsi, to prawa różnych wsi były odmienne i to różnicowanie
pogłębiało się. Zatem prawo wiejskie nie tworzy jednolitej konstrukcji.
Władza ustawodawcza panów doprowadziła do tego, że każda wieś miała
swój własny system prawny. W praktyce nie było jednak zasadniczych
odmienności w prawach różnych wsi.
Prawo wiejskie poznać możemy z rozmaitych akt, ordynacji,
ustaw wiejskich, inwentarzy wsi (królewskich, kościelnych, szlacheckich)
czy wspomnianych ksiąg sądowych wiejskich.
 AKTA

Akta, które mają podstawowe znaczenie dla poznania prawa

wiejskiego, to przede wszystkim przywileje na lokacje i dokumenty
lokacyjne, głównie te, które lokowały wsie na prawie niemieckim (od
XIII w.). Obok dokumentów lokacyjnych spotykamy dokumenty dla
sołtysów, zwane też przywilejami, w których szczegółowo określano ich
uprawnienia. Były też dokumenty dla wsi wystawiane przez panów, które
dotyczyły różnych świadczeń uiszczanych panu przez ludność wiejską.
Szczególnie liczne tego rodzaju dokumenty są dla królewszczyzn - są to
dokumenty królewskie skierowane do tenutariuszy, aby nadmiernie nie
obciążali wsi. Przykładem takiej regulacji, bardzo drobiazgowej, jest
dekret Zygmunta III z 1629 r. dla wsi starostwa nowotarskiego.
Interesującą grupę aktów stanowią zwolnienia z poddaństwa znane
z wpisów z ksiąg grodzkich. Szczególnie dużo oblat tego typu spotykamy
w sądach małopolskich. Źródłem poznania prawa były także supliki
wychodzące od włościan, a skierowane do pana wsi.

KSIĘGI SĄDOWE WIEJSKIE

W księgach tych zapisywano tylko ważniejsze wiadomości.

Księgę prowadził sołtys z ławnikami danej wsi (księgi gromadzkie) albo
pan wsi jako sędzia dominialny. Księgi gromadzkie znane były we
wsiach, które miały samorząd wiejski. Do połowy XVI w. księgi pisano
po łacinie, później rozpowszechnia się w nich używanie języka polskiego.
W księgi wpisywano wszystkie sprawy w porządku chronologicznym, tak
jak je załatwiały sądy. Były to sprawy sporne, w tym kryminalne,
większość jednak zapisów dotyczy spraw niespornych, jak rezygnacje z
nieruchomości, pokwitowania zapłaty, testamenty, ustanowienie posagów
dla żon itd. Obok takich zapisek do ksiąg wciągano także sprawy
niesądowe, np. ustawy wydawane przez pana wsi, a także notowano różne
wydarzenia. Jedna księga wystarczała nieraz na kilka wieków, np. księga
Trześniowej obejmuje lata od 1419 do 1609, potem zakładano następne
księgi. W Trześniowej było ich aż cztery za okres od 1419 do 1842 r.
Najwięcej wiejskich ksiąg sądowych zachowało się w południowej
Małopolsce, co świadczy o tym, że były one tam w powszechnym użyciu.
Jako zabytki prawa wiejskiego księgi sądowe wiejskie wydawano
drukiem, np. Adam Vetulani, Księgi sądowe wiejskie klucza łąckiego
(1526-1739), a także Bolesław Uinowski, Hanna Polaczkówna, Stanisław
Płaza i inni.

AKTY NORMATYWNE WŁAŚCICIELI WSI

Wraz ze wzrostem władzy pana wsi pojawiły się zarządzenia

normatywne, które jako źródła prawa wiejskiego zasługują na szczególną
uwagę. Nazywano je ustawami wiejskimi, wilkierzami bądź ordynacjami.
Zawierały normy określające wewnętrzne życie wsi, powinności
chłopów, organizację władzy i sądu, dotyczyły administracji, prawa
sądowego procesowego, cywilnego i karnego. Działalność ustawodawcza
pana wsi kształtowała zatem stosunki wiejskie. Ustawy wiejskie bywały
wpisywane do ksiąg wiejskich. Obszerniejsze ustawy ogłaszano drukiem,
np. Ordynacje w dobrach Zegrzu i Ratajach, nadane przez magistrat
poznański w 1735 r., czy Ordynacje wsi Jankowa (pow. średzki), wydane
1747 r. przez Gabriela Boniatowicza.
Właściciele wsi wydawali też instruktaże gospodarcze. Stanowiły
one normy postępowania dla folwarku lub urzędników dworskich.
Zawierano w nich przepisy trojakiego rodzaju; a) dotyczące
administracji, rodzaju urzędników, ich praw i obowiązków, b) dotyczące
postępowania urzędników w stosunku do poddanych i obowiązków
poddanych, c) przepisy dotyczące ściśle gospodarki, wykorzystania
ziemi, lasów, stawów itd. Z działalnością Antoniego Tyzenhauza jako
administratora generalnego ekonomii litewskich wiąże się drobiazgowy
Instruktora regularnej ekonomiki, który powstał między 1765 a 1777 r.
Najobszerniejsze instruktaże były wydane przez księżną Annę
Jabłonowską dla klucza siemiatyckiego, ogłoszone drukiem w 1783-
1785, a potem w ośmiu tomach przedrukowane w 1786 r. pt. Ustawy
powszechne dla dóbr moich rządców. Miały one zastosowanie do całego
klucza, uwzględniały całokształt stosunków wiejskich, a także zawierały
przepisy dla miasteczka Kocka i Siemiatycz.
 5. INNE ŹRÓDŁA PRAWA SĄDOWEGO
OBOWIĄZUJĄCE W POLSCE

PRAWO MAZOWIECKIE

Odbiegało ono w licznych szczegółach od prawa koronnego, gdyż

rozwijało się w warunkach trwającej odrębności księstwa
mazowieckiego. Prawo mazowieckie można uważać za odrębną gałąź
wobec prawa polskiego koronnego. Do końca XIV w. rozwijało się ono
głównie jako prawo zwyczajowe. Spis zwyczajów prawnych Mazowsza
nosi nazwę Consuetudines terrae Mazoviae, liczy 24 artykuły, głównie z
prawa prywatnego, i pochodzi prawdopodobnie z połowy XV w. Jego
tekst został wcielony do I Statutu mazowieckiego z 1532 r.
Na międzydzielnicowych wiecach, dość licznych w XIV i XV w.,
uchwalano statuty mazowieckie (najstarszy z 1377 r.). W formie statutów
książęta mazowieccy prowadzili działalność ustawodawczą.
Po przyłączeniu księstwa mazowieckiego do Korony w 1529 r.
panowie mazowieccy, chcąc utrzymać prawną odrębność Mazowsza,
przystąpili do skodyfikowania swojego prawa. Celem kodyfikacji było
utrwalenie partykularnego prawa mazowieckiego, spisanie go i przez to
zabezpieczenie od wpływów prawa koronnego. Król prace powierzył
sejmowi mazowieckiemu, który obradował w Warszawie w 1529 r. pod
przewodnictwem Wawrzyńca Prażmowskiego, wojewody mazowieckiego
i wicegerensa króla na Mazowszu. Projekt, zwany Statutem I
mazowieckim, a nieściśle Zwodem Prażmowskiego, nie uzyskał sankcji
królewskiej na sejmie krakowskim w 1531 r., lecz w praktyce był
stosowany. Zbiór obejmował 25 statutów książąt mazowieckich z lat
1377-1482 oraz zwód prawa zwyczajowego mazowieckiego.
W 1533 r. sejm mazowiecki przygotował nowy projekt, który
przedłożył królowi. Dla obrad nad nową redakcją monarcha zwołał sejm
mazowiecki w 1536 r., którym kierował wojewoda i wicegerens
mazowiecki Piotr Goryński tworząc II Statut mazowiecki zwany też
Zwodem Goryńskiego. Projekt ten przyjął sejm walny w 1539 r., a król w
1540 r. specjalnym dekretem zatwierdził tę kodyfikację. W skład II
Statutu wchodzą: 1) dekret królewski zatwierdzający statut, 2) zwód
zwyczajów mazowieckich (259 artykułów), 3) dekrety królewskie z 1532
r. (o zakładach, o rozgraniczeniu dóbr królewskich, o prawie
dziedziczenia kobiet), 4) 25 statutów książąt mazowieckich z lat 1377-
1482, 5) przywilej Zygmunta I dla Mazowsza z 1529 r., 6) konstytucja
piotrkowska z 1538 r., wydana specjalnie dla Mazowsza.
Mazowsze przez kodyfikację utrwaliło swoje odrębne prawo. Od
połowy XVI w. dzielnica ta przyjmowała wiele postanowień z konstytucji
sejmów walnych, szczególnie z zakresu prawa sądowego. Ostatecznie na
sejmie koronnym 1576 r. oświadczono, że Mazowsze przyjmuje prawo
koronne, zastrzegając pozostawienie sobie pewnych nielicznych
przepisów prawnych. Ujęto je w 46 artykułów i określano nazwą ekscepta
mazowieckie. Zostały one zatwierdzone przez sejm toruński w 1577 r. i
utrzymały się do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej. Z tych eksceptów
30 artykułów odnosiło się do II Statutu mazowieckiego, pozostałe
zawierały zasady zwyczajowe prawa koronnego.

PRAWO PRUSKIE
Wojna z zakonem krzyżackim (1454) wciela do Korony całe
terytorium Zakonu, normując stosunki prawne na tej ziemi. Jednak po
pokoju toruńskim (1466) Polsce przypada tylko część tych ziem, które
nazywa się Prusami Królewskimi. Prusy posiadały w zakresie prawa
sądowego swoje własne prawa: magdeburskie, chełmińskie, polskie i
staropruskie. Inkorporacja nie przerywa tej niejednolitości prawnej, a
kres jej położył dopiero przywilej z 1476 r. W myśl jego postanowień
wprowadzono prawo chełmińskie (a zatem prawo miejskie) jako prawo
obowiązujące w Prusach Królewskich także dla szlachty. Monarchowie
wydawali ogólne konfirmacje tego prawa (Kazimierz w 1477, Jan
Olbracht w 1494, Zygmunt I w 1521, Jan III w 1674).
Obowiązujące w Prusach prawo chełmińskie, a więc w zasadzie
prawo miejskie, z czasem przestało zadowalać szlachtę, głównie z
powodu przepisów dotyczących prawa własności, a zwłaszcza prawa
spadkowego. Stosunki społeczne w Prusach Królewskich upodabniały się
do koronnych i szlachta pruska wszczęła starania o przeprowadzenie
zmian w niewygodnym dla niej prawie chełmińskim. Rajnold
Heidenstein i Mikołaj Niewiściński opracowali projekt pt. Ius terrestre
nobilitatis Prussiae, który w 1598 r. zatwierdził sejm pod nazwą
Korektura prawa pruskiego. Kodyfikację tę spisano po łacinie. Liczyła
158 artykułów podzielonych na siedem tytułów: o spadkach,
darowiznach, testamentach, opiekach, przedawnieniu, sądach, postępku
sądowym w sprawach cywilnych i procesie granicznym. Wzorowała się i
przejęła wiele postanowień z prawa koronnego. Miała ona w praktyce
sądowej znaczenie jako prawo pomocnicze dla całej Korony i korzystano
z niej w sądach aż do początku XIX w. Korektura pruska była
wielokrotnie wydawana drukiem, po raz pierwszy w Toruniu w 1598 r.
W Gdańsku wydano ją w trzech językach: po łacinie, niemiecku i polsku
(1625) i była kilka razy przedrukowywana, zamieszczono ją też w
Volumina legum. W XVIII w. prawo pruskie opracował i wydał drukiem
w kilku monografiach prawnik Gotfryd Lengnich.
 PRAWO LITEWSKIE

Pod pojęciem prawa litewskiego rozumiemy prawo, które

obowiązywało na obszarach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wobec
różnorodności źródeł jest ono odrębne w zestawieniu z ziemskim
prawem koronnym. Państwo litewskie obejmowało olbrzymie terytoria
ruskie, wskutek czego prawo litewskie wyrastało z dawnego prawa
ruskiego jako jego kontynuacja. Od czasu unii z Polską (1385) prawo
litewskie coraz silniej zbliżało się do prawa koronnego. Dawniejsze
prawo opierało się głównie na zwyczaju, a od końca XIV w. doniosłą
rolę zaczynają odgrywać przywileje książąt (np. przywilej wileński z
1387 r., odpowiadający przywilejowi koszyckiemu z 1374 r.). Przywileje
wydawali również Jagiellonowie obejmując rządy na Litwie: Kazimierz
(1440), Aleksander (1492), Zygmunt (1506), a także przy sposobności
uznania Zygmunta Augusta za Wielkiego Księcia (1529); wreszcie
wielokrotnie Zygmunt August.
Do początku XVI w. statuty, zamiennie nazywane ustawami, były
rzadkością. Pierwszym większym pomnikiem ustawodawczym Litwy był
tzw. Sudiebnik króla Kazimierza Jagiellończyka, ogłoszony 1468 r.
Zawiera on 24 artykuły, prawie wyłącznie z zakresu prawa karnego,
które zostały sformułowane w sposób kazuistyczny.
Dążenia kodyfikacyjne, które w Koronie nie dały pozytywnych
rezultatów, na Litwie doprowadziły do trzykrotnej kodyfikacji prawa.
Nosi ona nazwę Statutów litewskich- pierwszego, drugiego i trzeciego,
ułożonych w języku ruskim jako urzędowym.
Statut litewski I, tak nazywany już w XVI w., gdy wydano II
Statut, albo mówiono o nim: statut stary, ułożono w 1522 r., później
poprawiono i uzupełniono, król nakazał wprowadzić w życie od św.
Michała (29 IX) 1529 r. Kodyfikacja ta obejmuje 13 rozdziałów
podzielonych na 244 artykuły, zawiera przepisy z prawa publicznego,
prywatnego, karnego i procesowego. Statut opierał się głównie na prawie
zwyczajowym i dawniejszych przywilejach. Luki, które zawierał,
uzupełniono częściowo w 1538 r. w drodze tzw. poprawy statutu.
Na sejmie brzeskim 1544 r., po ogłoszeniu statutu w jego
poprawionym tekście, zaczęto postulować jego rewizję. Wnoszono m.in.
o dopisanie do statutów przywilejów ziemskich. Ułożono nową redakcję,
obowiązującą od 1566 r. jako Statut litewski II. Jest to obszerniejsza
kodyfikacja, zawierająca 368 artykułów w 14 rozdziałach i kilka
przywilejów. Właściwy statut liczy o jeden rozdział więcej niż statut
„stary”, dodano mianowicie rozdział VIII O testamentach, oraz wiele
artykułów w innych rozdziałach (szczególnie w III o prawach szlachty,
IV o sądach i XI o gwałtach).
Przemiany w stosunkach społecznych i unia lubelska (1569)
pociągnęły za sobą konieczność dalszej zmiany statutu - w ten sposób
powstał III Statut litewski, zatwierdzony przez króla za zgodą sejmu w
1588 r. W czternastu rozdziałach zawiera on 488 artykułów (o 120
artykułów więcej niż Statut II). W każdym z rozdziałów przybyło po
kilka bądź kilkanaście artykułów (szczególnie w rozdziale IV o sędziach
i sądach oraz w rozdziale XI o gwałtach, bojach i główszczyznach
szlacheckich). III Statut wydano drukiem w języku ruskim w 1588 r., po
 polsku zaś dopiero w 1614 r., później wielokrotnie wydania te
ponawiając.
Prawo litewskie było pomocne ziemskiemu prawu koronnemu - w
judykaturze Trybunału Koronnego często powoływano się na III Statut
litewski. Kodyfikacja litewska uchylona została dopiero ukazem cara w
1840 r., a w jej miejsce weszły przepisy rosyjskiego Swodu zakonów.
Wśród źródeł poznania prawa litewskiego na uwagę zasługują
księgi, analogiczna do koronnej Metryka litewska oraz księgi sądowe.
Księgi Metryki litewskiej datowane są od 1440 r. Przedstawiały się one
jako kopiarze aktów wychodzących z kancelarii wielkoksiążęcej, które
były wpisywane w całości lub w regestach. Księgi sądów centralnych to
księgi sądu hospodarskiego (zachowane od 1506 r.), marszałkowskiego
(od 1510 r.), Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego (od 1581 r.) i
Trybunału Skarbowego (od 1609 r.) Księgi sądów niższych instancji
rozpoczynają się znacznie później niż w Koronie.

PRAWO WOŁOSKIE, ORMIAŃSKIE I ŻYDOWSKIE

Prawo wołoskie nie jest bliżej znane, gdyż nie zostało spisane.
Należało ono, podobnie jak prawo niemieckie, do typu praw regulujących
ustrój wsi czynszowej. Rozpowszechnienie tego prawa pozostawało w
związku z wędrówkami pasterskiej ludności wołoskiej (rumuńskiej) z
Bałkanów wzdłuż łańcucha Karpat na zachód. Prawo wołoskie stosowano
zatem w osadach o charakterze pastersko-hodowlanym, z czasem ludność
ta zajęła się rolnictwem. Na czele osady na prawie wołoskim stał kniaź
mający obowiązki i uprawnienia sołtysa. Urząd jego był początkowo
dziedziczny, potem dożywotni. Kilkanaście wsi tworzyło krainę, na
której czele stał krajnik (wojewoda wołoski). Upadek organizacji wsi na
prawie wołoskim nastąpił w XVII w., a wojewodowie wołoscy utracili
swoje dawne znaczenie, zmieniając się często w urzędników dworskich.
Prawo ormiańskie. Ormianie zamieszkali w Polsce rządzili się
własnym prawem przyniesionym z Armenii. Było to prawo zwyczajowe,
opracowane około 1184 r. i znane pod nazwą Datastanagirk, autorstwa
Mechitara Gosza. Zygmunt I Stary polecił starszym ormiańskim we
Lwowie, aby ułożyli swoje prawa po łacinie, tak aby monarcha mógł je
zatwierdzić. W 1519 r. król zatwierdził statut ormiański, który opierał się
głównie na Datastanagirku.
 Prawo żydowskie. Stanowisko prawne Żydów w Polsce opierało
się przede wszystkim na generalnych przywilejach królewskich.
Szczególnego znaczenia nabrał przywilej dla Żydów z Wielkopolski,
który w zatwierdzeniu Stefana Batorego z 1580 r. został uznany za
obowiązujący w stosunku do Żydów w całej Polsce. Obok przywilejów
generalnych były też przywileje specjalne, dotyczące poszczególnych
gmin żydowskich lub określonych zagadnień. Monarcha i wojewodowie
wydawali też szczegółowe ordynacje dotyczące spraw żydowskich
rozpatrywanych w sądach wojewodziańskich. Najstarsza taka ordynacja
pochodzi z 1527 r. Gminy żydowskie (kabały) lub zjazdy żydowskie
(waady) wydawały autonomiczne statuty żydowskie. Ustawodawczą
władzę waadów zniesiono w 1764 r. Przywileje żydowskie zostały w
1669 r. ujęte w osobnym zwodzie liczącym kilkadziesiąt artykułów,
niejednokrotnie później zatwierdzanym. Pierwotnie zwód ten odnosił się
do Żydów wielkopolskich i dopiero w 1765 r. po rozszerzeniu
rozciągnięto go na Żydów z Małopolski.

6. SĄDOWNICTWO

Ustrój sądowy, zwłaszcza w okresie szlacheckiego państwa

polskiego, był strukturą skomplikowaną, a jego działanie nie chroniło w
dostatecznym stopniu ani interesów państwa, ani poszczególnych stanów.
Sprawiedliwość, która miała być ostoją trwałości i mocy
Rzeczypospolitej, stanowiła jedną z najsłabszych stron państwa.
Niedomagania wymiaru sprawiedliwości występowały jednak we
wszystkich monarchiach feudalnych i nasze państwo, w którym szlachta
korzystała z licznych uprawnień i nie miała nad sobą silnej władzy, nie
stanowiło pod tym względem żadnego wyjątku. Ukształtowany system
instytucji sądowych w Polsce, tak jak i prawo sądowe, cechuje stanowość.
Wiadomości dotyczące funkcjonowania sądów (szlacheckich, kościel-
nych, miejskich i wiejskich) poprzedzimy wyodrębnieniem sądów
centralnych państwa, mianowicie sądu królewskiego, trybunału, sądu
sejmowego, asesorii oraz sądów marszałkowskiego, relacyjnego i
referendarskiego.

SĄDY CENTRALNE

Sąd królewski. Król był najwyższym sędzią dla szlachty do 1578

r. Sąd królewski działał przede wszystkim jako sąd nadworny (in curia) i
mógł on sądzić wszystkie sprawy zarówno w I, jak i II instancji.
Obecność króla nie była konieczna, sąd jednak musiał się odbywać na
dworze monarszym. W imieniu króla sądzili najczęściej dygnitarze.
Drugą formą sądu królewskiego był sąd komisarski, który funkcjonował
poza miejscem pobytu króla. Najczęściej sądzili w nim doraźnie powołani
do danej sprawy komisarze królewscy. Wyrok wydany przez komisarzy
wymagał zatwierdzenia króla. Sądy komisarskie zostały zniesione w 1504
r., z wyjątkiem orzekania w sprawach granicznych.
Kompetencje sądów królewskich obejmowały (jako wyłączne)
sprawy przeciwko monarsze i państwu (obraza majestatu, zdrada), sprawy
zagrożone dla szlachty karą śmierci, konfiskatą majątku (poza tzw.
czterema artykułami grodzkimi), utratą czci, skargi na urzędników,
sprawy przeciw skarbowi państwa, spory między stanami o przywileje. W
zasadzie każda sprawa mogła być z urzędu wywołana przed ten sąd, jak
też trafić do niego z inicjatywy stron. Liczba spraw w sądzie wzrosła po
wprowadzeniu apelacji w 1523 r. Z powodu zalegania spraw w tym
sądzie utworzono Trybunał Koronny.
Trybunał Koronny. Utworzenie w 1563 r. w województwach
jednorazowych sądów ostatniej instancji (ultimae instantiae), którym
przekazano zaległości z sądów królewskich, było krokiem wstępnym do
stworzenia najwyższego stanowego sądu szlacheckiego. Trybunał
Koronny powołano w 1578 r., obalając zasadę, że najwyższym sądem jest
monarcha. W Trybunale sądzili deputaci - przedstawiciele szlachty,
wybierani corocznie na sejmikach zwanych deputackimi, po jednym lub
po dwóch z każdego województwa. Było 27 deputatów szlacheckich i 6
deputatów duchownych, razem sąd liczył 33 członków. W sprawach
szlacheckich sądzili tylko deputaci szlachty, w sprawach mieszanych, gdy
jedną ze stron był duchowny, sąd składał się w połowie z deputatów
duchowieństwa, a w połowie z deputatów szlachty. Przedstawicieli
duchowieństwa, na których czele stał prezydent, wybierały niektóre
kapituły. Na czele Trybunału stał marszałek. Trybunał przenosił się
sądząc wiosną i latem sprawy z Małopolski w Lublinie (od poniedziałku
po Niedzieli Przewodniej do końca sierpnia), a sprawy z Wielkopolski
jesienią i zimą w Piotrkowie (od poniedziałku po św. Marcinie do
Niedzieli Palmowej). Województwa ruskie miały początkowo odrębny
Trybunał w Łucku, a począwszy od 1590 r. przyłączyły się do Trybunału
w Lublinie. W tym roku (1590) konstytucja sejmowa zwiększyła skład
sędziów (deputatów) do 51 osób, w tym 8 duchownych.
Za wzorem Korony utworzono na Litwie w 1581 r. sąd apelacyjny
dla szlachty - Trybunał Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jego sesje
odbywały się na zmianę w Wilnie, Nowogródku i Mińsku, deputatów
trybunalskich, w liczbie 46, wybierała szlachta Wielkiego Księstwa
Litewskiego.
Do trybunałów należały apelacje od wyroków sądów ziemskich,
grodzkich i podkomorskich zarówno w sprawach cywilnych, jak i
karnych. Trybunał rozstrzygał sprawy ostatecznie - był ostatnią instancją.
Wyrok powinien -w miarę możliwości - zapaść jednomyślnie, stąd
większość głosów miała zastosowanie dopiero w trzecim głosowaniu nad
werdyktem sądu - gdy jej nie uzyskano, sprawę przekazywano do sądu
sejmowego.
 Konstytucje sejmowe wielokrotnie podejmowały próby reform
Trybunału. W 1616 r. ustalono, że deputatem można zostać ponownie
dopiero po 4 latach. W 1726 r. zmniejszono liczbę deputatów
(powiększoną w końcu XVI w.), ustalono regulamin prowadzenia
kancelarii, a Trybunał Litewski podzielono na Trybunał Wileński i
Trybunał Nowogródzko-Miński. Według regulaminu marszałek
otrzymywał wynagrodzenie (15 gr od każdego dekretu; stałą pensję
wprowadzono dopiero w czasach Stanisława Augusta w kwocie 40 tyś. zł
na rok). Wybory deputatów miały odbywać się zawsze w pierwszy
poniedziałek po narodzeniu Marii Panny (8 IX).
W XVII w. utarł się zwyczaj kierowania do Trybunału każdej
sprawy, tak jak do sądu I instancji, gdyż prawo tego nie zabraniało.
Spowodowało to wzrost znaczenia sądu, ale i zarazem zaleganie w nim
spraw. Pojawiła się praktyka obalania wyroków przez ponowne sądzenie,
co spowodowało, iż w 1768 r. przyjęto zasadę o ostateczności wyroku
jeśli po dwóch rozprawach orzeczenie jest jednakowe. Rozładowaniu
spraw w Trybunale Koronnym miał służyć jego podział przeprowadzony
w latach 1764-1768 na: Trybunał Wielkopolski z sesjami w Piotrkowie,
Poznaniu lub Bydgoszczy i Trybunał Małopolski z sesjami w Lublinie i
Lwowie. Z czasem w dobie reform (1792) Trybunał Koronny podzielono
na dwa odrębne sądy: dla Wielkopolski z siedzibą w Piotrkowie i dla
Małopolski z siedzibą w Lublinie. Oba miały funkcjonować stale.
Sąd sejmowy. Do ustanowienia Trybunału Koronnego nie było
różnicy między sądem sejmowym a sądem królewskim. Działał on w
czasie sejmu jako I i ostatnia instancja, przewodniczył mu monarcha,
asesorami byli senatorzy, a od końca XVI w. również posłowie. Po
utworzeniu Trybunału zakres kompetencyjny tego sądu uległ
ograniczeniu i obejmował: spory między stanami, najcięższe przestępstwa
(jak zdrada stanu), sprawy przeciw urzędnikom. Z czasem sąd ten
rozstrzygał przypadki nie przewidziane w prawie, a jego wyroki miały
charakter prejudykatów. Sąd sejmowy ingerował też w inne sprawy na
zasadzie łaski (darował kary, kasował wyroki innych sądów). Jego
działalność zamiera w połowie XVII w. wskutek zrywania sejmów. W
Ustawie Rządowej z 1791 r. przewidziano, że do sądu sejmowego
należały sprawy związane z odpowiedzialnością konstytucyjną ministrów.
Członkowie rządu mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przed
sądem sejmowym za naruszenie konstytucji lub innego prawa. Sąd taki,
według Ustawy Rządowej, orzekał w składzie złożonym z 12 senatorów i
24 posłów.
Sąd asesorski. Upadek władzy sądowej króla spowodował w
końcu XVI w. usamodzielnienie się sądu asesorskiego. Sąd ten
wykształcił się z sądu królewskiego, jego stałe posiedzenia odbywały się
pod przewodnictwem kanclerza, działającego w otoczeniu swoich
urzędników (referendarzy, sekretarzy, pisarzy) i czterech senatorów.
Asesoria była przede wszystkim najwyższą instancją apelacyjną dla
sądów miast królewskich. Sąd ten sądził też niektóre sprawy skarbowe
szlachty oraz spory o granice między królewszczyznami a dobrami
prywatnymi. Był sądem nieprzekupnym (niesprzedajnym), ta dobra opinia
wypływała m.in. stąd, że sądzili w nim profesjonaliści - prawnicy o
dobrym przygotowaniu zawodowym.
Sąd relacyjny. Sąd asesorski, jeżeli zasiadał w nim osobiście
monarcha rozpatrując sprawy apelacji z lenna Kurlandii czy Prus
Książęcych, był nazywany sądem relacyjnym. Szlachta pruska i
kurlandzka mogła składać tu apelacje od wyroków sądów własnych
książąt. Od 1641 r. do kompetencji tego sądu należały też sprawy sporne
między unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi lub dóbr cerkiewnych, a
od 1676 r. także apelacje od wyroków biskupów prawosławnych.
Sąd marszałkowski. Sąd ten sądził zawsze w rezydencji króla,
orzekał w sprawach przestępstw popełnionych na dworze monarchy lub w
miejscu jego pobytu. Jurysdykcję sprawował marszałek wielki koronny w
asyście dobranych sobie asesorów. Do sądu należały sprawy karne
związane z naruszeniem pokoju. Od XVII w. sądy te rozszerzyły swoje
kompetencje na spory z najmu lokali i z gry w karty w stolicy oraz sprawy
karne zjurydyk warszawskich. Sąd marszałkowski działał sprawnie, do
czego przyczyniała się straż marszałkowska (milicja marszałkowska), a
jego wyroki były natychmiast wykonywane.
Sąd referendarski. Po zaniku urzędu sędziego nadwornego
(1503) konstytucja sejmu z 1507 r. powołała dwóch referendarzy: jednego
świeckiego, drugiego duchownego. Referendarze nie mieli określonych
kompetencji, przesłuchiwali strony i referowali sprawy w kancelarii
królewskiej. W latach osiemdziesiątych XVI w. zaczęli działać
samodzielnie jako sędziowie w sprawach chłopów z królewszczyzny.
Poza tym referendarze uczestniczyli w sądach asesorskim, relacyjnym i
sejmowym prowadząc w nich rejestr spraw.
Sąd referendarski był sądem jednostkowym, najwyższym sądem
dominialnym króla, podobnym do sądów dominialnych feudałów. Sądził
on sprawy wniesione przez chłopów z królewszczyzny, ekonomii, dóbr
będących uposażeniem klasztorów oraz należących do miast królewskich.
Rozpatrywał odwołania od sądów sprawowanych przez dzierżawców
dóbr oraz bezpośrednie chłopskie skargi na nich o nadmierny wyzysk.
Brak było formalizmu w postępowaniu przed tym sądem, językiem
urzędowym był język polski, nierzadko sprawy rozpatrywane były na
miejscu. W stosunku do sądu referendarskiego sądem wyższym był sąd
asesorski. Wyroki wykonywano przy pomocy własnych organów egzeku-
cyjnych, którymi byli specjalni komisarze wysyłani w teren.

SĄDY SZLACHECKIE

Sąd wiecowy stanowi kontynuację jurysdykcji sądu księcia

dzielnicowego na wiecu. Do połowy XV w. sądy te zbierały się trzy razy
do roku (roki wielkie,) zazwyczaj w każdym województwie lub ziemi. W
Wielkopolsce sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego oraz
wojewody i kasztelanów jako asesorów. W Małopolsce przewodniczył
wojewoda, asesorami byli kasztelanowie. Ponadto w obu prowincjach
zasiadali w tych sądach sędzia, podsędek i pisarz, do których należało
formalne prowadzenie sprawy. Do kompetencji sądów wiecowych
należały sprawy ważniejsze, jak causae haereditariae szlachty, i były one
sądami właściwymi dla możnowładców. Rozstrzygano w nich też remisję
z sądów ziemskich. W pierwszej połowie XV w. zaczęły z nimi
konkurować sejmiki ziemskie, uzurpując sobie funkcje sądowe. W
przywileju nieszawskim (1454) ustalono, że mają się zbierać tylko raz do
roku. Wzrost przewagi w państwie szlachty średniej doprowadził do
zaniku sądów wiecowych jako sądów dla możnowładców. Po
wprowadzeniu apelacji (1523) sądy wiecowe wskrzeszono do ich
rozpatrywania. Działały wówczas jako sądy II instancji. Składały się
wtedy, zarówno w Małopolsce, jak i Wielkopolsce, z wojewody,
kasztelanów oraz innych urzędników ziemskich. Sądy wiecowe nie
odegrały jednak swojej roli, gdyż apelacje zaczęto wnosić wprost do sądu
królewskiego. Dwukrotnie apelacje z sądu królewskiego przekazywano na
sądy wiecowe (1540, 1553). Ostatecznie sądy wiecowe zanikły po
utworzeniu Trybunału Koronnego.
Sądy ostatniej instancji. Sądy takie tworzono kilkakrotnie w
drugiej połowie XVI w. i odsyłano do nich zaległe apelacje z sądu
królewskiego. Podobnie jak sądy wiecowe zanikły one po 1578 r.
Sądy ziemskie. Po usamodzielnieniu się jurysdykcji
dzielnicowych sądów nadwornych ukształtowały się sądy ziemskie. W
Małopolsce sąd składał się z sędziego, podsędka, 4-6 asesorów spośród
szlachty oraz pisarza sądowego i woźnego. W Wielkopolsce zamiast
asesorów występowali: starosta, wojewoda, podkomorzy, chorąży (w
praktyce ich zastępcy). Ich obecność, tak jak i asesorów, stała się w
drodze praktyki nieobowiązkowa, co spowodowało, że jedni i drudzy
zanikali już w końcu XV w. W każdym województwie lub ziemi działał
jeden sąd ziemski, który objeżdżał swoje terytorium, sądząc w określo-
nych miejscowościach sprawy z pewnego obszaru (powiat sądowy). Sesje
sądowe nazywano roczkami, odbywały się co 2 tygodnie, od 1425 r. co 4
tygodnie, od 1454 r., cztery lub trzy razy w roku, z czasem w praktyce
coraz rzadziej, gdyż funkcje sądów ziemskich przejmowały sądy
grodzkie.
Do kompetencji sądów ziemskich należały wszystkie sprawy
szlachty osiadłej, z wyjątkiem tych, które były zastrzeżone innymi
sądom.
Księgi sądów ziemskich posiadały prawo wieczności polegające
na tym, że wszystkie wpisy dotyczące obrotu i obciążenia nieruchomości
musiały być wpisywane do nich pod rygorem nieważności. Wpisy takie
dokonane do ksiąg grodzkich należało w ciągu 6 tygodni obligatoryjnie
przenieść do ksiąg sądu ziemskiego. Do ksiąg sądu ziemskiego
wpisywano też konstytucje sejmowe, lauda sejmikowe, relacje
urzędników, uniwersały poborowe, wyroki, zeznania itp.
 Sądy grodzkie. Z kompetencji starosty generalnego jako
namiestnika monarchy wykształcił się sąd grodzki. Sądził w nim starosta
lub w jego zastępstwie podstarości wraz z sędzią grodzkim i asesorami.
W XVI w. w składzie sądu zanikają asesorowie.
W sądach grodzkich odróżniano sąd (iudicium) od urzędu
grodzkiego (officium). Do sądu należały przede wszystkim sprawy karne,
głównie z zakresu czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napad na
dom, rabunek na drodze publicznej i zgwałcenie), bez względu na stan
przestępcy. Jego właściwość podmiotowa rozciągała się na wszystkie
sprawy szlachty nieosiadłej. Roki sądowe grodzkie odbywały się co 6
tygodni. Urząd rozpatrywał sprawy o posiadanie, przeprowadzał
egzekucje wyroków, dokonywał wpisów (inskrypcji) manifestacji i
protestacji, czyli protestów o naruszenie praw. Terminy dla czynności
prawnych były częstsze niż w sądzie - co 2 tygodnie, a dla wpisów urząd
otwarty był codziennie. W XVIII w. między sądem a urzędem nie było
już żadnej różnicy. Sądy grodzkie działały na ogół sprawnie, choć ich
autorytet podrywali magnaci wznosząc sprawy wprost do Trybunału. Sąd
zwiększał swój aparat funkcjonariuszy. Jednym z nich był justycjariusz
(oprawca). Zadaniem jego było dbanie o porządek publiczny.
Justycjariusze, mając jurysdykcje nad chłopami, wchodzili w
kompetencje sądu dominialnego. W XV w. urząd oprawcy został
podporządkowany staroście i odtąd działał on jako urzędnik policyjny. W
sądach grodzkich pracowali też rejenci, notariusze, pisarze, podpisek
(zastępca pisarza) i woźny (zwany posłem prawa bądź generałem).
Sąd podkomorski. U schyłku XIV w. wyodrębniły się sądy
podkomorskie, które uzyskały wyłączną kompetencję w sprawach o
rozgraniczanie dóbr szlacheckich. Sprawę rozstrzygał podkomorzy lub
wyznaczony przez niego komornik. Sąd zbierał się w polu, w miejscu, w
którym trzeba było wytyczyć granicę. Ich działalność zanikła w XVII w.
Sąd kapturowy. Obok sądów normalnych istniały sądy
konfederackie, w szczególności kapturowe, które pojawiły się po raz
pierwszy w 1572 r. Działały one w czasie bezkrólewia, wówczas gdy
przestawały działać inne sądy, jako wyrokujące w imieniu króla. Sądy te
trwały do koronacji króla i sądziły przede wszystkim sprawy nie cierpiące
zwłoki, zwłaszcza o naruszenie pokoju publicznego. Działały w
województwach lub ziemiach. Sejm konwokacyjny powoływał Generalny
Sąd Kapturowy. Sądy kapturowe składały się z wybranych
przedstawicieli szlachty, którym w prowadzeniu spraw pomagali
członkowie sądu ziemskiego. Do ksiąg sądowych w czasie bezkrólewia
wolno było wpisywać tylko sprawy niesporne.
Sądy ziemiańskie. Reformę podstawowych sądów szlacheckich
przeprowadzono w końcu XVIII w. Postanowienia Ustawy Rządowej
połączyły sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie w jednolite sądy
ziemiańskie powołane w 1792 r. Były to sądy pierwszej instancji dla
szlachty, miały funkcjonować permanentnie przez cały rok. Sędziów
wybierano na sejmikach wojewódzkich tylko na 4 lata, z prawem
ponownego wyboru. Zmiany miały prowadzić do usprawnienia
sądownictwa.

SĄDY KOŚCIELNE
 W połowie XVI w. nastąpiło ograniczenie pod względem
kompetencji rzeczowej i osobowej sądów kościelnych. Były one
właściwe przede wszystkim jako sądy dla duchowieństwa i tylko w
sprawach małżeńskich dla pozostałej ludności. Najniższym sądem były
sądy archidiakonów. Ich kompetencje uległy ograniczeniu do
mniejszych spraw. Utrzymywały się nadal sądy oficjała. W niektórych
diecezjach obok oficjała generalnego pojawili się nawet oficjałowie
foralni. Podczas objazdu biskupa odbywały się sądy synodalne.
Występowali w nich rugownicy, którzy donosili o popełnionych przestę-
pstwach z zakresu prawa kanonicznego. Postępowanie przed takim sądem
miało charakter inkwizycyjny.
Statuty Kazimierza Wielkiego ukształtowały zasadę, że osoby
świeckie nie mają być pociągane do odpowiedzialności przed sądami
duchownymi z wyjątkiem spraw o wiarę, z wiarą związanych i o
dziesięciny. Neofita, król Władysław Jagiełło wzmocnił sądy duchowne
edyktem wieluńskim (1424), uznając zasady husyckie (tzw. cztery
artykuły praskie: wolne głoszenie słowa bożego, komunia pod dwiema
postaciami, odebranie duchownym posiadłości ziemskich i władzy
świeckiej, wyłączne karanie grzechów ciężkich przez władze świeckie) za
zbrodnie majestatu. Doprowadza to w 1437 r. do rozszerzenia
kompetencji sądów duchownych na sprawy o herezje, związane z małżeń-
stwem, zaniechaniem wielkanocnej spowiedzi i komunii, dziesięciny
swobodne (Jeśli były wpisane do akt kościelnych) oraz testamenty na cele
pobożne.
Wyroki sądów kościelnych wykonywali starostowie. W okresie
wpływów husyckich szlachta podjęła walkę o uwolnienie się spod
sądownictwa kościelnego. Doprowadziło to w czasie reformacji do
pozbawienia sądów duchownych egzekucji starościańskiej (1563). Pod
wpływem zwycięstwa kontrreformacji w 1592 r. przywrócono jednak
starościańskie „prawo miecza” wyrokom sądów kościelnych.

SĄDY MIEJSKIE

W miastach rządzących się prawem niemieckim nadal

utrzymywała się organizacja sądów prawa niemieckiego. Sądami
pierwszej instancji były: sąd ławniczy - w tych miastach, gdzie utrzymał
się dziedziczny wójt, oraz sąd rady miejskiej - najważniejszy miejski sąd
w miastach, gdzie wykupiono dziedziczny urząd wójta.
 Sąd rady miejskiej składał się z rajców pod przewodnictwem
burmistrza i rozstrzygał wszystkie sprawy cywilne i karne. Niektóre z
tych spraw sąd rady pozostawiał sądowi ławniczemu, działającemu pod
przewodnictwem mianowanego wójta sądowego.
W I instancji orzekały też mieszane sądy radziecko-ławnicze,
tworzone zwłaszcza w mniejszych miastach z rady i ławy, powoływane
głównie do sądzenia ważniejszych spraw.
Wykroczenia przeciwko statutom cechowym sądziły sądy
cechowe. Przewodniczył w nich starszy cechu, sądząc wraz z mistrzami.
W drobnych sprawach karnych i cywilnych jednoosobowo orzekał
burmistrz lub wójt miasta. W niektórych miastach, głównie na
przedmieściach, sądy w sprawach mniejszej wagi sprawowali „starsi
uliczni”.
Sądy wielkie gajone, na które trzy razy do roku zjeżdżał pan,
zanikły w XVI w. Funkcję II instancji tworzyły sądy wyższe prawa
niemieckiego, a mianowicie sądy radzieckie w stosunku do sądów
ławniczych, sądy leńskie w większych kompleksach dóbr oraz utworzony
przez Kazimierza Wielkiego (1356-1368) Sąd Wyższy Prawa
Niemieckiego na Zamku Krakowskim, który wydawał ortyle i
pouczenia prawne, a z czasem rozpatrywał już tylko apelacje od sądów
krakowskich. Mimo nikłej roli, sąd ten zdołał się utrzymać do 1791 r.
W sądownictwie miejskim istniała również III instancja, którą był
Sąd Komisarski Królewski Sześciu Miast, utworzony w tym samym
czasie co Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego. W skład tego sądu wchodziło
po dwóch radców z sześciu miast (Krakowa, Bochni, Wieliczki, Sącza i
Olkusza). Zbierał się trzy razy do roku, później coraz rzadziej, zanikając
w 1725 r. Był on powołany do rozpatrywania odwołań od sądów
wyższych prawa niemieckiego (sądów radzieckich, sądów leńskich i Sądu
Wyższego Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim). Utworzenie
tego sądu miało przerwać praktykę zwracania się do Magdeburga po
ortyle. Znaczenie jego upadło, gdyż w XVI w. apelacje z sądów miast
prywatnych szły do sądów pańskich, z mniejszych miast królewskich do
sądów starościańskich, a z większych do sądu asesorskiego.
W okresie stanisławowskim podjęto reformę sądownictwa
miejskiego. Już w 1764 r. stworzono Sąd Komisji Skarbowej, który miał
jurysdykcję w sprawach handlowych i skarbowych nad wszystkimi
osobami niezależnie od ich stanu. W ustawie o miastach królewskich z 18
IV 1791 r. powołano nowe sądy: najniższe sądy magistratów miejskich
(wójt wraz z czterema sędziami), w II instancji sądy apelacyjne
wydziałowe, które były właściwe dla spraw karnych i podlegali im
wszyscy mieszkańcy miasta, oraz w III instancji sąd asesorski, po
reorganizacji z udziałem przedstawicieli miast. W sądownictwie miejskim
w 1792 r. wprowadzono rozróżnianie na sądownictwo cywilne i karne.
 W sprawach cywilnych istniały trzy instancje, w prawie karnym
zaś przewidziano tylko dwie instancje, tj. sąd wydziałowy i sąd asesorski.

SĄDY WIEJSKIE

We wsiach na prawie niemieckim sądownictwo nad chłopami

sprawował sołtys i ława (2-7 przysiężnych). Ten sąd sołtysi po likwidacji
sołectw dziedzicznych przekształcał się na ogół w sąd wójtowski.
Sądy wójtowskie pojawiły się od początków XVI w. w
królewszczyznach, wsiach kościelnych i magnackich. Sąd działał pod
przewodnictwem wójta lub jego zastępcy podwójckiego, a w jego skład
wchodzili też przysiężni (2-7 chłopów), czasem stały pisarz. Skład sądu
wybierała gromada, a zatwierdzał pan wsi lub jego urzędnik. Zakres
kompetencji tych sądów określał pan wsi, na ogół wyłączając spod jego
kompetencji sprawy o ziemie i ciężkie przestępstwa. Od wyroku można
było się odwołać do sądu dominialnego.
Sądy dominialne. Sądownictwo nad chłopami we wsiach, które
nie przyjęły prawa niemieckiego, sprawował sam pan wsi bądź za jego
pośrednictwem mianowany sędzia dworski. W zależności od wielkości
dóbr mogło powstać kilka szczebli tych sądów. Sądy dworskie dla
folwarku pod przewodnictwem jego administratora, sądy kluczowe dla
klucza dóbr obejmującego kilka folwarków, pod przewodnictwem
ekonoma, wreszcie sądy centralne, dla wszystkich kluczy, pod
przewodnictwem generalnego rządcy. Na ogół były to sądy kolegialne, a
zakres ich kompetencji ustalał pan. Sądy sprawowane osobiście przez
pana wsi, często przy współudziale urzędników sądów wójtowskich,
nazywano sądami pańskimi. Właściwość rzeczowa takiego sądu
obejmowała pełny zakres spraw cywilnych i karnych, jednak sprawy
zagrożone karą śmierci pan przekazywał sądom miejskim. Od wyroków
sądów pańskich od drugiej połowy XVI w. chłopi nie mogli się
odwoływać do sądów królewskich. Karanie poddanych śmiercią (ius
vitae et necis) sąd dominialny utracił w 1768 r.
Sądy rugowe pojawiły się w XVI w. jako sądy specjalne.
Odbywały się one zazwyczaj w okresie Wielkiego Postu. Zasiadał na
nich pan wsi (lub jego zastępca) wraz z urzędnikami, wójtem i ławą.
Gromadziła się na nich obowiązkowo cała wieś, a specjalnie wyznaczeni
na poprzednim takim sądzie rugownicy, którzy przez cały rok
obserwowali życie swoich sąsiadów, występowali teraz z oskarżeniem.
Na sądach tych wszyscy mieli prawo wzajemnie się oskarżać. Sąd
zajmował się przede wszystkim sprawami karnymi, głównie
obyczajowymi, ale także sporami cywilnymi. Wymierzał karę plag, kary
majątkowe na rzecz pana i pokrzywdzonych oraz wygnania ze wsi.
Nakładano też kary kościelne.
 SĄDY W CZASIE INSUREKCJI KOŚCIUSZKOWSKIEJ
Akt powstania zapowiadał utworzenie nowych sądów, które miały
służyć „dziełu powstania i tępienia zdrady”. Wymiar sprawiedliwości w
sprawach cywilnych uległ zawieszeniu, utworzono zaś sądy karne
nowego typu, tj. sądy kryminalne po województwach oraz Sąd
Kryminalny Księstwa Mazowieckiego w Warszawie, przekształcony w
sierpniu 1794 r. w Sąd Kryminalny Wojskowy. Sąd ten miał odegrać
rolę zbliżoną do trybunałów rewolucyjnej Francji. Faktycznie chronił on
targowiczan m.in. w ten sposób, że „przez zbyt długie prawnictwa form
nie mógł okazać tak potrzebnego w czasie rewolucji pośpiechu”. Z sądem
miał współdziałać Wydział Bezpieczeństwa Rady Najwyższej
Narodowej. Praca Sądu i Wydziału budziła zastrzeżenia.

III. OKRES ZABORÓW

W CZASIE ROZKŁADU
FEUDALIZMU

1. ZABÓR PRUSKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Procedura. Postępowanie karne normowała ordynacja

kryminalna z 1717 r., która w 1805 r. została zastąpiona nową procedurą
karną. Podobnie jak poprzednia, opiera się ona na zasadach procesu
inkwizycyjnego, nie przewiduje już jednak stosowania tortur, które
zostały całkowicie zniesione w 1754 r. Postępowanie wdrażano z urzędu,
a sędzia łączył funkcję oskarżyciela, obrońcy i sędziego. Proces miał
charakter tajny i pisemny, a od wyroków nie było apelacji. Jedynie w
sprawach cięższych wyroki podlegały zatwierdzeniu przez wyższą
instancję, a skazanemu przysługiwało prawo wniesienia prośby o
złagodzenie kary.
Procedura cywilna została ujednolicona dla wszystkich prowincji
pruskich Powszechną ordynacją sądową z 1793 r. Wprowadzono
wówczas postępowanie pisemne. Postępowanie dowodowe
przeprowadzał specjalny sędzia. Strony były ograniczone w swobodnym
kształtowaniu swego procesu. Sędzia deputowany wyniki postępowania
przedstawiał w formie pisemnej kolegium lub sędziemu, który
rozstrzygał sprawę na podstawie tego pisma. Postępowanie rozpoznawcze
było zatem rozdzielone od postępowania orzekającego.
Prawo materialne. Wieloletnie prace kodyfikacyjne w Prusach,
prowadzone od 1780 r., doprowadziły do wydania największego kodeksu
XVIII w., tzw. Landrechtu pruskiego. Oficjalnie nosi on tytuł
Allgemeines Landrecht fur die Koniglichen Preussischen Staaten (ALR)
lub w języku polskim Pruskie prawo krajowe (PPK). Kodeks
przygotowała komisja, w której czołową rolę odegrali przedstawiciele
jurysprudencji i biurokracji pruskiej, kanclerz Johann Heinrich Kasimir
graf von Carmer i Carl Gottlieb Svarez. Kodeks zaczął obowiązywać od
1 czerwca 1794 r. Miał być prawem uniwersalnym, obejmującym całość
prawa materialnego (a więc bez prawa procesowego) różnych dziedzin.
W rezultacie zawiera przepisy prawa prywatnego (bez procesu), prawo
karne (bez procedury), państwowe, lenne, kościelne, administracyjne i
inne. Dzieło obejmuje 19 187 paragrafów, z czego około 15 000 przypada
na prawo prywatne. PPK w stosunku do partykularnych praw pruskich
miało nosić charakter posiłkowy. W zagarniętych ziemiach polskich,
mimo wprowadzenia PPK (1797) jako prawa bezwzględnie
obowiązującego, utrzymano w mocy dawne kościelne prawo małżeńskie,
przepisy normujące spadkobranie beztestamentowe, instytucje dożywocia
między małżonkami, stosunki poddańcze na wsi i inne przepisy
zwyczajowe.
Wadą PPK była jego słaba przejrzystość oraz bardzo
rozbudowana kazuistyka. Kodeks, zgodnie z kierunkiem prawa natury,
podzielono na dwie części stwierdzając, że człowiek występuje w
przyrodzie w podwójnym charakterze: jednostki i członka społeczeństwa.
Dlatego też część pierwsza kodeksu dotyczyła praw indywidualnych, tj.
odnoszących się do jednostki i jej władzy nad rzeczą, natomiast część
druga odnosiła się do praw społecznych, obejmujących przepisy o
stosunku jednostki wobec różnych zbiorowości (państwa, gminy,
Kościoła, rodziny). Kodeks jest mieszaniną norm zgodnych z koncepcją
prawa natury i feudalnych reguł postępowania, które były już
przeżytkiem. Koncepcję mieszczańską dostrzega się w szerokim
pojmowaniu własności, traktowanej jako nieograniczone władztwo nad
rzeczą, w zasadzie wolności i umów, w pojęciu małżeństwa i rozwodu.
PPK utrzymuje wiele instytucji i zasad feudalnych, np. lenna czy
uprzywilejowanie stanu szlacheckiego. PPK zgodnie z praktyką pruską
miało mieć moc subsydiarną. Miało zatem obowiązywać prawo polskie z
wyjątkiem tych przepisów, które: a) odnosiły się do ustroju i
postępowania przed sądami, b) sprzeciwiały się wydanym zakazom
obowiązującym we wszystkich prowincjach państwa pruskiego, c)
przeciwne były formie rządu państwa pruskiego, d) sprzeciwiały się
zasadzie, że każdy bez względu na stan może dochodzić sprawiedliwości.
Do czasu ułożenia księgi polskiego prawa prowincjonalnego miało
obowiązywać prawo sądowe, zestawione w porządku alfabetycznym
przez Antoniego Trębickiego w Prawie politycznym i cywilnym Korony
Polskiej i W. X. Litewskiego (2 tomy, 1789-1791). Zatem w sprawach nie
rozstrzygniętych prawem dotychczasowym oraz wtedy, gdy przepisy
polskie nie mogły znaleźć zastosowania, obowiązywało jako posiłkowe
prawo zawarte w PPK. Prawa prowincjonalne nie zostały jednak
skodyfikowane. Po ponownym wcieleniu ziem polskich do monarchii
pruskiej, tj. po upadku Księstwa Warszawskiego, PPK uzyskało moc
wyłącznie obowiązującą.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

W absolutnej monarchii pruskiej sądownictwo było

podporządkowane królowi, który był najwyższym sędzią. Władza sądowa
nie była ściśle oddzielona od władzy administracyjnej, co widać na
przykładzie kamer, które również pełniły funkcje sądowe. Ustrój sądów
uwzględniał stanową strukturę społeczeństwa. Próbę ujednolicenia
ustroju sądów przeprowadzono w Landrechcie z 1794 r.
Sądy niższe. Chłopi i mieszczanie podlegali sądom niższym. Na
wsi były to sądy patrymonialne, właściwe dla chłopów poddanych i
mieszczan w miastach prywatnych. Dziedzice dóbr nie mogli sprawować
sądownictwa samodzielnie, lecz tylko za pośrednictwem specjalnego
urzędnika. Był nim justycjariusz, którego zatwierdzał landrat po
przeegzaminowaniu ze znajomości prawa. W domenach królewskich
istniały sądy dla ludności wiejskiej, gdzie także sądził justycjariusz. Na
początku XIX w. połączono sądy mniejszych miast z sądami
dominialnymi, tworząc tzw. sądy miejsko-ziemskie. System ten, zwany
„latającą sprawiedliwością”, nie sprawdził się i zaczęto, rozpoczynając od
Prus Nowowschodnich (ziemie polskie z trzeciego zaboru) tworzyć sądy
powiatowe. Zniesienie justycjariuszy i wprowadzenie sądownictwa pań-
stwowego jest istotną reformą sądów I instancji, właściwych dla
wszystkich spraw chłopów, szlachty zagrodowej i mieszczan. Do chwili
wprowadzenia sądów powiatowych w miastach królewskich istniały sądy
miejskie (ławy, wójta i rady), a w miastach większych funkcje sądowe
pełnił burmistrz. Sądy były pod nadzorem władz państwowych, a od
sędziów wymagano znajomości języka niemieckiego.
Sądy wyższe. Spod jurysdykcji sądów niższych wyłączeni byli
urzędnicy, szlachta, duchowieństwo oraz wojskowi, którzy odpowiadali
przed rejencją. Rejencje istniały w każdym departamencie i były
równocześnie sądami II instancji dla spraw rozpatrywanych w sądach
niższych, a w sprawach karnych dla ogółu ludności były sądami I
instancji. Organem pomocniczym rejencji była powiatowa komisja
sprawiedliwości, która samodzielnie rozstrzygała również drobniejsze
sprawy cywilne.
Rejencją jako instancja odwoławcza dzieliła się na dwa senaty.
Senat pierwszy to instancja apelacyjna dla spraw rozstrzygniętych przez
sądy niższe. Senat drugi był II instancją dla spraw z apelacji od
pierwszego senatu. Instancją rewizyjną dla całego państwa pruskiego był
w sprawach ważniejszych Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie.
Reformy sądownictwa w Prusach z lat 1807-1813 rozdzieliły
władzę administracyjną od sądowniczej. Ustrój sądownictwa i
właściwość terytorialną sądów dostosowano do podziału
administracyjnego na powiaty i rejencje. Na wsi utrzymano sądy
patrymonialne jako sądy niższe. Chłopów uwłaszczonych i mieszczan w I
instancji sądził działający na obszarze powiatu sąd miejski i ziemski, nad
którymi nadzór wykonywały powiatowe komisje sprawiedliwości. W
każdej rejencji działał wyższy sąd ziemski jako sąd II instancji. Sądem
kasacyjnym i rewizyjnym był Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie. Od
1809 r. zgodnie z zasadą powszechności, osoby wojskowe w sprawach
karnych i cywilnych odpowiadały przed sądami zwykłymi.
 2. ZABÓR AUSTRIACKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Reformy nad kodyfikacją prawa zostały podjęte,

aby ujednolicić prawa w poszczególnych krajach monarchii Habsburgów
w celu ściślejszego złączenia poszczególnych terytoriów państwa. Nowe
ustawy najwcześniej wprowadzono w Galicji.
Z zakresu prawa cywilnego wprowadzono: kodeks wekslowy
(1775), patent o opiece dla szlachty (1778), prawo małżeńskie (1783),
patent o sprawach beztestamentowych (1786). W 1786 r. ukazał się
Kodeks józefiński, który zawierał: prawo o ustawach, o poddanych,
prawo małżeńskie i rodzinne oraz o opiece i kurateli. W Galicji „Nowej”
w 1797 r., a w rok później także w „Starej” wprowadzono tzw. Kodeks
cywilny zachodnio-galicyjski. Gdy kodeks ten wprowadzono na terenie
całej Galicji, przestało obowiązywać prawo polskie. Po poprawkach i
uzupełnieniach na tym kodeksie oparty został ogólnoaustriacki kodeks
cywilny z 1811 r. (Allgemeines Gesetzbuch fur die gesamten Deutschen
Erblander der Osterreichischen Monarchie - ABGB). Jest to
nowoczesna, niezbyt obszerna kodyfikacja (1502 paragrafów) obejmująca
całość prawa prywatnego (osobowego i majątkowego). Główną rolę w
jego opracowaniu odegrał profesor prawa natury Franz Zeiller. Przepisy
pozbawione kazuistyki są jasne i zwięzłe. Kodeks zrywał ze stanowością
prawa, obowiązywał wszystkich. Układ całości był przejrzysty. Składał
się on z trzech ksiąg, pierwsza (O prawie osobowym) obejmowała prawo
dotyczące stanowiska osoby fizycznej i prawnej oraz prawo familijne.
Druga księga (O prawie rzeczowym) dotyczy prawa majątkowego i
zawiera przepisy, które dziś zaliczamy do prawa rzeczowego. Trzecia
księga (O przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych)
zawiera normy, które ustawodawca potraktował jako wspólne dla dwu
pierwszych ksiąg. W feudalnej monarchii kodeks głoszący zasadę
równości praw nie odpowiadał ówczesnym stosunkom społeczno-
gospodarczym. Od 1811 r., nieco na wyrost, wyprzedzając feudalne
realia, stworzył on grunt dla stosunków kapitalistycznych.
Prawo karne
Teresiana (Constitutio Criminalis Theresina - CCT). Kodeks
karny cesarzowej Marii Teresy z 1768 r. składał się z dwóch części,
pierwsza obejmowała proces, druga prawo materialne. Ten rozwlekły
kodeks stał na gruncie teorii odstraszania. W praktyce po 1780 r.
łagodzono zbyt surowe przepisy, proces zaś miał charakter inkwizycyjny.
Józefina. Kodyfikacja prawa karnego cesarza Józefa II z 1767 r.
została ogłoszona pod nazwą Powszechny kodeks karny o zbrodniach i
karach. Był to pierwszy w świecie kodeks karny, realizujący w bardzo
szerokim zakresie postulaty kierunku humanitarnego. Kodyfikacja
obejmowała tylko prawo materialne. Przepisy były krótkie, ścisłe.
Przestępstwa podzielono na zbrodnie kryminalne, karane przez sądy
kryminalne, i zbrodnie polityczne, które podlegały władzy
administracyjnej. Przez wprowadzenie nowoczesnej zasady: Nullum
crimen, nulla poena sine lege poenali zmuszono sędziego do trzymania
się ściśle litery prawa. W postępowaniu zwyczajnym zniesiono karę
śmierci, utrzymując ją tylko w postępowaniu doraźnym. Kara śmierci
wykonywana była przez powieszenie.
Franciszkana. Wydany w 1803 r. nowy Kodeks karny dla krajów
austriackich, zwany Franciscana (od cesarza Franciszka II), w
podstawowych kwestiach nie różnił się zasadniczo od Józefiny. Był
mutacją poprzedniego zbioru i stanowił w dużej mierze powtórzenie
wprowadzonej w 1797 r. Ustawy karnej dla Zachodniej Galicji.
Franciszkana składa się z dwóch ksiąg: pierwsza traktuje o zbrodniach,
druga o ciężkich przekroczeniach policyjnych. Każda księga składa się z
dwóch działów: prawa materialnego i procesowego, każdy dział rozpada
się na część ogólną i szczegółową. Kodyfikacja ta ponownie wprowadziła
karę śmierci w postępowaniu zwyczajnym. Złagodzono karę więzienia,
przywrócono przedawnienie przestępstwa i kary. Kodeks obowiązywał do
1852 r.
Procedura. Austriackie postępowanie karne odznaczało się
dużymi zaletami praktycznymi (w porównaniu z innymi ówczesnymi
procedurami). Proces był nadal inkwizycyjny, pisemny, tajny i
prowadzono go z urzędu. Przyznanie się do winy pozostawało jednak
nadal koronnym dowodem. Unifikacja procedury nastąpiła przez
wprowadzenie Powszechnej ordynacji sądowej w sprawach karnych z
1788 r. Całość, uważana za „józefińską procedurę karną”, zmienia
przepisy Teresiany, dostosowując ją do nowego kodeksu karnego z 1803
r.
Postępowanie cywilne unormowano w Galicji tzw. Powszechną
ordynacją sądową Józefa II z 1781 r. Regulowała ona proces przed
sądami w sprawach spornych. Postępowanie było pisemne, przy
zachowaniu ścisłego formalizmu, co powodowało jego przewlekłość. Ta
procedura po zmianach i uzupełnieniach wydana została jako Powszechna
ustawa sądowa dla Galicji Zachodniej w 1796 r., z mocą obowiązującą
od 1797 r. Na terenie Galicji Wschodniej jej przepisy zostały
wprowadzone w 1807 r. Obowiązywała do 1895 r.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Wraz z wprowadzeniem rządów austriackich instrukcja z 1772 r. o

przejęciu władzy stanowiła, że sądy odtąd mają się nazywać cesarsko-
królewskie. Późniejsze zarządzenie gubernatora zezwalało sędziom, aby
prowadzili sprawy „według dawnego zwyczaju i porządku”. Z
niewielkimi zmianami działały zatem w Galicji dawne sądy polskie.
Reformę sądownictwa przeprowadzono w czasach Józefa II.
Oddzielono wówczas sądy karne od cywilnych i tylko te ostatnie miały
charakter ponadstanowy. Utrzymano sądownictwo patrymonialne nad
chłopami, a organy administracyjne niższych szczebli zachowały pewne
uprawnienia sądowe.
Do chwili wprowadzenia w życie w Galicji józefińskiej
organizacji sądowej z 1781 r. działały tu sądy ziemskie i grodzkie. Były
one do 1784 r. sądami I instancji dla szlachty. Ich działalność została
ograniczona w 1774 r. po powołaniu Trybunału Królewskiego we
Lwowie oraz powstaniu Tabuli krajowej (rejestr wpisów dóbr
szlacheckich). Sądem najwyższej instancji był działający przy Gubernium
pod przewodnictwem gubernatora Najwyższy Sąd Gubernatorski. Był to
sąd apelacyjny od wyroków sądów grodzkich i ziemskich, działał także
jako instancja kasacyjna. W 1774 r. Najwyższy Sąd Gubernatorski został
zastąpiony przez Trybunał Królewski. Trybunał sądził w I instancji
wszystkie sprawy cywilne i karne szlachty galicyjskiej. Jako II instancja
rozstrzygał odwołania od wyroków Rady Apelacyjnej (specjalny sąd
powołany w 1775 r. do orzekania w I instancji spraw cywilnych i karnych
notabli pochodzenia nieszlacheckiego, jak np. urzędników, lekarzy, oraz
rozstrzygający odwołania od wyroków sądów miejskich). W III instancji
Trybunał sądził sprawy należące do kompetencji magistratów miejskich,
o ile sprawy nie trafiały do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu.
W okresie przejściowym nie uległo zmianie sądownictwo
miejskie, gdzie działały sądy ławy, rady, często wspólny sąd radziecko-
ławniczy. Sądy dominialne poddano kontroli władzy państwowej. Chłop
mógł składać skargi do urzędników cyrkularnych na dziedzica i
odwoływać się od jego wyroków do specjalnego sądu spraw skarbowych
(Konses).
Wprowadzenie jednolitej organizacji wymiaru sprawiedliwości w
całej monarchii przez Józefa II miało zintegrować poszczególne kraje.
Znosząc w 1784 r. sądy ziemskie, grodzkie, Trybunał Królewski, Radę
Apelacyjną i Konses, powołano we Lwowie pierwszy sąd szlachecki
zwany Forum Nobilium. W 1787 r. powołano dwa takie sądy w
Tarnowie i Stanisławowie, później w Krakowie i Lublinie. Fora nobilia
utrzymały kompetencje w sprawach cywilnych I instancji. Jurysdykcji
podlegał Skarb Państwa, właściciele dóbr szlacheckich, duchowni,
fundacje, miasta królewskie. Postępowanie egzekucyjne prowadzili
komornicy graniczni - instytucja pochodząca jeszcze z czasów polskich.
Pod nadzorem lwowskiego Forum Nobilium była galicyjska Tabula
Krajowa.
W sądach miejskich po reformie w sprawach cywilnych
mieszczan orzekały magistraty, w których funkcje sądowe sprawowali
syndycy i rajcy miejscy. W małych miastach sprawy te dalej należały do
kompetencji justycjariuszy. W dużych miastach magistrat wyłonił trzy
senaty: cywilny, karny i polityczny, a przy magistratach na wzór Tabuli
Krajowej założono Tabulę Miejską.
W dziedzinie sądownictwa wiejskiego reformy Józefa II
przyniosły chłopom ochronę ze strony władzy państwowej. Sądy
dominialne poddano ścisłej kontroli administracyjnej. Od 1784 r.
sądownictwo w sprawach cywilnych sprawowane było przez specjalnych
justycjariuszy. Dziedzic mógł też zrzec się sądownictwa, przekazując je
magistratowi. Gdy dziedzic powołał justycjariusza, kontrolował go, lecz
nie mógł zmieniać jego wyroków. W sprawach karnych, w związku z
wprowadzeniem sądownictwa powszechnego, sądownictwo dominialne
uległo poważnemu ograniczeniu. Jedynie drobne występki w imieniu
dziedzica sądził mandatariusz powołany do sprawowania policyjnych
funkcji w dominium. Prawo nakładania kar porządkowych za drobne
przewinienia miał również sąd gromadzki - organ samorządowy wsi, w
składzie wójt i przysiężni. W sądach tych orzekano najczęściej karę
chłosty, dyb, „fantowania”. Po wejściu w życie austriackiego kodeksu
karnego z 1803 r., ciężkie policyjne przestępstwa (zagrożone karą do pół
roku więzienia) podlegały sądownictwu sędziego policyjnego. Sędziów
policyjnych powoływał pan wsi, a od ich wyroku służyło odwołanie do
Gubernium, a następnie do Kancelarii Nadwornej w Wiedniu.
 Wprowadzenie powszechnych sądów karnych to jeden z
podstawowych kierunków reform józefińskich. Na podstawie uniwersału
z 1787 r. utworzono w Galicji 19 sądów kryminalnych (większość to
senaty karne magistratów). Szczególne znaczenie miał tu senat karny
magistratu lwowskiego, gdyż przejął on najważniejsze sprawy karne. W
1818 r. liczba sądów kryminalnych została zmniejszona do sześciu
(Lwów, Stanisławów, Czerniowce, Rzeszów, Sambor i Wiśnicz).
Instancją odwoławczą od wszystkich sądów I instancji (w sprawach
cywilnych od wyroków feralnych, magistratów i justycjariuszy, a w
sprawach karnych - od wyroków sądów karnych) był Sąd Apelacyjny we
Lwowie. W jego skład wchodził prezydent, wiceprezydent i mianowani
przez cesarza radcy krajowi. Od wyroku Sądu Apelacyjnego można było
się odwołać do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu. Obok
senatu niemieckiego i czeskiego działał tam senat galicyjski, który w
1814 r. połączył się z senatem czeskim.
Po reformach józefińskich utrzymały się tylko nieliczne sądy
szczególne: Sąd dla spraw Handlowych i Wekslowych w Brodach, Sąd
Górniczy, sprawowany przez Generalny Inspektorat w Wieliczce, oraz
sądy wojskowe (pułkowe oraz sądy wojskowe delegowane).
Językiem sądowym w sądach galicyjskich była łacina; powoli
wkraczał do sądownictwa język niemiecki. Język polski mogły używać
strony nie mające adwokata w postępowaniu niespornym, przed
justycjariuszami i w magistratach mniejszych miast. W 1840 r.
wprowadzono język niemiecki w korespondencji urzędowej i w
czynnościach sądów szlacheckich.
 3. KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. O wprowadzeniu do Księstwa Warszawskiego

Kodeksu Napoleona zdecydowała konstytucja księstwa, sam zaś Kodeks
wszedł w życie na mocy dekretu królewskiego i obowiązywał od 1 maja
1808 r. Kodeks uchwalono w 1804 r. i nadano mu tytuł Code civil
Francais (Kodeks cywilny Francuzów); później jego nazwa ulegała
zmianom. W 1807 r., dla podkreślenia osobistych związków cesarza z
dziełem, otrzymał oficjalną nazwę Kodeksu Napoleona. Opierał się na
założeniach prawnonaturalnych równości, wolności, własności
indywidualnej i swobody umów. Kodeks realizował fundamentalne
zasady prawa cywilnego w ustroju burżuazyjnym. W czasach jego
powstania uznawany był za arcydzieło sztuki legislacyjnej. Napisany jest
językiem prostym, zwięzłym i jasnym, unikał kazuistyki i zbyt
abstrakcyjnych teoretycznych konstrukcji. Obejmował łącznie 2281
artykułów podzielonych na tytuły: wstępny (art. 1-7) i trzy księgi: I - o
osobach (art. 8-515), II - o majątkach i rozmaitych modyfikacjach
własności (art. 516-710), III - o różnych sposobach nabycia własności
(art. 711-2281). Podstawą podziału materii Kodeksu był stosunek
człowieka do rzeczy i ochrona jego praw majątkowych. Instytucją
centralną było pojęcie „majątek” i różnych sposobów jego nabywania
przez osoby fizyczne. W księdze I znalazły się przepisy o nabywaniu i
utracie praw cywilnych, o aktach stanu cywilnego, prawo małżeńskie
osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli. Księga
II zawierała przepisy o własności, użytkowaniu i służebności. W księdze
III zestawiono przepisy o spadkach, darowiznach i testamentach, prawo
małżeńskie majątkowe i prawo zobowiązań.
Oprócz Kodeksu Napoleona wprowadzono w Księstwie francuski
Kodeks handlowy z 1807 r. (Code de commerce). Normował on wymianę
i kredyt oraz produkcję przemysłową, ponadto określał organizację sądów
handlowych i zawierał przepisy proceduralne. Kodeks handlowy dzielił
się na cztery księgi: I - o handlu w ogólności, II - o handlu morskim, III -
o upadłościach i bankructwach, IV - o jurysdykcji handlowej.
Prawo karne. Komisja Rządząca utrzymała moc byłego prawa
karnego polskiego z subsydiarnym stosowaniem prawa pruskiego, czyli
Landrechtu. Podkreślono, że w razie wątpliwości ma być stosowane
prawo łagodniejsze. Uchwała sejmu z 1809 r. określiła zasady stosowania
różnych systemów prawa, przewidując, że obok przepisów
łagodniejszych, pierwszeństwo mają przepisy ściślejsze. Uchwała
złagodziła okrucieństwo pruskiego prawa, zniosła obostrzone kary
więzienia, ograniczyła rodzaje kary śmierci do ścięcia i powieszenia. Po
przyłączeniu Galicji Zachodniej do Księstwa utrzymano tam sybsydiamie
austriacki kodeks karny z 1803 r. Przy zmianie organizacji sądów karnych
w 1810 r., za wzorem francuskim podzielono przestępstwa na: zbrodnie,
występki i wykroczenia, oraz stosownie do tego wyróżniono kary: krymi-
nalne, poprawcze i policyjne.
 Procedura. Równocześnie z wprowadzeniem do Księstwa
Kodeksu Napoleona w postępowaniu cywilnym obowiązywać zaczął
francuski Kodeks procedury cywilnej (Code de procedure) z 1806 r.
Kodeks składał się z dwóch części: w I zawarto postępowanie sporne
wraz z egzekucją, w II -niektóre rodzaje postępowania niespornego i
przepisy o sądach polubownych. Na końcu uznano: jawność, ustność,
równość stron, kontradyktoryjność, przymus adwokacki w wyższych
instancjach oraz zasadę swobodnej dyspozycji stron, co pozwoliło im -
tak jak w procesie staropolskim - swobodnie kształtować roszczenia.
W zakresie postępowania karnego utrzymały się w zasadzie
procedury zaborcze, które stopniowo zmieniano. Według procedur
zaborczych (pruskiej ordynacji kryminalnej z 1805 r., a na ziemiach
pogalicyjskich kodeksu austriackiego z 1803 r.) postępowanie było
inkwizycyjne. Dekretem w 1810 r. przywrócono niektóre instytucje
procesu skargowego, np. publiczne rozpoznanie sprawy. Uregulowano też
problem ekstradycji i wymiany przestępców (1808) oraz kasacje
wyroków w sprawach karnych.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Konstytucja Księstwa Warszawskiego sformułowała schemat

organizacji sądownictwa, które z czasem wprowadzono w Księstwie. Za
wzorem francuskim było to jednolite sądownictwo dla wszystkich
stanów, oddzielono sądy cywilne od karnych, zagwarantowano
niezawisłość sądów i ich odrębność od innych władz. Sędziowie byli
mianowani przez monarchę dożywotnio (poza sędziami pokoju), a
usunięcie sędziego mogło nastąpić tylko w wypadku popełnienia przez
niego przestępstwa i po prawomocnym skazaniu. Uzupełnieniem
przepisów Konstytucji były wydane przez ministra sprawiedliwości w
1808 r. akty: Organizacja sądownictwa cywilnego w Księstwie
Warszawskim i Przepisy tyczące się organizacji oraz atrybucji władz
sądowych i osób do składu sądownictwa należących.
Sądy cywilne. Najniższe były utworzone w każdym powiecie
sądy pokoju, złożone z sędziów pokoju, podsędków, pisarzy i podpisarzy.
Trzech sędziów pokoju mianował monarcha spośród kandydatów
wybranych w potrójnej liczbie przez sejmik powiatowy na okres 6 lat. Co
2 lata jeden z nich ustępował; sędziowie ci pełnili funkcje pojedynczo, po
4 miesiące w roku. Zadaniem sądów pokoju było doprowadzenie do
ugody stron w sprawach podległych w I instancji trybunałom cywilnym.
Sędziowie zajmowali się także sprawami opiekuńczymi. Sąd pokoju
pełnił funkcje bezpłatnie. Wydział sporny sądu pokoju prowadził
podsędek, dożywotnio mianowany przez monarchę. Orzekał on w
sprawach o roszczenia osobiste i rzeczy ruchome małej wartości, a także
o szkody polne, naruszenie posiadania, spory z najmu, dzierżawy oraz
umów o pracę. Od niektórych spraw służyła apelacja do trybunału
cywilnego I instancji.
Trybunał Cywilny to działający w każdym departamencie sąd I
instancji. Składał się z prezesa i sześciu sędziów mianowanych
dożywotnio. Dzielił się na dwa trzyosobowe kolegia, które orzekały w I
instancji wszystkie sprawy, cywilne nie zastrzeżone innym sądom oraz
apelacje od wyroków sądów pokoju. W niektórych miastach obok
Trybunału cywilnego powołano Trybunał Handlowy w składzie: prezes,
zastępca, sędziowie i ich zastępcy - wszystkich wybierały zgromadzenia
kupieckie. Sądy te rozpatrywały sprawy handlowe zgodnie z francuskim
kodeksem handlowym. Dla całego Księstwa w Warszawie utworzono Sąd
Apelacyjny, zwany odzewnym. Dzielił się on na trzy wydziały i sądził w
kompletach pięcioosobowych. Wydział czwarty tego sądu utworzono po
przyłączeniu Galicji Zachodniej (1810). Orzeczenia były ostateczne.
Sądy karne. Najniższym sądem karnym był jednoosobowy sąd
podsędków powiatowych oraz kolegialne sądy podsędkowskie. Pierwszy
z nich sądził drobniejsze sprawy karne, wymierzając karę do 6 miesięcy
więzienia lub 100 rózg, prowadził też dochodzenie jako organ wyższego
sądu. Drugi, kryminalny sąd podsędkowski, stanowił wyższą instancję;
funkcjonowały dwa lub trzy takie sądy w departamencie. Sądy te orzekały
w kompletach złożonych z pod-sędka powiatowego, zastępcy i pisarza,
sądząc przestępstwa zagrożone karą do 2 lat więzienia oraz apelacje od
wyroków sądów pokoju, prowadziły też śledztwa w sprawach
„prawdziwie kryminalnych”.
Zmiana organizacji sądownictwa karnego z 1810 r. wiąże się z
podziałem przestępstw na wykroczenia, występki i zbrodnie oraz
wprowadzeniem odpowiedniej dla nich jurysdykcji: policyjnej,
poprawczej i kryminalnej. Wykroczenia policyjne (do 5 dni więzienia lub
30 zł grzywny) sądził sąd policji prostej, tzn. podsędek sądu pokoju. Na
wsi i w miastach, gdzie nie było sądów pokoju, sądownictwo wykonywał
wójt i burmistrz. W Warszawie zaś stworzono specjalny Wydział
Policyjno-Sądowy, złożony z podsędka i dwóch asesorów. Występki
zagrożone karą poprawczą (do 5 lat więzienia lub więcej niż 30 zł
grzywny) w I instancji sądził sąd policji poprawczej. W każdym departa-
mencie były dwa sądy w składzie: podsędek, pisarz i podpisarze. Na
rozprawach publicznych i przy orzekaniu wyroków w składzie sądu
uczestniczył miejscowy podsędek sądu pokoju. Sądy policji poprawczej
orzekały również ostatecznie w II instancji w sprawach z apelacji od
wyroków sądów policji prostej. Trzecim sądem karnym był sąd
kryminalny, który sądził w I instancji zbrodnie, czyli przestępstwa
zagrożone karą kryminalną (powyżej 5 lat lub karą śmierci). Sąd ten w II
instancji, także ostatecznie, sądził sprawy z apelacji od wyroków sądów
policji poprawczej. Nazywano go również sądem sprawiedliwości
kryminalnej; dla dwóch departamentów utworzono jeden taki sąd, który
sądził w składzie: prezes, dwóch sędziów, asesor i pisarz.
Najwyższą instancją sądową, zgodnie z Konstytucją, była Rada
Stanu, która działała jako sąd kasacyjny. W trybie kasacyjnym
rozpatrywano wyroki ostateczne, ale jeszcze nieprawomocne, wydawane
przez sądy cywilne wszystkich stopni. Powodem zaskarżenia mogło być
tylko naruszenie prawa materialnego lub formalnego. Kasując wyrok
przekazywano sprawę do ponownego rozpatrzenia innemu sądowi,
równego stopnia. Sąd kasacyjny działał w komplecie pięcioosobowym, a
w razie powtórnego zaskarżenia wyroku w składzie
dziewięcioosobowym. Wyroki zapadały większością głosów. Za trzecim
zaskarżeniem sąd kasacyjny przekazywał sprawę królowi. Wykładnia
prawa dokonana przez monarchę była wiążąca dla sądu wyrokującego.
W Księstwie Warszawskim od wszystkich kandydatów na urzędy
sądowe wymagano wykazania się wykształceniem prawniczym oraz
roczną aplikacją w jednym z trybunałów cywilnych. Spełnienie tych
warunków wystarczało do objęcia niższych stanowisk (sekretarz sądowy,
pisarz, podpisarz). Średni urząd sądowy (asesor, podsędek, pisarz
aktowy) poprzedzał egzamin asesorski przed komisją złożoną z trzech
sędziów trybunału, a wyższy urząd sądowy wymagał zdania egzaminu
przed Najwyższą Komisją Egzaminacyjną.

4. KRÓLESTWO POLSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Utrzymano Kodeks Napoleona, a następnie

dokonano w nim pewnych zmian (1818, 1825). Pierwsza z reform
dotyczyła prawa hipotecznego i została uchwalona w 1818 r. jako Prawo
o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach w
miejsce tytułu XVIII księgi III Kodeksu cywilnego. Zmiana wprowadziła
nowe zasady w dziedzinie obrotu nieruchomościami i kredytu
hipotecznego. Nowe księgi hipoteczne obligatoryjnie rejestrowały zmiany
własności nieruchomości i ich obciążenia, oddzielnie dla nieruchomości
szlacheckich, miejskich i chłopskich. Odtąd hipotekę cechowała zasada
jawności, pierwszeństwa, szczegółowości i niepodzielności (w razie
podziału nieruchomości dług obciążał całość majątku). Nowoczesne
prawo hipoteczne odpowiadało rozwijającym się stosunkom
kapitalistycznym, które wymagały pewności i gwarancji.
Druga istotna reforma Kodeksu Napoleona, podjęta z inicjatywy
duchowieństwa, doprowadziła do uchwalenia przez sejm w 1825 r.
Kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego (KCKP), który zaczął obo-
wiązywać od 1 stycznia 1826 r. Wszedł on na miejsce całej księgi I oraz
tytułu V i XVIII księgi III (traktujących o prawie osobowym i rodzinnym
oraz o umowie przedślubnej) Kodeksu Napoleona. Nowe prawo zmieniło
też część ustawy hipotecznej z 1818 r. Kodeks przywrócił m.in. kościelną
formę zawierania małżeństwa. Wobec cudzoziemców i Żydów
wprowadził zasadę korzystania z prawa cywilnego na zasadach
wzajemności, to znaczy że korzystać oni mogli z praw cywilnych tak jak
Polacy. Zniesiono też rozwody, a od 1836 r. sprawy małżeńskie zostały
przekazane do wyłącznej kompetencji sądów duchownych czterech
wyznań. Ten stan prawny w tym zakresie utrzymał się bez większych
zmian w tej części Polski do 1945 r.
Prawo karne. W 1818 r. sejm uchwalił Kodeks karzący Kró-
lestwa Polskiego, uchylając obowiązujące dotychczas prawo karne
polskie, pruskie i austriackie. Kodeks zawierał elementy feudalne i
burżuazyjne. Chronił szczególnie ustrój państwa, własność ziemską,
religię i moralność, przewidując surowe sankcje (kara śmierci, więzienie
połączone z noszeniem kajdan, przykucie do taczek, posty). Przy
wymierzaniu kary brano pod uwagę różnice stanowe, jednak
uwzględniano już zasadę nullum crimen nulle poena sine lege, winę
uznano za podstawę odpowiedzialności. Kodeks obowiązywał prawie 30
lat i zastąpiony został w 1847 r. Kodeksem kar głównych i poprawczych
(KKGP), opartym na kodeksie rosyjskim z 1845 r. Nowy kodeks (KKGP)
obszerny, kazuistyczny, pełen zawiłych definicji, okazał się wsteczny
wobec Kodeksu z 1818 r. Wbrew wyraźnym zasadom nullum crimen czy
nulla poena sine lege, dopuścił do stosowania analogii, co powodowało,
że wobec braku wyraźnego określenia w przepisach Kodeksu czynu jako
bezprawnego, należało skazać winowajcę na karę zbliżoną do sankcji
zagrożonej za podobne przestępstwa. System kar służył odstraszaniu od
popełniania przestępstw: przewidziano aż 11 rodzajów kar, z których nie-
mal każda dzieliła się jeszcze na stopnie.
Procedura. W praktyce sądowej w postępowaniu cywilnym
utrzymano procedurę francuską (z 1806 r.). Projekt procedury cywilnej z
1820 r. został przez sejm odrzucony i nowe prawo procesowe
wprowadzono dopiero w 1875 r. W zakresie prawa karnego procesowego
pozostawały w mocy procedury karne pruskie i austriackie.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r. gwarantowała

niezależność sądownictwa, w szczególności od władzy najwyższej i
władzy administracyjnej. Sędziowie mieli być dożywotnio mianowani
przez króla lub wybierani i nie mogli być usunięci z urzędu bez
prawomocnego wyroku skazującego. Konstytucja przewidywała znaczne
zmiany w ustroju organizacyjnym sądownictwa, np. udział czynnika
społecznego w sądach; praktycznie przepisy te ze względów finansowych
w niewielkim stopniu weszły w życie. W zasadzie pozostał, z niewielkimi
zmianami, ustrój sądów z czasów Księstwa Warszawskiego.
Sądy cywilne. W nawiązaniu do czasów przedrozbiorowych
nazywano je początkowo sądami powiatowymi. Działały one w
powiatach sądowych (okręgach) jako jednostkowe sądy pokoju. W
Warszawie były cztery takie sądy; łącznie było 79 sądów pokoju, które
były najniższą instancją w sprawach karnych i cywilnych. W sprawach
cywilnych do wartości 160 złp., w sprawach posesoryjnych, o szkody
polne i z umów z najmu orzekali w nich jednoosobowo podsędkowie.
Sędziowie pokoju, wybierani przez rady wojewódzkie, nadal prowadzili
wydział pojednawczy sądu pokoju dla spraw należących w I instancji do
trybunałów cywilnych. Gdy w 1825 r. zmieniono prawo hipoteczne, przy
sądach pokoju stworzono urzędy hipoteczne, które przyjmowały wpisy
dotyczące nieruchomości.
Trybunały cywilne nazywane wojewódzkimi (gdyż początkowo
działał jeden taki sąd w każdym województwie - łącznie 8 trybunałów),
były sądami I instancji. Już od 1818 r. utworzono przy nich wydziały
hipoteczne właściwe dla większych nieruchomości ziemskich i
nieruchomości w miastach wojewódzkich. Jako sądy II instancji
utrzymały się sądy apelacyjne. Po zniesieniu sądu kasacyjnego (Rady
Stanu) jego sprawy cywilne przekazano w Warszawie Sądowi
Najwyższej Instancji. Orzekał on w ostatniej instancji wszystkie sprawy
cywilne.
Sądy karne. Ustrój sądów karnych utrzymał się w zasadzie bez
zmian. Po wydaniu nowego kodeksu karnego (1818) za najniższe uznano
sądy policyjne. W każdym województwie były dwa sądy policji
poprawczej, z czasem ich liczba wzrosła (łącznie do 18). Orzekały one w
sprawach zagrożonych karą do 3 lat więzienia. Liczba i siedziba sądów
kryminalnych w Królestwie nie uległa jakimkolwiek zmianom
(urzędowały w Warszawie, Płocku, Kielcach i Lublinie).
Sąd Apelacyjny działał jako druga i ostateczna instancja w pionie
sądownictwa karnego. Mimo że zastąpił on działającą jako sąd kasacyjny
Radę Stanu, orzekał nie tylko kasację wyroku, lecz i ostatecznie w danej
sprawie, był zatem sądem kasacyjno-rewizyjnym. Od 1834 r. Sąd
Apelacyjny stał się II instancją w sprawach karnych, które były
rozstrzygane w I instancji w sądach kryminalnych.
Po wprowadzeniu w Królestwie Polskim Kodeksu kar głównych i
poprawczych (1847) kompetencje sądów policji prostej zwiększyły się.
Sądy te sądziły w I instancji sprawy o przestępstwa zagrożone karą do 50
rb., aresztu do 3 tygodni, chłosty do 20 plag i orzekały o skierowaniu do
domu pracy lub przytułku. Odwołania od tych sądów oraz Wydziału
Sądowo-Policyjnego m. Warszawy czy burmistrzów i wójtów
rozpatrywały w II instancji sądy policji poprawczej. Sądy te ponadto
orzekały w I instancji sprawy zagrożone karą pieniężną ponad 50 rb.,
aresztu ponad 3 tygodnie, osadzenia w wieży, robót do 4 lat. Sądy
kryminalne zaś sądziły w I instancji duchownych oskarżonych o
przestępstwo, sprawy szlachty, jej najbliższej rodziny, osoby odznaczone
i uhonorowane tytułami.
W 1827 r. utworzono w Królestwie Sąd Sejmowy, złożony z
wszystkich senatorów pod przewodnictwem prezesa senatu. Orzekał on
tylko raz w słynnej sprawie Towarzystwa Patriotycznego, które zwolnił z
zarzutu zbrodni stanu.
W Królestwie Polskim działały też rosyjskie sądy wojenne w
sprawie osób oskarżonych o przestępstwa stanu. Od 1845 r. poddano im
wszystkie osoby stawiające czynny opór wojsku. Po upadku powstania w
1832 r. utworzono specjalny sąd kryminalny, który sądził nie objętych
amnestią uczestników powstania. Posiedzenia sądu były tajne, wyroki
ostateczne, a wykonywano je po zatwierdzeniu ich przez cesarza.

5. RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Konstytucje Wolnego Miasta Krakowa przewidywały

opracowanie osobnych kodeksów praw: cywilnego, karnego i procesu.
Nowe kodyfikacje jednak nie powstały i utrzymano w mocy kodeksy
pozostałe z czasów Księstwa Warszawskiego, częściowo je zmieniając
bądź uzupełniając.
Prawo cywilne. Dalej obowiązywał Kodeks Napoleona i
francuski Kodeks handlowy. Zmieniono tu, tak jak w Królestwie
Polskim, prawo hipoteczne (1822, 1838, 1844), wydano ustawę górniczą
(1826), ustawę o opiekach (1844). Pozostała w mocy francuska
procedura cywilna z 1806 r., a dla postępowania przed sądami wydawano
osobną, obszerną ustawę procesową (1825).
Prawo karne. W zakresie prawa karnego utrzymał się austriacki
kodeks karny z 1803 r., ze zmianami zawartymi w dekrecie Fryderyka
Augusta z 1810 r. Konstytucja z 1815 r. przewidywała jawność w
zakresie postępowania karnego, którą zniesiono zmianą konstytucji w
1833 r. Konferencja Rezydentów (Prus, Rosji i Austrii) w 1839 r.,
uchyliła zmiany Franciszkany po 1809 r. przeprowadzone w Księstwie
Warszawskim, przywróciła proces tajny i inkwizycyjny.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Ogólny charakter sądownictwa normowały i zmieniały

konstytucje z lat 1815, 1818, 1833 oraz przepisy z 1839 i 1842 r.
Gwarantowały one niezawisłość sądownictwa, hierarchię sądów, wybór
na urzędy sądowe przy zachowaniu wysokich cenzusów wykształcenia i
majątkowego. Od 1842 r. ograniczono jawność posiedzeń sądowych i od
tego czasu urzędników sądowych mianował Senat. Terytorium Wolnego
Miasta podzielono na pięć okręgów, w każdym istniał jeden sąd pokoju.
Sąd składał się z trzech sędziów, którzy działali jednoosobowo (na
zmianę) wraz z pisarzem. Sędzia urząd sprawował 3 lata i był wybierany
na zgromadzeniach gminnych. W sprawach cywilnych należało do nich
jednanie stron i rozstrzyganie drobnych spraw cywilnych, tj. takich, w
których przedmiot sporu nie przekraczał wartości 200 złp.
W drobnych sprawach karnych orzekali wójtowie gmin miejskich
i wiejskich. Od orzeczeń można było się odwołać do Sądu Apelacyjnego,
a o łaskę zwrócić do Senatu. Wójtowie orzekali w sprawach policji
poprawczej (kara więzienia do 5 lat), a w ciężkich zbrodniach prowadzili
dochodzenia. Sądem I instancji był kolegialny trybunał, który składał się
z prezesa, trzech sędziów dożywotnich i dziesięciu czasowych (na 2 lata).
Sędziów powoływał sejm spośród kandydatów wybranych przez
zgromadzenia gminne. Komplety orzekające składały się z trzech
sędziów i rozstrzygały w I instancji sprawy cywilne nie zastrzeżone
sądom pokoju. Trybunał w sprawach karnych wyrokował wówczas, gdy
groziła kara pozbawienia wolności lub śmierci. Sąd Apelacyjny składał
się z prezesa, czterech dożywotnich oraz pięciu czasowych sędziów
wybieranych na 2 lata. Sąd ten orzekał w składzie pięcioosobowym
odwołania w sprawach cywilnych od wyroków sądów pokoju i w
sprawach karnych od wyroków wójta oraz odwołania od wyroków
trybunału. Sąd Apelacyjny w rozszerzonym składzie (członkowie sądu
apelacyjnego, sędziowie pokoju z Krakowa, dwaj obywatele wskazani
przez strony) nazywany był Sądem Ostatniej Instancji. Orzekał on jako
instancja kasacyjna w razie naruszenia prawa materialnego lub
procesowego przez sąd niższy. Zatwierdzał też wyroki śmierci. Wydział
Prawa Uniwersytetu Krakowskiego podejmował uchwały o dopusz-
czalności postępowania kasacyjnego.
Sądem nadzwyczajnym był Sąd Sejmowy składający się z 17
sędziów. Do jego kompetencji należało orzekanie w sprawach o
przestępstwa urzędnicze.
Konstytucja z 1833 r. ograniczyła kompetencje wójtów w
sprawach policji prostej. Funkcje te powierzyła dożywotnio podsędkom
obieranym przez zgromadzenie reprezentantów. W 1839 r. zniesiono Sąd
Sejmowy, a na jego miejsce powołano Najwyższy Sąd Karny. Składał się
on z 5 sędziów i pełnił funkcje kontrolne wobec sądów najniższych oraz
orzekał w ostatniej instancji o karze śmierci lub pozbawienia wolności
powyżej 10 lat.
 6. ZABÓR ROSYJSKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Carat stosował politykę zjednywania polskiej szlachty i dlatego

stosunkowo długo utrzymał na Litwie, Białorusi i Ukrainie moc III
Statutu litewskiego z 1588 r., jako materialnego i proceduralnego prawa
cywilnego i karnego. Wiązało się to również z brakiem odpowiednich
kodyfikacji rosyjskich. Stopniowo jednak przez ukazy carskie do guberni
zachodnich wprowadzano zasady prawa rosyjskiego. W stosowaniu
prawa były sprzeczności wewnętrzne, gdyż w stosunkach wiejskich dużą
rolę odgrywało prawo zwyczajowe. Moc obowiązującą Statutu
litewskiego uchylono dopiero w 1840 r. Jego miejsce zajął obowiązujący
w Rosji od 1835 r. Zwód praw (Swod zakonow Rossijskoj Impierii). Był
to wydany w 1833 r. zbiór pochodzących z różnych czasów norm prawa
cywilnego, karnego i administracyjnego. Na całość zbioru praw składało
się osiem części pomieszczonych w 15 tomach. Część pierwsza zawierała
ustawy zasadnicze, administracyjne, o służbie cywilnej (t. 1-3), druga
przepisy dotyczące rekrutacji, kwaterunku wojskowego i innych
świadczeń (t. 4), trzecia obejmowała przepisy dotyczące skarbowości,
podatków, opłat, ceł itp. (t. 5-8), czwarta przepisy dotyczące stanów (t. 9),
piąta prawo cywilne materialne i procesowe (t. 10), w części szóstej
umieszczono przepisy dotyczące urządzeń użyteczności publicznej, jak
banków, dróg wodnych i lądowych, przepisy budowlane,
przeciwpożarowe itd. (t. 11-12), część siódma (t. 13-14) zestawiała
przepisy policyjne w szerokim tego słowa znaczeniu, jak przepisy o
cenzurze, zapobieganiu przestępstwom, o paszportach, opiece społecznej,
ochronie zdrowia itd., wreszcie część ósma zawierała prawo karne
materialne i procesowe (t. 15).
W miejsce tomu 15 Zbioru praw wszedł z mocą obowiązującą od
1846 r. nowy kodeks karny, ogłoszony w 1845 r. pod nazwą Kodeks kar
głównych i poprawczych (Ułożenije o nakazanijach ugołownych i
sprawitielnych). Był to kodeks kazuistyczny, o feudalnym charakterze;
obowiązywał też w Królestwie Polskim.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Po pierwszym rozbiorze na ziemiach białoruskich na wschód od

linii Dźwina-Druć-Dniepr sądownictwo zachowało charakter stanowy i
formy organizacyjne z czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej. W 1772 r.
powołano do życia sądy ziemskie niższej - w prowincjach - i sądy
ziemskie wyższej instancji - w guberniach. Były to sądy dla spraw
cywilnych szlachty. Prezesów i sędziów w tych sądach wybierała
szlachta. Odwołania od wyroków sądów ziemskich gubernialnych do
1774 r. szły do Departamentu do spraw Guberni Białoruskiej, tzw. Justiz-
Kolegium.
Utrzymano na ziemiach polskich zajętych w wyniku pierwszego
zaboru rosyjskiego sądownictwo patrymonialne nad chłopami,
sprawowane przez dwór, a także sądy miejskie oraz podkomorskie sądy
graniczne. Nowa organizacja Guberni w 1777 r. sprawy szlachty oddała
sądom powiatowym ziemskim, II instancją był wyższy sąd ziemski, a
apelacje szły do gubernialnych izb sądowych (cywilnej i karnej). Izby
sądowe były ponadto instancją odwoławczą dla sądów miejskich, którymi
były magistraty (burmistrz wraz z asesorami).
Na ziemiach drugiego i trzeciego zaboru (pozostałe ziemie
białoruskie i ukraińskie oraz terytoria od linii Niemna, Grodna, Bugu i
Zbrucza) utrzymano sądy ziemskie i grodzkie oraz Trybunał Litewski.
Odwołania od wyroków Trybunału miały iść do Wydziału Cywilnego i
Kryminalnego w kancelarii generalnego gubernatora, a w ważnych
sprawach cywilnych do III Departamentu Senatu Rządzącego w
Petersburgu. W praktyce działały tylko sądy grodzkie, które pełniły
funkcje policyjne.
Zaległe sprawy dawnego Trybunału Litewskiego miał rozstrzygać
Szlachecki Departament Cywilny w Wilnie, przekształcony w 1800 r.
ponownie w Trybunał Litewski. W guberniach litewskich dla szlachty
utworzono sądy ziemiańskie, które rozpatrywały w I instancji sprawy
karne i cywilne. W ich składzie, wybieranym spośród szlachty osiadłej,
zasiadał sędzia, dwóch podsędków i pisarz. Sprawy graniczne rozstrzygał
podkomorzy. Policja ziemska należała do sprawników, policja miejska do
horodniczych i prystawców (komisarzy). Trybunał Litewski w 1802 r.
zastąpiono Sądem Głównym Litewskim, który rozstrzygał apelacje od
sądów ziemskich grodzkich i miejskich. Sąd ten dzielił się na
Departament Karny i Cywilny. Najwyższą instancją w sprawach karnych
był IV Departament, a w sprawach cywilnych III Departament Senatu
Rządzącego w Petersburgu.
Sprawy należące do kompetencji sądów ziemskich i
podkomorskich sądzone były w języku polskim na podstawie dawnych
praw i zwyczajów. Język rosyjski obowiązywał w sprawach należących
za czasów Rzeczypospolitej do sądów grodzkich (sprawy dotyczące
porządku publicznego, podatków, przestrzegania praw i zarządzeń władz
itd.).
 IV. OKRES ZABORÓW -
ZIEMIE POLSKIE W
FORMACJI
KAPITALISTYCZNEJ

1. ZABÓR PRUSKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Do 1900 r. obowiązywał w Prusach Landrecht z

1794 r. (PPK), z którego w ciągu XIX w. usunięto rażące przepisy
feudalne i stanowe. Dalej jednak ustawodawstwo cywilne było
anachroniczne i nie odpowiadało rozwiniętym, kapitalistycznym już
stosunkom. Od połowy XIX w. podjęto prace kodyfikacyjne nad
poszczególnymi działami prawa. Reforma zaczęła się od przepisów
dotyczących obrotu handlowego. W 1861 r. zaczęły obowiązywać w
Prusach ustawy handlowe i wekslowe, uznane później za ustawy Rzeszy.
Potrzeby obrotu gospodarczego regulowały ustawy o spółkach
zarobkowych i gospodarczych (1868), ustawy o prawach autorskich na
dzieła literackie oraz o spółkach komandytowych i akcyjnych (obie z
1870 r.). Obrót handlowy skłonił też do wydania ustawy o ochronie
znaków towarowych (1874), ustawy bankowej (1875), o ochronie
wzorów i modeli (1876), a także prawa patentowego z 1877 r.
W Rzeszy, pod naciskiem burżuazji, dostrzega się wyraźną
dążność do ujednolicenia prawa dla całych Niemiec. Nowela do
Konstytucji z 1873 r. uznała wyłączną kompetencję Rzeszy do
normowania całości prawa cywilnego. Powołana została komisja w celu
opracowania kodeksu cywilnego, który 18 sierpnia 1896 r. został
uchwalony przez parlament jako ustawa z mocą obowiązującą od 1
stycznia 1900 r., pod nazwą Burgerliches Gesetzbuch (BGB).
Kodeks cywilny Rzeszy Niemieckiej dzielił się na pięć ksiąg: I -
część ogólna, II - zobowiązania, III - prawo rzeczowe, IV - prawo
rodzinne, V - prawo spadkowe. Obejmował 2358 paragrafów. BGB jest
wyrazem wolnokonkurencyjnego liberalizmu. Liberalno-burżuazyjny
charakter nosiły wpisane w kodeks zasady równości i wolności w
stosunkach majątkowych i rodzinnych. Liberalny charakter kodeksu
wyraża się również w ograniczeniu szeroko dotąd stosowanego systemu
koncesji przy zawiązywaniu pewnych stosunków prawnych, idącym w
parze z rozszerzeniem systemu rejestracji. Swobodzie w obrocie
kapitalistycznym sprzyjała wpisana w kodeks zasada dobrej wiary
nabywcy praw majątkowych w miejsce zasady, iż do ich nabycia
konieczna jest własność poprzednika. Ułatwiało to obrót prawami
majątkowymi. BGB jest pierwszą kodyfikacją, która ma wyodrębnioną
część ogólną. Sformułowania przepisów są precyzyjne, chociaż całość
kodeksu nie jest zredagowana przejrzyście. Kodeks wyrósł z doktryny
pozytywizmu prawniczego, która głosiła, że głównym zadaniem
prawoznawstwa jest opracowanie podstawowych pojęć prawnych oraz ich
usystematyzowanie. Pozytywizm niemiecki kształtował się na gruncie
pandektystyki, tj. nauki recypowanego prawa rzymskiego. Zajmując się
głównie dogmatyką prawa cywilnego, stworzono wówczas katalog pojęć
prawnych, traktowanych jako idealne i abstrakcyjne schematy mogące
znaleźć zastosowanie w praktycznych przypadkach. Kierunek ten często
określano mianem „jurysprudencji pojęć” (Begriffsjurisprudenz).
Przyczynił się on do wykształcenia pojęcia państwa prawnego i prawo-
rządności burżuazyjnej, która sprowadzała się do ścisłego przestrzegania
litery prawa. BGB gwarantował liberalizm gospodarczy uważając, że
państwo w zasadzie nie powinno ingerować w działalność gospodarczą.
Kodeks na ziemiach polskich zaboru pruskiego obowiązywał nie
w całości, lecz w pewnych częściach aż do 1946 r., w Niemczech zaś
stosowany jest do dzisiaj.
BGB nie uregulował wszystkich stosunków cywilnych. Poza
kodeksem pozostał całokształt prawa handlowego i związanych głównie z
potrzebami handlu działów prawa rzeczowego (wekslowe, czekowe) czy
prawa prywatnego o pewnych elementach publicznoprawnych (prawo
bankowe). Poza kodeksem pozostały również przepisy o charakterze
socjalnym oraz działy prawa cywilnego, pozostawione ustawodawstwu
poszczególnych krajów (np. sprawy stosunków rolnych).
W 1897 r. ogłoszony został nowy kodeks handlowy z mocą
obowiązującą od 1 stycznia 1898 r., dostosowany już do BGB, oraz nowe
prawo hipoteczne, którego prawa na rzeczach nieruchomych oparto już na
systemie ksiąg wieczystych.
Prawo karne. Przepisy karne PPK z 1794 r., niewiele zmienione
pod wpływem wydarzeń Wiosny Ludów (zniesiono karę chłosty i karę
konfiskaty majątku), zastąpiono nowym pruskim kodeksem karnym z
1851 r. (ustawa z 14 kwietnia 1851 r.). Kodeks ten, oparty na francuskim
kodeksie karnym z 1810 r. oraz bawarskim kodeksie karnym z 1813 r.,
odznaczał się wysokim poziomem techniki ustawodawczej. Część
szczegółowa była poprzedzona częścią ogólną, w której przyjęto zasadę
nulla poena sine lege: karalne były tylko czyny zagrożone przez ustawę
obowiązującą w chwili popełnienia czynu. Kodeks odrzucał domniemanie
winy, jednakże problemu, co jest winą kodeks nie określał pozostawiając
to praktyce. Kodeks głosił zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege.
Przestępstwa podzielono na: 1) zbrodnie - zagrożone karą śmierci lub
więzienia od 5 do 20 lat, 2) występki - zagrożone więzieniem do lat 5 lub
grzywną powyżej 50 talarów, 3) wykroczenia - zagrożone aresztem do 6
tygodni lub grzywną do 50 talarów. Jako kary dodatkowe przewidziano:
utratę lub ograniczenie praw obywatelskich, wygnanie z kraju, oddanie
pod dozór policyjny, konfiskatę przedmiotów związanych z
przestępstwem, publiczne ogłoszenie wyroku oraz umieszczenie w domu
pracy na okres do 3 lat. Karalność wykluczała bądź ograniczała:
niepoczytalność, przymus, nieletność, przedawnienie. Kodeks pozostawał
pod wpływem ideologii państwa policyjnego, zwłaszcza gdy szło o
wzmocnioną ochronę organów państwa.
Pruski kodeks karny z 1851 r. po różnych zmianach w 1870 r.
został przyjęty w Związku Północnoniemieckim, a po utworzeniu II
Cesarstwa wprowadzono go w 1871 r. na obszarze całej II Rzeszy. Ta
nowa unifikacja w porównaniu ze swoim wzorem była łagodniejsza. I tak
np. obniżono najwyższy wymiar kary czasowego pozbawienia wolności z
20 do 15 lat, wprowadzono instytucję przedterminowego zwolnienia,
wykluczono odpowiedzialność dzieci (do lat 12). Karę śmierci
ograniczono tylko do wypadku morderstwa lub jego usiłowania na osobie
monarchy. Kodeks był kilkakrotnie nowelizowany. Niemiecki kodeks
karny z 1871 r. obowiązywał w Polsce niepodległej na ziemiach byłego
zaboru pruskiego aż do kodyfikacji prawa karnego w 1932 r.
Procedura
Proces cywilny dość długo ulegał zmianie, a jego podstawą była
ogólna ordynacja sądowa z 1793 r., zastąpiona dopiero nową ustawą
Rzeszy (ordynacją procesową) w 1877 r. Prawo to nowelizowano (1898)
w celu dostosowania go do nowego kodeksu prawa materialnego. Kodeks
ten oparto na zasadach francuskiej procedury cywilnej z 1806 r.
Postępowanie było wszczynane wyłącznie na wniosek stron. Przyjęto
zasadę jawności oraz ustności rozprawy. Z nielicznymi wyjątkami
dowody dopuszczało się wyłącznie na wniosek stron, a sąd oceniał je
swobodnie. Za prawdziwe przyjmowano to, co było w dokumencie. Od
wyroków sądów II instancji, wyłącznie z powodu uchybień prawnych,
można było wnieść rewizję do Trybunału Rzeszy. Trybunał jako sąd
rewizyjny nie badał już ustaleń faktycznych zaskarżonego wyroku i w
razie zasadności rewizji uchylał go i zwracał sprawę do ponownego
rozpatrzenia. Postępowania wekslowe i nakazowe toczyły się bez
rozprawy na podstawie nakazu zapłaty, a rozprawę wyznaczano tylko w
razie wniesienia sprzeciwu. Egzekucję wyroków przeprowadzał na
wniosek wierzyciela organ sądowy.
Nowele do kodeksu w 1909 i 1929 r. wzmocniły pozycję sędziego
w procesie i ograniczyły swobodne postępowanie stron. Jest to wyrazem
tendencji antyliberalnych schyłku XIX i początków XX w.
Proces karny. Wiosna Ludów przyczyniła się do liberalizacji
przepisów prawa karnego procesowego. Ordynacja z 1805 r., opierająca
się jeszcze na zasadzie inkwizycyjnej, mimo zmian (1849) uchylona
została dopiero w czasach II Rzeszy. Nowy kodeks postępowania karnego
z 1877 r. likwiduje dzielnicowe partykularyzmy i wprowadza w całej
Rzeszy jednolite przepisy procedury karnej. Ustawa weszła w życie 1
października 1879 r., obowiązywała w Niemczech do 1924 r., a w Polsce
(ziemie byłego zaboru pruskiego) do czasu wydania polskiego kodeksu
postępowania karnego w 1928 r. Proces karny nosił cechy procesu
mieszanego, który łączył w sobie elementy procesu inkwizycyjnego z
elementami procesu skargowego. Elementy inkwizycyjne przejawiały się
w tym, że przestępstwa (z nielicznymi wyjątkami) były ścigane z urzędu,
a postępowanie przygotowawcze prowadziły organy państwowe. Element
skargowy wyrażał się w tym, że sąd mógł wszcząć rozprawę jedynie na
podstawie skargi wniesionej przez podmiot uprawniony inny niż sąd. W
procesie mieszanym wyraźnie oddzielono trzy fazy postępowania:
oskarżenie, sądzenie, obronę. Sąd kierował się zasadą domniemanej
niewinności oskarżonego i zasadą in dubio pro reo (w razie wątpliwości
należy orzekać na korzyść oskarżonego). Nowym elementem była też
swobodna ocena dowodów przez sąd oraz ustność i jawność
postępowania karnego.
W postępowaniu przygotowawczym podzielono funkcje pomiędzy
prokuratora a sędziego śledczego (prokurator zarządzał śledztwem, a
przeprowadzał je sędzia śledczy). Proces wszczynany był aktem
oskarżenia wniesionym przez prokuratora. Oskarżony mógł wybrać sobie
obrońcę i był wraz z obrońcą na równych prawach z prokuratorem
(zasada kontradyktoryjności). Przy cięższych przestępstwach
wprowadzono orzekającą o winie ławę przysięgłych. Sąd dążył do
wykrycia prawdy materialnej i nie był związany wnioskami dowodowymi
stron. Szerokie środki odwoławcze wskazywały, że zrealizowano w
kodeksie nowożytne zasady procesu karnego.
Niektóre szczególne działy prawa
Niemcy, mimo głoszenia od połowy XIX w. zasady liberalnej
gospodarki kapitalistycznej, odeszły od polityki nieingerencji państwa w
stosunki społeczno-gospodarcze. W ten sposób powstało prawo
przemysłowe. Władza państwowa zaczęła też określać stosunki
zawiązywane między pracodawcami a pracobiorcami, co przyczyniło się
do kształtowania prawa pracy.
Wśród źródeł prawa przemysłowego uwagę zwraca ordynacja
przemysłowa z 1845 r., wielokrotnie zmieniana, która m.in. w 1869 r.
wprowadziła szeroko pojętą „wolność przemysłową”, co oznaczało, że
każdy mógł prowadzić zakład przemysłowy zgłaszając ten fakt władzy
administracyjnej.
W prawie o spółdzielniach (1868) unormowano funkcjonowanie
spółek akcyjnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz
spółdzielni. Najczęstszą formą prawnej organizacji wielkich
przedsiębiorstw były spółki akcyjne uregulowane ustawą Rzeszy z 1870
r., znowelizowaną w 1884 r., i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
unormowane w ustawie z 1892 r.
Kształtującą się stopniowo nową gałęzią było prawo pracy.
Stosunki pracy były odmiennie normowane w przemyśle, rzemiośle, dla
czeladzi, robotników leśnych i rolnych lub pracowników służby
publicznej. Ustawodawstwo niemieckie wprowadziło przymus pracy (w
1842, 1855, 1870), lecz nie zapewniało prawa do pracy. Przymus ten,
obwarowany karami, naruszał zasadę swobody zawierania umowy o
pracę. Wykonywanie pracy było zakazane w święta i niedziele (od 1891
r.), a wysokość płacy nie mogła pozostawać w rażącej dysproporcji do
wartości pracy. Regulaminy pracy i układy taryfowe zostały poddane
kontroli władz państwowych (1897). Pod ochroną była praca młodo-
cianych i kobiet. Ustawa z 1853 r. zakazała pracy dzieci poniżej 12 lat,
ograniczono też dzienny czas pracy młodocianych. Pojawiła się instytucja
inspektorów pracy (inspektorów fabrycznych), od 1853 r. fakultatywna, a
następnie (od 1878 r.) obligatoryjna. Robotnikom zagwarantowano prawo
zrzeszania się w związki zawodowe, które mogły uzyskiwać osobowość
prawną, oraz dano możliwość strajku (1869). Pierwsza ogólna ustawa
ubezpieczeniowa ukazała się w 1883 r. Wprowadziła ona obowiązkowe
ubezpieczenie chorobowe robotników fabrycznych. Kolejne ustawy
wprowadziły ubezpieczenie od wypadków przy pracy (1884), od
inwalidztwa oraz na starość (1889). Instytucje ubezpieczeniowe o
cechach samorządowych zorganizowane były jako osoby prawne.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Czasy konstytucyjne przyniosły nowe zasady organizacji i

działania sądów. Wszystkich obywateli poddano jednolitemu
sądownictwu w myśl zasady równości wobec prawa. Ostatecznie
zniesiono sądownictwo patrymonialne, wykluczono swobodne orzekanie
przez monarchę, a sędziowie mianowani dożywotnio mogli być usunięci
tylko na podstawie postępowania dyscyplinarnego, w orzekaniu zaś byli
niezależni, podlegając tylko ustawom. Postępowanie w sprawach
cywilnych i karnych było jawne (z koniecznymi wyjątkami). W sprawach
karnych szczególnej wagi orzekać miały sądy przysięgłych.
W pruskim ustroju sądów powszechnych w 1849 r. wprowadzono
trzystopniowość sądownictwa:
1. Sądy powiatowe (Kreisgerichte), a w miastach sądy miejskie
(Stadtgerichte), które miały po dwa wydziały (cywilny i karny). W
cięższych przestępstwach karnych o winie oskarżonego orzekała ława
przysięgłych złożona z 12 osób, a o karze 5 sędziów. Przy sądzie
powiatowym istniał urząd prokuratora, który podlegał ministrowi
sprawiedliwości, oraz adwokatura. Sądy powiatowe przejęły kompetencje
sądów patrymonialnych.
2. Sądy apelacyjne (Apellationsgerichte) były sądami
odwoławczymi od sądów powiatowych oraz sądami I instancji niektórych
spraw (np. fundacji, fidejkomisów).
3. Najwyższy Trybunał Sądowy (Oberster Gerichtshof) był
najwyższym sądem dla całego państwa. Działał w Berlinie w wyniku
połączenia Najwyższego Trybunału dla prowincji wschodnich z
Trybunałem Rewizyjnym i Kasacyjnym dla prowincji.
Obok sądów powszechnych działały sądy handlowe, które od
1861 r. wcielono do sądów powszechnych jako osobne wydziały, oraz
sądy wojskowe.
W 1877 r., jednolicie dla całej Rzeszy, uregulowano ustrój sądów
niemieckich. Najniższą instancją były sądy urzędowe (Amtsgerichte),
sądzące w składzie jednoosobowym, w sprawach karnych zaś z udziałem
ławników. Sądami odwoławczymi od nich i sądami I instancji były sądy
okręgowe (Landesgerichte), które sądziły w składach kolegialnych, a w
najcięższych sprawach karnych z udziałem przysięgłych. Od sądów
okręgowych można było się odwołać do wyższych sądów okręgowych
(Oberlandesgerichte), które również orzekały kolegialnie. Jedynym,
najwyższym sądem Rzeszy był Trybunał Rzeszy (Reichsgericht) z
siedzibą w Lipsku. Rozpatrywał on skargi rewizyjne w sprawach
cywilnych, jeśli wartość przedmiotu sporu przekraczała 4 tyś. marek oraz
w sprawach karnych sądzonych przez sądy okręgowe z udziałem przysię-
głych. Ponadto orzekał on w pierwszej i ostatniej instancji w sprawach o
zdradę stanu i zdradę kraju.
Reorganizacja administracji ogólnej państwa stworzyła w latach
1872-1873 sądownictwo administracyjne. Jego zadaniem było czuwanie,
czy administracja działa zgodnie z prawem. W ten sposób zapewniano
obywatelom ochronę przed nadużyciami ze strony organów administracji.
Funkcję sądów administracyjnych w I instancji przejęły wydziały
powiatowe, łączące zadania organów samorządowych, organów
uchwałodawczych administracji państwowej i sądów administracyjnych.
Funkcje sądów II instancji na szczeblu rejencji sprawował wydział
obwodowy, który w ważniejszych sprawach orzekał również w pierwszej
instancji. W 1875 r. powołano najwyższą III instancję administracyjną:
Wyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie (Oberverwaltungs-gericht).
Pruskie sądownictwo administracyjne działało w tym czasie najlepiej w
Europie.

2. ZABÓR AUSTRIACKI

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Podstawowym źródłem prawa cywilnego

materialnego był w dalszym ciągu austriacki kodeks cywilny z 1811 r.
(ABGB), w języku polskim nazywany Powszechną księgą ustaw
cywilnych. Po upadku Rzeczypospolitej Krakowskiej wprowadzono go
także na terytorium byłego Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu
(1852). W ciągu przeszło wieku uzupełniono go tylko kilku specjalnymi
ustawami. Poważniejszej nowelizacji dokonano dopiero w latach 1914-
1916, przy niemałym udziale prawników polskich (Ernesta Tilla,
Stanisława Wróblewskiego, Fryderyka Zolla i innych). Po tych zmianach,
głównie w prawie rzeczowym i zobowiązaniach, kodeks obowiązywał w
południowej części Rzeczypospolitej aż do 1946 r.
Najwcześniejsze zmiany w ABGB dotyczyły prawa małżeńskiego
i związane były z konkordatem z 1856 r. Wobec katolików uchylono
przepisy kodeksu cywilnego, zastępując je prawem kanonicznym. Gdy
przyjęto zasadę wolności wyznania, prawo małżeńskie oparto na zasadzie
zróżnicowania jego treści zależnie od tego, do jakiego wyznania należą
małżonkowie. Między postanowieniami prawa państwowego a
kanonicznego nie zawsze istniała zgodność, co rodziło wątpliwości w
zakresie prawa małżeńskiego.
Istotną zmianą kodeksu cywilnego w zakresie prawa majątkowego
była wydana ustawa o księgach gruntowych dla Galicji. Księgi gruntowe
połączono z założonym na nowo katastrem, tj. wykazem parcel
gruntowych wraz z mapami. Prowadziły je sądy, a prawa hipoteczne
zyskiwano tylko przez wpisy do ksiąg.
Zmianę w zakresie prawa zobowiązań stworzyło rozporządzenie
cesarskie z 1914 r., które za nieważne uważało umowy, kiedy wierzyciel,
wykorzystując np. lekkomyślność, przymusowe położenie, ograniczenie
umysłowe, niedoświadczenie dłużnika, zastrzegał sobie korzyści
nieproporcjonalne do jego świadczenia. Ta zmiana kodeksu cywilnego
miała skuteczniej przyczyniać się do zwalczania lichwy, masowej w
Galicji zwłaszcza w stosunku do chłopskich dłużników.
Zmiany w zakresie prawa spadkowego (po nowelach z lat 1914-
1916) dopuściły do dziedziczenia dzieci nieślubne w obrębie rodziny
matki, a także rozszerzyły zakres dziedziczenia po współmałżonku.
Prawo karne. Franciszkana z 1803 r. wskutek licznych
uzupełnień stała się zupełnie nieprzejrzysta. Nową kodyfikację
powszechnego prawa karnego przyniósł patent cesarski z maja 1852 r.
Kodeks ten sam się określał jako nowelizacja kodeksu z 1803 r., a opierał
się na anachronicznych jak na swą epokę zasadach. Znalazło to wyraz w
części ogólnej kodeksu, gdzie między innymi w przestarzały sposób ujęto
karalność złego zamiaru, usiłowania czy uczestnictwa w przestępstwie.
Odpowiedzialność za przestępstwo przyjęto już od 10 roku życia. Kodeks
wprowadził nowy podział przestępstw na zbrodnie, występki i
wykroczenia, które zagrożone były różnymi karami i sądzone przez różne
sądy. Karami głównymi były: kara śmierci, kara więzienia dożywotniego
i więzienia czasowego. Karami za występki i wykroczenia były: areszt,
grzywna pieniężna, przepadek towarów lub przedmiotów, utrata praw,
chłosta, wydalenie z państwa, kraju koronnego lub miejsca pobytu.
Zniesioną w 1848 r. chłostę przywrócono, obostrzając nią karę w
wypadku zbrodni, gdy orzeczono karę więzienia oraz stosując ją jako karę
dodatkową przy występkach i wykroczeniach bądź jako karę główną w
stosunku do służby, uczniów i osób, które utrzymywały się z dorywczego
najmu. Wyraża się w tym klasowe zróżnicowanie kary.
Część szczegółowa kodeksu rozpoczynała się od zróżnicowania
przestępstw przeciw „ogólnemu bezpieczeństwu” oraz „przeciw
bezpieczeństwu pojedynczych ludzi”. Charakter policyjny i drakoński
miały zwłaszcza przepisy o ochronie państwa i jego organów.
Nowelizująca kodeks karny ustawa z 1862 r. wyliczała wyczerpująco
„przestępstwa polityczne”, precyzując zarazem ich zakres. Kodeks był
zatem policyjny w przepisach o ochronie państwa i jego aparatu, łączył
cechy ustawodawstwa absolutystycznego i wczesno-burżuazyjnego.
Późniejszy rozwój powszechnego prawa karnego doprowadził do
zniesienia w 1867 r. kary chłosty, kajdan oraz kary dodatkowej - utraty
praw cywilnych. W rok później zniesiono karę aresztu jako środka
egzekucji długów pieniężnych. Ustawodawstwo o sądach przysięgłych
(1873) wyliczyło taksatywnie przestępstwa polityczne podlegające
orzecznictwu tych sądów. Z istotnych zmian kodeksu karnego z 1852 r.,
uchylających najbardziej jaskrawe anachronizmy, wymienić jeszcze
należy ustawę z 1912 r., która wprowadziła możliwość zaliczenia aresztu
śledczego na poczet kary. Starania o całościową nowelizację kodeksu,
wskutek obstrukcji parlamentu, a następnie wojny, nie zostały uchwalone.
Procedura
W postępowaniu cywilnym obowiązywała nadal przede
wszystkim ustawa sądowa z 1796 r., której moc w 1852 r. rozciągnięto na
były obszar Wolnego Miasta Krakowa. Postępowanie w sprawach
niespornych uregulował w 1854 r. specjalny patent cesarski. Powszechnie
odczuwano potrzebę reformy całego postępowania cywilnego. W 1868 r.
uregulowano postępowanie upadłościowe, w 1873 r. postępowanie
upominawcze, upraszczając i przyśpieszając jego tok. Ustawa z 1874 r.
nowelizowała częściowo procedurę: rozszerzając postępowanie ustne,
skrócono czas procesu. Nowy kodeks postępowania cywilnego wraz z
ustawą wprowadzającą do procedury cywilnej uchwalono dopiero w 1895
r., a w następnym roku dołączono do niego jeszcze ordynację
egzekucyjną. Ustawy te regulowały całościowo postępowanie sporne i
egzekucyjne w sprawach cywilnych. Proces oparto na pięciu zasadach: 1)
dyspozycyjności stron, 2) ustności postępowania (jeżeli szczegółowe
przepisy nie mówiły inaczej), 3) swobodnej ocenie dowodów przez sąd (z
wyjątkiem dowodów z dokumentów), 4) ograniczeniu rodzajów
dowodów do: przesłuchania stron, dokumentów, świadków, biegłych,
oględzin, 5) jawności postępowania. Środkami apelacyjnymi były:
apelacja od wyroków sądów I instancji, rewizji od wyroków sądów
apelacyjnych, rekurs od postanowień sądu nie kończących postępowania.
Uproszczone postępowanie egzekucyjne przewidywało egzekucję: 1) z
ruchomości i nieruchomości przez ich zajęcie i sprzedaż, 2) przez zarząd
przymusowy bądź zajęcie wierzytelności. Udział sędziego w toku
egzekucji był niezbędny, m.in. przy licytacji nieruchomości oraz przy
rozdziale uzyskanych w egzekucji kwot na rzecz wierzycieli.
Proces karny. Kodeks z 1803 r. normujący postępowanie karne
został zastąpiony w 1850 r. nowym kodeksem, który nie wszedł w życie
na terenie Galicji. Zastąpił go dopiero kolejny kodeks, który od 1853 r.
obowiązywał już na terenie całej monarchii. W myśl jego postanowień
postępowanie karne miało charakter inkwizycyjny, śledztwo prowadził
zarówno sąd, jak i prokurator, a kompetencje tych organów nie były jasno
rozdzielone. Szeroko mógł być stosowany areszt śledczy. Rozprawa była
ustna tylko w I instancji. Nadal obowiązywała ustawowa teoria
dowodowa. Zmianę w zakresie procedury wprowadza w 1862 r. Ustawa o
postępowaniu karnym w sprawach prasowych. Unormowano w niej
szczególny rodzaj postępowania w związku ze zniesieniem cenzury. Po
wieloletnich pracach kodyfikacyjnych nowy kodeks procedury karnej
uchwalono w 1873 r. Jest on oparty na modelu wszystkich niemal
kodyfikacji państw konstytucyjnych. Proces przyjął zasadę akuzycyjną
(skargową) w miejsce inkwizycyjnej, śledztwo prowadził prokurator, a
nie sąd, podejrzany o przestępstwo nie był przedmiotem śledztwa i
procesu, lecz miał stanowisko strony. Zgodnie z zasadą legalności i
praworządności prokurator był obowiązany do wnoszenia aktu oskarżenia
po stwierdzeniu faktu przestępstwa i uzyskaniu podstaw do uważania
podejrzanego za winnego. W przestępstwach ściganych z oskarżenia
prywatnego osoba poszkodowana mogła sama wnieść oskarżenie.
Oskarżony miał zawsze prawo do obrony, sąd w pewnych wypadkach z
urzędu (w cięższych sprawach dla ubogich) wyznaczał obrońcę.
Postępowanie było ustne i jawne. Przy cięższych przestępstwach o winie
orzekali sędziowie przysięgli. Wyrok zapadał na podstawie swobodnej
oceny dowodów.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Po zniesieniu poddaństwa chłopów nowy ustrój sądów utworzono

dopiero w latach 1850-1854. Ostatecznie zniesiono sądownictwo
dominialne, a najniższe instancje sądowe (po krótkim okresie
samodzielności) połączono z władzami administracyjnymi. Dopiero
konstytucja grudniowa z 1867 r. przeprowadziła ostateczny rozdział
sądownictwa od administracji, gwarantując zarazem niezawisłość sądów
oraz dożywotność sędziów mianowanych przez cesarza. Przewidziano
także instytucję sędziów przysięgłych w najcięższych sprawach karnych.
Ustawy z końca XIX w. nadały sądom powszechnym trwałą strukturę,
która utrzymała się aż do 1928 r.
Do Ustawy zasadniczej (1867) najniższą instancją sądową były
urzędy powiatowe (Bezirksamter), a więc organy administracji działające
jako sądy. Sędziami byli tu dawni mandatariusze i justycjariusz, którzy
przejęli dotychczasowe kompetencje obszarów dworskich. Ponad nimi
były trybunały I i II instancji jako organy wyłącznie już sądowe. Instancją
rewizyjną zajmującą naczelne miejsce był Najwyższy Trybunał
Sprawiedliwości. Zmiany zapoczątkowane konstytucją stworzyły w
miejsce urzędów powiatowych sądy powiatowe, następnie wprowadziły
przysięgłych w sprawach prasowych, cięższych zbrodniach i
przestępstwach politycznych (1873).
Sąd powiatowy (Bezirksgericht) był najniższym sądem
powszechnym w sprawach cywilnych i karnych. Okręgi tych sądów nie
pokrywały się z powiatami administracyjnymi, tak że w każdym powiecie
administracyjnym było po dwa lub więcej sądów powiatowych. Sądy
powiatowe były organami jednoosobowymi, sądziły sprawy karne o
wykroczenia, cywilne o wartości do 1000 koron, a bez względu na
wartość sporu sprawy o naruszenie posiadania; ponadto załatwiały
wszystkie rodzaje spraw niespornych.
Sąd krajowy (Landesgericht). W Galicji początkowo było 9
sądów krajowych, a po 1853 r. aż 17. Były to sądy kolegialne, które w
sprawach cywilnych orzekały w składzie trzech sędziów, a w sprawach
karnych czterech. Ich właściwość rzeczowa obejmowała wszystkie
sprawy cywilne i karne, nie przekazane innym sądom. Stanowiły też
instancję odwoławczą od sądów powiatowych. W sprawach karnych,
zagrożonych więzieniem powyżej 5 lat, o przestępstwa polityczne i
prasowe, o winie orzekało 12 sędziów przysięgłych. Przysięgli byli
powoływani spośród mężczyzn mających prawo swojszczyzny w jednej z
gmin Austrii, w wieku co najmniej 30 lat, umiejący czytać i pisać oraz
opłacających odpowiedni podatek.
We Lwowie i w Krakowie działały wyższe sądy krajowe
(Oberlandesgerichte). Orzekały one w składzie pięciu sędziów w II i
ostatniej instancji dla wyroków sądów powiatowych, w II instancji dla
sądów okręgowych i w I instancji w sporach syndykackich (roszczenia
cywilne do państwa z tytułu szkody spowodowanej przez orzecznictwo
sądowe).
W Wiedniu utworzony został Najwyższy Trybunał
Sprawiedliwości, który miał osobny senat (skład) dla spraw galicyjskich.
Orzekał on jako III i ostatnia instancja dla spraw rozpatrywanych w I
instancji przez sądy okręgowe, a jako II instancja dla spraw osądzonych
w I instancji przez wyższe sądy krajowe. Wyroki zapadały kolegialnie w
składzie siedmiu sędziów.
Obok sądów powszechnych do rozpatrywania specjalnych
kategorii spraw powołano sądy szczególne. Należał tu: Trybunał
Państwa, Trybunał Administracyjny, Trybunał Stanu oraz sądy
przemysłowe.
Trybunał Państwa (Reichsgericht) powołano do życia ustawą z
1869 r. Sprawował sądownictwo prawa publicznego, chroniąc prawa
podmiotowe skarżącego. Składał się z przewodniczącego, zastępcy, 12
członków i 4 zastępców mianowanych dożywotnio przez cesarza.
Trybunał miał stać na straży całości państwa, praw kraju oraz
konstytucyjnie zagwarantowanych politycznych praw obywateli.
Rozstrzygał też spory kompetencyjne między organami administracji i
sądami, a także spory między władzami centralnymi i krajowymi oraz
władzami rządowymi i samorządowymi. Trybunał nie stał się jednak
trybunałem konstytucyjnym.
Trybunał Administracyjny utworzono w 1875 r. jeden dla
całego państwa, gdyż nie powołano niższych sądów administracyjnych.
Składał się z mianowanych przez cesarza dożywotnio sędziów,
niezawisłych w swym orzekaniu. Sąd ten orzekał w kolegiach złożonych
z przewodniczącego i czterech lub sześciu sędziów albo w pełnym
składzie, gdy chodziło o modyfikację stanowiska prawnego zawartego we
wcześniejszym orzeczeniu. Miał on charakter sądu kasacyjnego, który
rozpatrywał sprawę dopiero po wyczerpaniu administracyjnego toku
instancji. Obywatel do Trybunału mógł wnieść skargę na decyzje władzy
administracyjnej, jeżeli uważał ją za niezgodną z ustawą bądź naruszającą
jego prawa.
Trybunał Stanu (Staatsgerichtshof), utworzony w 1867 r., miał
składać się z 24 członków wybranych po połowie przez obie izby
parlamentu. Trybunał miał sądzić ministrów oskarżonych o naruszenie
prawa. Mógł orzec utratę stanowiska lub praw politycznych, a jeśli
oskarżony dopuścił się przestępstwa, Trybunał miał stosować ustawę
karną. Trybunał Stanu nie zebrał się ani razu.
Sądy przemysłowe rozstrzygały spory ze stosunków pracy.
Unormowała je ustawa z 1869 r., zmieniona w 1896 r. W Galicji działały
dwa takie sądy (w Krakowie i Lwowie) oraz jeden za granicą galicyjską
(w Bielsku). W skład sądu przemysłowego wchodził sędzia zawodowy
oraz ławnicy wybierani oddzielnie przez pracowników i pracodawców w
równej liczbie. Instancją odwoławczą był sąd krajowy. Działalność tych
sądów była nikła.

3. ZABÓR ROSYJSKI I KRÓLESTWO POLSKIE

ŹRÓDŁA PODSTAWOWE

Prawo cywilne. Na ziemiach, które pozostały pod zaborem

rosyjskim, lecz nie wchodziły w skład Królestwa Polskiego, po uchyleniu
III Statutu litewskiego obowiązywało ustawodawstwo carskiej Rosji.
Przepisy prawa cywilnego zawarte były w tzw. Zwodzie praw (część V,
tom 10). Prawo to było obciążone przepisami o charakterze feudalnym i
nie miało większego wpływu na dalszy rozwój prawa polskiego. Prawo
ziem wschodnich nie było zatem związane z dawnym prawem polskim.
Na ziemiach centralnych, tj. na obszarze, z którego utworzono
Królestwo Polskie, podstawową regulacją stosunków prywatnoprawnych
pozostawał nadal Kodeks Napoleona, który został częściowo zastąpiony
w 1825 r. Kodeksem cywilnym Królestwa Polskiego i w 1836 r.
zmienionym prawem o małżeństwie. Dział prawa hipotecznego
zmieniały także ustawy hipoteczne z lat 1818 i 1825. Obowiązywał też
nadal francuski Kodeks handlowy. Pozostawienie w guberniach
zachodnich jako obowiązującego prawa francusko-polskiego wyraźnie
świadczy o odrębności prawa cywilnego Królestwa.
Ograniczenie w korzystaniu z praw cywilnych przyniosły przepisy
karne przewidujące sekwestr majątku. Stosowano go wobec tych, którzy
pozostawali za granicą dłużej ponad dozwolony okres bądź odmawiali
powrotu. Prawo małżeńskie z 1836 r. zmieniono w 1891 r. w zakresie
skutków rozwiązania małżeństwa wówczas, gdy jedna ze stron była
katolicka, druga zaś należała do innego wyznania. W sprawach takich,
pomimo zerwania konkordatu z 1866 r., zachowano jurysdykcję sądów
katolickich. Przepisy Kodeksu Napoleona dotyczące prawa własności
ulegały ograniczeniom w zależności od rodzajów własności. Odmienne
przepisy, zwłaszcza co do dzielenia własności, istniały przede wszystkim
w odniesieniu do własności chłopskiej. Do najważniejszych należało
ograniczenie możliwości zakładania ksiąg hipotecznych dla własności
chłopskiej. Spadkobranie chłopskie normowane było nie przepisami
Kodeksu Napoleona, lecz włościańskim prawem zwyczajowym. Wobec
chłopów mających grunta ukazowe, postanowieniem Komitetu
Urządzającego sprawy te oddano wójtom gmin. Przepisy Kodeksu
Napoleona o prawie własności w pewnym zakresie ograniczały przepisy
prawa górniczego (1870 i 1892) oraz prawa łowieckiego (1871).
Zmienione zostały przepisy kodeksu o prawach na dobrach
niematerialnych. Rozciągnięcie na Królestwo w 1869 r. rosyjskich
przepisów o cenzurze (1865) przyniosło w konsekwencji unifikację prawa
autorskiego. Po zmianie (1911) nowe prawo autorskie określiło m.in.
prawo własności do utworów literackich, naukowych i w ogólności
artystycznych. Oddzielnie uregulowano prawo własności na wynalazki
(ukaz z 1867 r.) oraz prawo do znaków towarowych (ukaz z 1896 r.).
W prawie zobowiązań ograniczono zakres przepisów Kodeksu
Napoleona o darowiznach. Od 1866 r. nieważna była darowizna chłopska
dokonana na rzecz niewłościanina. Uchylono też przepisy kodeksu
cywilnego dotyczące odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez
urzędników (1875).
Uzupełnieniem i zmianą przepisów Kodeksu Napoleona o
umowach sprzedaży były dwa ukazy o lichwie (1892, 1893). Pierwszy z
nich regulował sprawę sprzedaży zboża nie zebranego, drugi uznał za
nieważne takie czynności prawne, przy których wyzyskano przymusowe
położenie lub nieświadomość dłużnika.
Kodeks Napoleona, będący wyrazem odrębności prawnej
Królestwa, miał przez okres zaborów stanowisko zasadniczej i nadrzędnej
regulacji stosunków prawnoprywatnych i stosowano go w praktyce we
wszystkich sprawach, które nie zostały zmienione bądź ograniczone
odmiennymi przepisami.
Prawo karne. Zmiany w zakresie prawa karnego materialnego w
Królestwie polegały na wprowadzeniu rosyjskiego prawa karnego.
Reformy zapoczątkował ukaz z 1864 r., znoszący kary chłosty i
piętnowania oraz skracający kary robót aresztanckich. W praktyce sądy
gminne nadal stosowały tradycyjną karę chłosty rózgami, w wojsku zaś
chłostę zniesiono dopiero w 1904 r. Zasadniczą zmianę przyniósł ukaz z
1876 r., który uchylił obowiązujący w Królestwie Kodeks kar głównych i
poprawczych z 1847 r., wprowadzając w jego miejsce rosyjski kodeks
karny z 1866 r. Nowy kodeks był tylko nowelizacją rosyjskiego kodeksu
karnego z 1845 r., głównie w związku z wydaniem w 1864 r. ustawy O
karach wymierzanych przez sędziów pokoju. Wspomniana ustawa
dotyczyła wykroczeń przeciw porządkowi i bezpieczeństwu oraz urzą-
dzeniom użyteczności publicznej, obyczajowości, zdrowiu publicznemu,
normowała także wykroczenia paszportowe, wykroczenia przeciw
własności prywatnej i przeciw czci. Przewidziano kary nagany, grzywny,
aresztu do 3 miesięcy oraz karę więzienia do półtora roku.
Kodeks z 1866 r. był kazuistyczny (1711 artykułów w XII
tytułach). Jego przepisy umożliwiały stosowanie analogii w prawie
karnym, stwierdzając, że jeśli za przestępstwo prawo nie oznaczyło kary,
sąd skazuje na karę wymierzaną za przestępstwa podobne. Kodeks
zawierał wiele przepisów o charakterze karno-policyjno-
administracyjnym, które jako przepisy szczegółowe w innych państwach
zestawiono już w ustawodawstwie karno-policyjnym. Wpływ teorii
humanitarnych był tu nieznaczny i kodeks w dalszym ciągu stał na
gruncie teorii odstraszania. Przestępstwa podzielono na ciężkie (zbrodnie
i występki) oraz lżejsze (wykroczenia) w zależności od naruszonego
dobra, a nie ścigającego je organu. Kodeks był, w zestawieniu z innymi
mu współczesnymi, najbardziej surowy w wymierzaniu kar, karząc np. za
apostazje (odstępstwa od wiary). Bardzo surowo karano też za
przestępstwa polityczne, przynależność do tajnych stowarzyszeń. Kodeks
przewidywał skomplikowany system kar, dzieląc je na kryminalne i
poprawcze. Kryminalnymi były: kara śmierci, ciężkie roboty (w
kopalniach, twierdzach, fabrykach od 4 lat do końca życia), zesłanie na
Syberię lub na Kaukaz. Karami poprawczymi były: osiedlenie na Syberii
lub w oddalonych guberniach połączone z czasowym zamknięciem,
czasowe osadzenie w twierdzy, w wieży lub areszcie, kary pieniężne,
kary cielesne oraz nagana wobec sądu. Kary poprawcze były też
zróżnicowane w zależności od pozycji stanowo-klasowej skazanego. Za
uprzywilejowanych prawo uważało szlachtę, cudzoziemców, osoby
wyróżniające się majątkiem, posiadające wyższe wykształcenie oraz
urzędników. Orzeczona kara nie ulegała przedawnieniu. Przepisy w
kodeksie były rozproszone, np. o stanie wyjątkowym, który w 1881 r.
skodyfikowała ustawa O środkach ochrony porządku państwowego i
bezpieczeństwa publicznego.
Imperium Rosyjskie stosowało także represje administracyjne
oparte nie na wyrokach sądów, lecz na swobodnej ocenie władzy.
Wyrazem tego były zesłania w różnych zakresach i formach. Zesłanych
administracyjnie kierowano do - według oficjalnej terminologii -
„miejscowości niezbyt oddalonych” bądź „miejscowości bardzo
oddalonych”. Dopiero rewolucja 1905-1907 spowodowała powrót
zesłańców. Zesłania zaprzestano stosować w 1911 r., ale uchylił je
dopiero dekret Rządu Tymczasowego z 1917 r.
Z ustaw karnych wydanych po 1866 r. należy jeszcze wspomnieć:
Ustawą o buntach i tajnych związkach z 1874 r. i ustawę o środkach
ochrony porządku państwowego, które doprowadziły do nowelizacji i
ponownego wydania w 1885 r. kodeksu prawa karnego z 1866 r.
Kolejny, nowy kodeks wydano dopiero w 1903 r. i jest to tzw.
Kodeks Nikołaja Tagancewa od nazwiska głównego twórcy projektu.
Ugołownoje ułożenije z 1903 r. miało już charakter nowoczesny. W
kodeksie ograniczono kazuistykę, wprowadzono wiele postępowych
rozwiązań, jak zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie od
wymierzenia kary oraz dano sędziemu znaczną swobodę w wymiarze
kary w zależności od okoliczności czynu i osobowości sprawcy.
Zliberalizowano w nim zasady odpowiedzialności. Kodeks nie został w
całości wprowadzony w życie - obowiązywały tylko artykuły dotyczące
przestępstw politycznych oraz jego część ogólna, ale tylko w stosunku do
tych artykułów części szczegółowej, które weszły w życie. Zatem
obowiązywał nadal dawny kodeks karny, z nowego zaś przede wszystkim
część ogólna. Wynikały wskutek tego anomalie, jak dwojakie pojęcie
usiłowania, uczestnictwa itp. Z części szczegółowej kodeksu w życie
wprowadzono tylko niektóre artykuły, np. przestępstw przeciwko religii,
bezpieczeństwu zewnętrznemu i wewnętrznemu (tzw. przestępstwa
polityczne). Na mocy ustawy z 1909 r. wprowadzono doń instytucję
warunkowego zwolnienia z zakładu karnego po odbyciu 3/4 kary przy
nienagannym prowadzeniu się. W dobie rewolucji (1905-1907) nastąpiło
zaostrzenie represji karnej. Orzekanie w niektórych sprawach
politycznych przekazano w 1906 r. sądom wojennym, które w tym czasie
obficie szafowały karą śmierci.
Kodeks karny Tagancewa na terenie Królestwa Polskiego, po
zajęciu go w czasie I wojny światowej przez wojska państw centralnych,
uzyskał w całości moc obowiązującą. W generalgubernatorstwie
warszawskim, opanowanym przez Niemców, miało to miejsce w 1915 r.,
natomiast w generalgubernatorstwie lubelskim w praktyce pozostawiono
stare przepisy prawa karnego. Dopiero gdy utworzono Tymczasową Radę
Stanu (grudzień 1916 r.) organ ten wprowadził kodeks z 1903 r. na całym
terytorium Królestwa Polskiego. Obowiązywał on na ziemiach polskich
(byłe Królestwo i byłe ziemie zaboru rosyjskiego) aż do unifikacji prawa
karnego w 1932 r.
Postępowanie cywilne oparte na francuskim Kodeksie
postępowania cywilnego zostało uchylone ukazem z 1875 r., który
wprowadził do Królestwa Polskiego rosyjską procedurę cywilną z 1864 r.
(Ustawa o postępowaniu sądowym cywilnym), obowiązującą aż do 1933 r.
Unifikacja ustawodawstwa procesowego między Imperium a Królestwem
nie była zupełna. Różnice spowodowane były odrębnością materialnego
prawa cywilnego w Królestwie. Według ukazu z 1875 r. spory o
służebności ustanowione ukazami uwłaszczeniowymi miały być sądzone
według osobnych przepisów, co także jest wyrazem zachowania
odrębności w procedurze cywilnej. Podkreślała je również Ustawa o
postępowaniach szczególnych w okręgu sądowym warszawskim.
Regulowała ona przede wszystkim postępowanie niesporne, w
szczególności dotyczące aktów stanu cywilnego, przysposobienia,
uznania dzieci nieślubnych, rad familijnych, otwarcia spadku i
postępowania spadkowego, oraz niektóre przepisy egzekucyjne,
odmienne ze względu na dawne francusko-polskie przepisy.
W postępowaniu cywilnym obowiązywała zasada ustności,
jawności, kontradyktoryjności (przygotowanie i gromadzenie materiału
procesowego przez strony), dyspozycyjności oraz zasada swobodnej
oceny dowodów przez sąd. Pozew mógł być ustny lub pisemny przed
sądami pokoju i sądami gminnymi (od 1871 r. wnoszony w języku
rosyjskim - „iskowoje proszenije”), pisemny tylko przed sądami
okręgowymi. Postępowanie było ustne i jawne, z możnością wykluczenia
jawności na wniosek strony. Jako dowody dopuszczalne były dokumenty,
zeznania świadków, przysięga (tylko za zgodą obu stron w sporach do
100 rb.). Sąd miał swobodę w ocenie dowodów, proces leżał w rękach
sędziego. Nowelizacja z 1891 r. przyśpieszyła postępowanie sądowe
przez wprowadzenie postępowania uproszczonego, które toczyło się w
sporach z weksli i innych zobowiązań pieniężnych na piśmie oraz w
sporach o wydanie majątku oddanego w najem. Nowela w 1912 r.
wprowadziła też postępowanie nakazowe, tj. przymusowe wykonanie
pewnych aktów na mocy sądowej klauzuli egzekucyjnej. Z istotnych cech
procedury cywilnej rosyjskiej należy wspomnieć jeszcze o braku
przymusu adwokackiego.
Postępowanie karne. W miejsce dotychczasowej procedury
karnej pruskiej i austriackiej ukaz z 1875 r. wprowadził w Królestwie
rosyjską ustawę postępowania karnego (u.p.k.) z 1864 r., która
obowiązywała aż do 1929 r. Kodeks miał nowoczesny charakter, odrzucał
zasadę inkwizycyjną, zrywał z ustawową teorią dowodów, przyznawał
oskarżonemu prawo do obrony. Śledztwo przeprowadzał osobny sędzia
śledczy, który nie brał udziału w dalszym toku procesu, akt oskarżenia
sporządzał prokurator. Rozprawa była ustna i jawna, a od wyroku
przysługiwała apelacja i kasacja, analogicznie jak w postępowaniu
cywilnym. Z powodu trwania w całym państwie stanów wyjątkowych,
ingerencji administracji w proces karny oraz praktyki ścieśniającej
postępowe założenia kodeksu, uchylono bądź ograniczono wiele
przepisów uregulowanych rosyjską ustawą postępowania karnego.
W okresie stanów wyjątkowych funkcjonowały specjalne
trybunały, przed którymi obowiązywała odrębna procedura. Obok
sędziego śledczego śledztwo prowadziła także policja, która bez zgody
sędziego w szerokim zakresie często stosowała areszt jako środek
zabezpieczający. Ukaz z 1879 r. wprowadził już postępowanie skrócone
w sprawach o charakterze politycznym, zaś wobec przestępstw stanu
wprowadzono właściwość okręgowych sądów wojennych. Kodeks
postępowania karnego zmieniła też ustawa z 1910 r., która pozwoliła
sędziom zaliczać areszt śledczy na poczet kary.
Inne szczególne działy prawa. Podobnie jak w innych zaborach,
w drugiej połowie XIX w. uwagę zwraca rozwój przemysłowego prawa
pracy. W Królestwie Polskim dostrzega się odrębność w dziedzinie prawa
pracy, gdyż podstawą stosunku pracy był tu Kodeks Napoleona i zasada
wolności umów. Odrębności wynikały też z przepisów policyjnych, które
dotyczyły robotników Warszawy. Ustawodawstwo prawa pracy w Rosji
zapoczątkowała ustawa z 1882 r., ograniczająca w fabrykach i kopalniach
czas pracy dzieci poniżej lat 15 i wprowadzająca instytucję inspekcji
pracy. W 1885 r. uregulowano czas pracy kobiet i młodocianych w
fabrykach. Doniosłe znaczenie miała również ustawa z 1886 r.
(znowelizowana w 1893 r.), w której kompleksowo uregulowano
zagadnienia umowy o pracę, sposób wypłaty wynagrodzeń, rozbudowano
inspekcję pracy. Przepisy tej ustawy na gubernię warszawską rozciągnięto
w 1891 r., a w 1897 objęto nimi całe Królestwo. Postęp w zakresie
stosunków pracy przyniosła ustawa z 1903 r., określająca odpowie-
dzialność pracodawcy za nieszczęśliwe wypadki oraz zezwalająca na
starostwa fabryczne (namiastka reprezentacji robotników). Rewolucyjny
nacisk doprowadził do wydania w 1906 r. przepisów dotyczących prawa
koalicji, umożliwiając legalne zakładanie związków zawodowych. Przed I
wojną światową wydano jeszcze dwie istotne ustawy, obie w 1912 r.,
mianowicie o ubezpieczeniu robotników od choroby oraz od wypadków
przy pracy. W 1915 r. przepisy dotyczące prawa pracy zostały
skodyfikowane w Ustawie przemysłowej. Rosyjskie prawo pracy
regulowało jednak węższy zakres zagadnień niż prawo pruskie czy
austriackie.

ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Po powstaniu styczniowym obok sądów działały również inne

organy represji karnej (administracyjne i wojskowe), powołane głównie
do zwalczania ruchu niepodległościowego. Wprowadzony ukazem
carskim w 1875 r. nowy ustrój sądów nie rozdzielał sądownictwa od
administracji, nie uznawał niezawisłości sądów i sędziów, którzy
traktowani byli jak urzędnicy administracyjni. Nieusuwalność sędziów
obowiązywała tylko w stosunku do sędziów wyższych, inni byli
zawieszani w urzędowaniu lub zwalniani ze służby. Społeczeństwo
mogło jednak wybierać niższych sędziów, których zatwierdzała władza
państwowa.
Istotną rolę w ustroju sadów odgrywał podział sądów na
sądownictwo pokojowe (sądy wiejskie i sądy pokoju) oraz nie związane z
nim sądownictwo ogólne (sądy okręgowe w I instancji i sądy apelacyjne
w II instancji oraz instancje kasacyjne - departamenty Cywilny i Karny
Senatu).
 Sądownictwo pokojowe na wsi wprowadzono pośpiesznie wraz z
uwłaszczeniem chłopów przez stworzenie na wzór rosyjski sądów
wiejskich, tzw. sądów gminnych, które działały w każdej gminie. W
odróżnieniu od gmin (wołosti) w Imperium, gminy w Królestwie tworzyli
nie tylko chłopi, w rezultacie w składzie sędziów i ławników tych sądów
była też inteligencja. Ten specyficzny polski charakter sądy gminne
zachowały również po reformie 1875 r. Sądy gminne orzekały w
sprawach cywilnych spory o przedmioty wartości do 100 rb., w sprawach
spadków chłopskich bez względu na wartość sporu, a w sprawach
karnych sądziły takie wykroczenia, za które mogły wymierzyć karę
nagany, grzywny do 3 rb. oraz aresztu do 7 dni. Nie mogły rozpatrywać
spraw o własność uwłaszczonych gruntów, gdyż spory te rozstrzygały
specjalne komisje włościańskie. Oficjalnie nosiły one nazwę komisji do
spraw włościańskich i stanowiły również ostatnią instancję odwoławczą i
kasacyjną od sądów gminnych.
Po reformie sądów z 1875 r. jeden sąd gminny obejmował swym
okręgiem 1-4 gmin (komasacja sądów), tak że w powiecie były
przeważnie cztery sądy gminne, a na jeden sąd przypadało około 10 tyś.
mieszkańców. Zachowano zasadę wybieralności sędziów gminnych i
ławników przez zgromadzenie gminne, a wybór zatwierdzał minister
sprawiedliwości. Sędzią przestał być z urzędu wójt, zreformowany sąd
sądził w składzie sędzia gminny i dwóch ławników. Od kandydata na
sędziego wymagano ukończenia 25 lat, posiadania co najmniej 6 morgów
gruntu, ukończenia przynajmniej szkoły podstawowej lub złożenia
odpowiedniego egzaminu. Kompetencje sądu gminnego po reformie
(1875) uległy rozszerzeniu. Orzekał on w I instancji sprawy cywilne o
wartości przedmiotu sporu do 250 rb. (z wyłączeniem sporów o
nieruchomości), a w sprawach karnych sprawy zagrożone grzywną do 30
rb. (wymierzając grzywnę do 15 rb. lub areszt do 3 dni). Sądy gminne
mogły szeroko stosować prawo zwyczajowe.
Sądy pokoju. W miastach, w miejsce dotychczas istniejących
sądów dla mieszczan (sądy burmistrzów, prezydentów miast, wydziału
sądowego przy oberpolicmajstrze Warszawy, sądów policji poprawczej),
wraz z reformą w 1875 r., wprowadzone zostały sądy pokoju. Jeden sąd
obejmował swym okręgiem jeden powiat, czyli około 9,5 tyś.
mieszkańców. Dla czterech dużych miast utworzono osobne takie sądy, a
dla Warszawy aż 11. Sąd pokoju orzekał jednoosobowo. Sędziów
mianował minister sprawiedliwości, kierując się cenzusem wieku (25 lat)
i wykształcenia (średnie lub 3-letnia praktyka sądowa). Rzadko sędziami
pokoju byli prawnicy. W sprawach cywilnych sądy pokoju orzekały
sprawy do 300 rb. oraz niektóre sprawy karne. W pewnym stopniu sądy
te mogły stosować prawo zwyczajowe. Istniały przy nich wydziały hipo-
teczne prowadzące odpowiednie księgi.
Sądem apelacyjnym od wyroków sądów gminnych i sądów
pokoju był zjazd sędziów pokoju (mirowoj sjezd). Okręgów zjazdów w
Królestwie było 21, po dwa na gubernię i jeden specjalny dla Warszawy,
w 1882 r. dodano jeszcze jeden zjazd dla Łodzi. Zjazd zbierał się
okresowo, stale urzędowali tylko prezesi i sekretariat. Jeden zjazd
sędziów pokoju przypadał przeciętnie na około 300 tyś. mieszkańców.
Sąd ten działał w ten sposób, że sędziowie pokoju z danego okręgu po
kolei zasiadali na sesjach sądowych.
Sprawy cywilne i karne nie należące do sądów pokoju i sądów
gminnych podlegały orzecznictwu sądów okręgowych. Utworzono 10
takich sądów, po jednym w każdej guberni. Sąd okręgowy sądził w
składzie trzech sędziów zawodowych sprawy karne i cywilne nie
przekazane sądom pokoju lub sądom gminnym. Sędziów mianował
minister sprawiedliwości, który miał prawo ich przenoszenia i zwalniania
ze służby. Sąd orzekał w składzie trzech sędziów w sprawach karnych,
śledztwo prowadził specjalny sędzia śledczy, akt oskarżenia wnosił i
popierał prokurator. Przy sądach istniały ponadto gubernialne wydziały
hipoteczne, złożone z wiceprezesa i sędziego sądu okręgowego oraz
pisarza hipotecznego.
Od wyroków sądów okręgowych sądem apelacyjnym była Izba
Sądowa (Sudiebnyj Pałat) z siedzibą w Warszawie. Była ona II instancją
odwoławczą od wyroków wszystkich sądów okręgowych. Izba sądziła w
kompletach po trzech sędziów, dzieliła się na departamenty Cywilny i
Karny. Przy Departamencie Karnym działał naczelny prokurator
Królestwa.
Funkcje sądu kasacyjnego pełniły sądowe departamenty (cywilny
i karny) Senatu Rządzącego w Petersburgu. Rozpatrywały one kasacje
od zjazdów sędziego pokoju oraz od warszawskiej Izby Sądowej.
Obok sądów powszechnych sprawiedliwość wymierzały również
inne organy władzy. Od 1867 r. w sprawach karnych wiejsko-
policyjnych oraz w sprawach o szkody wyrządzone na polach i w lasach
orzecznictwo należało do wojennych naczelników powiatów. Naruszenie
przepisów prawa przemysłowego, przepisów o szarwarku, paszportach,
policji lekarsko-weterynaryjnej, budowlanej, przeciwpożarowej itd.
powodowało, że urząd powiatowy jako kolegium wykonywał
orzecznictwo karne. Urząd gubernialny z kolei orzekał w sporach
„majątkowych i innych”, wynikłych w urzędach starszych kupieckich i
starszych rzemieślniczych, w sprawach propinacji, naruszenia przepisów
leśnych i niektórych skarbowych.
Do walki z ruchem rewolucyjnym carat wykorzystywał
Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie (Wojenno-Krużnoj Sud).
Orzekał on sprawy przekazane mu przez generała-gubernatora, jeśli tego
wymagały względy bezpieczeństwa publicznego; obok tego sądu w
Łodzi powstał w 1908 r. Tymczasowy Okręgowy Sąd Wojskowy. Od
wojskowych sądów okręgowych, które orzekały w I instancji,
przysługiwało stronie odwołanie do Głównego Sądu Wojskowego, który
był instancją kasacyjno-rewizyjną.
Po rozwiązaniu II Dumy od września 1906 do maja 1907 r.
działały jeszcze sądy wojenno-polowe. Powoływał je dowódca garnizonu
w składzie: przewodniczący i czterech oficerów. Sąd ten w ciągu doby,
„gdy oczywistość przestępstwa nie wymagała śledztwa”, rozpoznawał
sprawę i wydawał wyrok prawomocny, wykonywany najdalej w ciągu 4
godzin. Sądy te w Królestwie rozpatrzyły 172 sprawy, skazując 146 osób
(2 na katorgę, 144 na karę śmierci). Działały one w Będzinie, Chełmie,
Częstochowie, Garwolinie, Kaliszu, Kielcach, Lublinie, Łodzi, Radomiu,
Siedlcach, Sosnowcu i Warszawie. Mimo zniesienia sądów wojenno-
polowych w okresie stanu wyjątkowego ujętych „na gorącym uczynku”
rozstrzeliwano bez sądu.
 V. OKRES DRUGIEJ
RZECZYPOSPOLITEJ

1. STAN PRAWA SADOWEGO PO

ODZYSKANIU NIEPODLEGOŚCI

Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. zaistniała konieczność

opracowania polskiego prawa, którym można by zastąpić obce systemy
prawne: prawo niemieckie i pruskie, prawo austriackie, prawo węgierskie
(Spisz i Orawa), prawo francuskie, prawo rosyjskie (na ziemiach
wschodnich w całości, a ze znacznymi odrębnościami na obszarze byłego
Królestwa Polskiego). Wszystkie te systemy różniły się między sobą,
głównie z powodu odmienności gospodarczych i społecznych między
poszczególnymi dzielnicami. Polskie władze uznały - traktując ten stan
jako tymczasowy - utrzymanie w mocy prawa państw zaborczych.
Powodowało to wręcz chaos w praktyce prawnej i utrudniało integracje.
Odrodzona Polska pod względem prawnym dzieliła się na kilka
obszarów (dzielnic), w których obowiązywały różne prawa. Najogólniej
można powiedzieć, że w dziedzinie prawa cywilnego materialnego były
cztery odrębne systemy, w dziedzinie prawa procesowego cywilnego oraz
w dziedzinie prawa karnego (materialnego i procesowego) trzy systemy.
Obrazuje to zestawienie:
Prawo cywilne materialne:
- ziemie centralne (b. Królestwo Polskie) obowiązywało polsko-
francuskie ustawodawstwo, w szczególności Kodeks Napoleona,
- ziemie wschodnie (właściwy b. zabór rosyjski) obowiązywało w
całości prawo rosyjskie, zawarte w X t. Zbioru praw,
- ziemie południowe (b. zabór austriacki) głównym źródłem był
ABGB. Na niewielkich obszarach Spiszu i Orawy utrzymano do 1922 r.
prawo węgierskie.
Prawo cywilne procesowe:
- ziemie centralne i wschodnie (b. Królestwo i b. zabór rosyjski)
obowiązywała procedura rosyjska z 1864 r.,
- ziemie zachodnie (b. zabór pruski) obowiązywał niemiecki
kodeks postępowania cywilnego z 1877 r., znowelizowany w 1898 r.,
 - ziemie południowe (b. zabór austriacki) - głównym źródłem był
austriacki kodeks z 1895 r., którego moc rozciągnięto też na Spisz i
Orawę, gdzie do 1922 r. obowiązywała procedura węgierska.
Prawo karne materialne:
- ziemie centralne i wschodnie - obowiązywał kodeks rosyjski z
1903 r., tzw. Kodeks Tagancewa,
- ziemie zachodnie - głównym źródłem był niemiecki kodeks
karny z 1871 r.,
- ziemie południowe - obowiązywał austriacki kodeks karny z
1852 r. Prawo karne procesowe:
- ziemie centralne i wschodnie - obowiązywała procedura rosyjska
z 1864 r.,
- ziemie zachodnie - głównym źródłem był niemiecki kodeks z
1877 r.,
- ziemie południowe - obowiązywał kodeks austriacki z 1873 r.
Wymienione kodeksy zachowując swoją moc obowiązującą przestały być
prawem obcym i uważano je za dzielnicowe prawo polskie. Zastrzeżono
jednak, że obowiązują tylko te normy, które nie są sprzeczne z
konstytucją państwa. Z praw tych, głównie z kodeksów karnych, usunięto
przepisy, które nie były zgodne z polską racją stanu.

2. KOMISJA KODYFIKACYJNA

Unifikacji i kodyfikacji prawa sądowego w Polsce podjął się Sejm

Ustawodawczy. Na posiedzeniu w dniu 3 czerwca 1919 r. powołano
niezależną od rządu Komisję Kodyfikacyjną, która miała przygotować
projekty prawa karnego i cywilnego oraz inne projekty ustawodawcze
zlecone jej przez sejm. Komisja rozpoczęła pracę już w 1919 r., a jej
działalność trwała aż do wybuchu II wojny światowej. Przygotowane akty
przekazywano ministrowi sprawiedliwości, który wnosił je do sejmu jako
projekty rządowe. Po przewrocie majowym (1926) wydawano je w
formie rozporządzeń prezydenta, a pod rządami Konstytucji kwietniowej
jako dekrety prezydenta. W ten sposób unikano dyskusji w izbach
ustawodawczych i zapobiegano wnoszeniu do projektów poprawek.
W skład Komisji Kodyfikacyjnej wchodziło początkowo tylko 44
członków wraz z prezydentem i trzema wiceprezydentami. Pierwsze
czteroosobowe prezydium (prezydent Komisji oraz trzej wiceprezydenci)
oraz 40 członków mianował Naczelnik Państwa, a następnie czynił to
Prezydent RP Prezydentem Komisji został profesor Uniwersytetu
Jagiellońskiego Franciszek Ksawery Fierich, zmarły w 1928 r.; na jego
miejsce dopiero w 1932 r. powołany został prezes Sądu Najwyższego
Bogdan Pohorecki. Członkowie Komisji, teoretycy i praktycy (ogółem
było ich w okresie międzywojennym 69), reprezentowali wszystkie
dzielnicowe systemy prawa. Komisja dzieliła się na dwa wydziały:
ustawodawstwa karnego i cywilnego, te z kolei dzieliły się na sekcje.
Kilkakrotnie zmieniał się regulamin i struktura Komisji.
 3. KODYFIKACJA PRAWA KARNEGO
PROCESOWEGO I MATERIALNEGO

Prace nad opracowaniem prawa karnego procesowego i

materialnego toczyły się równolegle. Wcześniej przygotowany został
kodeks postępowania karnego (k.p.k.) w podkomisji złożonej z prof.
Edmunda Krzymuskiego oraz sędziów Aleksandra Mogilnickiego i Emila
Stanisława Rappaporta. Projekt był już gotowy w 1926 r.; przekazano go
komisji ministerialnej, a następnie wydano w formie rozporządzenia
Prezydenta RP z datą 19 marca 1928 r. z mocą od 1 lipca 1929 r. (później
był on jeszcze kilka razy nowelizowany w 1932, 1938 i 1939 r.) Pierwsza
nowelizacja wiązała się z dalszą unifikacją prawa w związku z
wprowadzeniem w 1932 r. kodeksu karnego materialnego. Stosownie
jednak do postanowień tej noweli humanitarny zakaz reformationis in
peius nie obejmował kasacji, tzn. ponownego rozpatrywania sprawy na
skutek uchylenia wyroku przez Sąd Najwyższy. Możliwość
podwyższenia wyroku miała powstrzymać przed pochopnym wnoszeniem
o kasacje.
Druga nowela z 1938 r., tzw. lex Grabowski, od nazwiska
ówczesnego ministra sprawiedliwości, wprowadza dalsze ograniczenia na
niekorzyść oskarżonych. Jej przepisy już przy zapowiedzi kasacji
wprowadziły opłaty sądowe jako warunek jej złożenia, z ogólnym
podwyższeniem opłaty kasacyjnej. Trzecia nowela, z 1939 r., wiąże się z
uchwaleniem przez sejm ustawy o organizacji więziennictwa, gdzie
zawarto m.in. dalsze ograniczenie praw więźniów (np. przymus
nieodpłatnej pracy).
Kodeks postępowania karnego był kodyfikacją zwięzłą,
syntetyczną, nieporównanie bardziej nowoczesną od ustaw procesowych
zaborczych.
Prace nad kodeksem karnym materialnym prowadzone były przez
sekcję, na której czele stał prezes prof. Juliusz Makarewicz,
wiceprezesem był prof. Wacław Makowski, a sekretarzem Emil Stanisław
Rappaport. Członkami sekcji byli też: sędzia Sądu Najwyższego
Aleksander Mogilnicki, prezes Prokuratorii Generalnej w Poznaniu
Zygmunt Marek, adwokat z Warszawy Franciszek Falkiewicz i inni.
Ostateczny tekst ustalono we wrześniu 1931 r. Kodeks stał się
obowiązującym prawem na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 11
lipca 1932 r. i wszedł w życie z dniem 1 września 1932 r. Drugie rozpo-
rządzenie Prezydenta RP tej samej daty wprowadziło prawo o
wykroczeniach (pr. o w.). Wydano także przepisy przejściowe
wprowadzające kodeks karny i prawo wykroczeń.
Procedura legislacyjna odbyła się we wszystkich stadiach poza
parlamentem.
 4. KODYFIKACJA PRAWA
CYWILNEGO I POSTĘPOWANIA
CYWILNEGO

Prawo cywilne unifikowano etapami, osobno poszczególne działy

prawa materialnego i proces cywilny, z zamiarem łączenia ich, a
następnie zestawienia w systematyczne większe całości. Stopniowo
unifikacja prawa i procesu cywilnego miała więc poprzedzić pełną ich
kodyfikację. Prace napotkały większe trudności niż przy prawie karnym,
gdyż istniały poważniejsze różnice między ustawodawstwem cywilnym
poszczególnych dzielnic.
Przede wszystkim sekcja prawa cywilnego zajęła się
opracowaniem projektów prawa międzynarodowego i między
dzielnicowego prywatnego, zawierających zasady rozstrzygania kolizji
między różnymi ustawodawstwami. Projekty tych ustaw przygotował
prof. Fryderyk Zoll. Po dyskusji parlamentarnej (spór dotyczył
rozszerzenia instytucji laickiego małżeństwa), sejm wprowadził tylko
drobne poprawki i obie ustawy uchwalił dopiero 2 lipca 1926 r.
Projekty prawa wekslowego i czekowego opracowała sekcja
prawa handlowego Komisji Kodyfikacyjnej. Referantami obu projektów
byli prof. Aleksander Doliński ze Lwowa oraz prof. Antoni Górecki i
adw. Roman Kuratowski z Warszawy. Stały się one obowiązującym
prawem po ich ogłoszeniu przez Prezydenta RP w formie rozporządzeń
wydanych 14 września 1924 r. Konwencje genewskie, podpisane przez
Polskę, zmusiły do zmiany tych praw (wekslowego i czekowego). Nowy
projekt prawa wekslowego przygotował prof. Stanisław Wróblewski z
Krakowa, a projekt prawa czekowego prof. Józef Antoni Sułkowski z
Poznania. Oba sejm uchwalił w formie ustawy dopiero 29 kwietnia 1936
r.
Międzynarodowe zobowiązania Polski wynikające z tzw. małego
traktatu wersalskiego i konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich
i artystycznych obligowały do opracowania prawa autorskiego. Komisji,
która opracowała ten dział prawa, przewodził prof. Fryderyk Zoll,
koreferentem był adw. Jan Jakub Litauer z Warszawy, a ekspertem pisarz
Zenon Przesmycki - Miriam. Ustawa o prawie autorskim została
uchwalona przez sejm 29 marca 1926 r.
Prace nad przygotowaniem nowego prawa patentowego podjęła
Komisja Kodyfikacyjna, powierzając referat projektu również prof.
Fryderykowi Zoilowi, natomiast koreferat prof. Stanisławowi
Wróblewskiemu. Prawo to jako Ustawa o ochronie wynalazków, wzorów
i znaków towarowych zostało uchwalone 5 lutego 1924 r., zmienione
następnie rozporządzeniem Prezydenta RP z 22 marca 1928 r. O ochronie
wynalazków, wzorów i znaków towarowych, które zastąpiło ustawę. W
ramach prac Komisji prof. F. Zoll przygotował również projekt prawa o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, który sejm uchwalił 2 sierpnia 1926
r. jako Ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
 Prace nad unifikacją prawa zobowiązań podjęto w ośrodku
lwowskim już w 1923 r.; projekt opracowali: prof. Ernest Till, Maurycy
Allerhand, Aleksander Doliński, Roman Longchamps de Berier i Kamil
Stefko, a część szczegółową prawa o zobowiązaniach E. Till i prof. R.
Longchamps de Berier. Po opublikowaniu tekstu (1928) spotkał się on z
krytyką m.in. prof. I. Koschembahra-Łyskowskiego, który zarzucił mu
nadmierny liberalizm. Różnice poglądów Komisji Kodyfikacyjnej
hamowały tempo prac nad kodeksem. Ostatecznie Kodeks zobowiązań
został ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta RP z 27 października 1933
r., z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934 r.
Wielkim osiągnięciem Komisji Kodyfikacyjnej było też
opracowanie kodeksu handlowego (cz. I). Podkomisja prawa handlowego
przystąpiła do prac pod przewodnictwem Stanisława Wróblewskiego. W
ciągu roku opracowano kodeks handlowy, który ogłoszono równocześnie
z Kodeksem zobowiązań w formie rozporządzenia Prezydenta RP z 27
czerwca 1933 r., z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934 r. W tytule
kodeksu handlowego zaznaczono, że stanowi on tylko część pierwszą. W
rozumieniu Komisji dalsze części miały objąć prawo ubezpieczeniowe,
przewozowe, morskie, rzeczowe. Do wybuchu wojny nie zdołano jednak
ukończyć opracowania tych działów.
Przygotowanie projektu kodeksu postępowania cywilnego
rozpoczęto, jeszcze przed powołaniem Komisji Kodyfikacyjnej, w 1917 r.
w Warszawie pod przewodnictwem Jana Jakuba Litauera. Od 1918 r.
podobna komisja działała w Krakowie. Po utworzeniu Komisji
Kodyfikacyjnej prace skoncentrowały się w sekcji postępowania
cywilnego, której po śmierci prof. Fiericha przewodził adw. Litauer.
Prace zakończono w 1929 r., kodeks zaś ogłoszono, wraz z przepisami
wprowadzającymi, jako rozporządzenie Prezydenta RP z 29 listopada
1930 r., z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1933 r. Kodyfikacja ta nie
objęła postępowania egzekucyjnego oraz upadłościowego i układowego.
Praca podkomisji doprowadziła do wydania, również w formie
rozporządzenia Prezydenta RP, 27 października 1932 r. prawa o sądowym
postępowaniu egzekucyjnym, z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1933 r.
W tym samym okresie (24 października 1934 r.) w formie rozporządzeń
Prezydenta RP wydano też prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu
układowym.
Komisja Kodyfikacyjna nie zdołała skodyfikować wszystkich
działów prawa cywilnego. Szczególnie drażliwą sprawą było prawo
małżeńskie osobowe. Projekt tego prawa, przygotowany w 1929 r. przez
prof. Karola Lutostańskiego, przewidywał fakultatywne śluby cywilne i
wyznaniowe (nowożeńcy mieli prawo wyboru), rozwody cywilne,
równość małżonków. Na skutek oporu Kościoła katolickiego i
duchowieństwa innych wyznań projektu ani nie przedłożono pod obrady
sejmu, ani nie wydano go w formie rozporządzenia. Przygotowany też
projekt prawa małżeńskiego majątkowego, ogłoszony drukiem (1937),
wywołał kontrowersje, których do wybuchu wojny nie udało się prze-
zwyciężyć. Nie zunifikowano również prawa rodzinnego, regulującego
stosunki między rodzicami i dziećmi oraz kwestię opieki, mimo że
projekt opracowany pod przewodnictwem prof. Stanisława Gołąba był
gotowy w 1938 r. Nie ukończono prac nad kodyfikacją prawa
rzeczowego, prowadzonych przez Fryderyka Zolla i Jana
Wasilkowskiego (projekt był gotowy w 1937 r.). Bardzo wolno toczyły
się też prace nad prawem spadkowym. Prace nad częścią ogólną prawa
cywilnego były celowo wstrzymywane aż do ukończenia kodyfikacji
wszystkich części szczegółowych prawa cywilnego. Z zakresu prawa
cywilnego procesowego do wybuchu wojny nie zostały zakończone prace
nad kodyfikacją postępowania niespornego.

5. OCENA UNIFIKACJI PRAWA SĄDOWEGO

W procesie unifikacji i kodyfikacji prawa sądowego Komisja

Kodyfikacyjna miała duże zasługi. Prace Komisji trwały w
okolicznościach politycznie nieprzychylnych (walki partyjne) i głębokim
partykularyzmie dzielnicowym prawa. Projekty Komisji cechował wysoki
poziom wiedzy prawniczej, techniki legislacyjnej oraz oryginalność wielu
konstrukcji. Rozwiązania szczegółowe były inspirowane przez idee
liberalne i postępowe.
Przeprowadzono pełną unifikację w zakresie prawa karnego
(k.p.k. z 1928 r. k.k. oraz pr. o w. 1932 r.), jak również w zakresie
postępowania cywilnego (k.p.c. z 1930 r.). W dziedzinie prawa cywilnego
wykonano około połowę prac. Zunifikowano prawo związane z obrotem
gospodarczym (zobowiązania, handlowe, wekslowe i czekowe,
patentowe). W zakresie prawa cywilnego materialnego brakowało części
ogólnej, prawa rodzinnego, rzeczowego i spadkowego. Przedłużało to
obowiązywanie praw obcych i dopiero unifikacja prawa cywilnego w
latach 1945-1946 zlikwidowała ten stan, wykorzystując nie ukończone
wówczas projekty.

6. PRAWO KARNE I PROCES KARNY

Podstawowym źródłem polskiego prawa karnego był wydany 11

lipca 1932 r. i obowiązujący od 1 września 1932 r. Kodeks karny.
Nowelizowano go już w 1934 r. Ustawą o niektórych przestępstwach
przeciwko bezpieczeństwu państwa, następnie w 1938 r. dekretem
Prezydenta RP O ochronie niektórych interesów państwa oraz w 1938 r.
Ustawą o ochronie imienia Józefa Piłsudskiego.
Kodeks karny cechuje ścisłość, jasność i syntetyczność
sformułowań. Opiera się na zasadach subiektywizmu, humanitaryzmu,
wprowadza środki zabezpieczające. Pierwsza z tych zasad oznaczała
subiektywną podstawę odpowiedzialności, indywidualizację winy i kary.
Sprawca musiał chcieć popełnić przestępstwo lub godzić się na nie. Wina
umyślna występowała w formie zamiaru bezpośredniego i zamiaru
ewentualnego. Odrzucono wszelkie pozostałości winy zbiorowej lub tzw.
akcesoryjnej, czyli winy za działanie innych osób. Indywidualizacja kary
przejawiała się w określeniu warunków jej wymierzenia. Zasada
humanitaryzmu wyrażała się m.in. w indywidualizacji odpowiedzialności
i kary, ograniczeniu środków represji karnej, nadaniu karze śmierci
charakteru wyjątkowego oraz w orzekaniu w stosunku do nieletnich
środków wychowawczych i poprawczych. Wprowadzenie środków
zabezpieczających - instytucji zupełnie nowej - uzasadniała konieczność
zabezpieczenia społeczeństwa przed osobami, które naruszały porządek
prawny w sposób niezawiniony lub rozmyślny.
W kodeksowej definicji przestępstwa wyrażała się podstawowa
zasada prawa karnego - nullum crimen sine lege, co oznacza, że
przestępstwo musi być określone przez ustawę obowiązującą w chwili
jego popełnienia. Przestępstwa podzielono na zbrodnie i występki. Za
zbrodnie groziła kara śmierci lub więzienia powyżej 5 lat. Za występek
groziła kara więzienia do 5 lat, areszt powyżej 3 miesięcy lub grzywna
powyżej 3000 zł.
Kary dzieliły się na zasadnicze i dodatkowe. Te pierwsze orzekane
były samoistnie, dodatkowe jedynie jako ich uzupełnienie. Do kar
zasadniczych zaliczono: karę śmierci, karę więzienia, karę aresztu i karę
grzywny od 5 do 200 000 zł. Kary dodatkowe to: utrata praw
obywatelskich, honorowych, wykonywania zawodu, rodzicielskich,
opiekuńczych, ogłoszenie wyroku w pismach, przepadek przedmiotów
majątkowych i narzędzi. Kodeks dawał sędziemu dużą swobodę przy
określaniu kary, wskazując jej maksimum i minimum. Dopuszczał w
określonych wypadkach nadzwyczajne złagodzenie lub nadzwyczajne
zaostrzenie kary. Z systemu francuskiego przyjął instytucję warunkowego
zawieszenia wykonania kary. Z obowiązujących dotąd ustaw karnych
przejął przedawnienie ścigania i unowocześnił je, tworząc instytucję
zaniechania ścigania karnego po upływie określonego czasu, oraz
wprowadził przedawnienie karania i zatarcie skazania.
Równocześnie z Kodeksem karnym weszło w życie prawo o
wykroczeniach (pr. o w. z 1932 r.), w którym sformułowano zasady
odpowiedzialności znacznie złagodzone w porównaniu do przepisów k.k.
Wykroczeniem był czyn zagrożony karą aresztu do 3 miesięcy i grzywny
do 3000 zł, albo jedną z tych kar. Do tej grupy przestępstw zaliczano
przestępstwa przeciwko, porządkowi publicznemu, zdrowiu publicznemu,
mieniu.
Kodeks karny i prawo o wykroczeniach nie wyczerpywały
wszystkich przepisów karnego prawa materialnego w Polsce. Osobnym
działem pozostawało prawo karno-skarbowe oraz liczne przepisy ustaw z
dziedziny prawa administracyjnego.
 Kodeks karny z 1932 r., obowiązywał w Polsce do 1 stycznia
1970 r., tj. do czasu wejścia w życie nowego k.k. z 1969 r.
Postępowanie karne. Prawo karne procesowe jest zbiorem
postanowień techniczno-regulaminowych. Do kodyfikacji postępowania
karnego (1928) obowiązywały procedury zaborcze. Nowy Kodeks
postępowania karnego (k.p.k.) przejął wiele instytucji i rozwiązań z
państw zaborczych, jednak cechują go tendencje liberalne, które chroniły
przed niewinnym skazaniem. Gwarancją praw jednostki w postępowaniu
karnym były m.in. następujące instytucje: uzależnienie tymczasowego
aresztowania od decyzji sądu, prawo do posiadania obrońcy, jawność
rozprawy, domniemanie niewinności oskarżonego, możliwość wniesienia
środków odwoławczych, zakaz reformatio in peius (zakaz zaostrzenia
kary przez sąd II instancji, jeżeli oskarżyciel nie złożył apelacji, został
ograniczony nowelą w 1932 r.).
K.p.k. łączył zasadę inkwizycyjną (śledczą), gdzie sąd miał
władzę nad oskarżonym, z zasadą skargową, gdzie strony procesowe były
równouprawnione przed sędzią, a proces miał charakter trójpodmiotowy
(oskarżyciel, oskarżony, sędzia). Elementy inkwizycyjne wyrażały się w
ściganiu większości przestępstw z urzędu i przez prowadzone
postępowanie przygotowawcze. Cechy skargowe przejawiały się we
wszczynaniu spraw na żądanie uprawnionego oskarżyciela i w
wyodrębnieniu w postępowaniu fazy oskarżania, sądzenia i obrony.
Kodeks podzielił przestępstwa na ścigane z urzędu i z oskarżenia
prywatnego. Dowody oskarżyciela i obrońcy sąd oceniał według
własnego przekonania. Od wyroku przysługiwała apelacja. Od orzeczenia
sądu odwoławczego (apelacyjnego) przysługiwała kasacja do Sądu
Najwyższego. Zasada wieloinstancyjności uważana była za gwarancję
praworządności.
Poza k.p.k. pozostały przepisy o postępowaniu doraźnym.
Normowała je ustawa sejmowa z 1919 r., zastąpiona rozporządzeniem o
postępowaniu doraźnym z 1928 r. Postępowanie doraźne było
szczególnym trybem postępowania w sprawach karnych, a charakteryzuje
je przyśpieszenie i uproszczenie procesu oraz zaostrzenie sankcji karnej.
Postępowanie doraźne stosowano przy zwalczaniu przestępstw
pospolitych (morderstwa, rabunki), gdy przestępcę ujęto, a także
wykorzystywano je w sprawach politycznych. Nowela do k.p.k. z 1932 r.
wymienia przestępstwa kodeksowe (k.k. z 1932 r.), które mogą być
poddane postępowaniu doraźnemu.
Przepisy k.p.k. z 1928 r. normowały też postępowanie
wykonawcze. Kodeks postępowania karnego uchyliły przepisy
wprowadzające nowy k.p.k. z dnia 19 kwietnia 1969 r. stanowiąc, że
nowy kodeks wchodzi w życie 1 stycznia 1970 r.
 7. PRAWO CYWILNE I PROCES CYWILNY

W prawie cywilnym okresu międzywojennego utrzymywało się w

znacznym stopniu ustawodawstwo rozbiorowe. Z myślą o zaspokojeniu
potrzeb pojawiły się opracowania podręcznikowe różnych systemów
prawnych oraz nowe tłumaczenia kodeksów obcych wraz z
komentarzami. W pracach Komisji Kodyfikacyjnej uwzględniano
zwłaszcza prawa: francuskie, austriackie, niemieckie, a ponadto
szwajcarskie, pomijając na ogół przestarzałe unormowania rosyjskie.
Prawo cywilne obejmowało regulacje prawne sytuacji rodziny i
stosunki, zarówno o charakterze osobistym, jak i majątkowym, między jej
członkami, dotyczące własności, wymiany dóbr i świadczenia usług. Przy
regulacji tych stosunków kierowano się liberalnymi zasadami
akceptowanymi już wcześniej przez ustawodawstwo zaborcze. Do
podstawowych zasad zaliczano: 1) nienaruszalność prywatnej własności,
2) równość podmiotów prawa cywilnego, 3) swobodę zawierania umów,
4) bezpieczeństwo obrotu, 5) zasadę harmonijnego współżycia ludzi.
Powyższe zasady odzwierciedlały się poprzez przepisy szczegółowe.
Prawo rodzinne. Brak było jednolitego ustawodawstwa polskiego
w sprawach małżeńskich, poza normami regulującymi właściwość prawa
w stosunkach międzydzielnicowych i międzynarodowych (ustawa z 1926
r.). Obowiązywały zatem ustawy dzielnicowe. Znano trzy systemy
zawierania i rozwiązywania małżeństw: 1) typ laicki (prawo niemieckie i
węgierskie), 2) typ wyznaniowy (prawo obowiązujące na terenie b.
zaboru rosyjskiego), 3) typ mieszany (prawo austriackie). Różnice
między prawami dzielnicowymi powodowały komplikacje przy
zawieraniu, a zwłaszcza rozwiązywaniu małżeństw (zjawisko legalnej
bigamii). We wszystkich ustawodawstwach występowała
uprzywilejowana pozycja męża i upośledzona żony, a także dyskrymi-
nacja dzieci nieślubnych.
Prawo rzeczowe. W dziedzinie prawa rzeczowego, przede
wszystkim prawa własności, obowiązywało nadal prawo zaborcze.
Wszystkim kodeksom znana była forma własności podzielonej, która
występowała w postaci dzierżawy wieczystej. Prawa wierzyciela
skutecznie zabezpieczała hipoteka. W zakresie obrotu nieruchomościami
w 1933 r. wprowadzono formę aktu notarialnego. Za odrębny przedmiot
prawa własności uznano lokale położone w jednym budynku
(rozporządzenie Prezydenta RP z 1934 r.). Uchwałą sejmu w 1939 r.
zniesiono też wszystkie ordynacje rodowe.
Prawo spadkowe. Podstawowe przepisy z zakresu prawa
spadkowego z czasów zaboru zachowały się bez istotniejszych zmian. W
poszczególnych dzielnicach były odmienne zwyczaje spadkowe,
zwłaszcza w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Ustawa z 1933
r. uregulowała w jednolity sposób tylko fragment prawa spadkowego,
mianowicie testamenty wojskowe. Najważniejszym problemem było
zapobieżenie nadmiernemu rozdrobnieniu gospodarstw rolnych wskutek
działów spadkowych.
Prawo zobowiązań. Obowiązujący od 1934 r. Kodeks
zobowiązań (k.z.) był stosowany w miejsce odpowiednich przepisów
dzielnicowych. Zawierał 645 artykułów zgrupowanych w 17 tytułach. W
doktrynie przyjęto rozróżniać część ogólną i szczególną zobowiązań. Do
części ogólnej zaliczono: źródła, rodzaje i istotę zobowiązań, powstanie
zobowiązań, przejście praw i obowiązków wynikających z zobowiązań,
wygaśnięcie zobowiązań, zaskarżenie czynności dłużnika zdziałanych ze
szkodą wierzycieli. Natomiast do części szczególnej zaliczono
zobowiązania wynikające z następujących rodzajów umów: sprzedaży i
zamiany, darowizny, najmu, dzierżawy, użyczenia, pożyczki, umowy o
świadczenia usług, spółki, renty i dożywocia, umów z gier i zakładów,
umowy przekazu, ugody i poręczenia.
Jednolity k.z. stał się ważnym czynnikiem integracji, regulował
całokształt potrzeb obrotu gospodarczego. Według przepisów
zobowiązania powstawały przede wszystkim w wyniku czynności
prawnych, najczęściej umów. Kodeks normował też działalność za czyny
niedozwolone (własne, cudze, zwierząt). Konstrukcja odpowiedzialności
z tego tytułu opierała się na zasadzie winy, ryzyka lub słuszności. Z
punktu widzenia technicznoprawnego k.z. stał na bardzo wysokim
poziomie, jego przepisy cechowała elastyczność, co pozwoliło, że po
drobnych zmianach obowiązywał do końca 1964 r.
Prawo handlowe. Polski Kodeks handlowy (k.h.), obowiązujący
podobnie jak Kodeks zobowiązań od 1 lipca 1934 r., był dziełem
odpowiadającym współczesnym zasadom obrotu. Prawo handlowe było
prawem szczególnym zawodu kupieckiego. Kupcem był ten, kto we
własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli
zawodowo i stale trudnił się handlem. Kupców podzielono na
rejestrowanych i nierejestrowanych. Kupcy rejestrowani prowadzili
przedsiębiorstwa zarobkowe większych rozmiarów, w tym przede
wszystkim spółki handlowe. Kupcy nierejestrowani - z reguły drobniejsi,
nie byli wpisywani do rejestru. Kodeks uregulował także następujące
rodzaje spółek: spółkę akcyjną, spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością,
spółkę komandytową i spółkę jawną.
W Kodeksie handlowym znacznie uproszczono formy czynności
prawnych dokonywanych przez kupców, co zapewniło szybkość obrotu
przy odpowiednich dlań gwarancjach. Wierzycielom ułatwiono
dochodzenie roszczeń, a wobec dłużników kodeks cechowała surowość.
Specjalne przepisy kodeksu zapobiegały nieuczciwej konkurencji, np.
ochrona znaków towarowych.
Prawo wekslowe i czekowe. Prawo wekslowe zunifikowano w
1924 i 1936 r. opierając się na jednolitym wzorze konwencji haskiej i
genewskiej. Wekslem jest dokument sporządzony w formie przewidzianej
ustawą, w którym wystawca albo sam przyrzeka zapłatę pewnej sumy
pieniężnej (weksel własny), albo też poleca innej osobie zapłacenie
określonej kwoty na rzecz uprawnionego posiadacza weksla (weksel
trasowany). Posiadacz weksla mógł swych praw dochodzić w trybie
uproszczonym (tzw. postępowanie nakazowe). Weksle były papierami
wartościowymi, które można było przenieść przez indos - tym samym
pełniły one funkcje zbliżone do pieniądza.
Czek, tak jak weksel trasowany, jest dokumentem wystawionym
w ściśle określonej formie, w którym wystawca poleca innej osobie
zapłacenie określonej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego posiadacza
czeku. Dokument ten może być przeniesiony, a zobowiązania osób
podpisanych na czeku mają taki sam charakter jak przy wekslu. W
przeciwieństwie do weksla czek przeznaczony jest wyłącznie do pełnienia
funkcji płatniczej, a nie kredytowej. W stosunku do pieniądza czek pełni
funkcję zastępczą. Posiadacz czeku mógł swych praw dochodzić w trybie
uproszczonym.
Prawo autorskie i patentowe. Cechą polskiej ustawy o prawie
autorskim (1926) było uznanie dualizmu praw autorskich. Prawa te
podzielono na majątkowe i osobiste. Pierwsze gwarantowały twórcy
wyłączność w zakresie gospodarczej eksploatacji utworu, które gasły w
50 lat od śmierci twórcy. Drugie -prawa osobiste - służyły ochronie węzła
uczuciowego, jakie łączyły autora z jego dziełem, były niezbywalne i w
zasadzie wieczyste. Przepisy regulujące ochronę praw autorskich
przewidywały przejęcie majątkowych praw autorskich i różne formy
gospodarczej eksploatacji utworów. Prawo patentowe nie ustanawiało
samodzielnego systemu praw osobistych i gwarantowało tylko ochronę
praw wynikających z patentu oraz z zarejestrowanego wzoru. Wynalazcy
przyznawano czasowe (na 15 lat) i wyłączne prawo do gospodarczej
eksploatacji wynalazku, przez który rozumiano nowe rozwiązanie
zagadnienia technicznego nadające się do zastosowania w przemyśle.
Postępowanie cywilne. Polski Kodeks postępowania cywilnego
(k.p.c.) z 1930 r., obowiązujący od 1 stycznia 1933 r., przejął zasadnicze
rozwiązania i konstrukcje procedur zaborczych. Kodeks dzielił się na
dwie części, z których pierwsza zawierała przepisy o postępowaniu
spornym (księga I - sąd, księga II - proces) oraz o sądownictwie
polubownym (księga III). Część druga regulowała postępowanie
egzekucyjne (księga I) i zabezpieczające (księga II). Całość obejmowała
864 artykuły. Przewodnie zasady procesu to: dyspozycyjność,
kontradyktoryjność, równość stron. Dyspozycyjność oznacza swobodne
rozporządzanie przez strony swymi roszczeniami. Przejawia się we
wszczynaniu procesu na wniosek strony, ograniczeniu przedmiotu
procesu do żądań zgłaszanych przez strony lub w swobodzie
dysponowania środkami odwoławczymi. Kontradyktoryjność oznaczała,
że przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego należy do
samych stron, a sąd ogranicza się do jego badania i wydania orzeczenia.
Równość stron gwarantowała te same prawa uczestnikom procesu.
 Obowiązywały też zasady: jawności postępowania, jego
bezpośredniości i swobodnej oceny dowodów. W k.p.c. przyjęto system
trójinstancyjny, który polegał na tym, że dwie pierwsze instancje sądowe
były instancjami merytorycznymi, trzecia instancja zaś miała charakter
wyłącznie kontrolny. Od trojin-stancyjności były różne wyjątki.
Postępowanie w sprawach cywilnych było kosztowne.
Odmienne były postępowania nakazowe i upominawcze. Pierwsze
z nich polegało na tym, że sąd wydawał orzeczenie (nakaz zapłaty) bez
wysłuchania strony pozwanej, która mogła zgłosić sprzeciw od nakazu i
spowodować tym samym wyznaczenie rozprawy.
Postępowanie egzekucyjne unormowane k.p.c. umożliwiało
wierzycielowi realizację świadczeń przysługujących mu od dłużnika.
Organami egzekucyjnymi były sądy grodzkie i komornicy. Podstawą
wszczęcia postępowania egzekucyjnego był tytuł egzekucyjny, któremu
właściwy sąd nadawał klauzulę wykonalności.

8. PRAWO PRACY

Okres międzywojenny sprzyjał wyodrębnieniu i usamodzielnieniu

się prawa pracy, dyscypliny, która obejmowała ogół norm regulujących
stosunki związane z odpłatnym wykonywaniem pracy. Działalność
legislacyjną w tym zakresie rozpoczęto niemal od podstaw. Podstawowe
akty ustawodawcze dotyczyły:
- czasu pracy (dekret z 23 listopada 1918 r. wprowadził zgodnie z
traktatem wersalskim ośmiogodzinny dzień pracy),
- związków zawodowych (dekret z 6 lutego 1919 r. gwarantował
swobodę zakładania związków zawodowych),
- inspekcji pracy (dekret z 3 stycznia 1919 r. ustalił zasadę
powszechności inspekcji pracy, jej niezależności oraz działania w
charakterze organu państwowego),
- ubezpieczeń społecznych (ustawa z 19 maja 1920 r. wprowadziła
obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek choroby. Powszechność
ubezpieczeń zrealizowano przez samodzielne powiatowe kasy chorych),
- urlopów pracowniczych (ustawa z 16 marca 1922 r. unormowała
m.in. wymiary urlopów),
- ochrony pracy młodocianych i kobiet (ustawa z 2 lipca 1924 r.
wzięła pod szczególną ochronę młodocianych - powyżej lat 15, a poniżej
18 - ze względu na ich wiek, a kobiety z powodu płci i macierzyństwa),
- stosunku pracy (dekrety z 16 marca 1928 r. poprawiły istniejący
poprzednio stan prawny w zakresie umowy o pracę robotników i
pracowników umysłowych),
 - bezpieczeństwa i higieny pracy (np. dekret z 1928 r. obligował
zatrudniającego do zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy),
- ubezpieczeń emerytalnych (rozporządzenie Prezydenta RP z 25
listopada 1927 r. normuje sytuację pracowników umysłowych przez
ubezpieczenie emerytalne),
- rozjemstwa i układów zbiorowych pracy (dekret z 27
października 1933 r. o nadzwyczajnych komisjach rozjemczych w
przemyśle i handlu oraz ustawa o układach zbiorowych pracy z kwietnia
1936 r.).

9. SĄDOWNICTWO

Po odzyskaniu niepodległości system sądowy kształtował się na

podstawie stanu prawnego po byłych państwach zaborczych. Wyróżnia
się dwie grupy organów sądowych: sądy powszechne - powołane do
rozstrzygania wszystkich spraw karnych i cywilnych: sądy szczególne -
powołane do rozstrzygania specjalnych kategorii spraw.

SĄDY POWSZECHNE

Zgodnie z Konstytucją marcową i stosownie do zasady podziału

władz niezawisłe sądy były organami narodu w zakresie wymiaru
sprawiedliwości. Konstytucja kwietniowa, odrzucając zasadę podziału
władz, uznała sądy za organy państwa podporządkowane Prezydentowi
RP na równi z innymi organami państwowymi. System sądowy oparto na
zasadzie dekoncentracji polegającej na tym, że obok hierarchicznie
funkcjonujących sądów powszechnych podporządkowanych Sądowi
Najwyższemu, działały jeszcze odrębne sądy lub nawet systemy sądów
szczególnych nie podporządkowane temu Sądowi.
Zaraz po powstaniu niepodległego państwa dekret Naczelnika
Państwa z 8 lutego 1919 r. powołał Sąd Najwyższy (SN). Sądy niższe
podporządkowane SN to: na szczeblu drugim sądy okręgowe, a na
trzecim sądy apelacyjne. Zasadnicze różnice co do sądów istniały na
szczeblu czwartym, najniższym. W byłym zaborze rosyjskim były nimi
sądy pokoju i sądy gminne. Na terenie zaboru pruskiego, byłego zaboru
austriackiego oraz na terenie województwa śląskiego funkcjonowały sądy
powiatowe. Osobliwością zaboru pruskiego było funkcjonowanie przy
sądach powiatowych sądów ławniczych oraz sądów pokoju, działających
zamiast bądź przy sądach powiatowych. Sądy ławnicze powołane były do
rozstrzygania spraw karnych i orzekały w zespołach trzyosobowych
(sędzia zawodowy, dwóch ławników), natomiast sądy pokoju orzekały w
składach, od których nie wymagano kwalifikacji prawniczych.
 Konstytucja z 1921 r. potwierdziła istnienie sędziów pokoju
wybieranych przez ludność (art. 76), a także zaakceptowała sprawę
istnienia sądów przysięgłych. Unifikacja sądów powszechnych nastąpiła
dopiero po wejściu w życie nowego prawa o ustroju sądów
powszechnych (pr. o u.s.p.) z 1928 r., opracowanego przez prof. Kamila
Stefkę, które weszło w życie 1 stycznia 1929 r. Po unifikacji system
sądów przedstawiał się następująco:
Na szczeblu najniższym istniały sądy grodzkie, orzekające
zawsze jednoosobowo w 1 instancji w drobnych sprawach karnych i
cywilnych. Ich zadaniem było też udzielanie innym sądom lub władzom
pomocy sądowej oraz rozpatrywanie odwołań od orzeczeń sądów pokoju.
Sędziowie pokoju, mimo że przewidywała tę instytucję Konstytucja z
1921 r. oraz pr. o u.s.p. z 1928 r., nie zostali jednak nigdzie powołani.
Niepowołanie ich wynikało z braku zaufania władz do udziału czynnika
społecznego w sądownictwie. Konstytucja z 1935 r. nie zawierała już
postanowień o sędziach pokoju. W połowie lat trzydziestych istniało 548
sądów grodzkich.
Sądami I instancji w sprawach ważniejszych oraz rozpoznającymi
środki odwoławcze od orzeczeń sądów grodzkich i od postanowień
sędziów śledczych były sądy okręgowe. Sądy te miały orzekać w
składzie trzech sędziów zawodowych, wprowadzono jednak tyle
wyjątków, że najczęściej orzekały jednoosobowo. Sąd okręgowy dzielił
się na wydziały. Dla orzekania o zbrodniach i o przestępstwach
politycznych przy sądach okręgowych miały być tworzone sądy
przysięgłych. Do ich powołania jednak nie doszło. Sądy przysięgłych
działały jedynie w byłej Galicji na podstawie przepisów austriackich.
Składały się z trybunału (przewodniczący i dwóch sędziów okręgowych)
oraz z 12-osobowej ławy przysięgłych. Na czele ławy stał zwierzchnik
ławy. Ława oraz zakres jej kompetencji ukształtowała się na wzór
francuski. Przysięgłym mógł być tylko mężczyzna w wieku między 30 a
70 rokiem życia, mieszkający przynajmniej od 2 lat na terenie gminy. Co
roku w trybie administracyjnym ustalano tzw. listę przysięgłych. Po
ukonstytuowaniu się ławy w trakcie rozprawy sądowej, przysięgli mogli
się zwracać z pytaniami do oskarżonego i świadków. Ława po rozprawie
udawała się na naradę z udziałem przewodniczącego trybunału (który nie
miał prawa głosu) i decydowała większością 2/3 głosów o winie.
Trybunał po naradzie ogłaszał wyrok określający wymiar kary. Sądy
przysięgłych nie cieszyły się zaufaniem władz; zniesiono je w 1938 r. po
decyzji ławy przysięgłych w Krakowie, która uniewinniła działacza
endeckiego, organizatora zbrojnego napadu na starostwo w Myślenicach.
W sądach okręgowych tworzone były również wydziały handlowe
rozpatrujące w I instancji sprawy handlowe, wymienione w ustawach.
Orzekał w nich skład trzyosobowy (sędzia sądu okręgowego i dwóch
sędziów handlowych mianowanych przez ministra sprawiedliwości
spośród osób mających praktyczną znajomość obrotu handlowego).
Ponadto w sądach okręgowych działały jeszcze jednoosobowe sądy dla
nieletnich, powoływane przez ministra sprawiedliwości. W 1936 r. sądów
okręgowych było 45.
Sądem II instancji dla sądów okręgowych, czyli rozpoznającym
środki odwoławcze od orzeczeń tych sądów, były sądy apelacyjne. Jako
I instancja sądy apelacyjne orzekały w sprawach szczególnych,
przekazanych im przez ustawy (w I i jedynej instancji orzekały w
postępowaniu doraźnym). Sądy apelacyjne dzieliły się na wydziały,
orzekały w składzie trzyosobowym, wyjątkowo jednoosobowo. Działało
siedem sądów apelacyjnych (Katowice, Kraków, Łódź, Lublin, Toruń,
Warszawa, Wilno).
Najwyższą instancją dla sądów powszechnych był Sąd
Najwyższy. Rozpoznawał odwołania (kasacje) od wyroków sądów
apelacyjnych oraz od sądów okręgowych i sądów przysięgłych. Orzekał
też w innych sprawach przekazanych mu przez ustawy (sprawy
dyscyplinarne adwokatów, ważność zakwestionowanych wyborów). Sąd
Najwyższy dzielił się na izby (dwie cywilne, jedna karna, pod koniec lat
trzydziestych także izba do spraw adwokatów). Orzeczenia zapadały
zwykle w składzie trzech sędziów, bądź w składzie zwiększonym trzy-
lub siedmioosobowym, całej izby albo zgromadzenia ogólnego.

SĄDY SZCZEGÓLNE

Podział na okręgi sądowe nie pokrywał się z administracyjnym

podziałem na województwa i powiaty i nawiązywał do dawnego
podziału dzielnicowego.
Poza sądami powszechnymi istniały jeszcze sądy szczególne
(sądy wojskowe, sądy pracy, sądy wyznaniowe oraz sądy rozpatrujące
sprawy ze stosunków publicznoprawnych: Trybunał Stanu, Trybunał
Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał Administracyjny).
Sądy wojskowe. Ich odrębność gwarantowała Konstytucja
marcowa (art. 85), a także ustawa z 1919 r. Dzieliły się one na: sądy
pułkowe, sądy okręgów generalnych i Naczelny Sąd Wojskowy.
Postępowanie było dwuinstancyjne. W 1920 r. zniesiono sądy pułkowe,
wprowadzając w to miejsce sądy wojskowe i sądy marynarki wojennej.
Podczas wojny na terenie wojennym miały działać sądy polowe, a w
marynarce sądy eskadry. Nadzór nad sądami wojskowymi należał do
ministra spraw wojskowych. Sądy wojskowe orzekały w sprawach
karnych osób wojskowych oraz regulaminowych, odgrywając
pierwszorzędną rolę w utrzymaniu w wojsku dyscypliny i posłuszeństwa.
Sądziły opierając się na kodeksie karnym wojskowym i kodeksie
wojskowego postępowania karnego.
Sądy pracy. Do 1934 r. w sprawach pracy działały w byłym
zaborze pruskim sądy przemysłowe i kupieckie. Sądy pracy powołano po
raz pierwszy w 1928 r., aby rozstrzygały sprawy cywilne wynikłe ze
stosunku pracy, sprawy związane z nauką zawodu, a także spory
wynikające ze stosunku chałupniczego. Działały w składzie jeden sędzia
zawodowy oraz dwóch ławników powoływanych przez organizacje
pracodawców i pracowników. Sądy pracy tworzone były bądź
samoistnie, bądź przy sądach grodzkich. Z hierarchii sądów
powszechnych nie były one całkowicie wyodrębnione, gdyż od orzeczeń
sądów pracy służyła apelacja do sądów okręgowych i ewentualnie
kasacja do Sądu Najwyższego.
Sądy wyznaniowe (sądy duchowne) działały na ziemiach byłego
zaboru rosyjskiego ze względu na wyznaniowy charakter prawa
małżeńskiego na tych terenach. Sądy wyznaniowe rozpatrywały spory w
sprawach małżeńskich wyznawców określonych wyznań. Dla wyznania
rzymskokatolickiego istniały tzw. sądy diecezjalne (ustawa z 1856 r.).
Dla wyznania ewangelickiego - tzw. sądy konsystorskie (ustawa z 1849
r.). Dla prawosławnych - sądy konsystorskie prawosławne (przepisy z
1922 r.). W pozostałych zaborach orzecznictwo w sprawach małżeńskich
należało do sądów powszechnych.
Dla spraw ze stosunków publicznoprawnych sądami
szczególnymi były trybunały.
Trybunał Stanu jest szczególnym organem powołanym do
sądzenia ministrów, których sejm pociągał do odpowiedzialności
konstytucyjnej kwalifikowaną większością głosów (50% kworum,
większością 3/5 głosów). Trybunał istniał w Polsce w latach 1921-1939,
powoływany do 1935 r. przez sejm, następnie przez Prezydenta RP. W
jego skład wchodził jako przewodniczący pierwszy prezes Sądu
Najwyższego oraz 12 członków (8 wybieranych przez sejm, 4 przez
senat), a od 1935 r. tylko 6 członków spoza parlamentu. Szeroki
podmiotowy i przedmiotowy zakres odpowiedzialności prawnej według
Konstytucji marcowej wyraźnie ulega ograniczeniu w Konstytucji
kwietniowej. Trybunał mógł orzec nie tylko karę utraty urzędu lub
zmniejszenie emerytury, ale również kary zgodnie z kodeksem karnym.
Trybunał Kompetencyjny powołany został do rozstrzygania
sporów kompetencyjnych między organami administracji i sądami. Jego
organizację i funkcjonowanie określa ustawa z 1925 r. Trybunał składał
się z prezesa i 14 członków mianowanych przez Prezydenta RP na
wniosek Rady Ministrów.
Najwyższy Trybunał Administracyjny (NTA). Konstytucja
marcowa przewidywała powołanie dla orzekania o legalności aktów
administracyjnych specjalnego sądownictwa administracyjnego z NTA
na czele. Utworzono tylko jeden - w Warszawie - Najwyższy Trybunał
Administracyjny, dla obszaru byłego zaboru pruskiego utrzymały się
(istniejące jeszcze przed 1918 r.) sądy administracyjne I i II instancji, dla
których NTA był III instancją. Trybunał składał się z pierwszego prezesa,
prezesów i sędziów mianowanych przez prezydenta. Dzielił się na dwie
izby (ogólnoadministracyjną i skarbową). Orzekał w składzie trzy- lub
siedmioosobowym albo jako zgromadzenie ogólne. Skargę do NTA mógł
wnieść każdy, kogo prawo naruszono lub obciążono go obowiązkiem bez
podstawy prawnej. Zaskarżona decyzja musiała być ostateczna. NSA
działał jako sąd kasacyjny, oddalał skargę lub uchylał zaskarżoną decyzję
administracyjną. Przy wydawaniu ponownej decyzji organ administra-
cyjny był związany wyrokiem NTA.
Na prawach trybunału miał działać też Sąd Kartelowy, powołany
do badania legalności umów kartelowych zgodnie z ustawą o kartelach z
1933 r., oraz Inwalidzki Sąd Administracyjny, powołany ustawą w
1935 r., orzekający w sprawach na szczeblu centralnym. Ich powołaniu
przeszkodziła wojna.
Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. normowało
również organizację prokuratury. Do reformy sądownictwa w 1928 r.
prokuratura opierała się na przepisach zaborczych. Po reformie, jako
organ państwa w zakresie ścigania przestępstw, prokuratura
organizacyjnie została związana z sądownictwem. Minister
sprawiedliwości pełnił zarazem funkcję naczelnego prokuratora i
sprawował nadzór nad działalnością wszystkich prokuratur. Przy sądzie
Najwyższym działała Prokuratura Sądu Najwyższego z pierwszym
prokuratorem SN na czele, przy sądach apelacyjnych były prokuratury
sądów apelacyjnych z prokuratorem apelacyjnym na czele, a przy sądach
okręgowych prokuratury sądów okręgowych z prokuratorem okręgowym
na czele. W sądach grodzkich prokuratur nie było, chyba że ustanowił je
tam minister sprawiedliwości. Poprzez zasadę hierarchicznego
podporządkowania prokuratura była w ręku rządu sprawnym narzędziem
realizującym określone cele polityki karnej.
Z wymiarem sprawiedliwości ściśle jest związana działalność
adwokatury, uważanej za wolny zawód o funkcjach mieszanych, tj.
publiczne- i prywatnoprawnych. Funkcja publicznoprawna wyraża się w
tym, że adwokat jest „rzecznikiem prawa i słuszności” (ustawa o
adwokaturze z 1937 r.). Funkcja prywatnoprawna wyraża się w
niezawisłości adwokatury od państwa oraz swobodnego dostępu do
adwokatury, co zawsze było fikcją ze względu na tzw. numerus ciausus.
W stosunku między adwokatem a klientem obowiązywała zasada umowy
prywatnoprawnej. Samorządową organizację adwokatury tworzyły izby
adwokackie z władzami wybieranymi przez członków. Najwyższym
organem samorządu była Naczelna Rada Adwokacka.
Osobą zaufania publicznego był także notariusz, przez prawo o
notariacie (1933) traktowany jako funkcjonariusz publiczny. Notariuszy
mianował i odwoływał minister sprawiedliwości, lecz nie był on
funkcjonariuszem państwowym, gdyż nie otrzymywał uposażenia od
państwa, a pobierał je z tytułu określonych przez przepisy opłat od swych
czynności. Umowy dotyczące przeniesienia lub obciążenia własności
musiały być sporządzane obowiązkowo w formie aktu notarialnego
(przymus notarialny). Organizację wewnętrzną notariatu oparto na
zasadach samorządu. Nadzór nad notariuszami pełnili prezesi sądów
okręgowych i apelacyjnych oraz minister sprawiedliwości. Notariat był
wygodną synekurą, gdyż dzięki monopolizacji czynności wykonywanych
przez notariuszy i ograniczonej liczby kancelarii ich położenie materialne
było bardzo dobre. Trzeba pamiętać, że dokumenty sporządzane przez
notariuszy cieszyły się szczególną mocą prawną.
Do obsługi prawnej Skarbu Państwa powołano urząd pod nazwą
Prokuratorii Generalnej. Jej organizację i działanie regulował dekret z
1919 r. i rozporządzenie Prezydenta RP z 1924 r. Zadaniem urzędu była
obsługa prawna instytucji i zakładów finansowanych przez Skarb
Państwa, fundacji pod zarządem państwowym, funduszów państwowych
oraz tych przedsiębiorstw państwowych, których obsługa została
przekazana Prokuratorii Generalnej. Prokuratoria była „adwokatem
Skarbu Państwa”. Zadania realizowała przede wszystkim drogą
zastępstwa procesowego przed sądami powszechnymi i szczególnymi.
Prokuratoria udzielała też opinii prawnych organom państwowym. Jej
organizacja była hierarchiczna, z urzędem centralnym w Warszawie i
kilkoma oddziałami terenowymi. Pracownicy Prokuratorii Generalnej
cieszyli się dużym autorytetem, choć urząd wysługiwał się w swej
działalności adwokatami.
 VI. POLSKA W OKRESIE
II WOJNY ŚWIATOWEJ

1. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH

WŁĄCZONYCH DO RZESZY I W
GENERALNYM GUBERNATORSTWIE

Okres, w którym prawo niemieckie było stosowane wobec

obywateli byłej Rzeczypospolitej, można uważać za czasy bezprawia,
gdyż przeważająca część źródeł tego prawa była wyrazem woli Adolfa
Hitlera, a jego przepisy realizowały totalitarną politykę hitlerowską.

W OKRESIE NIEMIECKIEGO ZARZĄDU WOJSKOWEGO

W okresie tym na ziemiach polskich, tj. przed włączeniem tych

ziem do Rzeszy, nie zniesiono formalnie polskiego prawa, a
wprowadzone zmiany dotyczyły głównie ustroju sądów, postępowania
sądowego i nowych regulacji karnych. Na ziemiach polskich od 5
września 1939 r., na podstawie rozporządzenia naczelnego dowódcy
wojska von Brauchitscha, O sądach wyjątkowych na okupowanych
obszarach polskich, dowódcy armii mogli ustanawiać sądy wyjątkowe.
Utworzone sądy mogły orzekać we wszystkich sprawach, a rozpatrywane
sprawy karne nie mogły być już przekazywane zwykłym sądom. W tym
samym dniu (5 IX 1939) wydano rozporządzenie, aby w sądach woj-
skowych lub sądach wyjątkowych orzekano według niemieckiego prawa
karnego (Kodeksu karnego z 1871 r. po zmianie 1927 r.).
Uwagę zwraca rozporządzenie z 10 września 1939 r. O
zawyrokowaniu czynów młodocianych. Na jego podstawie władze
niemieckie mogły sądzić osoby niepełnoletnie tak samo Jak pełnoletnie,
jeśli „pod względem rozwinięcia fizycznego sprawca dorównuje 18-
letniej osobie”. Brak precyzji w przepisach powodował swobodę w
orzekaniu. Wyrazem zaostrzenia represji jest rozporządzenie o posiadaniu
broni z 12 września 1939 r.: przewidywano w nim karę śmierci za
posiadanie broni, amunicji lub sprzętu wojennego.
Przestępstwa, które zostały popełnione przed 1 września 1939 r.
na okupowanych przez Niemców obszarach, nie były przez III Rzeszę
ścigane z urzędu; postanowiono, że mogą być one rozpatrywane przez
sądy niemieckie z zastosowaniem niemieckiego prawa.
Za prawo uważano też dekret fuhrera i kanclerza Rzeszy z 7
października 1939 r. O umacnianiu niemieckości, w którym m.in.
przewidywano likwidowanie takich grup ludności, „które stanowią
niebezpieczeństwo dla Rzeszy i niemieckiej wspólnoty narodowej”.
Dekret dał podstawę do przesiedleń, a zwłaszcza osiedlania na stałe na
ziemiach polskich reich- i volksdeutschów.

NA OBSZARACH WŁĄCZONYCH DO RZESZY

Po włączeniu ziem polskich do Rzeszy (8 X 1939) na obszarach

tych obowiązywały specyficzne przepisy prawa, dotychczas nie
stosowane, z których wymieniamy najistotniejsze. Dekret fuhrera z 8
października 1939 r. o podziale i administracji obszarów wschodnich
przewidywał obowiązywanie prawa polskiego aż do odwołania, jeśli nie
jest ono sprzeczne z włączeniem do Rzeszy. Prawo niemieckie miał
stopniowo wprowadzać, w drodze rozporządzeń, niemiecki minister
spraw wewnętrznych. Kompetencje prawodawcze posiadali również inni
ministrowie Rzeszy oraz Komisarz Rzeszy do spraw Umacniania
Niemczyzny, Pełnomocnik dla Planu Czteroletniego, Główny Urząd
Powierniczy Wschód i Rada Ministrów dla Obrony Rzeszy oraz namie-
stnicy i nadprezydenci, a w Generalnym Gubernatorstwie generalny
gubernator dr Hans Frank.
Rozporządzeniem z 4 marca 1941 r. O niemieckiej liście
narodowej i niemieckim obywatelstwie na wtaczanych obszarach
utworzono dla ludności tych ziem Niemiecką Listę Narodową i określono
zasady nabywania przez Polaków niemieckiego obywatelstwa. W
Niemieckiej Liście Narodowej ludność została podzielona na cztery
grupy (oddziały). O szczegółowych warunkach zaliczenia do
poszczególnych grup stanowiło osobne rozporządzenie ministra spraw
wewnętrznych Rzeszy. Grupę I (tzw. Reichsdeutsche) tworzyli obywatele
polscy i obywatele Wolnego Miasta Gdańska narodowości niemieckiej,
którzy aktywnie opowiadali się za przynależnością do narodu
niemieckiego. Grupę II (tzw. Volksdeutsche) tworzyli obywatele polscy
pochodzenia niemieckiego, osoby z małżeństw mieszanych, Mazurzy,
Kaszubi, Ślązacy oraz osoby nadające się do zniemczenia. Nabyta przez
nich niemiecka przynależność państwowa mogła ulec odwołaniu w
terminie do 10 lat od chwili jej uzyskania. Grupę III stanowili Polacy i
obywatele gdańscy narodowości polskiej, których uznano za poddanych
Rzeszy. Do grupy IV zaliczono bezpaństwowców, za których uznano
Żydów i Cyganów. W ten sposób unormowano prawne położenie
mieszkańców tych ziem, a wprowadzony podział spowodował różne
traktowanie ludności polskiej.
 Rozporządzenie z 31 maja 1941 r. O wprowadzeniu
norymberskich ustaw rasowych, stwierdzało, że na obszarach włączonych
obowiązuje ustawa O ochronie niemieckiej krwi i niemieckiej czci z 15
września 1935 r. Naruszanie przepisów o ochronie niemieckiej krwi i czci
rodziło surowe represje karne.
Wyrazem unifikacji pod względem prawnym byłych ziem
polskich z Rzeszą było wprowadzenie na tych terenach niemieckiego
prawa cywilnego (BGB). Nastąpiło to na mocy rozporządzenia z 25
września 1941 r.
Rozporządzenia z 15 stycznia, 12 lutego i 17 września 1940 r.
były podstawą do wywłaszczeń z ziem wcielonych ludności polskiej i
żydowskiej. Ludność dawnego państwa polskiego na terenach wcielonych
podlegała obowiązkowi pracy. Objęto nim nie tylko mężczyzn, ale
również kobiety i dzieci powyżej 12 roku życia. Wynagrodzenie za pracę
dla Polaków było niższe o 20-40% od wynagrodzenia dla Niemców.
Niesłychanie drastyczne było rozporządzenie z 4 grudnia 1941 r.
O sądownictwie karnym dla Polaków i Żydów na wtaczanych obszarach
wschodnich, wydane przez Radę Ministrów do spraw Obrony Rzeszy.
Wprowadziło ono specjalne, surowe, prawo dla Polaków i Żydów, którzy
dopuścili się aktu gwałtu w stosunku do Niemca czy mienia
niemieckiego. Dla sprawcy przewidywano karę śmierci, a w mniej
ciężkich przypadkach karę pozbawienia wolności. Taką samą karę
przewidywano dla tych, którzy uszkadzają urządzenia niemieckich
urzędów, podburzają lub wzywają do nieposłuszeństwa wobec władz,
umawiają się w celu występowania przeciwko Rzeszy bądź wiedząc o
tym zaniechali powiadomienia władz. Rozporządzenie przewidywało też
karę śmierci za posiadanie broni palnej, broni białej, materiałów
wybuchowych i innego sprzętu wojennego. W tym akcie prawnym
zawarto przepisy materialnego prawa karnego, specjalnego dla Polaków i
Żydów, określono postępowanie karne, w tym postępowanie przed
sądami doraźnymi. Prawo to obowiązywało także na obszarze Generalnej
Guberni.
Obok surowości wprowadzonego przez okupanta prawa,
charakterystyczna jest ogólnikowość przepisów, zwłaszcza w określaniu
przestępstwa. Zmieniona została także procedura, która łamała
podstawowe zasady procesu karnego. Podstawowym zbiorem
urzędowym, w którym zamieszczano przepisy prawne był Dziennik
Ustaw Rzeszy (Reichsgesetzblatt RGBl).

W GENERALNYM GUBERNATORSTWIE

Dekret fuhrera i kanclerza Rzeszy Niemieckiej o administracji

okupowanych polskich obszarów z 12 października 1939 r. utworzył
Generalne Gubernatorstwo (GG), stanowiąc, że obowiązujące dotychczas
prawo pozostaje w mocy, o ile nie jest sprzeczne z objęciem administracji
przez Rzeszę. Od końca października 1939 r. w GG działało sądownictwo
niemieckie i polskie. W sądach niemieckich ścigano zamachy na
bezpieczeństwo Rzeszy oraz życie, zdrowie i własność obywateli
niemieckich. Sądy te były uprzywilejowane, mogły sprawdzać
prawomocne wyroki sądów polskich. Do charakterystycznych źródeł
prawa sądowego Generalnego Gubernatorstwa zaliczamy następujące
akty prawne:
 - Rozporządzenie generalnego gubernatora z 31 października 1939
r. O zwalczaniu aktów gwałtu w Generalnym Gubernatorstwie. Wskazało
ono szeroki katalog czynów, które cechuje wrogość przeciwko Rzeszy i
Niemcom. Za większość tych przestępstw przewidywano karę śmierci.
Dość wspomnieć, że nawet ten, kto wiedząc o zamiarze popełnienia
przestępstwa niezwłocznie o nim nie doniesie, „ulega karze śmierci”.
- Rozporządzenie O sądownictwie niemieckim w Generalnym
Gubernatorstwie z 19 lutego 1940 r. normuje nie tylko organizację
sądownictwa i procedurę, ale, w osobnych rozdziałach, „wymiar
sprawiedliwości karnej” i „wymiar sprawiedliwości cywilnej”.
- Wyrazem represji wobec mniejszości narodowej było
rozporządzenie O definicji pojęcia „Żyd” w Generalnym
Gubernatorstwie z dnia 24 lipca 1940 r. oraz O oznaczeniu Żydów i
Żydówek już z końca listopada 1939 r., a także wydane rozporządzenia o
tworzeniu dzielnic żydowskich (np. getto dla Warszawy tworzy się 19
kwietnia 1941 r.).
- Rozporządzenie generalnego gubernatora z 2 października 1943
r. O zwalczaniu napaści na niemieckie dzieło odbudowy normuje, że tych,
którzy przeszkadzają Niemcom w dziele odbudowy, należy karać
śmiercią. Wyrazem terroru jest również wprowadzenie w 1944 r. przez
wyższych dowódców SS i policji odpowiedzialności zbiorowej.
Przepisy prawne w Generalnym Gubernatorstwie były
publikowane w urzędowym zbiorze dwujęzycznym (tekst polski i
niemiecki). Dzienniku Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla
obszarów okupowanych w Polsce, który od nr 51 z 1939 r. nosił tytuł:
Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa.

2. SĄDOWNICTWO NA ZIEMIACH POLSKICH

WŁĄCZONYCH DO RZESZY

Jeszcze w okresie zarządu wojskowego na okupowanych przez

niemieckie siły zbrojne obszarach polskich naczelni dowódcy armii mogli
ustanawiać sądy wyjątkowe. Działały one na podstawie rozporządzenia
naczelnego dowódcy wojska von Brauchitscha z 5 września 1939 r. W
sądach tych stosowano regulamin wojennego postępowania karnego, a
władza oskarżająca mogła do nich wnosić oskarżenia we wszystkich
sprawach.
Na ziemiach polskich wcielonych do państwa niemieckiego
współistniały sądy powszechne, sądy specjalne oraz tajne sądownictwo
policji i organów Schutzstaffeln der Nationalsozialistische Deutsche
Arbeiterpartei (Sztafet Ochronnych Narodowo-Socjalistycznej
Niemieckiej Partii Pracy).
Ustrój sądów powszechnych regulował dekret ministra
sprawiedliwości z 26 listopada 1940 r., na podstawie którego w każdym
okręgu i prowincji Rzeszy utworzono sąd najwyższej instancji - Wyższy
Sąd Krajowy (Oberlandesgericht). Niższą instancją, w rejencji, był Sąd
Krajowy (Landesgericht), a najniższą Sąd Powiatowy (Amtsgericht). W
ten sposób zunifikowano sądownictwo na polskich ziemiach włączonych
do Niemiec z ustrojem sądów w Rzeszy.
 Obok sądów powszechnych działały sądy specjalne.
Najwcześniej utworzonymi sądami o tym charakterze były wojenne sądy
polowe (Feldkriegsgerichte) i wojskowe sądy doraźne (Standgerichte).
Sądy polowe rozstrzygały głównie sprawy szpiegowskie, sądy zaś
doraźne orzekały w sprawach działań partyzanckich oraz sprawach o
posiadanie broni. Do rozpatrywania przestępstw popełnionych na terenie
działań wojennych powołano tzw. cywilne sądy specjalne
(Sondergerichte), które po likwidacji sądów wojskowych przejęły ich
kompetencje. Najwyższym sądem specjalnym był Trybunał Ludowy w
Berlinie (Volksgerichtshof), który sądził sprawy polityczne. Uprawnienia
jurysdykcyjne miały też organy policji, które orzekały jednoosobowo, w
tym szczególnie struktury tajnej policji państwowej (Geheime
Staatspolizei, w skrócie Gestapo). Organy te decydowały między innymi
o osadzeniu Polaków w obozach zagłady, tzw. areszt ochronny. Policyjne
sądy doraźne (Polizeistandgerichte) zaczęły działać już we wrześniu 1939
r. i orzekały w sprawach Polaków i Żydów oskarżonych o działanie na
szkodę Rzeszy.
Uwagę zwraca wydane 4 grudnia 1941 r. rozporządzenie O
sądownictwie karnym dla Polaków i Żydów na włączonych obszarach
wschodnich, którego przepisy dotyczą prawa karnego materialnego,
procedury karnej oraz sądownictwa doraźnego. Przyjęto w nim, że
prokurator swobodnie decydował o tym, czy skierować sprawę do sądu
powszechnego, czy do sądu szczególnego. Wyroki sądów specjalnych nie
podlegały zaskarżeniu. Sądy doraźne były tworzone przez organy
administracyjne (namiestnika, nadprezydenta). Policyjne sądy doraźne
orzekały w zasadzie tylko karę śmierci lub przekazywały sprawę do tajnej
policji państwowej (Gestapo). Sądownictwo realizowało niemiecką
politykę terroru i eksterminacji.

3. SĄDOWNICTWO W GENERALNYM
GUBERNATORSTWIE

Do 26 października 1939 r., tj. do chwili wprowadzenia na terenie

Generalnego Gubernatorstwa (GG) nowego ustroju sądownictwa, działało
w GG są downictwo wojskowe poprzez sądy polowe i sądy doraźne.
Rozporządzenie generalnego gubernatora O odbudowie wymiaru
sprawiedliwości z 26 października 1939 r. wprowadziło sądy polskie i
sądy niemieckie.
Sądom niemieckim podlegali wyłącznie reichsdeutsche i
volksdeutsche, inni zaś tylko wówczas, gdy sprawa dotyczyła
bezpieczeństwa Rzeszy bądź ich działanie było skierowane przeciwko
Niemcom. Pozostałe sprawy orzekały sądy polskie, a mianowicie sądy
grodzkie, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Postępowanie było
dwuinstancyjne, a wyroki sądów polskich podlegały kontroli Wyższego
Sądu Niemieckiego. Sądy polskie rozpatrywały głównie sprawy cywilne,
rzadko karne. O sporach kompetencyjnych między sądami polskimi i
niemieckimi orzekały organy niemieckie. W polskim sądownictwie
orzekali Polacy, wyroki zapadały „w imieniu prawa”. Sądy pracy zostały
zniesione, przy sądach grodzkich działały urzędy hipoteczne. Osobno
uregulowano, 23 lipca 1940 r., sądownictwo administracyjne.
Sądy niemieckie dzieliły się na dwie grupy; do pierwszej
zaliczamy sądy powszechne, które występowały na dwóch szczeblach:
sąd niemiecki jako I instancja i wyższy sąd niemiecki jako II i ostatnia
instancja. Grupę drugą tworzą sądy specjalne utworzone 15 listopada
1939 r., orzekające w sprawach szczególnych, oraz policyjne sądy
doraźne, składające się z funkcjonariuszy policji. Rozporządzenie
generalnego gubernatora z 31 października 1939 r. określa właściwość
rzeczową tych sądów. Policyjne sądy doraźne orzekały i wykonywały
wyroki śmierci w wymienionych w rozporządzeniu przypadkach, lecz
gdy sprawa nie mogła być orzeczona z powodu obszernego lub
uciążliwego postępowania dowodowego, wówczas sąd doraźny mógł
przekazać rozpatrywaną sprawę do sądu specjalnego.

4. SĄDOWNICTWO I PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH

ANEKTOWANYCH PRZEZ ZSRR

Na polskich ziemiach zagarniętych przez Związek Radziecki

przestało obowiązywać polskie prawo. Dla obszarów włączonych do
obydwu republik (Białoruskiej i Ukraińskiej) i terenów polskich
przekazanych Litwie nie wydano żadnych przepisów przechodnich, które
określałyby relacje między regulacjami prawa polskiego i radzieckiego.
Wszystkich mieszkańców tych ziem uznano za obywateli radzieckich z
wszelkimi konsekwencjami tego faktu. Ewentualna odmowa przyjęcia
„paszportu” radzieckiego powodowała natychmiastowe represje.
Możliwość odzyskania obywatelstwa polskiego zaistniała dopiero po
wydaniu dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 22 czerwca 1944
r., który przyznawał obywatelom radzieckim narodowości polskiej peł-
niącym służbę w Armii Polskiej w ZSRR i ich rodzinom prawo przyjęcia
obywatelstwa polskiego.
 Szczególną rolę w totalitarnym systemie radzieckim odgrywały
organy bezpieczeństwa wewnętrznego, podległe Narodowemu
Komisariatowi Spraw Wewnętrznych (NKWD). Organy NKWD na
podstawie kodeksu pracy poprawczej z 1933 r. wymierzały kary, m.in.
pozbawienia wolności w obozach pracy na okres od 3 do 15 lat,
skazywały na karę osiedlenia do 3 lat czy wysiedlenia na okres od roku
do 5 lat. Obywatele polscy pozbawieni wolności objęci zostali amnestią
dopiero po zawarciu układu między rządem londyńskim a ZSRR. Na
podstawie dekretu z 12 sierpnia 1941 r. wobec Polaków zastosowano
zwolnienia z obozów pracy poprawczej.
Ustrój sądów republik radzieckich określała Konstytucja Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich z 5 grudnia 1936 r. oraz
konstytucje republik związkowych. Nad działalnością sądową wszystkich
sądów nadzór sprawował Sąd Najwyższy ZSRR. W każdej republice
związkowej działał Sąd Najwyższy, wybierany na 5 lat przez Radę
Najwyższą Republiki. Na niższym szczeblu działały sądy obwodowe (w
każdym obwodzie); pochodziły one z wyborów także na 5-letnią
kadencję, w rejonach, na które dzieliły się obwody, działały najniższe
sądy, wybierane przez obywateli na okres 3 lat - nosiły one nazwę sądów
ludowych. Konstytucja stanowiła, że postępowanie sądowe odbywało się
w języku republiki związkowej, było jawne (o ile ustawa nie stanowiła
inaczej), a sędziowie są niezawiśli. Sądownictwo i podstawowe źródła
prawa na byłych ziemiach polskich, które na trwałe odpadły od państwa
polskiego, są przedmiotem powszechnej historii państwa i prawa.
Do podstawowych źródeł prawa należały kodeksy poszczególnych
republik, które były wzorowane na kodeksach republiki rosyjskiej.
Kodeksy rosyjskie pełniły w stosunku do kodeksów republik przewodnią
rolę. W zakresie prawa cywilnego duże znaczenie miał Kodeks
Rosyjskiej Socjalistycznej Federacji Radzieckiej (RSFRR), wydany
jeszcze w 1922 r. z mocą obowiązującą od 1 czerwca 1922 r. Ten
pierwszy socjalistyczny kodeks wydano „w celu ochrony państwa
robotniczo-chłopskiego i rewolucyjnego ładu prawnego przed tymi,
którzy w nie godzą, i przed elementami społecznie niebezpiecznymi oraz
w celu ustanowienia trwałych podstaw rewolucyjnej świadomości
prawnej”. W republikach radzieckich kodeksy, nieznacznie różniące się
od Kodeksu RSFRR z 1922 r., wprowadzono w 1922-1923 r., a w 1928 r.
dostosowano do ogólnozwiązkowego ustawodawstwa karnego. Z 1922 r.
pochodziły też kodeksy: procedury cywilnej i karnej oraz prawa karnego
materialnego. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wydano w 1926 r.
Podstawowe zasady obowiązujące w danej gałęzi prawa
precyzowały w systemie radzieckim wydawane osobno tzw. Zasady,
będące uzupełnieniem kodeksu. Zasady ogólnozwiązkowe dla całego
ZSRR wydano w 1924 r. Były to następujące przepisy ogólnozwiązkowe:
- Główne zasady ustawodawstwa karnego ZSRR i republik
związkowych,
- Ustawa o przestępstwach wojskowych,
 - Ustawa o przestępstwach przeciwko państwu.
Do zasad tych w 1932 r. doszła ustawa O ochronie mienia
przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i spółdzielni oraz o umacnianiu
własności socjalistycznej i inne.
W orzecznictwie powoływano się zarówno na kodeks danej gałęzi
prawa, głównie w zakresie unormowań szczegółowych, jak i na Zasady.

5. SĄDOWNICTWO POLSKI PODZIEMNEJ

Pierwszymi organami wymierzającymi sprawiedliwość w imieniu

Rzeczypospolitej Polskiej na ziemiach polskich pod okupacją były
wojskowe sądy specjalne Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). W styczniu
1940 r. zostały powołane sądy kapturowe w celu ochrony organizacji
podziemnego państwa przed szpiegami i prowokatorami. Formalną
podstawą powołania tych sądów była jednak dopiero uchwała Komitetu
Ministrów dla spraw Kraju z 16 kwietnia 1940 r. Wyroki sądów
kapturowych, które skazywały na śmierć, miały być zatwierdzane przez
komendanta okupacji i reprezentanta politycznego. Generał Grot-
Rowecki zdecydował jednak o zdecentralizowaniu sądów kapturowych i
wykluczył zatwierdzanie ich wyroków przez reprezentację polityczną.
Sądy kapturowe działające w podziemiu orzekały według
Kodeksu sądów kapturowych w sprawach: zdrady, szpiegostwa,
prowokacji, denuncjacji, nieludzkiego prześladowania i krzywdzenia
ludności polskiej. Sądy działały na szczeblach organizacyjnych ZWZ. W
skład każdego sądu wchodził prokurator, sędzia śledczy i trzyosobowy
skład wyrokujący. Rozprawy były tajne, a wyrok musiał być skazujący
albo uniewinniający. Nazwisk wykonawców wyroku nie można było
ujawnić. Sądy te były jedynymi organami uprawnionymi do wydawania
legalnych wyroków w imieniu państwa polskiego. W listopadzie 1941 r.
sądy kapturowe przemianowano na podstawie Statutu wojskowych sądów
specjalnych ZWZ-AK na wojskowe sądy specjalne.
Struktury wojskowego sądownictwa tworzono już od 1940 r.
Organem nadrzędnym było Szefostwo Służby Sprawiedliwości Komendy
Głównej ZWZ-AK, na czele z pułk. dr. Konradem Zielińskim. Pierwszy
sąd Polski Podziemnej powstał w Warszawie, następnie na jego wzór
tworzono sądy przy poszczególnych delegaturach okręgowych. Dokładne
ustalenie działających w kraju sądów jest raczej niemożliwe, gdyż były
one głęboko zakonspirowane. Przed sądami specjalnymi obowiązywał
jednoinstancyjny tok postępowania. Wyrok zatwierdzał właściwy
komendant ZWZ-AK lub właściwy Delegat Rządu, przy którym działał
sąd. Sądownictwo wojskowe przetrwało do 1943 r., wówczas podzielono
kompetencje między wojskowe i cywilne sądownictwo podziemne.
 W grudniu 1942 r. rząd londyński wydał dekret o sądach
specjalnych w kraju, który wyodrębnił specjalne sądownictwo cywilne.
Dekret powoływał cywilne sądy specjalne i komisje sądzące.
Cywilne sądy specjalne działały w konspiracji przy delegaturach
okręgowych. Aktywność ich była różna, najbardziej znany był
warszawski cywilny sąd specjalny, który wydał około 70 wyroków
śmierci, głównie wobec przestępców prześladujących ludność
pochodzenia żydowskiego. Delegat Rządu na Kraj 31 stycznia 1944 r.
stwierdził w swym komunikacie, że cywilne sądy specjalne otrzymały
również uprawnienia do ścigania przestępstw kryminalnych. Komisje
sądzące uzupełniały podziemny wymiar sprawiedliwości, usuwając
szkodliwe objawy życia społecznego pod okupacją. Piętnowały one
jednostki lub grupy postępujące niezgodnie z racją stanu państwa i
narodu polskiego. Komisje sądzące nazywane były również zamiennie
komisjami sądzącymi walki cywilnej, później też komisjami sądzącymi
walki podziemnej. Wydawały one wyroki wobec obywateli polskich i
dysponowały szerszym katalogiem kar niż cywilne sądy specjalne, które
orzekały wyłącznie karę śmierci. Komisje stosowały często karę
upomnienia, nagany, infamii (wyłączenia ze społeczeństwa polskiego),
chłosty, konfiskaty i inne.
Sądy specjalne czasów okupacji i ich wyroki nie zostały nigdy
zalegalizowane, ale nie zostały również formalnie uznane za nielegalne.
Sądownictwo specjalne Polski Podziemnej uznać zatem należy za legalną
jurysdykcję państwową. Nie można jednak zapominać, że obok sądów
specjalnych związanych z obozem londyńskim działały też w kraju sądy
innych organizacji konspiracyjnych. Wymiar sprawiedliwości w czasie
okupacji nie był wyłączną domeną państwa, lecz także stronnictw
politycznych, zwłaszcza tych, które dysponowały formacjami zbrojnymi.
Można więc mówić o dualizmie w jurysdykcji, o sądownictwie
państwowym i partyjnym. Oprócz wspomnianych organów wyroki
wydawały, wykonywały Bataliony Chłopskie oraz nie podporządkowane
obozowi londyńskiemu formacje zbrojne, zwłaszcza organizacje
komunistyczne (Gwardia Ludowa, a później Armia Ludowa), oraz
skrajnie prawicowe Narodowe Siły Zbrojne.

6. PRAWO STOSOWANE W POLSKIM PODZIEMNYM

SĄDOWNICTWIE SPECJALNYM

Podstawowym źródłem prawa karnego był Kodeks karny z 1932 r.

oraz przepisy prawnokarne zawarte w ustawach specjalnych, np. w
rozporządzeniu Prezydenta z dnia 24 października 1934 r. O niektórych
przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu państwa, czy zestawione w
dekrecie Prezydenta z 1938 r. O ochronie niektórych interesów państwa.
W orzecznictwie podziemnym stosowano też Kodeks karny Wojska
Polskiego z 1934 r. oraz konwencję haską z 1907 r., dotyczącą
prowadzenia wojny i wykonywania okupacji.
 Szczególne miejsce mają specyficzne przepisy prawa wydane w
okresie okupacji w celu wymierzania sprawiedliwości w sądach
specjalnych. Są to następujące źródła:
-Kodeks sądów kapturowych i przepisy materialne (bez daty
dziennej) z maja 1940 r. Kodeks zawierał głównie przepisy ustrojowe i
procesowe, przepisy materialne określały jako zbrodnie: zdradę, szpiego-
stwo, prowokację, denuncjację i nieludzkie krzywdzenie ludności
polskiej.
-Kodeks Polaka, opublikowany w podziemnej prasie we wrześniu
1940 r.
-Kodeks moralności obywatelskiej, opublikowany w 1941 r.
-Statut wojskowych sądów specjalnych ZWZ-AK z listopada
1941 r., normował przede wszystkim postępowanie przed wojskowymi
sądami specjalnymi.
-Statut cywilnych sądów specjalnych i Regulamin komisji
sądzących (oba teksty nie datowane). Pierwszy z nich normuje procedurę
tych sądów, wyodrębnia je oddzielając od sądów specjalnych
wojskowych, określa ich kompetencje. Regulamin komisji sądzących
zawiera przede wszystkim przepisy o postępowaniu ogólnym, składzie,
karach i wykonaniu orzeczeń.
 VII. OKRES POLSKI
LUDOWEJ

1. UWAGI O SOCJALISTYCZNYM
CHARAKTERZE PRAWA

Gdy zakończył się okres istnienia dwóch rządów polskich, system

władzy w kraju przekształcał się w nowy ustrój komunistyczny, w
którym państwo polskie od 22 lipca 1952 r. otrzymało nazwę Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej. System prawa polskiego znalazł się w orbicie
wpływów ZSRR i przepisy prawne starano się dostosować do nowych,
marksistowsko-leninowskich założeń ideologicznych. Polska należała
jednak do romańskiej rodziny prawa, co stanowiło swoistą odrębność w
zestawieniu z wzorami radzieckimi. Historycznie uwarunkowana tradycja
uzasadniała utrzymywanie się, jeszcze przez dłuższy czas, w nowych
socjalistycznych warunkach, kodeksów pochodzących z okresu II
Rzeczypospolitej. Stopniowo jednak, od 1945 r., rodziła się nowa,
specyficzna koncepcja socjalistycznego prawa. Narzucona doktryna
traktowała prawo jako zespół reguł postępowania wyrażających wolę
klasy panującej. Prawo zatem nie wyrażało i nie chroniło w jednakowy
sposób interesu całego społeczeństwa. Socjalistyczne prawo było
uważane za państwową wolę ludu pracującego miast i wsi, wyrażoną w
całokształcie reguł postępowania (norm) chronionych zarówno „mocą
społecznego przekonania i oddziaływania”, jak i środkami przymusu
państwowego. Celem socjalistycznych norm prawnych było tworzenie
warunków do zbudowania rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego i
ugruntowania w nim komunistycznych stosunków społecznych.
Polskie prawo w okresie kształtowania się państwa
socjalistycznego nie mogło całkowicie zerwać z kręgiem romańskiej
rodziny prawa. Liczne formalne podobieństwa wyrażały się m.in. poprzez
definicje, pojęcia, przyjęte i utrwalone podziały.
Wraz ze zmianą ustroju w systemie polskiego prawa zaczęto
akcentować to, co wskazywało na zasadniczo odmienną jego treść,
opierającą się na założeniach ideologicznych. Bardzo mocno podkreślano
cel i rolę prawa, które powinno służyć budowie ustroju sprawiedliwości
społecznej. Inne zatem, zasadniczo odmienne od prawa z czasów II
Rzeczypospolitej, cechy miały charakteryzować nowe, doskonalsze
prawo tzw. socjalistycznej formacji. Do fundamentalnych zasad tego
prawa zaliczono:
 1. Szczególną ochronę własności społecznej (będącej w istocie
własnością państwową), która miała stanowić podstawę ustroju
socjalistycznego przy założeniu, że własność indywidualna będzie służyła
zaspokajaniu, raczej skromnych, potrzeb osobistych. Stąd likwidacja lub
znaczne ograniczenia własności prywatnej.
2. Dążenie do harmonii interesów społecznych z interesami
jednostki. Prawo powinno zatem uwzględniać przede wszystkim dobro
całego społeczeństwa (państwa) zgodnie z zasadami współżycia
społecznego.
3. Przedkładanie równości materialnej wobec prawa nad zasadę
równości formalnej. Zlikwidowana nierówność ekonomiczna i społeczna,
dająca wszystkim mniej więcej te same warunki bytu, miała stanowić
gwarancję zasady równości materialnej.
4. Zacieranie ugruntowanego jeszcze w systemie romańskim
pojęcia prawa prywatnego (odzwierciedlającego interes jednostki) i
prawa publicznego, które chroni interes państwa. Uważano, że w
socjalistycznym państwie istnieje zgodność interesu jednostki i interesów
społecznych.
5. Oddzielanie od prawa cywilnego prawa rodzinnego i
opiekuńczego. Posługiwano się argumentem, że prawo cywilne reguluje
przede wszystkim stosunki majątkowe i te stosunki niemajątkowe, które
pozostają blisko ze stosunkami majątkowymi. W nowym socjalistycznym
prawie rodzinnym stosunki majątkowe w rodzinie są drugorzędne,
schodzą niejako na dalszy plan, gdyż rodzina nie jest organizmem
gospodarczym i pełni już zdecydowanie inną funkcję. Uzasadniało to
zestawienie przepisów tego prawa w odrębnym od cywilnego kodeksie
rodzinnym.
6. Wyodrębnienie z prawa cywilnego prawa gospodarczego, które
regulowało stosunki majątkowe między jednostkami gospodarki
uspołecznionej (j.g.u.). W układzie uspołecznionym gospodarki
państwowej były to stosunki cywilnoprawne pomiędzy podmiotami, które
zaliczano do j.g.u. (np. przedsiębiorstwami państwowym a
spółdzielniami). Ich stosunki określały nie tylko przepisy kodeksu
cywilnego, ale w dużej mierze przepisy prawa administracyjnego,
finansowego i innych dyscyplin, a przede wszystkim akty władcze
organów administracji państwowej.
Za klauzulę generalną, odgrywającą szczególną rolę, uznawano
zasady współżycia społecznego (z.w.s.). Powoływanie się na z.w.s. to
odwoływanie się do moralnego charakteru prawa, do reguł, które kreślą
oblicze prawa, lecz nie są normami prawnymi. W orzecznictwie pełniły
one istotną funkcję, gdyż ich naruszenie powodowało ujemne skutki dla
naruszającego i mogło mieć wpływ na powstanie, zmianę, ustanie
stosunku prawnego i na jego treść.
W doktrynie, co odzwierciedlała przede wszystkim dyscyplina
„teoria państwa i prawa”, socjalistyczne prawo było uważane za zespół
norm wyrażających wolę klasy panującej; norm działających rzekomo w
interesie całego społeczeństwa. Celem tego prawa było zatem
doskonalenie procesu budowy ustroju sprawiedliwości społecznej. Prawo
socjalistyczne traktowano więc instrumentalnie, co doprowadzało do
licznych wypaczeń.
Do systemu socjalistycznego prawa, zanim jako materiał
historyczny stanie się przedmiotem gruntownych badań, zaliczyć należy
również jego polityczne aspekty. Prawo to było narzędziem rządzącej
partii (Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), dzięki czemu uchwały
partyjne podniesione do godności ustaw mogły obowiązywać wszystkich.
Prawo było podporządkowane celom i interesom partii, która odgrywała
kierowniczą rolę w państwie, zatem polityka dominowała nad prawem.
Na treść prawa grupy społeczne spoza partii rządzącej oraz
społeczeństwo jako całość nie miały w zasadzie żadnego wpływu, gdyż
tworzył je organ ustawodawczy zdominowany w sposób trwały przez
elitę partyjną, a wszystkie organy państwa były zależne od partii. To
wszystko powodowało, że w praktyce prawo nie funkcjonowało
zachowując tylko demokratyczną fasadę.

2. PODSTAWOWE ŹRÓDŁA PRAWA SĄDOWEGO

Całokształt norm prawnych obowiązujących w Polsce po II

wojnie światowej tworzy system prawa, który dopiero od 1952 r. był
określany mianem systemu prawa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Usystematyzowanym zbiorem przepisów prawnych są kodeksy, które
wprawdzie nie wyczerpują całej problematyki określonej gałęzi prawa,
ale zestawiają najważniejsze i podstawowe przepisy wiodące w danej
dziedzinie. W Polsce Ludowej system prawa sądowego w znacznej swej
części oparł się na prawie polskim skodyfikowanym jeszcze w II
Rzeczypospolitej. Proces kodyfikowania socjalistycznego prawa
rozpoczął się w zasadzie dopiero w 1960 r. uchwaleniem Kodeksu
postępowania administracyjnego z 14 czerwca 1960 r. Rozpoczęty proces
kodyfikacji doprowadził do uchwalenia następujących kodeksów, które
do zmian zapoczątkowanych w 1989 r. uznać możemy za noszące
socjalistyczny charakter (wymieniamy je według kolejności uchwalania):
- Kodeks morski z 21 grudnia 1961 r.,
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25 lutego 1964 r.,
- Kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r.,
- Kodeks postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r.,
- Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 r.,
- Kodeks postępowania karnego z 19 kwietnia 1969 r.,
- Kodeks karny wykonawczy z 19 kwietnia 1969 r.,
- Kodeks wykroczeń z 20 maja 1971 r.,
- Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 20 maja
1971 r.,
- Kodeks pracy z 26 czerwca 1974 r.
 Skodyfikowane zostały także różne dziedziny prawa
administracyjnego, np. prawo budowlane, lokalowe, wynalazcze i inne.
Wszystkie wymienione kodeksy zostały uchwalone w formie ustawy, a
projekty opracowały komisje kodyfikacyjne składające się z prawników-
praktyków, przedstawicieli nauki prawa i doktrynerów obowiązującej
ideologii.
Dalej ograniczymy się do przedstawienia zarysu podstawowych
źródeł prawa cywilnego i karnego obowiązujących po 1945 r. w Polsce.

ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO

Prawo cywilne w czasie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej było

gałęzią prawa, która normowała stosunki majątkowe zarówno między
obywatelami, jak i między jednostkami gospodarki uspołecznionej (j.g.u.)
oraz między obywatelami a tymi jednostkami. Stosunki te nie zawsze
kształtowały się na zasadzie równorzędności stron, gdyż regulowały je
ponadto przepisy prawa administracyjnego czy finansowego. W polskim
porządku prawnym źródłami prawa cywilnego były przeważnie akty
normatywne w randze ustawy i dekretu oraz wydane na ich podstawie
akty prawne niższego rzędu. Tworzyły one system częściowo już
skodyfikowany w II Rzeczypospolitej.
Wraz z utrwalaniem władzy ludowej w Polsce po 1945 r., w
prawie cywilnym rozpoczęła się zmiana stosunków własnościowych oraz
proces unifikacji całego systemu tego prawa, który został
przeprowadzony do końca 1946 r. Do działań tych zaliczamy:
1. Konfiskatę większej własności prywatnej w rolnictwie, która
wiąże się z przeprowadzaniem reformy rolnej na podstawie dekretu z 6
września 1944 r. oraz wpisaniem do ksiąg gruntowych (hipotecznych)
praw własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (od
połowy 1945 r.). Na własność państwa przejęto też niektóre lasy,
dotychczas prywatne (dekret z 12 grudnia 1944 r.) oraz własności i
użytkowanie gruntów na obszarze stołecznego miasta Warszawy (dekret z
26 października 1945 r.). Ograniczenie prawa własności zostało również
wprowadzone dekretem O publicznej gospodarce lokalami i kontroli
najmu z 21 grudnia 1945 r., wymierzonym, jak wówczas mówiono,
przeciwko kamienicznikom. Odtąd władze komunalne, tzw. kwaterunek,
administracyjnie regulowały stosunki pomiędzy najemcą a
wynajmującym. Wywłaszczenia dokonywano też opierając się na
dekretach: O przymusowym zagospodarowaniu użytków rolnych (30 III
1945), O planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju (2 IV 1946).
2. Pozbawianie własności przedsiębiorstw przemysłowych, co
odbywało się na mocy ustawy Krajowej Rady Narodowej z 3 stycznia
1946 r. O przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi
gospodarki narodowej. Państwo na własność bez odszkodowania przejęło
przedsiębiorstwa należące do Niemców, a od Polaków za
odszkodowaniem. Przejęło wówczas zakłady przemysłowe zatrudniające
na jedną zmianę ponad 50 robotników. Charakterystyczne jest, że
szczegółowy tryb przejmowania na własność państwa tych
przedsiębiorstw określono dopiero rozporządzeniem wykonawczym w
1947 r.
Unifikacja prawa cywilnego, która zlikwidowała partykularyzm
geograficzny tego prawa, sięgający jeszcze XIX w., była istotnym
osiągnięciem powojennego aparatu władzy, gdyż doprowadziła do
jednolitości prawa cywilnego na całym obszarze państwa. Tymczasowy
Rząd Jedności Narodowej poprzez Wydział Ustawodawczy Ministerstwa
Sprawiedliwości, który oparł się na dorobku Komisji Kodyfikacyjnej II
Rzeczypospolitej, dokonał całkowitej unifikacji prawa cywilnego
wydając następujące dekrety:
- prawo osobowe z 29 sierpnia 1945 r. wraz z prawem o aktach
stanu cywilnego z 15 września 1945 r.,
- prawo małżeńskie z 25 września 1945 r.,
- prawo rodzinne z 22 stycznia 1946 r.,
- prawo opiekuńcze z 14 maja 1946 r.,
- prawo małżeńskie majątkowe z 29 maja 1946 r.,
- prawo spadkowe z 8 października 1946 r.,
- prawo rzeczowe źli października 1946 r.,
- prawo o księgach wieczystych źli października 1946 r.,
- przepisy ogólne prawa cywilnego z 12 listopada 1946 r.
Przeprowadzona unifikacja stanowiła zarazem tymczasową
reformę prawa cywilnego, ponieważ zlikwidowano mozaikę systemów
istniejących w okresie II Rzeczypospolitej. Niżej kilka słów na temat
niektórych z wymienionych źródeł.
W zakresie prawa osobowego i małżeńskiego zlikwidowano
dominujące stanowisko męża i ojca wprowadzając równoprawność
małżonków, zniesiono także dyskryminację dzieci pozamałżeńskich.
Prawo małżeńskie uległo laicyzacji: uznano małżeństwo za umowę, z
możliwością rozwiązania bądź unieważnienia, a nie, jak dotychczas, za
święty sakrament, oraz uznano wyłącznie świecką formę jego zawierania.
Prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych wraz z
przepisami wprowadzającymi unifikowało prawo rzeczowe, którego
koronną instytucją jest własność rozumiana tu w ten sposób, że
„właściciel może w granicach przez ustawy określone korzystać z rzeczy
z wyłączeniem innych osób oraz rozporządzać rzeczą”. Uproszczono też
instytucję hipoteki wprowadzając przymus wpisu do księgi wieczystej dla
nieruchomości prywatnych, a przeniesienie własności nieruchomości było
odtąd obwarowane przymusem zachowania formy aktu notarialnego.
Nowe prawo rzeczowe naruszało fundamentalne zasady prawa
cywilnego, zwłaszcza w zakresie swobody umów i równości podmiotów
stosunków cywilnoprawnych.
 Dekret o prawie spadkowym na pierwszy plan wysuwa
dziedziczenie ustawowe, gdyż ludowa władza zakładając równość
społeczną była niechętna liberalnym decyzjom spadkodawcy. Dekret
określał krąg spadkobierców z tendencją silnego ograniczenia
spadkodawcy w rozporządzaniu majątkiem. Swobodę testowania
ograniczały przede wszystkim przepisy finansowe (podatki) oraz przepisy
szczególne, np. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych.
Wydane w końcu 1946 r., a więc kończące proces unifikacji,
przepisy ogólne prawa cywilnego były łącznikiem całego zespołu
wcześniejszych aktów normatywnych.
Zestaw wymienionych aktów normatywnych z zakresu prawa
cywilnego, łącznie z Kodeksem zobowiązań z 1933 r., nie był wprawdzie
jeszcze kodeksem, lecz pełnił już w praktyce rolę polskiego kodeksu
cywilnego. Do tego zespołu należy ponadto zaliczyć nowy Kodeks
rodzinny z 27 czerwca 1950 r., który zastąpił wydane w latach 1945-1946
prawo małżeńskie, prawo rodzinne, prawo opiekuńcze i prawo
małżeńskie majątkowe oraz nowe przepisy ogólne prawa cywilnego z 18
lipca 1950 r. Te ostatnie wprowadziły termin „zasady współżycia
społecznego w Państwie Ludowym”, które jako normy moralne nowego
systemu umożliwiały sądom swobodną interpretacje przepisów prawa.
Reforma prawa cywilnego lat 1945-1946 nie kreśliła jeszcze
wyraźnie charakteru socjalistycznego tego prawa. Dostrzegamy to
dopiero po uchwaleniu Konstytucji PRL - wówczas w pojmowaniu
własności pojawiły się jej trzy typy: społeczna jako państwowa,
ogólnonarodowa i społeczna jako spółdzielcza (grupowa) oraz
indywidualna i osobista. Zasady obrotu i stopień ochrony prawnej
udzielanej poszczególnym typom własności był różny, szczególnie
chroniona była własność państwowa i społeczna.
Kodyfikacja prawa cywilnego. Pełna kodyfikacja prawa
cywilnego oraz jego głęboka reforma, dostosowująca to prawo do
socjalistycznych warunków gospodarczych, nastąpiła dopiero w 1964 r.
Jest ona wynikiem prac powołanej jeszcze w 1956 r. przez prezesa Rady
Ministrów Józefa Cyrankiewicza Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze
Sprawiedliwości. Wydano wówczas:
- Kodeks cywilny, ustawa z 23 kwietnia 1964 r.,
- Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, ustawa z 23 kwietnia
1964 r.,
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa z 25 lutego 1964 r.,
- Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa
z 25 lutego 1964 r.,
- Kodeks postępowania cywilnego, ustawa z 17 listopada 1964 r.
(w miejsce k.p.c. z 1930 r.),
- Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego,
ustawa z 17 listopada 1964 r.,
- Prawo prywatne międzynarodowe, ustawa z 12 listopada 1965 r.
(w miejsce ustawy z 1926 r.).
 Kodeks cywilny składa się z czterech części zwanych księgami: I -
część ogólna, II - własność i inne prawa rzeczowe, III - zobowiązania, IV
- spadki. Księgi dzielą się na tytuły, działy i rozdziały, całość liczy 1088
artykułów.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy dzieli się na trzy tytuły: I -
małżeństwo, II - pokrewieństwo, III - opieka i kuratela, tytuły dzielą się
na działy i rozdziały, a podstawową jednostką tekstu są artykuły, których
było 184.
Kodeks postępowania cywilnego dzieli się na trzy części, te z
kolei na tytuły, działy, rozdziały, w ramach niektórych występują jeszcze
oddziały, a jednostką tekstu są artykuły, paragrafy i punkty. Część
pierwsza zawiera postępowanie rozpoznawcze, księga pierwsza - proces,
druga - postępowanie nieprocesowe i księga trzecia - sąd polubowny.
Część druga to postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne zawarte w
dwóch księgach. Pierwsza - postępowanie zabezpieczające, druga -
postępowanie egzekucyjne. Część trzecia kodeksu to przepisy z zakresu
międzynarodowego postępowania cywilnego. W księdze pierwszej
zawarto jurysdykcję krajową, w drugiej postępowanie, w ostatniej
orzeczenia sądów zagranicznych i ugody zawarte przed takimi sądami.
Przepisy wprowadzające zawierają postanowienia, które oznaczają
chwilę wejścia kodeksu w życie, wyliczają przepisy, które tracą moc, i te,
które pozostają w mocy, wprowadzają też zmiany w niektórych
przepisach wydanych poprzednio i nadal obowiązujących oraz ustalają, w
jakich przypadkach należy nadal stosować prawo poprzednio
obowiązujące.
Kodeks cywilny. Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz Kodeks
postępowania cywilnego weszły w życie z dniem 1 stycznia 1965 r.

ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO

Prawo karne stanowi zespół norm mających na celu zapewnienie

ochrony stosunków społecznych przed czynami stanowiącymi zagrożenie
dla tych stosunków. Przepisy tego prawa określały co jest przestępstwem
i jak karać sprawców. W nowej sytuacji politycznej państwa w prawie
karnym, jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej,
przeprowadzono istotne zmiany. W ten sposób prawo karne stało się
instrumentem ochrony kształtujących się stosunków polityczno-
gospodarczych i społecznych, czego wyrazem było ówczesne
orzecznictwo. Sądy orzekając sankcje brały pod uwagę stopień niebez-
pieczeństwa czynu dla nowego, kształtującego się zgodnie z modelem
socjalistycznym, układu stosunków społecznych.
W polskim prawie karnym w latach 1944-1969 można wyróżnić
trzy grupy aktów normatywnych: do pierwszej należą te, które są
związane bezpośrednio z wojną, grupę drugą (największą) stanowią te,
które są wyrazem nowych socjalistycznych stosunków, w grupie trzeciej
zaś mamy przepisy pozostałe, które jeszcze przed wprowadzeniem
Kodeksu karnego z 1969 r. zmieniały prawo karne. Wydane akty
normatywne w sposób istotny zmieniały nie tylko katalog przestępstw,
ale i zasady wymierzania kary zawarte w kodeksie karnym z 1932 r.
Zmianie uległ też proces karny normowany kodeksem z 1928 r., przez
dekrety prawnokarne z końca lat czterdziestych i ustawy z 1949 i 1950 r.,
o ustroju sądów i prokuratury.
 Przepisy karne dla rozliczenia skutków wojny i zwalczenia
opozycji politycznej. Po wojnie rozliczano się z przeszłością w zasadzie
tylko z terenów okupacji hitlerowskiej, przy pominięciu okupacji
radzieckiej. Wydano następujące akty:
- Dekret z 31 sierpnia 1944 r. O wymiarze kary dla faszystowsko-
hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw oraz znęcania się nad
ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego. Było to
prawo wyjątkowe, działające wstecz, co było wówczas w tym
przedmiocie powszechnie aprobowane. Zawężenie zakresu
odpowiedzialności tylko do przestępców niemieckich uniemożliwiło
ściganie czynów pod okupacją radziecką. Na mocy tego prawa sądzono
też działaczy podziemia i powojennych przeciwników politycznych.
- Dekret z 4 listopada 1944 r. O środkach zabezpieczających w
stosunku do zdrajców Narodu. Akt, wyraźnie skierowany przeciwko
opozycji politycznej, obowiązywał do 17 listopada 1946 r.
- Dekret z 28 lutego 1945 r. O wyłączeniu ze społeczeństwa
polskiego wrogich elementów (obowiązywał do 15 kwietnia 1945 r.),
zastąpiony ustawą KRN z 6 maja 1945 r. O wyłączeniu ze społeczeństwa
wrogich elementów. Ustawa obowiązywała do 17 listopada 1946 r.
- Dekret z 22 stycznia 1946 r. O odpowiedzialności za klęskę
wrześniową i faszyzacją życia państwowego. Dekret miał charakter
rozrachunku wobec ludzi z elit władzy II Rzeczypospolitej (obowiązywał
do 1 stycznia 1970 r.).
- Dekret z 28 czerwca 1946 r. O odpowiedzialności karnej za
odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945, objęty abolicją
dopiero w 1956 r.
Do przepisów karnych o charakterze rozliczeniowym można
zaliczyć również ustawę o wstrzymaniu biegu przedawnienia w stosunku
do sprawców najcięższych zbrodni hitlerowskich w okresie II wojny
światowej.
Przepisy karne chroniące nowy ustrój i nowe stosunki
społeczno-gospodarcze. Wyrazem nowych stosunków społecznych
wywołanych zmianą ustroju były przepisy, których celem było
chronienie podstaw tego ustroju, mienia społecznego i socjalistycznej
produkcji i obrotu gospodarczego.
Najważniejszą rolę w ochronie nowego ustroju odegrał dekret z 13
czerwca 1946 r. O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie
odbudowy państwa, tzw. Mały kodeks karny. Po zmianie w lipcu 1946 r.
obowiązywał on do czasu wejścia w życie Kodeksu karnego z 1969 r.
Kodeks miał na celu ochronę ustroju Polski Ludowej, składał się z trzech
rozdziałów tworzących część szczególną i rozdziałów ogólnych.
Rozdział pierwszy to przepisy o przestępstwach przeciwko
bezpieczeństwu publicznemu, rozdział drugi zawiera przestępstwa
przeciwko porządkowi publicznemu, w trzecim zawarto przestępstwa
przeciwko interesom gospodarczym państwa. Kodeks cechuje bardzo
szeroki katalog czynów karnych i surowość represji, co dowodzi, że był
instrumentem polityki władzy ludowej wymierzonym przeciwko wrogom
nowego ładu politycznego.
Funkcję ochronną nowego ustroju pełnił również Kodeks karny
Wojska Polskiego, wydany jako dekret PKWN z 13 września 1944 r.
Uchylał on z kodeksu karnego z 1932 r. rozdział Zbrodnie stanu i
pociągał do odpowiedzialności przed sądami wojskowymi za czyny
skierowane przeciwko ustrojowi nie tylko osoby wojskowe, ale i cywilne.
Odpowiedzialność osób cywilnych za przestępstwa przeciwko ustrojowi
PRL przekazana została sądom powszechnym dopiero w 1955 r. Kodeks
karny Wojska Polskiego obowiązywał do 1 stycznia 1970 r.
Ustawa z 29 grudnia 1950 r. O obronie pokoju przewidywała
karalność za propagandę wojenną, a także za zwalczanie stowarzyszenia
Ruchu Obrońców Pokoju (obowiązywała do końca 1969 r.)
Dekret z 26 października 1949 r. O ochronie tajemnicy
państwowej i służbowej karał za rozpowszechnianie wiadomości, które
szkodzą dobru państwa, za przenikanie takich wiadomości do wrogich
ośrodków na Zachodzie oraz za wykorzystywanie tych wiadomości na
szkodę Polski Ludowej (utracił moc 1 stycznia 1970 r.).
Dekret z 5 sierpnia 1949 r. O ochronie wolności sumienia i
wyznania zastąpił rozdział o przestępstwach przeciwko uczuciom
religijnym z kodeksu karnego 1932 r., rozszerzając ochronę karną
wolności sumienia i wyznania.

W nowych warunkach ustrojowych uważano, że prawo karne z

1932 r. nie zapewnia dostatecznej ochrony własności społecznej,
wydawano zatem dekrety i ustawy gwarantujące tej własności szczególną
ochronę. Z 1953 r. pochodzą dwa dekrety, oba tej samej daty (4 III),
pierwszy dotyczył wzmożonej ochrony własności społecznej, drugi
ochrony własności społecznej przed drobnymi kradzieżami. Prawa te
zostały zastąpione ustawą z 18 czerwca 1959 r. O odpowiedzialności
karnej za przestępstwa przeciwko własności społecznej. Kary za
przestępstwa przeciwko mieniu społecznemu były surowsze niż za czyny
przeciwko mieniu prywatnemu. Wzmożoną ochronę prawną miała także
produkcja i obrót towarowy w przedsiębiorstwach państwowych.
Gwarantowały to m.in. następujące akty prawne:
- Dekret z 25 października 1944 r. O zwalczaniu spekulacji i
lichwy wojennej (obowiązywał do czerwca 1947 r.).
 - Dekret z 12 grudnia 1944 r. O zwalczaniu potajemnego
gorzelnictwa (obowiązywał do końca 1947 r.).
- Dekret z 16 listopada 1945 r. O utworzeniu i zakresie działania
Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym. Komisja była jednoosobowym organem pozasądowym o
szerokich kompetencjach. Działała do końca 1954 r.
- Ustawa z 2 czerwca 1947 r. O zwalczaniu drożyzny i
nadmiernych zysków w obrocie handlowym (obowiązywała do czerwca
1953 r.).
- Ustawa z 18 kwietnia 1950 r. O zabezpieczeniu socjalistycznej
dyscypliny pracy (obowiązywała do października 1956 r.).
- Ustawa z 13 lipca 1957 r. O zwalczaniu spekulacji i ochronie
interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym
(obowiązywała do końca 1969 r.).
- Ustawa karna dewizowa z 28 marca 1952 r. (obowiązująca do
czerwca 1960 r.) oraz ustawa karna skarbowa z dnia 13 czerwca 1960 r.,
z późniejszymi zmianami i wiele innych.
Inne istotniejsze zmiany w prawie karnym przed 1969 r.
Wprowadzane do Kodeksu karnego z 1932 r. zmiany dotyczyły również
takich problemów, jak zwalczanie alkoholizmu i chuligaństwa czy
przestępnego przerywania ciąży. Warunki legalnego przerywania ciąży
ustaliła ustawa z 27 kwietnia 1956 r. O warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży. Przepisy karne tej ustawy obowiązywały do końca
1969 r. Charakterystyczna jest też ustawa z 10 grudnia 1959 r. O
zwalczaniu alkoholizmu, która wprowadzała nowe przestępstwa związane
z nadużywaniem alkoholu i nową karę dodatkową za czyny o takim
charakterze (obowiązywała do końca 1969 r.).
Odpowiedzialność karną za czyny o charakterze chuligańskim
zaostrzyła ustawa z 22 maja 1958 r. Wydane w związku z tą ustawą
rozporządzenie ministra sprawiedliwości określało miejscowości, w
których sprawy o przestępstwa chuligańskie rozpatrywane były w trybie
przyśpieszonym. Prawa te przestały obowiązywać z końcem 1969 r.
Innym jeszcze, charakterystycznym dla tych czasów aktem
prawnym, był dekret z 16 listopada 1945 r. O postępowaniu doraźnym. Za
przestępstwa sądzone w tym trybie przewidziano karę śmierci, karę
dożywotniego więzienia względnie karę więzienia na czas nie krótszy od
3 lat. Postępowanie doraźne toczyło się na wniosek prokuratora
wojewódzkiego złożony do sądu wojewódzkiego o rozpatrzenie sprawy w
tym trybie. Dekret obowiązywał do 1 stycznia 1970 r.
Kodyfikacja prawa karnego. Częste zmiany prawa karnego
doprowadziły ostatecznie do jego nowej kodyfikacji w 1969 r.
Poprzedziły ją ogłoszone drukiem trzy projekty (1951, 1956 i 1963),
których przepisy, tak jak w innych kodeksach państw obozu radzieckiego,
wyraźnie deklarowały socjalistyczny charakter prawa karnego. Komisja
opracowująca kodeks przychyliła się do poglądów wyrażanych w
dyskusji, że socjalistyczny charakter prawa jest dostatecznie określony w
przepisach Konstytucji PRL, dodatkowo jeszcze w jednolitym tekście
prawa o ustroju sądów powszechnych z roku 1964 r. oraz w
szczegółowych przepisach kodeksu. Nie uznano zatem za konieczne w
kodyfikacji z 1969 r., wyodrębnianie przepisów wstępnych
podkreślających klasowy charakter prawa karnego.
W Zespole Prawa Karnego Komisji Kodyfikacyjnej, który
opracował projekt kodeksu, byli: Franciszek Wróblewski (prezes Izby
Karnej Sądu Najwyższego), Kazimierz Świtała (wiceminister
sprawiedliwości), Igor Andrejew (prof. Uniwersytetu Warszawskiego),
Jerzy Bafia (dyr. departamentu Ministerstwa Sprawiedliwości), Kryspin
Mioduski (sędzia Sądu Najwyższego), Kazimierz Kąkol (redaktor
naczelny „Prawa i Życia”), Stanisław Marczewski (zastępca komendanta
głównego Milicji Obywatelskiej), Witold Świda (prof. Uniwersytetu
Wrocławskiego) i wielu innych.
Sejm uchwalił Kodeks karny (k.k.) i przepisy wprowadzające ten
kodeks w dniu 19 kwietnia 1969 r., ustalając datę wejścia ich w życie na
1 stycznia 1970 r. Kodeks karny dzielił się na trzy części. Część pierwsza
(ogólna) w 18 rozdziałach zawiera przepisy dotyczące podstawowych
zagadnień prawa karnego. Część druga (szczególna) również w 18 roz-
działach podaje opis ustawowych typów przestępstw i grożące za nie
kary. Część trzecia (wojskowa) zawiera przepisy ogólne dotyczące
wyłącznie żołnierzy i normuje w 6 rozdziałach przestępstwa popełniane
wyłącznie przez wojskowych. Całość liczy 331 artykułów.
Przepisy wprowadzające kodeks karny (ustawa z dnia 19 kwietnia
1969 r.) w trzech rozdziałach ustalały datę jego wejścia w życie,
wymieniały przepisy uchylone i te, które nadal obowiązują, oraz los kar
nie wykonanych, a orzeczonych według przepisów dotychczasowych.
Skodyfikowane w 1969 r. prawo karne nie obejmuje całości
sądowego prawa karnego. Pozostały w różnych aktach prawnych tzw.
pozakodeksowe przepisy karne. Zestawiono je w rozdziale I przepisów
wprowadzających Kodeks karny. Wymieniono tu m.in. przepisy
przedwojennego kodeksu handlowego, rozporządzenia Prezydenta RP z
dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt i inne.
Równocześnie z kodeksem karnym uchwalony został Kodeks
postępowania karnego i Kodeks karny wykonawczy. Kodeks
postępowania karnego (k.p.k.) z 19 kwietnia 1969 r., który zastąpił k.p.k.
z 1928 r., jest zbiorem przepisów normujących postępowanie w sprawach
karnych należących do właściwości sądów powszechnych i wojskowych.
Przepisy procesowe zestawiono w 14 działach i 62 rozdziałach, całość
liczy łącznie 592 artykuły. Kodeks karny wykonawczy z 19 kwietnia
1969 r. regulował problematykę wykonania orzeczeń w postępowaniu
karnym sądowym i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia. Składa
się z dwóch części (ogólnej i szczególnej) i 22 rozdziałów, łącznie liczy
219 artykułów. Kodeks karny, Kodeks karny wykonawczy i Kodeks
postępowania karnego to podstawowe części kodyfikacji prawa karnego -
wszystkie trzy weszły w życie 1 stycznia 1970 r.
Dopełnieniem kodyfikacji 1969 r. jest ponadto uchwalenie przez
sejm 20 maja 1971 r. Kodeksu wykroczę ń. Kodeksu postępowa n i a w
sprawach o wykroczenia oraz ustawy O ustroju kolegiów do spraw
wykroczeń. Wszystkie te trzy akty prawne weszły w życie z dniem 1
stycznia 1972 r. Wejście w życie Kodeksu wykroczeń uchyliło
dotychczas obowiązujące rozporządzenie Prezydenta RP z 11 lipca 1932
r. - prawo o wykroczeniach i inne przepisy wymienione w przepisach
wprowadzających ten kodeks, które zostały uwzględnione w nowym
zbiorze. Kodeks wykroczeń dzieli się na dwie części (ogólna i
szczególna), zawiera 19 rozdziałów, liczy 157 artykułów.
 3. ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

Organy wymiaru sprawiedliwości w Polsce Ludowej ochraniały

konkretny, służący określonym interesom, porządek prawny. Ustrój
organów wymierzających sprawiedliwość nosił charakter właściwy
stosunkom socjalistycznym. Nowa ideologia dobitnie podkreślała
klasowy charakter organów sądowych, którego źródłem były przepisy
prawa, przede wszystkim prawa procesowego i prawa o ustroju sądów
powszechnych, oraz określona społecznie przynależność osób
wchodzących w skład tych organów. Demokratyzacja sądownictwa po
jego restytucji w 1944 r. przejawiała się w szerokim wprowadzeniu do
wymiaru sprawiedliwości udziału czynnika społecznego (ławników). Od
1950 r. orzekali oni już we wszystkich sprawach cywilnych i karnych w I
instancji. W ten sposób władza ludowa realizowała udział mas
pracujących w sądzeniu. Zmiany przepisów postępowania karnego i
cywilnego w 1958 r. ograniczyły udział ławników w sądach
powiatowych, głównie w sprawach cywilnych.
W Polsce Ludowej do 1951 r. obowiązywała organizacja
sądownictwa powszechnego i szczególnego z okresu międzywojennego,
z tym że w 1946 r. powołane zostały dodatkowe sądy obywatelskie w
celu orzekania w I instancji w drobniejszych sprawach cywilnych i
karnych. Sądy obywatelskie nie zostały jednak wprowadzone na obszarze
całego państwa, nie można ich zatem wprost zaliczać do systemu sądów
powszechnych. Nowa organizacja sądownictwa powszechnego weszła w
życie 1 stycznia 1951 r. i została oparta na zasadzie dwuinstancyjności i
szerokiego współudziału ludności w organach wymiaru sprawiedliwości
(ławnicy).
 Ogólne przepisy o ustroju sądownictwa w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej zawiera rozdział VI Konstytucji z 1952 r.
Artykuł 48 ustawy zasadniczej stanowił, że: „Sądy stoją na straży ustroju
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ochraniają zdobycze polskiego ludu
pracującego, strzegą praworządności ludowej, własności społecznej i
praw obywateli, karzą przestępców”. Jednak podstawowym aktem
ustawodawczym w tej dziedzinie, konkretyzującym zadania
sądownictwa, było przedwojenne prawo o ustroju sądów powszechnych
(pr. o u.s.p.) z 6 lutego 1928 r., którego jednolity tekst, po zmianach od
1944 r., został ogłoszony dopiero 5 lutego 1964 r. Jego zmiana nastąpiła
po 20 latach, gdy sejm ponownie uchwalił nowe prawo o ustroju sądów
powszechnych (20 VI 1985), które później było jeszcze wielokrotnie
zmieniane. W ustawie tej, (w tekście z 1985 r.), wyodrębniono osiem
działów: I - sądy, II - sędziowie, III - tytuł honorowy „Zasłużony dla
Wymiaru Sprawiedliwości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, IV -
aplikanci i asesorzy sądowi, V - kuratorzy, komornicy, referendarze,
sekretarze i inni pracownicy sądowi, VI - rada pracownicza, VII -
ławnicy ludowi, VIII - przepisy szczególne, zmiany w przepisach
obowiązujących oraz przepisy przejściowe i końcowe. Szczegóły organi-
zacji sądów powszechnych i ich organów pomocniczych są ponadto w
różnych aktach o charakterze porządkowym, np. regulaminach.
Najdobitniej socjalistyczny charakter sądownictwa PRL
odzwierciedlają przepisy z działu pierwszego prawa o ustroju sądów
powszechnych. Oto niektóre z szokujących nas dzisiaj unormowań pr. o
u.s.p. z 1985 r.: art. 1 „Sądy powszechne ... stoją na straży
praworządności ludowej...”; art. 3 „Zadaniem sądów powszechnych jest
ochrona porządku prawnego, a w szczególności: 1) politycznego i
społeczno-gospodarczego ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 2)
własności społecznej, 3) praw i prawem chronionych interesów instytucji
i przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni oraz organizacji społecznych
ludu pracującego, 4) osobistych, rodzinnych i majątkowych praw oraz
prawem chronionych interesów obywateli”. Komentarz o jednakowym
traktowaniu podmiotów i zadaniach nałożonych tą ustawą na organy
sprawiedliwości wydaje się zbędny.

SĄDY POWSZECHNE

Do podstawowej kompetencji sądów powszechnych należy przede

wszystkim sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, rozstrzyganie w
sprawach karnych i cywilnych. Wykonują one też inne czynności zlecane
im przez przepisy prawa.
Sądy powszechne tworzyły hierarchię organizacyjną, której
szczeble były do 1975 r. odpowiednikiem podziału administracyjnego
państwa. Do sądów tych zaliczano sądy wojewódzkie i sądy powiatowe
(od 1975 r. sądy rejonowe). Od 13 lipca 1990 r., już po upadku PRL,
działają jeszcze, jako sądy powszechne, sądy apelacyjne. Mamy zatem
sądy rejonowe dla jednej lub większej liczby gmin, sąd wojewódzki dla
województwa i sąd apelacyjny utworzony dla okręgu kilku województw.
Sądy powiatowe. Na szczeblu najniższym działały sądy
powiatowe (do 1 czerwca 1975 r.), później (w nowej, dwustopniowej,
strukturze podziału terytorialnego państwa) sądy rejonowe. Sąd
powiatowy był najniższym i najważniejszym ogniwem w systemie sądów
powszechnych. Powołano je dla każdego powiatu oraz dla każdego
miasta stanowiącego powiat miejski. W sądach tych tworzono wydziały
dla nieletnich. Sąd powiatowy rozpoznawał sprawy jako sąd I instancji.
Do kompetencji sądu powiatowego należało także: udzielanie pomocy
sądowej, prowadzenie postępowania egzekucyjnego w sprawach
cywilnych, kontrola nad działalnością innych organów (sądów
społecznych), sygnalizacja sądowa, nadzór nad wyborami do sejmu i rad
narodowych, prowadzenie ksiąg wieczystych, rejestrów handlowych,
rejestrów spółdzielni, udzielanie porad prawnych ludności.
Sądy wojewódzkie. Wyższym szczeblem w organizacji
sądownictwa były sądy wojewódzkie. Orzekały one w ważniejszych
sprawach (przekazanych im ustawą) w I instancji oraz rozpatrywały
środki odwoławcze od orzeczeń wydanych przez sądy w I instancji. Nad
sądami powiatowymi sąd wojewódzki sprawował nadzór judykacyjny
przez rozpoznawanie zwyczajnych środków odwoławczych, tj. rewizji i
zażaleń. Ponadto do kompetencji sądu należało rozpatrywanie żądań o
odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie, orzekanie poza
tokiem instancji, z urzędu lub na wniosek strony, o nieważności orzeczeń
sądu I instancji w sprawie karnej wydanych z obrazą przepisów o
właściwości sądu, wydawanie opinii w przedmiocie wydania
(ekstradycji) przestępcy, orzekanie o warunkowym zwolnieniu z odbycia
reszty kary pozbawienia wolności, orzekanie w przedmiocie skuteczności
zagranicznych orzeczeń sądowych i ugod w sprawach cywilnych,
rozpatrywanie zażaleń na odmowę dokonania czynności notarialnej. Nie
wszystkie sądy wojewódzkie mają swoje siedziby w miastach
wojewódzkich, np. wałbrzyski sąd wojewódzki mieści się w Świdnicy, a
niektóre województwa mają sądy wojewódzkie w stolicach ościennych
województw (sąd wojewódzki w Lublinie właściwy jest dla woj.
podlaskobielskiego i chełmskiego, a sąd wojewódzki w Poznaniu dla woj.
leszczyńskiego i pilskiego).
Sąd Najwyższy. Naczelnym organem sądowym, sprawującym
nadzór nad działalnością sądów powszechnych i szczególnych w PRL,
działającym na podstawie odrębnej ustawy z 1962 r., był Sąd Najwyższy
(SN). Konstytucja z 1952 r. dawała mu pozycję naczelnego organu
sądowego w całym systemie sądownictwa polskiego, co oznaczało, że
wykonuje on nadzór judykacyjny nad wszystkimi sądami. Zasada ta
została jednak zrealizowana dopiero przez ustawę z 15 lutego 1962 r. O
Sądzie Najwyższym, która uchyliła dotychczasowe przepisy dotyczące SN
zawarte w prawie o ustroju sądów powszechnych. Rozszerzono wówczas
nadzór judykacyjny SN na orzecznictwo sądów wojskowych i sądów
ubezpieczeń społecznych oraz zmieniono strukturę SN (dwie nowe izby:
Izba Pracy i Izba Ubezpieczeń Społecznych). Ustawa z 1962 r.
podporządkowała SN Radzie Państwa i wprowadziła wybór sędziów tego
sądu. Sąd Najwyższy był powoływany przez Radę Państwa na 5 lat, a
jego prezes corocznie zdawał Radzie Państwa sprawozdanie z
działalności sądu.
Sąd Najwyższy, do chwili powołania sądów apelacyjnych (13 VII
1990), rozpoznawał środki odwoławcze od orzeczeń wydanych w I
instancji przez sądy wojewódzkie. Trafiały do niego nieprawomocne
rewizje i zażalenia wydane w I instancji nie tylko przez sady
wojewódzkie, ale także przez sądy wojskowe i okręgowe, sądy pracy i
ubezpieczeń społecznych. Od prawomocnych orzeczeń sądowych SN
rozpoznawał rewizje nadzwyczajne. Do jego zadań należało również
ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej
(ogłaszano je w Monitorze Polskim a wiązały one wszystkie sądy).
Podejmowane przez Sąd Najwyższy uchwały, zawierające odpowiedzi na
pytania prawne, były wytycznymi dla organów wymiaru sprawiedliwości.
Sąd Najwyższy rozpatrywał też sprawy przekazane do jego właściwości
przez przepisy prawa.

SĄDY SZCZEGÓLNE

Po II wojnie światowej sądownictwo działało opierając się na

przedwojennych przepisach, zatem obok sądów powszechnych
wyodrębniano, ze względu na szczególny charakter sprawy, sądy
szczególne. Sądem takim na mocy dekretu z 22 stycznia 1946 r. był
Najwyższy Trybunał Narodowy, powołany do sądzenia spraw
zbrodniarzy wojennych. Organ ten działał tylko przejściowo w latach
1945-1947, potem uległ likwidacji, a jego kompetencje przejęły sądy
powszechne. Odrębne od sądownictwa powszechnego były przede
wszystkim sądy wojskowe oraz sądy pracy i ubezpieczeń społecznych.
Sądy wojskowe wyodrębnił dekret PKWN z 23 listopada 1944 r.
O ustroju sądów wojskowych i prokuratury wojskowej, następnie reguluje
ich ustrój ustawa z 8 czerwca 1972 r. O ustroju sądów wojskowych. W I
instancji orzekały wojskowe sądy garnizonowe, sądy okręgów
wojskowych oraz sąd marynarki wojennej. Do 1962 r. odwołania od tych
sądów trafiały do Najwyższego Sądu Wojskowego (NSW), a po wydaniu
ustawy o Sądzie Najwyższym, gdy Najwyższy Sąd Wojskowy został
zlikwidowany, jego kompetencje przejęła Izba Wojskowa Sądu
Najwyższego. Od 1955 r. ograniczono kompetencje sądów wojskowych,
które orzekają odtąd tylko w sprawach karnych, gdy oskarżonym jest
żołnierz w służbie czynnej lub pracownik cywilny zatrudniony w wojsku,
a jego czyn pozostaje w związku z tym zatrudnieniem.
Sądy ubezpieczeń społecznych miały charakter sądów
administracyjnych, rozpatrywały skargi na decyzje organów
administracyjnych w sprawach rent i zaopatrzenia emerytalnego.
Orzekały one na podstawie prawa o sądach ubezpieczeń społecznych z
1939 r. W województwach, na szczeblu najniższym, działały okręgowe
sądy ubezpieczeń społecznych, które były podporządkowane, jednemu
dla całego państwa. Trybunałowi Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą
w Warszawie. Od 1962 r. utworzona w Sądzie Najwyższym Izba Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych sprawuje nadzór, obok nadzoru Trybunału
Ubezpieczeń Społecznych, nad sądami ubezpieczeń społecznych. Ten
dualizm w sprawie nadzoru zniesiono dopiero w 1975 r., likwidując z
dniem 1 stycznia 1975 r. okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych i
Trybunał Ubezpieczeń Społecznych. W ich miejsce utworzone zostały
okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, których podstawą
prawną są przepisy Kodeksu pracy z 26 czerwca 1974 r. i ustawy z 24
października 1974 r. O okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń
społecznych. Sądy te powołano do rozpoznawania odwołań od
orzeczeń (zakładowych i powiatowych) komisji rozjemczych,
terenowych komisji rozjemczych oraz terenowych komisji
odwoławczych do spraw pracy. Orzekają one także odwołania od
decyzji organów orzekających w sprawach o świadczenia pieniężne z
ubezpieczenia społecznego, podjęte przez powołane do tego organy
administracji państwowej.
Sądownictwo administracyjne. Do 1980 r., pomijając sądy
pracy i ubezpieczeń społecznych, nie istniała w Polsce kontrola decyzji
sprawowana przez sąd administracyjny, działający podobnie jak
Najwyższy Trybunał Administracyjny II Rzeczypospolitej. Pomimo
powszechnego przeświadczenia o potrzebie takiego sądownictwa,
wprowadzono je dopiero na podstawie ustawy z 31 stycznia 1980 r. O
Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy - kodeks
postępowania administracyjnego. Naczelny Sąd Administracyjny
(NSA) orzeka w sprawach skarg na decyzje administracyjne, działa w
Warszawie i ośrodkach zamiejscowych z siedzibami w Białymstoku,
Gdańsku, Katowicach z siedzibą w Gliwicach, Krakowie, Lublinie,
Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie i Wrocławiu. Sąd orzeka
wyłącznie w składzie zawodowym, w jednej i najwyższej instancji.
Nadzór nad nim sprawuje Sąd Najwyższy, rozpoznając rewizje
nadzwyczajne. NSA wobec skargi zachowuje się trojako: uwzględnia,
odrzuca lub oddala, działa więc tylko kasacyjnie.
Trybunał Konstytucyjny. Trybunał Konstytucyjny (TK)
powstał w ramach tzw. socjalistycznej odnowy w wyniku postulatów
politycznych zgłaszanych w latach 1980-1981. Trybunał jest odrębnym
organem sądowym usytuowanym poza dotychczasowym systemem
sądów. Zasady jego organizacji i funkcjonowania określa nowela do
Konstytucji z 26 marca 1982 r. oraz ustawa z 29 kwietnia 1985 r. O
Trybunale Konstytucyjnym. Zadaniem TKjest orzekanie o zgodności z
Konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych i
centralnych organów państwowych. Orzeczenia Trybunału Kon-
stytucyjnego o niezgodności ustaw z Konstytucją podlegały
rozpatrzeniu przez sejm zdominowany w czasach PRL przez PZPR i
tzw. partie sojusznicze (ZSL, SD). Oznaczało to, że Trybunał nie
uzyskał samodzielnej możliwości pozbawiania mocy obowiązującej
ustawy, mimo uznania jej za sprzeczną z Konstytucją. W czasach PRL
nie można Trybunału uważać za organ sądowy uprawniony do wydania
ostatecznej, wiążącej oceny i uchylania mocy prawnej tych aktów w
przypadku ich niezgodności z Konstytucją lub ustawami. Członków
Trybunału Konstytucyjnego wybiera sejm „spośród osób
wyróżniających się wiedzą prawniczą”.
Trybunał Stanu (TS) utworzono w tym samym klimacie
politycznym („aby zabezpieczyć naród przed wypaczeniami w
funkcjonowaniu państwa”) co Trybunał Konstytucyjny. Nastąpiło to w
drodze nowelizacji Konstytucji PRL w dniu 26 marca 1982 r.,
jednocześnie w tym samym dniu sejm uchwalił ustawę o Trybunale
Stanu, określającą jego właściwość, ustrój i postępowanie przed tym
quasi-sądem. Przewodniczącym Trybunału jest z urzędu pierwszy
prezes Sądu Najwyższego, w jego skład wchodzi zastępca
przewodniczącego, 22 członków i 5 zastępców członków. Kadencja
trybunału trwa 4 lata. Trybunał Stanu jest specjalnym organem typu
sądowego dla egzekwowania odpowiedzialności osób zajmujących
najwyższe stanowiska w państwie. Tworząc Trybunał chciano
doprowadzić od osądzenia odpowiedzialnych za kryzys polityczno-
gospodarczy ludowego państwa. Wszczęto nawet proces wobec byłego
prezesa Rady Ministrów i trzech wicepremierów z okresu przed 1980 r.
Konkurencyjnym organem wobec Trybunału okazał się wówczas
powołany przez sejm organ w postaci Komisji Odpowiedzialności
Konstytucyjnej, którą upoważniono do prowadzenia postępowania
przygotowawczego w sprawach wnoszonych do Trybunału Stanu.
Amnestia uchwalona 21 lipca 1984 roku w związku z 40-leciem Polski
Ludowej spowodowała, że do rozpatrzenia przed Trybunałem sprawy
b. premiera Piotra Jaroszewicza nigdy nie doszło. Trybunał Stanu miał
i ma znaczenie profilaktyczne: ludzie z elit władzy muszą się liczyć z
tym, że naruszając Konstytucję lub ustawy mogą być pociągnięci nie
tylko do odpowiedzialności politycznej (przed sejmem), ale i prawnej
(konstytucyjnej) przed specjalnym sądem.

SĄDY SPOŁECZNE

Obok sądownictwa państwowego specyficzną instytucją

ustrojową socjalistycznego państwa były sądy społeczne, które zostały
powołane do rozpatrywania niektórych drobnych spraw karnych i
sporów cywilnych wynikających na tle konfliktów między
obywatelami. Rozpatrywały one sprawy o naruszenie zasad współżycia
i ładu społecznego, jak: lekceważenie obowiązków obywatelskich,
rodzinnych i pracowniczych, zakłócanie spokoju i porządku w miej-
scach pracy lub zamieszkania oraz spory na tle stosunków sąsiedzkich.
Sądy te uważano za element określający kształt
socjalistycznego samorządu społecznego. Podstawą ich działania była
Ustawa o sądach społecznych z 30 marca 1965 r. Sądy społeczne nie
wymierzały kary, lecz stosowały środki oddziaływania, jak:
zobowiązanie do przeproszenia pokrzywdzonego, zobowiązanie do
naprawienia szkody, nagana, upomnienie, zobowiązanie do wpłacenia
na określony cel wyznaczonej kwoty (nie wyższej niż 10%
miesięcznego wynagrodzenia za pracę). Wykonanie orzeczenia było
dobrowolne i znajdowało się tylko pod osądem opinii środowiska.
Sądy społeczne działały w dwóch postaciach: sądów społecznych w
zakładach pracy oraz społecznych komisji pojednawczych
działających w miejscu zamieszkania w miastach i na wsi. Pierwsze
były pod opieką związków zawodowych, drugie pod opieką rad
narodowych, które współdziałały na tym polu z komitetami Frontu
Jedności Narodu (FJN), a od 1983 r. Patriotycznego Ruchu Odrodzenia
Narodowego (PRON). Członków sądów społecznych wybierano na
zebraniach w zakładach pracy, a członków społecznych komisji
pojednawczych wybierały komitety FJN. Zakładano, że w miarę
powstawania „rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego” wzrastać
będzie znaczenie i zakres rozstrzygania konfliktów przez sądy
społeczne za pomocą środków społeczno-wychowawczych, zatem bez
organów sądowych stosujących przymus państwowy.

4. ORZEKANIE W SPRAWACH O WYKROCZENIA

Wraz ze zmianą stosunków społecznych przedwojenne prawo o

wykroczeniach, wydane jednocześnie z kodeksem karnym w dniu 11
lipca z 1932 r., stawało się coraz bardziej anachroniczne. W latach
1945-1951 w sprawach karnych, które nosiły znikomy stopień
społecznego niebezpieczeństwa czynu i nazywane były
wykroczeniami, orzekały organy administracji państwowej
(starostowie). Orzeczenia te zapadały pod ścisłym nadzorem sądu,
gdyż obywatel ukarany w trybie karno-administracyjnym mógł, w
każdym przypadku, żądać przekazania sprawy do sądu. Zmianę
przynosi reforma z 1951 r.: ustawa z 15 grudnia 1951 r. O
orzecznictwie karno-administracyjnym. Od tego czasu w sprawach
wykroczeń orzekały kolegia orzekające przy prezydiach rad
narodowych, które nazywano kolegiami karno-administracyjnymi.
Zastosowano administracyjny model orzecznictwa wzorowany na
rozwiązaniach radzieckich. Oprócz kolegiów, właściwymi organami do
rozpatrywania niektórych spraw o wykroczenia były jeszcze organy
administracji górniczej, administracji morskiej oraz administracji
miast.
Kolegia karno-administracyjne orzekały jawnie, kolegialnie,
gwarantowały kontradyktoryjność, a z katalogu kar starały się
preferować zastępczą karę pracy poprawczej. Kolegium było jednak
organem administracji państwowej i tylko przybierało postać organu
quasi-sądowego. W 1958 r. zaostrzono odpowiedzialność karną za
chuligaństwo. Podwyższając sankcję karną za czyn o znamionach
chuligaństwa, upoważniano kolegia do wymierzania za wykroczenia o
tym charakterze kary aresztu zasadniczego i aresztu zastępczego. Pod
koniec 1958 r. (2 XII) zmieniono ustawę o orzecznictwie karno-
administracyjnym, zniesiono karę pracy poprawczej i upoważniono
kolegia do orzekania kary aresztu zasadniczego za wymienione w
ustawie wykroczenia. Na wypadek wymierzenia kary pozbawienia
wolności obwiniony mógł żądać przekazania sprawy na drogę
postępowania sądowego. W pewnym zakresie przywrócono zatem stan
sprzed grudnia 1951 r., a reforma wzmocniła represyjny charakter
orzecznictwa karno-administracyjnego.
Reforma prawa wykroczeń, przeprowadzona ustawą z dnia 17
czerwca 1966 r. O przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako
wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego, była kolejną
zmianą umacniającą pozycje kolegiów w systemie organów quasi-
sądowych. Wydając to prawo uważano, że w ten sposób odciąży się
sądy od drobnych spraw, pozwalając im koncentrować się na
poważniejszych. Ustawa wprowadziła rozgraniczenie na wykroczenia i
występki, a o tym, czy czyn jest występkiem, czy wykroczeniem,
decydowała wartość mienia (przy kradzieży), wysokość szkody (przy
oszustwie) itp. Faktem jest, że z prawa karnego do prawa wykroczeń
przeniesiono wiele czynów ogólnokryminalnych.
Gruntowna reforma ustroju i działalności kolegiów,
dostosowująca kolegia karno-administracyjne do rozwiązań przyjętych
w europejskich państwach socjalistycznych, oparła się na
ustawodawstwie z 20 maja 1971 r. (kodeks wykroczeń, przepisy
wprowadzające kodeks wykroczeń, ustawa o ustroju kolegiów do
spraw wykroczeń, kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia,
przepisy wykonawcze do tych ustaw). Wymienione akty prawne
weszły w życie z dniem 1 stycznia 1972 r. i stanowiły podstawę
działalności kolegiów i komisji do spraw wykroczeń.